De summo bono, liber VI, tractatus 1-3,6 9783787334735, 9783787317455

Citation preview

CORPUS PHILOSOPHORUM TEUTONICORUM MEDII AEVI

CORPUS PHILOSOPHORUM TEUTONICORUM MEDII AEVI Begründet von Kurt Flasch und Loris Sturlese. Herausgegeben von Loris Sturlese unter Mitwirkung von Ruedi Imbach und Burkhard Mojsisch

Band I,6(1)

FELIX MEINER VERLAG · HAMBURG

ULRICH VON STRASSBURG

De summo bono Liber 6, Tractatus 1 – 3,6

Herausgegeben von Sabina Tuzzo

mit einer philologischen Vorbemerkung von Loris Sturlese

FELIX MEINER VERLAG · HAMBURG

Im Digitaldruck »on demand« hergestelltes, inhaltlich mit der ursprünglichen Ausgabe identisches Exemplar. Wir bitten um Verständnis für u ­ nvermeidliche Abweichungen in der Ausstattung, die der Einzelfertigung geschuldet sind. Weitere Informationen unter: www.meiner.de/bod

Bibliographische Information der Deutschen Nationalbibliothek Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliographie; detaillierte bibliogra­phi­­sche Daten sind im Internet über ‹http://portal.dnb.de› abrufbar. ISBN 978-3-7873-11745-5

© Felix Meiner Verlag GmbH, Hamburg 2011. Alle Rechte vorbehalten. Dies gilt auch für Vervielfältigungen, Übertragungen, Mikroverfilmungen und die Einspeicherung und Verarbeitung in elektronischen Systemen, soweit es nicht §§  53 und 54 UrhG ausdrücklich gestatten. Gesamtherstellung: BoD, Norderstedt. Gedruckt auf alterungsbeständigem Werkdruck­papier, hergestellt aus 100 % chlor­frei gebleich­ www.meiner.de tem Zellstoff. Printed in Germany.

INHALT Dritte philologische Vorbemerkung zur Edition Ulrichs von Straßburg, De summo bono, von Loris Sturlese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

VII

Prolegomena, von Sabina Tuzzo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I. Handschriftliche Überlieferung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. Handschriftenverhältnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. Technische Erläuterungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Zum Text. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Zum Quellenapparat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Zum Variantenapparat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV. Siglen und Abkürzungen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

XIII XIII XIII XIV XIV XIV XIV XV

Literaturverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

XVII

ULRICI ENGELBERTI DE ARGENTINA DE SUMMO BONO

LIBER SEXTUS QUI EST DE SPIRITU SANCTO ET DE DONIS EIDEM APPROPRIATIS ET DE PECCATIS, QUAE ILLIS DONIS OPPOSITA SUNT

TRACTATUS PRIMUS: De propriis Spiritus sancti et de primo dono eius, quod fuit gratia innocentiae, et de peccato originali sibi opposito 1. De propriis personae Spiritus Sancti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. De perfectione hominis per scientiam et virtutes in statu innocentiae et per gratiam gratum facientem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. De statu hominis secundum corpus et de potentia peccandi, in quo est, an homo primo potuerit peccare venialiter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. De condicionibus natorum in statu innocentiae, in quo est de loco primorum parentum, id est de Paradiso, et de modo illius status et de praescitis, an manente illo statu nati fuissent . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. De peccato originali et de modo traductionis ipsius et de poena sibi debita et de aliis multis dubitabilibus circa hanc materiam . . . . . . . . . .

3 5 13

18 28

VI

Inhalt

TRACTATUS SECUNDUS, De virtute in communi et specialiter de illis virtutibus, quae inter morales praecipue sunt morales, id est de fortitudine et temperantia 1. De subiecto virtutis et eius divisione et de principiis generantibus ipsam in nobis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Qualia oportet esse principia, quae sint virtutis moralis generativa, et de materia, circa quam est virtus moralis, et de formali eius definitione et de oppositione vitiorum et virtutum et de arte inveniendi medium . . . . 3. De involuntario per vim et per ignorantiam et de voluntario, quod opponitur utrique eorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. De electione et consilio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. De nominibus et distinctionibus virtutum moralium, in quo est sufficientia virtutum cardinalium et in quo specialiter agitur de fortitudine vera et de extremis eius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. De fortitudinibus non veris, sed dictis per similitudinem ad veram fortitudinem et de quibusdam virtutibus annexis verae fortitudini et de vitiis, quae illis opponuntur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. De residuis virtutibus annexis verae fortitudini et de vitiis eis contrariis. 8. De temperantia proprie et communiter dicta, et circa quae sit temperantia proprie dicta et de extremis eius, in quo est de virginitate 9. De divisione intemperantiae communiter sumptae et quando sit mortale vel veniale peccatum, in quo est de temperantia consistente in solo actu interiori cordis et de modis gulae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10. De comparatione contrarii temperantiae ad timiditatem oppositam fortitudini et de virtutibus annexis temperantiae et vitiis oppositis eisdem . .

47

55 64 71

76

83 91 96

104 111

TRACTATUS TERTIUS: De virtutibus, quas supra vocavimus adiunctas virtutibus cardinalibus, scilicet fortitudini et temperantiae, et primo de liberalitate 1. De materia ipsius et vitiorum oppositorum eidem et qualiter copulatur vel infertur vitium vitio et qualiter unum peccatum est causa aliorum, in quo est de septem capitalibus vitiis et filiabus eorum . . . . . . 2. Qualiter liberalis et prodigus et illiberalis se habeant circa pecunias et de propriis actibus ipsorum et de quo dandum sit et quis sit magis proprius actus liberalitatis et de comparatione prodigalitatis ad illiberalitatem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. De prodigalitate et quibus non sit dandum, quibus tamen prodigus dat, etc. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. De illiberalitate, in quo est in communi de multis speciebus illiberalis acceptionis et specialis prosecutio de usura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. De furto, quid sit, et quot modis curritur cum fure et quod necessaria sit restitutio et a quibus et de quibus rebus debeat fieri . . . . . . . . . . . . . 6. Quomodo sit restitutio facienda, et cui a fure vel emptore furti vel ab eo, qui aliquid invenit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Index auctoritatum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Index nominum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

122

132 141 145 153 157 165 179

DRITTE PHILOLOGISCHE VORBEMERKUNG ZUR EDITION ULRICHS VON STRASSBURG, DE SUMMO BONO

Nach dem allgemeinen Plan von Ulrichs Hauptwerk De summo bono handelte das VI. Buch vom Heiligen Geist: De Spiritu sancto et de donis eidem appropriatis et de peccatis, quae illis donis opposita sunt 1. Hiermit sollte der mittlere Abschnitt des Werks einen Abschluß finden, der aus den dem Vater, dem Sohn und dem Heiligen Geist gewidmeten Büchern IV–V–VI besteht2 und einem ersten Teil über die Theologie im Allgemeinen (Buch I)3, über die göttliche Natur als Einheit (Buch II)4 und als Dreifaltigkeit (Buch III)5 folgt. Ulrich hatte geplant, seine Summa mit einem Buch über die Sakramente und einem Buch über die Glückseligkeit abzuschließen6. In allen uns bekannten Handschriften des Werks bricht jedoch der Text mit dem ersten Kapitel von Buch VI, Traktat 5 ab. Wie viele andere Großprojekte aus jener Zeit ist auch dieses Monumentalwerk unvollendet geblieben. Ein spezielles Interesse an der in Buch VI entwickelten Tugend- und Lasterlehre zeigte sich bereits bei der ersten Generation der Schüler Ulrichs. Die Summa confessorum Johannes’ von Freiburg ist von Ulrichs Text stark beeinflußt. Wie Alessandro Palazzo vor einigen Jahren zeigen konnte, fand die Morallehre Ulrichs gerade dank der Vermittlung des Johannes von Freiburg eine besondere Verbreitung bis ins XV. Jahrhundert, und der Erfolg des VI. Buchs von De summo bono war der Grund, daß das Bild Ulrichs von Straßburg im Spätmittelalter die Konturen eines Theologen verlor und die eines „Juristen“ annahm7.

1

Ulrich von Straßburg, De summo bono, Liber VI, tr. 1, cap. 1, hrsg. von S. Tuzzo, unten

S. 3. 2 Ulrich von Straßburg, De summo bono, Liber IV, Tractatus 1–2,7, hrsg. von S. Pieperhoff, Hamburg 1987 (Corpus Philosophorum Teutonicorum Medii Aevi, I,4/1); Liber IV, Tractatus 2, 8–14, hrsg. von A. Palazzo (CPTMA, I,4/2), in Vorbereitung; Liber IV, Tractatus 2, 15–24, hrsg. von B. Mojsisch und F. Retucci, Hamburg 2008 (CPTMA, I,4/3); Liber IV, Tractatus 3, hrsg. von A. Palazzo, Hamburg 2005 (CPTMA, I,4/4). 3 Ulrich von Straßburg, De summo bono, Liber I, hrsg. von B. Mojsisch, Hamburg 1989 (CPTMA, I,1). 4 Ulrich von Straßburg, De summo bono, Liber II, Tractatus 1–3, hrsg. von A. de Libera, Hamburg 1987 (CPTMA, I,2/1); Liber II, Tractatus 4–6, hrsg. von A. Beccarisi, Hamburg 2007 (CPTMA, I,2/2). 5 Ulrich von Straßburg, De summo bono, Liber III, hrsg. von S. Tuzzo, 2 Bde., Hamburg 2004–2007 (CPTMA, I,3/1–2). 6 Ulrich von Straßburg, De summo bono, Liber I 1 1, hrsg. von B. Mojsisch, S. 5: „Septimus est de sacramentis, quae sunt summi boni medicinalia vasa. Octavus est de beatitudine, quae est participatio summi boni, inquantum est summum bonum et finis ultimus.“ 7 Vgl. A. Palazzo, „Ulricus de Argentina ... theologus, philosophus, ymmo et iurista“. Le dottrine di teologia morale e di pastorale penitenziale nel VI libro del De summo bono e la loro diffusione nel tardo Medioevo, in: Freiburger Zeitschrift für Philosophie und Theologie

VIII

Loris Sturlese

Palazzo hat in seiner bahnbrechenden Arbeit zwei Kapitel aus dem VI. Buch als Dokumentation zum ersten Mal ediert (VI 3, 19–20)8 und durch die entsprechende Kollation dreier Codices zur Frage nach der handschriftlichen Überlieferung beigetragen9. Vor Palazzo hat Franz-Bernhard Stammkötter in seiner Bochumer Dissertation aufgrund einer Vollkollation der Handschriften sieben Kapitel aus Traktat 2 des VI. Buchs herausgegeben und eine philosophiehistorische Studie zur in diesem Teil entwickelten philosophischen Tugendlehre Ulrichs veröffentlicht10. Als Stammkötter mit seiner Arbeit begann, lag seit einigen Jahrzehnten eine vorläufige Ausgabe von Buch VI, Traktat 1 vor, die Wilhelm Breuning seiner Trierer Dissertation angeschlossen hatte11. Alle genannten Editionsversuche haben sich allerdings noch nie in einem Gesamtprojekt konsolidieren können, und eine kritische Vollausgabe des VI. Buchs von Ulrichs De summo bono wird hier und heute zum ersten Mal vorgelegt. Vier Bände sollen der philosophischen Mediävistik den vollständigen Text von Ulrichs Tugendlehre zur Verfügung stellen. Der erste dieser Bände liegt jetzt vor. Die Aufmerksamkeit der Forschung und der Institutionen, die die Editionsarbeiten an Ulrich fördern, motiviert das Herausgeber-Team und läßt hoffen, daß in absehbarer Zeit das Projekt zu Ende gebracht wird. Uns spornt auch die Überzeugung an, daß aus einer kompletten Lektüre des VI. Buchs von Ulrichs De summo bono neue Einsichten sowohl in die ersten Entwicklungen der Albert-Schule als auch in die spätmittelalterlichen philosophischen und theologischen Diskussionen im deutschen und niederrheinischen Raum gewonnen werden dürften. Da die mit dieser Edition verknüpften Erwartungen bereits zum Ausdruck gebracht worden sind12, beschränke ich mich an dieser Stelle darauf, das inhaltliche Interesse stichwortartig hervorzuheben:

55 (2008), S. 64–97; ders., Ulrich of Strasbourg and Denys the Carthusian: Textual Analysis and Doctrinal Comments, in: Bulletin de Philosophie Médiévale 46 (2004), S. 100–155; ders., Ulrich of Strasbourg and Denys the Carthusian. II: Doctrinal Influence and Implicit Quotations, in: Bulletin de Philosophie Médiévale 48 (2006), S. 163–208. Vgl. auch die folgende Anmerkung. 8 Vgl. A. Palazzo, La dottrina della simonia di Ulrico di Strasburgo: De summo bono VI 3 19–20, in: Freiburger Zeitschrift für Philosophie und Theologie 55 (2008), S. 434–470. Eine Edition von Buch VI, tract. 3, cap. 15–16 ist im Druck: A. Palazzo, Philosophy and Theology in the German Dominican Scholae in the Late Middle Ages: The Cases of Ulrich of Strasbourg and Berthold of Wimpfen, in: Philosophy and Theology in the ‘Studia’ of the Religious Orders and at the Papal Court. Acts of 15th Annual Colloquium of the Société Internationale pour l’Étude de la Philosophie Médiévale (SIEPM), ed. by K. Emery, Jr., W. J. Courtenay, Turnhout 2011 (Rencontres de philosophie médiévale, 15). 9 A. Palazzo, Ulricus de Argentina ... theologus, S. 19, und ders., La dottrina della simonia, S. 435. 10 F.-B. Stammkötter, De virtutibus secundum principia philosophica. Die philosophische Tugendlehre bei Albert dem Großen und Ulrich von Straßburg, Diss., Ruhr-Universität Bochum, Fakultät für Philosophie, Pädagogik und Publizistik, 1996 (on-line: http://deposit. ddb.de/cgi-bin/dokserv?idn=960446214). 11 W. Breuning, Erhebung und Fall des Menschen nach Ulrich von Straßburg, Trier 1959, S. 219–259. 12 Vgl. im besonderen L. Sturlese, Einleitung zu: Ulrich von Straßburg, De summo bono, tract. 2, 15–24, hrsg. von B. Mojsisch und F. Retucci, S. IX–X.

Dritte philologische Vorbemerkung

IX

–

In Alberts Nachfolge entwickelt Ulrich eine philosophische Lehre des vollkommenen Menschen (homines divini): Buch VI, Trakt. 1, Kap. 213. – Er hebt die Rolle der philosophischen Vernunft bei der Tugendlehre hervor, die in den Traktaten 2–5 von Buch VI dargestellt wird (De his ergo virtutibus, secundum quod philosophi de eis tractaverunt per principia philosophica et non, prout sunt infusae, erit sequens sermo noster14. – Er strukturiert seine Darlegung, indem er sich streng an der Nikomachischen Ethik des Aristoteles orientiert15. – Er untersucht die verschiedenen Tugenden in punktueller Auseinandersetzung mit der klassischen griechischen Lehre16. – Er bietet einen rationalen und systematischen moralphilosophischen Rahmen, in dem aktuelle kirchenrechtliche Probleme und Perspektiven betrachtet werden können17. Wie man sieht, ist der Einfluß Alberts auch in diesem Teil von De summo bono sehr groß. Tatsächlich zeigen die entsprechenden Quellenforschungen u.a. die ausgiebige Benutzung von Alberts Ethica per modum commenti. Ulrichs Werk muß als das erste Dokument der Wirkung dieser bedeutenden Schrift seines Kölner Lehrers betrachtet werden18. Es handelt sich um eine wichtige Stellungnahme zur damals ganz aktuellen Auseinandersetzung über die Integrierbarkeit des griechischen philosophischen Tugendsystems in die christliche Ethik, wurde doch De summo bono um die Mitte der 1270er Jahre, jedenfalls vor der Publikation des Verurteilungsdekrets Étienne Tempiers (1277) veröffentlicht.

13

Vgl. L. Sturlese, Einleitung zu: Ulrich von Straßburg, Liber IV, Tractatus 2, 15–24, S. IX; ders., Storia della filosofia tedesca nel medioevo. Il secolo XIII, Firenze 1996, S. 168 f.; A. Palazzo, Le fonti ermetiche del De summo bono di Ulrico di Strasburgo, in: Hermetism from Late Antiquity to Humanism, ed. by P. Lucentini, I. Parri, V. Perrone Compagni, Turnhout 2003, S. 189–202. 14 Ulrich von Straßburg, De summo bono, liber VI, tract. 2, cap. 1, hrsg. von S. Tuzzo, S. 47. 15 Vgl. F.-B. Stammkötter, De virtutibus, 8: „Seine Argumentation orientiert sich ebenfalls an Aufbau und Inhalt der Nikomachischen Ethik, ohne deren Konzeption auch nur einmal zu kritisieren. Die philosophische Tugendlehre Ulrichs ist vor allem Aristoteles verpflichtet, dessen Positionen er aber auch weiterentwickelt, wenn er die Notwendigkeit sieht“. Hierzu gehört eine ausführliche philosophische Emotionenlehre. Zum Thema vgl. D. Perler, Transformationen der Gefühle. Philosophische Emotionstheorien 1270–1670, Frankfurt a. M. 2011. 16 Vgl. I. Zavattero, I principi costitutivi delle virtù nel De summo bono di Ulrico di Strasburgo, in: Per perscrutationem philosophicam. Neue Perspektiven der mittelalterlichen Forschung. Loris Sturlese zum 60. Geburtstag gewidmet, hrsg. von A. Beccarisi, R. Imbach, P. Porro, Hamburg 2008 (CPTMA, Beih. 4), S. 111–126; ferner A. Palazzo, Ulricus de Argentina ... theologus, wie Anm. 7. 17 Palazzo, Ulrichs de Argentina … theologus, S. 64–97. 18 Hierzu vgl. J. Müller, Natürliche Moral und philosophische Ethik bei Albertus Magnus (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters, N.F. 59), Münster 2001; ders., Der Begriff des Guten im zweiten Ethikkommentar des Albertus Magnus. Untersuchung und Edition von Ethica, Buch I, Traktat 2, in: Recherches de Théologie et Philosophie médiévales 69 (2002), S. 318–370.

X

Loris Sturlese

Der hier vorgelegte kritische Text von De summo bono Buch VI ist bisher zum größten Teil unveröffentlicht geblieben, und auch die Teile, die Gegenstand editorischer Bemühungen waren, sind erneut anhand eigener Kollationen der Handschriften konstituiert worden. Es erwies sich als unmöglich, die bereits vorhandene Teiledition Breunings ohne Überprüfung in unser Projekt zu integrieren, und auch der Text Stammkötters hätte für eine Aufnahme in die neue Gesamtedition revidiert und aktualisiert werden müssen. Die dieser Ausgabe zugrundegelegten Handschriften werden daher auch in den bereits edierten Textsegmenten völlig neu kollationiert. Wir konnten allerdings von der Arbeit Breunings, Stammkötters und Palazzos insofern profitieren, als die philologischen Untersuchungen dieser Editoren uns gestatteten, die Grundlinien einer reduzierten Kollation der Gesamtüberlieferung im Hinblick auf die kritische Textkonstitution von Buch VI zu entwerfen, besonders wenn sie in den größeren Zusammenhang der bisher geleisteten Arbeiten am Text von De summo bono gestellt werden19. Buch VI von De summo bono wird von folgenden neun Handschriften vollständig überliefert20: A Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz, Cod. lat. fol. 766 B Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz, Cod. theol. lat. fol. 233 D Dôle, Mediathèque, Cod. 79 E Erlangen, Universitätsbibliothek, Cod. 530/2 (Fortsetzung von Cod. 530/1) K Köln, Historisches Archiv der Stadt, Cod. GB fol. 170 P Paris, Bibliothèque Nationale de France, Cod. 15901 (Fortsetzung von Cod. 15900) N St. Omer, Bibliothèque Municipale, Cod. 152 (Fortsetzung von Cod. 120) R Rom, Biblioteca Apostolica Vaticana, Cod. Vat. lat. 1311 U Wien, Bibliothek des Dominikanerklosters, Cod. 152/122 (Fortsetzung von Cod. 170/204). Hierbei ist zu beachten, daß die meisten dieser Handschriften (und zwar mit Ausnahme von A und K) das VI. Buch im größeren Zusammenhang von Ulrichs Gesamtwerk, wenn auch aufgrund des großen Umfangs in verschiedenen Teilbänden, bieten. Nun ist die stemmatische Position dieser Handschriften aus den bis-

19

Die wichtigsten Etappen der Erarbeitung der Editionskriterien: L. Sturlese, Philologische Vorbemerkung zur Edition Ulrichs von Straßburg, De summo bono, in: Ulrich von Straßburg, De summo bono, II, tract. 1–4, hrsg. von A. de Libera, S. IX–XI; ders., Zweite philologische Vorbemerkung zur Edition Ulrichs von Straßburg, De summo bono, in: Ulrich von Straßburg, De summo bono, III, tract. 1–3, hrsg. von S. Tuzzo, S. VII–VIII; vgl. auch die jeweiligen Prolegomena zu den bisher herausgegebenen Bänden. 20 Zu den Handschriften Ulrichs vgl. T. Kaeppeli, E. Panella, Scriptores Ordinis Praedicatorum Medii Aevi, IV, Rom 1993, S. 418 f. Die dort angegebenen Fragmente sind von A. Palazzo, Ulricus de Argentina ... theologus, S. 68–71 untersucht worden.

Dritte philologische Vorbemerkung

XI

her durchgeführten Analysen bekannt. Palazzo21 hat in seiner Arbeit die Züge der „tradizione bipartita“ festmachen können, die die Überlieferung der ersten vier Bücher von De summo bono charakterisiert, wobei die Übereinstimmung der Codices RU vom Text des Subarchetyps β zeugt. Nach der Auswertung der eigenen Kollationen hat Stammkötter ein Stemma vorgeschlagen22, in der der Subarchetyp α (ABDEKNP) eine Binnendifferenzierung in die Gruppen AKN und BDEP erfährt. Dieser philologischen Analyse ist unter dem einzigen Vorbehalt zuzustimmen, daß sich im VI. Buch die Qualität von cod. R im Vergleich zum vorhergehenden Textteil erheblich verschlechtert, so daß die Wiener Handschrift U der einzige zuverlässige Zeuge des in qualitativer Hinsicht sehr hoch einzuschätzenden Subarchetyps β bleibt. In dieser stemmatischen Situation erscheint die Vollkollation von fünf ausgewählten Repräsentanten der Überlieferungsgruppen AKN (Cod. A), BDEP (Codd. B und E) und RU (beide Codd.) einen sicheren Weg darzustellen, alle relevanten Textvarianten ans Licht treten zu lassen23. Die Edition von De summo bono Buch VI basiert daher auf der Vollkollation folgender Handschriften: A Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz, Cod. lat. fol. 766 B Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz, Cod. theol. lat. fol. 233 E Erlangen, Universitätsbibliothek, Cod. 530/2 R Rom, Biblioteca Apostolica Vaticana, Cod. Vat. lat. 1311 U Wien, Bibliothek des Dominikanerkloster, Cod. 152/122. Das Forschungsvorhaben CORPUS PHILOSOPHORUM TEUTONICORUM MEDII AEVI wird vom italienischen Ministerium für Universität und Forschung als ein Projekt nationalen Interesses (PRIN) anerkannt und finanziert. Es erhält ferner Unterstützung seitens des Dipartimento di filologia classica e scienze filosofiche, Università del Salento. Die Herausgeber danken den fördernden Institutionen und dem Verlag Meiner für die freundliche und effiziente Zusammenarbeit. Loris Sturlese

21

A. Palazzo, Ulricus de Argentina ... theologus, S. 19, und ders., La dottrina della simonia, S. 435. 22 F.-B. Stammkötter, De virtutibus Anhang, prolegomena. 23 Vgl. L. Sturlese, Zweite philologische Vorbemerkung, S. VIII.

PROLEGOMENA

I. HANDSCHRIFTLICHE ÜBERLIEFERUNG Gemäß den editorischen Prinzipien, die in der „Dritten Vorbemerkung“ dargelegt wurden, wird der in diesem Band herausgegebene Text aufgrund der Kollation von folgenden Handschriften konstituiert: A Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz, Cod. lat. fol. 766 (f. 59rb-101vb) B Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz, Cod. theol. lat. fol. 233 (f. 182ra-208va) E Erlangen, Universitätsbibliothek, Cod. 530/2 (f. 65r-110v) R Rom, Biblioteca Apostolica Vaticana, Cod. Vat. lat. 1311 (f. 149vb-166rb) U Wien, Bibliothek des Dominikanerkloster, Cod. 152/122 (f. 1ra-27ra)

II. HANDSCHRIFTENVERHÄLTNIS Alle verzeichneten Handschriften wurden vollständig kollationiert. Wie in der philologischen Vorbemerkung zu diesem Band angedeutet wurde, spaltet sich die Überlieferung in zwei Gruppen (ABE und RU), wobei aufgrund der schlechter werdenden Qualität von R (bzw. wegen eines Vorlagenwechsels ihrer Schreiber) an manchen Stellen die Hs. U die bessere Lesart gegenüber den übrigen Codices bietet. Die sehr gute Qualität von U hat uns veranlaßt, im kritischen Apparat auch die Einzelvarianten dieser Handschrift zu registrieren und bei der Textkonstitution den Lesarten den Vorzug zu geben, die durch U zusammen mit eine anderen oder mehreren Codices bezeugt werden.

Die Prävalenz von U: Textbeispiele VI, tr. 1 cap. 4 (8), p. 21, 103–105: Et tamen, sicut ipse Adam in tantillo temporis, quo ipse fuit in Paradiso, soporatus fuit divina immissione somno raptus, qualem soporem solus (solus om. ABER) Deus immittit, sicut Scriptura dicit Deum soporem immisisse in Adam … VI, tr. 1 cap. 5 (19), p. 38, 283–285: Est etiam contra hoc illud Gen. 17: “Masculus, cuius praeputii caro circumcisa non fuerit (add. praecisa ABER), delebitur anima illius de populo suo” … VI, tr. 2 cap. 3 (6), p. 67, 74–75: Et hoc non est cogi, quia redimi nulla utilitate possunt propter nimiam sui obscaenitatem (obscaenitatem: obscuritatem ABER).

XIV

Prolegomena

VI, tr. 2, cap. 6 (1), p. 83, 3–5: Huic verae (verae: vero ABER) fortitudini addit Philosophus in III Ethicorum et in Magnis moralibus quinque fortitudines dictas per similitudinem ad hanc veram fortitudinem. VI, tr. 2, cap. 9 (6), p. 106, 51–53: Si vero intemperantia sit circa cibi praeparationem vel circa ipsum cibum, hoc est tripliciter, scilicet »in cibi quantitate, qui vocatur ‘opsofagos’, id est ‘pulmenti (pulmenti U Alb.: plurimum ABER) vorax’ …«

III. TECHNISCHE ERLÄUTERUNGEN 1. Zum Text Um das Lesen des Textes zu erleichtern, wurde die Schreibweise der codd. an die klassische angeglichen (so z. B. nichil: nihil, diffinicio: definitio, ydemptitas: identitas). 2. Zum Quellenapparat Die im Quellenapparat benutzten und in abgekürzter Weise zitierten Editionen werden im Literaturverzeichnis mit vollständigen Angaben angeführt. Den Quellennachweisen werden die jeweils neuesten kritischen Editionen zugrunde gelegt. Das “cf.” weist darauf hin, daß ein Zitat im Text nicht wörtlich und/oder ausdrücklich vom Verfasser angegeben wurde. Wörtliche Zitate oder Teile von Zitaten, die dem Wortlaut der Quelle genau entsprechen, werden durch “ … ” hervorgehoben. Die Anführungszeichen » … « markieren Anfang und Ende von Textpassagen aus Quellen, die nicht wortwörtlich vom Verfasser wiedergegeben wurden. Bei Zitaten griechischer Autoren wird zuerst auf die Originalausgabe, danach auf die von Ulrich benutzte lateinische Übersetzung hingewiesen. Auf die Angabe der Übersetzung wird bei nicht eindeutig bestimmbaren Aristoteles-Zitaten verzichtet. 3. Zum Variantenapparat Der Variantenapparat ist negativ angelegt. Im Apparat werden sämtliche Varianten von R und alle Lesarten verzeichnet, die durch zwei oder mehrere der codd. A, B, E, R, U überliefert werden. Unberücksichtigt bleiben im Apparat: a) unwichtige Selbstkorrekturen der Schreiber; b) die gelegentliche Randnumerierung von Thesen, Definitionen usw. sowie Glossen und Schemata, die vereinzelt in den jeweiligen Handschriften überliefert sind. c) Einzellesarten der codd. A, B, E, R.

XV

Prolegomena

IV. ABKÜRZUNGEN B* B+ add. ap. cap. cf. codd. del. ed. ibid. in marg.

Hs. B (usw.) ante corr. Hs. B (usw.) alia lectio in marg. addidit (-erunt etc.) apud capitulum conferatur codices delevit, deletum edidit, editio ibidem in margine

inv. iter. lac. lin. om. quaest. sqq. s. l. suppl. tract. transl.

invertit iteravit lacuna linea omisit quaestio sequentes supra lineam supplevit tractatus translatio

LITERATURVERZEICHNIS Albertus Magnus, Commentaria in IV Sententiarum, ed. A. Borgnet, Paris 1894 = Opera omnia 29–30. – De anima, ed. C. Stroick, Münster i. W. 1968 = Opera omnia, editio Coloniensis 7,1. – De bono, ed. B. Geyer, Münster i. W. 1951 = Opera omnia, editio Coloniensis 28. – De generatione et corruptione, ed. P. Hoßfeld, Münster i. W. 1980 = Opera omnia, editio Coloniensis 5,2, 107–219. – Metaphysica, ed. B. Geyer, Münster i. W. 1960–1964 = Opera omnia, editio Coloniensis 16,1–2. – Ethica, ed. A. Borgnet, Paris 1891 = Opera omnia 7. – Physica, ed. P. Hoßfeld, Münster i. W. 1987 = Opera omnia, editio Coloniensis 3. – Super Dionysium De divinis nominibus, ed. P. Simon, Münster i. W. 1972 = Opera omnia, editio Coloniensis 37.1. – Super Ethica, ed. W. Kübel, Münster i. W. 1968 = Opera omnia, editio Coloniensis 14,1– 2. Alfredus Anglicus, De motu cordis, ed. Cl. Baeumker, Münster 1923. Ambrosius, De virginibus libri tres; PL 16, 187–232. – De Tobia, ed. C. Schenkl, Prag–Wien–Leipzig 1897 = Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum 32,2, 517–573. – Epistulae et acta, ed. O. Faller, Wien 1968 = Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum 82,1. – Expositio psalmi CXVIII, ed. M. Petschenig, Wien–Leipzig 1913 = Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum 62. Ambrosiaster, Commentarius in Epistulas Paulinas, Pars I: In Epistulam ad Romanos, ed. H. I. Vogels, Wien 1966 = Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum 81,1. – Commentarius in Epistulas Paulinas, Pars II: In Epistulas ad Corinthios, ed. H. I. Vogels, Wien 1968 = Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum 81,2. Ps. Andronicus de Rhodes, «Περ
παθ
ν», ed. A. Glibert-Thirry, Leiden 1977. Aristoteles, Analytica priora et posteriora, ed. W. D. Ross, Oxford 1964. – De anima, ed. W. D. Ross, Oxford 91989. – De anima, translatio vetus, ed. C. Stroick, in: Albertus Magnus, De anima, Münster i. W. 1968. – De generatione et corruptione, in: Opera, ex recensione I. Bekkeri ed. Academia Regia Borussica, 5 Bde., Berlin 1831–1870; editio altera cur. O. Gigon, Berlin 1960–1961, 314– 338. – De generatione et corruptione, ed. P. Hoßfeld, in: Albertus Magnus, De generatione et corruptione, Münster i. W. 1980 = Opera omnia, editio Coloniensis 5,2, 107–219. – De memoria et reminiscentia, in: Opera, ex recensione I. Bekkeri ed. Academia Regia Borussica, 5 Bde., Berlin 1831–1870; editio altera, cur. O. Gigon, Berlin 1960–1961, 449– 453.

XVIII –

Literaturverzeichnis

De vita et morte, in: Opera, ex recensione I. Bekkeri ed. Academia Regia Borussica, 5 Bde., Berlin 1831–1870; editio altera, cur. O. Gigon, Berlin 1960–1961, 469–470. – Ethica Nicomachea, ed. L. Bywater, Oxford 101975. – Ethica Nicomachea, ed. W. Kübel, in: Albertus Magnus, Super Ethica, Münster i. W. 1968– 1987. – Magna moralia, in: Opera, ex recensione I. Bekkeri ed. Academia Regia Borussica, 5 Bde., Berlin 1831–1870; editio altera, cur. O. Gigon, Berlin 1960–1961, 1181–1213. – Metaphysica, ed. W. Jaeger, Oxford 101989. – Metaphysica, translatio media, ed. B. Geyer, in: Albertus Magnus, Metaphysica, Münster i. W. 1960–1964. – Meteorologicorum libri IV, ed. F. H. Fobes, Cambridge 1919. Meteorologica, ed. G. Vuillemin–Diem, Bruxelles 2008 = Aristoteles Latinus 10,2. – Physica, ed. W. D. Ross, Oxford 51973. – Physica, ed. P. Hoßfeld, in: Albertus Magnus, Physica, Münster i. W. 1987. – Politica, ed. W. D. Ross, Oxford 1957. – Topica et sophistici elenchi, ed. W. D. Ross, Oxford 41974. – Topica, translatio Boethii, ed. L. Minio–Paluello, Leiden 1969 = Aristoteles Latinus 5,1–3, 5–179. Asclepius, ed. P. Thomas, in: Apulei opera quae supersunt 3, Leipzig 1908, 36–81. Augustinus, Confessionum libri tredecim, ed. L. Verheijen, Turnhout 1990 = Corpus Christianorum. Series Latina 27. – Contra Judaeos, Paganos et Arianos, Sermo de Symbolo; PL 42, 1117–1130. – Contra Iulianum libri VI; PL 44, 641–874. – Contra Iulianum opus imperfectum; PL 45, 1049–1608. – Contra Maximinum libri duo, ed. P. M. Hombert, Turnhout 2009 = Corpus Christianorum. Series Latina 87A, 489–701. – Contra mendacium, ed. J. Zycha, Wien 1900 = Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum 41, 469–528. – De bono coniugali, ed. J. Zycha, Wien 1900 = Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum 41, 187–231. – De civitate Dei libri XI–XXII, ed. B. Dombart, A. Kalb, Turnhout 1955 = Corpus Christianorum. Series Latina 47–48. – De continentia, ed. J. Zycha, Wien 1900 = Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum 41, 141–183. – De doctrina christiana libri IV, ed. I. Martin, Turnhout 1962 = Corpus Christianorum. Series Latina 32, 1–167. – De Genesi ad litteram, ed. J. Zycha, Wien 1894 = Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum 28,1. – De Genesi contra Manicheos, PL 34, 173–220. – De libero arbitrio, ed. W. M. Green, Turnholt 1970 = Corpus Christianorum. Series Latina 29, 205–321. – De nuptiis et concupiscentia, ed. C. F. Urba, I. Zycha, Wien 1902 = Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum 42, 207–319. – De peccatorum meritis et remissione et de baptismo parvulorum ad Marcellinum libri

Literaturverzeichnis

– – – – – – – – – –

XIX

tres, ed. C. F. Urba, J. Zycha, Wien 1913 = Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum 60, 1–151. De praedestinatione sanctorum; PL 44, 959–992. De sancta virginitate, ed. J. Zycha, Wien 1900 = Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum 41, 233–302. De Trinitate, ed. W. J. Mountain, F. Glorie, Turnhout 1968 = Corpus Christianorum. Series Latina 50–50A. Enchiridion ad Laurentium de fide et spe et caritate, ed. E. Evans, Turnhout 1969 = Corpus Christianorum. Series Latina 46, 21–114. Enarrationes in Psalmos, ed. D. E. Dekkers, J. Fraipont, Turnhout 1956 = Corpus Christianorum. Series Latina 38–40. Epistulae, ed. A. Goldbacher, Wien 1904 = Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum 44. Quaestionum in Heptateuchum, ed. J. Fraipont, Turnhout 1958 = Corpus Christianorum. Series Latina 33, 1–377. La règle de Saint Augustin, I. Tradition manuscrite, ed. L. Verheijen, Paris 81967. Retractationes, ed. A. Mutzenbecher, Turnhout 1984 = Corpus Christianorum. Series Latina 57. Sermones ad populum; PL 38.

Bernardus Claraevallensis, Sermones III, ed. J. Leclercq, H. M. Rochais, Romae 1970 = Sancti Bernardi Opera 6,1. Boethius, De institutione musica, ed. G. Friedlein, Frankfurt a. M. 1966, 175–371. – Philosophiae consolatio, ed. L. Bieler, Turnholt 1957 = Corpus Christianorum. Series Latina 94. Cicero, De inventione, ed. E. Stroebel, Leipzig 1915 = Scripta quae manserunt omnia 2. – De officiis, ed. C. Atzert, Leipzig 1958 = Scripta quae manserunt omnia 48. – Tusculanae Disputationes, ed. M. Pohlenz, Stuttgart 1967 = Scripta quae manserunt omnia 44. Cyprianus, De habitu virginum, ed. W. Hartel, Wien 1868 = Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum 3,1, 185–205. Decretalium collectiones, ed. A. Friedberg, in: Corpus Iuris Canonici, pars secunda, Graz 1955 [Leipzig 1879]. Decretum magistri Gratiani, ed. A. Friedberg, in: Corpus Iuris Canonici, pars prior, Graz 1959 [Leipzig 1879]. Dionysius Ps.–Areopagita, De divinis nominibus; PG 3, 585–984. – De divinis nominibus, ed. B. R. Suchla, in: Corpus Dionysiacum I, Berlin–New York 1990. – De divinis nominibus, translatio Ioannis Sarraceni, ed. P. Simon, in: Albertus Magnus, Super Dionysium De divinis nominibus, Münster i. W. 1972. Expositiones Pauli epistularum ad Romanos, Galathas et Ephesios e codice Sancti Michaelis in periculo Maris, ed. G. de Martel, Turnhout 1995 = Corpus Christianorum. Continuatio Mediaevalis 151.

XX

Literaturverzeichnis

Fulgentius, De fide ad Petrum seu de regula fidei, ed. J. Fraipont, Turnhout 1968 = Corpus Christianorum. Series Latina 91A, 711–760. Glossa interlinearis, in: Biblia latina cum Glossa ordinaria, Argentinae 1480–1481 (Nachdruck Turnhout 1992). The Greek Commentaries on the Nichomachean Ethics of Aristotle, ed. H. P. F. Mercken, Leiden 1973 = Corpus Latinum Commentariorum in Aristotelem Graecorum VI,1. Gregorius Magnus, Homiliae in Evangelia, ed. R. Étaix, Turnhout 1999 = Corpus Christianorum. Series Latina 141. – Homiliae in Hiezechihelem prophetam, ed. M. Adriaen, Turnhout 1971 = Corpus Christianorum. Series Latina 142. – Moralia in Iob, ed. M. Adriaen, Turnhout 1979–1985 = Corpus Christianorum. Series Latina 143–143B. – Règle pastorale, ed. B. Judic, F. Rommel, C. Morel, Paris 1992 = Sources chrétiennes 382. Hieronymus, Biblia sacra iuxta Vulgatam versionem, ed. R. Weber, Stuttgart 1969. – Epistulae I–LXX, ed. I. Hilberg, Wien 1996 = Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum 54. – Commentaria in Esaiam, ed. M. Adriaen, Turnhout 1963 = Corpus Christianorum. Series Latina 73–73A. – Commentariorum in Ezechielem libri XIV, ed. F. Glorie, Turnhout 1964 = Corpus Christianorum. Series Latina 75. – Commentarius in Ecclesiasten, ed. M. Adriaen, Turnhout 1959 = Corpus Christianorum. Series Latina 72, 247–361. – Tractatus in Psalmos, ed. G. Morin, Turnhout 1958 = Corpus Christianorum. Series Latina 78. Ps.- Hieronymus, Monarchianische Prologe zu den vier Evangelien, ed. P. Corssen, Leipzig 1896. Hugo de S. Victore, De sacramentis Christianae fidei; PL 176,173–618. Ioannes Chrysostomus, Paraenesis sive adhortatio ad Theodorum Lapsum, libri II; PG 47, 277–316. Ioannes Damascenus, De fide orthodoxa; PG 94, 781–1228. – De fide orthodoxa, translatio Burgundionis, ed. E. M. Buytaert, St. Bonaventure 1955 = Franciscan Institute Pubblications. Text series 8. Iustinianus, Institutiones Digesta, ed. T. Mommsen–P. Krueger, in: Corpus iuris civilis I, Dublin–Zürich 201968. – Codex, ed. P. Krueger, in: Corpus iuris civilis II, Dublin–Zürich 141967. Liber de causis, ed. A. Pattin, Leuven 1966. Macrobius, Commentarii in somnium Scipionis, ed. J. Willis, Leipzig 1970, vol. 2. – Saturnalia, ed. J. Willis, Leipzig 1970, vol. 1. Origenes, In Numeros Homiliae; PG 12, 583–806.

XXI Ovide, L’art d’aimer, ed. H. Bornecque, Paris 1960. Papias vocabulista, Venetiis 1496. Petrus Lombardus, Sententiae in IV libris distinctae. Ed. tertia, Grottaferrata 1971–1981 = Spicilegium Bonaventurianum 4–5. Plato, Meno, ed. I. Burnet, Oxford14 1968. – Latinus, Meno, ed. R. Klibansky, London 1973, 1–92. Poetae Latini Minores, ed. E. Baehrens, Leipzig 1881, vol. 3. Ptolemaeus, Centiloquium cum commento Haly, Venetiis 1493. Remigius Altissiodorensis, Expositio super Genesim, ed. B. Van Name Edwards, Turnhout 1999 = Corpus Christianorum. Continuatio Mediaevalis 136. Sénèque, Des bienfaits 1, ed. F. Prêchac, Paris 1926. Thomas de Aquino, Scriptum super libros sententiarum magistri Petri Lombardi, ed. P. Mandonnet–M. F. Moos, Paris 1929–1956. Ulricus de Argentina, Cod. Vat. Lat. 1131. – De summo bono II,1–4, ed. A. de Libera, Hamburg 1987 = Corpus Philosophorum Teutonicorum Medii Aevi I,2(1). – De summo bono III,1–3, ed. S. Tuzzo, Hamburg 2004 = Corpus Philosophorum Teutonicorum Medii Aevi I,3(1). – De summo bono III,4–5, ed. S. Tuzzo, Hamburg 2007 = Corpus Philosophorum Teutonicorum Medii Aevi I,3(2). – De summo bono IV,2 (15–24), ed. B. Mojsisch–F. Retucci, Hamburg 2008 = Corpus Philosophorum Teutonicorum Medii Aevi I,4(3). – De summo bono IV,3, ed. A. Palazzo, Hamburg 2005 = Corpus Philosophorum Teutonicorum Medii Aevi I,4(4).

ULRICI ENGELBERTI DE ARGENTINA

DE SUMMO BONO

LIBER SEXTUS TRACTATUS PRIMUS, SECUNDUS, TERTIUS (CAPITULA 1 – 6)

EDIDIT SABINA TUZZO

INCIPIT LIBER SEXTUS QUI EST DE SPIRITU SANCTO ET DE DONIS EIDEM APPROPRIATIS ET DE PECCATIS, QUAE ILLIS DONIS OPPOSITA SUNT

CUIUS PRIMUS TRACTATUS EST DE PROPRIIS SPIRITUS SANCTI ET DE PRIMO DONO EIUS, QUOD FUIT GRATIA INNOCENTIAE, ET DE PECCATO ORIGINALI SIBI OPPOSITO

Cap. 1. De propriis personae Spiritus Sancti

10

20

(1) Verbum hoc aeternum, de cuius incarnatione praecedens liber est, non potest esse sine spiritu, cum non sit imperfectius nostro verbo, quod cum spiritu est. Sed spiritus, cum sit coniunctus et connaturalis verbo, habet se ad modum verbi, cuius est spiritus. Unde cum nostrum verbum sit temporale extra proferentem egrediens nec sit hypostasis, sed in exteriori aere diffusum, spiritus etiam nostri verbi corruptibilis est nec est consubstantialis spiranti, sed de aere attractus, et est anypostaton, id est sine hypostasi. E contrario autem, quia verbum divinum est aeternum et consubstantiale proferenti se et enypostaton, id est hypostasim per se habens, spiritus etiam huius verbi est aeternus et consubstantialis his, quorum est spiritus, et est hypostasis per se existens. (2) Quamvis sic transsumptive sumpto hoc nomine ‘spiritus’ dicatur iste spiritus per comparationem ad spiritum corporalem, in quo formatur verbum, tamen proprie sic vocatur, secundum quod amor vocatur spiritus, cum dicuntur aliqui conspirare, qui ex amicitia conveniunt in unum volitum. Ipse enim est amor, quo conectuntur Pater et Filius, inquantum sunt personae distinctae. Et quia ipse proprie est amor personalis, ideo appropriatur ei amor essentialis tamquam magis conveniens cum eius proprio quam Patris et Filii. (3) Damascenus quoque libro I cap. 7 et 101) multa attribuit Spiritui Sancto, scilicet quod ipse est Deus et non creatura, sed cum Patre et Filio conditor omnium, quia iam probavimus2) ipsum esse consubstantialem eis. Et ideo neces-

1)

cf. Ioann. Damasc., De fide orthod. I 7; PG 94,804C–808B; Buytaert 25,1–28,48; I 10; PG 94,840A; Buytaert 51,16–52,18 2) cf. Ulric. de Arg., De summo bono III 2 6; Tuzzo 54–58 2 qui … donis om. ABER BR

10 et: est AR

21 conveniunt in unum: in unum conveniunt

4

De summo bono, liber sextus

sario trium est una deitas, una virtus, una operatio, et ex hoc sequitur, quod ipse est omnipotens et infinitae virtutis et quod est dominator omnis creationis, id est creaturae, cui nihil dominatur, sicut haeresis fingit ipsum esse servum Patris et Filii, ut supra diximus3). Item per omnia similis est Patri et Filio, quia omnia sunt ipsa substantia, in qua ipse unum est cum Patre et Filio. Et cum divinitati debeatur latria, ipse est coadorandus devotione animi et glorificandus in exteriori reverentia Patri et Filio. A Patre etiam procedit et in Filio quiescit, non quin etiam a Filio procedat, sed quia hoc habet Filius a Patre, et ideo Pater hunc amorem, qui est Spiritus Sanctus, refundit in Filium non solum ut in obiectum, sed etiam ut in accipientem a Patre virtutem spirativam, et cum sic sit unio et nexus amborum, inseparabilis est quantum ad differentiam et indiscessibilis secundum loci distantiam a Patre et Filio. Vocatur etiam in Ps.4) ‘rectus’, cum dicitur: “spiritum rectum innova5)” etc., et ‘principalis’, cum dicitur: “spiritu principali confirma me6).” Rectus quidem dicitur, inquantum filios Dei, qui hoc spiritu aguntur, secundum effectum amoris deducit in terram rectam, scilicet in regionem similitudinis ad Deum. Et sic eos rectificat secundum illud Cant. 17): “Recti diligunt te.” Principalis vero vocatur non solum in se, quia nomen spiritus prae omnibus creatis spiritibus ei convenit principalius, sed etiam propter effectum adoptionis, per quem filii Dei et amici et principes constituimur, unde in Ps.8): “Mihi autem nimis” etc. Est etiam manifestativus existentiae verbi et operationum eius tam sua aeterna processione, quia in divinis procedens ostendit eum, a quo procedit, et eius operationes, quam etiam effectu suae illuminationis, unde Ioann. 169): “Ille me clarificabit” etc. Cum autem realiter procedat a Patre et Filio, oportet, quod sit per se hypostasis viva, quia non potest esse nisi vivum, quod ex vita procedit. Et ideo etiam per se est operativa, id est prout vult, secundum illud Ioann. 310): “Spiritus, ubi vult, spirat”, et I Cor. 1211): “Haec omnia operatur unus atque idem spiritus, dividens” etc. Et hoc vocat Damascenus electionem, cum dicit12) eum esse “electi-

3)

cf. Ulric. de Arg., De summo bono III 5 6 5; Tuzzo 80,150–154 Ps. 24,8; 91,16 5) Ps. 50,12 6) Ps. 50,14 7) Cant. 1,3 8) Ps. 138,17 9) Ioann. 16,14 10) Ioann. 3,8 11) I Cor. 12,11 12) Ioann. Damasc., De fide orthod. I 7; PG 94,805A; Buytaert 26,15 4)

30 dominatur: dominator ER 31 item: ideo AB 33 glorificandus: conglorificandus AB 40 in Ps.: spiritus BER 41 me: cor meum U 47 constituimur: constituuntur ABR 48 tam: causa AE 51 clarificabit: clarificavit AR

30

40

50

tractatus 1, capitulum 1

60

70

5

vum”, quia electio, prout implicat dubitationem consilii, non est in Deo. Dicit13) etiam eum esse “per se mobilem”, non in se, sed in effectu. Non enim solum mittitur a Patre et Filio, sed etiam ipse se ipsum dat. Et quia bonitas ei appropriatur, ideo ipse semper vult bonum et operatur sui diffusione et habet contentivam virtutem, quia bonitas est sui communicativa et esse et est rerum conservativa. Ratione eiusdem appropriationis distributio gratiarum, in quibus est vita nostra spiritualis et sanctitas, appropriatur eidem. Et ideo dicit Damascenus14), quod ipse est »fons vitae et sanctificationis, est enim fons vitae, inquantum spiritus est, cuius est vivificare, et est fons sanctificationis«, inquantum sanctus est. Et quia fontale principium non est creatum, ideo subdit15), quod »ipse sanctificat et non est sanctificatus« et »deificat« deitate participative dicta et »non est deificatus« et »implet« capacitatem mentis nostrae et »non impletur« et »participat« causaliter, id est alia sui participes facit, et »non participatur«, id est nulla participatio advenit ei. Idem etiam spiritus, quamvis in se omnium »interpellationes suscipiat«, tamen etiam ipse est deprecator causaliter postulans pro sanctis “gemitibus inenarrabilibus”16), id est sic eos facit postulare, et ideo dicitur ‘paraclitus’, id est advocatus et interpellator. Interpretatur tamen etiam hoc nomen ‘paraclitus’ consolator, quia spe veniae et gratiae et gloriae et suae dulcedinis gustu nos in huius saeculi maerore consolatur. Dicit tamen Damascenus17) eum esse “susceptum ab omni creatura”. Quod verum est secundum participationem bonitatis sibi appropriatae, cuius similitudo est omnis creatura. Et quia plura de ipso supra dicta sunt, sufficiat ista transeundo hic collegisse.

Cap. 2. De perfectione hominis per scientiam et virtutes in statu innocentiae et per gratiam gratum facientem (1) Amor ergo, cum sit primum donum, ut supra diximus1), in quo omnia dona donantur, et approprietur Spiritui Sancto et etiam sit eius proprietas, convenienter eidem appropriatur omnis effectus gratiae, qui est donum eo, quod gratis impenditur, et est datio irreddibilis. Et ideo de his effectibus et eorum oppositis consequenter tractabimus.

13)

Ioann. Damasc., De fide orthod. I 7; PG 94,805B; Buytaert 27,27 Ioann. Damasc., De fide orthod. I 8; PG 94,821B; Buytaert 39,197 15) Ioann. Damasc., De fide orthod. I 8; PG 94,821C; Buytaert 39,201–203 16) Rom. 8,26 17) Ioann. Damasc., De fide orthod. I 8; PG 94,821C; Buytaert 39,205 1) cf. Ulric. de Arg., De summo bono III 2 6 6; Tuzzo 58,137–138 14)

58 et1 add. a U sufficiant ABR

60 et1: in BER 76 supra dicta sunt: sunt dicta ER 6 impenditur: impendatur AB

77 sufficiat:

6

De summo bono, liber sextus

Prima autem gratia generi humano gratis collata fuit gratia primae innocentiae, quae non solum dicit abnegationem peccati, sed etiam dicit habitum supernaturalem datum, quo facile semper vitaretur peccatum et sequelae peccati. Unus autem dicitur iste habitus, quia, licet ex pluribus integretur, tamen omnia illa faciunt unam perfectam ordinationem hominis in statu illo, sicut unus est habitus unius scientiae, licet constituatur ex habitu principiorum et rationum et conclusionum et definitionum. (2) Homo ergo creatus in secundo gradu a Deo, id est post intelligentiam sive intellectualem naturam, et ideo illuminationum, quae sunt a primo, secunda relatione perceptivus est, ut dicit Alexander in libro De motu cordis 2), nec elongatus a Deo per culpam inhabilitantem naturam ad receptionem influentiae praedictae rectitudinis stabat sub Deo, inquantum ipse est vita et lux, effectus horum nominum per divinam influentiam participans eo prae aliis perfectius, quo fonti influenti fuit propinquior. (3) Inquantum ergo Deus “lux” est “illuminans omnem hominem venientem in hunc mundum”3), partem animae scientificam suo lumine illustravit. Et quia, ut dicit Hermes Trismegistus4), “homo est nexus Dei et mundi”, lumen hoc unum in se existens dupliciter hanc partem animae perfecit. Nam ipsa lux non fuit immediate immissa intellectui possibili, sed fuit adiuncta intellectui agenti sicut maius lumen minori lumini, id est ut actus actui, non ut actus potentiae. Et cum ipsa ex virtute influentis flueret cum unito sibi lumine agentis intellectus, fluxit in perfectionem intellectus possibilis. Lux autem intellectus agentis, inquantum est lux intellectualis, est similitudo, qua cognoscitur Deus, et inquantum ipse est species specierum, sicut manus est organum organorum, sic perficit ad cognitionem rerum creatarum. Et ideo etiam lux sibi divinitus superaddita sic dupliciter perficit intellectum hominis. Nam secundum quod respicit intellectus superiora et vocatur ab Augustino5) mens vel spiritus vel imago creationis vel ratio superior vel ratio sapientialis, quae contemplationi divinorum inhaerescit, sic illa lux, prout est similitudo lucis fundentis, ipsam perficit intellectum scientificum habitu sapientiae, qui, licet sit cognitio divinorum, tamen principaliter est cognitio Dei. Unde etiam sapientia philosophorum, id est metaphysica Aristotelis et Avicennae, in hoc completur. Inquantum vero idem intellectus respicit creata, quae certa

2)

cf. Alfred. Angl., De motu cordis, Prolog.,n. 1; Baeumker 2,7–9 Ioann. 1,9 4) ex Alb., Metaph. I 1 1; Geyer 2,7; cf. Asclep. 6–10; Thomas 40–46 5) cf. Aug., De Trin. XII 3,n. 3; Mountain–Glorie 358,15–18; XII 7,n. 12; Mountain–Glorie 367,104–106 3)

12–13 habitus unius : unius habitus inv. BER 19 ipse om. AB 24 lumen hoc: hoc lumen inv. ABR 28 agentis add. scilicet AB+ 36 prout: ut BR

est om. ER 30 ipse om. AE

10

20

30

tractatus 1, capitulum 2 40

50

60

7

et scientiali ratione comprehenduntur, sic eadem lux divina ut exemplar rerum effluens a practico intellectu Dei perficit ipsum habitibus scientiarum rerum creatarum. (4) Nec dicimus hanc lucem fuisse lucem gratiae proprie dictae, sed lucem, quam Deus secundum providentiam generalem, qua naturas administrat, intellectui adepto et assimilato infundit, quam etiam philosophi cognoverunt et ad eius perceptionem ordinaverunt preces et similia. De qua dicitur Rom. 16): »Deus enim illis revelavit.« Et quia sic donum Dei est, ideo Spiritui Sancto appropriatur. Unde »super illud: “Nemo potest dicere, Dominus Iesus”7) etc., dicit Ambrosius: “Omne verum, a quocumque dicatur, a Spiritu Sancto est”«8). (5) Veritas autem praedictorum et multorum dicendorum fundatur super unum, quod in hac materia supponendum est pro principio, id est quod, cum “Dei perfecta sint opera”9), homo primo creatus est a Deo in perfectione status animalis sicut secundum corpus, sic etiam secundum animam. Et ideo habet omnem illam perfectionem ex dono creatoris, quam nunc per consuetudinem et studium possumus adipisci, et insuper perfectionem habuit tanto completius, quanto perfectius est opus Dei opere nostro. Unde praedictam lucem sapientiae habuit non solum perfectius, quam possit esse nostra acquisita sapientia et naturalis, sed etiam quam sit hoc tempore lumen fidei vel revelationis, quia, licet lux gratiae maior sit in bonitate meriti, tamen praedicta lux maior fuit in claritate et puritate, quia, cum “nunc videmus per speculum” intellectus fide vel revelationibus illustrati, tamen illud speculum est “in aenigmate”10), id est in obscuritate ex proportione illius luminis ad naturam nostri intellectus, ut nunc est, cum intelligit cum continuo et tempore et involvitur phantasiae et sensibus, ex quibus obscuratur. In quali aenigmate tunc homo Deum non vidit, quia notitiam eius ex creaturis non collegit, sed eum cognovit illo modo, quo in libro De causis 11) dicitur de “intelligentia, quod ipsa scit, quod est supra se” per hoc, quod recipit ab eo, scilicet praedictam illuminationem, novit tamen Deum in creaturis relucentem per similitudinem et existentem per immensitatem et operantem per

6)

Rom. 1,19 I Cor. 12,3 8) cf. Ambrosiast., Comm. in Ep. ad Cor. I 12 3; Vogels 132,4–5; Petr. Lomb., Sent. I 46 7; Grottaferrata 1971, 320,34–321,2 9) Deut. 32,4 10) I Cor. 13,12 11) Lib. de caus. 7(8),n.72; Pattin 64,6 7)

45 infundit: infudit AE 53 habet: habuit AB+ 56 sapientiae habuit: habuit sapientiae inv. BER 59 maior fuit: fuit maior inv. AR 60 fide: fidei AER 61 id est in: et AB+ 62 cum intelligit om. AB 66 quod: quid ABR

8

De summo bono, liber sextus

providentiam. Et sic dicit Augustinus12) hominem fuisse praeditum divina mente, et sapientiae virtus facit hominem Deo simillimum et divinissum et “Deo amantissimum”, ut dicitur in X Ethicorum 13). Sic etiam quidam dicunt hominem tunc vidisse Deum immediate loquentes de medio impediente secundum aliquid sui perfectam Dei cognitionem, sicut speculum, in quo nunc videmus, ratione aenigmatis impedit. Non enim vidit Deum sine media similitudine praefatae lucis, quia tunc vidisset Deum per essentiam, et per hoc fuisset confirmatus in bono. Quod falsum esse sequens casus probavit. Ad hanc enim visionem non potest elevare lumen naturale nec etiam lumen gratiae, sed requiritur lumen gloriae. (6) Per hoc autem, quod supra diximus14) hoc lumen non esse lumen gratiae, sed lumen naturale, non intendimus astruere hominem fuisse creatum sine gratia, sed per hoc et per alia, quae dicemus de habitu primae innocentiae, volumus ipsum discernere ab habitu gratiae. Alias autem credimus hominem fuisse creatum in gratia eo, quod hoc plurimae auctoritates Scripturae concorditer astruunt, quibus in his, quae non per rationem, sed per divinae voluntatis revelationem haberi possunt, maxime innitendum est. Nam Luc. 10 dicitur15) »homo primus descendisse a Ierusalem«, id est a visione pacis, quae non est nisi per gratiam. Et dicitur »spoliatus« gratuitis, ut dicit Glossa16), »et plagis« vulneratus in naturalibus. Multi etiam sancti dicunt ipsum non solum habuisse virtutes illas, quae informes esse possunt, sed etiam caritatem, scilicet Augustinus in Homilia 17) et Ambrosium Ad Sabinum 18). Fuit autem haec gratia ei necessaria, quia, cum “gratia Dei sit vita aeterna”, ut dicitur Rom. 619) eo, quod opera nostra non sunt proportionata beatitudini divinae, nisi ipsa per gratiam fiant opera divina, et per consequens secundum rationem iustitiae non sunt aliter meritoria, patet, quod homo in naturalibus perfectioribus constitutus indiguit etiam gratia, qua perveniret per meritum ad perfectionem beatitudinis divinae. (7) Gratia quoque haec fuit in ipso operans et cooperans, secundum quod isti

12) 13) 14) 15) 16) 17) 18) 19)

cf. Aug., De Gen. ad litt. XI 42; Zycha 378,22; cf. Aug., De doctr. Christ. IV 7,n. 21; Martin 131,242–244 Arist., Eth. Nic. X 9, 1179a30; Kübel 776, 84; Alb., Super Eth. X 16; Kübel 777,35 cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 1 2 3 Luc. 10,30 cf. Glossa interl. in Luc. 10,30; Argentinae 1480, 179 cf. Aug., Sermo contra Iud., Pag. et Ar. 2; PL 42,1118 cf. Ambr., Epist. 34 11–13; Faller 235,64–236,86 Rom. 6,23

70 virtus add. autem AB et1 add. dei ER homo: hominem AB intendendum B+R etiam inv. BER

71 hominem om. ABR 84 innitendum: 85 a1: ab BER 95 etiam gratia: gratia

70

80

90

tractatus 1, capitulum 2

100

110

120

9

actus sunt ipsius gratiae per se et non secundum ea, quae accidunt eis ex imperfectione subiecti gratiae. Per se enim loquendo gratia operans facit hominem formaliter iustum et Deo gratum, et quod meritorie velit bonum. Et gratia cooperans adiuvat voluntatem in duobus. Quorum unum est, ut magis habilis et facilis sit ad bonum, quam sit ex sola sua natura, secundum est, quod ipsis operibus tribuit virtutem merendi, ut patet, quod his indiguit homo etiam in statu innocentiae. Quod autem gratia operans expellat peccatum et gratia cooperans tollat difficultatem ad bonum opus, per accidens est ex parte subiecti, et ideo hos actus gratia illius status non habuisset. (8) Considerandum tamen est, quod quaedam sunt dona gratiae gratis datae ordinata potius ad subveniendum defectibus proximorum quam ad perfectionem eius, cui conferuntur, sicut sunt illa, quae “ad utilitatem”, dicit Apostolus20), “dari”, I Cor. 1221), sicut »signa data sunt non fidelibus, sed infidelibus«. Similiter “genera linguarum” et similia ad depulsionem defectuum ordinata sunt. Et illa dona in statu innocentiae non fuissent, quia inutilia fuissent, cum non essent tunc defectus illi, in quibus est usus horum donorum. (9) Sunt iterum quaedam dona, quae in perfectionem recipientis dantur, sed tamen supplent illas imperfectiones, quae non sunt ex natura instituta, sed ex peccato, ut patientia, ut est virtus specialis, et continentia, secundum quod est virtus intellectualis secundum Philosophum in VII Ethicorum 22), quia sic dicit repugnantiam carnis contra spiritum et fortitudo et huiusmodi. Et haec credo, quod fuissent in illo statu secundum actus eius congruos non includentes huiusmodi imperfectiones, sicut poenitentiae actus fuisset odium peccati propter per se amorem honesti, et continentiae actus fuisset amore praeferre bonum intellectus bono carnis, et fortitudinis actus fuisset aggredi ardua ex suae naturae dignitate et nobilitate. Dixi autem de his, quae important defectum consequentem culpam, quia alia dona sunt, quae important imperfectiones consequentes simpliciter naturam, sicut fides est “non apparentium”23), et spes est nondum habiti. Nam supra naturam etiam angelicam est »videre Deum, sicuti est«24), et habere eum inhabi-

20)

I Cor. 12,7 I Cor. 14,22 22) cf. Arist., Eth. Nic. VII 11, 1151b32–1152a2; Kübel 567,81–83; Alb., Super Eth. VII 11; Kübel 567,44–46 23) Hebr. 11,1 24) I Ioann. 3,2 21)

98 et … (99) se om. AB 105 opus add. et AR est iter. U hos om. AB+R 110 gene111 similia add. quae AB+ 112 cum: tamen U 114 sunt add. etiam ra: gratia AB+ 120 imperfectiones: AB quae add. propter AB 116 patientia: poenitentia AB+ imperfectionem B+ER propter om. AB 125 imperfectiones: imperfectione ER

10

De summo bono, liber sextus

tantem secundum habitum gloriae. Et ideo haec dona fuissent tunc secundum eosdem actus, quos nunc habent, perfectiores tamen, quam nunc sunt, sicut fides illius status clarior fuisset, quam nunc sit. (10) Illa vero dona gratiae gratum facientis, quae simpliciter pertinent ad perfectionem supernaturalem non connotando defectum aliquem naturae vel culpae, abundantius et intentius habuisset status ille quam iste, quia tunc ex perfecta et naturali et non impedita operatione maior fuisset conatus et dispositio ad gratiam, quam nunc est virtus, de qua dicitur Matth. 2525): »Dedit unicuique secundum propriam virtutem.« Dixi autem de statu, quia, cum non semper tota facultas naturalium ponatur in conatu, nihil obstat, quin aliquis huius secundi status maiorem gratiam habuerit quam aliquis in illo statu, secundum quod maiori conatu se ad gratiam disposuit. Immo si in illo statu filius Dei non fuisset incarnatus, tunc aliqui in hoc secundo statu excessissent in gratia omnes, qui fuissent in illo statu, scilicet Christus homo et beata Mater eius, quia praeter legem communem, qua gratia datur secundum dispositionem conatus, isti speciali privilegio et “in benedictionibus dulcedinis”26) sunt praeventi. (11) Ex hoc scitur, quod opera hominis in illo statu magis fuissent efficacia ad merendum, quam nunc sint, licet modo acrior sit tentationum pugna, et virtus nunc sit circa difficiliora, quia efficacia meriti non consistit in difficultate, quae est ex infirmitate nostra, cum illam a nobis repellat et faciat nobis huiusmodi facilia, sed consistit in difficultate, quae consistit in arduitate operis, quae tunc fuisset sicut nunc. Praecipue autem virtutis meritum consistit in gratia, quae, ut dictum est, tunc maior fuisset quam nunc. (12) Revertentes ad ea, quae supra diximus de primi hominis scientia, dicimus ipsum habuisse etiam angelorum cognitionem et perfectiorem multo quam nunc habeatur, quae fuit per similitudinem illarum substantiarum separatarum. Quae similitudo fuit lux intellectus agentis informati supra dicta luce divina, quae, cum per ministerium angelorum ei communicata fuisset, reduxisset eum in notitiam immediate illuminantium, sicut etiam ulterius per illos reduxisset eos in cognitionem fontis luminis. (13) Se ipsum etiam cognovit secundum id, quod homo est, ex specie, id est secundum quod est solus intellectus per adeptionem proprii intellectus, sicut supra IV libro exposuimus27).

25)

Matth. 25,15 Ps. 20,4 27) ibi non invenitur 26)

129 tamen: tantum BER 135 25 om. ER 139 in: de AB+ 141 excesserint: excessis142 beata om. AE 155 supra dicta: praedicta AE 156 ministerium add. sent AB+E agunt BR, agitur U 157 etiam add. et AR

130

140

150

160

tractatus 1, capitulum 2

170

180

190

11

(14) Se ipsum secundum naturam generis, id est inquantum animal est, et omnes corporales creaturas credo eum cognovisse scientia universali, qua scitur species et eius passiones et principia passionum multo perfectius, quam in scientiis philosophicis ista determinentur. Et hoc per praedictum lumen, quod est similitudo et species universi. Et hoc de quibusdam indubitanter patet per Scripturam28), quae dicit hominem praelatum huic sensibili inferiori mundo et omnibus animalibus nomina imposuisse, quae non posset facere, nisi qui horum naturas novit. De aliis autem ratio est, quia, si illa ignorasset, imperfectus in scientia fuisset etiam in comparatione ad multos homines huius status. Immo etiam cum a sensibilibus scientiam non accepisset secundum Augustinum29) eo, quod ipsam habuit infusam, non potuisset pervenire ad huius status perfectionem in scientia, quae non nisi per sensus et memorias et experimenta invenitur, ut docetur I Metaphysicae 30) et II libro Posteriorum 31). Et hoc absurdum est. Nec obstat huic, quod quidam dicunt, quod tantum illarum rerum ignorantia, quae ad ipsum pertinebant intantum, inquantum ad ipsum pertinebant, fuisset in eo imperfectio, quia tunc nec animalium habuisset notitiam, quorum usu tunc non indiguit. Insuper plus ad ipsum pertinuit, quo eius intellectus perfici debuit, si cognitio omnium, quam cuius usu corporaliter indiguit, vel cui praepositus fuerat. Notitiam autem omnium particularium, non solum illorum, quae per naturam non potuit habere, sicut sunt cogitationes et voluntates hominum et similia, sed etiam illorum, quae naturali industria cognosci possunt, non habuit. Et sic credo intelligendum esse illud, quod dicit Augustinus VIII libro Super Genesim 32), quod Adam “positus est in Paradiso, ut operaretur” et naturas rerum experiretur; non tamen ita, quod hoc experimentum esset principium artis vel scientiae in ipso, quia hoc est intellectus imperfecti mendicantis suam perfectionem a sensibus et a phantasia, sed potius ut ratio universalis scientiae decurreret ad hoc particulare vel illud, et videretur in particularibus, quod scitum erat in universali, et in hoc esset delectatio. (15) Cum autem dicat Augustinus33), quod “falsa pro veris approbare” “non est natura hominis instituti, sed poena damnati”, sequitur, quod homo in illo statu

28) 29) 30) 31) 32) 33)

cf. Gen. 1,28; 2,19–20 cf. Aug., De Gen. ad litt. VIII 8; Zycha 243,9–12 cf. Arist., Metaph. I 1, 980b28–981a3; Geyer 10,79; Alb., Metaph. I 1 7; Geyer 10,54–59 cf. Arist., Anal. post. II 19; 100a3–10 Aug., De Gen. ad litt. VIII 8; Zycha 242,14–15 Aug., Retr. I 9; Mutzenbecher 28,160–163; De lib. arb. III 18,n. 52; Green 306,52–53

162 se ipsum ... generis: secundum naturam generis se ipsum BER 168 qui om. ABR 177 habuisset om. BU 179 si: scilicet AB 183 possunt: potuit ABER

12

De summo bono, liber sextus

decipi non potuit, quia, ut idem dicit34), nihil aliud est decipi quam »falsa pro veris approbare«. Hoc autem beneficium habuisset ex duobus. Nam non posse falli in his, quae naturali cognitione perspici possunt, habuit ex scientia ipsorum perfecta per habitum luminis infusi. Unde quod non obstupuit ad vocem serpentis, sed credidit ipsum usum loquendi divinitus accepisse, ut dicunt sancti35), ultra hanc cognitionem ostendit esse hunc actum, quia non credidit hoc Deum indidisse ei per naturam, sed ad tempus ei concessisse per angelicum ministerium, quod etiam verum fuit. Sed non contulit, an esset bonus angelus vel malus, et si etiam contulisset, potuisset errare, quia non fuit in eo defectus, quod non scivit omnia opera dispensationis divinae. Sed non posse falli in his, in quibus non sufficit natura, scilicet in occultis cordis humani ita, quod nullus eum mendacio circumvenire vel decipere potuisset, sed scivisset vocem falsam fuisse, habuit ex providentia divina, quae multo diligentius affuit menti quam corpori. Unde sicut sine peccato non permisisset eum laedi in corpore, sic etiam non permisisset eum incidere in poenam mentalem, inter quas est error. Unde quod “mulier in praevaricatione seducta fuit”, ut dicitur I Tim. 236), ita, quod credidit verbis serpentis, cautum fuit ex peccato elationis, quae mox, ut audivit promissionem falsam, appetivit esse sicut Deus, et tunc hoc nubilo excaecata seducta fuit. (16) Ex naturali quoque lucis divinae derivatione et fluxu rectitudo intellectus scientifici perfecti praedicto lumine fluxit in partem animae opinativam et consiliativam, quae proprie ratio vocatur. Et talis habitus fuit in ipsa habitus prudentiae, et cum prudentia non sit sine aliis virtutibus nec e converso aliqua virtus sit sine prudentia, ut infra probabimus37), patet, quod ipse fuit perfectus in omnibus virtutibus naturalibus, quae consuetudine nunc acquiruntur. Hoc autem fuit ex participatione praedictae rectitudinis ab omnibus potentiis animae virtutis capacibus secundum omnem modum, quo ipsa dirigi potest. Hoc autem dixi ideo, quia quandoque plures virtutes insunt eidem potentiae animae.

34)

Aug., Enchir. ad Laur. 5,n. 17; Evans 57,23–24 cf. Aug., De Gen. ad litt. XI 2; Zycha 336,2–3; Petr. Lomb., Sent. II 21 3; Grottaferrata 1971, 434,16–23 36) I Tim. 2,14 37) cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 2 6 19 35)

196 unde add. est AB 201 fuit: fuisset BER 203 eum: cum B+E 207 in om. AU 209 cautum add. tamen AB quae: qua EU 210 excaecata: suffocata AB+ 211 seducta fuit: fuit seducta inv. AE 220 animae add. etc. AR

200

210

220

tractatus 1, capitulum 3

13

Cap. 3. De statu hominis secundum corpus et de potentia peccandi, in quo est, an homo primo potuerit peccare venialiter

10

20

30

(1) Inquantum vero Deus est vita, sic ex praedicta conexione huius fontis vitae ad animam innocentem derivatus est in ipsam supernaturalis vigor ad actum suum essentialem, qui est vivificare corpus, ut scilicet elementa contraria continere perpetuo posset in aequalitate mixtionis et complexionis et ut etiam contineret corpus illaesum ab omni violentia et corpori sic conservato influeret vitam perpetuam. Et sic fuit immortalis, id est potens non mori, non tamen fuit omnino immortalis, quia poterat mori, scilicet si peccaret. Magis tamen proprie dicitur fuisse immortalis quam mortalis, quia ad immortalitatem habuit potentiam perfectam per habitum, ad mortalitatem autem habuit potentiam impeditam per contrarium habitum. Et hoc non proprie dicitur esse in potentia, sed potius illud, quod uno actu potest reduci ad actum. (2) Ad conservationem vero huius vitae etiam cooperabatur lignum vitae ab effectu sic nominatum, sicut etiam alii cibi sibi fuissent necessarii, quia habuit vitam animalem, quae alimonia ciborum indiget, nec tamen tempus refectionis indicasset fames, quae tunc nulla fuisset, cum sit poena, sed ratio perfecit de agendis illuminata. Et ideo contra eam faciendo si non comedisset, peccasset et mortuus fuisset. Cum ergo ex Scriptura certum sit, quod hoc lignum habuit effectum in conservatione vitae, quia dicitur Gen. 31): »Videte, ne forte sumat de ligno vitae« etc., oportet, quod aliquam efficaciam habuerit circa principia vitae et longitudinis vitae. Haec autem sunt humidum naturale et proportionatus sibi calor naturalis, ut dicit Aristoteles in libro De vita et morte 2) et nos supra libro IV hoc ipsum exposuimus3). Unde, cum in vita animali necessario calor naturalis consumat paulatim suum subiectum, id est humidum naturale, quo restaurato per humidum nutrimentale, quod non est adeo conveniens cibus huius ignis, etiam ipse calor paulatim deficit, et sic deficientibus principiis vitae inducatur mors naturalis, oportet, quod lignum vitae hoc impediverit per hoc, quod nutrimentum ex ipso sumptum fuisset adeo habile subiectum caloris naturalis sicut humidum naturale, et alia in nutrimentum sumpta impediverint tantum consumptionem huius natura-

1)

Gen. 3,22 cf. Arist., De vita et morte 4, 469b6–8 3) cf. Ulric. de Arg., De summo bono IV 2 22 24; Mojsisch–Retucci 127,409–411 2)

8 fuit: fuerit AU 9 tamen: tantum BR 11 autem habuit: habuit autem inv. BER 12 contrarium habitum: habitum contrarium inv. AE 15 sibi fuissent: fuissent sibi inv. AE 23 proportionatus: proportionatur BR 24 IV libro: libro IV inv. BR hoc ipsum om. AE 25 calor naturalis: naturali calor AE add. interior connaturalis AB 26 naturale: radicale B+E 28 inducatur: inducitur BE 31 naturalis: connaturalis ABE

14

De summo bono, liber sextus

lis subiecti, sicut oleum in lampade impedit subitam consumptionem licinii; vel, sicut aliis placet, habuit vim convertendi nutrimentum in humidum adeo connaturale calori naturali, sicut est humidum naturale. Neutrum tamen horum potuit habere ex natura, sed ex speciali dono creatoris. Et ideo quidam4) nimis indeterminate loquentes dicunt, quod habuit occultam virtutem inspirandi salutem. (3) Nec est dubitandum, quin tunc fuisset emissio superfluitatum, quarum separationem a subtili nutrimento, quod solum competit complexioni humanae, exigit ipsa complexionis nobilitas, scilicet urinae et stercorum, cum tunc nobilior et temperantior fuisset complexio, quam nunc sit. Sed illae, quae nunc ex errore naturae et defectu generantur et sunt putredines et corruptiones, tunc non fuissent, sicut sunt sudores et fames et similia, cum nullus tunc fuisset error vel defectus naturae. (4) Fuisset etiam tunc propagatio generationis, quae, ut probavimus supra5), non potest esse nisi ex superfluo quartae digestionis. Quod superfluum quidem est individuo, sed necessarium est speciei, et ideo hoc superfluum etiam tunc fuisset, sed non fuisset necessarium conservationi speciei, sicut nunc est, quia in uno individuo immortali conservata fuisset, sed ne perfectio gratiae subtraheret perfectionem naturae, qua unumquodque tunc perfectum est, cum potest facere aliud simile sibi, et ut compleretur numerus electorum. Dicunt autem quidam, quod tunc fuisset pollutio nocturna. Quod ego credo falsum esse, cum frequenter sit in hoc delectatio, quam ratio in somnis non potest ordinare, nec tunc potuisset, quia somnus tunc fuisset non sicut nunc propter quietem sensuum, cum tunc nulla fuisset in hoc fatigatio, sed propter digestionis perfectionem, quae plus viget in somno quam in vigilia, et propter naturae necessitatem, quia fumi de nutrimento elevati et in cerebro infrigidati necessario sensus ligassent, et tunc etiam ratio fuisset ligata. Credo ergo, quod, sicut natura non excessisset necessitatem individui, sic nec necessitatem multiplicandae speciei, et ratio scivit, quando talis materia praeparata fuit in vasis seminis, et tunc imperasset actum carnis, quem semper secuta fuisset conceptio prolis, quia propter nihil aliud convenissent, et in omnibus voluntas ipsorum prosperata fuisset, et sic nihil erat, quod in somnis resolveretur. (5) Generatio etiam haec fuisset per actum carnis, et ideo necessario fuisset

4) 5)

cf. Aug., De Gen. ad litt. VIII 5; Zycha 238,25–239,1 cf. Ulric. de Arg., De summo bono IV 2 12 9; cod.Vat. Lat. 1311 f. 86rb

34 potuit: potuisset BER 42 et2: ut ABE 43 vel defectus: in defectu B+ER 46 quidem est: est quidem inv. AE 49 subtraheret: subtrahent AB 51 simile sibi: sibi simile inv. AU 55 cum: quia AE 56 somno: somnis BER 57 et om. ER 58 et om. U 60 ratio: ideo AB 61 conceptio: proceptio B+R

40

50

60

tractatus 1, capitulum 3

70

80

90

15

cum corruptione integritatis virginalis, quia, licet virginitas hoc tempore sit in singulari honore, cum sine turpitudine carnalis delectationis non potest actus carnis exerceri, nec necessaria est carnalis propagatio ad aliquod bonum spirituale, tamen antiquitus aequiparabatur virginitati, cum per aliquos caste utentes matrimonio ad propagandam fidem unius Dei in mundo cum propagatione prolis carnalis crevit etiam fides, ut dicit Augustinus6), quod caelibatum Ioannis non audet praeferre coniugio Abrahae. Unde cum per thorum immaculatum innocens proles procreata fuisset, et per hoc electio divina completa fuisset, tunc etiam dignior fuisset virginitate fecunditas, praecipue stante adhuc praecepto Dei, quo dixerat: “Crescite et multiplicamini”7). (6) Nec tamen per hoc dicere intendimus, quod tunc non fuisset in actu illo delectatio, sed potius tanto maior fuisset illa delectatio, quam nunc sit, quantum natura fuit tunc perfectior, sed fuisset sine deformitate deordinationis hominis et suffucationis rationis, quam nunc habet, quia ratio totum, quod fuit in homine, sub pleno dominio habuisset. Et hoc vult dicere Augustinus8), quando dicit, quod tunc homo genitalibus usus fuisset, sicut nunc sine pruritu libidinis utitur manu et aliis membris. Dicit tamen idem Augustinus in XIV libro De civitate Dei 9), non est non credendum, “tunc potuisse utero coniugis salva integritate feminei genitalis virile semen immitti, sicut nunc potest eadem integritate salva ex utero virginis fluxus menstrui cruoris emitti”. Sed quia contra naturam est sic posse immitti semen fructuosum ad prolis procreationem et quia talis modus non est secundum modum actus naturalis, sed potius est in hoc statu abominabilis et deformis, ideo non credimus hoc Augustinum assertive dixisse, sed inquirendo. (7) Patet etiam ex dictis, qualiter Adam habet necessitatem moriendi vel non, quia secundum principia naturae habuit necessitatem moriendi sicut et nunc, cum eadem sint principia, sed quantum ad habitum supernaturalem non habuit hanc necessitatem, sed potuit non mori. Et ex hoc patet, quod, licet corruptibile et incorruptibile, quando fundantur super potentiam unius rationis, nec specie nec genere propinquo conveniant, tamen homo in istis duobus statibus eiusdem naturae est secundum speciem, quia nihil prohibet illud idem, quod est per naturam corruptibile, esse per miraculum potentiae divinae incorruptibile. Patet

6)

cf. Aug., De bono coniug. 21,n. 26; Zycha 221,20–22 Gen. 1,22; 1,28; 8,17; 9,1; 9,7 8) cf. Aug., De Gen. ad litt. IX 10; Zycha 279,22–25 9) Aug., De civ. Dei XIV 26; Dombart–Kalb 449, 25–28 7)

65 hoc tempore sit: sit hoc tempore BER 72 etiam om. AE 76 potius om. AB illa delectatio om. AE 82 non om. ABE credendum add. quando AB 83 virile semen: 88 habet: habuit U moriendi add. semen virile inv. BER 84 cruoris: corporis B+E sicut et BR 92 quando: quantum ER

16

De summo bono, liber sextus

etiam, quod alia est immortalitas futurae resurrectionis quam illa, quae fuit in statu innocentiae, sicut differunt posse non mori et posse mori ante posse mori. (8) Quae autem diximus de immortalitate, intelligenda sunt etiam de impassibilitate, secundum quod ipsa dicit privationem potentiae patiendi tales passiones, quae cum sensu doloris sunt corruptivae subiecti. Sic enim Adam fuit impassibilis, id est potens non pati, et tamen pati potuit, quia peccare potuit, et quando peccavit, passibilis factus est. In statu autem innocentiae nec ignis ureret illud corpus, nec frigus constringeret, nec ferrum incideret ex virtute, qua anima habuit corpus in potestate sua, ut nihil de ipso fieret nisi secundum voluntatem animae. Si vero ‘pati’ sumatur communiter pro receptione, sic Adam secundum animam et secundum corpus passibilis fuit, quia sensus et intellectus passibilis receperunt suas perfectiones, et corpus multas recepisset alterationes. Ratio autem praedictorum est, quod poena non potest praecedere culpam in cura providentiae Dei. (9) Scitur quoque ex praemissis, quod haec impassibilitas non fuit per naturam, sed per gratiam innocentiae, quae, ut patet ex praedictis, non dicit solam abnegationem culpae, sed etiam habitum rectitudinis, super quem haec privatio fundatur. Nec enim hoc habuit natura ex suis principiis, ut nunc patet, nec etiam lignum vitae potuit infundere hanc virtutem nisi naturae dispositae ad hunc effectum per saepe dictum habitum innocentiae. Unde, quod dicit Dominus Gen. 310): »Videte, ne forte sumat de ligno vitae« etc., et quod per Cherubim et flammeum gladium praeclusit homini accessum ad illud lignum, credo non esse dictum secundum rem, sed secundum hominum opinionem, id est ne homo crederet se posse redire ad amissam immortalitatem per usum illius ligni, sed sciret damnum suum esse irrecuperabile nisi per gratiam Dei, et per hoc moveretur ad poenitentiam. Quidam tamen dicunt, quod per usum eiusdem ligni ad minus prolongata fuisset vita hominis post peccatum, et quod, cum dicitur11): et “vivat in aeternum”, sumitur ibi aeternitas pro longi temporis vita. Sed hoc non credimus esse verum, quia non credimus illud lignum per naturam habuisse hanc virtutem eo, quod contra naturam est hoc, quod fructus arboris sit convenientior cibus hominis quam alia, quae magis complexioni humanae sunt conformia, sed credimus ei divinitus hoc esse inditum super virtutem suae naturae propter hominem. Et ideo, postquam homo hanc gratiam demeruit, Deus hanc potestatem illi ligno amplius non influxit, sicut etiam animalia ab oboedientia hominis recesserunt, quia non sua natura, sed instinctu, divinae providentiae oboedientiae promptitudinem exhibuerunt.

10) 11)

Gen. 3,22 Gen. 3,22

97 et add. non ABER ante posse mori om. ABER 100 sic: sicut BR 118 posse om. ER 120 quod om. ER 122 et om. AE

116 etc. om. AE

100

110

120

130

tractatus 1, capitulum 3

140

150

160

17

Quia tamen interdum condicio naturae primitus institutae ‘natura’ hominis vocatur et natura destituta illa condicione vocatur ‘corrupta natura’, ideo sic sumpta natura potest dici, quod praedicta fuerunt homini naturalia. (10) Quamvis autem liberum arbitrium illius status liberius fuerit, quam nunc sit, quia non habuit necessitatem peccandi, sicut nunc habet, nec habuit legem peccati trahentem ipsum ad peccatum, et ideo per solum liberum arbitrium stare potuisset etiam sine gratia gratum faciente, quamvis insuper habuerit praedictos habitus inclinantes ipsum ad bonum, tamen, quia huiusmodi habitus perficiunt naturam secundum rationem et modum ipsius naturae, ideo homo per liberum arbitrium tunc potuit peccare et peccavit. Et ideo quaerunt multi, quare Deus non fecerit talem, qui non posset delinquere. Et »dicit figmentum figulo: quare me sic fecisti?«12). Respondemus enim nos ad hoc, quod haec condicio potius pertinet ad perfectionem felicitatis quam ad statum alicuius naturae, quia, ut dicit Augustinus13), in qualibet natura rationali non est hoc naturae, sed gratiae. Unde sicut felicitas meritis obtinenda nulli naturae per creationem data est, scilicet nec angelicae naturae, sic nec haec condicio felicitatis debuit sic dari, sed meritis obtineri. Unde etiam angeli post probatam ipsorum constantiam in amore Dei donum huius confirmationis acceperunt. (11) In praevaricatione autem dicit Apostolus14) »virum non esse seductum, sed mulierem«. Et hoc intelligendum est de seductione mendacii serpentis, mulier enim credidit possibile esse, quod fieret in forma similis Deo. Quod vir diviniori mente praeditus quam mulier scivit fore impossibile, sed seductus est illa seductione ignorantiae, qua omnis malus est ignorans, et etiam in hoc, quod credidit illud peccatum esse veniale, cum non esset. Quod non est intelligendum de veniali ex genere, quia, cum sciret condicionem suam, scivit, quod nulla inordinatio potuit fieri in aliqua potentia animae, in qua inordinatione consistunt peccata venialia, nisi prius coniunctio spiritus cum Deo esset divisa, quod non potuit fieri nisi per mortale peccatum. Et ideo scivit, quod primum peccatum suum non posset esse veniale, sed oportuit ipsum esse mortale. Insuper, cum tunc perfectus fuerit iustitia omnium ad se pertinentium, scivit etiam quantitatem peccatorum. Putavit ergo illud esse veniale ex causa et ex eventu. Ex causa quidem, quia non ex malitia, sed ex affectu socialis foederis ad coniugem ei consensit, ne ipsorum societas dissensione turbaretur; ab eventu vero, quia speravit per poenitentiam

12)

Rom. 9,20 cf. Aug., De Gen. ad litt. VIII 12; Zycha 250,14–16 14) I Tim. 2,14 13)

136 peccati om. AE ideo om. ER 139 naturae add. et AR 141 fecerit: fecit AE posset delinquere: possit derelinquere AR 148 huius: huiusmodi BR 150 est om. BR 158 posset: potuit AE

18

De summo bono, liber sextus

posse recuperare omnia perdita per peccatum, quod non sic erat. Dicunt tamen quidam15), quod, licet non fuerit praedicto modo seductus, tamen, cum non videret post transgressionem mulierem esse mortuam, sicut comminatio divina videbatur significasse, tunc dubitavit de promisso serpentis, et propter hoc dubium voluit hoc experiri. Sed hoc credimus esse falsum, quia credimus ipsum sensum comminationis divinae intellexisse. Insuper, sicut non vidit mulierem mox esse mortuam, sic vidit etiam ipsam non esse assecutam, quod speraverat, ac per hoc satis constabat fallacia serpentis.

170

Cap. 4. De condicionibus natorum in statu innocentiae, in quo est de loco primorum parentum, id est de Paradiso, et de modo illius status et de praescitis, an manente illo statu nati fuissent (1) Cum autem praedicta gratia non fuerit personalis, sed fuerit donum naturae, natura se per generationem communicando communicasset pariter et gratiam innocentiae. Quod idem dicunt quidam etiam de gratia gratum faciente, non ita, quod illa potuerit per carnalem propagationem propagari, sed quod cum carnali propagatione providentia divina statim infudisset gratiam. Sed hoc non approbamus, quia, licet credamus primum hominem creatum fuisse in gratia eo, quod Deus a perfectis opera sua incohavit, et etiam quia homo propter supra dictas rationes indiguit gratia operante et cooperante, tamen in infantibus gratia necessaria non fuit, quia nec fuit peccatum, quod tolleret, nec usus liberi arbitrii, quod moveret, nec etiam oportuit praeveniri usum liberi arbitrii, quia ipsum per habitum innocentiae satis dispositum fuisset ad tendendum in Deum. Quapropter credo, quod per usum gratiae innocentiae se primo proles habilitasset ad gratiam et secundum qualitatem talis conatus maiorem vel minorem gratiam percepisset. (2) Sicut autem dicit Augustinus Super Genesim 1), propter artitudinem uteri materni oportuit prolem parvae quantitatis esse in ortu, nec post statim pervenisset ad debitam quantitatem, sed successive sicut et nunc, sic ut etiam in utero concepta per naturalia tempora conceptionis pervenisset ad quantitatem, in qua nasceretur. Tunc tamen errores naturae, qui nunc fiunt in monstruosis foetibus vel in diminutione debitae quantitatis vel in excessu super debitam quantitatem, non fuissent, quia ipsi sunt malum poenae. Cum etiam ex condicionibus aequa-

15)

cf. Aug., De Gen. ad litt. XI 42; Zycha 378,1–23; Petr. Lomb., Sent. II 22 3; Grottaferrata 1971, 442,8–16 1) rectius cf. Aug., De pecc. mer. et rem. I 37,n. 68; Urba–Zycha 69,12–13

165 non2 … (166) mortuam: videret mulierem post transgressionem mortuam non esse AB 170 vidit etiam: etiam vidit inv. AE 6 etiam om. AE 9 credamus: credimus AE 11 in om. ABR

10

20

tractatus 1, capitulum 4

30

40

50

19

litatis complexionis sit, quod infantes non habent tantam membrorum soliditatem, quod possunt eorum usum habere, sicut habent alia animalia, quae mox nata vadunt post matrem et alia opera faciunt, patet, quod ista sunt de bonitate naturae, quae vulgus credit esse defectus. Et ideo in statu innocentiae fuissent praedicta, cum tunc melior fuisset et magis aequalis complexio hominis, quam nunc sit. Tamen ea, quae nunc poenalia sunt, scilicet vagitus, dolores et similia, tunc non fuissent. (3) Ex hoc sequitur, quod non statim habuerunt usum intellectus et liberi arbitrii, quia teneritudo illa membrorum fuit ex fluida adhuc complexione, quae impedit usum rationis, donec “anima in sedendo et quiescendo fiat sciens et prudens”, ut dicit Philosophus2), id est per quietationem spirituum et humidi naturalis, quod per calorem naturalem in turbatione et motu est. Habuit tamen supra dictum habitum innocentiae in habitu puer mox natus, ut praediximus. Et secundum quod successive exsiccabatur et stabiliebatur complexio, secundum hoc successive profecit in scientia et virtutibus quantum ad usum. Et fuit tunc verum illud, quod Plato3) praesenti statui falso attribuit, scilicet quod id, “quod quisque discit, immemor recordatur”. Unde antequam ad perfectam scientiam pervenisset, indiguit paterno regimine. (4) Nec tamen abnuimus, quin etiam post completam aetatem unus indiguerit regimine alterius, quia, licet omnes habuissent habitum innocentiae, tamen secundum meliorem vel minus bonam dispositionem naturalium perfectius vel minus perfecte habuissent ipsum, sicut probatur per hoc, quod etiam in illo statu vir prae muliere fuit praeditus divina mente. (5) Et ex hoc patet solutio quaestionis, qua quaeritur, an tunc fuisset dominium unius hominis super alium. Dicendum est enim, quod duplex est dominium, scilicet naturale et civile, quod iure gentium introductum est. Naturale dominium est secundum Philosophum in Politica 4) sua, quo is, qui virtutibus naturalibus ita praeditus est, quod dispositus est ad tantam perfectionem, quod possit se et alios regere, debet praeesse illi, qui non ita sufficit sibi ipsi ad regimen suae vitae. Tale ergo dominium fuisset tunc inter virum et uxorem et inter patrem et filium nondum adultum et inter eos, quorum unus meliora altero naturalia habuisset et perfectiorem habitum innocentiae. (6) Civile dominium est, quo quis alterum possidet ut rem suam et utitur ipso pro libito tamquam animato instrumento. Et hoc dominium in statu primo, qui

2)

Arist., Phys. VII 3, 247b11–12; Hoßfeld 533,76; Alb., Phys. VII 1 9; Hoßfeld 534,55–65 apud Boeth., Philos. cons. III 11; Bieler 60,16 4) Arist., Polit. I 2, 1252a26–31 3)

25 possunt: possint ABE 33 sciens … (34) prudens: prudens et sciens U ut BR 43 alterius om. BR 49 introductum: inductum AU

36 mox add.

20

De summo bono, liber sextus

fuit status libertatis, non fuisset. Et sic intelligendum est, quod Gregorius5) dicit, quod »natura omnes homines pares fecit«, ut scilicet haec paritas excludat inaequalitatem dominii civilis et condicionis servilis, sed non ponat in omnibus hominibus aequalitatem in bonis naturalibus. Praedictum quoque regimen fuisset tantum per doctrinam sine coactione vel cohibitione, quia nulla fuisset regenda resistentia contra bonum nec inclinatio ad malum. Praeterea tale violentum contristat, ut dicitur in V Metaphysicae6); et ideo non potuit esse in primo statu. Et quod praedicto modo verbum Gregorii sit intelligendum, patet per hoc, quod ipse dictum suum probat per illud Gen. I7): “Et praesit piscibus maris” etc. Ex hoc enim concludit Gregorius8), quod non est homo homini praelatus, sed aliis animalibus. Patet enim, quod Scriptura ibi loquitur de praesidentia potestatis, cui subservierunt omnia ista inferiora. (7) Quia ergo homo praedicto modo perfectus in corpore et in anima habuit illam felicitatem, de qua Philosophus determinat in X Ethicorum 9), scilicet felicitatem contemplativam, et felicitatem civilem, de qua agitur in I Ethicorum10), tanto perfectius habuit eas tunc, quam in hoc statu possint haberi per acquisitionem consuetudinis, quanto habitus sapientiae et prudentiae, quorum istae felicitates sunt actus, perfectius habuit homo ex opere divino, quam nunc haberi possit ex opere humano, et quanto usus horum habituum minus fuit impeditus in natura integra, quam sit in natura corrupta, quia secundum Philosophum11) felicitas est operatio perfecta non impedita. Insuper beatitudinem, quae est status perfectus aggregatione omnium bonorum12) pertinentium ad illum statum, tanto perfectius habuit, quanto ad haec opera per habitus concreatos natura perfectius disposita fuit et qualitate corporis et in perfectione potentiarum animae. Insuper, cum supra probaverimus13)hominem ante lapsum habuisse non

5)

Greg., Moral. XXI 15,n. 22; Adriaen 1082,12–14 cf. Arist., Metaph. V 5, 1015a28–29; Geyer 220,88–89; Alb., Metaph. V 5 6; Geyer 221,66–71 7) Gen. 1,26 8) cf. Greg., Moral. XXI 15,n. 22 et 23; Adriaen 1082,4–6; 1082,26–28 9) cf. Arist., Eth. Nic. X 7–8, 1177–1178; Kübel 746,74–776,69 10) cf. Arist., Eth. Nic. I 5, 1097b1–21; Kübel 31,64–75; Alb., Super Eth. I 7; Kübel 34,55–36,25 11) cf. Arist., Eth. Nic. X 7, 1177a12–13; Kübel 754,82; Alb., Super Eth. X 11; Kübel 754,73–76 12) cf. Boeth., Philos. cons. III 2; Bieler 39,48–50 13) cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 1 2 6 6)

59 scilicet ut: ut scilicet inv. AE in om. BE 72 qua: quo AR 81 habitus: habitos AE

60 ponat: potuit BR 63 regenda: regendi AB 64 74 sapientiae … prudentiae: prudentiae et sapientiae U

60

70

80

tractatus 1, capitulum 4

90

100

21

solum virtutes naturales et felicitatem naturalem, de qua tractabimus plenius infra VIII libro14), sed etiam gratiam et virtutes gratuitas, patet, quod ipse habuit etiam tunc felicitatem gratiae, quae consistit in actu nobilissimae virtutis gratuitae, id est in actu caritatis, qui est Dei fruitio. “Nam frui est amore inhaerere alicui rei propter se”, ut dicit Augustinus in libro De doctrina Christiana 15). Tunc perfectius habuit, quam nunc habeatur, quanto limpidius tunc Deum vidit, et quanto gratia illius status abundavit super gratiam status praesentis, ut supra exposuimus. Unde “dicit Ambrosius Super Psalmum: »Homo ante peccatum beatissimus auram carpebat aetheream«”16). Quo autem modo hanc carperet auram consolationis internae, »ipse idem exponit Ad Sabinum dicens, quod mens Adae Deo adhaerebat«17). (8) Beatitudinem autem patriae non habuit, ut supra probavimus18). “Haec est enim vita aeterna: ut cognoscant te” etc., ut dicitur Ioann. 1419), illa cognitione, de qua dicitur I Ioann. 320): “Videbimus eum sicuti est.” Et illam nondum habuit, quia in vita animali haberi non potest, sicut ipse testatur21): “Non videbit me homo, et vivet”, scilicet vita animali, quia illa visio abstraheret animam ab operibus vitae in corpore eo, quod una potentia existente in actu aliae abstrahuntur ab actu. Unde Moses contemplatione divina duravit sine cibo quadraginta diebus22). Et Apostolus23) ignorare se iurat, »an in corpore vel extra corpus« fuerit tempore raptus. Et tamen, sicut ipse Adam in tantillo temporis, quo ipse fuit in Paradiso, soporatus fuit divina immissione somno raptus, qualem soporem solus Deus immittit, sicut Scriptura24) dicit Deum soporem immisisse in Adam, per quem raptum non sensit evulsionem costae de latere suo, et tamen illud, quod fiebat, cognovisse se ostendit, cum evigilans dixit25): “Hoc nunc, os” etc., ita credimus, quod in illo statu frequenter similes consolationes homo divinitus percepis-

14) 15) 16) 17) 18) 19) 20) 21) 22) 23) 24) 25)

liber VIII De summo bono non exstat Aug., De doctr. Christ. I 4,n. 4; Martin 8,1 cf. Ambr., Exp. Ps. 4 3; Petschenig 69,8; Petr. Lomb., Sent. II 19 2; Grottaferrata 1971, 493,17–18 Petr. Lomb., Sent. II 29 2; Grottaferrata 1971, 493,15–17; Ambr., Epist. 33 2; Faller 230,17–18 cf. Ulric. de Arg. De summo bono VI 1 3 3-4 Ioann. 17,3 I Ioann. 3,2 Ex. 33,20 Ex. 34,28 cf. II Cor. 12,2-4 cf. Gen. 2,21 Gen. 2,23

87 qui: quae ABR 93 internae: aeternae AB AE 97 de … dicitur om. AE 103 et om. EU ostendat ABR

96 est enim: enim est inv. AE te om. 104 solus om. ABER 107 ostendit:

22

De summo bono, liber sextus

set, quae praedictam felicitatem perfecissent tam in acumine divinae cognitionis quam in delectatione beatae fruitionis. (9) Non solum autem habuit homo praedictas tres felicitates secundum essentialia ipsarum, secundum quod consistunt in actibus perfectarum virtutum, sed etiam habuit eas secundum maximum suum posse, qualiter secundum Philosophum26) ad felicitatem requiruntur in illa, quae sunt decorantia statum felicitatis, scilicet in corpore, in natalibus, in divitiis, in habitatione et similibus. Cum ergo satis supra ostenderimus27), quod habuit illa, quae requiruntur ex parte corporis, qualiter post lapsum hominis haberi non possunt, nunc addimus, quod etiam habitationem habuit suo statui congruentem, scilicet Paradisum, quod ideo Gen. 228) vocatur »locus voluptatis« non carnalis, sed spiritualis et intellectualis voluptatis. In quo homo sic acciperet voluptates sensibiles sine omni labore et dolore, quod per ipsas nihil impediebatur in regimine prudentiae nec in contemplatione sapientiae nec in fruitione caritatis, sed quod quietus non recordaretur a praedictis actibus per aliquam molestiarum occupationem. Nam sensibiles delectationes tunc non obviabant eis ut nunc, quia ratio sub pleno regimine habuit eas et sub sua potestate, et ideo ei dominari nullatenus poterant, nunc autem ‘sapientia non invenitur in terra suaviter viventium’ Iob. 2829). Et qui vult »animum suum transferre ad sapientiam, oportet, quod a vino voluptatis abstrahat carnem suam«, Eccl. 230). (10) Fuit autem locus ille plantatus a Deo a principio, ut dicitur Gen. 231), “ab illo scilicet principio, quo Deus omnem terram remotis aquis plantas producere iussit”, ut dicit Glossa 32). Homo autem extra hunc locum creatus beneficio conditoris in ipso positus fuit, “ut operaretur et custodiret illum”33). Extra quidem conditus fuit, ut hoc non ex communi naturae institutione, sed ex speciali praerogativa gratiae se habere cognosceret. Opus autem suum non fuit aliquis actus factionis circa exteriora, sed potius fuit opus hominis secundum quod homo, et secundum quod homo gratia divinus

26) 27) 28) 29) 30) 31) 32) 33)

cf. Arist., Eth. Nic. I 9, 1099a21–31; Kübel 48,77–81; Alb., Super Eth. X 11; Kübel 749,8–24 cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 1 4 1 Gen. 2,10 Iob 28,13 Eccl. 2,3 cf. Gen. 2,8 Glossa interl. in Gen. 2,8; Argentinae 1480, 21 Gen. 2,15

111 homo add. istas AE secundum: sed B+R 114 in: et AU 118 statui: statu ABR quod: in U 125 dominari nullatenus: nullatenus dominari inv. BER 126 28: 33 U 128 suam add. etc. AB 129 ille: iste AB a: in U 135 aliquis: alicuius AB 136 et secundum quod homo om. AE

110

120

130

tractatus 1, capitulum 4

140

150

160

23

effectus, scilicet opus virtutum et meritorum per gratiam. Tamen Augustinus34) exponit hoc de opere circa plantas. Quod tamen opus non habuisset homo cum labore, cum labor post transgressionem per maledictionem inductus sit, ut dictum est35): “In labore comedes ex ea”, sed tantum fuit operatio experientiae, qua homo delectatus fuisset, cum illa experiretur ad sensum, quorum notitiam universalem habuit in intellectu. Sed quia huiusmodi recreationes contemnuntur ab eo, qui etiam modicum expertus est delectationes divinas, nisi inquantum restaurant naturam ad sustinendas afflictiones iugis meditationis secundum illud36): “Frequens meditatio carnis est afflictio”, ideo credimus nostram expositionem veriorem esse. Et per ipsam probatur, quod loci huius tranquillitas ad felicitatem pertinuit memoratam. Custodia vero illa non fuit cautela a malorum incursibus, quae tunc nulla esse poterant, aliter enim homo poenam timoris habuisset eo, quod, sicut dicit Seneca37), prudenter timetur omne, quod evenire potest, et “timor poenam habet”, ut dicitur I Ioann. 438), sed fuit custodia, qua homo sibi ipsi conservaret hanc gratiam, ne ipsam perderet per peccatum. Unde significatur homo duplici fine positus in hoc loco, scilicet ut operibus meritoriis mereretur transire ad caelestem Paradisum et ut resistendo temptatori conservaret sibi gratiam divinitus collatam. Nec tamen in tantae constantiae virum potuit tunc cadere timor et periculum temptationis, cum nullum fuerit periculum, quando hostis nihil potuit nisi extrinsecus suadere, et nihil fuit inclinans in malum, et homo contra inermem inimicum fuit armatus armis spiritualibus. Unde “Augustinus in Homilia: Princeps vitiorum dum vidit Adam ad imaginem Dei factum, pudicitia armatum, temperantia compositum, caritate splendidum, primos parentes tantis bonis exspoliavit pariterque peremit”39). Augustinus tamen Ad Orosium 40) refert illam custodiam in Deum, ut sit sensus, ut Deus custodiret illum, scilicet hominem. (11) Cum autem, ut dicit Augustinus Super Genesim 41), tres sunt sententiae generales de Paradiso, una Iudaeorum, “qui corporaliter tantum volunt intelligi”, quia soli litterae legis incumbunt, alia Origenis et aliorum haereticorum quorun-

34) 35) 36) 37) 38) 39) 40) 41)

cf. Aug., De Gen. ad litt. VIII 8; Zycha 243,3–24 Gen. 3,17 Eccl. 12,12 rectius Aug., Enarr. in Ps. 87 15,n. 15; Dekkers–Fraipont 1219,25–26 I Ioann. 4,18 Petr. Lomb., Sent. II 19 2; Grottaferrata 1971, 493,10–15; cf. Aug., Sermo contra Iud., Pag. et Ar. 2; PL 42,1117–1118 rectius Aug., De Gen. ad litt. VIII 10; Zycha 247,22–248,2 Aug., De Gen. ad litt. VIII 1; Zycha 229,4–7

138 exponit om. U ABE 157 in: ad U

142 habuit: habuisset AB 148 quae: qui AB 156 fuerit: fuit 159 dum vidit: diminuit BR 163 tantum om. AR

24

De summo bono, liber sextus

dam, qui “tantum spiritualiter” volunt intelligi, “tertia eorum, qui utroque modo accipiunt Paradisum”, haec ultima sententia sola vera est. Quod corporaliter accipi debeat, patet per hoc, quod Gen. 242) dicitur in hoc loco positus homo creatus et de lignis eius iubetur vesci »praeter lignum scientiae boni et mali«, in cuius edulio facta est transgressio. Haec enim non possent esse vera, nisi realiter Paradisus sit locus corporalis. Quod vero etiam spiritualiter sumi debeat pro ecclesia militante, patet per illud Cant. 443): “Emissiones tuae Paradisus” etc., vel pro ecclesia triumphante existente in loco suo, scilicet in caelo empyreo, II Ad Cor. 1244): “Raptus est in Paradisum”, vel pro voluptate aeternae felicitatis sive loco eius, Luc. 2345): “Hodie mecum eris in Paradiso”, vel secundum Damascenum46) pro statu felicitatis primi hominis in deliciis corporalibus et spiritualibus. (12) Est autem Paradisus locus temperatus omnino nulla intemperie voluptatem inhabitantis perturbans. Et ideo creditur esse situs in illo loco terrae, ubi maxima est aeris temperies. Et hic locus secundum peritiores astrorum est sub aequinoctiali, quia ibi causae ustivi caloris miscentur in medium. Tres enim sunt huius causae, scilicet diametralis incursus radii solis et brevitas diametri circuli solis et longa mora solis fere in eodem loco in respectu ad terram propter obliquationem zodiaci. Sub aequinoctiali ergo est quidem directus respectus solis, sed non est ibi omnimoda brevitas diametri, nec est ibi mora solis circa eundem locum terrae, sed subito multum diversificatur propter amplitudinem sphaerae in illo loco. Est ergo locus ille temperatissimus, et ideo creditur ibidem esse Paradisus. Ubi autem nos habemus locum “voluptatis a principio”47), ibi dicit antiqua translatio48): “ad orientem”. Et ex hoc sumitur, quod Paradisus est ad orientalem plagam illius climatis, quod est sub aequinoctiali. Habet etiam Paradisus temperiem aeris non inquietatum tempestuosis ventis vel imbribus vel grandinibus nec aliis huiusmodi aeris impressionibus, propter quod non fuissent hominibus necessaria aedificia domorum nec tegumenta vestium. Quamvis autem iste locus ex natura fuerit temperatus, non tamen potuit esse ex natura adeo temperatus, quod nullum defensivum a solis ardoribus vel frigore hiemis requireretur, sed quod naturae defuit, providentia divina supplevit. Per quam hoc factum est, ut istae qualitates activae in corpus hominis agere non possent.

42) 43) 44) 45) 46) 47) 48)

cf. Gen. 2,15–17 Cant. 4,13 II Cor. 12,4 Luc. 23,43 cf. Ioann. Damasc., De fide orthod. II 11; PG 94,916D–917A; Buytaert 109,60–110,70 Gen. 2,8 Aug., De Gen. contra Man. II 11,n. 1; PL 34,195

173 caelo: loco ABR ille: ille locus inv. U

180 sunt om. BR 181 circuli add. AB creditur … esse: esse creditur ibidem: U

186 loco om. U locus 193 fuerit: fuit AB

170

180

190

tractatus 1, capitulum 4

200

210

220

25

(13) Vestis etiam nunc necessaria est etiam propter tegimen pudoris, propter hoc enim, ut dicit Apostolus49): “Verecundiora nostra ampliori honore circumdamus”, et nec propter hanc rationem tunc necessaria fuisset, quia nulla inhonestas membrorum tunc fuisset, in quibus numquam motus indecens apparuisset. Et hoc probatur per hoc, quod tunc »nudi erant nec erubescebant«50). Mox vero, ut rupto cingulo innocentiae senserunt motus inhonestos, erubuerunt de sua nuditate etiam coram Deo et absconderunt se inter ligna Paradisi eo, quod nudi erant, et coram se mutuo erubuerunt, et propter hoc tunc cooperimentum, quale tunc habere poterant, assumpserunt, cum perizomata de foliis ficus fecerunt, et tunc “Deus” parcens verecundiae eorum “fecit eis tunicas pelliceas”51). Propter praedictam temperiem illius loci dicit Beda52), quod locus ille altitudine sua attingit usque ad globum lunarem. Quod dictum non potest intelligi proprie, quia concavitatem illius spherae implet ignis, in quo nihil potest vivere nec germinare. Nec flumina ibi possent oriri, et multa huiusmodi inconvenientia sequerentur. Et vel falso dictum est hoc, vel intelligitur metaphorice, ut notetur similitudo regionis illius cum corpore caelesti in omnimoda temperie. (14) Est autem locus amoenissimus venustate omnium terrae nascentium, quae hortum deliciarum amoenum reddunt, et est tantum fructuosis arboribus consitus. Propter quod Deus dicitur ipsum non solum creasse, sed etiam plantasse. Inter quas arbores duae suis nominibus exprimuntur, scilicet lignum vitae a supra dicto effectu suo sic vocatum et lignum scientiae boni et mali non ab effectu, quem haberet, sed quod femina ipsum habere credidit, et serpens ipsum habere mentitus est, sic nominatum. Unde credo, quod per anticipationem vocatur hoc nomine ante transgressionem, et quod nomen hoc acceperit tunc primo, cum homo hunc effectum in ipso quaesivit. Alii tamen dicunt, scilicet Beda et Strabus53), quod ante transgressionem sic vocatum est hoc lignum non a sua natura, sed ab occasione transgressionis postea secuturae, per quam homo, qui scivit tantum prius scientia prudentiae et experimentali bonum, et malum culpae in poenae scientia experimentali non scivit, sed tantum scientia prudentiae, scivit etiam malum culpae et poenae experimentaliter. Unde dicunt, quod etiam homo

49)

rectius Hieron., Comm. in Eccli. 2 5; Adriaen 264,103–104; cf. I Cor. 12,23 Gen. 2,25 51) Gen. 3,21 52) rectius Glossa interl. in Gen. 2,8; Argentinae 1480, 21 53) rectius Glossa interl. in Gen. 2,9; Argentinae 1480, 21; cf. Aug., De Gen. ad litt. VIII 6; Zycha 240,5–11 50)

199 fuisset: fuissent AU 203 erant: essent AU 205 cum add. sibi AB 208 globum lunarem: lunarem globum inv. BER 211 vel1: ut BR 218 quod: quem EU 222 sic om. AE 223 scivit … (224) prius: prius tantum scivit U 224 experimentali add. homiculpae … (225) experimentali: culpae et poenae scientia experinis AE et2: sed AE mentali U 226 homo si: si homo inv. U

26

De summo bono, liber sextus

si non peccasset, nihilominus lignum hoc habuisset illud nomen propter ordinationem ipsius ex divina inhibitione ad hoc, quod si usurparetur, homo experiretur, quid esset inter »bonum oboedientiae et malum inoboedientiae«54). Sed quia hoc nomen vel tunc hominem seduxisset ita, quod credidisset ei inesse talem effectum, a quo divinitus nominatum fuisset, vel, si homo rationem nominis intellexisset, non ipsum usurpasset, ut fecit, vel etiam homini futurus suus casus fuisset revelatus, ideo credo, quod prima expositio verior est. (15) Est quoque hortus iste irriguus fonte ibidem scaturriente, qui irrigat Paradisum sicut Nilus Aegyptum. Et dividitur in quattuor flumina, quae tamen historiographi dicunt in aliis locis oriri, quia, ut ea, quae sunt fidei, occultentur, nec pateat nobis aditus ad Paradisum, ideo Deus sic ea ordinavit, quod creduntur in aliis locis quam in Paradiso oriri. Et forte etiam aliqua ex eis absorpta a terra erumpunt et oriuntur iterato in aliis locis, ut quidam55) dicunt. Damascenus56) autem dicit fontem illum, de quo illa quattuor flumina fluunt, esse Oceanum. Et concordat cum eo Philosophus57) dicens ipsum esse principium omnium indeficientium aquarum. Et hoc verum est de fonte primo, qui est primum principium huiusmodi aquarum. Sed fons, qui est proximum ipsarum principium, erumpit in Paradiso. (16) In hoc ergo loco primi parentes carnaliter convenissent, si ipsum sibi custodivissent, quia Dominus praeceperat: “Crescite et multiplicamini”58), scilicet per modum naturalem et per decisionem seminis et feminei humoris, qui semini est similis et interdum, licet improprie, semen vocatur. Haec enim seminum permixtio necessaria est ad omnem generationem perfectorum animalium, ut ostendimus supra libro IV59). Si enim miraculosa et non naturalis fuisset illa multiplicatio, vane collata fuisset homini potentia generativa, nec “femina diceretur facta esse in adiutorium viri”, quia, ut dicit Augustinus Super Genesim 60), non potest dici facta femina nisi in adiutorium generationis. Non enim fuit in adiutorium laboris vel societatis, quia ad utrumque horum vir fuisset magis idoneus propter maiorem

54) 55) 56) 57) 58) 59) 60)

cf. Aug., De Gen. ad litt. VIII 13; Zycha 252,2–5 cf. Aug., De Gen. ad litt. VIII 7; Zycha 242,4–8 cf. Ioann. Damasc., De fide orthod. II 9; PG 94,904A–B; Buytaert 100,32–42 cf. Arist., Meteor. II 2, 354b23–24; Vuillemin-Diem 48,90–91 Gen. 1,22; 1,28; 8,17; 9,1; 9,7 cf. Ulric. de Arg., De summo bono IV 3 9 6–7; Palazzo 140–142 Aug., De Gen. contra Man. II 11,n. 15; PL 34,204

228 inhibitione: inhabitatione B+R 230 hoc nomen vel: vel hoc nomen U 237 quod add. in AB 242 et hoc … (243) aquarum om. ER 243 ipsarum: ipsorum BE 246 custodivissent: custodissent A 247 qui … (248) est: et est semini EU 252 potest ... (253) facta: facta potest dici A factum potest dici B om. ER femina om. U 253 in2 om. ABR

230

240

250

tractatus 1, capitulum 4

260

270

280

27

vigorem et similitudinem, quae conciliat societatem, quia “volatilia ad sibi similia conveniunt”61). Insuper tunc nullus labor fuisset. Sic etiam et non aliter sunt duo parentes in una carne prolis. Quod autem in Paradiso non convenerunt, causatum est ex brevitate morae ipsorum in illo loco. Requirebat enim ipsa honestas humana non statim post creationem accelerare ad opus carnale, sed prius oportuit intendere divinis et spiritualibus delectationibus tamquam prioribus et potioribus. (17) Cum autem matrimonium illius status non fuerit in remedium, quando natura integra non indiguit aliquo remedio, nec etiam fuerit in sacramentum quantum ad ipsos coniuges, quibus matrimonium nihil gratiae contulit nec aliquid spirituale significavit eo, quod ipsi cognitionem spiritualium non acceperunt a signis sensibilibus, sed spiritualiter ea cognoverunt, quamvis quantum ad praescientiam Dei fuerit sacramentum, id est sacrae rei signum, secundum illud Apostoli62): “Sacramentum hoc magnum est, ego autem dico in Christo et in Ecclesia”, patet, quod fuit tantum in officium naturae ad procreandam prolem. Unde cum homo in illo statu nulla re usus fuisset nisi ad illum finem, ad quem fuit divinitus ordinata, alias enim fuisset abusus ipsa, qui »abusus est usus illicitus«, ut dicit Augustinus63), sequitur, quod tunc numquam carnaliter convenissent nisi ad prolem procreandum, et cum ille actus fuisset actus perfectus, quia fuit actus naturae perfectae, quae non deficit in opere suo, semper iste actus consecutus fuisset finem suum, scilicet conceptionem prolis. (18) Et quamvis talis multiplicatio individuorum in una specie sit in rebus corruptibilibus propter conservationem esse divini, qua non indiguit homo, quando per illius status immortalitatem in uno poterat species conservari in esse divino, tamen haec gratia immortalitatis non debuit tollere a natura id, quod est suae perfectionis. Potentia enim generativa secundum partem animae vegetativam est melior et nobilior aliis eiusdem partis animae potentiis. Propter quod etiam ab ipsa tamquam a digniori denominatur, ut dicitur in II De anima 64). Insuper cum non fuerit ita immortalis, quin etiam aliqualiter fuerit mortalis, debuit non solum habere condiciones incorruptibilium, sed etiam perfectionem mortalium, qua unumquodque perfectum est, cum »potest alterum facere tale, quale est ipsum«

61)

Eccli. 27,10 Eph. 5,32 63) cf. Aug., De doctr. Christ. I 4,n. 4; Martin 8,3–4 64) cf. Arist., De an. II 4, 416a19–20; Stroick 88,70–71; Alb., De an. II 2 5; Stroick 88,53–57 62)

255 similia: consimilia U 256 sic: sicut BR 257 autem: ergo BER causatum: tantum BER 266 spiritualiter: spiritualibus BER 268 in om. BR 271 enim om. U usus om. BER 277 divini: individui AU+ 278 conservari add. in uno BR 282 denominatur: nominatur BE suscipit denominationem A in om. BER 284 incorruptibilium: rerum incorporalium ABR 285 est ipsum: ipsum est inv. AE

28

De summo bono, liber sextus

est, ut dicitur IV Meteororum 65), praecipue cum etiam in omnino incorruptibilibus individua unius speciei sint multa, cum sine hac multitudine natura illa non posset consequi finem suum, sicut in octava sphaera multae sunt stellae propter causam, quam diximus in IV libro66). Unde cum homo creatus fuerit ad beatitudinem secundum ordinem et numerum praefixum in Dei praescientia, etiamsi homo fuisset tunc omnino immortalis, tamen oportuit compleri numerum electorum per multiplicationem generationis. (19) Et ideo est quaestio de praescitis, an tunc nati fuissent vel non. In cuius quaestionis solutione credo esse dicendum, quod, licet perseverantia hominis in statu innocentiae fuerit possibilis, cum refertur ad facultatem liberi arbitrii, tamen incompossibilis fuit cum praescientia damnationis quorundam. Quamvis enim aliquibus videatur possibile, quod, sicut primi parentes peccaverunt, sic etiam multi ex posteris eorum potuerint peccare et damnari permanentes in peccato, et verum sit hoc quantum ad hoc, quod nec ipsi forte habuissent liberum arbitrium confirmatum, tamen si consideramus, quod gratia perficiens nos secundum modum animalis naturae et non secundum modum patriae necessario movet nos ad compassionem peccatorum et miseriae eorum, quam tunc habuissent in hoc saeculo, et damnationis eorum in futuro, et quod dolor huius passionis maior fuisset ad prolem, quam parentes nequivissent enutrire in innocentia, quam ad extraneos, tunc patet hoc fuisse impossibile in statu innocentiae, quando nec passio nec compassio doloris esse potuit. Unde credo, quod impossibile sit, quod supponit haec quaestio, scilicet quod supposita praescientia damnandorum perseverasset homo in innocentia.

Cap. 5. De peccato originali et de modo traductionis ipsius et de poena sibi debita et de aliis multis dubitabilibus circa hanc materiam (1) Huic gratiae opponitur peccatum originale. Nam primus pater noster non solum fuit conditus ut singularis persona, sed etiam ut principium totius posterioritatis, in quo omnes sumus secundum rationem seminalem, ut dicit Augustinus1), id est sicut in principio efficiente secundum viam generationis naturalis, et non

65)

cf. Arist., Meteor. IV 3, 380a14–15; Vuillemin-Diem 109,103–104 cf. Ulric. de Arg., De summo bono IV 2 19 20; Mojsisch–Retucci 59 1) cf. Aug., Contra Iulian. opus imperf. V 12; PL 45,1442

66)

288 sicut: sic U 289 in om. BER 291 tamen: tunc ABR 298 potuerint: potuead2 om. U 307 haec om. AE scilicet om. B runt AE 304 quam1 add. ad BR 308 innocentia add. etc. AB 3 primus add. homo AB

290

300

tractatus 1, capitulum 5

10

20

30

29

materialiter, sicut quidam male senserunt, ut probavimus supra IV libro2). Unde etiam gratia innocentiae in duplici ratione collata ei fuit, scilicet ut perfectio personalis et ut donum naturae omnibus datum, qui fuerunt in praedicto principio. Et ideo sicut supra dicti habitus innocentiae perfectionem omnes habuissent ex ipso actu naturae, quo descendissent a primo parente, et haec perfectio habuisset rationem iustitiae, inquantum omnes fuerunt in primo parente, in quo habuit rationem doni gratiae et iustitiae, sic etiam defectum, qui est privatio huius perfectionis, omnes contrahunt, qui per actum naturae ab ipso descendunt. Et licet iste defectus, prout ex necessitate naturae inest natis, non habeat rationem peccati, tamen inquantum omnes fuerunt in Adam, sic iste defectus est carentia iustitiae, quae deberet inesse, sicut quilibet tenetur conservare et utiliter impendere minam domini sui3). Et est hic defectus voluntarius, quia causatus est ex voluntate eius, in quo omnes fuimus, ut dicit Augustinus Contra Iulianum4), et in quo in ipsum defectum omnes incidimus. Et ideo habet rationem culpae, quia voluntaria abiectio debitae iustitiae peccatum est. Et ideo dicit Apostolus5), quod “in ipso”, scilicet in Adam, “omnes peccaverunt”; vel “in ipso”, id est in peccato Adae. Utroque enim modo exponit hoc verbum Augustinus in libro De baptismo parvulorum 6). Sic ergo peccatum originale traducitur. (2) Ex hoc patet, qualiter hoc peccatum traducitur sine traductione sui proprii subiecti, quod est anima, scilicet quia natura per actum suum se communicat talem, qualis est. Patet etiam, quare hoc peccatum corrumpit naturam, cum nullum aliud peccatum naturam corrumpat, scilicet quia non corrumpit naturam, prout in suis principiis consistit, sed secundum quod per gratiam innocentiae perfecta fuit. Huic enim contrariatur peccatum et non bono naturae. Patet etiam, quid sit originale peccatum, scilicet quia est carentia debitae iustitiae per vitiosam originem contracta. Et ab hoc etiam vocatur originale peccatum. (3) Hoc ergo peccatum in primis parentibus fuit peccatum actuale, quod in nobis est originale. Et si quaeritur, cuius speciei peccatum hoc fuerit, respondeo, quod fuerit peccatum superbiae secundum illud Eccli.7): “Initium omnis peccati superbia.” Nam cum omnis operatio speciem habeat ex speciali ratione obiecti,

2) 3) 4) 5) 6) 7)

cf. Ulric. de Arg., De summo bono IV 3 1 30 cf. Luc.19,13 rectius cf. Aug., De nuptiis et con. II 28,n. 48; Urba–Zycha 303,3–10 Rom. 5,12 rectius Aug., De pecc. mer. et rem. I 10,n. 11; Urba–Zycha 12,9 Eccli. 10,15

7 IV libro: libro IV AB 10 supra dicti: praedicti AE 14 sic: sicut B+R 18 domini: doni ER hic: hoc BR 19 et om. U 20 in om. BRU 27 talem: tale AR 28 corrumpat: corrumpit BE 34 est om. BR peccatum hoc: hoc peccatum inv. AE 35 fuerit: fuit AE

30

De summo bono, liber sextus

etiam peccatum speciem accipit ex ratione movente intentionem et voluntatem ad actum peccati, licet etiam aliae deformitates sint in eodem actu, sicut secundum Philosophum8), qui adulteratur, ut ditetur, potius nominandus est avarus quam intemperatus. (4) In peccato autem primorum parentum principale movens fuit altitudo status in assimilatione ad Deum per scientiam boni et mali. Hoc enim serpens ad peccatum provocans promisit. Et hoc quidem patet in muliere, sed et vir hoc appetiit, quamvis sciret hoc esse impossibile, quia “voluntas est impossibilium”, ut dicitur in Ethicis 9). Et animo temptandi, an forte hoc esset possibile, cibum vetitum praesumpsit. Et ideo, quamvis multae aliae deformitates circumstent hunc actum, scilicet transgressio praecepti, unde Apostolus10): “per inoboedientiam unius” etc., et rapina eius, quod solius Dei est, quam Christus, qui »non rapuit, exsolvit«11), qui “non est arbitratus rapinam esse se aequalem Deo”12), et actus gulae in illicita comestione, tamen hoc peccatum fuit tantum unum et fuit peccatum superbiae. Unde in peccato primo unum tantum fuit peccatum formaliter, scilicet superbia, sed plura fuerunt ibi materialiter et metaphorice; materialiter quidem, ut gula et inoboedientia et huiusmodi, metaphorice vero rapina, homicidium et similia. “Unde Augustinus in Enchiridion: »Possunt intelligi plura peccata in una transgressione Adae. Nam et superbia illic et sacrilegium, quia Deo non credidit; et homicidium, quia se in mortem praecipitavit; et fornicatio spiritualis, quia integritas humanae mentis corrupta est; et furtum, quia cibus prohibitus usurpatus est; et avaritia, quia plus, quam sufficere illi debuit, appetivit«”13). Nec tamen intelligendum est, quod simpliciter appetierint esse sicut Deus secundum aequalitatem in scientia, quia omnis intellectus scit hoc esse contra rationem creaturae, sed desideraverunt ampliorem scientiam acquirere per actum proprium, quam acceperint a Deo. (5) Fuit ergo hoc peccatum ex ignorantia, quia ambo erraverunt, licet diversimode. Adam enim erravit credens esse veniale, quod fuit mortale, Eva autem credidit mendacio serpentis. Nec fuit ex infirmitate, quia illa infirmitas, ex qua dici-

8)

cf. Arist., Eth. Nic. V 4, 1130a24–28; Kübel 327,73–76; Alb., Super Eth. V 4; Kübel 328,7–19 9) Arist., Eth. Nic. III 4, 1111b22; Kübel 156,87; Alb., Super Eth. III 4; Kübel 157,5–7 10) Rom. 5,19 11) Ps. 68,5 12) Phil. 2,6 13) Petr. Lomb., Sent. II 33 2; Grottaferrata 1971, 518,26–519,4; Aug., Enchir. ad Laur. 13,n. 45; Evans 74,60–68

37 etiam add. si ABR 54 et1 om. AE

49 esse se: se esse inv. U

50 fuit tantum: tantum fuit inv. BR

40

50

60

tractatus 1, capitulum 5

70

80

90

31

tur esse peccatum in patrem, est pronitas in malum, quae tunc non fuit. Non fuit etiam ex malitia, quia aliquod bonum fuit hic movens et non malum, et ex hoc sequitur, quod non fuit maximum peccatum, quia peccatum in Spiritum Sanctum maius est quam peccatum ex ignorantia vel ex infirmitate. Nec obstat huic, quod illud peccatum habuit circumstantias graviores sequentibus peccatis, quia nihil habuit inclinans, et plus nocuit, quia totam naturam vitiavit, et magis punitum est. Et multa similia possunt colligi, quia haec omnia faciunt tantum accidentalem maioritatem peccati, cum vera quantitas eius accipienda sit ex specie eius. Tamen per accidens fuit, quod plus nocuit, scilicet quia invenit totam naturam informatam habitu gratiae in eo, qui peccavit, sicut etiam nunc peccatum, quod privat hominem gratia, non est maius sequenti peccato, quod gratia non privat, scilicet quia hoc est per accidens, scilicet quia non invenit gratiam. Nudus enim non potest exui nec etiam punitum est magis poena per se respondente peccato, sed poena propter praedictum accidens ipsum consequente. (6) Inter ipsos autem nostros parentes mulier magis peccavit quam vir eo, quod vehementius desideratur, quod speratur ut possibile haberi, quam quod scitur non posse obtineri, et quanto maior est affectus voluntatis in peccato, tanto peccatum est maius. Patet ergo propositum. (7) Quaerunt etiam multi14), quare Deus permiserit hominem temptari, cum sciret eum esse superandum. Sed haec quaestio etiam locum habet in omnibus, qui temptationi consentiunt. Et ideo eadem est ratio utrobique, scilicet quia providentia divina non debet mutare ante tempus illum ordinem, quo ipsa utitur ministerio daemonum ad eundem finem indirecte, ad quem ordinaverat eos directe ante casum. De qua ordinatione dicit Psalmista15): “Draco iste, quem formasti” etc. Unde quandoque ab infestatione hominum impediti per gratiam salvatoris clamaverunt contra ipsum dicentes: “Venisti ante tempus torquere nos”16). Haec est ratio Origenis Super Librum Numerorum 17). (8) Cum autem dicatur in libro Sapientiae 18): “Invidia diaboli mors introivit in orbem terrarum”, patet, quod invidia, qua invidet hominis dignitati, movit eum ad temptandum. Sicut enim supra diximus19), superbia, qua semper cupit omnibus praeesse, movet eum ad temptandum. Qui autem appetit singularem excel-

14) 15) 16) 17) 18) 19)

cf. Rem. Altiss., Expos. super Gen. 3,n. 1; Van Name Edwards 53,1203–1206 Ps. 103,26 Matth. 8,29 cf. Orig., In Num. homilia 13 n. 7; PG 12, 674C Sap. 2,24 cf. Ulric. de Arg., De summo bono IV 3 6 11–12; Palazzo 89–90

68 hic: hoc ABR 71 habuit: habet ABR 72 habuit: habet ABR 77 maius add. peccatum AB 94 introivit: intravit AE

75 tamen om. AE

32

De summo bono, liber sextus

lentiam, invidet cuilibet, quem cernit superiorem se esse vel sibi non subesse. Et ideo primum movens fuit superbia, sed proximum movens fuit invidia. Nec obstat huic, quod, sicut dicitur in Iob 20): “Parvulum”, id est minorem, “occidit invidia”, et superbus praesumit se aliis esse maiorem et non minorem, quia evidentia facti bene convincitur saepe superbus alios esse superiores se, sed tamen aestimat se magis idoneum ad talem dignitatem status quam alium. Et sic in proposito daemon convictus fuit hominis statum in habitu innocentiae et virtutum et gratiae et ordinem ad beatitudinem altiorem esse suo statu, qui ab his ceciderant, sed tamen se ad hoc reputavit magis aptum quam hominem ex nobilitate suorum naturalium, quae, ut dicit Dionysius21), “integra et splendidissima” permanserunt, et ideo invidit ei. (9) Temptatio autem haec fuit exterior tantum et non interior, quia illa est peccatum, et ita fuisset peccatum ante primum peccatum. Nec occulte temptavit, sed apparens in specie sensibili, ut bonum esse crederetur, quod videbatur persuadere creatura, quae bona esse non dubitabatur, et ut hostis in serpente occultaretur. Quod autem in serpente venit potius quam in alia creatura magis apta ad decipiendum, venenum enim serpentinae malitiae praetendebat astutiam daemonis, hoc non fuit ex voluntate daemonis, sed ex fidelitate Dei patris, qui non “permittit nos temptari ultra id, quod possumus”22). Propter hanc enim non permisit nimis occultari dolum, ut dicit Augustinus23). (9) Quia vero secundum rationem astutiae et simplicitatis innocentiae dividuntur ex opposito serpens et columba, ubi Christus dicit24): “Estote ergo prudentes sicut serpentes”, etc., ideo specialem rationem dat Augustinus25), quare non debuit permitti apparere in columba, ne scilicet illam speciem odiosam et suspectam redderet, in qua Spiritus Sanctus post debuit apparere, nec temptavit in re ideo prohibita, quia est mala, sed in re, quae solum ideo mala fuit, quia prohibita, quia homo praeditus prudentia agendorum statim deprehendisset perniciosam esse persuasionem et restitisset eidem; in bona autem re facilis fuit

20) 21) 22) 23) 24) 25)

Iob 5,2 Dion., De div. nom. 4 23; PG 3,725C; Simon 275,78; Suchla 172,4–5; Alb., Super Dion. De div. nom. 4,n. 193; Simon 275,62–64 I Cor. 10,13 cf. Aug., De Gen. ad litt. XI 3; Zycha 337,3–10 Matth. 10,16 cf. rectius Petr. Lomb., Sent. II 21 2; Grottaferrata 1971, 434,8–12

100 huic om. EU 101 superbus: superbia AB+ 102 superbus: superbos AR se: bene scit AE 108 invidit: invidet ABE 110 ita: ideo AB+ 111 apparens: sensibili: sensibilis animalis AB 115 hoc … daemonis om. ER apparenter AB+ 119 ubi: ut AB+E 120 serpentes add. et simplices AE 123 ideo 116 hanc: hoc B+E om. AE est om. AE

100

110

120

tractatus 1, capitulum 5

130

140

150

33

deceptio. Et ideo dicitur Gen. 326), quod »mulier vidit lignum, quod esset pulchrum et suave ad vescendum aspectuque delectabile«. (10) A muliere autem incepit, quia ipsam minus firmam esse scivit ex condicione naturae et per consequens ex condicione gratiae datae secundum modum naturae. Insuper scivit ipsam aptius instrumentum ad emolliendum animum viri quam e converso. Incepit autem ab interrogatione, cum dixit27): “Cur praecepit vobis Deus” etc., ut exploraret, an aliquis aditus pateret ei ad temptandum efficaciter. Quod autem mulier in comminatione divina dubitavit, cum dixit28): “ne forte moriamur”, non fuit infidelitatis, sed fuit ignorantiae, qua ignoravit, an Deus hoc dixerit litteraliter vel figurative secundum sententiam vel secundum consilium. (11) Quia vero tota supra dicta felicitas secundum omne suum posse fundabatur super propinquitatem hominis ad Deum per incorruptionem innocentiae, prout ipse Deus est vita et lux, ut supra diximus29), ideo fundamento exciso tota fabrica felicitatis corruit ita, quod intellectus hebes factus est ad contemplanda divina, sicut oculus vespertilionis se habet ad lucem solis, intantum, ut ad idolatriae insensibilitatem perduceretur30). Ratio quoque prudentiae agendorum ita privata est, ut vix scintilla legis naturalis et synderesis in ipsa maneret. Unde in persona hominis sic damnati dicit Apostolus31): »Concupiscentiam nesciebam esse peccatum« etc. Et ideo oportuit huiusmodi prudentialia in scriptura Legis et totius Scripturae sacrae proponi. Vigor quoque rationis ad vires inferiores se emarcuit, ut non possit vires inferiores sub suis regulis constringere, et ideo suae naturae relictae licentiose et sine honestate rectitudinis rationis feruntur in sua obiecta. Et quia plus percipimus sensibilia quam intellectualia, ideo ut in pluribus iste appetitus sensibilis vincit appetitum rationis. Et haec pronitas, de qua dicitur in Gen.32), quod proni sunt sensus hominis in malum “ab adulescentia sua”, est concupiscentia habitualis sive fomes. Ideo a quibusdam33) ista concupiscentia vel iste fomes vocatur peccatum originale, quia dicit totam animae deordinationem consequentem primum peccatum.

26) 27) 28) 29) 30) 31) 32) 33)

Gen. 3,6 Gen. 3,1 Gen. 3,3 cf. Ulric. de Arg., De summo bono II 3 5; de Libera 63–68; II 4 2; de Libera 120–123 cf. Arist., Metaph. II 1, 993b9–11; Geyer 92,83; Alb., Metaph. II 1 2; Geyer 92,70–76 Rom. 7,7 cf. Gen. 8,21 cf. Petr. Lomb., Sent. II 30 8; Grottaferrata 1971, 500,4–13

130 aptius om. ER 135 qua: quia AB+ 143 maneret: remaneret E supra B+R 155 primum: prius B+R

136 secundum om. AE 137 supra dicta: 147 se om. BE 151 haec add. est AE

34

De summo bono, liber sextus

Et illa materialiter est id, quod est peccatum originale, sed tamen formaliter ratio peccati consistit in praedicta aversione ab eo, qui est vita et lux, per carentiam debitae iustitiae. Propter quod, cum per iustitiam gratiae recompensatur hoc debitum, tunc deletur peccatum originale. Quia tamen natura non resurgit ad primi status perfectionem, ideo adhuc manet fomes sive concupiscentia. Et hoc est, quod a quibusdam34) dicitur, quod, cum actuale peccatum transeat actu et maneat reatu, solum originale peccatum e converso transit reatu et manet actu. Sumitur tamen hic ‘actus’ aequivoce, quia primo sumitur pro opere, secundo sumitur pro praesentia eius, quod est essentiale peccato originali vel potius, quod est tota eius essentia non secundum rationem peccati, sed secundum quod est in subiecto. Insuper vigor animae ad actum suum essentialem diminutus est ita, quod non potest vivificare corpus nisi secundum capacitatem corporis. Et ideo “corpus”, ut dicit Apostolus35), “propter peccatum mortuum est”, id est necessitati mortis addictum, et impleta est sententia divina: “morte morieris”36). Locus quoque felicitatis, scilicet Paradisus, ablatus est, quia propter congruentiam illius felicitatis concessus fuit. Unde etiam aditus praeclusus fuit per Cherubim et flammeum gladium. Et Cherubim quidem non dicitur ibi angelus secundi ordinis primae hierarchiae, quia illi ad exteriora ministeria non mittuntur, sed est angelus inferioris ordinis ideo dictus Cherubim, quia usurpationem divinae scientiae vindicando illius ordinis officium gessit. Flammeus vero glaudius vocatur vehementis actionis poena divinae iustitiae, quae affligeret hominem volentem redire ad Paradisum. (12) Ex omnibus his patet, quod per hoc peccatum non est corrupta natura, secundum quod consistit in suis principiis, sed solum subtracta perfectione supernaturali remansit natura in statu convenienti sibi ex suis principiis. Unde cum passiones innatae et necessitas moriendi consequantur naturam ex suis principiis, patet, quod istae consequantur iuste primum peccatum. Et sic patet, quod isti defectus sunt poenae peccati, si consideretur homo secundum statum, in quo creatus est, et tamen sunt naturales, si consideratur homo secundum sua principia naturalia.

34)

cf. Aug., De nuptiis et con. I 26,n. 29; Urba–Zycha 242,3–6; cf. Petr. Lomb., Sent. II 32 1; Grottaferrata 1971, 513,15–16 35) Rom. 8,10 36) Gen. 2,17

162 manet: remanet U 164 essentiale add. in BU 169 divina add. scilicet AB 170 scilicet om. ER 172 quidem om. AE 174 divinae scientiae: scientiae divinae inv. ABR 184 principia: principalia BR

160

170

180

tractatus 1, capitulum 5

190

200

210

35

De hoc peccato poenituerunt primi parentes, ut dicit Augustinus37), et probatur per illud Sap. 1038): “Haec illum, qui primus formatus est a Deo, Pater orbis terrarum, cum solus esset creatus, custodivit, et eduxit illum a delicto suo.” Nec tamen haec poenitentia potuit redintegrare naturam ad primum statum, quia prima naturae integritas fuit gratia gratis data fundata super incorruptionem innocentiae, quae ipsum fecit proximum esse Deo, prout est vita et lux. Poenitentia autem nec innocentiam reddere potest nec etiam necessario restituit omnem gratiam gratis datam, sed tantum gratiam gratum facientem et virtutes. Ergo nec primum statum reddere potuit. (13) Dicitur etiam interdum a sanctis, quod anima hoc peccato inficitur ex contagione carnis. Quod non est intelligendum fieri per contactum vel per unionem, quia anima non sic mutatur a corpore. Sed quia Deus creat animam operando in natura, quae etiam operatur ad animae productionem modo exposito supra libro IV39), ideo tota natura hominis potentia est in semine, unde cum natura careat debita iustitia, illud peccatum potentia est, quamdiu natura est tantum in potentia, et fit actu in natura et per naturam in persona, quando corpori completo infunditur anima. Et quia conceptus ante formationem vocatur caro et a potentia existente in ipso procedit actus peccati originalis in conceptus formatione, ideo caro inficit animam. (14) Sicut etiam in actuali peccato est aliquid materiale, aliquid formale, sic etiam est in peccato originali. Materiale enim in ipso est inordinatio naturae in se, formale vero est deordinatio mentis a Deo per privationem illius inhaesionis, quae fuit in statu innocentiae. Ex hoc enim deordinatio naturae habet rationem culpae et sine ea non est. (15) Infectio autem originalis peccati non causatur ex libidine actuali generantium, quia tunc hoc peccatum non contraheretur a parentibus primis, sed a proximis, sed causatur ex ipsa propagatione, inquantum illa est actus naturae corruptae. Quia tamen haec corruptio ostenditur in libidine coitus et est in ipsa sicut signatum in signo, ideo “dicit Augustinus in libro De fide ad Petrum: Quia »sine libidine non est parentum concubitus, ob hoc filiorum non potest sine peccato esse conceptus, ubi peccatum in parvulos non transmittit propagatio, sed libido«”40). Accipit enim ibi Augustinus propagationem simpliciter et secundum se,

37)

cf. Aug., De pecc. mer. et rem. II 34,n. 54–55; Urba–Zycha 124,14–125,6 Sap. 10,1-2 39) cf. Ulric. de Arg., De summo bono IV 3 1 30–31 40) cf. rectius Fulg., De fide ad Petr. 2,n. 16; Fraipont 721,303–306; Petr. Lomb., Sent. II 31 7; Grottaferrata 1971, 509,23–27 38)

195 peccato: peccatum ABER 197 non om. BER 199 libro IV: IV libro inv. U 202 forma205 materiale add. et AE 209 est om. RU 213 tamen: tionem: confirmationem B+R tunc AB 214 quia: quod AB 215 sine … (216) esse: esse sine peccato AER

36

De summo bono, liber sextus

qualitercumque fiat, et sic includit etiam Christi generationem. Libidinem vero vocat corruptionem naturae, quae est libido habitualis, ex qua pullulat omnis libido actualis et est ipsa sicut causa in effectu et signatum in signo. (16) Multis quoque nominibus nominatur hoc peccatum in Scriptura, non quia multa sint specie, vel etiam in uno homine sint plura numero, cum unius speciei fuerit peccatum primorum parentum, cuius traductio in nos est peccatum originale, et cum unius hominis non sit nisi una natura, in qua principaliter consistit hoc peccatum, sed propter diversas rationes. Vocatur enim originale frequenter a sanctis et peccatum naturae; et ab Apostolo41) »vocatur lex membrorum et lex carnis et lex peccati. Augustinus autem in libro De baptismo parvulorum vocat ipsum concupiscentiam et languorem naturae et tyrannum. Vocatur etiam fomes peccati«42). Originale quidem vocatur, quia non agitur a nobis, sed per vitiosam originem contrahitur. Peccatum naturae vocatur, quia primo est in natura et per naturam fit in persona. Lex vero vocatur, inquantum est decretum damnationis nostrae ex sententia iustitiae divinae. Unde »dicit Ambrosius de verbis Apostoli: “Primi hominis corpus corruptum est per peccatum, ipsaque corruptio per condicionem offensionis manet in corpore robur tenens divinae sententiae” datae in Adam«43). Quia vero, ut »ibidem dicit Ambrosius, “hoc peccatum non habitat in anima, sed in carne, quia peccati causa ex carne est, non ex anima”«44), et ita primo et principaliter manet in carne, ideo vocatur lex carnis. Et quia comparando potentias animae ad invicem praedicta corruptio maior est in sensualitate, quae est sempiternae corruptionis, quam in aliis potentiis animae, et illa est propinquum movens membra, ut »exhibeamus servire peccato ad iniquitatem«45), ideo vocatur lex membrorum. Inquantum vero eadem corruptio origo est omnis peccati, sic vocatur lex peccati. Quia vero haec lex in se iniqua est, ideo tyrannus vocatur, quia tyrannus est, qui pro suo commodo iniquas leges condit, sicut rex pro communi bono iusta decernit. Est etiam, ut supra diximus46), habitualis concupiscentia, quae, quia excitando actuales concupiscentias fomentum praestat omnibus peccatis, ideo vocatur fomes peccati. Languor vero naturae vocatur, inquantum est infirmitas, qua homo non potest peccatum omne vitare.

41) 42) 43) 44) 45) 46)

cf. Rom. 7,23–25 Petr. Lomb., Sent. II 30 8; Grottaferrata 1971, 500,4–7; cf. Aug., De cont. 3 8; Zycha 149,12 cf. Ambrosiast., Comm. in Ep. ad Rom. 7 18; Vogels 237,23–25; cf. Rom. 7,18; Petr. Lomb., Sent. II 31 5; Grottaferrata 1971, 507,7–11 cf. Ambrosiast., Comm. in Ep. ad Rom. 7 22; Vogels 241,19–21; cf. Rom. 7,22; Petr. Lomb., Sent. II 31 5; Grottaferrata 1971, 507,13–14 Rom. 6,19 cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 1 5 11

222 sint2: sunt AB 233 primi om. ABE ipsaque: ipsa quoque AB 236 est: et AB 237 quia om. U 240 exhibeamus: exhibeantur AB+ 241 origo est: est origo inv. BER

220

230

240

tractatus 1, capitulum 5

250

260

270

37

(17) Nec obstat praedictis, quod »David dicit se conceptum in iniquitatibus«47) in plurali, quia, licet peccatum originale secundum essentiam sit tantum unum in uno homine, tamen secundum virtutem infectionis omnium potentiarum animae et secundum virtutem inclinandi in omne peccatum est multa. Augustinus tamen in Enchiridion 48) solvit hoc, quod ponitur ibi plurale pro singulari. Et haec responsio vera est, quia Hieronymus transtulit in singulari: “Ecce iniquitate conceptus sum, et in peccato peperit me mater mea”49). (18) Super praedictum autem verbum Ps. dicit “Augustinus, quod in omnibus »trahitur iniquitas ex Adam et vinculum mortis; nemo enim nascitur nisi trahens poenam et meritum poenae«”50). Et ex hoc eliditur error Pelagii, qui nullum dixit esse peccatum originale, sed illud Ad Rom. 551): “Sicut per unum hominem peccatum in hunc mundum intravit et per peccatum mors, ita in omnes homines mors pertransiit, in quo omnes peccaverunt”, exponit dicens peccatum primi hominis intrasse in mundum non traductione originis, sed similitudine praevaricationis, omnesque dicit in illo peccasse, quia ipse omnibus peccandi exemplum fuit, et ita peccata omnium fuerunt in ipso sicut in causa exemplari. Sed hoc »Augustinus improbat in libro De baptismo parvulorum dicens: “Si Apostolus peccatum imitationis, non propagationis, intelligi voluisset, eius principem”, id est primum et principale principium, “non Adam, sed diabolum diceret”, id est dicere debuisset, “de quo”, id est quia, de ipso dicitur “in libro Sapientiae: “Invidia diaboli mors introivit in orbem terrarum.” Et quia non vult intelligi hoc esse factum propagatione, sed imitatione, continue subdit: “Imitantur autem eum, qui sunt ex parte eius”«52). Haec enim contrarietas harum auctoritatum de principio introitus peccati in mundum non potest solvi nisi per iam dictam distinctionem. Efficacius tamen hoc improbatur in Ecclesiasticis dogmatibus per illud Apostoli53): Omnes “nascimur natura filii irae”54). Ex hoc enim patet, quod per nativitatem nobis adhaeret meritum irae Dei potius quam per imitationem. (19) Alii autem exponunt, quod peccatum Adae transivit in mundum non

47) 48) 49) 50) 51) 52) 53) 54)

cf. Ps. 50,7; Petr. Lomb., Sent. II 30 7; Grottaferrata 1971, 499,13 cf. Aug., Enchir. ad Laur. 13,n. 44; Evans 73,42–43 Hieron., Bibl. sacra Ps. 50,7; Weber 831 Petr. Lomb., Sent. II 30 7; Grottaferrata 1971, 499,13–15; cf. Aug., Enarr. in Ps. 50 7,n. 10; Dekkers–Fraipont 606,14–17 Rom. 5,12 Sap. 2,24–25; Aug., De pecc. mer. et rem. I 9,n. 9; Urba–Zycha 10,18–25; Petr. Lomb., Sent. II 30 4; Grottaferrata 1971, 497,7–8; 497,13–18 Eph. 2,3 Petr. Lomb., Sent. II 30 7; Grottaferrata 1971, 499,18–21; cf. Fulg., De fide ad Petr. 69,n. 26; Fraipont 753,1237–1239

252 plurale: pluraliter B+R 253 iniquitate: iniquitatibus AB+E B+ER 272 nascimur natura: natura nascimur inv. BER

257 poenam: peccatum

38

De summo bono, liber sextus

quantum ad culpam, sed quantum ad reatum, quia ipsi dicunt originale peccatum nec esse culpam nec poenam, sed reatum sive debitum poenae, quo rei tenentur omnes filii Adae ratione delicti patris, sicut pro peccato patris aliquando exsulant filii secundum iustitiam fori. Sic enim esse etiam secundum iustitiam poli ostenditur in Ex.55): »Ego sum Deus zelotes vindicans peccata patrum in filios«, etc. Sed hoc cum praedictis verbis Apostoli56) stare non potest, quia ipse dicit »peccatum intrasse in mundum et mortem«, id est reatum sive debitum mortis »per peccatum«. Aliud est ergo illud peccatum et aliud reatus eius. Est etiam contra hoc illud Gen. 1757): “Masculus, cuius praeputii caro circumcisa non fuerit, delebitur anima illius de populo suo”, id est de coetu sanctorum, “quia pactum meum”, scilicet contractum cum Adam, “irritum fecit” non operando, sed contrahendo. Hic enim etiam ponitur reatus et culpa. Nec umquam in spiritualibus punitur iuste filius pro patre, sed “anima, quae peccaverit, ipsa morietur”, ut dicitur Ez. 1858). Unde patet, quod ratio huius erroris nihil valet. (20) Cum ergo hoc peccato infectae sunt omnes potentiae animae, ut supra ostendimus59), et ipsum, cum sit unum, non possit esse ut in subiecto in illis potentiis, prout diversae sunt, oportet, quod sit in ipsis, inquantum sunt unum in substantia animae, et quod illa sit primum eius subiectum. Inter potentias autem secundum rationem culpae prius est in ratione et in voluntate, quae est proprium et per se subiectum virtutis et vitii, quam sit in inferioribus potentiis. Sed quantum ad effectum corruptionis plenius est in sensualitate quam in ratione eo, quod illa corruptio non est alicuius rei naturalis ablatio, sed est tantum derelictio potentiarum in vigore suae naturae. Ex hoc enim sequitur, quod ratio, in cuius natura est rectitudo virtutis et incompleta incohatio omnium virtutum consuetudinalium, minus habet corruptionis quam potentiae inferiores, quae nihil habent talis rectitudinis, nisi participent eam a ratione. Ex hoc etiam generativa potentia a quibusdam dicitur esse maxime corrupta inter potentias inferiores. Quod non est intelligendum, inquantum ipsa est potentia solius partis vegetativae, sed prout ipsa potentia est potentia partis vegetativae inclusae in parte sensitiva, sicut trigonum est in tetragono. Sic enim actus eius est cum maxima delectatione, quae est in sensibilibus, propter rationes dictas supra IV libro60), et ideo est tantae deordina-

55) 56) 57) 58) 59) 60)

Ex. 20,5 Rom. 5,12 Gen. 17,14 Ez. 18,4; 18,20 cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 1 5 11 Ulric. de Arg., De summo bono IV 2 22 20; Mojsisch–Retucci 124,330–125,347

278 exsulant: exsulantur AB 280 etc. om. AE 283 et om. AE 284 17: 18 AB fuerit add. praecisa ABER 285 illius: illa BR 292 diversae: divisae AE 295 vitii: vitiis ABR 297 derelictio add. personarum BR 301 etiam: enim BE+R 303 potentia om. U

280

290

300

tractatus 1, capitulum 5

310

320

330

39

tionis, quod suffocat rationem. Est etiam eius maximus appetitus ex natura propter rationes ibidem dictas, et ideo quantum ad ipsum maxime “concupiscit caro adversus spiritum”61), et hoc vocamus hic corruptionem. Unde etiam, quia concupiscibilis hunc actum elicit, et ipse est secundum sensum tactus, ideo bene dicitur a quibusdam62), quod inter partes animae infectio originalis peccati attribuitur generativae et inter potentias operativas concupiscibili et inter sensus tactui. (21) Patet etiam ex his responsio ad hoc, quod quidam63) quaerunt, quare haec infectio ponitur in duabus potentiis partis vegetativae, scilicet in generativa et in nutritiva quantum ad sensum gustus, per quem sumitur nutrimentum, et non in tertia, scilicet in augmentativa. Hoc enim est ideo, quia actus praedictarum potentiarum sunt cum sensu, qui capax est vitii et virtutis, sed augmentativa tantum operatur per modum naturae. (22) Scitur etiam, quare fomes potest semper minui in hac vita, sed non potest consumi, scilicet quia illa diminutio non est per ablationem naturalis inclinationis potentiarum animae, sed per maiorem et minorem inclinationem ipsarum ad contrarium, secundum quod habitus virtutum in eis amplius radicantur et perficiuntur, semper tamen manente natura, sicut etiam e converso vitium diminuit habilitatem naturalem ad gratiam, sed numquam totam consumit propter eandem causam. (23) Et quia hoc peccatum primo est naturae nec est personae nisi ratione naturae, ideo etiam, quando persona ab ipso est absoluta, tamen per actum naturae ipsum transfundit in prolem, quia id, quod naturam consequitur, fit in eo, quod generatur ex eo, et quod caret illo consequente, “sicut Augustinus in libro De baptismo parvulorum ponit exempla inquiens: »Quomodo praeputium manet in eo, quem genuit circumcisus, et palea manet in fructu, qui de purgato tritico nascitur«, ita peccatum, quod in parentibus per baptismum mundatur, manet in eis, quos genuerunt, quia »ex hoc gignunt, quod adhuc vetustum trahunt, non ex hoc, quod ex novitate promovit eos inter filios Dei«”64). (24) Duplici autem ratione dicitur hoc peccatum tolli in baptismo secundum Augustinum in libro De baptismo parvulorum 65), scilicet quia non manet in pristina ratione in ratione culpae, sed in ratione poenae, et quia non manet in pristina potestate, sed per gratiam diminuitur fomes, ne possit vincere in temptatione ut prius.

61)

Gal. 5,17 cf. Thom. de Aquino, In II Sent. 31 2 2 sol.; Mandonnet–Moos 814 63) cf. Thom. de Aquino, In II Sent. 31 2 2 ad 5; Mandonnet–Moos 815 64) Aug., De pecc. mer. et rem. II 9,n. 11; Urba–Zycha 82,19–21; III 8,n. 16; Urba–Zycha 142,19–22; Petr. Lomb., Sent. II 31 6; Grottaferrata 1971, 509,1–8 65) cf. Petr. Lomb., Sent. II 32 1; Grottaferrata 1971, 512,1–15 62)

310 elicit: dicit B+R

315 in om. U

321 minorem: maiorem B+U

40

De summo bono, liber sextus

Remissa autem haec culpa per gratiam baptismalem non redit perdita illa gratia per peccatum actuale nisi quantum ad ingratitudinem, quam confitetur Ps.66), cum dicit: “Ecce enim in iniquitatibus conceptus sum” etc., quia, licet gratia tollat omnem culpam, tamen ad eius privationem sufficit quodlibet peccatum mortale et etiam peccatum originale, et quodlibet horum habet nihilominus specialem modum deordinationis et deformitatis. Quae a quibusdam67) vocatur macula peccati, quae est carentia gratiae relata ad talis vel talis modi inordinationem sicut ad causam. Quando autem idem causatur ex diversis causis sufficienter, non oportet omnia ad hoc concurrere, cum sufficiat quodlibet singulariter, unde ad privationem gratiae non redeunt omnia peccata, quae per ipsam gratiam remissa fuerant, sed oportet, quod causae illarum macularum reiterentur. Causa autem originalis peccati, quae est propagatio per actum infectae naturae, non potest iterari circa unam personam, et ideo originale peccatum non potest redire. (25) Cum autem baptismus sit spiritualis generatio, ut dicitur Ioann. 368), patet, quod »gratia propria huic sacramento, etiam quantumcumque magna sit, non potest omnino tollere fomitem, quia ipsa non ordinatur nisi ad curandum infectionem personae procedentem ex infectione naturae. Et ideo curare natura totaliter a fomite consequente principia naturae non est eius effectus. »Potest tamen Deus alterius generis gratiam infundere adeo copiose, quod per ipsam fomes exstingueretur«69), sicut Spiritus Sanctus obumbravit matri Dei70). Et ex hoc patet, quod simpliciter »melius est carere fomite, quam habere ipsum«71), quia aliter perfecta bonitas gratiae non tolleret ipsum. Ex eadem quoque causa est, quod eadem gratia cum remissione originalis culpae tollit quidem poenam personalem, scilicet carentiam visionis Dei, secundum illud Ioann. 372): “nisi quis natus fuerit denuo, non potest videre regnum Dei”, sed poenas naturales principia naturae consequentes relinquit, sicut sunt passibilitas, mors, fames, sitis et similia, scilicet quia effectus eius non est circa naturam, sed circa personam. (26) Quamvis vero haec non faciat gratia baptismalis, tamen inquantum per baptismum Christum induimus73), et »complantamur similitudini mortis eius«74)

66) 67) 68) 69) 70) 71) 72) 73) 74)

Ps. 50,7 cf. Thom. de Aquino, In II Sent. 32 1 1 ad 2; Mandonnet–Moos 825 cf. Ioann. 3,5–6 cf. Thom. de Aquino, In II Sent. 32 1 2 ad 5; Mandonnet–Moos 829 cf. Luc. 1,35 cf. Thom. de Aquino, In II Sent. 32 1 2 ad 4; Mandonnet–Moos 829 Ioann. 3,3 Gal. 3,27 Rom. 6,5

341 quantum ad: secundum AB 354 etiam: et BR 360 est: esset AB+

346 inordinationem: deordinationem AB+ 363 Dei: divinae BR 364 natus: renatus AB

340

350

360

tractatus 1, capitulum 5 370

380

390

41

ita, quod eius merita, quibus ipse toti naturae glorificationem meruit, nostra efficiuntur, sic secundum meritum sufficientiae meremur reformationem totius naturae per ablationem fomitis et omnium aliarum corruptionem naturae. Nec tamen statim confertur baptizatis hoc munus, ne ordo omni rationali naturae a providentia divina praefixus per gratiam deordinaretur. Qui ordo est, quod prius sit quis viator quam comprehensor, quia, quae a Deo sunt, ordinata sunt. Ad statum autem viae etiam in statum innocentiae pertinuit, quod »prius sit animale quam spirituale«75). Ad statum autem animalem, secundum quod ipse est post irrecuperabiliter perditam integritatem primae innocentiae, pertinet, quod “virtus in infirmitate perficitur”76). Debuerunt ergo praedictae infirmitates in nobis manere usque ad statum gloriae, scilicet fomes, fames, sitis et huiusmodi. Hanc credo veram esse rationem huius dicti. Tamen Augustinus in libro Super Genesim77) ponit multas utilitates. Dicit enim, quod huiusmodi poenae manent in nobis, ut “poenaliter laedant” peccatores et ut “salubriter exerceant” bonos ad patientiam et humilitatem et ut eosdem “utiliter probent” in caritate, quam “aquae multae non possunt exstinguere” etc. Cant. 878), et ut ignorantes doceant aliquod esse primum peccatum, ex quo haec omnia consecuta sunt, et ut sciamus per hoc, quod “miseros facit populos peccatum” Prov. 1479), et sic dicamus cum Ps.80): “iniquitatem odio habui, et abominatus sum”, homo quoque sibi ad cognitionem sui status et aliis in exemplum innotescit in temptationibus praedictarum infirmitatum, et ut contraria contrariis curentur, cum salus “turpiter amissa per voluntatem redit fortiter per dolorem”81). Insuper »fides non haberet meritum, cui tam evidens ratio praeberet experimentum«82), si baptizati statim mutarentur ad statum gloriae. Praeterea, ut dicit Gregorius83), mala, quae nos hic premunt, ad Deum ire compellunt secundum illud Ps.84): “multiplicatae sunt infirmitates eorum” etc. Attendendum etiam est in his defectibus, quod, quamvis ipsi secundum magis et minus sint in diversis, secundum quod ipsi ad particulares causas referuntur,

75) 76) 77) 78) 79) 80) 81) 82) 83) 84)

I Cor. 15,46 II Cor. 12,9 cf. Aug., De Gen. ad litt. III 17; Zycha 82,23–25 Cant. 8,7 Prov. 14,34 Ps. 118,163 Aug., De Gen. ad litt. III 15; Zycha 81,21–22 Greg., Hom. in Evang. II 26,n. 1; Étaix 218,5–6 Greg., Hom. in Evang. II 37,n. 8; Étaix 354,179–180 Ps. 15,4

370 eius: etiam AE 373 ordo om. U 376 etiam in: et ad AB+ 378 primae: perfectae 384 utiliter om. ER 387 quod: quia U 392 haberet: habet BER praeberet: AB+ praefert BR 397 sint: sunt AB

42

De summo bono, liber sextus

unus enim plus habet fomitis ad concupiscendum, alter ad irascendum, cum corpus dispositum est ad huiusmodi passiones, ut dicit Philosophus in I De anima 85), et unus magis est passibilis et mortalis quam alius, tamen secundum quod haec causantur ex peccato originali, sic aequaliter insunt omnibus, quia sic consequuntur naturam infectam per culpam originalem, et quae consequuntur naturam, illa aequaliter sunt in omnibus participantibus ipsam naturam. Nec est verum, quod quidam dicunt naturam humanam secundum tempora plus et plus deficere, quia, licet circa originem mundi virtute divina homines diutius conservati fuerint in vita propter generis humani multiplicationem et scientiarum et artium per experientiam inventionem, tamen hac causa cessante invenitur ante multa saecula praefinitum tempus vitae humanae, quia adhuc manet, quod dicitur in Ps.86): “Dies annorum nostrorum in ipsis septuaginta anni” etc. (27) Si autem quaeritur, an infectio culpae originalis sit a Deo, dicimus, quod inquantum in culpa non est a Deo, id est inquantum est deformitas consecuta ex inordinata voluntate primi parentis; illius enim voluntatis Deus causa non fuit. Inquantum vero est poena, id est inquantum est defectus alicuius perfectionis, sic est iusta poena, et ideo est a Deo, a quo est omne iustum. Nec tamen est poena inflicta, quae fiat Deo agente, sicut sunt poenae sensus in praesenti et in futuro, sed est poena damni, quae non est a Deo aliquid agente, sed est a Deo suae perfectionis influentia cohibente. (28) Multi etiam quaerunt, cum anima, mox ut infunditur corpori, maculetur ex eius contagione, quomodo conveniat sapientiae divinae tam nobilem thesaurum infundere vasi maculanti ipsum et quomodo competat iustitiae divinae animam pro tali infectione punire. Et ad hoc quidem dicimus, quod, cum “sanctus in sapientia maneat sicut sol”87), non pertinet ad sapientiam divinam ordinem suae providentiae in institutione et propagatione naturae constantis ex spiritu et corpore in unitate propter aliquem incidentalem eventum, sed potius invenire aporii decentissimam restaurationem, ut dicit Damascenus88). Quamvis etiam peccatum hoc, prout a primo parente descendimus, sit necessarium secundum illud Ps.89): “De necessitatibus meis erue me”, tamen secundum quod in ipso peccante fuimus, sic fuit voluntarium, ut dicit Augustinus in libro Retractationum90), et sic iuste punitur sicut omne voluntarium peccatum.

85) 86) 87) 88) 89) 90)

cf. Arist., De an. I 1, 403a16–18; Stroick 11,72–73 Ps. 89,10 Eccli. 27,12 cf. Ioann. Damasc., De fide orthod. III 1; PG 94,984A; Buytaert 168,36–40 Ps. 24,17 cf. Aug., Retr. I 13; Mutzenbecher 38,52–53

406 scientiarum: scientiam B+ER 408 multa add. tempora BR saecula: tempora AE quia: quod AU quod: quia AU 409 in ipsis om. AB 411 in: est U 412 est2 om. AE 417 cohibente: cohibentem BR 424 in unitate: immutare U

400

410

420

tractatus 1, capitulum 5 430

440

450

43

Nec sunt audiendi, qui dicunt animam pro hoc peccato iuste puniri a Deo, quia est voluntarium voluntate propria ipsius animae, quae condelectatur, cum ei infunditur, quia »illa condelectatio vel diceret aliquam operationem, et tunc non esset originale, sed actuale peccatum, vel diceret naturalem inclinationem, qua anima coniungitur corpori«91), et tunc sequeretur, quod aliquod naturale esset culpa, quod falsum est. (29) Peccata vero proximorum parentum non transfunduntur in posteros sicut peccatum primorum parentum, quia peccatum parentum non transit in prolem, nisi ipsum sit in natura, et ita per communicationem naturae perveniat in prolem. Cum autem peccatum sive malum culpae non opponatur bono naturae sicut malum poenae, sed opponatur bono gratiae, peccatum primorum parentum potuit corrumpere naturam, secundum quod integritas eius consistit in gratia innocentiae. Nullum vero sequens peccatorum potest corrumpere naturam, quia integritas eius nunc non consistit in gratia, sed in principiis naturae. Patet ergo ratio differentiae. (30) Poena tamen peccatorum proximorum parentum redundat in filios secundum illud Ex. 2092): »Ego sum Deus zelotes vindicans peccata patrum in filios«, etc. Quod non est intelligendum de poena spirituali, sicut est subtractio gratiae vel damnatio futura ad poenam damni vel etiam ad poenam sensus, quia solus Deus est »pater spirituum«, ut dicitur Hebr. 1293). Et ideo talis poena unius non pertinet ad alium, sed “unusquisque onus suum portabit”94). Unde Ez. 1895)dominus ex hoc, quod »omnes animae suae sunt«, scilicet »anima filii sicut et anima patris«”, concludit, quod “filius non portabit iniquitatem patris”96) nec e converso, sed “anima, quae peccaverit, ipsa morietur”97). De poena vero temporali et corporali dicunt Hieronymus Super Ezechielem 98) et Augustinus99) super illum Ps.100): “Deus laudem meam” etc. verum esse verbum Exodi101) de filiis imitantibus peccata patrum. Unde etiam ibi102) subditur: “Is, qui oderit me”. Et hoc verum est de poena, qua filius punitur per se et prin-

91) cf.

Thom. de Aquino, In II Sent. 32 expos. text.; Mandonnet–Moos 841 20,5 93) Hebr. 12,9 94) Gal. 6,5 95) Ez. 18,4 96) Ez. 18,20 97) Ez. 18,4; 18,20 98) cf. Hieron., Comm. in Hiezech. VI 18; Glorie 226,53–227,60 99) cf. Aug., Enarr. in Ps. 108 14,n. 15; Dekkers–Fraipont 1591,1–10 100) Ps. 108,2 101) Ex. 20,5 102) Ps. 54,13 92) Ex.

430 nec add. etiam AB 431 condelectatur: delectatur U 454 dicunt: dicit AB+ 455 meam add. ne U

449 dicitur add. ad U

44

De summo bono, liber sextus

cipaliter. Sic enim non punitur filius nisi pro peccato proprio, quod etiam vocatur peccatum patris, vel quia est eiusdem speciei cum ipso vel etiam quia pater per exemplum malum et malam prolis educationem est eius causa. Et ideo iusta est illa poena, quae et filium peccantem constringit et patrem punit in filio, in quo etiam peccavit. Propter quod etiam, licet pro imitatione cuiuscumque etiam extranei quis puniatur, tamen hoc specialiter de patribus dicitur, quia ex eorum amore et educatione et familiaritate filii frequentius mores eorum imitantur quam aliorum, et quia haec auctoritas imitationis est potius patrum respectu filiorum quam e converso, ideo non dicitur e converso vindicans peccata filiorum in patres. Quamvis etiam hoc verum sit in mille generationes, tamen tertia et quarta tantum generatio103) nominatur, quia usque ad istas generationes consueverunt filii videre patres et mores ipsorum et eos imitari. Tamen Hieronymus104) exponit hoc etiam mystice, scilicet quod primus parens est primus motus cogitationis, filius est delectatio, nepos est consensus, pronepos est opus vel gloria de peccato. Deus ergo non punit aeternaliter cogitationem vel delectationem, sed tertiam vel quartam generationem, id est consensum vel opus criminis. Quod Hieronymus105) dicit esse significatum Gen. 9106), ubi Cham peccante filius maledicitur: “Maledictus Chanaan puer” etc. Diximus autem de poena, qua filius punitur per se et principaliter, quia, si pater in se punitur, saepe illa poena manet in filiis innocentibus, sicut populo peccatore ducto in servitutem captivitatis Babylonicae filii ibidem nati fuerunt in eadem servitute. Nec hoc fit iniuste, quia de iure nihil debent habere filii a patribus, nisi quod patres habuerunt. (31) Nec mirum, si pater punitur in filio, cum etiam rex puniatur in populo, ut patet II Reg. 24107), cum, ut dicit Gregorius108), »peccata populi merentur«, quod non dominetur eis rex iustus secundum illud Iob 24109): “Qui regnare facit hypocritam” etc. Et ideo patet ratio iustitiae. (32) Sciendum quoque est, quod minimum inter omnia peccata est originale peccatum, quia minimum habet de voluntario, ut ex praedictis patet. Et tamen est obstaculum gratiae, cum quo non se compatitur gratia ratione aversionis a Deo

103)

cf. Ex. 20,5; cf. Hieron., Comm. in Hiezech. VI 18; Glorie 226,56–227,57 cf. Hieron., Comm. in Hiezech. VI 18; Glorie 225,28–226,40 105) cf. Hieron., Comm. in Hiezech. VI 18; Glorie 228,112–229,120 106) Gen. 9,25 107) II Reg. 24,16–17 108) Greg., Hom. in Evang. I 17,n. 8; Étaix 122,153; Os. 4,8 109) Iob 34,30 104)

464 eorum: patrum AB+ 466 filiorum … patres: patrum in filios ER 467 verum om. BER 472 ergo om. ABER 478 Babylonicae: babiloniae U 482 cum: tamen U 483 34: 24 ABE 485 originale peccatum: peccatum originale inv. AE 487 non se: se non inv. ABE

460

470

480

tractatus 1, capitulum 5

490

500

510

45

quam fore in hoc peccato supra110) ostendimus, aliter tamen quam in peccato mortali. In veniali vero nulla est aversio. Et ideo dicit Augustinus in Enchiridion111): “Mitissima poena eorum erit, qui praeter peccatum, quod originaliter traxerunt, nullum insuper addiderunt.” Et si obicitur, quod hoc non videtur esse verum, cum huiusmodi peccati poena sit aeterna, venialis vero culpae poena sit temporalis, dicimus, quod hoc est per accidens, scilicet quia decedens in solo originali caret gratia, sine qua non est remissio, quam habet ille, qui in solo veniali decedit. Unde etiam veniale aeternaliter punitur in decedente in mortali peccato, quia ibi non potest esse gratia. (33) Poena vero haec non est dolor sensibilis nec afflictio spiritualis ex carentia beatitudinis, sed est tantum poena damni, id est carentia divinae visionis. Dolor quidem sensibilis ex frigore vel calore non infligetur pro originali post hanc vitam, quia ipse, qui dicit Is. 27112): “In mensura” poenae “contra mensuram” culpae, “cum abiecta fuerit” a cura Dei patris praeservantis eam ab extremo exterminio, “iudicabo eam” iudicio condemnationis, non tamen ulciscitur scelus valide, sed “cum iratus fuerit, misericordiae recordabitur”113) puniens semper citra condignum. Quamvis secundum medietatem geometricam reducat excessum culpae ad medium per poenam, ut scilicet maiori culpae respondeat maior poena et minori minor, non tamen servat medietatem arithmeticam, ut tantum puniat, quantum meremur, qui “secundum multitudinem irae suae non quaeret”114). Cum ergo peccatum originale sit peccatum naturae et non personae nisi per naturam nec sit actum, sed contractum, si poena sensibili puniretur, quae non pertinet ad naturam, sed ad personam, et pertinet ad reducendum ad medium actum peccati et delectationem in actu, in quo quis plus debito sibi usurpavit de bono delectabili, cui opponitur dolor sensibilis secundum illud Apoc. 18115): “Quantum glorificavit se et in deliciis fuit” etc., puniretur supra condignum. Et ideo haec poena non infligitur parvulis decedentibus in hoc peccato. (34) Eadem etiam ratione non sentiunt afflictionem ex carentia divinae visionis, quae est poena damni, quam tamen poenam maiorem esse in damnatis quam

110)

cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 1 5 14 Aug., Enchir. ad Laur. 23,n. 93; Evans 99,133–135 112) Is. 27,8 113) Hab. 3,2 114) Ps. 9,25 115) Apoc. 18,7 111)

488 peccato om. ER 490 erit: esse ABR 491 traxerunt: contraxerunt ER 492 huiusmodi: huius AEU peccati om. AE 495 solo: illo BR 496 ibi non: non ibi inv. U 499 infligetur: infligitur BE originali add. peccato AB 502 non tamen: tamen non 513 fuit om. AE inv. AR 503 puniens: paenitens B+R

46

De summo bono, liber sextus

poenam sensibilem inferni dicit Chrysostomus in libro De reparatione lapsi 116). Sed magis gaudebunt de multimoda participatione bonitatis divinae in perfectionibus naturalibus, quia etiam illa poena est vermis conscientiae, qua damnati dolent se amisisse tantum bonum per culpam operum propriae voluntatis; et haec ratio non est in peccato originali. Et ideo ex iustitia divina, quae non permittit poenam altius ascendere, quam meruerit culpa, non permittitur haec poena damni redundare in vermem interni doloris, sed tantum manet in ratione damni. Tamen ad hoc cooperantur duo. Unum est, quod, cum non habeant cogitationem fidei, quae est “substantia rerum sperandarum”117), sed tantum cognitionem naturalem, quae nec philosophos ducere potuit in cognitionem illius felicitatis, quae consistit in visione Dei “facie ad faciem”118), credo, quod de eius amissione nihil sciant, quam nec possibilem fore cognoscunt. (35) Secundum est, quod, si in die iudicii ex separatione sanctorum a se et a damnatis de hac felicitate aliquid coniecturant, tamen quia ex suo demerito eam non perdiderunt, remorsionis conscientiae vermen non habebunt. Poenam tamen damni habebunt, sicut dicitur Ioann. 3119): “Nisi quis natus fuerit denuo, non potest” etc., quia aversionem a Deo necessario consequitur carentia suae visionis. Immo etiam si mens ad ipsam conversa fuerit, non potest ipsum videre, nisi per lumen gratiae ad hoc disponatur et per lumen gloriae haec dispositio compleatur. Quorum neutrum potest percipere mens obtenebrata ex aversione sui a luce increata. Quam aversionem diximus esse in originali peccato, Iob 3120): “Qui concepti non viderunt lucem.”

116)

cf. Ioann. Chrysost., Adhort. ad Theod. lapsum I 12; PG 47,294 Hebr. 11,1 118) Gen. 32,30; I Cor. 13,12 119) Ioann. 3,3 120) Iob 3,16 117)

524 tamen: et B+E cum: tamen ER habuerunt BR natus: renatus ABE

530 de … felicitate om. AE

532 habebunt:

520

530

TRACTATUS SECUNDUS DE VIRTUTE IN COMMUNI ET SPECIALITER DE ILLIS VIRTUTIBUS, QUAE INTER MORALES PRAECIPUE SUNT MORALES, ID EST DE FORTITUDINE ET TEMPERANTIA

Cap. 1. De subiecto virtutis et de eius divisione et de principiis generantibus ipsam in nobis

10

20

(1) Secunda gratia est radicatio virtutum in natura nostra ita, quod per principia naturae possunt de hac potentia perduci ad actum, sicut in primo homine per infusionem fuerunt, ut praediximus1). De his ergo virtutibus, secundum quod philosophi de eis tractaverunt per principia philosophica et non, prout sunt infusae, erit sequens sermo noster. Sed quia anima secundum suas potentias est per se subiectum virtutum, quod cadit in definitione suae passionis et penes quod sumitur divisio passionum, ideo repetendum est in parte, id est quantum sufficit ad propositum, id, quod de divisionibus potentiarum animae diximus plenius supra IV libro2), praecipue quia, ut dicit Damascenus3), peccatum nihil aliud est nisi discessio ab eo, quod est naturale, in id, quod est praeter naturam, et e contrario iustificatio, quae est virtutum acquisitio, nihil aliud est nisi reditus in id, quod est secundum naturam, ab eo, quod est praeter naturam. Et ideo, sicut medicum oportet cognoscere partes corporis, quas vult reducere a passione innaturali ad naturam propriae complexionis, sic et medicum spiritualem oportet scire naturam, ad quam reducitur anima per virtutes. (2) Diximus ergo supra, quod partium animae hoc quidem est irrationale, hoc vero rationale. Irrationale autem duplex est. Quoddam, quod penitus est irrationale ita, quod formam rationis nullo modo potest suscipere, scilicet pars vegetativa animae, quae communis est omnibus vivis, et non est potentia humana, id est hominis, secundum quod homo est, et est penitus expers humanae virtutis, ut patet per hoc, quod ipsa maxime operatur in somnis, quia somnus est quies

1)

cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 1 2 5 ibi non invenitur 3) cf. Ioann. Damasc., De fide orthod. III 14; PG 94,1045A; Buytaert 226,212–215 2)

3 morales praecipue: praecipue E om. A 4 et add. de U 5 virtutis: virtutum A de3 om. BER 6 per om. ER 14 nisi: quam AB 17 secundum: praeter RU 18 quas: quod B+U 20 virtutes: partes B+ER 21 quidem est om. AB 26 quia: qui EU

48

De summo bono, liber sextus

animae secundum virtutes et operationes, secundum quas anima dicitur prava vel studiosa, et ideo malus et bonus nequaquam manifesti sunt secundum somnum intantum, quod etiam proverbium est “felices a miseris nihil differre”4) secundum dimidium vitae, nisi inquantum effectus virtutum relinquitur in somnis. Quia enim virtuosi temperati sunt in cibo et potu nec in vigilia mente tractant nisi bona, ideo dicit Philosophus in I Ethicorum 5), quod, si in aliquo motus phantasmatum “paulatim pertranseunt” ad operationem aliquam in somno factam, tunc “phantasmata iustorum meliora sunt quam phantasmata quorumlibet”, id est malorum, qui neutrum praedictorum habent. Et sic etiam in somno differunt studiosi a pravis. (3) Aliud autem est irrationale, quod aliqualiter potest participare ratione, scilicet appetitus sensibilis divisus in concupiscibilem et irascibilem. Hoc enim, quamvis passione infusum adversetur rationi, tamen in continente ratio fortiter tenet ipsum, ne deducatur a passione, sic autem ratio non posset ipsum tenere et trahere, ut exaudiat ipsam et oboediat, nisi ipsum ex sua natura esset capax formae rationis. Et sic patet, quod ipsum est potentia humana aliqualiter et capax est virtutis humanae. (4) »Rationale etiam duplex est, scilicet speculativum et practicum«6). Et ulterius rationale practicum triplex est, scilicet practicum, quod ratiocinatur de conferentibus ad vitam, et paternum, quod ad modum patris est provisivum et gubernativum inferiorum secundum rationem propriam, et rationale filiale, quod est persuasibile et exauditivum et oboeditivum et quod ratiocinatur ad formam rationis patris, quod supra vocavimus irrationale potens in se recipere formam rationis. (5) Cum autem virtus et operatio virtutis sit hominis, secundum quod homo est, et hoc habeat homo per rationem et non per vegetabilem vel sensitivam vel intellectualem naturam, patet, quod proprium et per se subiectum virtutis humanae non est nisi ratio ita, quod alia non sunt subiecta virtutum, nisi secundum quod, ut praediximus, participant formam rationis. Nec ei, quod diximus naturam hominis consistere in ratione, obstat illud, quod dicit Philosophus in Ethicis7), quod homo est solus intellectus, quia ipse vocat intellectum rationem, secundum quod ipsa participatione luminis divini effecta est imago illius luminis et recipit

4)

Arist., Eth. Nic. I 13, 1102b6–7; Kübel 76,81–82; Alb., Super Eth. I 15; Kübel 82,21–25 Arist., Eth. Nic. I 13, 1102b9–11; Kübel 76,83; Alb., Super Eth. I 16; Kübel 82,41–53 6) Alb., Eth. II 1 1; Borgnet 149b 7) cf. Arist., Eth. Nic. I 6, 1098a7–8; Kübel 36,72; Alb., Super Eth. I 8; Kübel 40,10–15; X 7, 1177a19–21; Kübel 754,86–755,79; Alb., Super Eth. X 11; Kübel 755,9–20 5)

28 malus … bonus: bonus et malus AE AE 45 triplex est: est triplex inv. AE AR 58 luminis: hominis BR

38 et add. in U 41 esset … (42) humana om. 46 provisivum: promissum ABR 55 ut om.

30

40

50

tractatus 2, capitulum 1

60

70

80

90

49

lumen intellectuale divinum ut habitum per participationem et possessum et non ut substantiam suam, sicut hoc lumen est in intelligentiis. Et ideo dicit Commentator super I Ethicorum 8), quod anima humana non est intellectualis, id est cuius substantia sit purum lumen intellectuale, sed est intelligibilis, id est participans hoc lumen et obumbrans ipsum. Propter quod vocatur imago illius lucis. Quia tamen lumen primae causae format se ipsa omnia et perficit, ideo etiam tota perfectio animae humanae secundum virtutes est secundum influxum huius luminis. Hoc enim intellectus adeptus et assimilativus et sanctus haurit continue et cum suo lumine communicat illud rationi, et ratio cum suae formae diffusione influit ipsum appetitui sensibili. Et sic antiqui philosophi bene dixerunt virtutem et felicitatem convenire homini per quandam divinam particulam, id est intellectum agentem, qui ex hoc, quod divina particula est, non secundum substantiam deitatis, sed secundum participationem proprietatis virtutis divinae format ad esse et bene esse divinum. Ex hoc autem, quod separatus est, liber est et facit nos dominos actuum nostrorum. Et ideo haec particula est causa omnis virtutis in nobis. Patet etiam ex hoc, quod bene dicit Aristoteles in VII Physicorum 9), quod accipiens virtutem non est alteratus, sed perfectus, quia nihil alterum sive a natura animae extraneum inducitur in ipsam, cum accipit virtutem, sed id, quod inerat, deducitur ad perfectum. (6) Secundum praedictas ergo potentias dividitur virtus in virtutes intellectuales, quae sunt in rationali essentialiter dicto, et in virtutes ethicas, id est morales vel consuetudinales. Nam secundum Graecos ‘ethos’, si “e” sit brevis, est idem, quod mos, si vero sit longa, tunc sonat consuetudinem. (7) Virtutes autem praedictae non solum vocantur intellectuales propter subiectum, in quo sunt, sed etiam propter suam causam efficientem, quae ut in pluribus ex operatione intellectuali, id est »ex doctrina, habent generationem et augmentum«. Ex quibus enim generantur, scilicet ex doctrinis, ex eisdem multiplicatis augentur sicut et omnia alia naturalia. Et »ideo virtus intellectualis experimento indiget et tempore«10), secundum quod “experientia est alienarum operationum observatio, ut dicit Eustratius”11) in Commento super Ethica Aristotelis. Non autem loquimur hic de doctrina, quae est per solum auditum in scholis, quia sic quidam sunt “semper addiscentes et numquam ad scientiam veritatis

8)

cf. Alb., Super Eth. X 11; Kübel 750,54–59; X 13; Kübel 759,78–82 cf. Arist., Phys. VII 3, 246a12–14; Hoßfeld 530,74–75; Alb., Phys. VII 1 7; Hoßfeld 531,20– 35; 247a1–5; Hoßfeld 533,71–74; Alb., Phys. VII 1 9; Hoßfeld 533,58–534,37 10) Alb., Eth. II 1 1; Borgnet 149a 11) Alb., Eth. II 1 1; Borgnet 150b 9)

62 intelligibilis: intellectualis B+E 65 est: et B+R 70 deitatis: divinitatis U prietatis add. et ABR 87 et: vel B+ER 90 sunt om. ABER

71 pro-

50

De summo bono, liber sextus

pervenientes” secundum Apostolum12) eo, quod, sicut dicit Philosophus13), ipsi faciunt sicut infirmi, “qui medicos audiunt” et contrarium faciunt, unde sicut nec isti corpora sic nec isti animas umquam sanas habebunt. Loquimur autem hic de doctrina, cuius finis est opus, quam ille solus audit, qui in scientia utente, sive quae est in usu morum, auditum refert ad electionem et ad opus et potius ex amore recipit audita quam ex probatione, quia plus amplectitur in eis pulchritudinem et bonitatem quam veritatem. Sic enim vere dicit Aristoteles in I Ethicorum14), quod moralis scientiae “non est proprius auditor iuvenis aetate” nec iuvenis moribus, qui insequitur iuveniles motus passionum, secundum quod Aspasius in Commento super Ethica Aristotelis 15) describit passionem, scilicet quod “passio est irrationalis animae motus” secundum aliquam “quattuor passionum” sensibilium, “quae sunt tristitia, timor, concupiscentia, voluptas”, quae secundum ipsum nihil aliud est quam naturae diffusio et effusio super actum et operationem ex proprio et connaturali habitu. Hoc est enim, de quo scriptum est Is. 6516): “Puer centum annorum morietur, et peccator centum annorum maledictus erit.” Unde, quia neuter istorum puerorum expertus est, neuter est idoneus auditor huius scientiae secundum praefatum modum audiendi, quia non eligit, quod ipse non diiudicat nec diiudicare potest, nisi de quibus est eruditus. Eruditio autem non est nisi per experientiam singularium, in quibus est actus. (8) Diximus autem virtutem intellectualem generari ex praedicto modo doctrinae, quia, secundum quod in rebus extra generantur in anima hominis, sic non possunt habere nomen virtutum et non sunt a nobis, sed a rebus extra. Ad inclinationem voluntatis ad ipsas propter suam honestatem et pulchritudinem accipiunt formam et rationem et nomen virtutis, quia nihil operum hominis habet rationem laudabilis et virtutis, nisi inquantum causatur ab homine, prout ipse habet dominium suorum operum. Hoc autem plene non habet nisi per voluntatem, quia intellectus compellitur dicere verum ex principiis demonstrationis. Oportet ergo non solum morales virtutes, sed etiam intellectuales, procedere a voluntate sicut a causa, secundum quod sunt de numero bonorum laudabilium. (9) Similiter etiam diximus ut in pluribus ipsas generari a doctrina, quia non semper est hoc verum. Vera est enim distinctio Homeri, quam Aristoteles17) com-

12) 13) 14) 15) 16) 17)

II Tim. 3,7 Arist., Eth. Nic. II 3, 1105b15; Kübel 104,84; Alb., Super Eth. II 4; Kübel 105,30–32 Arist., Eth. Nic. I 1, 1095a2–3; Kübel 12,72; Alb., Super Eth. I 2; Kübel 13,47–49 Alb., Eth. I 4 6; Borgnet 56a Is. 65,20 cf. Arist., Eth. Nic. III 5, 1113a5–9; Kübel 160,77; Alb., Super Eth. III 5; Kübel 164,29–31

93 isti2: illi AE 95 ex om. ER 96 ex: e U 104 connaturali: naturali ER 111 in1: a AB+ inv. U 120 a: ex AE

99 passionum add. sensibilium ABR 116 suorum operum: operum suorum

100

110

120

tractatus 2, capitulum 1

130

140

150

51

mendat et Hieronymus in Originali super Isaiam18) magno praeconio extollit, scilicet: Ille quidem optimus est, qui ex se habet principium operationum virtutum, id est ex bonitate suae naturae et ex aliquali experientia. Bonus autem rursus et ille est, qui docenti oboedit facile. Qui autem nec ipsemet intelligit nec alium perfectum in virtute audiens ponit in animo, id est in animositate, irae indignationis contra se ipsum, quod non similiter illi perfectus est, hic prorsus inutilis est vir. (10) Morales autem virtutes sunt, quae per morem sive consuetudinem tamquam ex propinquo principio generantur. Dico autem ‘tamquam ex propinquo principio’, quia consuetudo non generat virtutem, nisi ipsa habeat ordinem et formam rationis secundum formam prudentiae. Unde forma rationis est primum constitutivum virtutis, et sic aliquid veritatis habet opinio Socratis19), qui dixit virtutes esse quid discibile, quia dixit eas esse scientias et sapientias prudentiam vocans scientiam, inquantum est scientia discretio agendorum, eandem vocans sapientiam, inquantum inducit virtutem, quae est altissimum et divinissimum bonum. Nam quantum ad virtutes intellectuales aliqualiter secundum supra dictum modum verum dixit. Quantum vero ad morales virtutes nihil veritatis habet sua opinio, nisi quia scientia sive sapientia iam dicto modo sumpta aliquid est virtutis, inquantum virtus est in medio facultatis naturae quoad nos determinata ratione, prout sapiens determinabit. (11) Qualiter vero virtus generetur per assuetudinem, magna quaestio est, et in qua praecipui philosophi20) dissentiunt. Quidam21) enim dicunt virtutem totaliter venire ab extrinseco, quia sunt dona Dei et sic effective generantur per infusionem et per operum assuetudinem generantur tantum dispositive, quia operationes, quae frequentantur ad virtutis acquisitionem, tantum disponunt ad idoneitatem recipiendi praedictam influentiam eo, quod dona Dei non proiciuntur ad indignos. Haec est opinio Socratis et Platonis in libro Menonis 22) et Eustratii in Commento super Ethica Aristotelis 23). Et quamvis hoc verum sit de virtutibus supernaturalibus et etiam de virtutibus naturalibus secundum illum modum, quo Deus operatur in natura, qualiter “omne

18) 19)

20) 21) 22) 23)

cf. Hieron., In Esaiam XVIII 45,n. 20; Adriaen 762,18–26 cf. Arist., Eth. Nic. VI 13, 1144b17–30; Kübel 511,79–85; Alb., Super Eth. VI 18; Kübel 508,24–27; Arist., Eth. Nic. VII 5, 1147b13–17; Kübel 535,87–88; Alb., Super Eth. VII 4; Kübel 536,22–31 cf. Alb., Eth. II 1 3; Borgnet 154a cf. Alb., Eth. II 1 3; Borgnet 154a cf. Plat., Meno 99c6–d8; Klibansky 44,1–11 Alb., Eth. I 7 5; Borgnet 114a

122 et add. etiam ABR 125 docenti: dicenti U oboedit: oboediet U 127 non om. U 133 discibile: disciplinabile ABR 134 est scientia: scientia est inv. AB+U 136 supra dictum: praedictum BE 141 assuetudinem: consuetudinem ER assuefactionem A consuetudinem et add. assuefactionem in marg. B

52

De summo bono, liber sextus

datum optimum et omne donum perfectum” descendit “a Patre luminum”24), tamen hoc falsum est, quod totaliter sint virtutes naturales ab extra, quia, cum in tota natura omnis res habeat in se suam naturalem virtutem, et quando attingit perfectam potestatem huius virtutis, tunc est perfecta et non alterata, et tunc per ipsam bene operatur opera suae naturae, multo fortius etiam in humana natura est virtus hominis, secundum quod est homo, quam cum perfecte attingit, non est homo alteratus, sed perfectus, per quam ipse operatur bene opera humana. Quod autem ex dono advenit, penitus est extra naturam et per ipsum subiectum suscipiens alteratur. (12) E contrario vero Damascenus25) et multi philosophorum dicunt virtutem totaliter esse intra nos, scilicet secundum essentiam et secundum esse, sed non apparere, cum latet sub passionibus vitiorum. Et tunc effulgere dicunt ipsam, quando per exercitium sublata et moderata fuerit passio, tunc enim sine omni alterius formae inductione virtus puritatis animae nitet et emicat, sicut in auro vel argento virtus naturalis fulgoris statim emicat sine alicuius formae inductione, quando per limam sublata fuerit rubigo. Hunc autem errorem bene reprobat Aristoteles in II Ethicorum26) per hoc, quod omne, quod per naturalem formam est determinatum et perfectum, de necessitate habet consequentia illam formam, quae sunt operatio propria et motus et locus, sicut dicitur in VIII Physicorum 27), ita, quod prior est forma quam operatio secundum ipsam, et nulla consuetudine potest disponi ad contrarias operationes vel motus vel loca, sicut lapis numquam assuescit ferri sursum nec ignis deorsum. Si ergo homo ex solis naturalibus est determinatus et perfectus per virtutem, numquam posset aliquod malum operari, et prius haberet virtutem quam opera virtutum, sicut prius est habere sensum quam uti sensu. Huius autem contrarium experimur, quia multa iusta operando efficimur iusti et non e converso, sicut est in omnibus artibus, quod operando secundum ipsas discimus eas. Unde etiam legis positiva intendit per assuefactionem operum ducere cives ad virtutem. (13) Ideo media opinio, quae est Aristotelis28), vera est, scilicet quod “innatis nobis eas suscipere” perficiuntur in nobis “per consuetudinem”. Cum enim

24)

Iac. 1,17 cf. Ioann. Damasc., De fide orthod. II 22; PG 94,944B; Buytaert 135,60; III 14; PG 94,1045A; Buytaert 226,210–212 26) cf. Arist., Eth. Nic. II 1, 1103a19–23; Kübel 93,76–78; Alb., Super Eth. II 1; Kübel 93,60–67 27) cf. Arist., Phys. VIII 3, 253b33–35; Hoßfeld 583,61–62; Alb., Phys. VIII 2 1; Hoßfeld 585,30–40 28) Arist., Eth. Nic. II 1, 1103a25–26; Kübel 93,79–80 25)

153 res add. naturalis AB+ 155 ipsam: ipsum ABR 165 fulgoris: vigoris ABER (fulgoris 167 per om. U 175 multa om. U iusta om. ER 176 est om. U 177 legis: B+) lex AB (legis B+) 178 virtutem: virtutes BER

160

170

180

tractatus 2, capitulum 1

190

200

210

53

anima humana nullius rei per naturam sit susceptibilis, nisi cuius incohatio quasi seminalis et instrumenta sunt in ipsa, sicut patet in intellectu, ille enim nullo studio reciperet scientiam, nisi ipsa in lumine intellectuali esset incohata in ipso et insuper haberet instrumenta, quibus illa potentia reducitur ad actum, quae sunt principia scientiarum per se nota, nec virtutis esset anima susceptibilis, nisi prima semina virtutum essent sparsa in ipsa et nisi insuper haberet instrumenta, quibus illa potentia reduceretur ad actum, quae sunt ipsae operationes. Nam illae, inquantum mediant circa passiones et moderantur eas et ordinant, sic tantum disponunt subiectum ad virtutem. Inquantum vero habent in se formam rationis, prout sapiens determinavit, sic generant virtutem non secundum essentiam, quia sic iam inerat ex natura, sed secundum esse producens ipsam de potentia ad esse in actum completum, sicut omnes formae naturales generantur. Omne enim movens secundum formam aliquam movet id, quod ab ipso movetur, ad eandem formam et educit ipsum de potentia ad actum. Sic ergo est etiam in anima quantum ad virtutes. Frequentare autem oportet operationes, quia omnis motus moventis tamdiu frequentatur circa patiens, donec inducat in ipso formam agentis secundum esse completum. Simile autem huius est in omni natura generabilium et corruptibilium; in omnibus enim illis generans generat secundum formam suam et tamen utitur instrumentis activorum et passivorum ad materiae praeparationem. (14) Quod autem virtus iam dicto modo sit nobis innata, patet per duo signa. Unum ponit “Avicenna”, scilicet “quod in nullo animalium statim ab ineunte aetate est verecundia turpitudinis et gloria honestatis”29) praeterquam in homine. Haec enim non sunt in nobis nisi ex naturali inclinatione appetitus ad honestum, quae inclinatio non potest esse nisi per assimilationem nostri ad bonum honestum per formam convenientem cum honesto. Secundum est, quod, cum in omnibus moralibus medium determinetur ad nos, oportet aliquid esse in nobis, quod sit mensura medii. Nihil autem mensuratur nisi per aliquid primum et simplicissimum suae naturae in nobis. Ergo est aliquid primum et simplicissimum de natura medii virtutis, et hoc est, per quod innati sumus suscipere virtutes. (15) Ex his sequitur, quod male senserunt quidam philosophi30), qui dixerunt illud intra nos existens esse, per quod innati sumus suscipere virtutem, quod ab eis fortuna vocatur. Dicunt31) enim quod, quamvis fortuna, prout refertur ad

29)

Alb., Eth. II 1 2; Borgnet 152b cf. Alb., Eth. II 1 2; Borgnet 151b 31) cf. Alb., Eth. I 7 6; Borgnet 115a 30)

182 et add. quasi AB+ 184 reducitur: reduceretur ABE 185 principia … (187) sunt om. AE 187 illae om. BR 189 habent … se: in se habent U 192 ad … actu: ad 208 nihil: non AB mensuratur: mensurat AB 211 sequitur om. U actum AB+ 212 virtutem: virtutes AE 213 fortuna vocatur: forma vocatur fortuna B+ER

54

De summo bono, liber sextus

effecta, sit causa per accidens, ut dicitur in II Physicorum 32), tamen secundum quod est effectus fati existens in homine, ut potentia vel impotentia ad fausta, a qua quis vocatur fortunatus vel infortunatus, sic fortuna est qualitas adhaerens nato ex omni implexione causarum a primo movente usque ad ultimum moti, quod est centrum nati. Et quia multa concurrunt ad circulum nativitatis eo, quod ipse componitur ex duodecim circulis oblique vel recte circa centrum nati circumductis, quorum quilibet ulterius dividitur in duodecim signa diversimode ipsum respicientia, et quodlibet signum quinque modis respicit centrum nati, et in quolibet respectu multae sunt radiationes oppositionis, coniunctionis, quadrati, trigoni et sextilis, ideo fortuna causata ex his valde variabilis est. Sed cum, ut supra diximus33), virtus sit in intellectu, prout ipse est imago primae lucis intellectualis, et operatio virtutis etiam sic sit ab ipso, sequitur necessario, quod nec virtus nec sua operatio subsit fortunae, quia intellectus, prout est imago primae lucis, liber est omnino et non est addictus vinculis constellationis vel fati vel fortunae, sed potius, ut dicit Ptolomaeus in Quadripartito 34) dominatur astris, et si praedictis vinculis inclinatur, hoc est per accidens, scilicet inquantum est in corpore. (16) Cum autem supra diximus35) operationem informatam forma rationis effectivam esse virtutis, nomine rationis non solum accepimus intellectum practicum, qui est primum principium operationis, sed etiam appetitum, prout participat ratione et est proximum principium eliciens operationem per voluntarium, cuius principium est in ipso consciente singularia, in quibus est actus. Operatio ergo egrediens in forma primi agentis et proximi elicientis generativa est virtutis, sicut primae quattuor qualitates, scilicet calidum et frigidum, humidum et siccum, informatae forma primi formativi de potentia ad actum ducunt omne, quod generatur. Et sic est hic generatio univoca. (17) Et quia in tota natura eductum de potentia ad actum non fit secundum essentiam additum, sed potius unum cum eo, quod fuit in potentia, sed secundum esse perfectius et perfectius non est intra, sed est continue additio formae post formam, id est esse formae post esse, donec sit status in esse completo, oportet similiter esse in virtutibus, quod ipsae secundum essentiam non sunt additae potentiis, sed sunt unum cum ipsis, sed per esse perfectius et perfectius sunt additae ipsis potentiis per operationes. Et quia idem secundum diversum esse potest esse in diversis praedicamentis et in diversis speciebus eiusdem praedicamenti,

32)

cf. Arist., Phys. II 5, 197a5–6; Hoßfeld 120,73–74; Alb., Phys. II 2 14; Hoßfeld 121,6–9 cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 2 1 5 34) cf. Ptolem., Centiloquium 8; Venetiis 1493, 107vb 35) cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 2 1 10 33)

214 sit causa: causa sit inv. BR 217 moti: motum AB 221 signum: signorum U 225 sic: si B+R 234 principium om. ERU 245 sunt unum: unum sunt inv. ABR

220

230

240

tractatus 2, capitulum 2

250

55

ideo sic est etiam in proposito, quia potentia animae secundum esse potentiae naturalis est in tertia specie qualitatis, quae est naturalis potentia vel impotentia, sed secundum quod habet esse formae virtutis incohatae vel perfectae, est in specie dispositionis et habitus, quae est prima species qualitatis. Et per hoc excluditur dubitatio.

Cap. 2. Qualia oportet esse principia, quae sint virtutis moralis generativa, et de materia, circa quam est virtus moralis, et de formali eius definitione et de oppositione vitiorum et virtutum et de arte inveniendi medium

10

20

(1) Oportet autem consequenter determinare, quae qualitates sint attendendae in operationibus, quae virtutes generant. Nam sicut est in artibus mechanicis, quod ex similibus operationibus bonis vel malis fiunt habitus boni vel mali, ex bene enim aedificare boni fiunt aedificatores et ex male mali, sic etiam est in virtutibus. Nam operantes in communicationibus secundum aequalitatem damni et lucri efficiuntur iusti, operantes autem secundum inaequale efficiuntur iniusti. Et hoc est, quod quidam1) dicunt, quod “ex eisdem operationibus, et per eadem obiecta moventia contrario modo se habentia generatur omnis virtus et corrumpitur”. (2) Quandoque autem sunt qualitates, quae attendendae sunt in operationibus, quae generant virtutes. Una est, quod sint factae secundum rectam rationem, quia, ut praediximus2), non educunt potentiam virtutis ad actum, inquantum opera sunt, sed inquantum informata sunt forma rectae rationis. (3) Secunda est, quod difficilia sunt huiusmodi opera propter difficultatem determinandi ea per sermonem ad rectam rationem singulorum, quia, sicut dicitur in I Ethicorum 3), opera humana ex eo, quod sunt a libero arbitrio, sunt contingentia ad utrumlibet, et bona et iusta in eis tantam habent diversitatem et errorem, ut videantur sola lege esse sanctita secundum voluntatem humanam et non ex natura, praecipue quia oportet respicere in eis ad differentias temporis, quia “cuncta fecit” Deus “bona in tempore suo” Eccl. 44). Et si sic micant in universali, multo amplius micant, quando adaptantur singularibus, et ideo de his tantum potest esse determinatio per probabilia signa et grossa exempla, per quae potius

1)

Alb., Eth. II 1 4; Borgnet 155a cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 2 1 16 3) cf. Arist., Eth. Nic. I 1 1094b4–7; Kübel 10,78–79 4) Eccl. 3,11 2)

249 vel impotentia om. BER 1 qualia: qualiter B+ER 4 consequenter determinare: determinare consequenter inv. U sint: sunt AE 7 aedificare: aedificatae B+R 8 operantes: operationes BER 9 operantes … iniusti om. AU 11 et: qui BR 16 sunt: sint BER propter add. quod ABR 17 dicitur om. ABR

56

De summo bono, liber sextus

auxiliamur, ut possumus, huic difficultati, quam certitudinaliter aliquid demonstremus. Immo aeque imperiti est in mathematicis contentum esse persuasionibus et in rhetoricis vel moralibus expetere demonstrationes, quia, ut dicitur in II Ethicorum 5), “sermones secundum materiam” sunt “expetendi”. “Disciplinati enim”, id est docti, “est intantum certitudinem inquirere secundum unumquodque genus, inquantum natura rei recipit”, ut dicitur in I Ethicorum 6). (4) Tertia qualitas est, quod huiusmodi operationes sint reducibiles ad medium, quia illud solum est factivum et augmentativum et salvativum virtutis, quia ab indigentia et superabundantia corrumpitur. Cum vero virtutem dicimus esse medium passionum, non loquimur de medio dicto per participationem extremorum, quia tunc virtus esset passio eo, quod omne tale medium est eiusdem generis cum extremis. Motus enim unus est de extremo in extremum per tale medium, et constat, quod unum motum esse oportet in uno genere. Loquimur autem de medio dicto per proportionem analogiae ad alterum, id est ad naturam et facultatem hominis, et tale medium est in specie proportionati, quam speciem non habet excellentia vel diminutio passionis, unde hoc medium est in alia specie ab extremo. (5) Quarta est, quod operationes sint eiusdem generis cum illis operationibus, quas virtus iam perfecta elicit. Ex recedere enim a voluptatibus efficimur temperati, et facti temperati maxime possumus recedere ab ipsis. (6) Quinta est, quod est signum iam generati habitus delectatio in opere. Qui enim recedit a corporalibus voluptatibus et hoc ipso gaudet, temperatus est; qui autem tristatur, intemperatus est, quia voluntate fruitur huiusmodi voluptate, “et dicit Plato, quod oportet” qualiter, id est ad qualitatem virtutis “duci confestim ex iuvenibus7)”, tam propter hoc, quod prima naturae habilitas facilius transponitur ad bonum quam natura disposita per contrarium, quam etiam ideo, quia, sicut dicitur in II Ethicorum 8), non parvam facit differentiam in profectu et perfectione virtutis “ex iuvene confestim assuefieri” per operationes virtutum, sed potius facit omnem differentiam. “Exercitium enim, ut dicit Victorinus, causa est potestatis in omni operativa potentia”9). (7) Est autem haec delectatio signum generati habitus virtutis, quia, cum iste

5)

Arist., Eth. Nic. II 2, 1104a3; Kübel 95,81 Arist., Eth. Nic. I 1, 1094b23–25; Kübel 12,68–69; Alb., Super Eth. I 2; Kübel 13,14 7) Arist., Eth. Nic. II 2, 1104b11–13; Kübel 97,80; Alb., Super Eth. II 2; Kübel 97,15–20; Anon., In Eth. Nic. II 3; Mercken 204,86 8) Arist., Eth. Nic. II 1, 1103b24; Kübel 94,81; Alb., Super Eth. II 1; Kübel 94,43–46 9) Alb., Eth. II 1 4; Borgnet 155b 6)

25 possumus: possimus ABR 27 II om. AE 31 est om. U 32 et1: id est BR 33 vero: enim AE virtutem dicimus: dicimus virtutem inv. U 41 extremo: extremis AB 45 quod: quae RU 46 hoc add. in BR 47 et: ut AR 49 iuvenibus: viventibus B+R

30

40

50

tractatus 2, capitulum 2

60

70

80

90

57

habitus generatus sit eductus de natura potentiae, ipse perfectus est connaturalis et propria perfectio potentiae. Forma vero connaturalis, cum perfecta fuerit et pura, habet non impeditam operationem, quia impedimentum non posset esse nisi ex permixtione contrarii, et tunc forma non esset perfecta nec pura. Ergo habitus virtutis, cum generatus fuerit, elicit operationes connaturales potentiae et non impeditas. Omnis autem talis operatio necessario est delectabilis, quia descriptio delectationis est, quod est operatio connaturalis non impedita. Ergo patet propositum. (8) Operationes ergo habentes praedictas qualitates generant virtutem frequenter iteratae, quia, licet ipsae secundum suam naturam divisae sint substantia et tempore, tamen secundum formam rectae rationis non sunt divisae. Et ideo sicut in tota natura in eo, quod successive exit de potentia ad actum, est forma post formam secundum esse et esse et non secundum essentiam et essentiam, et ideo principia disponentia materiam frequenter iterata super ipsam non relinquunt diversam formam, sed eandem formam deducunt ad puriorem actum secundum esse et esse, donec ad perfectam puritatem sit deducta, sic etiam frequentia operationum deducit rationale, quod diximus esse seminarium virtutum, ad perfectam virtutem et non relinquunt in subiecto nisi unam essentiam diversam secundum esse et esse imperfecti exeuntis ad actum, quae esse omnia uniuntur in ultimo et perfecto esse, quia semper unum esse est in potentia ad sequens et est perfectum et determinatum in ipso. (9) Cum autem virtutes sint circa actiones et passiones, oportet virtutes morales esse circa delectationes et tristitias, quia ad omnem passionem et ad omnem actum, si connaturales sunt vel ad similitudinem connaturalitatis redactae per consuetudinem, quae est altera natura, sequitur delectatio vel tristitia. »Et ideo Stoici non omnino bene determinaverunt virtutes dicentes eas esse quietes quasdam et impassibilitates«, quia hoc non est verum »simpliciter, sed secundum quid, scilicet«, quia moralis virtus non est ablativa passionum, sed moderativa et »non permittit pati, ut non oportet, et quaecumque talia de circumstantiis rhetoricis apponi consueverunt. Est ergo virtus moralis circa voluptates et tristitias sensibiles optimorum operativa; malitia autem sive vitium e contrario malorum est operativa. Delectationem autem hic vocamus omnem diffusionem appetitus super id, quod reputat conveniens sibi. Tristitiam vero dicimus omnem contractionem appetitus causatam ex absentia talis delectabilis vel ex praesentia contrarii«10). (10) Magis tamen est virtus circa delectationes quam circa tristitias vel iras,

10)

Alb., Eth. II 1 8; Borgnet 161b

56 sit: sic AR 64 virtutem: virtutes BER 65 naturam: materiam U et essentiam: formam et essentiam BER 74 exeuntis: euntis BER perfectio RU 84 talia add. quae AB 88 reputat: reputatur BER delectationis ABR

68 essentiam 75 perfecto: 89 delectabilis:

58

De summo bono, liber sextus

quia, cum semper ars et virtus sint circa difficilius eo, quod facile sub naturae facultate est, difficile autem, ut fiat delectabile, indiget altioribus principiis iuvantibus naturam, difficilius est moderari delectationes quam tristitias vel iras. Nam delectatio radicata est in hominibus secundum animalitatem eo, quod communis est omnibus animalibus et est etiam communis omnibus eligibilibus, quae sunt bonum simpliciter, quod sua natura est delectabile, et bonum conferens, quod est delectabile, inquantum est factivum boni, et bonum delectabile, et est ligans ex radicatione et caeca ex inconsideratione, in quo vel quando vel quantum delectetur et amens eo, quod, sicut dicit Aristoteles11), ipsa non utitur legibus et “ex puero omnibus connutritur”. Tristitia vero non est sic radicata in natura animali, nec consequitur electionem alicuius animalis, nec est nobis a puero connutrita. Insuper autem ira, ut dicit Aristoteles12), assimilatur utenti malis legibus, quae, licet, ut leges sunt, ligent et trahant, tamen, ut malae sunt, revocant electionem a se, et ideo facilius est eam moderari quam delectationem, quamvis pugnet impetu et legibus, nisi voluptas sit causa irae, sicut cum quis irascitur ei, qui impedit suas delicias. De illo enim bene dicit Heraclitus13), quod voluptas, quemadmodum fumus quidam multo dulcius est melle stillante in virorum pectoribus ita, ut etiam iram, quae in se amara est, dulcem faciat reputari. (11) Quamvis etiam supra14) dixerimus artem et virtutem generari ex operibus, tamen non est omnino simile. Nam in artibus bene et optime consistit in artificiatis et non in artificibus, sicut bene domus non consistit in hoc, quod facta sit ab optimo artifice, sed si bene habet finem domus, scilicet ut sit cooperimentum ab intemperie aeris et huiusmodi; bene autem virtutis simpliciter consistit in operantibus, et in opere non est nisi sicut in signo, quod est effectus. Et hoc probatur ex hoc, quod bene virtutis est in quinque, quae omnia sunt ex parte operantis. Unum est, si sciens operatur, aliter enim opus esset casuale vel per ignorantiam factum potius quam ex virtute. Secundum est, si eligens operatur, aliter non esset opus voluntarium. Tertium est, si operatur eligens propter hoc, scilicet propter ipsum bene virtutis, aliter enim operaretur ipsa per accidens vel per aliquam occasionem, ut si faceret huiusmodi propter lucrum vel propter laudem vel aliud huiusmodi. Quartum est, si firmiter operetur, quia aliter poten-

11)

Arist., Eth. Nic. II 2, 1105a1–2; Kübel 101,76–77; Alb., Super Eth. II 3; Kübel 102,8–12 cf. Arist., Eth. Nic. III 4, 1111b16–19; Kübel 156,85–86; Alb., Super Eth. III 4; Kübel 156,24–28 13) cf. Alb., Eth. II 1 9; Borgnet 163b 14) cf. Ulr. de Arg., De summo bono VI 2 2 1 12)

91 difficilius: difficile AB+ 94 animalitatem: alteritatem B+E 95 est2 om. AR 103 revocant: removent BER 113 simpliciter consistit: 98 quantum: inquantum AB+ consistit simpliciter inv. U add. simpliciter BER 17 vel: et AB+

100

110

120

tractatus 2, capitulum 2

130

140

150

59

tia operans non esset firmata per habitum. Quintum est, si immobiliter operetur, quia aliter motus a passione operaretur difficulter et non delectabiliter. Nullum autem horum pertinet ad bene artis praeter primum, scilicet scire, et hoc parum vel nihil prodest ad virtutem. Quantum enim ad laudabilitatem operis nihil prodest. Ad hoc vero, ut opus fiat, prodest quidem, sed parum, scilicet ne sit involuntarium per ignorantiam, et hoc est tantum prima et valde imperfecta dispositio operis ad bene. Unde patet, quod non omnis, qui operatur iusta vel casta, est iustus vel castus, sed oportet, quod operetur iuste et caste, id est per habitum virtutis secundum praedictas quinque condiciones. Et ideo »dicit Augustinus, quod nemo invitus bene facit, etiamsi bonum est, quod facit«15). (12) Ponimus autem in virtute bene et optime propter gradus profectus ipsius. Nam virtus non solum consistit in medio, sed etiam circa medium propter difficultatem contingendi medium, ut dicit Aristoteles16). Inquantum ergo est iuxta medium, sic patet, quod potest proficere in melius et in optimum, quanto plus et plus accedit ad medium, donec tandem plene attingit medium. Inquantum vero est in medio, sic adhuc dupliciter consideratur sicut et ipsum medium. Illud enim vel consideratur secundum proportionem naturae simplicis aut secundum proportionem potentiae naturalis cum virtute. Primo modo non potest augeri virtus, quia sic est medium in uno operante tantum uno modo, licet in diversis sit diversimode. Quod autem uno modo est, non capit intensionem et remissionem. Et sic dicit Aristoteles17), quod virtus est extremum in bono. Extremum autem nihil potest habere supra se, est autem virtus extremum in ratione boni, licet sit medium secundum rationem definitivam virtutis. Secundo vero modo medium non stat, quia virtus, quae est in potentia, semper maiorem et maiorem facilitatem confert ei per ampliorem radicationem et usum. (13) Ut autem formale esse virtutis et definitivum sciatur, sumamus primo, quod virtus est in genere habitus. Cum enim bene virtutis totum sit in anima operantis, oportet etiam ipsam virtutem esse de numero eorum, quae sunt in anima. Haec autem sunt tria, scilicet passiones, potentia et habitus. Virtus vero nec est in genere passionis nec in genere potentiae, quia ei non conveniunt illa, quae generaliter conveniunt passioni vel potentiae, cum tamen genus sit in qualibet specie-

15)

Petr. Lomb., Sent. II 41 1; Grottaferrata 1971, 563,5–7; cf. Aug., Conf. I 12,n. 19; Verheijen 11,4–5 16) cf. Arist., Eth. Nic. II 6, 1107a5–8; Kübel 122,76–123,82; Alb., Super Eth. II 7; Kübel 124,41–47 17) cf. Arist., Eth. Nic. II 6, 1107a7–8; Kübel 122,79–123,82; Alb., Super Eth. II 7; Kübel 124,41–47 125 enim: vero U 129 castus: casta U oportet quod om. U 134 est … (135) medium: iuxta medium sunt U 135 sic om. EU 137 attingit: attingat AE 140 licet primo: primum BE 150 … (141) modo om. AB 142 sic om. U 147 esse: est B+R et om. U 152 cum tamen: tamen cum inv. ER

60

De summo bono, liber sextus

rum secundum omnia convenientia sibi per se. Nam passionibus vel potentiis non dicimur pravi nec studiosi nec eis laudamur vel vituperamur. Et totum contrarium est in virtute. Est ergo virtus in genere habitus. Differentia autem definitiva virtutis est, quod est habitus bonus, qui, ut dicit Socrates18), bonum facit habentem, scilicet secundum rationem sui generis, id est inquantum est habitus sive forma, quia sic habet comparationem ad suum subiectum, sine quo non potest esse, et ideo illud facit bonum. Insuper etiam opus eius bene reddit, scilicet ex differentia contrahente, id est inquantum est virtus et principium agendi. Sic enim, »ut dicit Avicenna, virtus non determinatur nisi ad opus ita, quod peccat, qui absolute definit eam«19), quia relative dicitur ad id, respectu cuius est. Nam in omnibus naturalibus virtus id, cuius est bene habens, perficit et opus eius bone reddit, ut oculi virtus et oculum bonum facit, et opus eius, scilicet videre, reddit bone. Hominis ergo virtus similiter erit. (14) Causa vero bonitatis huius habitus est, quod ipse est medium et coniectator est medii. Medium quidem est, quod, sicut dicit Eustratius20), quamvis delectatio, ut dicit Aristoteles in X Ethicorum 21), sit indivisibilis et similiter operatio, in quibus duobus consistit virtus, et sic virtus non videatur consistere in medio, quia indivisibile non habet plus nec minus nec medium, tamen delectatio vel tristitia, prout est in fieri, sic per totum motum alterationis passionis diffusa est, et ideo est divisibilis in infinitum. Insuper in delectante participatur secundum omnes partes potentionales simpliciter vel per redundantiam, et sic iterum in multa partibilis est. Et ratione utriusque mensuratur tempore, et ratione actus multos habet modos, et ratione materiae, circa quam est delectatio, multas habet proprietates, ex parte etiam loci multas habet diversitates, in quibus omnibus est plus et minus et aequale. Similiter etiam operatio, inquantum est circa passiones, est in forma qualitatis passionis et dividitur divisione eius, inquantum etiam in motu est vel non sine motu, sic dividitur divisione motus et per consequens divisione temporis. Et sic virtus in medio consistit, non quidem in medio absolute sumpto secundum rem, sed in medio comparato ad nos secundum proportionem. Medium enim rei est, quod ut excedens et excessum aequaliter distat ab extremis, et hoc est idem apud omnes, sicut sex sunt medium inter decem et quattuor secundum

18)

cf. Alb., Eth. II 2 2; Borgnet 171a Alb., Eth. II 2 2; Borgnet 171b 20) cf. Alb., Eth. II 2 3; Borgnet 174b–175a 21) Arist., Eth. Nic. X 5, 1175b26–31; Kübel 739,87–742,66; Alb., Super Eth. X 9; Kübel 742,20–35 19)

153 non: nec U 154 nec1: vel AE vel: nec U 158 comparationem: operationem ABR 162 definit: definivit ABR eam: ea U id: illud AB 164 bene: bonum AE 165 reddit bene: bene reddit inv. U bonum reddit AE erit: est AB+ 167 quod: quia U 169 duobus consistit: consistit duobus inv. U 175 est delectatio: delectatio est inv. BR

160

170

180

tractatus 2, capitulum 2

190

200

210

61

arithmeticos22). Medium autem ad nos est, quod secundum proportionem et ordinem ad bonum nostrum nec abundat nec deficit, et hoc non est idem apud omnes, sed quod, ut dicit Aristoteles23), “Miloni” giganti parum fuisset in cibo, hoc “dominatori gymnasiarum”, id est luctarum, esset “multum”, quia ipse propter agilitatem non debet praegravatus esse multo cibo. Nec sequitur, si comedere decem minas sit ei plus, et comedere quattuor, sit ei minus, quod comedere sex sit ei medium, quia quinque vel septem vel octo vel novem possunt ei esse medium. Sicut autem virtus, inquantum est habitus, tendit ad medium in modum naturae, quae, ut dicitur “in libro De memoria et reminiscentia, nec abundat superfluis, nec deficit in necessariis”24), sed consistit in medio, sic etiam ratione sui subiecti, quod est rationale simpliciter vel secundum participationem, est coniectatrix medii. Nam cum ars inspiciendo ad medium opus suum bene perficiat ducens artificiata in medium, quantum potest, intantum quod proverbium25) est in laude artificiatorum, quod “neque auferre neque apponere est aliquid”, multo fortius hoc est in virtute, quae melior est arte et certior est ex eo, quod ars non habet certitudinem contingendi medium, nisi inquantum investigat ipsum per rationem, “quod nec certum semper natura contigit”, inquantum eius opus est intelligentiae opus et virtutis, “ut dicit Tullius”26). In modum naturae etiam contigit medium praeter certitudinem, quam habet ex iudicio rationis. Certissimum ergo inter haec est natura, et virtus est certior arte in contingendo medium. Hoc autem dicimus de virtute morali, non de intellectuali. Et ex hoc habet virtus, quod est bonus habitus, quia bonum ita consistit in medio, quod, sicut contingere centrum circuli non contingit nisi uno modo, scilicet per rationem circuli aequilateri et per suppositionem, quod omnes lineae rectae a centro protractae ad circumferentiam sunt aequales, non contingere vero potest multipliciter, et ideo illud est difficile, hoc autem facile. Ita etiam peccare contingit multis modis, dirigere vero non est nisi uno modo. Et ideo Pythagoras27) inter principia mala posuit infinitum, et inter principia bona posuit finitum, et ideo facile est peccare, difficile autem benefacere.

22) 23) 24) 25) 26) 27)

cf. Alb., Eth. V 2 6; Borgnet 349a Arist., Eth. Nic. II 5, 1106b2–5; Kübel 121,77–78; Alb., Super Eth. II 6; Kübel 122,31–61 Alb., Eth. II 2 4; Borgnet 176a Alb., Eth. II 2 4; Borgnet 175b Alb., Eth. II 2 4; Borgnet 176a–b cf. Arist., Eth. Nic. II 5, 1106b29–30; Kübel 122,72–74; Alb., Super Eth. II 6; Kübel 123,30–44

186 Miloni: uni AB+ 187 luctarum: literarum AR 189 sit3 om. BR 192 abundat laude: laudem AB+ add. in AB 194 simpliciter: similiter ABE 196 in1: ad AB+E 200 nec: ut U 204 non de: et non AB 205 circuli om. ER 211 mala: male AB

62

De summo bono, liber sextus

(15) Ex his Philosophus28) concludit formalem definitionem virtutis moralis, quod “virtus est habitus” ad differentiam potentiarum et passionum animae, “electivus” ad differentiam habituum intellectualium, qui nihil operantur per electionem, sed per rationem et syllogismum, “in medietate existens” duarum malitiarum ad differentiam quarundam laudabilium passionum, quae, licet habeant medietates, tamen non sunt “medietates duarum malitiarum”, sicut verecundia et nemesis, quia, quamvis verecundari sit, quando et quantum et ubi oportet, tamen multum verecundari non est malitia, “quoad nos determinata ratione” ad differentiam illorum, quae sunt media secundum rem, “et ut sapiens determinabit”, quia, cum medium varietur in singulis, oportet, quod determinetur per rationem sapientis, cuius est de singulis reddere rationem, prout res se habet. (16) Sicut autem in per se bonis non sunt extrema, id est superabundantia et defectus, quia aliter medium esset extremum, ita in per se malis secundum primum modum dicendi per se, in quorum nomine et nominis definitionem cadit malitia, non est aliquod medium, sive sint passiones, ut “invidia et inverecundia”, sive sint operationes, ut »adulterium, mendacium, furtum« et similia, quia ista ab ipsa forma sua et nomine sunt “superabundantiae vel defectus”. In eo autem, quod totum est superabundantia, non potest esse medium nec etiam in eo, quod totum est defectus, quia oporteret in eis etiam esse extrema, et ita esset superabundantia superabundantiae et defectus esset defectus, et hoc iret in infinitum. Tribus ergo dispositionibus existentibus in qualibet passione, quarum duae sunt malitiae et una est medium, omnes omnibus opponuntur ita, quod quaelibet opponitur duabus et e converso cuilibet uni earum opponuntur duae aliae. Virtus enim consistit in commensuratione aequalitatis quoad nos, malitia autem est incommensuratio. Hoc est autem dupliciter, quia incommensuratorum necessario unum excedit ad superabundantiam et alterum deficit a commensurato in minus. Cum ergo deficiens opponatur excellenti et eidem etiam opponatur commensuratum eo, quod ipsum est incommensuratum, patet, quod haec duo opponuntur uni, scilicet excellenti, et e converso ipsum opponitur duobus. Eadem etiam ratio est de oppositione excellentis et medii ad deficiens. Medium vero ut commensuratum opponitur utrique extremorum tamquam incommensuratis, sicut aequale opponitur maiori et minori eo, quod medium comparatum extremo est extremum, ut dicitur in V Physicorum 29), quia participat utrumque ipsorum. Patet verum esse, quod diximus.

28)

Arist., Eth. Nic. II 5–6, 1106b34–1107a8; Kübel 122,75–123,84; Alb., Super Eth. II 6–7; Kübel 123,45–124,9 29) cf. Arist., Phys. V 1, 224b31–35; Hoßfeld 402,68–71; Alb., Phys. V 1 1; Hoßfeld 404,60–70

214 quod: quia ABR 222 medium: media BER 237 est autem: autem est inv. AR 238 necessario add. accedit ABR 242 etiam ratio: ratio etiam inv. AE oppositione: opposito AB+ 244 et: ve ABR 245 ipsorum: extremorum AE

220

230

240

tractatus 2, capitulum 2

250

260

270

63

(17) Ex hoc etiam est, quod quandoque virtutes vocantur nomine vitiorum. Sicut enim aequale comparatum ad minus est maius et comparatum ad maius est minus, sic fortis comparatus timido audax videtur, ad audacem vero comparatus videtur timidus, et similiter est in aliis. Et ideo dicit Philosophus30), quod proverbium est, quod extrema sibi invicem “proiciunt medium alter ad alterum”. (18) Maior tamen est oppositio extremorum ad invicem quam ad medium, quia, quae magis distant ab invicem, dissimilitudine illa magis sibi contrariantur. Extrema autem longius distant ab invicem quam a medio et habent etiam maiorem similitudinem ad medium quam ad invicem, et ideo magis contrariantur inter se quam ad medium. (19) Ad medium autem in quibusdam “magis opponitur in quibusdam defectio et in quibusdam superabundantia”31). Et in hac materia hoc pro regula habendum est, quod illud extremum, quod potentiam operativam magis ponit in ultimo et in maximo sui, illud minus opponitur medio virtutis duplici ratione, scilicet quia illud similius est medietati, quia medietas est extremum in bonitate ut ultimum in posse, et quia nos ex naturali dispositione non sumus adeo inclinati ad huiusmodi ardua, sicut ad alia eius contraria, et ideo non opponuntur adeo virtuti sumptae secundum esse, quod habet in nobis, sicut illa, ad quae naturaliter magis sumus inclinati. Unde, cum potentia irascibilis, quae insurgit in arduum, ultimum suum habeat in audendo, timiditas autem sit eius defectus, audacia similior est fortitudini quam timiditati. E contrario autem, cum potentia concupiscibilis ultimum sui habeat in abstinendo ab omnibus delectabilibus et sensibilitas similior temperantiae est quam luxuria et etiam ad extrema similia, praedictis virtutibus minus sumus proni quam ad alia. Et ideo minus sunt contraria mediis virtutum quam alia extrema. (20) Et secundum haec duo Philosophus32) dat documenta inveniendi medium. Unum est, quod oportet studiosum niti ad recedendum ab illo extremo, quod est magis contrarium virtuti. Per hoc enim appropinquat ad medium per similitudinem, similium autem facilior transmutatio ad invicem. Secundum est, quod oportet maxime niti contra ea, ad quae nos magis proni sumus ex inclinatione naturae vel consuetudinis, sicut qui dirigunt ligna curva. Illi enim curvant ipsa in oppositum, ut stent in medio per rectitudinem. Inter omnia autem maxime hoc observandum est circa delectationes innatas nobis et

30)

Arist., Eth. Nic. II 8, 1108b23–24; Kübel 131,77; Alb., Super Eth. II 8; Kübel 131,44–50 Arist., Eth. Nic. II 9, 1109a1–2; Kübel 132,72–73; Alb., Super Eth. II 8; Kübel 133,28–32 32) cf. Arist., Eth. Nic. II 7, 1108a19–b7; Kübel 128,61–74; Alb., Super Eth. II 7; Kübel 129,49–130,50 31)

267 timiditati: timiditas AB 268 sui: suum AE sensibilitas: insensibilitas ABE 269 temperantiae est: est temperantiae inv. AE 272 dat add. duo U 275 facilior add. est AE 279 maxime hoc: hoc maxime inv. AE

64

De summo bono, liber sextus

concorporatas. Nam, ut dicit Philosophus33), ad huiusmodi oportet nos hoc pati, quod “patiebantur senes plebis ad Helenam”, scilicet fugam, et in omnibus illorum dicere vocem, scilicet qua dixerunt Helenam esse fugiendam. Unde I Cor. 634): “Fugite fornicationem”, et II Tim. 235): “Iuvenilia desideria fuge.” In omnibus autem, ad quid quisque inclinatus sit, notum potest esse ex delectatione et tristitia obvenientibus in his, quae fiunt circa nos. Quando enim fiunt circa nos ea, ad quae inclinati sumus, delectatio cito oritur et tristitia ex opposito. (21) His documentis indigemus propter nimiam difficultatem inveniendi medium, quae difficultas causatur ex tribus. Unum est, quia oportet concurrere omnes debitas circumstantias, et illae multae sunt et difficiles ad observandum. Et ideo, sicut dicit Aristoteles36), quod sic fit, illud est bene propter esse in medio et est rarum propter difficultatem et est laudabile propter virtutem et est bonum propter finem. Secundum est, quia, cum medium sumatur secundum nos determinata ratione, ipsum variatur secundum singulos. Et oportet, quod in quolibet determinentur secundum singulares circumstantias huic vel illi proportionatas. Huiusmodi autem particularia determinare difficile est, sicut et quodlibet aliud sensibilium sive particularium. Tertium est, quia qui quidem parum a bene sive a medio transgreditur sive ad maius sive ad minus, non vituperatur, quia, licet illa transgressio peccatum sit, non tamen simpliciter malum est, sed est dispositio ad malum, quae apud omnem legislatorem est venia digna, et ideo apud nos vocatur peccatum veniale. Sed qui plus et plus recedit a medio ita, quod illa elongatio notabilis est nec latere potest, ille vituperabilis est. Usquequo autem et quantum transgredi possit, quod sit vituperabilis, non facile est determinare sermone communi et doctrinali.

Cap. 3. De involuntario per vim et per ignorantiam et de voluntario, quod opponitur utrique eorum (1) Quamvis de voluntate, prout est pars animae, determinaverimus supra IV libro1), tamen nunc determinandum est de voluntario, secundum quod operi et

33)

Arist., Eth. Nic. II 9, 1109b9; Kübel 134,86; Alb., Super Eth. II 8; Kübel 136,22–24 I Cor. 6,18 35) II Tim. 2,22 36) cf. Arist., Eth. Nic. II 9, 1109a29–30; Kübel 134,78–79; Alb., Super Eth. II 8; Kübel 135,6–9 1) cf. Ulric. de Arg., De summo bono IV 1 4 4; Mojsisch–Retucci 25,63–67 34)

283 iuvenilia: inutilia B+ER 294 determinentur: determinetur AE AE 3 determinaverimus: determinamus AB

303 quod add. non

280

290

300

tractatus 2, capitulum 3

10

20

30

65

operanti confert libertatem, sine qua nulla est operatio virtutum vel vitiorum. Nam tantam conexionem habent ad invicem voluntarium et virtus et vitium, quod circa eandem materiam sunt, scilicet circa passiones et operationes, et idem habent consequens praemium, scilicet laudem vel vituperium. Nam involuntarium non meretur laudem vel vituperium, sed veniam, si excusat a toto, vel misericordiam, si non excusat a toto. (2) Sicut autem dicunt Damascenus II libro 24 cap.2) et Philosophus III libro Ethicorum 3), involuntarium dicitur dupliciter, scilicet per violentiam et per ignorantiam. Involuntarium per violentiam vocamus hic non solum ea, quae vi fiunt, sed etiam, quae fiunt metus causa, quia, quamvis haec duo distinguat Praetor4), cum dicit “quod vi metusve causa fit, ratum non habeo” eo, quod haec inter se diversa sunt, quia per vim fiunt, quae simpliciter coacta sunt nullum habentia principium in vim passo, metus autem causa fiunt, quae timore maiorem malorum sunt facta et principium habent in metuente, qui est proximum principium operationis, licet non sit primum, tamen quantum ad nostrum propositum non dividuntur, quia non diversificantur in hoc, quod est concedere veniam vel misericordiam. (3) Hoc ergo involuntarium describunt concorditer praedicti auctores, quod involuntarium per violentiam est, cuius principium sive, ut dicit Damascenus5), factiva causa est extra operantem tale existens, in quo patiens violentiam vel operans per violentiam nihil confert “secundum proprium impetum”, id est quod non consentit et quod displicet ei id, quod patitur vel facit per violentiam, et remittitur, quantum potest. Aliter enim aliquid conferret ad violentiam, scilicet consensum vel non dissensum ad operationem. (4) Dubitatio autem Philosophi est6) de illis operibus, quae fiunt propter timorem maiorum malorum vel propter spem aliquorum bonorum, quae aliter haberi non possunt, an huiusmodi sint iudicanda voluntaria vel involuntaria. Solutio autem huius dubii est, quod in huiusmodi operatione duo sunt, scilicet ipsa operatio simpliciter considerata, id est sine circumstantiis, praecipue loci et temporis et causae operationis, et principium proximum operationis. Quantum ad primum sunt huiusmodi opera involuntaria, quia habent principium extra.

2)

cf. Ioann. Damasc., De fide orthod. II 24; PG 94,953B; Buytaert 145,19–20 cf. Arist., Eth. Nic. III 1, 1109b35–1110a1; Kübel 137,65–66; Alb., Super Eth. III 1; Kübel 137,43–44 4) Alb., Eth. III 1 1; Borgnet 196a; Iust., Dig. IV 2 1; Mommsen–Krueger 80 5) Ioann. Damasc., De fide orthod. II 24; PG 94,953B; Buytaert 145,20–146,27 6) cf. Arist., Eth. Nic. III 1, 1110a4–11; Kübel 137,67–71; Alb., Super Eth. III 1; Kübel 139,87– 140,32 3)

9 sed: vel AE 11 dicunt: dicit AE II: III AB+E Philosophus add. in AR quia AB+ 28 non om. AB 35 primum: ipsum B+R

22 quod:

66

De summo bono, liber sextus

Nullus enim sanae mentis ex propriae facultatis arbitrio eligeret simpliciter secari vel uri, sed tantum propter sanitatem, nec proiceret merces in mare nisi propter metum mortis. Quantum vero ad secundum sunt voluntaria, quia principium eliciens opus habent intra, quamvis primum movens habeant extra, quod tamen sine nobis non sufficit ad eliciendum opus, et hoc est proprie involuntarium. Quia tamen operationes humanae accipiuntur in singularibus circumstantiis et secundum illas voluntariae sunt huiusmodi operationes eo, quod sic habent principium intra, ideo secundum Augustinum7) et Philosophum8) haec magis sunt voluntaria quam involuntaria. Quia tamen utrumque habent, ideo vocantur operationes mixtae ex voluntario et involuntario. (5) Notandum vero, quod differunt haec tria: voluntarium, involuntarium et non voluntarium. Voluntarium enim ponit voluntatem oppositi. Cum enim dico: Nolo ire, sensus est, id est volo non ire. Involuntarium vero penitus privat voluntatem et ponit contrarietatem et dissensum voluntatis a volito. Non voluntarium vero dicit simplicem negationem voluntatis, nec oportet, quod habeat dissensum ad volitum, potest enim ei esse indifferens. Et ideo involuntarium affert tristitiam operandi, ut dicunt Hieronymus9) et Philosophus10) et Damascenus11), non voluntarium vero non. (6) Huiusmodi autem mixtorum involuntariorum quadruplex secundum Philosophum12) est differentia. Quandoque enim operationes laudantur, quando scilicet aliquid triste vel turpe, id est indecens, sustinent, ut per haec acquirantur vel salventur magna bona. Si autem e converso pro parvis et non per se bonis sustinent magna mala, turpia vel tristia, vituperantur. Sicut enim dicit Philosophus13), “turpissima sufferre pro nullo bono vel modico pravi” hominis est. Quandoque autem nec “laudantur” nec “vituperantur”, “sed venia vel misericordia conceditur”, scilicet “quando aliquis operatur, quae non oportet propter talia, quae excedunt naturam humanam, et quae nullus honestus homo sustineret: haec enim, ut dicunt Stoici, faciunt metum, qui cadit in constantem virum.

7) 8) 9) 10) 11) 12) 13)

cf. Alb., Eth. III 1 4; Borgnet 199a–b cf. Arist., Eth. Nic. III 1, 1110b3–6; Kübel 142,77–79; Alb., Super Eth. III 1; Kübel 143,37–39 cf. Alb., Eth. III 1 8; Borgnet 203b cf. Arist., Eth. Nic. II 9, 1109b19–25; Kübel 135,77–82; Alb., Super Eth. II 8; Kübel 136,48–62 cf. Ioann. Damasc., De fide orthod. II 24; PG 94,953B; Buytaert 145,5–6 cf. Arist., Eth. Nic. III 3, 1111a22–1111b3; Kübel 153,76–85; Alb., Super Eth. III 3; Kübel 153,41–75 Arist., Eth. Nic. III 1, 1110a22–23; Kübel 142,71; Alb., Super Eth. III 1; Kübel 142,67– 143,3

36 facultatis: voluntatis ER 46 vero: autem AB 55 operationes laudantur: laudantur operationes inv. ER 57 magna: magis B+ER 59 vel add. pro AB

voluntarium add. et AR 56 acquirantur: acquirant BER

40

50

60

tractatus 2, capitulum 3

70

80

90

67

Quaedam autem sunt, quae non est cogi, sed potius oportet durissima pati et mori, quam fiant talia”14). Nam quaedam peccata sunt, quae sunt contra rationem tantum, ut mentiri, quaedam contra rationem et virtutem, ut adulteria, et in his conceditur venia secundum ius civile, quando redimuntur utilitate rei publicae, ut si quis mentitur, ut conservet vitam innocentum, vel si aliqua mulier adulteraretur, ut in sinu suo proderet hostem patriae. Quamvis enim haec semper vitiosa sint et mala, tamen a legislatore non puniuntur civiliter; non enim redimuntur ab hoc, quod non sint mala, sed ne imputentur in poenam civilem15). Quaedam vero sunt contra rationem et virtutem et naturam, sicut in affectu impietas in parentes et in effectu sodomia. Quaedam sunt contra haec omnia et insuper contra consuetudinem, sicut est inventio novorum peccatorum. Et hoc non est cogi, quia redimi nulla utilitate possunt propter nimiam sui obscenitatem. Licet autem metus tristium vel turpium cadens in constantem virum inducat involuntarium per coactionem, male tamen dixerunt Socrates et Plato16), quod nos ipsi sumus causa bonorum, turpium autem causa sunt delectabilia exteriora, quae per hoc, quod illiciunt animum concupiscentiis, cogunt nos ad turpes delectationes et sunt violenta, quia ab extra movent sicut violenta. Hoc enim ex praedictis patet esse falsum, quia scilicet involuntarium contristat. Et ideo quae vi et involuntarii facimus, cum tristitia facimus, quae autem propter delectabilia fiunt, cum delectatione et gaudio fiunt. Ergo talia non sunt involuntaria per violentiam. Aliter enim omnia, quae agimus, essent violenta, quia omnia agimus ad fugiendum triste vel ad prosequendum appetibile. Unde gratia delectabilium omnes operamur omnia opera nostra. Hoc autem dicere ridiculum est. (7) Involuntarium vero per ignorantiam alia ratione est involuntarium quam praedictum involuntarium, scilicet per violentiam. Cum enim voluntarium non dicatur a potentia vel habitu volendi, sed ab actu, patet, quod voluntarium tale est inter duo, scilicet inter volentem, a quo exit, et inter volitum, quod est movens volentem per formam conceptam et affectatam a volente, quia est sicut movens et forma et ratio. Voluntarii forma quidem est, quia informat voluntatem ad hanc formam vel illam. Ratio vero est, quia ex ipsa forma definitur actus, inquantum voluntarius est, ut cum dicitur: Fornicatio est improba voluntas circa venerea cum effectu. Finis vero est, quia illo habito quiescit actus

14)

Alb., Eth. III 1 5; Borgnet 200a cf. Alb., Eth. III 1 5; Borgnet 200b 16) cf. Arist., Eth. Nic. VII 3, 1145b25–27; Kübel 526,49–50; Alb., Super Eth. VII 2; Kübel 527,12–14 15)

64 autem sunt: enim est AE 65 quaedam: quae U quae sunt om. U 75 utilitate: obscenitatem: obscuritatem AB+ER 79 illiciunt: alliciunt AB+E consuetudine AB+ 81 quia add. etiam AB* 84 omnia add. quae AB 92 voluntarii: voluntaria BER

68

De summo bono, liber sextus

voluntatis. Involuntarium ergo per violentiam privat voluntarium ex parte volentis, sed involuntarium per ignorantiam non privat voluntarium ex parte volentis, quia ille habet voluntatem ad actum, quem operetur, sed privat voluntatem ex parte voliti, non quidem secundum substantiam actus voliti, sed secundum formam voliti, ut volitum est. Quae forma consistit in circumstantiis actus, quae faciunt ipsum volitum, ut volitum est. Aliquid enim est volitum ex loco vel ex tempore vel ex fine vel ex aliqua circumstantia, quod secundum se non est volitum. Hanc ergo formam, inquantum informat voluntatem, privat ignorantia, et sic facit involuntarium. Unde patet, qualis sit haec ignorantia, quae causat involuntarium. Non enim est ignorantia privans scientiam contemplativorum, sive illa sit ignorantia privationis, quae est pura nescientia, sive sit ignorantia malae dispositionis alicuius per contraria principiorum. Nec etiam est ignorantia agendorum, sive illa privet scire in universali sive in particulari sive in agere, quia omnibus his positis potest tamen opus involuntarium esse, sicut Iacob scivit in universali non suam non esse cognoscendam, scivit etiam in particulari, quod Lea non fuit sua, scivit etiam ex his, quae agere debuit, scilicet non ipsam, sed Rachel cognoscere; et tamen involuntariae cognovit Leam non suam ei sub forma suae oblatam17). Sed est ignorantia, quae est privatio notitiae voliti, secundum quod circumstantiae faciunt ei forma voliti et causam. (8) Nec adhuc ista ignorantia causat involuntarium, nisi opus fiat per ignorantiam. Differunt enim haec tria: facere ignorantem, facere per ignorantiam, facere propter ignorantiam. Ignorans enim facit aliquis, quando vel nesciens operatur, sed tamen ipse est causa huius nescientiae, vel ignorantia concomitatur actum. Primo modo sunt ignorata voluntaria eo, quod causa eorum voluntaria est, et ideo ista ignorantia non causat involuntarium. Et si quidem aliquis sibi sit causa ignorantiae committendo operam rei illicitae, talis potius meretur duplices maledictiones quam veniam vel misericordiam, sicut est in opere, quod operatur ebrius vel iratus. Si vero operam dat rei licitae, tunc excusatur a toto, ut si meditando de honestis ex studio insanus fiat. (9) Secundo modo ignorata etiam sunt voluntaria, nec talis ignorantia excusat, cum sic omnis malus sit ignorans. Est enim haec ignorantia in electione, et est ignorantia minoris proportionis in syllogismo practico, quae non est causa involuntarii, sed est causa malitiae. Nam in syllogismo practico maior propositio est determinatio operabilis, et in hoc malus non errat nec ignorat. Minor vero pro-

17)

cf. Gen. 29,23–25

97 sed involuntarium: involuntarium autem BR 98 operetur: operatur AER 111 quod: quia B+R quae: qui BER 116 per: propter AB+ER 221 sibi sit: sit sibi inv. BER 224 dat: det BER 130 malus om. AE

100

110

120

130

tractatus 2, capitulum 3

140

150

69

positio est impetus appetitus electivi ad opus. Et ibi in malo appetitus dominatur electioni et trahit eam ad se et claudit oculum rationis ad eligibile, secundum quod ex electione determinatum est. Et haec caecitas est ignorantia, qua omnis malus est ignorans, quae non tollit oculum rationis, sed quasi quandam acrisiam facit. Sap. 218): “Haec cogitaverunt et erraverunt, excaecavit enim” etc. Per ignorantiam autem fit, quod facit aliquis errans in opere propter ignorantiam privationis sicut gentiles, de quibus dicitur I Cor. 219): “Si cognovissent, numquam Dominum gloriae crucifixissent”, vel propter ignorantiam dispositionis, sicut illi, de quibus Act. 320): “Et nunc, fratres, scio, quia per ignorantiam fecistis” etc. Et praedictum errorem vocat Philosophus21) ignorantiam universalis, id est universalium principiorum, quae dirigunt in operandis. Et quia illa principia sunt iuris naturalis vel iuris positivi vel sunt ratione determinata sine auctoritate statuentis, ideo nos vocamus ipsam ignorantiam iuris. Et quia quilibet tenetur ista scire et vituperabilis est, qui ignorat ea, intantum, quod, qui “ignorat, ignorabitur” I Cor. 1422), ideo haec ignorantia non excusat, sed aggravat culpam, nec causat involuntarium, quia causatur a desidia voluntatis, per quam quis non intendit ad sciendum ea, quae scire tenetur. Et ex hoc patet, ubi haec ignorantia est talium principiorum, quae vel quis non tenetur scire, sicut milites pro re publica pugnantes a scientia iuris legibus excusantur, vel est talium, quae quis non potest scire, sicut simplex laicus non potest scire ea, de quibus etiam sapientes in Scripturis inter se dissentiunt; ibi causat rationem involuntarii et excusat a toto. Unde dicitur III Ethicorum 23): Ignorantes aliquid eorum, quae in legibus, quae oportet scire et non difficilia sunt, puniunt, scilicet legislatores. (10) Propter ignorantiam vero fit, quando ignorantia particularium circumstantiarum, in quibus est actus, quae a nobis vocatur ignorantia facti, causa est volendi haec ita, quod, si ipsa non esset, nullo modo vellet. Cuius signum est, si, quando scivit, dolet de facto, ut qui occidit filium venientem ad se sub specie hostis. Et patet, quod haec ignorantia causat involuntarium, et ideo excusat a toto, et meretur veniam potius quam poenam.

18) 19) 20) 21) 22) 23)

Sap. 2,21 I Cor. 2,8 Act. 3,17 cf. Arist., Eth. Nic. III 2, 1110b32–33; Kübel 148,81; Alb., Super Eth. III 2; Kübel 148,31–32 I Cor. 14,38 cf. Arist., Eth. Nic. III 2, 1110b31–1111a2; Kübel 148,79–82; Alb., Super Eth. III 2; Kübel 148,28–37

135 enim add. eos malitia eorum BE 138 Dominum: Deum ER 139 quibus add. dicitur AB 145 excusat: excusatur B+R 146 quis om. ER 147 ubi: unde BR 149 iuris add. legum B+E 152 quae2 om. ABER 153 puniunt: puniuntur B+ER 156 est om. AER

70

De summo bono, liber sextus

(11) Nec tamen intendimus dicere, quod ad hanc ignorantiam requiratur ignorantia omnium circumstantiarum, quia aliqua est circumstantia, quam nullus non insanus existens potest ignorare. Octo enim sunt circumstantiae, scilicet quis fecit, quis, inquam, non solum secundum substantiam, sed etiam secundum qualitatem. Et neutro modo potest aliquis non insanus ignorare se ipsum. Et licet haec circumstantia faciat involuntarium, tamen ponitur inter circumstantias, quia facit ad aggravationem peccati et commendationem boni, sicut episcopus plus peccat in eodem actu peccati quam inferior, et bene faciens commendabilior est. Item quid fecit: hoc enim potest ignorari quantum ad aliquid latens in opere, sicut Matth. 2024) dicitur filiis Zebedaei: “Nescitis, quid petatis”, et Marc. 925) dicitur de Petro: “Non enim sciebat, quid diceret.” Unde patet, qualiter hoc, scilicet quid facit, diversimode dicit quandoque substantiam facti et quandoque dicit circumstantiam facti. Item, circa quid operatus est, sicut qui hostilitatem exercet circa filium nesciens eum esse filium. Item quo sicut instrumento operatur, sicut qui vulnerat aliquem proiciendo lapidem, quem credit esse pumicem. Item in quo loco, reus enim est, qui vulnerat mittendo sagittam in loco, ubi homines transire consueverunt, qui excusatur, si idem facit in loco deputato ad huiusmodi exercitia, dummodo det operam rei licitae, ut patet ff. “ad legem Aquiliam”26). Item quo tempore, sicut proiciens saxum in via tempore, quo nullus consuevit ibi ire, excusatur, qui alio tempore reus esset noxae. Item cuius gratia operatur. Et hoc est finis, sicut si pugil volens docere artem suam vulneret. Item qualiter operatur, et hoc est dupliciter, scilicet in modo actus, secundum quod exit ab operante, sicut dicimus, qualiter fecit, id est quiete vel impetuose, vel secundum qualitatem, quae regit in opere, sicut quaerimus, qualiter fecit, id est committendo operam rei licitae vel illicitae. Et licet haec omnia faciant ignorantiam, quae est causa involuntarii, tamen hoc maxime faciunt principalissimae circumstantiae, quae sunt duae, ut dicit Philosophus27), scilicet quid operetur “et cuius gratia”. Et ideo, sicut in naturis quiditas rei est a forma et a fine, quae tamen res multas potentias habet ab efficiente et materia et tempore et loco et similibus, quibus melius vel peius dicitur esse, sic etiam in moribus praefatae duae circumstantiae dant speciem actu, et omnes aliae circumstantiae conferunt potentiam ad bonitatem vel malitiam, et ideo omnes sunt formales in actu conferentes ei rationem voliti.

24)

Matth. 20,22 Marc. 9,5 26) cf. Iust., Dig. IX 2 9,n. 4; Mommsen–Krueger 157 27) Arist., Eth. Nic. III 2, 1111a18–19; Kübel 150,87 25)

162 non: nisi AE existens om. AE 165 faciat: facit AE 168 fecit: facit U 173 circa: contra BR 175 vulnerat add. aliquem AB 177 idem: id AE 180 si om. AE 181 vulneret: vulnerat ABR 185 tamen: cum AR

160

170

180

190

tractatus 2, capitulum 4

200

71

(12) Nec obstat huic, quod circumstantiae sunt extrinsecae, cum formae rei et potentiae sint intrinsecae, quia, licet extrinsecae sint ad bene et male, quod in operante est, tamen intrinsecae sunt operationi, cui dant formam et potentiam in bono vel in malo. (13) Cum autem voluntarium opponatur utrique involuntario, scitur ex praedictis definitio eius. Nam secundum Philosophum28) et Damascenum29) “voluntarium” est, “cuius principium” operis, principium, inquam, quod ex se ipso principium est, et a nullo est principiatum, scilicet voluntas nec vi coacta nec metu territa, est “in ipso”, scilicet faciente, non solum localiter, sed secundum liberae facultatis potestatem “sciente” scientia certa et determinata, quia appetitus indiget oculo rationis pro duce, quia ex se non videt, sciente, inquam, “singularia”, in quibus est operatio, id est singulares circumstantias, quae dant volito formam et rationem voliti.

Cap. 4. De electione et consilio

10

(1) Sicut propter virtutem tractare oportuit de volito, sic nunc determinare oportet de electione, quia ipsa, ut dicit Philosophus1), “maxime proprium” est “virtuti” eo modo, quo definitio proprium vocatur a Philosopho2). Nam supra posita3) virtutis definitio tota dependet ab electione, ut patet intuenti, et ideo dicit Philosophus4), quod ipsa »magis iudicat mores quam operationes«, quia, ut supra diximus5), bene morale est in operante per electionem essentialiter, in opere autem non est nisi sicut in signo. (2) Ponitur autem electio a diversis philosophis6) in sex generibus. Quidam enim dicunt7) ipsam esse idem, quod voluntarium. Sed contrarium patet ex subiecto et obiecto. Ex subiecto quidem, quia voluntarium est in plus. Cum enim »voluntarii potentia tripliciter sit, scilicet secundum incohationem in

28) 29) 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7)

Arist., Eth. Nic. III 3, 1111a22–23; Kübel 153,76–77; Alb., Super Eth. III 3; Kübel 151,81–85 Ioann. Damasc., De fide orthod. II 24; PG 94,953C–D; Buytaert 146,36–38 Arist., Eth. Nic. III 4, 1111b5–6; Kübel 154,86–87 cf. Arist., Topic. I 5, 102a18–30; Minio–Paluello 10,1–13 cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 2 2 15 Arist., Eth. Nic. III 4, 1111b6; Kübel 154,87; Alb., Super Eth. III 4; Kübel 154,12–15 cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 2 3 12 cf. Alb., Eth. III 1 14; Borgnet 213b cf. Alb., Eth. III 1 14; Borgnet 213b–214a

193 formae: forma U 196 in om. BE 200 principiatum: principium B+ER 201 sed add. scilicet BR 203 sciente: scientem BR 1 et add. de U 5 et ideo: ideo et inv. U 7 essentialiter add. ut patet intuenti et AB 10 esse idem: idem esse inv. U

72

De summo bono, liber sextus

posse, facere et non facere, qualiter est in brutis«, ut dicit Aristoteles8), »et secundum dispositionem habitus naturalis, sicut est in pueris, et secundum perfectionem« perfecti usus rationis, qualiter est in adultis, patet, quod analogice voluntarium in omnibus istis subiectis est. »Electio vero, cum sit appetitus consiliativus, nec est in pueris nec est in brutis.« Ex obiecto vero, quia repentina sunt bene voluntaria, quae tamen non sunt secundum electionem. (3) Quidam9) vero dicunt ipsam esse voluntatem. Sed nec isti bene dicunt, quia, cum “voluntas sit simplex appetitus rationalis naturae, electio autem sit voluntas iudicativa ex ratione”, patet, quod “electio addit super voluntatem, et ideo propinqua est ei, sed non est idem ei”. Unde voluntas multorum est, quorum non est electio, scilicet necessariorum et impossibilium, et quae non sunt in nobis et finium, electio tantum est possibilium existentium in potestate nostra, quorum etiam est consilium, et est tantum eorum, quae sunt ad finem et non ipsius finis. (4) Alii10) vero dicunt, quod sit idem, quod liberum arbitrium, quia utrumque ipsorum »componitur ex ratione et voluntate«. Sed nec hoc verum est, quia potentia animae non est virtus, nec est aliquid cadens in formali ratione virtutis, in qua principale est electio, sed liberum arbitrium est potentia animae. Praedicta quoque componentia aequivoce sumuntur hinc inde. Nam in compositione liberi arbitrii non est ratio, quae ex consilio arbitrando determinet sicut in electione, sed est ratio ut arbitrans arbitrio, quo quilibet arbiter constituitur ad faciendum, quod vult, similiter etiam voluntas, cum in libero arbitrio est, secundum quod ipsa facit hominem liberum sui simpliciter, non determinate ad hoc vel ad illud. “Voluntas autem electionis inclinata est ad formam rationis determinantis appetibile per definitionem consilii”11). (5) Nec etiam verum est, quod ipsa sit opinio operabilium per nos conferentium ad vitam, ut alii12) dixerunt, quia, licet opinio praecedat electionem eo, quod in iudicio consilii oportet opinari unum esse alteri praeferendum, et etiam subsequatur eam eo, quod eligens non adhaereret electo, nisi opinaretur illud esse sibi conveniens, non tamen est idem ipsi, cum in continente videamus, quod ipse opinatur aliquid melius esse et tamen hoc non eligit, sed contrarium propter malitiam voluntatis.

8) 9) 10) 11) 12)

cf. Arist., Eth. Nic. III 1, 1110a17–18; Kübel 137,75–76; Alb., Super Eth. III 1; Kübel 140,52–55 Alb., Eth. III 1 15; Borgnet 215b Alb., Eth. III 1 16; Borgnet 219a Alb., Eth. III 1 16; Borgnet 219b cf. Alb., Eth. III 1 15; Borgnet 216b–217a

14 perfectionem: dispositionem AB+ 16 in … est: est in omnibuss istis subiectis BER 17 est2 om. BE vero add. cum BR 19 vero: enim ABR 21 iudicativa: iudicata U 33 similiter: sic AB+R 37 operabilium: comparabilium AB 40 illud … (41) sibi: sibi illud esse BER 41 videamus: videatur BER

20

30

40

tractatus 2, capitulum 4

50

60

70

73

(6) Male etiam ponitur electio idem esse concupiscentiae, cum concupiscentia contrariatur electioni eo, quod tendunt in contraria, et unum ipsorum obnititur alteri secundum illud Gal. 513): “Caro concupiscit adversus spiritum.” Ex hoc patet, quod multo peius dixerunt illi, qui posuerunt electionem idem esse, quod ira, quia minus convenit cum ira quam cum concupiscentia. Ira enim propter impetuositatem et operationum commixtionem impedit rationem electionis plus quam concupiscentia, quae tantum ligando impedit. (7) Ut ergo sciatur, quid sit electio, dicimus, quod, cum, ut dicit Damasce14 nus ), eligere sit duobus vel pluribus propositis et ponderatis consilio rationis unum alteri praeoptare per voluntatem, electio etiam est appetitus ponderatorum et ordinatorum consilio et iudicio rationis. Et ideo »dicit Eustratius Super III Ethicorum, quod electionis genus est intellectus appetitivus, et ipsa est mixta ex ambobus«. Quod non est ita intelligendum, »quod haec ex aequo veniant in compositionem electionis«15), sed voluntas est principale, nec etiam est ibi talis mixtio, quod miscibilia alterentur et ex eis fiat aliud, sed secundum quod unum miscibilium est in forma et actu alterius. Sic enim in electione appetitus est in forma rationis consiliantis et iudicantis. Et ideo dicit Philosophus in III Ethicorum16), quod, cum consilium non procedat in infinitum nec terminetur nisi in electione eius, quod praeconsiliatum est, et ita electio sit finis consilii, sicut generatio est finis alterationis, patet, quod eligibile est consiliabile et desiderabile existens de numero eorum, quae in nobis sunt. (8) Cum in definitione prohaeresis sive electionis sit consilium, oportet etiam de ipso tractare. Cum autem consilium sit quaestio, non est tamen quaestio de omnibus, quia tunc omnis quaestio esset consilium, etiam quaestio scientiae speculativae, quod patet esse falsum. Sed cum causae sint quattuor, ut dicitur III Ethicorum17), scilicet necessitas, natura, fortuna, intellectus practicus, consilium non est de necessariis, sive illa sint simplicia, ut intelligentiae dicuntur necessariae, sive sint complexa, ut principia scientiarum et conclusiones demonstrationum, quae omnia vocantur aeterna, quia non possunt aliter se habere, et ideo superfluum et fatuum est de eis consiliari, an sic vel sic se habeant, sive etiam sint in motu, ita tamen, quod semper eadem numero redeant, sicut est in caelestibus;

13)

Gal. 5,17 cf. Ioann. Damasc., De fide orthod. II 26; PG 94,960A; Buytaert 151,10–18 15) Alb., Eth. III 1 16; Borgnet 218b–219a 16) cf. Arist., Eth. Nic. III 5, 1113a2; Kübel 160,74; Alb., Super Eth. III 5; Kübel 164,4–11 17) cf. Arist., Eth. Nic. III 5, 1112a31–34; Kübel 159,70–71; Alb., Super Eth. III 5; Kübel 161,25–27 14)

46 alteri: alii ABR 56 ita om. ABR 59 est om. ER 70 intelligentiae: intelligere U 69 fortuna: forma B+R

66 est tamen: tamen est inv. AE

74

De summo bono, liber sextus

illa enim semper sic sunt. Sicut autem dicitur III Ethicorum18), illud “dicendum” est esse “consiliabile, non pro quo” consiliatur “insipiens vel insanus, sed pro” quo consiliatur “intellectum habens”. Similiter “neque de his”, quorum natura est causa, quae frequenter sunt, est consilium, ut »de imbribus vel siccitatibus, neque de his, quae a fortuna sunt, ut de inventione thesauri«19). Relinquitur ergo, quod est de his, quorum causa est intellectus practicus. (9) Horum autem quaedam non sunt operabilia per nos, sed per extraneos. Et de his non est nostrum consilium, sicut “nullus Lacedaemoniorum consiliatur, qualiter Scythae optime conversentur”, ut dicit Philosophus20). Dixi autem “per extraneos”, quia, si sunt in potestate nostra constituti ratione iuris alicuius vel ratione amicitiae, de his nostrum est consiliari. Dicit enim Philosophus21), quod quae fiunt “per amicos, per nos sunt, principium enim in nobis”. Quaedam vero sunt operabilia per nos, sed tamen sunt certarum artium vel disciplinarum ita, quod bene vel male operari non variatur in eis secundum nos, sicut non consiliamur, an recte scribens debeat scribere secundum rectam orthographiam vel non. In medicinalibus vero et in aedificando, quia multa dubia occurrunt, consiliamur. Quaedam autem sunt per nos operabilia, quae potius sunt fines quam operationes, et illorum non est consilium, sed voluntas, sive hoc sit bonum per se et simpliciter, sive sit apparens bonum. Sicut enim in corporibus bene dispositis sana sunt vel amara vel dulcia secundum veritatem talia existentia, infirmis autem altera sic, ut dicit Philosophus22), “studiosus singula iudicat recte, et in singulis verum ei apparet”, pravo autem quod contigit. Secundum unumquemque enim habitum propria sunt bona et delectabilissima. Est ergo consilium eorum, quae sunt ad finem, scilicet de operationibus et circumstantiis operum, per quae attingimus vel melius et facilius attingimus finem, et in his procedimus resolvendo usque ad “causam primam” in opere et generatione, “quae”, ut dicit Philosophus23), “ultima est in inventione” per resolutionem, sicut volens aedificare consiliatur de materia et ulterius de efficiente movente materiam et ulterius de sumptibus, qui

18) 19) 20) 21) 22) 23)

Arist., Eth. Nic. III 5, 1112a19–21; Kübel 159,64–65 Arist., Eth. Nic. III 5, 1112a26–27; Kübel 159,67–68; Alb., Super Eth. III 5; Kübel 162,33–36 Arist., Eth. Nic. III 5, 1112a28–29; Kübel 159,68–69; Alb., Super Eth. III 5; Kübel 162,36–39 Arist., Eth. Nic. III 5, 1112b27–28; Kübel 160,69 Arist., Eth. Nic. III 6, 1113a29–31; Kübel 164,83–84; Alb., Super Eth. III 6; Kübel 165,27–29 Arist., Eth. Nic. III 5, 1112b19; Kübel 160,65; Alb., Super Eth. III 5; Kübel 163,37–39

83 autem: enim BR 86 vero: enim AB+R 91 autem: etiam BR 92 bonum om. AB 96 ei apparet: apparet ei inv. AB quod: oppositum 93 corporibus: corporalibus B+ER AB+ 99 in his: ita AB+ 102 sumptibus: simplicibus B+R qui: quae ABR

80

90

100

tractatus 2, capitulum 4

110

120

75

ad utrumque requiruntur, secundum illud Luc. 1424): “Quis ex vobis volens turrim aedificare, nonne prius” etc. (10) Nec etiam est consilium de singularibus suppositis sensui, quia de illis non est dubitatio ac per hoc nec quaestio, ut an hoc sit panis vel an hoc digestum sit, ut oportet. In huiusmodi enim quilibet sibi sufficit etiam per solum sensum. Nos autem loquimur hic de consilio passivo, quod aliquis ab aliquo accipit, et hoc nullus non insipiens existens requirit, nisi indigeat per hoc, quod non est sibi sufficiens. Et ideo dicit Philosophus25), quod “consiliatores assumimus, in his, in” quibus discredimus “nobis ipsis velut non sufficientibus dinoscere”. Et ex hoc etiam dicit Philosophus26), quod consilium non est de parvis, sed de magnis, quia in parvis de facili quilibet sufficit sibi ipsi. (11) Est ergo consilium de contingentibus existentibus in nobis ordinatis ad finem, in quibus nobis ipsis non sufficimus, quae nec sensu nec arte nec scientia sunt determinata. Haec autem, quae in nobis sunt, non solum sunt opera, sed etiam habitus ex operibis causati. Regula enim est, quod, quorum principia in nobis sunt, illa etiam in nobis sunt, et ideo etiam dicit Philosophus27), quod, licet iniustus existens, non statim, ut vult et quiescit agere perverse, erit iustus, sed homo est “spiritus vadens” in peccatum “et non rediens” nisi per dispositionem bonorum operum, ut dicitur in Ps.28), non tamen est excusabilis, quia a principio potuit non fieri iniustus, sicut per exempla ostendit Philosophus29), quod aliquis volens aegrotat faciendo id, per quod incidit in aegritudinem, et tunc in ipso fuit non aegrotare, non tamen est in ipso non aegrotare, cum iam infirmitate occupatus est. Similiter proicienti lapidem non est possibile ipsum resumere et retinere, et tamen in ipso est proicere vel non proicere, principium enim est in ipso. Sic autem est in iniusto. Ex principio quidem inerat tales non fieri, propter quod volentes sunt; factis autem non adhuc inest non esse.

24) 25) 26) 27) 28) 29)

Luc. 14,28 Arist., Eth. Nic. III 5, 1112b10–11; Kübel 160,60–61 Alb., Super Eth. III 5; Kübel 163,6–10 cf. Arist., Eth. Nic. V 9, 1134a1–2; Kübel 349,77–79; Alb., Super Eth. V 9; Kübel 349,31–34 Ps. 77,39 cf. Arist., Eth. Nic. III 7, 1114a25–27; Kübel 168,70–71

106 hoc om. ER talem BER

109 nisi: non BRU

122 non fieri: fieri non inv. BER

127 tales:

76

De summo bono, liber sextus

Cap. 5. De nominibus et distinctionibus virtutum moralium, in quo est sufficientia virtutum cardinalium et in quo specialiter agitur de fortitudine vera et de extremis eius (1) Omnes quidem virtutes, de quibus nunc loquimur, scilicet quae sunt circa passiones et generantur ex operibus moderatis per consilium et electionem, vocantur morales, quia mores hominum formant. Dicuntur etiam consuetudinales, quia per consuetudinem generantur. Vocantur quoque civiles, quia perficiunt ad felicitatem civilem. (2) Quaedam autem ex eis vocantur cardinales et principales et generales, quaedam vero vocantur illis adiunctae a quibusdam. A Tullio vero in Rhetorica1) et a Macrobio in Commento super somnium Scipionis 2) vocantur partes principalium virtutum. A Philosopho vero in libro De bonis laudabilibus 3) vocantur comites ipsarum. Vocantur autem praefatae virtutes cardinales, quia in ipsis sicut in cardine revolvitur tota conversatio moralis vitae. Illa enim tota est circa passiones. Nam, “ut dicit Plotinus, virtus moralis nihil aliud est nisi ordo passionum”4). Virtutes autem illae, quas cardinales vocamus, sunt circa omnia genera humanarum passionum. Principales vero vocantur, quia principaliter et essentialiter faciunt ad felicitatem civilem. Generales quoque dicuntur non a generalitate communis participationis, sicut quidam dicunt omnes alias virtutes participare modum temperantiae et firmitatem fortitudinis et aequalitatem iustitiae et rectitudinem rationis prudentialis, hoc enim non est verum nisi transumptive, sed quia includunt in se adiunctas, sicut totum potestativum includit in sui generalitate partes virtuales. Aliae vero vocantur virtutes adiunctae praemissis, quia sunt circa ea, quae instrumentaliter operantur ad felicitatem, ad quam cardinales virtutes essentialiter ordinantur. Et quia rationem virtutis habent ex eo, quod imitantur virtutes, quae simpliciter sunt morales, sicut circa divitias, quae instrumentaliter operantur ad felicitatem, sunt liberalitas et magnificentia5), eaedem virtutes imitantur fortitudinem. Nam “liberalis est, qui impavidus est ad expensas, magnificus vero, qui ad omnem largitionem est instupefactibilis”6). Partes quoque potentiales sunt principalium virtutum. Comites vero ipsarum vocantur, quia, cum principales virtutes sint circa principales actus virium motivarum animae, sicut sunt ratiocinari de operationibus et concupiscere et insurgere contra nocivum, istae virtutes sunt circa ea, quae relata sunt circa ad actus principalium virtutum, et ita eis adiunguntur.

1) 2) 3) 4) 5) 6)

cf. Cic., De inv. II 53,n. 159; Stroebel 147b,15–19 cf. Macr., Comm. in somn. Scip. I 8,n. 8–9; Willis 38,24–26 Ps. Andron., De passion. 3 2; Glibert-Thirry 240,18 Alb., Eth. III 2 1; Borgnet 234b Alb., Eth. IV 1 1; Borgnet 271b-272a Alb., Eth. III 2 1; Borgnet 236a

11 in: tertio BR expensa BR

18 participare: percipere RU

21 sui: sua B+ER

27 expensas:

10

20

30

tractatus 2, capitulum 5

40

50

60

77

Quattuor autem sunt tantum cardinales sive principales virtutes, scilicet fortitudo, temperantia, iustitia et prudentia. Unde Sap. 87): “Sobrietatem, temperantiam et prudentiam docet et iustitiam et virtutem”, id est fortitudinem, “quibus in vita” etc. Huius autem ratio est, quia, cum virtus moralis sit ordo passionis, aut est ordinans in passionibus aut ordinata. Si sit primo modo, tunc est prudentia, quae, licet formaliter non sit virtus moralis, sed intellectualis eo, quod medium eius est ratio recta, propter quod etiam Philosophus8) de ea determinat cum aliis virtutibus intellectualibus, tamen materialiter est virtus moralis eo, quod circa mores est, immo inter virtutes principales habet principatum, quia est eius, quod per se est rationale, et quia eius est ordinare eo, quod per rectam rationem operabilium operatur, ordinat omne, quod operabile est, et quia indagatrix est medii per electionem consilii, et quia felicitas civilis est actus eius, et quia universalis est ita, quod omnes aliae subiciuntur ei sicut materia, circa quam est. Et ideo dicit Bernardus9), quod “non tam virtus est quam auriga virtutum”. (3) Si sit secundo modo, tunc illae virtutes accipiuntur secundum divisionem passionum. Nam illae virtutes vel sunt ordinatae in passionibus hominis, ut homo est, vel in passionibus, quae sunt hominis, ut est animal civile per naturam. Homo autem, ut homo est, ”passiones, quae sunt motus animae, non habet nisi illatas vel innatas«10). Et ordinata quaedam virtus in passionibus illatis est fortitudo, ordinata vero in passionibus innatis, id est quae insunt nobis secundum principia naturae, licet inferantur ab obiectis potentias nostras naturaliter moventibus, est temperantia. Ordinata autem in passionibus, quae sunt hominis, prout ipse est animal civile, iustitia est. Illa enim sumens rationem aequitatis a prudentia ordinat cupiditates et delectationes et tristitias circa ea, in quibus est communicatio hominum, quae sunt divitiae, deliciae, honores dignitatum secundum illud I Ioann. 211): “Omne, quod est in mundo, concupiscentia carnis” etc. Tantum ergo sunt quattuor virtutes cardinales sive principales et non plures neque pauciores. (4) Inter istas virtutes primo dicemus de fortitudine. Fortitudo vero, cum sit medietas circa timores et audacias, oportet ipsam esse circa terribilia, quae non sunt nisi mala, quia timor et per consequens audacia sunt circa huiusmodi. Nam

7)

Sap. 8,7 cf. Arist., Eth. Nic. VI 13, 1144b26–28; Kübel 511,83–84; Alb., Super Eth. VI 18; Kübel 512,37–47 9) cf. Alb., De bono IV 1 6; Geyer 243,46–47 10) Alb., Eth. III 3 5; Borgnet 260b 11) I Ioann. 2,16 8)

34 et om. U prudentia om. AB 35 id est: et B+R 39 eius om. ER 42 quia: quod B+ER 43 operabilium: operabilis AB operatur ordinat: ordinatur B+EU 46 ei: et 51 non: vel AB+ ABR 50 est2 … civile: animal est civile ABR

78

De summo bono, liber sextus

omnes philosophi12) definiunt timorem, “quod timor est exspectatio mali”. Non est autem fortitudo circa illa mala, quae non possunt superflue timeri, ut est malum culpae et infamiae et iniuriae circa pueros et uxores et alia huiusmodi, quae turpitudinem aliquam continent. Qui enim haec timet, ex verecundia timet, quae, ut dicit Damascenus13), “est timor in turpi actu” non ex terribili contrapugnante nec gratia boni. Et licet eiusdem moris sit velle bonum et honestum et nolle turpe, tamen fortis non immittit se periculis ad vitandum turpe, sed gratia boni, id est ne illud labefactetur, et ideo talis non est fortis, etiamsi propter flagella non desistat, quin contrapugnet turpi. Insuper timens huiusmodi decens est et verecundus, et quanto plus timet talia, tanto melius est; qui autem huiusmodi non timet, inverecundus est. Fortitudo autem non est in excessu timoris. (5) Nec etiam est circa illa mala, in quibus ille, qui medio modo audet, non tamen vocatur fortis, ut sunt inopia vel infirmitas et universaliter omnia illa, quae per se non dicunt malitiam diminuentem aliquid de bono honesto, quod solum est finis intentus a forti. Si enim in his esset fortitudo, utique ab ipsa denominaretur fortis, qui in talibus bene audax esset, et hoc non est verum. »Quidam enim in bellicis periculis«, in quibus solis est fortitudo, »timidi existentes bene audaces sunt ad liberaliter emittendum pecunias«14). (6) Cum autem fortis per ipsum habitum fortitudinis sit bonus, inquantum virtus consistit in medio, et sit optimus, inquantum virtus est extremum in bono, propter quod nullus magis sustinet pericula quam fortis, oportet, quod fortitudo sit circa illa mala, quae maxime terribilia sunt, et haec sunt mors et mortis discrimina. Mors enim est totalis ademptio boni honesti secundum modum, quo hic bono in statu civili utimur. Et ideo dicit Philosophus15), quod “mors” est “terminus” vitae, “et nihil adhuc mortuis videtur, neque bonum neque malum esse” eorum, quae ad hanc vitam pertinent. Est ergo mors privatio omnis boni, quod ad vitam pertinet, et ideo est terribilissima. (7) Quia etiam vere fortes viriliter agunt sustinendo vel contrapugnando immobili voluntate in periculis, quae sunt scita et electa propter bonum et honestum, quod per propulsationem persecutorum defenditur, patet, quod fortitudo non est circa quamlibet mortem nec circa quaelibet mortis pericula. Licet enim fortis in his periculis, quae sunt supra hominem, sit impavidus, ut sunt tonitrua

12)

Alb., Eth. III 2 2; Borgnet 237a Ioann. Damasc., De fide orthod. II 15; PG 94,932C; Buytaert 122,7 14) Arist., Eth. Nic. III 10, 1115a6–28; Kübel 178,71–72; Alb., Super Eth. III 8; Kübel 179,53–56 15) Arist., Eth. Nic. III 9, 1115a26–27; Kübel 178,74–75; Alb., Super Eth. III 8; Kübel 179,66–68 13)

64 quod: quia AB 68 quae: qui U 70 nolle: velle AB 71 id est om. ABER ne etiamsi: etsi ABR 80 solis: solum AB+ 87 hic: hoc EU illud: id est velut B+ER 88 adhuc … videtur: aliud videtur mors AB+ 95 impavidus: pavidus AB

70

80

90

tractatus 2, capitulum 5

100

110

120

79

et fulgura, quae, ut dicit Philosophus in Magnis moralibus16), qui non timet, non est fortis, sed insanus, et sicut sunt pericula maris vel ignis vel aegritudinis vel huiusmodi eo, quod fortis contemnit mortem, quae non tollit nisi vitam et non bonum virtutis, tamen circa huiusmodi mortem non est vera fortitudo nec circa huiusmodi pericula eo, quod in his nullum praedictorum est, in quibus tamen consistit totum bonum virtutis omnis, et specialiter fortitudinis. Huiusmodi enim non sunt scita nec electa, nec circa ipsa est immobilis voluntas, nec potest quis contrapugnare, nec aliquod per se bonum defenditur per talem mortem. (8) Sed cum fortis sit bonus et optimus, non potest esse nisi in periculis optimae mortis. Et haec non sunt nisi pericula, quae sunt in bello, in quo contrapugnatur ei, qui nititur demoliri et subvertere bonum honestum. In talibus ergo consistit fortitudo. Unde dixit vir fortissimus Iudas: “Melius est nobis mori in bello quam videre” etc. I Mach. 317). (9) Universaliter autem circa omnia pericula cuiuscumque generis mortis se habet fortis in timendo et audendo debito modo secundum omnes circumstantias, quia timet vel audet ea, quae sunt timenda vel audenda et ut oportet et quando oportet et cuius gratia oportet. “Quae oportet” inquam, quia, cum “fortis” sit “instupefactibilis ut homo”, ut dicit Philosophus18), sed tamen timet ea, “ut” “ratio” recta dictat, et ideo audebit ea sustinere, si necesse fuerit “boni gratia”. Item terribilia et ausibilia proportionata homini differunt magnitudine et parvitate. Unde fortis ea, quorum timor cadit in constantem virum, timet, ut oportet, et in aliis et etiam in istis audet, ut oportet. Diximus etiam “quando oportet”, quia dicit Philosophus in libro Magnorum moralium19): Fortitudo non est circa pericula cuiuscumque et omnis temporis, sed in quo timores sunt et pericula, puta si quis, quod in decimum annum pericula non timeat, qualiter fortis, quidam enim confidunt propter longe distare, si autem prope fiant, moriuntur timore. (10) Diximus quoque “cuius gratia oportet”, quia forti, ut dicit Philosophus20), ipsa fortitudo est finis in operando et patiendo. Probat autem hoc per hoc, quod “finis omnis operationis est, qui” est “secundum habitum”, id est secundum similitudinem habitus elicientis operationem eo, quod, sicut supra probavimus21), habi-

16) 17) 18) 19) 20) 21)

cf. Arist., Magn. Mor. I 20, 1191a25–27 I Mach. 3,59 Arist., Eth. Nic. III 10, 1115b10–13; Kübel 183,81–82; Alb., Super Eth. III 9; Kübel 184,24–32 cf. Arist., Magn. Mor. I 20, 1191a32–33 Arist., Eth. Nic. III 10, 1115b20–21; Kübel 183,84–86; Alb., Super Eth. III 9; Kübel 184,41–56 Ulric. de Arg., De summo bono VI 2 2 7

97 insanus: infirmus ABR vel1: et AE vel3: et ABER 99 mortem add. quae non tollit nisi vitam ER 107 vir om. ER 108 videre: vivere BR 110 in add. medio ER 112 cuius gratia: gratia cuius inv. AR 120 quod add. est U 121 fiant: fiunt AE

80

De summo bono, liber sextus

tus facit apparitionem et iudicium et appetitum finis secundum sui similitudinem. Fortes autem operationes elicit habitus fortitudinis, finis ergo, cuius gratia operatur omnia et sustinet, et conservatio boni honesti, quod est fortitudo, quamvis finis sub hoc fine existens sit, aliquod aliud bonum, scilicet bonum commune vel conservatio virtutis cuiuscumque in se ipso vel aliud huiusmodi. (11) Hoc unum medium, quod est fortitudo, habet quattuor extrema secundum rem, quae tamen reducuntur ad duo extrema moris. Quamvis enim quattuor sint, superabundans in timore, deficiens in timore, superabundans in audacia et deficiens in audacia, tamen non sunt nisi duplicis moris. Eiusdem enim moris sunt abundans in timore et deficiens in audacia, et unum sequitur ad aliud. Similiter eiusdem moris sunt superabundans in audacia et deficiens in timore. Et sic fortitudo est medium inter duo extrema, scilicet inter superabundantias et defectus. Abundans autem in timore est duplex, quia vel timet in magnis periculis, in quibus est fortitudo, et iste vocatur formidolosus, Deut. 2022): “quis est homo formidolosus” etc., tamen, ut dicit Philosophus23), iste in Graeco innominatus est, vel timet etiam minima quaeque, ut illi, de quibus dicitur Lev. 2624): “Fugietis nemine persequente”, et infra25): “Terrebit eos sonitus folii volantis, et ita fugient quasi gladium”, et iste a Philosopho26) vocatur timidus. Haec abundantia timoris vocatur »ab Augustino super illud Ps.27) “incensa igni et suffossa” timor male humilians«28) illa humilitate, quae opponitur non solum malae praesumptioni superfluae audaciae, sed etiam praesumptioni confidentiae fortitudinis. Sic enim bene dicitur Sap. 1729): “Nihil est timor nisi praesumptionis adiutorium”, id est “medicamentum” ipsam comprimens, ut dicit Glossa 30), “proditio cogitationis auxiliorum”. Per hoc enim, quod homo de sua virtute non praesumit, ostenditur, quod cogitat de alieno auxilio, ad quod confugere possit.

22) 23) 24) 25) 26) 27) 28) 29) 30)

Deut. 20,8 cf. Arist., Eth. Nic. III 11, 1116b15–18; Kübel 187,74 Lev. 26,17 Lev. 26,36 cf. Arist., Eth. Nic. III 10, 1115b10–13; Kübel 183,81–82; Alb., Super Eth. III 9; Kübel 184,24–32 Ps. 79,17 Petr. Lomb., Sent. II 42 4; Grottaferrata 1971, 569,6–11; cf. Aug., Enarr. in Ps. 38 1,n. 2; Dekkers–Fraipont 402,24 Sap. 17,11 cf. Glossa interl. in Sap. 17,11; Argentinae 1480, 741

126 apparitionem: operationem AE 127 fortes: fortis U 128 et2: est AE 133 sint add. scilicet ABE 134 et om. U 137 medium … extrema: inter duo extrema medium AB 141 innominatus est: est innominatus inv. AB 144 a Philosopho: cyphon BE 147 praesumptioni: praesumptionibus BER 148 17: 18 B+R 149 proditio: perditio AB 150 per: propter AB+

130

140

150

tractatus 2, capitulum 5

160

170

81

Dividitur autem iste malus timor in timorem mundanum, quo quis detrimentum patitur boni honesti, ut vitet damna rerum mundi, et prohibetur Ioel. 231): “Noli timere terra: exsulta” etc., in timorem humanum, quo quis bonum animale praeponit bono rationis et, ne incommodum sustineat, deserit iustitiam, et sicut dicit Philosophus32), aliqui ita molles sunt per hunc timorem, quod se ipsos occidunt, ut “effugiant inopiam” vel “angustiam libidinis, ut Dido”, vel “aliquid aliud triste”33). Iste timor prohibetur Matth. 1034): “Nolite timere eos, qui occidunt corpus”, etc. (12) Similiter abundans in audendo est dupliciter, quia vel est in his, circa quae est fortitudo, tamen secundum effectum alicuius vel aliquarum circumstantiarum, scilicet quod non sicut oportet vel quando oportet et similia, et iste vocatur audax, vel est universaliter in omnibus, etiam in quibus non est fortitudo, sed sunt super hominem, ut qui nullum periculum timet, scilicet nec terrae motum hiantem nec inundationes maris supervenientes et similia, et isti, ut dicit Philosophus35), vocantur insani et insensibiles. Insani quidem, quia periculum non advertunt, insensibiles vero, quia ultimo se iniciunt periculis, cum dolores non sentiant. (13) Ad intellectum autem omnium praemissorum sciendum est, quod ista nomina: audacia, audax, timor vel timidus non sumuntur hic communiter, prout significant istas passiones vel dispositiones hominis secundum ipsas secundum generales suas intentiones, sed secundum quod proprie significant superabundantias istarum passionum et dispositionum secundum ipsas, similiter privationes harum passionum, scilicet intimidus et inaudax, significant superabundantem privationem harum passionum. Et sic patet, qualiter haec sunt nomina vitiorum, non virtutum. Si autem quaeritur, quale vitium secundum theologos sit praedicta audacia, respondemus, quod, si simpliciter sumatur, tunc est idem, quod inicere sibi ipsi manus, et hoc ad homicidium reducitur. Si vero sit intuitu divini auxilii nulla

31)

Ioel 2,21 cf. Arist., Eth. Nic. III 11, 1116a31–32; Kübel 187,65–66; Alb., Super Eth. III 10; Kübel 187,28–37 33) Alb., Eth. III 2 5; Borgnet 242b 34) Matth. 10,28 35) Arist., Eth. Nic. III 10, 1115b26–27; Kübel 184,75; Alb., Super Eth. III 9; Kübel 184,71– 185,3 32)

154 etc. add. et AE 157 effugiant: fugiant ABE 158 eos om. BR 160 est2 om. ABER 161 secundum add. illud ABER effectum: defectum B+E 162 quod: quia AE 167 cum: quasi AB+U 169 est om. ABR 170 vel: et AB+E 174 et om. BR 175 sint nomina: nomina sunt BER vitiorum add. et AB 177 vitium om. BER

82

De summo bono, liber sextus

urgente necessitate, tunc est temptare Deum. Unde, cum utrumque horum sit contra praeceptum divinum et contra ius naturale, patet, quod sunt gravia valde et criminalia peccata. (14) Quamvis etiam supra dixerimus36) fortitudinem esse circa audacias et timores et audacia eius esse in aggrediendo ardua vel sustinendo terribilia, non tamen est aequaliter circa haec, sed magis est in sustinendo terribilia quam in aggrediendo ardua eo, quod sustinentia est a principio durans usque in finem, aggressio autem tantum dicit principium. Et quia sustinentia terribilium necessario infert sensui tristitiam, ideo dicit Philosophus37), quod fortitudo est quoddam triste. Nec tamen propter hoc caret proprio virtutis, quod est delectatio in opere, quia, licet in sensu doloris tristitia sit, tamen in ratione ex consideratione finis est delectatio secundum illud Rom. 538) “gloriamur in tribulationibus scientes, quod tribulatio patientiam operatur” etc. Diximus autem in consideratione finis, quia absolute loquendo, quanto aliquis est virtuosior et felicior, tanto plus dolet etiam secundum rationem de morte sua, quia maioris boni ablatio maiorem infert tristitiam. Unde Augustinus dicit in libro De civitate Dei 39) in tempestate philosophum timuisse et turpissimum nebulonem animosum fuisse. Et ideo supra hanc diximus40) esse causam maximi doloris in passione mortis Christi, sicut et ipse dicit in Ier. 1241): “Tradidi dilectam animam meam” etc. Ex his patet definitio fortitudinis, scilicet quod fortitudo est habitus potentiae irascibilis ardua aggrediens et difficilia sustinens gratia boni, in cuius delectatione fortis tristitiam dolorosorum non sentit secundum rationem, quamvis in sensu percipiat.

36) 37) 38) 39) 40) 41)

cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 2 2 19 cf. Arist., Eth. Nic. III 12, 1117a33–34; Kübel 193,72; Alb., Super Eth. III 11; Kübel 194,16–18 Rom. 5,3 cf. Aug., De civ. Dei IX 4; Dombart–Kalb 252,44–47 cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 2 5 6–8 Ier. 12,7

180 urgente: vigente ABR sit: sic R terribilia om. U 189 tamen add. hoc BR BRU est om. BR

181 gravia add. et BR 184 non … (185) 193 loquendo add. quia 192 in: ex AB+

180

190

200

tractatus 2, capitulum 6

83

Cap. 6. De fortitudinibus non veris, sed dictis per similitudinem ad veram fortitudinem, et de quibusdam virtutibus annexis verae fortitudini et de vitiis, quae illis opponuntur

10

20

(1) Huic verae fortitudini addit Philosophus in III Ethicorum1) et in Magnis moralibus 2) quinque fortitudines dictas per similitudinem ad hanc veram fortitudinem. Prima est fortitudo civilis, scilicet quando quis propter verecundiam increpationis et appetitum honoris sustinet pericula et aggreditur ardua. Et haec maxime assimilatur verae fortitudini, quia habet virtutem pro fine sicut et ipsa, id est verecundiam turpis, scilicet opprobrii, et appetitum honesti, scilicet honoris, quorum utrumque dicitur virtus, quia habet modum virtutis in hoc, quod habet medium et extrema, et quia eiusdem moris sunt cum virtutibus. Nam eiusdem moris est amare honestum, quod est virtutis, et timere turpe sive inhonestum, quod est verecundiae. Similiter eiusdem moris est amare honestum et eius proprium praemium, quod est honor, quamvis non sit eiusdem intentionis vel habitus. (2) Iuxta hanc est fortitudo consistens in aggressione et sustinentia terribilium ex timore poenae, et vocatur fortitudo coactiva, ut cum aliqui per coactionem principum vel per praeparata obstacula fugae compelluntur viriliter agere in proelio, et ideo patet, quod isti sunt peiores praemissis. (3) Secunda est fortitudo militaris, quae et experimentalis vocatur eo, quod milites experti in bellis sciunt multa esse inania, quae imperiti reputant terribilia, et ideo confidenter talia aggrediuntur, et etiam propter ipsam experientiam confidunt de victoria et quod nihil terribile patientur. Hoc imitatur veram fortitudinem, inquantum ipsa est habitus acceptus per experimentum consuetudinis intantum, quod »Socrates in libro, qui Latice vocatur, et Protagoras dixerunt« virtutem esse scientiam experimentalem et “fortitudinem esse scientiam experimentalem”, “quae sunt pericula”3) et quae non. Hoc tamen reprobat Aristoteles in Magnis moralibus 4) dicens: “Scientia ex consuetudine experientiam” accipiens “scientia” fit. Eos autem, qui per experimentum sustinent scientes, quia in tali

1)

cf. Arist., Eth. Nic. III 11, 1116a16–1117a28; Kübel 187,59–188,80; Alb., Super Eth. III 10; Kübel 186,92–189,63 2) cf. Arist., Magn. Mor. I 20, 1190b21–1191a17 3) Alb., Eth. III 2 7; Borgnet 245a 4) cf. Arist., Magn. Mor. I 20, 1190b29–30 2 verae om. U 3 verae: vero ABER 4 fortitudines add. methaphoricas fortitudines AB 7 haec: hoc ABR 9 honoris add. scilicet BR 12 honestum: honestatem BER 13 proprium praemium: praemium proprium inv. BER 15 terribilium: terribilia B+R 17 per om. ER praeparata: perpetuata BR 18 ideo … quod om. E 24 Latice: latices U 28 quia: quod BER

84

De summo bono, liber sextus

loco aut in tali tempore aut ita habenti impossibile, quid pati, et propter hoc sustinent, bellatores non dicimus fortes; si enim horum nihil est, non sustinent. Non ergo fortitudo scientia utique erit. (4) Tertia est fortitudo furoris, quando quis propter iram et laesionem aggreditur ardua vel sustinet terribilia, et haec imitatur veram fortitudinem, inquantum ipsa habet speciem furoris in aggrediendo ardua et sustinendo terribilia. “Unde dicit Homerus: Virtutem” fortitudinis “immitte furori”, id est operibus similibus operibus furoris; et “virtutem erige”5), scilicet super furorem, ne furor electionem et intentionem finis obnubilet. Et si haec esset vera fortitudo, tunc etiam bestiae veram haberent fortitudinem, quae feruntur in laedentes se. Sicut enim dicit Philosophus6), “impetuosissimus” est “furor ad pericula”. Sed hoc non est verum, quia fortes operantur propter bonum et furor cooperatur eis, bestiae autem operantur propter laesionem vel timorem laesionis, ut patet per hoc, quod, si essent in silva vel in palude, ubi nihil paterentur nec timerent, non advenirent ad aggrediendum huiusmodi terribilia. (5) Quarta est fortitudo, quae est ex spe vel potius ex praesumptione, per quam quis secure aggreditur terribilia ex confidentia, quam habet ex hoc, quod multotiens et multos vicit. Isti enim vere fortibus consimiles sunt in hoc, quod ambo sunt audaces; sed differunt, quia fortes sunt audaces propter bonum virtutis, isti vero sunt audaces, quia existimant se meliores esse adversariis et nihil contra pati, ut patet ex hoc, quod, si contingat eos contra pati, praecipue si repentine huiusmodi eveniant, et ex improviso tunc fugiunt. Fortioris autem est in repentinis timoribus impavidum et imperturbatum esse quam in praemanifestis, quia repentina sunt secundum habitum virtutis operantis in modum naturae. Praemanifesta autem terribilia potest aliquis eligere ex deliberatione rationis sine habitu virtutis. Similes etiam his sunt inebriati. Illi etenim bene sperantes fiunt, quia “vinum facit omnia per talenta loqui” et inter fortissima computatur, ut legitur in Apocryphis Esdrae 7). (6) Quinta est fortitudo, quae est ex ignorantia et inexperientia periculorum belli, quando quis terribilia aggreditur eo, quod non credit aliquod periculum etiam in valde terribilibus, et quando hoc cognoscunt, tunc fugiunt. Et ideo per se patet, in quo isti assimilantur vere fortibus et in quibus differant ab eis.

5)

Arist., Eth. Nic. III 11, 1116b27–28; Kübel 188,61–62; Alb., Super Eth. III 10; Kübel 188,51–55; Alb., Eth. III 2 8; Borgnet 246b 6) Arist., Eth. Nic. III 11, 1116b26–27; Kübel 188,61; Alb., Super Eth. III 10; Kübel 188,47– 51; Alb., Eth. III 2 8; Borgnet 246b 7) III Esdr. 3,21

29 aut1: vel AE 36 erige: exige BER 37 finis: filiis RU 40 fortes: forte BER 44 est2 om. AE 47 propter … (48) audaces om. U 50 in: et B+ER 42 in2 om. AE 53 sine: sive AB 54 etenim: enim etiam U 55 et: id est BER 58 aliquod add. esse U 60 differant: differunt BER

30

40

50

60

tractatus 2, capitulum 6

70

80

90

85

Hi ergo sunt modi fortitudinis dicti de eis per prius et posterius secundum ordinem, quo ipsos modos enumeramus. (7) Quamvis vero fortitudo vera, prout est unus simplex habitus, habeat tantum unum actum, per quem etiam definitur, cum dicit Philosophus in libro De bonis laudabilibus 8), quod “fortitudo est virtus irascibilis, non facile obstupefactibilis a timoribus, qui circa mortem”, tamen, inquantum consistit, ut praediximus, in optimo sive inquantum est extremum bono, sic est totum potestativum includens in se multa, quia etiam sic habet multos actus. Unde dicit Philosophus in libro De bonis laudabilibus 9): “Opera fortitudinis sunt difficile obstupescibile esse a timore eorum, quae circa mortem, et bene confidentem esse in duris et bene audacem esse ad pericula et magis eligere bene mori quam turpiter salvari et victoriae causam fieri per omne, et laborare et perseverari et eligere et posse.” Sic ergo includit in se omnia, quae ei adiungunt Philosophus in libro De bonis laudabilibus et Tullius in Rhetorica et Macrobius Super somnium Scipionis. Et illa non sunt virtutes speciales distinctae a fortitudine, sed sunt quaedam qualitates, sine quibus numquam invenitur fortis. Tamen sunt virtutes inter se distinctae, sicut partes potestativae inter se distinguuntur. (8) Haec autem adiuncta sunt decem, scilicet: magnanimitas, magnificentia, fidentia, constantia, patientia, perseverantia, eupsychia, lema, virilitas, andragathia. (9) “Magnanimitas” secundum Philosophum10) “est habitus plus faciens communiter attente pravis et studiosis”, supple: in his, quae ad fortitudinem pertinent. Nam terribilia optime, ut praediximus, sustinet, et melius quam pravus, et ardua optime aggreditur et melius quam studiosus sive virtuosus communiter dictus a quacumque speciali virtute. Unde patet, quod haec non est illa magnanimitas, quae est circa honores, de qua infra dicemus11). Quia tamen in omni virtute est arduum et difficile, ideo sic fortitudo secundum istam suam speciem habet pro materia omnem virtutem, tamen sub speciali ratione, et ideo non est virtus generalis, sed specialis, et differt a fortitudine, quia fortitudo tantum est circa arduissima et terribilissima, magnanimitas vero est circa terribilia et ardua, quae communiter accidunt.

8)

Ps. Andron., De passion. 5 1; Glibert-Thirry 246,48–49 Ps. Andron., De passion. 5 3; Glibert-Thirry 248,66–70 10) Ps. Andron., De passion. 5 2; Glibert-Thirry 246,56–57; cf. Arist., Eth. Nic. IV 7, 1123b28– 30; Kübel 255,77–257,76; Alb., Super Eth. IV 9; Kübel 257,72–258,5 11) cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 2 6 18 9)

72 omne: omnia BER 75 quaedam: quae U

perseverari: perseverare ABR 73 adiungunt: adiungit AB 82 sustinet: sustinent ABR 83 sive: vel AR

86

De summo bono, liber sextus

(10) “Magnificentia est” secundum Philosophum12) “habitus superferens habentem ipsum”, scilicet ad res magnas et excelsas, “et delectationes adimplens” etiam in tristibus, sicut supra diximus13). Unde huius definitionis expositio est definitio Tullii14), scilicet quod “magnificentia est pater magnarum” in bonitate “et excelsarum” ex arduitate, cum animi “ampla quadam” quantum ad gaudium et “splendidissima proportione”, id est proposito habente splendorem pulchritudinis ex sua bonitate “cogitatio atque administratio”. Unde ista virtus facit perfectionem delectationis in bono rationis intantum, ut etiam “gloriemur in tribulationibus”, sicut dicitur Rom. 515), “et omne gaudium” existimemus, “cum in varias temptationes inciderimus”, ut dictur Iac. 116). Et sic patet, quod haec non est illa magnificentia, de qua infra erit sermo17), quae consistit circa magnum, haec tamen virtus etiam habet pro materia omnem virtutem sub speciali ratione. Et ideo est specialis virtus differens etiam a fortitudine in eo, quod fortitudini sufficit non tristari in tristibus, haec autem virtus etiam delectatur et gaudet in eis. (11) Opponitur autem ei accidia, quae est tristitia vel taedium bonorum operum, inquantum sunt difficilia et laboriosa. Et haec est diversorum modorum. Quandoque enim est in solo animo contra nostram voluntatem ex temptatione hostis vel ex hoc, quod nos Deus ad tempus deserit propter nostram verberationem, id est ut sciamus nostram insufficientiam ex nobis, et propter utilitatem, scilicet ut instantius pro gratia devotionis laboremus et habitam diligentius conservemus et grati simus Deo, et tunc nullum est peccatum, nisi voluntas sit neglegens ad excutiendum se ab huiusmodi torpore; tunc enim peccatum est, sed veniale et levissimum. Quandoque autem ita pertrahit voluntatem ad consensum, quod ipsa omittit opera bona. Et si homo ad illa tenetur ita, quod sunt de necessitate salutis eius, tunc est mortale peccatum, quod, licet materialiter sit peccatum oppositum huic vel illi virtuti, et sic sint huiusmodi omissiones diversae species peccatorum, tamen, prout ex accidia oriuntur, sic formaliter omnia huiusmodi sunt in specie accidiae, quia secundum Philosophum18) omne peccatum est in specie illius pec-

12) 13) 14) 15) 16) 17) 18)

Ps. Andron., De passion. 5 2; Glibert-Thirry 248,62–63; cf. Arist., Eth. Nic. IV 4, 1122a23– 24; Kübel 244,81–82; Alb., Super Eth. IV 5; Kübel 245,4–8 cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 2 5 2 Cic., De inv. II 54,n. 163; Stroebel 149b,6–8 Rom. 5,3 Iac. 1,2 cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 2 6 12 cf. Arist., Eth. Nic. V 14, 1137b17–19; Kübel 382,77–78; Alb., Super Eth. V 15; Kübel 382,76–383,4

92 delectationes: delectatione U 93 huius: huiusmodi ER 95 gaudium: genus B+ER 98 gloriemur: gloriamur BR 100 inciderimus add. etc. AR 96 id est add. in AB+ 108 verberationem: liberationem BER 109 propter add. nostram U 111 grati simus: gratissimus U 116 sint: sunt AB

100

110

tractatus 2, capitulum 6

120

130

140

150

87

cati, ad cuius finem ordinatur, sicut si quis adulteratur vel occidit, ut ditetur, non dicitur adulter vel homicida, sed avarus. Unde hoc peccatum graviter punitum est in populo, de quo dicitur Num. 1119): “Interea ortum est murmur populi quasi dolentium pro labore” etc. Si autem sunt opera supererogationis voluntariae vel etiam, ad quae quis tenetur, nec tamen sunt de necessitate salutis, tunc est veniale peccatum, minus in primo casu et maius in secundo. Interdum, ut praediximus, pertrahit usque ad sui ipsius interfectionem ita, quod homo magis eligit mori quam diu in tali tristitia vivere. Et hoc patet immane scelus esse. (12) Fidentia sive fiducia est certa spes sive confidentia perducendi ad finem res incohatas magnas bonitate et excelsas dignitate. De qua virtute dicitur Ioann. 1720): “In mundo pressuram habebitis, sed confidite, ego vici mundum.” Unde patet, quod etiam haec virtus habet pro materia omne magnum et excelsum sub ratione difficilis ad perducendum in finem, et ideo est specialis virtus. Nec est idem magnificentiae, quia illa attendit magnum in virtute sub ratione magni et differt etiam a fortitudine specialiter dicta, quia, licet fortis permaneat in ratione recta usque ad finem, tamen hoc venit ex iam dicta spe et confidentia. (13) Vitium huic virtuti oppositum est diffidentia, per quam quis ex arduitate magnorum operum honestorum vel ex altitudine nobilitatis, ex qua nobis multa supereminent, frangitur pusillanimitate et timore, ut vel huiusmodi opera aggredi non praesumat vel incohata deserat nec ad finem perducat. Et sic patet, quod multa genera omissionum includit hoc vitium, quae tamen omnia in una specie sunt, inquantum ex huiusmodi diffidentia oriuntur, sicut diximus21) etiam de accidia. Et sicut ibi diximus de quantitate peccati, sic et hic sciendum est, quod huiusmodi diffidentia vel est temptatio sola animi reluctantis vel animi desidis in resistendo vel pertrahit ad commissionem venialium vel mortalium peccatorum vel ad omissionem venialem vel mortalem. Secundum haec ipsa vel nullum est peccatum vel est veniale vel mortale peccatum. Considerandum quoque, quod, sicut spes aequivoce dicitur de virtute theologica et de spe cadente in definitione diffidentiae, sic etiam confidentia, quae utrique attribuitur, aequivoce dicitur de securitate perficiendi opus coeptum et de securitate percipiendi aeternum praemium. (14) »Constantia, quam Tullius vocat confidentiam«22), est virtus, qua animus imperterritus manet in periculis, id est qua animus ita firmiter adhaeret honesto,

19)

Num. 11,1 Ioann. 16,33 21) Ulric. de Arg., De summo bono VI 2 6 11 22) Alb., Eth. III 2 10; Borgnet 249b 20)

122 etc. om. AB 126 in … vivere: vivere in tali tristitia BER 132 sub: in AB+ 134 ad: in AE spe: specie ABR 137 supereminent: supervenient BR 138 praesumat: praesumant BR deserat: desiderat U 146 et: vel AR 150 imperterritus: imperitus ABR id est: in AE adhaeret honesto: honesto adhaeret inv. BR

88

De summo bono, liber sextus

quod nullo terrore quorumcumque periculorum potest ab ipso deflecti. Unde patet, quod habet actum specialem. Et est virtus specialis differens etiam a fortitudine, quia fortitudo habet terribilia pro obiecto et honestum pro fine. Haec autem virtus habet honestum, cui adhaeret propter se, pro obiecto et hunc actum consequitur interdum sustinentia terribilium. Unde licet haec virtus definita sit secundum maximum suum posse, tamen etiam constantiae est dicere illud Iob 23): “Iustificationem meam, quam coepi tenere, non deseram”, scilicet ex animi levitate etiam sine terrore periculorum. (15) Haec virtus est inter duo extrema, quae sunt pertinacia et inconstantia. Pertinacia est, quando quis in malitia vel in parvo bono, quod sine praeiudicio virtutis interdum percipi potest, ita permanet, quod nec beneficiis nec flagellis potest revocari a malitia, ut Pharao24), et haec vocatur obstinatio sive obduratio, vel propter parvum bonum deserit maius bonum vel sustinet aliqua turpia vel gravia mala vel etiam perpetrat peccatum magnum. Exemplum primi est in Iudaeis25), qui propter legem abiecerunt Evangelium. Exemplum secundi est in Naboth Israelita26), quia propter memoriale parentum suorum sustinuit terminationem publicam et mortem. Exemplum tertii est in Iephte27), qui propter indiscretum votum perpetravit parricidium. Et quale peccatum sit obstinatio patet. Alia autem sunt maiora vel minora, secundum quod bonum, quod deserit, vel mala, quae sustinet, vel peccata, quae committit, sunt maiora vel minora. Si enim bonum, quod omittit, sit in praecepto, peccat mortaliter, citra hoc est veniale. Et si mala, quae sustinet, sunt pericula mortis vel mors, credo et hoc mortale peccatum esse, quia vel committit se discrimini sine causa vel est sibi ipsi causa necis. Naboth tamen excusatur per ignorantiam facti, quia nescivit talia contra se futura. Citra autem haec pericula est veniale. Similiter, si peccatum, quod committit, est mortale, pertinacia talis est etiam mortale peccatum; si est veniale, et peccatum est veniale. Et sic patet, quod multa genera peccatorum includit hoc peccatum, quae tamen omnia, cum accipiunt rationem pertinaciae, sunt unius speciei, quae vocamur pertinacia. (16) Inconstantia vero est levitas animi, qua quis modica temptatione vel molestia difficultatis operum virtutis vel parvo timore aliquorum exilium adversitatum

23)

Iob 27,6 cf. Ex. 7,1–11,10 25) cf. Rom. 10,16–19 26) cf. III Reg. 21,15 27) cf. Iud. 11,32–39 24)

152 habet add. hunc BR 161 percipi: intercipi E 162 revocari: removeri AB+ 169 deserit: deserunt AB 171 bonum: totum AB peccat: peccant EU 172 sustinet: sustinent ABR peccatum om. ABR 176 talis … etiam: est talis etiam est ER

160

170

180

tractatus 2, capitulum 6

190

200

210

89

subito deserit bonum coeptum, de quibus dicitur Luc. 828): “Ad tempus credunt, et in tempore temptationis recedunt.” Hoc vitium consequitur omne opus pravum secundum illud Iac. 329): “Ibi inconstantia et omne opus pravum.” Unde si bonum, quod deserit, est in praecepto, talis est inconstantia, est mortale peccatum. Si citra praeceptum est debitum, inconstantia est veniale peccatum. Si neutro modo obligat, sed est consilii, inconstantia non est peccatum nisi forte adiuncta sibi ingratitudine, cum semel loti et curati revertuntur ad volutabrum luti et ad vomitum. Sic enim inconstantiam consequitur omne opus pravum, quando animus non tenet se firmiter in bono, sed in vacantem domum a bonis operibus regreditur spiritus immundus assumptis septem spiritibus nequioribus se, per quos universitas vitiorum designatur, ut dicit Gregorius. Et quia per huiusmodi vitia evacuatur meritum omnium praecedentium operum et omnium iustitiarum nostrarum non est Deus memor amplius, sed potius “novissima hominis illius sunt peiora prioribus”30), et melius esset eis viam veritatis non agnoscere quam post agnitam retrocedere, ideo, ut dicitur Prov. 1831): “Qui” sic per inconstantiam “est mollis et dissolutus”, ac per hoc est inconstans, quia mollities carnalitatis et dissolutio lasciviae omnino enervant mentem a vigore constantiae et effeminatam faciunt, “frater est sua opera dissipantis”. De hac levitate scriptum est Iob 2432): “Levis est super faciem aquae maledicta pars eius.” Et secundum quantitatem huiusmodi vitiorum, ex quorum affectu allicitur inconstans, est etiam quantitas peccati inconstantiae, quae tamen omnia peccata, inquantum ex inconstantia procedunt et pro fine habent delectationem, quae est in variatione huiusmodi levitatis, sunt in una specie peccati, quamvis inter se sint diversorum generum. (17) Quamvis etiam praemissis virtutibus non assignaverimus nisi illa vitia opposita, quae magis eis contrariantur et sunt notiora, tamen etiam ipsae sunt in medio extremorum vitiorum. (18) Nam magnanimitas est medium inter indiscretionem et prudentiam carnis. Indiscretio est vitium, quo quis non secundum rationem et proportionem suarum virium tendit ad ea, quae sunt ultra communia opera, sicut facit magnanimitas, sed supergreditur vires suas irrationabiliter volens repente fieri summus,

28)

Luc. 8,13 Iac. 3,16 30) Luc. 11,26 31) Prov. 18,9 32) Iob 24,18 29)

182 dicitur om. BER 184 ibi: ubi ABE 185 est om. ABE mortale peccatum: peccatum mortale inv. BE 187 sed add. etiam AR 192 designatur: significatur BER 197 ac: et AB hac U 198 et: est ABR 199 faciunt: faciant AB 204 huiusmodi: huius BR 206 etiam add. ex AB 209 indiscretionem: discretionem AR

90

De summo bono, liber sextus

ac per hoc cogitur deficere repente, qui debebat paulatim proficere. Contra quod dicit Apostolus Rom. 1233) “rationabile obsequium vestrum”, et alibi34): “Quia plus” fecerunt, “quam” potuerunt, ideo “perierunt”. Unde in omni sacrificio legis debuit apponi sal, et hoc erat pactum salis. Hanc indiscretionem Bernardus in se vocavit sacrilegium transumptive loquens, scilicet quia sacrum locum, id est monasterium suum, spoliaverunt opera sua. Nam huiusmodi excessum non credo esse mortale peccatum, nisi ad tantum procedat haec indiscretio, quod aliquis discrimen mortis scienter incurrat, hic enim est homicida sui ipsius. Quod autem citra hoc est, non solum non est mortale peccatum, sed etiam ratione devotionis moventis ad hoc est laudabile, licet ratione indiscretionis sit peccatum, etiam quando procedit haec indiscreta devotio ad membri mutilationem. Unde Hieronymus in prologo Super Marcum35) in laudem eiusdem evangelistae dicit: “Denique amputasse sibi pollicem dicitur, ut sacerdotio reprobus haberetur.” (19) Prudentia vero carnis est, quae declinat omne laboriosum providens carnis commoda exacta diligentia intantum, quod non solum non plus faciat communiter attente studiosis, sed nec ipsa communia servet. Quantitas vero huius peccati consideranda est ex eo, quod ex ista mollitia omittitur, quia, si ad hoc aliquis tenetur ex praecepto vel voto ita, quod transgressio est contra praeceptum vel contra votum, tunc illa mollities est mortale peccatum; si vero non sit contra, sed praeter praeceptum vel votum, tunc est veniale peccatum. Dicitur autem esse contra praeceptum extremum contrarium actui virtutis, qui per praeceptum imperatur. Praeter praeceptum vero est, et non contra, modica deviatio ab actu praecepti non destruens ipsum actum nec modicum virtutis in actu, sicut primus motus carnalis concupiscentiae non destruit actum temperantiae, qui praecipitur, cum dicitur36): “Non moechaberis.” Similiter in voto religionis illa sunt contra votum, quae corrumpunt aliquod substantialium religionis, quae sunt paupertas, oboedientia, continentia et alia, super quae haec vel illa specialis religio specialiter est fundata. Praeter votum autem et non contra sunt transgressiones eorum, quae ad faciliorem conservationem horum principalium sunt statuta, sicut est frangere silentium, non inclinare modo praescripto et similia. (20) Similiter magnificentia est medium inter accidiam, de qua iam diximus37), et vitium innominatum, quod circumloquendo vocamus virtutum fruitio-

33)

Rom. 12,1 Ier. 48,36 35) Ps.-Hieron., Prol. “Monarchianus” in Marc.; Corssen 10,10–11 36) Ex. 20,14; Matth. 5,27; Luc. 18,20; Iac. 2,11 37) cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 2 6 11 34)

214 rationabile: irrationabile sit AB 218 suum om. AR spoliaverunt: spoliaverit BR 226 est om. ER 228 attente: accidente codd. 229 peccati: peccatum ABR mollitia: mollitiae U 234 imperatur: importatur ER 240 autem om. AE 241 quae om. U

220

230

240

tractatus 2, capitulum 7

250

91

nem, sicut illi, qui dixerunt virtutem vel operationem secundum virtutem perfectam esse summum bonum hominis et ultimum finem, non solum in genere boni humani, id est quod est hominis ex natura, qua est homo, sicut Philosophus bene dixit, sed etiam extra genus ponentes virtutes deas esse. Contra quos dicit Augustinus in libro De doctrina Christiana 38), quod, si virtutes persuadent nobis, ut propter se diligantur, iam non sunt virtutes, quia, sicut idem alibi dicit39), tota perversitas hominis est uti fruendis et frui utendis. Unde patet hoc mortale peccatum esse, et est contra illud praeceptum40): “Diliges dominum Deum tuum”, etc. Sic enim se totum homo non collocat nisi in fine ultimo, ad quem ipse totus est ordinatus. Qui vero praeter Deum ponit sibi alium finem ultimum, Deum ab hoc affectu excludit, quia unius naturae non est nisi unus finis ultimus. Talis ergo excidit a caritate Dei, quae in hoc praecepto continetur.

Cap. 7. De residuis virtutibus annexis verae fortitudini et de vitiis eis contrariis

10

(1) “Patientia est honestatis aut utilitatis causa rerum arduarum et difficilium voluntaria et diuturna perpessio”1). Et quia longanimitas non dicit nisi longam, id est longi temporis, animositatem ad sustinendum difficilia ex poenalitate, quae etiam sunt ardua, inquantum habent modum virtutis, patet, quod longanimitas non est specialis virtus, sed est una condicionum virtutis patientiae. Haec autem difficilia non solum sunt mala ab hominibus illata, sed flagella divina, ut patet in patientia Iob et Tobiae, circa quae non est fortitudo. Et ideo est haec virtus specialis differens etiam a fortitudine non solum modo nunc dicto, sed etiam quia fortitudo est tantum circa pericula et extremi mali poenae, quod est mors, sed patientia est in quibuscumque minoribus molestiis. Item fortitudo huiusmodi pericula propellit, ut potest, patientia vero sustinet. (2) Media est etiam haec virtus inter patientiam, qua quis involuntarie patitur adversa et declinat ea, quocumque modo potest, etiam deserendo iustitiam et perpetrando culpam, si per adversa ad haec compellitur, et inter vitium innominatum, quod nos possumus vocare perversam patientiam, scilicet cum quis scienter immittit se periculis non causa honestatis vel utilitatis, sed causa malae

38)

cf. Aug., De doctr. Christ. I 22,n. 20; Martin 16,8–17,13 cf. Aug., De doctr. Christ. I 33,n. 37; Martin 27,20–21 40) Deut. 6,5; Matth. 22,37; Marc. 12,30; Luc. 10,27 1) Cic., De inv. II 54,n. 163; Stroebel 149b,11–13 39)

247 qua: quae BR 250 quia sicut: nam ut AB+ 253 etc. om. BE 253 sic: si ABR 255 finis ultimus: ultimus finis inv. BER 3 non om. ER 5 ardua om. ER habent modum: modum habent inv. BER patet … (6) virtutis om. ER 9 etiam1 om. AE modo: in U 10 tantum om. AE poenae: poena BE 17 immittit: immiscet AB+

92

De summo bono, liber sextus

concupiscentiae sive cupiditatis patiens voluntarie voluntate condicionata, ut fur et latro potius volens adversa sustinere quam pravae voluntati suae resistere. Et ex his descriptionibus patet intuenti quantitas horum peccatorum. (3) Haec virtus multipliciter commendatur in Scriptura. Laudatur enim ut necessaria, cum dicit Apostolus Hebr. 102): “patientia vobis necessaria est” eo, quod, sicut idem dicit II Tim. 43): “Omnes, qui pie in Christo volunt vivere, persecutionem patientur”, et propter hanc necessitatem multis aliis praeconiis amabilis nobis redditur in Scriptura. Quia enim per ipsam Deus probat sanctos, sicut aurum per ignem probatur, ut dicitur Sap. 34): “Et invenit” eos “dignos se”, ideo dicit Apostolus ad Rom. 55), quod “patientia” operatur “probationem” et “probatio spem”. Et quia probata virtus est perfecta, ideo dicitur Iac. 16): “Patientia opus perfectum habet.” Quia etiam per ipsam ratio dominatur animositati potentiae irascibilis, ideo dicitur Luc. 217): “In patientia vestra possidebitis animas vestras”, id est animositates vestras. Quia vero impatientia praecipitem facit, patientia vero tranquillat animam, ut lumen naturale et regulare sapientiae in ipsa refulgeat, ideo Prov. 148) dicitur: “Qui patiens est, multa gubernatur” sapientia. (4) “Perseverantia” secundum Tullium9) “est in ratione bene considerata stabilis et perpetua permansio”, non secundum diuturnitatem temporis, sed secundum propositum intentionis; nam et ille, qui cadit, prius perseverantiam habuit, cum virtutes sint conexae. Secundum Aristotelem10) vero “perseverantia est habitus eorum, quibus immanendum et non immanendum et neutrorum”. Ex prima quidem definitione patet, quod, licet perseverantia, prout dicit diuturnitatem temporis, non sit specialis virtus, sed sit condicio, quae coniuncta debet esse omni virtuti, de qua est illud Matth. 1011): “Qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit” etc., tamen, secundum quod elicit actum specialem, per quem definitur in eadem definitione, est virtus specialis.

2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) 11)

Hebr. 10,36 II Tim. 3,12 Sap. 3,5 Rom. 5,4 Iac. 1,4 Luc. 21,19 Prov. 14,29 Cic., De inv. II 54,n. 163; Stroebel 149b,13–14 Ps. Andron., De passion. 5 2; Glibert-Thirry 248,60–61 Matth. 10,22

20 quantitas: qualitas ER 21 commendatur: commendator BR 23 idem: id BR pie … Christo: in Christo pie BER 26 Sap. 3: 3 Sap. inv. RU 27 ad om. ER 28 dicitur om. BR 32 regulare: regularum U 35 permansio: mansio BER 41 est illud: illud est inv. AB usque om. AB hic … (42) erit om. EU

20

30

40

tractatus 2, capitulum 7

50

60

70

93

(5) Ex secunda vero descriptione patet, quae sint extrema huius virtutis. Illa enim sunt non manere, in quibus manendum est, quae sunt omnia laudabilia et honesta, et manere in his, in quibus non est manendum, ut sunt omnia inhonesta et vituperabilia, vel in his, quae neutra sunt, id est quae nec semper tenenda sunt nec semper omittenda, sed pro tempore sic vel sic, sicut est labor corporalis et cura serii secundum illud poetae12): “Interpone tuis interdum gaudia curis.” Unde vitium est semper his velle insistere. Primum quidem horum extremorum tunc solum est mortale peccatum, quando illa, quibus immanendum est, sunt de necessitate salutis ratione voti vel praecepti. Aliud autem extremum quantum ad ea, quibus non est immanendum, est solum mortale peccatum, quando talia sunt contra abrenuntiationem voti vel contra aliquod praeceptum negativum. Quantum vero ad neutra non est mortale peccatum nisi in casu, in quo indiscretionem supra diximus13) mortale peccatum. (6) “Eupsychia est robur animae ad perficiendum opera ipsius”14), quod intelligendum est de anima perfecta, quae est anima rationalis sive humana, quae ab intellectu habet, quod est anima perfecta et operativa, cum aliae animae vel nihil operentur nisi in modum naturae vel agantur potius impetu appetitus, potius quam agant vel operentur libere. Unde sic opera animae sunt opera regulata rectitudine intellectus, quae sunt opera virtutum. Robur autem hic consistit in strenuitate operum propellente omnem infirmitatem ad ardua opera. Infirmitas autem, de qua dicit Apostolus Rom. 1515): “Debemus nos firmiores imbecillitatem infirmorum sustinere”, opponitur huic virtuti, quae infirmitas difficilem et inhabilem reddit ad praedicta opera, quae, sicut defectus consequens originale peccatum vel novitatem conversionis a prava consuetudine, tunc potius est poena quam culpa. Inquantum vero est ex tepore voluntatis in amore honesti, sic est peccatum, nec tamen est mortale peccatum, nisi procedat ad omissionem necessariorum ad salutem. (7) Aliud autem extremum oppositum huic virtuti est robur ad infatigabiliter faciendum laboriosa opera peccatorum, de quibus dicunt mali Sap. 516): “Lassati sumus in via iniquitatis et perditionis” etc. De quo robore dicitur in Is. 517): “Vae, qui potentes estis ad bibendum vinum” etc. Et hoc non solum in mortalibus

12) 13) 14) 15) 16) 17)

Cato, Dist. III,n. 6; Baehrens 227 cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 2 6 18 Ps. Andron., De passion. 5 2; Glibert-Thirry 246,52–53 Rom. 15,1 Sap. 5,7 Is. 5,22

44 ex: de BR add. esse BR

49 et: vel BER 55 indiscretionem: discretionem BR add. ut U 68 amore: amorem AB 73 etc. om. AB

56 diximus

94

De summo bono, liber sextus

peccatis est damnabile peccatum, sed etiam cum levia peccata producit intantum affectum, quod homo eis totaliter intendit, et Deum et opera divina abicit a corde et ab opere, facit ea esse mortalia peccata, sicut patet in praedicta auctoritate, ubi pro ebriositate imprecatur Dominus per prophetam18) vae aeternae damnationis, cum tamen ebrietas non semper sit crimen. (8) “Lema est habitus promptos”, id est benevolos, “tribuens ad conari, qualiter oportet”, scilicet ad scandendum ardua per iugem profectum de virtute in virtutem “et sustinere, quae ratio dicit”19), scilicet esse facienda, si contingunt nobis pro tali conversatione aliqua adversa. Unde patet, quod iste conatus non retardabilis etiam per obstacula adversitatum est actus specialis huius virtutis specialis. (9) Extrema opposita huic virtuti sunt gravitas et malitia. Gravitas est ponderositas voluntatis faciens nos minima contemnendo paulatim defluere et, cum in profundum venerimus, contemnere sive parvi pendere peccata per desperationem, licet interdum concupiscat “desiderare iustificationes” Dei, ut dicitur in Ps.20). Et hoc est, cum aliquis non habet voluntatem ad conversionem, sed vellet habere, sicut exponit Augustinus. Et hoc non est mortale peccatum, nisi cum facit defluere in mortale peccatum, sive sit peccatum omissionis sive commissionis. (10) Malitia vero est conatus in malum interdum etiam ultra facultatem perficiendi, et haec malitia est tantus affectus ad malum, quod, quidquid ex ipsa prodit, ex affectu fit mortale peccatum, etiamsi secundum se sit veniale; nihil enim est adeo veniale, quod non sit mortale, dum placet. “Virilitas est habitus per se sufficiens in his, quae sunt secundum virtutem”21), de qua dicit Apostolus I Cor. 1222): Cum autem “factus sum vir, evacuavi” ea, “quae erant parvuli”. Unde haec per se sufficientia est, qua aliquis non indiget lacte parvulorum nec materno fomento, nec paedagogo, sed per se operatur iusta et aliis est dux et exemplum vitae. Et haec quidem per se sufficientia, prout est condicio consequens statum omnis virtutis, non est virtus specialis, sed potius, prout est habitus perducens quamlibet virtutem ad hunc statum ex vigore animi ex nulla parte effeminanti, sed in virilitate rectae rationis semper persistente. (11) Extrema ergo eius sunt mala infantia sive pueritia et mala senectus, de quibus est illud Is. 6523): “Puer centum annorum morietur, et peccator centum

18) 19) 20) 21) 22) 23)

cf. Is. 5,11 Ps. Andron., De passion. 5 2; Glibert-Thirry 246,54–55 Ps. 118,20 Ps. Andron., De passion. 5 2; Glibert-Thirry 248,58–59 I Cor. 13,11 Is. 65,20

76 homo eis: homines BER 80 id est: et BR 82 et: est ABR facienda: sustinenda 84 etiam om. ER 87 venerimus: venimus ABR 94 sit: fit ER 95 sit: fit BR AB+ 98 erant: sunt ABR 102 perducens: producens ABER 104 ergo: autem AR

80

90

100

tractatus 2, capitulum 7

110

120

130

95

annorum maledictus erit.” Est autem haec pueritia defectus proprii vigoris, per quem quis indiget nova generatione secundum illud Apostoli Gal. 424): “Filioli mei, quos iterum parturio” etc., vel saltem indiget parvulorum educatione et supportatione et alimento. Ex se autem loquitur et sapit et facit ut parvulus; quae licet possint esse venialia, tamen Apostolus25) loquitur de mortalibus, quae fecit, cum adhuc erat “aemulator legis”, quae erat parvulorum paedagogus. Et ideo hoc peccatum est mortale vel veniale secundum diversos modos huius pueritiae. (12) Senectus vero est sapientia, de qua dicitur Hier. 426): “Sapientes sunt, ut faciant mala, bene autem facere nescierunt”. Et haec est sapientia, qua quis sibi sufficiens est ad malum ita, quod sine docente hoc novit et ex se novitates peccatorum invenit, et non impulsus nec illectus illud facit, sed, ut dicit Augustinus, temptationem praevenit, quod gravissimum scelus esse nullus ambigit. Nam ut dicit Gregorius27), “tot mortibus digni sunt, quot perditionis exempla ad posteros transmiserunt”. (13) “Andragathia est viri virtus adinventiva communicabilium operum”28), quod non est intelligendum de communicabilitate commutationis vel distributionis, quia tunc haec virtus esset pars iustitiae potius quam fortitudinis, sed de communicabilitate operum fortitudinis in aggrediendo ardua et sustinendo pericula non pro iustitia personali, quod proprium est fortitudinis, secundum quod ipsa contra hanc virtutem dividitur, sed pro conservatione boni status communitatis in virtute et in his, quae instrumentaliter operantur ad virtutem, sicut est libertas civitatis et divitiae et potentia et similia. Nec solum operatur ad hoc bonum consueto modo, sed ex studio conservandi hoc bonum novos modos invenit et attemptat. Et sic patet, qualiter est virtus specialis et qualiter differt a fortitudine. (14) Extrema autem ipsius sunt amor sui ipsius, de quo dicit Apostolus II Tim. 329): “Erunt homines se ipsos amantes”, et Ez. 1630): “Et ecce tempus tuum, tempus amantium”, et tyrannus. Amor sui ipsius est, quando quis potius vult labefactari bonum commune, quam corporalia incommoda subire. Et si hoc facit praelatus, tunc secundum sententiam Domini Ioann. 1031): “Non est pastor”, sed “mercenarius, et non pertinet ad eum” per curam caritatis “de ovibus”, et ideo hoc

24) 25) 26) 27) 28) 29) 30) 31)

Gal. 4,19 Act. 22,3 Ier. 4,22 Greg., Reg. past. III 4; Judic–Rommel–Morel 276,15–16 Ps. Andron., De passion. 5 2; Glibert-Thirry 248,64–65 II Tim. 3,2 Ez. 16,8 Ioann. 10,12-13

107 quem: quam ABR 114 et om. BR 117 ut om. ABR 118 posteros: posteriores ABR 120 andragathia: androgothia REU adinventiva: adventiva ABR

96

De summo bono, liber sextus

est mortale peccatum, quia evacuat caritatem. Subdito vero non est hoc mortale peccatum, nisi, cum videt proximum moriturum in anima, nisi ipse pro eius confortatione exponat vitam suam corporalem. Tunc enim verum est illud I Ioann. 332): “Et nos debemus pro fratribus animas ponere”, sicut sanctus Sebastianus pro confortatione martyrum, quos vidit in tormentis vel blandimentis deficere, se exposuit tandem glorioso martyrio. Ordo enim caritatis exigit, ut quilibet plus diligat animam proximi quam corpus proprium. (15) Tyrannus vero est, cum quis non solum non se exponit periculis pro bono communi, sed etiam, quantum potest, vastat bonum commune per hoc exponens se bellis et seditionibus et multis laboribus et periculis. Et patet hoc esse criminale peccatum.

140

Cap. 8. De temperantia proprie et communiter dicta, et circa quae sit temperantia proprie dicta et de extremis eius, in quo est de virginitate (1) Temperantiae virtus fortitudini adiungenda est consequenter, quia quorum in communi est potentia una, eorundem in communi est scientia una, cum »secundum Aristotelem una scientia sit unius generis subiecti; ambae autem istae virtutes sunt in irrationali potentia animae«1). Unde patet propositum. (2) Nec tamen aequaliter sunt irrationabiles, quia, quod leges aliquas audit, etiam si malae sunt, sicut facit irascibilis, plus assimilatur rationali quam concupiscibilis, quae nullas leges audit. (3) “Est autem temperantia medietas circa delectationes innatas et tristitias, quae sunt ex absentia huiusmodi delectationum”2), magis tamen est circa delectationes moderandas quam circa moderamen praedictarum tristitiarum, e contrario fortitudini, quae plus est circa sustinentiam tristitiarum quam circa ausibilia. Et quia istae virtutes sunt circa propria, quae plus afficiunt et influunt ad opera quam communia, circa quae sunt iustitia et prudentia, ideo quantum ad rationem moralitatis et consuetudinis istae sunt aliis principaliores et aliis cardinalibus cardinaliores. (4) Non tamen circa quascumque delectationes est temperantia3). Non enim est circa delectationes animales, id est in quibus sola species mente concepta

32)

I Ioann. 3,16 Alb., Eth. III 3 1; Borgnet 252b 2) Alb., Eth. III 3 1; Borgnet 253a 3) cf. Alb., Eth. III 3 1; Borgnet 253b-254a 1)

138 I om. ABR 139 ponere: exponere AB+ e converso ABR 14 opera: propria AB+

146 peccatum add. etc. AR 12 e contrario: 19 mente concepta: concepta mente inv. AE

10

tractatus 2, capitulum 8 20

30

40

50

97

infert delectationem animae4), ut sunt delectationes in honore vel in disciplina et similia, sed est circa »delectationes corporales, id est quae corporali forma agunt in animam. Harum autem quaedam afficiunt secundum ordinem ad mentem, ut fabulae et historiae et comoediae et tragoediae et huiusmodi«, et circa illas non est temperantia, ultimum enim potentiae concupiscibilis virtutis non potest esse in delectationibus, quae non inferunt naturae delectationem, ut sunt animales delectationes, vel non faciunt delectationem ex propria forma, sicut est prima species corporalium delectationum5). (5) Amplius non est circa omnes delectationes corporales inferentes passionem ex propria forma, quae non est circa delectationes trium sensuum recipientium per medium extrinsecum temperantia proprie dicta, quod ideo addo, quia »sobrietas, quae Graece “sophrosyne”, id est sensuum sanitas, vocatur, interdum vocatur temperantia communiter sumpto vocabulo, et sic temperantia est circa moderamen delectationum omnium sensuum«6), etiam illorum, qui recipiunt per medium extrinsecum. Nam in visibilibus contingit “gaudere ut oportet, et quando, et ubi, etc., et secundum superabundantiam”7) et defectum, et similiter est in auditu et olfactu. Proprie vero dicta temperantia tantum est circa delectabilia tactus, et sic vocatur castitas, et circa delectabilia gustus, inquantum est quidam tactus, et sic vocatur frugalitas vel castrimargia8). Si enim alii sensus sumantur, inquantum sunt hominis, sic liberales habent delectationes, in quibus, ut diximus9), est medium et extrema. Sed quia hoc medium non potest concupiscibilem potentiam ponere in ultimo, non potest esse virtus cardinalis. Si vero sumantur, inquantum sunt animales, sic non delectant per se, sed per accidens, sicut cum quis in re visa non delectatur, inquantum pulchra est, sed inquantum nuntiatur cibus esse praesens vel obiectum carnalis concupiscentiae, et sic per accidens ordinantur ad temperantiam. Vel est virtus innominata adiuncta temperantiae, quae habet medium et extrema. (6) Similiter est de auditu. Si enim sumatur auditus humanus, non delectat nisi secundum rationem modulatus, et sic non agit in forma corporis, sed in forma rationis, propter quod etiam alia animalia in hoc non delectantur. »Si autem sumitur, ut est ordinatus ad animalitatem, non facit delectationem nisi per accidens, scilicet inquantum nuntiat alimentum, sicut Eustratius dicit, quod

4) 5) 6) 7) 8) 9)

cf. Alb., Eth. III 3 2; Borgnet 254a cf. Alb., Eth. III 3 2; Borgnet 254b–255a Alb., Eth. III 3 3; Borgnet 257b Alb., Eth. III 3 3; Borgnet 255b cf. Alb., Eth. II 2 7; Borgnet 183b cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 2 6 1

22 ordinem add. quantum AB

98

De summo bono, liber sextus

amatores coturnicum et cervinarum carnium gaudent in clamoribus eorundem animalium«10), vel cum modulatio vocis aut soni musicorum instrumentorum provocat ad luxuriam, quia talia multum immutant animos, ut dicit Boethius in principio Musicae 11). (7) Idem etiam est in odoratu, nam secundum quod radicatur in animalitate, sic per accidens facit delectationem etiam in fetidis odoribus sicut in odore carnium et coquinarum, inquantum cibum indicat vel inquantum odor unguentorum et similium provocat ad luxuriam, unde dicit petulans mulier provocans ad libidinem: “aspersi cubile meum myrrha et aloe et cinnamomo”, Prov. 712). Unde de Asa dicitur II Par. 1613): “Posuerunt eum super lectum plenum aromatibus et unguentibus meretriciis” etc. Sed secundum quod radicatur in animalitate humana, tunc odoramenta suave spirantia liberalem ingerunt delectationem secundum congruentiam habitus spirantis, sive ille sit naturalis sive acquisitus ex consuetudine. Nam et latrinarum purgatores delectantur in fetidis. (8) Quamvis autem temperantia proprie dicta sit circa delectabilia duorum sensuum et sortiatur diversa nomina, vocatur enim castitas et sobrietas sive frugalitas vel castrimargia, tamen non est nisi una virtus differens in modo, quia tota delectatio nutrimenti et venerorum est in tactu secundum unam communem rationem tangendi, quamvis habeat differentiam secundum proprium modum non essentialem, sed accidentalem. Nam tactus tripliciter consideratur, scilicet inquantum est sensus, et sic non percipit nisi per qualitates sensibiles, vel inquantum est hic sensus, scilicet tactus, et sic non accipit nisi per coniunctionem materiae, vel inquantum est tactus, qui est sensus huius complexionati, et sic circa ipsum est temperantia et intemperantia, quia sic percipit simile vel dissimile et in simili delectatur, in dissimili vero patitur. Et haec ratio communis est tactui et gustui, secundum quod est quidam tactus. Modus tamen differens est, quia maior delectatio est in coitu quam in gustu, quia semen magis simile est quam cibus et quia “nervi sensibiles diffusi in palato et stomacho duri sunt”14) et non bene sensibiles in comparatione ad nervos, qui mollissimi et tenerrimi sunt, et facillime sentiunt tactum eius, quod convenientissimum est secundum naturam. Cum ergo temperantia sit circa delectationes innatas et circa concupiscentias earum, magis est circa proprias concupiscentias

10)

Alb., Eth. III 3 3; Borgnet 256b cf. Boeth., De inst. mus. I 13; Friedlein 199,25–200,1 12) Prov. 7,17 13) II Par. 16,14 14) Alb., Eth. III 3 4; Borgnet 259b 11)

55 musicae add. suae AR 79 sensibiles: similes B+R

60 unde om. U add. et BER 74 est om. ER 80 nervos add. inguinum BER

78 est1 om. BR

60

70

80

tractatus 2, capitulum 8

90

100

110

99

quam circa communes eo, quod in propriis concupiscentiis plus peccatur quam in communibus. Communes enim concupiscientias vocamus, quae ex communi natura omnibus animalibus insunt, ut concupiscentia cibi et emissionis seminis ad conservationem esse diminuti in his, quorum generatio est ex semine. Circa hoc pauci peccant et non nisi uno modo, scilicet in accipiendo plus, quam oportet15). In minus vero peccare impedit appetitus naturalis indigentiae. Unicuique autem propriae sunt illae concupiscentiae, quae sunt secundum habitum suum sive naturalem sive acquisitum, et in his multi peccant et multipliciter, scilicet in gaudendo, ut non oportet vel de quibus non oportet vel quando non oportet, et sic de aliis circumstantiis16). Et quia contraria sunt circa idem, etiam intemperantia est circa easdem delectationes et tristitias, circa quas est temperantia, sed excedit in plus vel deficit in minus. In plus quidem excedens habet insatiabile desiderium, ut dicitur Prov. 30, quia ignis concupiscentiae numquam dicit: »Sufficit, et duae filiae sanguisugae semper dicunt affer, affer«, ut dicitur ibidem17). Et talis necessario tristissimam semper habet vitam, quia in absentia delectationum tristatur et etiam in praesentia, quia non consequitur eas ad votum, plus enim concupiscit quam secundum naturam habere possit. In minus autem peccat, qui nullas delectationes curat, et ideo insensibilis vocatur. Et tales pauci sunt, quia talis insensibilitas non est humana, nam alia animalia delectantur in cibis convenientibus et non in aliis, cum tamen non habeant adeo subtilem discretionem convenientis et inconvenientis secundum sensum tactus. Talis ergo bestialis potius est quam humanus. Et medium inter haec extrema est temperantia. (9) Nec tamen praedicta adversantur laudi virginitatis, quae omnino abdicat delectationes carnales, quia ea, quae praediximus, vera sunt secundum vitam civilem et quando talis insensibilitas est ex natura, quando autem est ex proposito animi tendentis ad vitam superhumanam, id est vitam caelibem et angelicam, tunc facit habentem se maiorem hominem, qui scilicet mundo renuntians tantum cogitat, quae Dei sunt, quomodo placeat Deo. Nam sicut temperantia perficiens in vita civili abdicat omnes delectationes superfluas secundum civilem statum, sic eadem temperantia perficiens secundum vitam caelestis conversationis repellit universaliter omnes venereas delectationes, quia huic vitae non congruunt.

15)

cf. Alb., Eth. III 3 5; Borgnet 261b cf. Alb., Eth. III 3 5; Borgnet 262b 17) Prov. 30,15 16)

86 cibi: viri AE 92 et: ut AR 97 concupiscentiae: concupiscentiis ABR 99 delecta110 animi om. AB 111 hominem: tionum add. semper BER 109 est2 om. AE homine A homines R

100

De summo bono, liber sextus

Et si virginitas sic sumatur, scilicet pro habitu temperantiae conservativae ab omni expletione libidinis carnalis ad hoc, ut totus homo in divinis occupetur, sic ipsa potest vocari virtus specialis, scilicet si specialis virtus vocetur omnis specialis modus, quo aliqua virtus perficit secundum unum statum vel secundum alium. Si vero specialis virtus vocetur habitus specialis, sic virginitas non est specialis virtus, sed sub temperantia continetur. Si vero virginitas sumatur pro tali statu munditiae, sic non est virtus, sed est supremus status in virtute temperantiae, sicut infimus est matrimonium et medius est status viduitatis. (10) Si enim esset virtus, haberetur ab omni virtuoso propter conexionem virtutum, nec oppositum eius in aliquo statu praeciperetur divinitus, cum dixit: “Crescite et multiplicamini”18) etc. Quidam tamen dicunt ipsum reduci ad virtutem intellectualem, quae continentia vocatur. Quod ego non credo verum esse, quia ibi est repugnantia potentiae concupiscibilis contra rationem, quia virginibus non convenit, cum semper in castitate nutriti sunt. Dicit enim Ambrosius in libro De virginitate 19), quod ipsa est principalis virtus, et hoc verum est, inquantum elevat super communem statum virtutis, et ideo privilegiata est primo specialis. (11) Quamdiu autem praedictum praeceptum causam sui habuit, id est quamdiu multiplicatio hominum fuit necessaria ad conservationem naturae humanae vel ad completionem numeri electorum, scilicet in statu naturae sive ante lapsum sive post, tamdiu non fuit licitum servare virginitatem. Quamdiu autem propagatio carnalis ordinabatur ad propagationem fidei unius Dei, tamdiu licuit servare virginitatem, ut in Ieremia patet et in Daniele et in aliis pluribus, sed tamen non praeferebatur coniugio. Sic enim bene dicit Augustinus20), quod caelibatum Ioannis non audet praeferre coniugio Abrahae. Nunc autem, quia ambo haec cessaverunt, quia multitudo hominum, quorum pauci capiunt verbum hoc, scilicet quod non expedit nubere, sufficit propagationi, et fides spirituali generatione propagatur. Et ideo nunc iste est summus inter status hominum, et ideo dicit Cyprianus21), quod virgines sunt “illustrior portio gregis Christi”, et Augustinus dicit in libro De virginitate 22), quod “nulla fecunditas carnis sanctae virginitati comparari potest”. (12) Amplius quia, ut dicit Apostolus23): “Qui fornicatur, in corpus suum peccat”, et ita totus homo polluitur hoc vitio, quia intemperantia prae omnibus vitiis

18) 19) 20) 21) 22) 23)

Gen. 1,22; 1,28; 8,17; 9,1; 9,7 cf. Ambr., De virg. I 3,n. 10; PL 16,191 cf. Aug., De bono coniug. 21,n. 26; Zycha 221,18–22 Cypr., De hab. virg. 3; Hartel 189,15 Aug., De sancta virg. 8 8; Zycha 241,21–22 I Cor. 6,18

124 enim: unde AB 134 humanae om. AB

126 ipsum: ipsam AE 130 virginitate: virginibus BR 141 generatione: generationi ABR

120

130

140

tractatus 2, capitulum 8

150

160

170

101

brutale est eo, quod, ut dicit Archytas Tarentinus, voluptas extinguit omne lumen rationis, cum concupiscentia sit amens, ut dicit Dionysius24), nec aliquod habeat rationis, propter quod etiam talia vitia sunt, ut dicit Gregorius, maioris infamiae, sequitur, quod e contrario virginitas sit summa munditia totius naturae humanae et pulchritudo, quae non solum vitat omnia carnalia vitia, sed etiam vitat omnem carnalem actum, quamvis sit honestate matrimonii excusatus. Unde Ambrosius in libro De virginitate 25): “Pulchritudinem maiorem quis potest existimare decore eius, quae amatur a rege, probatur a iudice, dedicatur a domino, consecratur a Deo? semper sponsa, semper innupta, ut nec amor finem habeat, nec damnum pudor. Haec perfecte vera pulchritudo est, cui nihil deest, quae sola meretur audire a Domino: Tota formosa es”, scilicet quia et mens verae virginis iugi divinorum transformatur contemplatione de claritate in claritatem, et caro floret sanctimonia castitatis secundum illud Ps.26): “Et refloruit caro mea.” Unde dicit Cyprianus27): “Flos est ille ecclesiastici germinis, decus atque ornamentum gratiae spiritualis.” Cum etiam omnis anima fidelis sponsa Christi sit, ipsa fide operante per dilectionem ei copulata ad individuitatem vitae gratiae et ad propagationem sobolis spiritualis in fructibus operum virtutum secundum illud Osee 28): “Sponsabo te mihi in fide”, et secundum illud Ad Cor.29): “Despondi vos uni viro” etc., qualiter tota ecclesia dicitur sponsa eius, qui tamquam sponsus processit de thalamo suo. Tamen speciale privilegium virginum est esse sponsas agni propter praerogativam propinquitatis ad Deum, quam facit incorruptio carnis superaddita incorruptioni mentis non solum per veritatem fidei, sed etiam per continentiam virginitatis secundum illud Sap.30): “Incorruptio facit proximum esse Deo.” Unde Augustinus in libro De virginitate 31): “Cum universa ecclesia virgo sit, sicut dicit Apostolus, quanto digna sunt honore membra, quae hoc custodiunt in carne, quod ipsa tota custodit in fide.” (13) Ex his intelliguntur variae definitiones virginitatis. Una enim earum est per causam finalem, scilicet virginitas est in carne corruptibili et ideo per fomitem

24) 25) 26) 27) 28) 29) 30) 31)

cf. Dion., De div. nom. 4 23; PG 3,725B; Simon 270,70–71; Suchla 171,17; Alb., Super Dion. De div. nom. 4,n. 191; Simon 274,41–42 Ambr., De virg. I 7,n. 37–38; PL 16,199 Ps. 27,7 Cypr., De hab. virg. 3; Hartel 189,12–13 Os. 2,20 II Cor. 11,2 Sap. 6,20 Aug., De sancta virg. 2 2; Zycha 236,12–16

157 perfecte: perfecta AB 159 transformatur contemplatione: contemplatione transformatur inv. BER 165 ad om. AE despondi add. enim BER 167 virginum: virtutum ABR virginum virtutum U sponsas: sponsam AB 175 ideo om. AE

102

De summo bono, liber sextus

originalis culpae infectae perpetuae incorruptionis, id est vitae aeternae, et incorruptibilis meditatio. Sensus enim est, quod virginitas est conservatio incorruptionis in carne concupiscentiae contrarium ad hoc, ut liceat vacare contemplationi aeternorum, et hanc ponit Augustinus in libro De virginitate. Et licet in resurrexione virgines sanctae virginitatem suam non amittant, ut dicit Augustinus in libro De nuptiis et concupiscentia, tamen etiam tunc caro per suam naturam est corruptibilis, quae per gloriam facta est incorruptibilis. (14) Idem etiam in eodem libro De virginitate 32) ponit aliam definitionem, quae est per genus et actum ipsius, dicens: Virginitas est “per piam continentiam ab omni concubitu immunitas”. Pia autem continentia est, quae ad Dei cultum ordinatur, quia Augustinus33) dicit pietatem esse theosebeian sive Dei cultum, et hoc dicitur propter virgines deae Vestae, quarum continentia non est virtuosa, sed superstitiosa. Per omnem vero concubitum intelligitur omnis actus, quo voluntaria pollutio, quae naturaliter per concubitum maris et feminae fit, procuratur, vel etiam sine ea delectatio coitus perficitur, sicut faciunt illi, qui ante aetatem et tempus seminis per sui ipsorum turpem tactum huiusmodi delectationem in se perficiunt vel ab aliis in eis hoc fieri permittunt. Dixi autem voluntarie, quia pollutio nocturna, quae fit ligato libero arbitrio vel quae fieret per violentam oppressionem, virginitatem non violat, quia virginitas est virtus, omnis autem virtus in mente consistit, et ideo sine propria voluntate non perditur, quin potius, sicut dixit beata Lucia34): »Si aliqua invita violatur, duplicatur ei castitas ad coronam«, quia et virginitas manet et eidem corona victoriae difficillima pugna superadditur. Involuntarium vero hoc loco non est iudicandum in ipsa delectatione, ubi ratio absorbetur, sed ante et post. Nec huic obstat, quod ecclesia statuit talem non esse velandam inter virgines sacras, quia ecclesia iudicat factum non animum, praecipue cum per ipsum factum etiam si sit sine culpa figurae mysterium non servatur, sicut bigamus non admittitur ad sacros ordines. Et similiter in proposito integritas fidei, qua ecclesia Christo sponso copulatur, non nisi per omnimodam integritatem figuratur. (15) Si vero placeat delectatio pollutionis nocturnae ante vel post, credo, quod virginitas est amissa. Idem credo de eo, qui causam huic pollutioni dat in

32)

Aug., De sancta virg. 13 12; Zycha 245,4–6 cf. Aug., Enchir. ad Laur. 1,n. 2; Evans 49,11–13 34) ap. Decr. Grat. II 32 5; Friedberg 1132 33)

178 vacare: naturae BR 183 etiam om. BER 184 ipsius: eius AE 190 et: vel BER 191 turpem: turpe AB 196 dixit: dicit BR beata add. virgo U 197 eidem: ei AE 198 vero add. in AE 200 quod: quia ABR 201 etiam: et BR 202 servatur: salvatur 203 Christo sponso: sponso Christo inv. AB AB+

180

190

200

tractatus 2, capitulum 8

210

220

230

103

vigilia per consensum in turpem delectationem vel actum, quia tunc haec duo coniunguntur ratione unius peccati, et ideo sicut pollutio consequens praemissorum alterum in vigilia corrumperet virginitatem, sic est et hic. Sed si per venialem neglegentiam circa delectationes carnales vel per repletionem cibi sive potus vel per aliud simile eius detur occasio praeter intentionem, non credo virginitatem tunc amitti. (16) Pollutionem autem appellamus eam solam, quae est per emissionem seminis. Hoc autem ideo dixi, quia triplex humor de membris genitalibus fluit, scilicet semen, urina et humor similis semini, qui est medius inter semen et urinam, et distillat interdum per solum tactum feminae vel per auditum aliquorum turpium. Sed per solam seminis resolutionem amittitur virginitas, quia ipsa sola supplet locum coitus et complet eius delectationem. (17) Ex his patet, quod per omnem modum vitii contra naturam virginitas violatur. Si vero aliquis ante aetatem, in qua semen ab ipso resolvi possit, commiscetur feminae vel femina ante annos discretionis, id est antequam sciat bonum vel malum in hoc esse ab aliquo cognoscatur, non credo perditam esse virginitatem, cum nec sit ibi pollutio nec delectatio coitus. (18) Per solam etiam voluntatem, id est consensum in actum carnalem, perditur virginitas, cum, ut diximus35), in mente consistat, sed tamen recuperari potest, ut patet in Ioanne evangelista, qui virgo est, cum eum “de nuptiis volentem nubere Christus vocaverit”, ut dicit Hieronymus36). Ratio autem est, quia materia sive obiectum huius virtutis, scilicet incorruptio carnis, manet, et ideo cum voluntas redit ad ipsum, redit virginitas. In omnibus autem aliis casibus praedictis perditur irrecuperabiliter secundum illud Amos 537), virgo “domus Israel cecidit, non adiciet, ut resurgat. Virgo Israel proiecta est in terram suam, et non est, qui suscitet eam”. Quod verbum tractans Hieronymus38) dicit, »quod Deus, cum omnia possit, non potest de corrupta virginem facere«, cuius ratio est, quia, ut supra probavimus39), Deus non potest facere praeterita non fuisse. Unde non potest etiam facere, quin illa fuerit corrupta et ita non habeat perpetuam incorruptionem, quae est virginitas.

35)

cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 2 8 14 Ps.-Hieron., Prol. “Monarchianus” in Ioann.; Corssen 6,14–15 37) Am. 5,1–2 38) rectius Hugo de S. Vict., De sacram. II 14 4; PL 176, 557C; cf. etiam Hieron., Epist. 22 (ad Eustochium), n. 5; Hilberg 150,4–6 39) cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 2 8 12 36)

210 delectationes: cogitationes BER sive: vel BE 211 eius detur: detur eius inv. U 213 emissionem: amissionem AE 215 semen add. et U 216 distillat: distillatur BER 221 id est: idem BER 225 cum: tamen AB 217 sed: si BER 218 et: vel B+ER 227 vocaverit: vocavit AE 230 domus om. U 235 habeat om. BR

104

De summo bono, liber sextus

(19) Sicut autem hoc est in virginitate carnali, ita etiam verum est de virginitate spirituali, quae est incorrupta innocentia, cuius virginitati opposita fornicatio est delectatio in perpetratione cuiuscumque peccati mortalis secundum illud Ps.40): “Perdidisti omnes, qui fornicantur abs te.” Nam per poenitentiam resurgit homo ad pristinam puritatem, cum profertur filio prodigo stola prima, sed non ad pristinam status innocentiae dignitatem, quia non adiciet, ut resurgat. (20) Aliqui tamen dicunt virginitatem esse recuperabilem, quando completur delectatio sine pollutione propter defectum aetatis. Quod ego non credo, quia corruptio non est ex pollutione nisi ratione coniunctae sibi delectationis, a qua omnimodam immunitatem dicit virginitas. (21) In idem etiam redit definitio Ambrosii in libro De virginitate 41), scilicet: Virginitas est “expers contagionis integritas”. Et patet ex his, quod proprie loquendo virginitas non est in angelis sicut nec temperantia; nam delectationes et tristitiae, quae sunt materia temperantiae et virginitatis, in eis non sunt. Vocatur tamen a sanctis virginitas vita angelica, et virginitas dicitur eis esse cognata, secundum quod virginitas sive incorruptio non dicitur a privatione corruptionis, sed ab eius abnegatione, et hoc improprium est. (22) Si autem mulier corrumpitur dormiens vel ebria vel amens non accedente voluntate, non violatur per hoc virginitas. In ebrietate vero tunc est aliquod involuntarium, cum quis non voluntarie inebriatur, sed ignorans virtutem vini vel aliquid aliud huiusmodi.

Cap. 9. De divisione intemperantiae communiter sumptae et quando sit mortale vel veniale peccatum, in quo est de temperantia consistente in solo actu interiori cordis et de modis gulae (1) Multis modis dicitur intemperantia. Aut enim intemperatus est ad omnia delectabilia omnium sensuum, qui »Graece ‘tenthes’, id est avidus, vocatur, et est ille, qui ab omni delectabili maxime est venabilis et in omnibus magis eligit delectabile quam utile vel honestum, aut intemperatus est ad quaedam delectabilia«1), scilicet solius sensus tactus.

40)

Ps. 72,27 Ambr., De virg. I 5,n. 21; PL 16,191 1) Alb., Eth. III 3 7; Borgnet 265a; Alb., Super Eth. III 14; Kübel 216,67–68

41)

237 de: in BR 238 cuius: cui AE 239 mortalis: mortali ABU 241 prodigo om. ER 3 modis: modo ABR 4 intemperantia: temperantia BR intemperatus: temperatus BR venabilis: venerabilis BR 7 delectabile: delectationes AB+ 6 est1 om. ER

240

250

tractatus 2, capitulum 9

10

20

30

40

105

Intemperantia visus, si est in per se delectabili visus, sicut cum quis delectatur in visu florum vel aliarum pulchrarum rerum, est peccatum veniale. Si autem per accidens sit, sicut cum quis videt mulierem ad concupiscendum eam et in hoc delectatur, vel intuetur vinum, quando flavescit, cum splenduerit in vitro color eius, haec delectatio gulae irritatur, tunc est eiusdem generis peccatum cum ipso opere moechiae vel gulae. (2) Similiter est de auditu, quia qui tenent tympanum et cytharam et gaudent ad sonitum organi vel in quocumque per se delectabili auditus humani gaudet, peccant venialiter. Unde quia modulatio vocis in ecclesia ordinatur ad hoc, quod id, quod cantatur, amplius audientem afficiat, si quis ipsa abutitur et delectatur potius in cantu quam in sensu verborum, ille peccat venialiter secundum Augustinum in libro Confessionum 2). Si autem delectatio auditus sit per accidens, sicut cum fractione vocis et modo cantus lascivia provocatur vel cum vox alicuius animalis vel ollae crepitantis auditur delectabiliter, tunc est peccatum eiusdem generis cum peccato gulae vel luxuriae. Idem etiam patet de odoratu. (3) “Si vero est intemperatus ad quaedam, scilicet ad delectabilia tactus, vel est circa venerea vel est circa cibum. Primus vocatur ‘languos’ Graece, id est luxuriosus”3), et hoc vitium multas species habet, quae sunt fornicatio, id est soluti cum soluta coitus, adulterium, id est violatio thori, stuprum, quod est illicita virginis defloratio, raptus, qui est concubitus extortus per violentam oppressionem, incestus, qui est inter affines vel propinquos, et peccatum contra naturam. Et secundum ordinem enumerationis semper sequens est gravius peccatum quam praecedens. Omnibus autem enormius crimen, quod est contra naturam, multas habet diversitates, in quibus omnibus hoc pro regula habendum est, quod, si hoc peccatum aggravatur per propinquitatem inter personas innaturaliter inter se convenientes, tunc quanto maior est propinquitas, tanto peccatum maius est. Ex quo sequitur illud esse maximum, cum quis a se ipso patitur pollui se ipsum. (4) Nec solum est peccatum contra naturam, cum masculi in masculos turpitudinem operantur, sed etiam cum feminae inter se turpitudinem operantur. Si tamen hoc faciunt aliquae puellae propter defectum aetatis nihil turpitudinis scientes nec intendentes, sed ex dissolutione sibi coniunguntur, non est hoc vitium contra naturam, sed potius est dissolutio quam turpitudo. (5) Intemperatus autem circa cibum, qui gulosus vocatur aut est »circa poculentum, et ille vocatur Graece ‘oinioflix’, Latine autem ‘vinolentus’, qui studet cali-

2) 3)

cf. Aug., Conf. XII 29,n. 40; Verheijen 239,22–35 Alb., Eth. III 3 7; Borgnet 265a; Alb., Super Eth. III 14; Kübel 215,57–60

11 videt: vidit AR et om. ABR 17 peccant: peccat ABR 24 ad om. BER 26 species habet: habet species inv. BER 27 thori add. alieni BER illicita om. AE 29 vel: et AB 31 autem: ante BR 33 se om. U 42 autem: aut ABER

106

De summo bono, liber sextus

cibus epotandis, aut est circa esculentum, et hoc est vel in desiderio sumentis vel in praeparatione cibi«4). Si sit primo modo, hoc est dupliciter, quia hoc desiderium vel est ordinatum respectu temporis, et hic intemperatus Graece vocatur ‘oxipeines’5), id est amara esuries, quae ita pungit, quod facit praevenire tempus. Nam si quis debeat cibari, ut debeat, oportet, quod “in sumptione cibi attendat tempus ingestionis, digestionis, egestionis”6), vel »desiderium est inordinatum ad cibi sumptionem, et talis vocatur ‘laimargos’, qui scilicet in edendo ostendit quandam insaniam aviditatis per festinantiam et velocitatem«7), Latine autem vocatur avidus. (6) Si vero intemperantia sit circa cibi praeparationem vel circa ipsum cibum, hoc est tripliciter, scilicet »in cibi quantitate, qui vocatur ‘opsofagos’, id est ‘pulmenti vorax’, vel est in cibi qualitate, qui vocatur ‘gastrimargos’, scilicet qui quaerit cibos pretiosos«8), vel “est in cibi praeparatione, qui vocatur ‘limbos’, scilicet qui studiosus et varius est in cibi praeparatione”9). Et haec »continentur in hoc versu: Praepropere, laute, nimis, ardenter, studiose«10). (7) Luxuria ergo in omnibus suis modis praedictis est mortale peccatum. Quod tamen quidam haeretici negaverunt de fornicatione, quod patet esse contra Scripturam. Est enim contra illud praeceptum11): “Non fornicaberis.” Ita enim habet alia translatio, ubi nos legimus12): “Non moechaberis.” Praeterea Apostolus dicit per ipsam tolli membrum Christi et effici membrum meretricis, I Cor. 613). Et ibidem14) dicit: “Nolite errare neque fornicari” etc., “regnum Dei possidebunt”15). Insuper ipsum vitium ostendens prae ceteris esse fugiendum dicit: “Fugite fornicationem. Omne enim peccatum, quodcumque facit homo, extra corpus est, qui autem fornicatur, in corpus suum peccat”16). Unde patet, quod isti non possunt evadere per hoc, quod dicunt actum hunc esse licitum vel non esse

4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) 11) 12) 13) 14) 15) 16)

Alb., Eth. III 3 7; Borgnet 265a; Alb., Super Eth. III 14; Kübel 215,61–64; 216,71 Alb., Eth. III 14; Kübel 215,64–65; 216,63–80 Alb., Eth. III 3 7; Borgnet 265a; cf. Alb., Super Eth. III 14; Kübel 215,68–69; 216,76–78 Alb., Eth. III 3 7; Borgnet 265b; Alb., Super Eth. III 14; Kübel 215,66–68 Alb., Eth. III 3 7; Borgnet 265b Alb., Eth. III 3 7; Borgnet 265b; Alb., Super Eth. III 14; Kübel 215,72; 216,79–80 Alb., Eth. III 3 7; Borgnet 265b; Alb., Super Eth. III 14; Kübel 216,14–15; cf. Greg., Moral. XXX 18,n. 60; Adriaen 1531,66–70 Os. 3,3 Ex. 20,14; Matth. 5,27; Luc. 18,20; Iac. 2,11 I Cor. 6,15 I Cor. 6,9 I Cor. 6,10 I Cor. 6,18

43 est vel: vel est inv. ABER 45 ordinatum: inordinatum AB 51 sit om. BR AE 52 pulmenti: plurimum ABER 53 est om. AE 55 cibi add. et AR modis: modis suis inv. AE 62 errare: orare BRU 64 facit: fecerit BER

cibi om. 57 suis

50

60

tractatus 2, capitulum 9

70

80

90

107

mortale peccatum, sed usum sive consuetudinem dicunt esse mortale peccatum, a quo aliqui vocantur fornicari, et non ab uno actu, quia dicitur I Thess. 417): “Scitis, quae praecepta dederimus vobis”, et infra18): “Ut abstineatis vos a fornicatione”. Ergo unus actus est contra praeceptum. Unde etiam Apostoli tantum tria veteris legis prohibuerunt gentibus, et unum fuit fornicatio, Act. 1519). (8) Nec solum hoc, sed etiam omnis tactus mulieris non ex aliqua pia utilitate vel iusta necessitate procedens, sed quo ipsa contingitur ut obiectum voluptatis scienter et ex deliberatione, mortale peccatum est, et tanto gravius, quanto tactus turpior est et amplius exprimens et irritans concupiscentiam. Sicut enim est concupiscentia solius affectus, ita etiam est concupiscentia sensus petulantis et maior quam illa, quae est solius affectus. Unde dicit Augustinus in Regula 20): “Nec solo tacito affectu et aspectu quoque appetitur et appetit concupiscentia feminarum”, et constat, quod maior est libido in tactu quam in aspectu. Cum ergo sola affectus concupiscentia sit mortale peccatum eo, quod est contra illud praeceptum21): “Non concupisces”, patet, quod oblectatio contactus gravius peccatum est. Unde dicitur Eph. 522): “Fornicatio et omnis immunditia aut avaritia nec nominetur in vobis, sicut decet sanctos, aut turpitudo”, Glossa 23): ut “in osculis et in amplexibus”, et infra: “Propter haec” enim, Glossa 24), scilicet fornicationem et alia praedicta, “venit ira Dei in filios diffidentiae.” Talia autem non sunt nisi mortalia peccata. (9) Nec obstat huic rationi, quod Apostolus25) ibidem enumerat “stultiloquium et scurrilitatem”, quae non semper sunt mortalia peccata, quia ipse loquitur de eis, secundum quod pertinent ad ea, quae praemisit, scilicet ad fornicationem vel avaritiam. Ad fornicationem quidem pertinent, inquantum stultiloquium consistit in blandis verbis ad persuadendum consensum in fornicationem compositis, et scurrilitas consistit in ludo verborum venientium ex dissoluta lascivia

17) 18) 19) 20) 21) 22) 23) 24) 25)

I Thess. 4,2 I Thess. 4,3 cf. Act. 15,19 Reg., praec. 4,n. 4; Verheijen 424,86–88 Ex. 20,17; Deut. 5,21; 7,25; Rom. 7,7; 13,9 Eph. 5,3–4 Glossa interl. in Eph. 5,3–4; Argentinae 1480, 377 Glossa interl. in Eph. 5,3–4; Argentinae 1480, 377 Eph. 5,4

67 mortale peccatum: peccatum mortale inv. BE 68 4 om. U 73 vel: et BER ipsa add. persona AB 74 gravius: gravior BR 76 petulantis: peculans ER 78 affectu et2 appetit: appetitus U 83 vobis: nobis BR 84 in om. ABE haec: et1 om. AB hoc AE

108

De summo bono, liber sextus

animi, secundum quod dicit Philosophus in Ethicis 26), quod lascivus est incontinens. Sic enim etiam alia animalia tempore coitus quasi insaniunt, et aves sunt multi garritus, et haec constant esse mortalia peccata. Ad avaritiam vero pertinent, inquantum per blandimenta stultiloquii laudatur peccator in desideriis animae suae propter lucrum, vel turpi scurrilitate nititur quis turpibus hominibus placere turpis lucri gratia. (10) Insuper solus consensus in delectationem turpem mente concepta sine consensu in opus mortale peccatum est, quia, sicut dicit Philosophus in Ethicis27), cum »delectatio sit operatio connaturalis non impedita«, tales sunt delectationes, qualia sunt opera, et ideo similia sunt peccata, quae consistunt in consensu, in delectatione vel in opus. Unde Augustinus XII libro De Trinitate 28) tractans illud Apostoli I Cor. 1229): »Vir imago et gloria Dei est« etc., dicit sic: “Totus homo damnabitur nisi haec, quae sine voluntate operandi, sed tamen cum voluntate animus talibus oblectatur, solius cogitationis sentiuntur esse peccata, per mediatoris gratiam remittantur”. (11) Nec tamen ista peccata sunt ita similia, quod sint aequalia, quia opus carnis maiorem habet delectationem quam cogitatio et addit specialem deformitatem superadditam etiam consensui in opus, et ideo peccatum operis non solum gravius est consensu in delectationem, sed etiam consensu in opus, et consensus in opus est maius peccatum quam consensus in delectationem. Unde dicit Augustinus XII libro De Trinitate 30): “Cum sola cogitatione mens oblectatur illicitis, non quidem decernens esse facienda”, longe minus peccatum est, quam si et opere statuatur esse faciendum. (12) Idem credo de omni peccato, scilicet quod opus gravius peccatum est sola voluntate ceteris paribus, licet aliqui contradicant, quia opus deformitatem addit super voluntatem, sicut e contrario opus bonum addit super voluntatem specialem decentiam, ratione cuius merces datur operi, quae non datur soli voluntati, ut patet in aureolis et in fructibus, tricesimo scilicet et sexagesimo et centesimo. Non est autem hoc in aliis peccatis, quia delectatio, quae est in sola cogitatione sine consensu in opus, sit mortale peccatum, quia non est eiusdem generis

26) 27) 28) 29) 30)

cf. Arist., Eth. Nic. VII 11, 1152a18–20; Kübel 569,80–82; Alb., Super Eth. VII 11; Kübel 569,62–64 Alb., Super Eth. VII 12; Kübel 571,18–21 Aug., De Trin. XII 12,n. 18; Mountain–Glorie 373,53–56 I Cor. 11,7 Aug., De Trin. XII 12,n. 17; Mountain–Glorie 372,37–38

93 lascivus: lusivus AER 94 etiam om. AE 95 constant: constat BER causa BER 100 est om. BE 101 sit: fit BE connaturalis: naturalis ABR sunt AB 110 superadditam: superadditum ABR

98 gratia: 108 sint:

100

110

120

tractatus 2, capitulum 9

130

140

150

109

delectatio in cogitatione et in opere, sed delectatio, quae est in cogitatione, non est nisi delectatio, quae in vana cogitatione est vel in aliquo simili. (13) Consensus autem in delectationem duplex est, scilicet verus et interpretativus. Verus consensus est, cum ex deliberatione quis vult in turpi conceptione delectari. Interpretativus consensus est, quando prava delectatio pervenit ad rationem inferiorem et advertit haec ratio superior et non reprimit eam, tunc enim reputatur consentire. Unde Augustinus in libro De Trinitate 31): si illa rationis portio, cui “delegata est ministratio temporalium, immoderato progressu nimis in exteriora prolabitur consentiente capite suo”, scilicet ratione “id est non eam cohibente”, perversa est, et misera domus, ubi mulier dominatur in virum. (14) Scitur autem rationem delectatio tetegisse, quando circa eam condiciones quaedam apprehenduntur, quas sensualitas capere non potest, scilicet quod sit inhonesta vel contraria gratiae et virtuti vel quod sit contra praeceptum vel contra Deum et similia. Iste interpretativus consensus vocatur ab aliquibus delectatio morosa non a mora temporis, sed a mora neglegentiae refrenationis, cum advertitur haec delectatio, nec conatur animus contra eam. Nam si ratio, inquantum videlicet renititur et invalescente temptatione per multum tempus non potest huiusmodi temptationem totaliter eliminare, tunc in delectatione quidem est peccatum veniale, sed in labore pugnae est magnum meritum. (15) In speciebus autem gulae caute sentire oportet, nam prima, scilicet praepropere, non est gula, nisi voluptas cibi huius sit causa. Nam si sit ex aliqua necessitate infirmitatis vel itineris vel alicuius huiusmodi, nullum peccatum est, et quando voluptas est in causa, adhuc non est mortale peccatum, nisi ille appetitus cibi sit adeo immoderatus, quod homo ipsum sequeretur, etiamsi esset contra praeceptum divinum, vel si induceret ad solvendum ieiunium sub praecepto ab ecclesia institutum, vel faceret aliquam fraudem facere praecepto, sicut faciunt illi, qui mane incipientes protrahunt mensam usque ad vesperam tempore ieiunii. (16) Lauta etiam procuratio, si sit ex necessitate infirmitatis vel pristinae consuetudinis, non est peccatum, cum hoc etiam in monasterio concedat fieri Augustinus in Regula, alias peccatum esset propter excessum cupiditatis, sed non est mortale peccatum, nisi vel nimis sit effrenata cupiditas, quae subvertat rationis iustitiam, vel nisi quis vescatur tempore ieiunii cibis illicitis sine necessitate et dispensatione, sicut qui comederet carnes in Quadragesima.

31)

Aug., De Trin. XII 8,n. 13; Mountain–Glorie 368,5–7

126 conceptione: cogitatione ABE 128 haec: hoc ER 131 id est om. AE 136 vocatur … aliquibus: ab aliquibus vocatur BE 139 videlicet: valet U 142 sentire add. debet et U 143 sit om. AE 145 appetitus cibi: cibi appetitus inv. BER 148 facere om. AE 153 rationis iustitiam: iustitiam rationis inv. U

110

De summo bono, liber sextus

(17) Nimietas autem cibi et potus sumitur secundum proportionem sumentis cibum, quia, “quod Miloni giganti parum est, hoc magistro gymnasiarum est multum32)”, ut dicit Philosophus in Ethicis 33). Unde temperantia in hoc non habet medium rei, sed medium proportionis. Unde tunc est nimis, quando quis excedit mensuram suae valetudini proportionatam. (18) Haec autem nimietas in potu etiam, cum venit usque ad ligamen rationis, quod vocatur ebrietas, non est mortale peccatum, nisi ex electione procedat, et tali electione, qua quis delectationem potus proponit bono rationis et bono divino. Unde si sit ex ignorantia virtutis vini, ut Noe, vel ex ignorantia virium potantis, sicut senex vel inconsuetus facilius inebriatur quam iuvenis assuetus potare vinum, vel etiam fiat raro ex inclinatione huiusmodi delectationis scienter, non credo esse mortale peccatum, cum Gen. 4334) dicatur, quod fratres Ioseph inebriati fuerunt cum ipso. Praedictam autem electionem ostendit consuetudo, qua quis neglecta humana honestate frequenter inebriatur. Et ideo quidam dicunt, quod ebrietas non est mortale peccatum, sed ebriositas, quae dicit frequentem ebrietatem. Idem dico de excessu tanto in cibo, quod ipse similis est ebrietati, et ab Apostolo vocatur commensatio. Nec obstat huic, quod Apostolus frequenter hoc prohibet et mortalibus peccatis ipsa connumerat, quia loquitur de eis secundum perfectam rationem peccati, quam habent ex praefata electione finali, ut patet ex supra dictis, vel loquitur de eis secundum conexum sibi vitium luxuriae. Unde dicit35): “Nolite inebriari vino, in quo est luxuria”, id est “venter mero aestuans facile despumat in libidinem”, ut dicit Hieronymus36). (19) Ardor autem non significat quamlibet aviditatem et delectationem in cibo, quae vel nullum peccatum est, si est ex sola natura, vel est veniale peccatum, si tali delectationi ratio, plus quam oportet, inhaeret, sed significat igneam aviditatem, qua quis omnibus praeponit huiusmodi delectationem, ut Esau. Unde Ad Hebr. 1237) vocatur ‘profanus’, cum dicitur: “Ne quis fornicator, aut profanus, ut Esau, qui propter unam escam vendidit primogenita sua: scitote enim, quoniam et postea cupiens haereditare benedictionem, reprobatus est.” Unde patet hoc esse mortale peccatum.

32) 33) 34) 35) 36) 37)

Alb., Eth. III 3 5; Borgnet 262a cf. Arist., Eth. Nic. II 5, 1106b3–4; Kübel 121,77–78 Gen. 43,34 Eph. 5,18 Hieron., Epist. 83 (Pammachii et Oceani ad Hieronymum); Hilberg 120,1–16; ap. Decr. Grat. I 35 5; Friedberg 132 Hebr. 12,16–17

157 est multum: multum est inv. ER 167 43: 44 AB+ praeponit: proponit ABR ad om. AE

176 quo add. id est U

181

160

170

180

tractatus 2, capitulum 10

190

111

(20) Studiositas autem, quae est mortale peccatum, est studiositas divitis epulonis, qui epulabatur cotidie splendide, quando scilicet animus totus implicatur curae circa apparatum ciborum et potuum, quia »studium est vehemens applicatio animi ad aliquid, ut dicit Tullius in Rhetorica«38). Citra hoc vero est veniale peccatum vel etiam nullum peccatum, scilicet cum hoc requirit infirmitas vel consuetudo vel honestas alicuius. Potest enim rex in apparatu ciborum sicut et in aliis excellere rusticum sine peccato.

Cap. 10. De comparatione contrarii temperantiae ad timiditatem oppositam fortitudini et de virtutibus annexis temperantiae et vitiis oppositis eisdem

10

20

(1) Comparando timorem intemperantiae quadrupliciter possunt comparari. Possunt enim isti habitus comparari secundum ea, circa quae sunt sicut circa naturam, et sic timor plus assimilatur involuntario quam intemperantia, quia intemperantia est propter delectationem allicientem voluntatem, timor autem est propter tristitiam terribilis repellentem a se voluntatem. (2) Ex his sequitur, quod intemperantia magis est exprobrabilis quam timiditas, quia magis est in nobis1). (3) Possunt etiam comparari secundum suas operationes, et sic iterum intemperantia magis est voluntaria, et particulares circumstantiae, circa quae est comparatio, multum alliciunt appetitum et voluntatem. »Illa autem singularia, circa quae est operatio timidi ex sui terribilitate, intantum repellunt a se desiderium voluntatis, ut timidi ad ipsa evadenda multa deformia faciant. Fugiunt enim et arma proiciunt vel in servitute se dant et similia«2). (4) Si vero isti habitus inter se comparentur, tunc est e converso, scilicet quod intemperantia minus est voluntaria quam timiditas. Minus enim vult quilibet esse intemperatus quam timidus, quia illud turpius est et magis exprobrabile. (5) Comparando autem praedicta secundum electionem ad subiecta, in quibus sunt, sic timor est medicina intemperantiae. Ex quo enim voluntas allicitur per delectabile, numquam repellitur ab eodem, nisi amaritudo timoris poenae

38)

cf. Cic., De inv. I 25,n. 36; Stroebel 33b,16–17; Alb., Super Eth. IV 16; Kübel 303,21–22; V 13; Kübel 371,37–38; cf. VII 5; Kübel 541,47–48; II 6; Kübel 116,19–20; IV 15; Kübel 297,51–52 1) cf. Alb., Eth. III 3 8; Borgnet 267b 2) Alb., Eth. III 3 8; Borgnet 267a

1 contrarii om. U 3 possunt: potest BER 4 naturam: materiam AB 11 quae: quas 14 timidi: timida BR 15 servitute: servitutem U 20 allicitur: elicitur BR AB+E 21 timoris om. BER

112

De summo bono, liber sextus

delectabili coniungatur, sicut puer ablactatur. Unde in Is.3): “Quem docebit scientiam? Et quem intelligere faciet auditum? Ablactatos a lacte, avulsos ab uberibus.” Propter quod etiam, ut dicit Aristoteles4), »intemperantia assimilatur peccatis puerilibus«, quae non corriguntur nisi per disciplinam, quae est eruditio per difficilia, scilicet per verbera, de qua est illud Ps.5): “Apprehendite disciplinam.” Et illud Apostoli6): “Omnis quidem disciplina in praesenti non” est “gaudii, sed maeroris.” (6) Temperantia vero communiter sumpta ad ea, quae dicunt quasdam condiciones, sine quibus numquam est temperatus, et ad ea, ad quae transumitur nomen temperantiae propter hoc, quod habent modum similem modo temperantiae, habet novem virtutes partes suas secundum Aristotelem in libro De bonis laudabilibus et secundum Tullium in Rhetorica. Una est “continentia”, quae est virtus, “per quam cupiditas consilii ratione regitur”, ut dicit Tullius7), vel est “habitus invictus a delectatione” secundum Aristotelem8). Unde patet, quod haec non est continentia illa, quae est virtus intellectualis, quia non regit cupiditates, sed violenter repellit eas. Et huic opponitur incontinentia, per quam ratio subditur cupiditati. (7) Secunda est clementia, quae est virtus, per quam animus in odium alicuius concitatus benignitate retinetur, scilicet ne tantum saeviat, sicut odium provocat, sed modum servet et animum temperet, cum haec virtus transumptive dicitur temperantia. Differt autem clementia a mansuetudine, sicut differunt ira et odium, scilicet quia ira est appetitus vindictae ad propulsandum propriam iniuriam, odium autem desaevire conatur in eum, contra quem est, propter illius exterminium, etiam si nihil laesit, sed odio habeatur gratis. Clementia ergo moderatur odia sicut mansuetudo iras. Unde unum extremorum eius est odire odienda et non odienda, ut cum quis cum vitio odit et persequitur naturam bonam, et hoc constat esse mortale peccatum, cum sit contra caritatem proximi, aliud autem extremum est nec odienda nec non odienda odire, cum aliquis sic alium diligit, quod etiam placent sibi sua vitia et ea excusat vel etiam laudat, et tamen per hoc

3) 4) 5) 6) 7) 8)

Is. 28,9 Arist., Eth. Nic. III 15, 1119a33–34; Kübel 218,70; Alb., Super Eth. III 15; Kübel 219,15– 26 Ps. 2,12 Hebr. 12,11 Cic., De inv. II 54,n. 164; Stroebel 149b,17–19 Ps. Andron., De passion. 6 2; Glibert-Thirry 250,79

22 ablactatur: ablectatur AB Is.: ps. U 26 disciplinam add. etc. AE 29 dicunt: dicunt BRU 32 novem virtutes: nomen virtutis AB 35 invictus: intentus AB+ 43 propulsandum: propulsandam BER 39 quae: quia AB odium: alium B+R 50 etiam2 om. BER tamen: cum U 47 cum2: eum U

30

40

50

tractatus 2, capitulum 10

60

70

113

ille foveatur in malitia. Si hoc fit circa mortalia peccata, constat hoc esse mortale peccatum secundum illud Is.9): “Vae, qui dicunt bonum malum”, etc. Tertia est modestia, quae secundum Tullium10) est virtus, per quam pudor honestatis puram et stabilem comparat auctoritatem, per quam pudicitia mentis ita se ostendit in exteriori honestate morum, quod per evidentem puritatem et stabilitatem ipse modestus authenticus et venerabilis fit apud homines secundum illud Apostoli11): “Modestia vestra nota sit omnibus hominibus.” Et sic patet, qualiter pertinet ad temperantiam. Extrema opposita huic virtuti innominata sunt. Illud tamen, quod est in plus, est dissoluta levitas sensuum et morum, quae prodit lasciviam animi. Incontinens enim est lusivus. Quod quando sit peccatum mortale, patet ex praedictis. In minus autem est pusillanimitas, qua quis etiam a salubri conversatione cum hominibus separatur, ut praedictam auctoritatem sibi comparet, et hoc non est mortale peccatum, nisi quis teneatur ad talia. (8) Quarta est austeritas, quae secundum Aristotelem12) »est habitus, per quem aliqui non afferunt aliis delectationes collocutionum nec ab aliis recipiunt«, quod intelligendum est de turpibus delectationibus, quae inflammantur per illa colloquia, de quibus dicit Apostolus13): “Corrumpunt bonos mores colloquia prava.” Aliter enim esset vitium oppositum ‘eutrapeliae’, ut infra dicemus14). Unde patet, quod turpiloquium est vitium huic virtuti contrarium, quod, si fit quandoque ex sola levitate, veniale peccatum est. Si vero fit, ut loquens in his delectet se vel alios, ut alliciat quis alium ad turpia, mortale peccatum est. Ex quo patet, quod oppositum huic virtuti, quod deficit in minus, est, quando etiam in pia utilitate vel etiam pro necessitate recusat de huiusmodi materiis loqui, cum Apostolus15) post “raptum ad tertium caelum” discenderit ad coniugatorum cubile disponendum. (9) Quinta est humilitas, quae est secundum Aristotelem16) “habitus non superabundans in sumptibus et praeparationibus”, scilicet eorum, quae ad fastum pertinent. Et hoc fit, quando humilis contemperat sumptus et praeparationes statui suo. Et propter talem similitudinem reducitur ad temperantiam. Haec autem

9) 10) 11) 12) 13) 14) 15) 16)

Is. 5,20 cf. Cic., Tusc. Disp. III 8,n. 16; Pohlenz 325,7–12 Phil. 4,5 Ps. Andron., De passion. 6 2; Glibert-Thirry 250,76–78 I Cor. 15,33 cf. Ulric., De summo bono VI 3 3 4-5 II Cor. 12,2 Ps. Andron., De passion. 6 2; Glibert-Thirry 250,80–81

52 Is. add. 6 ABE 71 alios add. vel U

60 mortale peccatum: peccatum mortale inv. AR 66 quae: quia ABR 73 pro: in ER 77 scilicet eorum: eorum scilicet inv. AE

114

De summo bono, liber sextus

descriptio est data per exterius opus humilitatis. Unde si ipsa sumatur secundum actum interiorem, qui principalis est in omni virtute, sic ipsa est virtus faciens humilem non alta sapere nec ad alta tendere nec in exterioribus se extollere supra se. (10) Vitium autem huic virtuti oppositum, quod excedit in plus, est deiectio, qua quis etiam bona, quae vere in se habet, non recognoscit vel etiam statum suum abicit in malum suum et communitatis, nec habet nomen hoc vitium, sed circumloquendo vocamus ipsum nimiam humilitatem. Malum enim est, quod homo bona, quibus a Deo honoratus est, non recognoscat et per hoc nec gratus est Deo nec etiam satis de eo confidit, sed interdum etiam usque ad desperationem deicitur vel usque ad tantam accidiam aliqui perducuntur, quod se ipsos necant. Unde Dominus quandoque sanctos temptavit ad hoc, ut virtus eorum ipsis innotesceret. Similiter etiam secundum Augustinum17) praelatus non debet nimis se humiliare coram subditis, ne, “dum nimium servatur humilitas, regendi frangatur auctoritas”. Unde Apostolus18) dicit se velle honorare ministerium suum et Timotheum19) instruit: “Nemo, inquit, adolescentiam suam contemnat.” (11) Extremum autem, quod deficit in minus, est inordinatus appetitus pertinentis ad altitudinem status. Haec autem altitudo consistit in gradu dignitatis, et illius appetitus inordinatus est superbia, vel consistit in apparentia et gloria humana, illius inordinatus appetitus est vana gloria. Unde utrumque horum vitiorum sic opponitur humilitati. (12) Est autem vana gloria, quae Graece ‘cenodoxia’ vocatur, inordinatus appetitus favoris et praeconii popularis. “Gloria” enim hic vocatur, “quod nullo consciente non exiret inesse”, ut dicit Philosophus in Topicis 20), sive “clara cum laude notitia”21), quae gloria vana est, cum quis gloriatur de accepto, quasi non acceperit, quia falsitati innititur, vel cum alicuius gloria in confusione est, sicut qui gloriatur in malitia. Haec autem laus inordinate appetitur, cum non ordinatur ad gloriam eius, de quo dicit Apostolus22): “soli Deo honor et gloria”, et qui

17) 18) 19) 20) 21) 22)

Aug., Epist. 211,n. 14; Goldbacher 369,13–14; Reg., praec. 6,n. 3; Verheijen 435,212–213 cf. Rom. 11,13 I Tim. 4,12 Arist., Topic. III 3, 118b21–22; Minio–Paluello 57,25 Aug., Contra Maximin. Arian. Episc. II 13; Hombert 567,56 I Tim. 1,17

81 faciens: benefaciens AB 82 extollere add. se BR 86 et: vel etiam AB+ 95 suam: 87 nimiam: minimam ABR 88 bona om. AE 93 nimium: nimia AB+ tuam AE 99 vana gloria om. U 103 consciente: consentiente BER 104 notitia: laetitia BR 106 qui: cum quis AE

80

90

100

tractatus 2, capitulum 10

110

120

130

115

dicit in Is.23): “Gloriam meam alteri non dabo.” Nam si quis in Domino gloriatur desiderans, ut per suam laudem glorificetur auctor boni laudabilis sibi collati vel ut ipsi laudantes provocentur ad similia desideranda, ut sic in eis glorificetur Deus, non est hoc inordinatum, sed est impletio doctrinae Christi Matth. 524): “Sic luceat lux vestra coram hominibus” etc., quapropter non est hoc contrarium doctrinae, quam praemisit, docens nos occultare opera bona, ut pater, qui visione approbationis videt in abscondito, reddat nobis, quia, ut dicit Gregorius, sic opus debet esse in publico aliis in exemplum, ut intentio, qua soli Deo placere cupimus, maneat in occulto. Unde etiam ipse, qui dixit25): “Si adhuc hominibus placerem, Christi servus non essem”, ipse alibi monet: “Unusquique alteri placeat in bonum ad aedificationem.” (13) Si ergo haec gloria sit de malitia, tunc non est mortale peccatum, nisi sit de peccato mortali cum complacentia perpetrati criminis, et hoc nimis Deum provocat, sicut patet in humanis, ubi multum irritatur laesus, cum quis de eius laesione gloriatur. Et ideo dicit sanctus, quod malum est peccare, peius peccatum excusare, pessimum de peccato gloriari. Dixi autem ‘cum complacentia criminis’, quia quandoque aliquis poenitens de crimine gloriatur de aliquo per accidens circumstans vel consequens peccatum, sicut aliquis de pompa saeculi praehabita gloriatur, inquantum conversionem suam ostendit magis laudabilem. Et hoc non est mortale peccatum, et idem iudicium est de similibus. (14) Quia vero haec gloria est de bonis et laudabilibus operibus, non est mortale peccatum, nisi quando quis laudes divinas affectat, propter quod peccatum Herodes percussus legitur in Actibus 26), vel quando tantus affectus est ibi, quod impletur sententia divina, qua ipse dixit27): “Amen dico vobis, receperunt mercedem suam”, et hoc non est, nisi cum gloriam huius affectamus ut mercedem praeferentes ipsa mercedi gloriae aeternae. Unde etiam tunc solum opus nostrum omnino evacuatur mercede aeterna. Unde quamvis opus, quod citra praefatum affectum fit propter gloriam, non habeat mercedem aeternam manente tali intentione, tamen, quia in caritate factum est, et ideo habitualiter directum est in finem debitum, reducto illo habitu ad actum et correcta intentione et expiata culpa mercede aeterna remunerabitur, cum mortificata reviviscant.

23)

Is. 42,8; 48,11 Matth. 5,16 25) Gal. 1,10; Rom. 15,2 26) cf. Act. 12,23 27) Matth. 6,2; 6,5 24)

110 glorificetur: glorificentur EU 112 etc. om. BE 114 reddat: reddet BR 120 nimis: 134 citra: circa ABR 135 aeternam om. ABR nimius BR 121 eius: ipsa AU+ 136 tamen: cum AB 138 reviviscant: reviviscantur BR

116

De summo bono, liber sextus

(15) Superbia vero triplex est, scilicet habitualis, generalis, specialis. Habitualis superbia est originale peccatum, sive insit secundum perfectam rationem sive secundum quod ipsum remanet actu, postquam transiit reatu. Haec enim est traductio superbiae primorum parentum, et ideo est habitus inclinans ad omnem superbiam. Unde de masculo, cuius caro praeputii circumcisa non fuerit, dicitur, quod morietur, quia pactum Dei irritum fecit, scilicet in superbia Adae. (16) Generalis autem superbia est contemptus Dei in praecepto suo. Et hoc non est speciale peccatum, sed est condicio consequens omne mortale peccatum, inquantum est praevaricatio legis divinae, et sic est ipsa initium omnis peccati et est regina omnium capitalium peccatorum, quae sunt duces super alia peccata specialia secundum Gregorium Super Iob 28). Est enim formale in omni peccato, quae forma vocatur ab Augustino29) “aversio a bono incommutabili”. Haec enim aversio est per contemptum, potest tamen et primo modo dicta superbia vocari initium, id est efficiens principium omnis peccati, quia ad omnia inclinat, ut diximus30). (17) Specialis autem superbia est actualis elatio animi de iam habito vel appetitus dignitatis non habitae, et sic hic loquimur de ipsa, et secundum Gregorium31) et secundum Bernardum32) est quadruplex. Unde dicunt sic: “Quattuor sunt species, quibus omnis timor arrogantium demonstratur, cum bonum aut a semet ipsis habere se aestimant”, scilicet gloriando quasi non acceperint, aliter enim esset hoc infidelitatis, scilicet non credere omne bonum esse a Deo; “aut sibi datum desuper credunt, sed pro suis se accepisse meritis putant aut certe, cum iactant se habere, quod non habent, aut despectis ceteris soli videri appetunt habere, quod habent.” (18) Est autem ipsa mortale peccatum tantum, cum quis appetit honores divinos, ut “Aman superbissimus”33) et reges, qui se coli voluerunt, ut Nabuchodonosor et alii plures, vel cum appetit honores, quos habere non potest sine mortali peccato, ut cum indignus appetit honorem ecclesiasticum in ordine sacro vel in beneficio, aut cum affectus praefert hunc honorem honoribus aeternis in patria. Et hoc praecipue ostenditur, cum quis potius admittit mortale peccatum, quam permittat minui honorem suum. Et cum talis elatio est de bonis operibus secun-

28) 29) 30) 31) 32) 33)

cf. Greg., Moral. XXXI 45,n. 87; Adriaen 1610,7–10 Aug., Epist. 140,n. 74; Goldbacher 211,24 cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 2 10 16 cf. Greg., Moral. XXIII 4,n. 11; Adriaen 1152,13–17 Bern., Serm. 47; Leclercq–Rochais 267,2–3 Esth. 13,12

189 generalis add. et AE 190 habitualis superbia: superbia habitualis inv. BR 198 specialia: spiritualia AR 201 per add. praeceptum BER 204 et2 add. hoc BR 205 secundum om. AE dicunt: dicit BE 207 esset hoc: esset haec inv. BR 208 datum: datam U 212 Aman: Amon AU 213 mortali peccato: peccato mortali inv. AB 216 ostenditur: est B+ER

190

200

210

tractatus 2, capitulum 10

220

230

240

117

dum aliquam praehabitarum trium specierum ita, quod completo et deliberato affectu se animus erigit contra Deum, tunc est mortale peccatum, et tunc vincit omnia alia peccata in hoc, quod, sicut dicit Augustinus34): “Alia in malis operibus exercentur, ut fiant, superbia vero etiam bonis operibus insidiatur, ut pereant”, nec perdit bona opera, insuper in malum ea convertit, quia, ut dicit Gregorius35): “Qui virtutes sine humilitate congregat, quasi pulverem in ventum portat”, quia de sua opera excaecatur. (19) Humilitas ergo est medium inter praedicta, quia bona divinitus data humilis cognoscit, ne deiciatur, et defectus suos videns et bona non esse sua, sed Dei, non extollitur ad ambulandum in mirabilibus super se et sciens, quod, qui se humiliat, exaltabitur, et qui se exaltat, humiliabitur, non cupit hic exaltari, sed contemni, ut in patria exaltetur36). (20) Sexta virtus vocatur ‘simplicitas’, quae est “habitus contentus”, id est contentum esse faciens “his, quae contingunt”37), scilicet in variatione fortunae secundum prospera et adversa, ita scilicet, ut in prosperis temperatur animus, ne insolescat nimio gaudio nec elevetur, et in adversis etiam temperetur, ne nimis deiciatur vel abundantiori tristitia absorbeatur. Et sic patet, qualiter nomen temperantiae transumptive convenit huic virtuti. Unde Iob 38) divino testimonio simplex dixit: “Si bona suscepimus de manu domini” etc. Hac virtute armatus Apostolus39) dixit: “per gloriam et ignobilitatem, per infamiam et bonam famam”. (21) Contrarium huius virtutis est duplicitas instabilitatis animi, qua quis efficitur arundo vento agitata ita, quod vento tempestate adversitatis deicitur et aura prosperitatis elevatur in superbiam nesciens bene ferre fortunas, quia hoc non est cuiuslibet, sed tantum virtuosi secundum Aristotelem in Ethicis. Et elatio quidem illa est maius vel minus peccatum secundum modum illius superbiae, deiectio autem et turbatio in adversis. Tunc solum est mortale peccatum, quando haec turbatio tantum invalescit, quod vel homo desereret iustitiam, si per opus peccati posset infortunium repellere, vel etiam voluntatem habet hoc faciendi vel etiam voluntatem perducit ad opus, vel quando facit hominem contra Deum murmurare, tamquam inique secum agat. De hoc enim dicit Apostolus40): “Neque mur-

34) 35) 36) 37) 38) 39) 40)

Aug., Epist. 211,n. 6; Goldbacher 360,23–361,2; Reg., praec. 1,n. 7; Verheijen 420,29–31 Greg., Hom. in Evang. I 7,n. 4; Étaix 52,162–163 cf. Ps. 130,2 Ps. Andron., De passion. 6 2; Glibert-Thirry 250,82 Iob 2,10 II Cor. 6,8 I Cor. 10,10

221 vero om. AE etiam add. in U 222 opera add. immo U 226 cognoscit: cognoscitur U 228 hic om. U 234 vel: et AB+ 238 est om. BR animi: cum AE 239 vento om. U 245 vel2: et U

225 est om. BER nomen om. U

118

De summo bono, liber sextus

muraveritis, sicut quidam eorum” etc. Si autem aliquis subito potius ex turbatione quam ex deliberatione murmurat, non est mortale peccatum. (22) Septima est per se “sufficientia”, quae est “habitus contentus, quibus oportet”41), ut scilicet cum Apostolo42) in omnibus institutus sciat virtuosus “abundare et penuriam pati”. Scire autem abundare est non apponere cor divitiae, si affluant, sed temperare affectum, ne amentur, nisi quantum sunt subsidium necessitatis. Scire autem penuriam pati est squalores inopiae aequanimiter tolerare. Et sic patet, qualiter haec virtus habet similitudinem temperantiae. (23) Huic autem virtuti vitia contraria sunt amor nimius divitiarum, qui Graece ‘philargiria’ vocatur, et impatientia in paupertate. Primum istorum non est mortale peccatum, nisi cum divitiae in amore praeferuntur Deo. Talis autem affectus monstratur, cum sollicitudine suffocante rationem animus circa divitias occupatur, quae prohibetur Matth. 7, vel cum quis putat oportere etiam undecumque conquirere, scilicet per fas et nefas, vel cum retinet eas contra Deum, sicut dives epulo, qui nec micam Lazaro dedit43). Tunc enim secundum Apostolum44) “avaritia est idolorum servitus”, quia, ut dicit Hieronymus, quod quisque praecipue amat et colit, hoc sibi Deum constituit. Nec miretur aliquis, si avaritiam contrariam liberalitati dicimus huic virtuti contrariari, quia diversis rationibus utrique opponitur. Nam secundum affectum amoris, quo “ignis” avaritiae “numquam dicit: Sufficit”45), opponitur per se sufficientiae, sed secundum illiberalitatem in dando et accipiendo opponitur liberalitati. Secundum vero tunc solum est mortale peccatum, quando tantum est desiderium sufficientiae repellentis inopiae, quod praefertur desiderio sufficientiae felicitatis aeternae, qui affectus monstratur, cum homo paratum se invenit propulsare egestatem ex iniquo lucro. Et quia infirmus animus faciliter ad hoc protrahitur propter difficultatem paupertatis, ideo orat sapiens dicens: “mendicitatem et divitias ne dederis mihi”, Prov. 3046). (24) Octava est ornatus, qui est scientia circa decens in motu et habitudine, ut scilicet motus non sint lascivi, sicut est fractus incessus, visus vagus et similia, sed

41) 42) 43) 44) 45) 46)

Ps. Andron., De passion. 6 2; Glibert-Thirry 252,86 Phil. 4,12 cf. Luc. 16,20–21 Col. 3,5 Prov. 30,16 Prov. 30,8

248 eorum om. ABR 252 divitiae: divitiis AE 268 mortale peccatum: peccatum mortale inv. BE mihi add. etc. ER

256 philargiria: philargia AE 272 269 inopiae: inopias AB+

250

260

270

tractatus 2, capitulum 10

280

290

300

119

omnes motus sunt convenientes castitati, ne dicatur de aliquibus illud: “Pro eo, quod elevatae sunt filiae Syon, et ambulaverunt collo extento” etc., Is. 347). Similiter habitus non debet esse meretricius ordinatus ad capiendas animas, sed modestia temperatus non excedens statum personae nec consuetudinem patriae, praecipue in his, quae potius sunt ad ornatum quam ad necessitatis usum, ne incidant in illud Is. 348): “In die illa aufert Dominus ornamentum calceamentorum” etc., nec etiam debent esse in habitu “affectatae sordes”, ut dicit Augustinus49). Nec tamen est aliquod peccatum, si cultiori habitu vestitur rex vel regina quam rusticus vel rustica. (25) Est autem intelligendum hoc de scientia practica, quae procedit in opus. Et quantum ad primum praedictorum, scilicet quod haec virtus est scientia circa decens in motu, vitia ei contraria sunt superflua compositio motuum et nimia incuria circa haec, ut nec debita maturitas servetur in moribus nec etiam scandalo proximorum in hoc parcatur, contra quod dicit Augustinus50): “In incessu, statu, habitu et in omnibus motibus vestris nihil fiat, quod cuiusquam offendat aspectum, sed quod vestram deceat sanctitatem.” Primum horum non est mortale peccatum, nisi cum procedit ex superbia, quae est mortale peccatum, unde praemisit Is.51): “Pro eo, quod elevatae sunt filiae Syon” etc., vel cum procedit ex animo lascivo hominis cupientis alios ad sui concupiscentiam provocare. Dicit enim Augustinus52), quod non solum “appetere feminas”, sed etiam “ab ipsis appeti velle criminosum est”. Secundum vero non est mortale peccatum, nisi magnitudo scandali ipsum faciat esse mortale peccatum, quod scandalum secundum Apostolum53) etiam de se licita, scilicet “manducare de idolotythis”, facit esse mortifera. (26) Inquantum vero eadem virtus est scientia circa decens in habitu, sic vitia ei contraria sunt superflua pretiositas vestium vel ornatus, et hypocrisis vel superstitio in affectatis sordibus habitus. (27) Primum horum tunc solum est mortale peccatum, cum hoc est contra professionem alicuius, sicut aliquae moniales professae paupertatem et saeculi

47) 48) 49) 50) 51) 52) 53)

Is. 3,16 Is. 3,18 rectius Hieron., Epist. 22 (ad Eustochium), n. 29; Hilberg 187,3; ap. Decr. Grat. I 41 1; Friedberg 148 Aug., Epist. 211,n. 10; Goldbacher 363,4–6; Reg., praec. 4,n. 3; Verheijen 423,82–83 Is. 3,16 Reg., praec. 4,n. 4; Verheijen 424,85–86 cf. I Cor. 8,10

276 motus om. BR illud add. isaya U 282 debent: debet AR 283 vestitur: vestiascandalo: scandala BR tur ABR 288 haec: hoc AU moribus: motibus AB+ 290 habitu om. ABE 297 peccatum2 om. AE 308 vel: et U

120

De summo bono, liber sextus

abrenuntiationem ornant se ad modum theatricarum mulierum vel etiam monachi abiecto habitu religionis suae deferunt habitum clericorum saecularium, vel cum hoc procedit ex superbia damnabili vel ordinatur ad provocandum alios ad sui concupiscentiam illicitam. Quod ideo addo, quia, si maritus petulans requirit ab uxore, ut sic se ornet, quod ei placeat, et si mulier non oboediret, contempta diverteret ad alias, vel si sine verbo suo mulier hoc probabiliter praesumeret et ad hoc, ut ei caveret ab adulterio, vel ut eum ab hoc revocaret, se ornaret, nullum peccatum est, sed potius meritum. Inexcusabiles autem sunt, cum a viris prohibitae nihilominus se immoderate ornant. Patet enim, quod tunc hoc faciunt ex superbia vel ex libidine. (28) Quamvis autem citra hoc sit peccatum veniale, tamen, quanto maior datur aliis occasio carnalis concupiscentiae, tanto est peccatum gravius. Nam reatus omnium habentium ex hoc incitamentum libidinis in talem personam redundat ad aggravationem culpae, nec tamen ab uno, quin si percipit talis persona huiusmodi peccata per hoc opus ei illicitum committi, nec tamen abstinet, quin hoc sit mortale peccatum, cum etiam secundum Apostolum54) per comestionem idolothyti praestare aliis scienter occasionem idolatriae damnabile sit, quod tamen in se licitum est. (29) Quamvis etiam haec vera sint in utroque sexu, tamen de feminis hoc plus dicitur, quia in talibus plus consueverunt intendere, et etiam quia ex feminea verecundia plus comprimunt visum a spectaculis quam viri, et ideo ornatus virorum non est eis adeo periculosus sicut e converso. Propter quod dicitur I Petr. 355): “Quarum non sit extrinsecus capillatura aut circumdatio auri” etc. (30) Secundum vero praedictorum non est mortale peccatum, nisi hypocrisis vel vana gloria, ex quibus hoc procedit, sit mortale peccatum. Quandocumque autem diximus vel dicemus aliquid esse mortale peccatum ex eo, quod causa eius est aliud peccatum mortale, non est intelligendum, quod ibi in uno actu sint duo peccata, sed unum habens deformitates duorum vel plurium peccatorum, ut supra exposuimus. (31) Nona et ultima est bona ordinatio, quae est experientia, id est habitus causatus ex experientia separationis et discretionis actionis, unde ipse habitus eundem habet actum, scilicet separare et discernere actiones, quia secundum Philosophus in Ethicis eaedem sunt operationes, ex quibus causatur virtus in nobis,

54) 55)

cf. I Cor. 8,10 I Petr. 3,3

307 ad: in U 309 quod: ut ER 310 diverteret: ipsa duceretur AB+ 312 prohibite: prohibiti U 314 ex om. BE 320 idolothyti: idolanti BR 324 quia1 … plus: quia plus talibus U 325 comprimunt: contemnunt ABR 325 eis om. BER 326 etc. om. AB 329 quandocumque … (330) peccatum om. AB 332 deformitates: deformitatem AB

310

320

330

tractatus 2, capitulum 10

340

121

et quas ipsa virtus perfecta elicit. Est autem haec separatio secundum distantiam temporis, cum unaquaeque actio contemperatur tempori debito et sibi congruo. Discretio autem est, cum electio contemperat quamlibet actionem suae bonitati, ut meliorem praeferat minus bonae et hanc potius deserat propter illam quam e converso secundum illud Apostoli56): “Aemulamini charismata meliora.” Et sic patet, qualiter etiam haec virtus habet modum temperantiae. (32) Vitia autem huic contraria sunt, cum ex circumstantia indebiti temporis actio in se bona fit mala, vel saltem peccatum neglegentiae ei adiungitur, vel cum quis omittit maius bonum propter minus bonum. Nec est in his mortale peccatum, nisi cum quis tenetur ad illud, quod omittit, vel etiam tenetur ex praecepto aliquid facere tempore determinato et non facit.

56)

I Cor. 12,31

241 ut add. et AER

245 fit: sit BR

TRACTATUS TERTIUS DE VIRTUTIBUS, QUAS SUPRA VOCAVIMUS ADIUNCTAS VIRTUTIBUS CARDINALIBUS, SCILICET FORTITUDINI ET TEMPERANTIAE, ET PRIMO DE LIBERALITATE

Cap. 1. De materia ipsius et vitiorum oppositorum eidem et qualiter copulatur vel infertur vitium vitio et qualiter unum peccatum est causa aliorum, in quo est de septem capitalibus vitiis et filiabus eorum (1) Post haec de adiunctis virtutibus principalibus determinare volentes non agemus nisi de virtutibus adiunctis fortitudini et temperantiae, quia iustitia et prudentia non habent virtutes adiunctas eo, quod ipsae consistunt circa medium rei, quod uno modo est, et non differt nisi secundum rem. Fortitudo vero et temperantia consistunt circa medium quoad nos, in quo multa instrumentaliter deservientia requiruntur, circa quae sunt virtutes adiunctae. (2) Inter istas autem virtutes primo dicemus de liberalitate, quia secundum ipsam omnis virtus cognoscitur tam principalis quam adiuncta. »Fortis enim est, qui liberalis est in omnia, quae sunt fortitudinis, scilicet in armatura et in expensis exercitus et in similibus«1). Et idem facile est videre in aliis virtutibus. Vocatur autem ipsa liberalitas non propter illam liberalitatem solum, qua omnes virtutes liberae sunt, quia sunt sui causa, sed quia actus eius est liberi animi, qui sui causa est et omnino non est retractus. »Liberalis enim dat propter dare et non contracta manu«2), sed sicut dicitur Prov. ultimo3): “manum suam aperuit inopi” etc. (3) »Est autem liberalitas medietas circa pecunias sicut circa materiam«4), sed aliter quam iustitia, quia liberalitas est circa eas secundum absolutam considerationem, id est secundum quod est unius hominis secundum se ipsum quaerentis adminicula virtutis, iustitia vero est circa ipsam secundum considerationem

1)

Alb., Eth. IV 1 1; Borgnet 272b Alb., Eth. IV 1 1; Borgnet 273a 3) Prov. 31,20 4) Alb., Eth. IV 1 1; Borgnet 273a 2)

5 et2 om. BR 6 vel: et AER ad miracula AE

17 in1 om. BER

18 virtutes om. AE

25 adminicula:

10

20

tractatus 3, capitulum 1

30

40

50

123

comparatam, quae est hominum dependentium mutuo ad invicem secundum debitum, quo uterque alteri obligatur. Virtus enim est circa illam materiam, circa quam est actus eius, secundum quem ipsa laudatur. »Liberalis autem laudatur circa dationem et sumptionem pecuniarum et non circa aliquid aliud. Ergo ipsa consistit circa pecunias. (4) Pecuniae autem nomine hic intelligimus omnia illa, quorum dignitas sive valor numismate mensuratur«5). Circa illa autem necessaria est virtus, quia, cum bona exteriora sint bona utilia, ipsa ad aliud ordinantur, quia secundum Augustinum in libro De doctrina Christiana usus est ordinatio aliquorum ad aliud, quod per illa intenditur obtineri. Talis autem usus potest esse bonus vel malus, quia si referatur ad bonum finem, erit bonus usus, si vero refertur ad malum finem, erit malus usus sive abusus, et inter haec difficile est dirigere, ut scilicet debitus finis praefigatur, et usus talibus circumstantiis rectificetur, quod proportionatus sit illi fini. Et ideo circa haec virtus est necessaria, quae sola dirigit in bono et difficili. Nec tamen liberalitas est circa omnia bona exteriora, quia non est circa ea, quae essentialiter ad bonum virtutis ordinantur, sicut sunt amicitia, quae fundatur super honestum, et potentatus in urbanitatibus et dignitates, quae conferuntur propter virtutem, sed tantum circa illa bona exteriora, quae instrumentaliter ad virtutem et felicitatem ordinantur. (5) »Circa eandem materiam pecuniarum sunt duo vitia sumpta secundum superabundantiam et defectum, scilicet prodigalitas et illiberalitas, diversimode tamen, quia illiberalitatem semper copulamus his, qui ad lucrandum vel conservandum pecunias student superflue, prodigalitatem vero non semper copulamus dilapidantibus pecuniam, sed quandoque inferimus« ipsam aliis vitiis, scilicet luxuriae vel superbiae vel alteri huiusmodi. (6) »Copulare autem vitium vitio dicimus, quando unus actus cum deformitate vitii principalis alterius vel aliorum vitiorum deformitates habet sibi coniunctas tamquam sibi subservientes«6). Unde in tali actu non est nisi unum peccatum numero, tanto tamen gravius, quanto plures habet deformitates, sicut supra7) diximus de peccato primorum parentum. Unde quia illiberalitas semper habet sibi coniunctas et subservientes deformitates perversi lucri vel avarae retentionis, ideo diximus ipsam his esse copulatam.

5)

Alb., Eth. IV 1 1; Borgnet 273b; Arist., Eth. Nic. IV 1, 1119b26–27; Kübel 222,60; Alb., Super Eth. IV 1; Kübel 222,23–25 6) Alb., Eth. IV 1 1; Borgnet 273b 7) cf. Ulric., De summo bono VI 1 5 3–4

27 materiam: naturam ABR 46 illiberalitas: liberalitas U, add. sed AB principaliter ABR 53 est om. U

52 principalis:

124

De summo bono, liber sextus

(7) »Inferre autem dicimus, quando unum vitium alteri ingerimus ut causam ipsius«8). Quod enim peccatum sit causa peccati dicunt Philosophus in IV Ethicorum et Augustinus in libro De praedestinatione sanctorum 9) et in libro Contra Iulianum10) et super illud Ps.11): “Supercecidit ignis” etc. et Gregorius XI Homilia Super Ezechielem12), immo Apostolus ipse hoc dicit Ad Rom. 1, cum enumeratis peccatis divini contemptus subdit13): “Propter quod tradidit illos Deus in passiones ignominiae”, Gen. 1514): »nondum sunt completa peccata Amorrhaeorum«, Ps.15): “Appone iniquitatem super iniquitatem” etc.; Os. 416): “sanguis sanguinem tetigit”; I Thess. 217): “ut impleant peccat sua” semper; Apoc. ultimo18): “qui in sordibus est” etc. Hoc tamen est per accidens, quia secundum Dionysium19) »malum per se est incausale«, quia sic nihil est et nihil nullius est causa. Quomodo per accidens peccatum sit causa peccati, patebit, cum ostenderimus, qualiter peccatum est poena et effectus peccati. (8) Alio tamen modo causandi est peccatum causa peccati secundum Philosophum quam secundum sanctos. Nam secundum Philosophum peccatum est causa illius peccati, cui ipsum infertur ut finis ei, quod est ad finem, sicut latro occidit, ut depredetur. Sancti vero varie sumunt hanc causalitatem, qui tamen omnes comprehenduntur sub causalitate causae efficientis. Hoc enim efficiens in proposito tripliciter sumitur, quia vel est efficiens disponens, ut dicit Avicenna, et sic unus actus peccati relinquens dispositionem ad actum similem in specie est causa sequentis peccati eiusdem speciei. De hoc enim dicit Gregorius20): “peccatum, quod mox per poenitentiam non diluitur, suo pondere ad aliud trahit”,

8) 9) 10) 11) 12) 13) 14) 15) 16) 17) 18) 19) 20)

Alb., Eth. IV 1 1; Borgnet 273b Aug., De praedest. sanct. 13,n. 25; PL 44,979 cf. Aug., Contra Iulian. V 3,n. 8; PL 44,787 Ps. 57,9 cf. Greg., In Hiezech. Hom. I 11,n. 24; Adriaen 179,402–403, 409–411; 180,416–417 Rom. 1,26 Gen. 15,16 Ps. 68,28 Os. 4,2 I Thess. 2,16 Apoc. 22,11 Dion., De div. nom. 4 30; PG 3,732A; Simon 290,80; Suchla 175,16; Alb., Super Dion. De div. nom. 4,n. 215; Simon 292,9–10 Greg., Moral. XXV 9,n. 22; Adriaen 1247,14–15; Petr. Lomb., Sent. II 36 3; Grottaferrata 1971, 539,12–14

59 ipsius: eius AB dicunt: dicit AB 61 XI: XL AB 62 ad om. AE rum: amor ER 66 sua om. AR 69 est causa: causa est AB

64 Amorrhaeo-

60

70

80

tractatus 3, capitulum 1

90

100

125

et tantum potest iterari talis actus, quod, sicut in operibus virtutum frequentia perficit habitum in modum naturae moventem ad opera similia, sic etiam actus vitiorum inducit habitum consuetudinis moventem ad similia sibi opera quasi secundum naturae necessitatem, quia secundum Philosophum21): “Consuetudo est altera natura.” Unde Ier. 22): “Si potest Aethiops mutare pellem suam” etc., et Is. 123): “Si fuerint peccata vestra ut coccinum” etc. (9) Aut est efficiens per accidens, quia secundum Philosophum in VII Physicorum 24) est removens prohibens, hoc autem prohibens casum in peccatum vel est gratia. Et sic primum peccatum, per quod hic excidit a gratia, est causa omnium sequentium. Unde Augustinus super illud Ps.25) “Supercecidit ignis” etc. Inter primam apostasiam et ultimam poenam ignis aeterni media sunt peccata et poena peccati, id est causata a peccato primo, vel providentia divina, quae etiam volenti peccare multa obstacula ponit, ne malam voluntatem possit implere in opere secundum illud Os. 226): “Propterea, ecce, ego sepiam viam tuam spinis” etc. Et haec custodia non aufertur nisi per obstinatae malitiae peccatum. Unde Is. 5, postquam Dominus ostendit irrevocabilem obstinationem populi Israel, subdit27): “Auferam sepem eius”, vel fidelitas Dei in cohibendo malitiam temptatoris, ne tantum temptare possit, quantum desiderat, et hoc removet enormitas sceleris, per quam meretur quis torqueri per eadem, per quae peccat. Et ideo permittitur hostis libere ponere offendicula, per quae quis ruat in illa peccata, quae iam dicto modo se habent ad praecedens peccatum, sicut secundum Apostolum28) illi, qui Deum cognitum “non coluerunt” nec glorificaverunt, sed per idolatriam contumeliis affecerunt sine blasphemiis, traditi sunt in tam abominabiles passiones, quod contumeliis affecerunt corpora sua in semet ipsis. (10) Aut est efficiens, unde est motus, sicut actus unius peccati movet ad actum aliorum peccatorum, quos sumit in usum suum, unde Gregorius in Mora-

21) 22) 23) 24) 25) 26) 27) 28)

Arist., De mem. et remin. 2, 452a27–28 Ier. 13,23 Is. 1,18 cf. Arist., Phys. VIII 4, 255b15–18; Hoßfeld 593,64–65; Alb., Phys. VIII 2 4; Hoßfeld 595,49–52 Ps. 57,9 Os. 2,6 Is. 5,5 Deut. 32,17

85 etc. om. AB 86 I om. AR ut: sicut AR etc. om. AB 87 quia: quod AB+ VII: VIII 89 hic: homo BE 90 ignis add. et non videntur AB 92 vel: et BER 93 posAB+ sit: possint U 94 propterea add. hoc BR 96 Is.: ps. U 97 eius add. etc. AB 100 quis ruat: ruat quis inv. BER 104 corpora sua: corpus suum B+R 105 actum: actus U

126

De summo bono, liber sextus

libus 29) super illud Iob 3930): “procul odoratum bellum, exhortationem ducum et ululatum exercitus”, ponit superbiam reginam et septem capitalia vitia ponit duces et vitia eis conexa vocat exercitus. Et constat, quod rex et dux movent exercitum. Eadem etiam vitia vocat filias capitalium vitiorum, quia iam dicto modo ex ipsis procedunt. Et quia haec generatio nihil habet virilis vigoris, sed femineae infirmitatis multum habent, ideo potius vocantur filiae quam filii. Dicit enim Gregorius31) sic: “Regina vitiorum est superbia”, supple non illa, quae est speciale peccatum, sed quae est formale complementum omnis mortalis peccati. (11) “Quae septem principalibus vitiis quasi ducibus suis devastandum cor tradit.” Sunt autem haec vitia dicta principalia, quia tamquam duces assumunt vitia sibi conexa in usum suum. Ideo autem ipsorum est assumere alia, quia ipsa sunt circa obiecta principaliter inclinantia ad conversionem inordinatam ad bonum commutabile et circa quae principaliter humana conversatio versatur et in eis omne, quod in mundo est, concluditur, quae sunt concupiscibile oculorum, circa quae est avaritia, et concupiscibile carnis, circa quae est luxuria et gula, et pertinentia ad superbiam vitae, circa quae est ipsa superbia, quae est regina, et dux eius vana gloria et ea, quae sunt his contraria, sive sint talia tantum secundum reputationem nostram, sicut invidus bonum alienum reputat suam depressionem, sive veraciter sint nobis illata, contra quae consurgit ira, sive sint condiciones nostri status nos contristantes, quae tristitia, cum abundantior est et nos absorbet, vocatur accidia. Vocantur etiam capitalia non solum propter praedictam rationem principatus, sicut princeps caput vocatur, sed etiam quia omnia alia vitia sub ipsis continentur ut species sub genere, vel ad ipsa ut principalia reducuntur non solum peccata commissionis, ut quidam dicunt, sed etiam omissionis, ut patebit in reductione Gregorii32). (12) Sequitur, quos duces multa vitia sequuntur. “Neque enim culpae omnes pari accessu cor occupant, sed dum maiores et paucae neglectam mentem praeveniunt, minores et innumerae ad illam se catervatim fundunt”33). Initium omnis peccati superbia, et hoc supra exposuimus. “Primae soboles eius” sunt “inanis gloria, invidia, ira, tristitia, avaritia, ventris ingluvies, luxuria”34). Deinde hanc divisio-

29) 30) 31) 32) 33) 34)

cf. Greg., Moral. III 31,n. 60; Adriaen 153,22–44 Iob 39,25 Greg., Moral. XXXI 45,n. 87; Adriaen 1610,7–10 Greg., Moral. XXXI 45,n. 88; Adriaen 1611,39–40 Greg., Moral. XXXI 45,n. 87; Adriaen 1610,4–7 Greg., Moral. XXXI 45,n. 87; Adriaen 1610,15–18

112 habent: habet AE ad AE

115 septem: vitia B+ER

123 tantum om. BER

130 ut add.

110

120

130

tractatus 3, capitulum 1

140

150

160

127

nem reducit Gregorius35) ad bimembrem et ostendit, quomodo utriusque membri capitalia vitia ex invicem oriuntur dicens de his: “Quinque spiritualia sunt, duo carnalia”, sed ita sunt cognata, “ut unum ex altero proferatur”, quia inanis gloria generat invidiam, invidia iram, ex ira turbata mens tristatur. Tristitia non habens in se, unde laetetur, foris quaerit et facit avaritiam. In carnalibus ex ingluvie nascitur luxuria. Haec sunt septem gentes, quas subvertit Dominus a facie filiorum Israel, quia, ut ibidem dicit Gregorius36), contra haec septem datur spiritus septiformis, quam adaptationem exponemus infra37), cum de donis erit sermo. Hi sunt septem hostes principales impugnantes Ierusalem, de quibus dicit Ps.38) “Moab et Agareni, Gebal” etc. Assur enim non ponitur tamquam principalis, sed tamquam adiunctus praedictis septem, cum dicitur39): “Etenim Assur venit cum illis.” Haec sunt septem daemonia, quae Christus de Maria Magdalena eiecit. Hi sunt septem spiritus aliis nequiores, qui faciunt novissima hominis peiora prioribus. (13) Alia tamen septem enumerantur Prov. 1740), cum dicitur: “Sex sunt, quae odit Deus, et septimum detestatur anima eius oculos sublimes, linguam mendacem” etc. Et dicit Beda, quod ibi ponuntur sex vitia capitalia, sed ipse vocat vitia capitalia peccata mortalia, et praecipue illa, quae multis aliis sunt graviora. (14) “De inani gloria”, quae est prima soboles superbiae, oriuntur “inoboedientia, quia nulli vult secundus haberi; “iactantia”, id est laus sui ipsius; “hypocrisis”, qua se virtuosum et per consequens laudabilem fingit, quia bonum laudabile virtus est; “contentiones”, quia, qui se magnificat et dilatat, iurgia suscitat; “pertinacia” opposita constantiae, quia constantia est permansio in ratione recta, sed pertinacia est permansio in suo sensu, sive sit rationalis sive irrationalis, et talis est, qui semper sensus suum vult praeferri sensibus aliorum; “discordia”41) quia, ut Gregorius42) dicit, “inanis gloria” generat “invidiam, quia dum vani nominis potentiam appetit, ne quis alius hanc adipisci valeat, tabescit”. Unde Apostolus43) ei duo communia adiungit dicens: “Non efficiamur inanis gloriae cupidi, invicem

35) 36) 37) 38) 39) 40) 41) 42) 43)

cf. Greg., Moral. XXXI 45,n. 89; Adriaen 1611,57–58 cf. Greg., Moral. XXXI 45,n. 87; Adriaen 1610,18–21 cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 2 3–18 Ps. 82,7–8 Ps. 82,9 Prov. 6,16–17 Greg., Moral. XXXI 45,n. 88; Adriaen 1610,22–25 Greg., Moral. XXXI 45,n. 89; Adriaen 1611,42–46 Gal. 5,26

139 his add. septem ABE 141 in … (142) unde: unde in se BER 151 Prov. 17: per Gregorium E 17: 7 B 6 RU 153 etc. om. BE 157 qua: qua AR cum E 161 semper om. AE 162 Gregorius dicit: dicit Gregorius inv. BR dum: de ER 163 hanc: aliquis BR

128

De summo bono, liber sextus

invidentes, invicem provocantes”. Ubi autem haec sunt, ibi est discordia, novitatum praesumptiones, quia nova magis movent nos ad admirationem et ad laudem, si bona videntur. Notandum tamen, quod Christus etiam adiungit ei infidelitatem dicens Ioann. 544): “Quomodo vos potestis credere, qui gloriam ab invicem recipitis, et gloriam, quae a solo Deo est, non quaeritis?” Sed hoc intelligendum est de infidelitate, quae opponitur fidei, quae sufficit ad salutem, de qua dicitur Rom.45): “Corde creditur ad iustitiam, ore autem confessio fit ad salutem.” Quare autem multi propter vanitatem humanae gloriae tunc sic non crediderunt, ratio ponitur Ioann. 1246), cum dicitur: “Verumtamen ex principibus multi crediderunt in eum, sed propter Pharisaeos non confitebantur, ut de synagoga non eicerentur. Dilexerunt enim magis gloriam hominum quam gloriam Dei.” (15) De invidia oriuntur odia propter illa, quae sequuntur, scilicet exultatio in adversis proximi, quia invidus reputat hoc bonum suum, afflictio in prosperitate proximi, quia invidus hoc reputat suam minorationem, et haec duo non sunt caritatis, sed adiecta, vel quia, ut dicit Gregorius47), “invidia generat iram, quia, quanto interno livoris vulnere animus sauciatur, tanto mansuetudo tranquillitatis amittitur.” “Ira” vero, ut dicit Augustinus48), “crescit in odium”, “susurratio, quae est occulta detractio”49), “detractio”, scilicet manifesta. Haec enim duo oriuntur ex invidia famae et gloriae proximi. “De ira oriuntur rixae”, quae est mordacitas verborum contentiosorum, rixa enim proprie canum est; “tumor mentis” ex indignatione et molestia contra iniuriam illatam; “contumeliae” in verbis probrosis; “clamor” in contentione, quia, ut dicit Ambrosius50): “Contentio est impugnatio veritatis cum confidentia clamoris”; “indignatio” ostensa in subtractione signorum amicitiae, quae sunt vultus placidus allocutio, salutatio et similia; “blasphemiae”, scilicet in Deum, quia iratus faciliter iurat et interdum iurando blasphemat et alias retorquendo iniuriam sibi illatam in Deum permittentem contra eum murmurat quasi contra iniustum iudicem. (16) “De tristitia” oriuntur “malitia”, quae est amaritudo cordis faciens conversationem eius conviventibus sibi amaram; “rancor”, quo faciliter ea, quae

44) 45) 46) 47) 48) 49) 50)

Ioann. 5,44 Rom.10,10 Ioann. 12,42-43 Greg., Moral. XXXI 45,n. 89; Adriaen 1611,46–48 Aug., Epist. 211,n. 14; Goldbacher 368,11–12; Reg., praec. 6,n. 1; Verheijen 433,194 Expos. Pauli epist. ad Rom. 2,1; de Martel 17,469–470 Glossa interl. in Rom. 1,29; Argentinae 1480, 77

170 est om. U 179 hoc reputat: reputat hoc inv. ER 180 quia om. BER 189 placidus add. et AE 191 iniuriam sibi: sibi iniuriam inv. U 192 contra om. BR 193 conversationem: conversionem A conservationem B 194 conviventibus: convenientibus ABR

170

180

190

tractatus 3, capitulum 1

200

210

220

129

in aliis videt, detestatur et indignatur facientibus, qui vero sibi nequam est, tui bonus; “pusillanimitas” ex deiectione cordis, per quam nihil audet eorum, in quibus ut leo confidere debuit, sed trepidat timore, ubi non est timor; “desperatio” consequens huiusmodi timorem male humiliantem; “torpor circa praecepta” consequens desperationem, sicut e converso “qui sperant in Domino, mutant fortitudinem, assumunt pennas ut aquilae, currunt et non laborant, ambulant et non deficiunt”, Is. 4051); “vagatio mentis erga illicita”, quia, ut dicit Gregorius52), “dum confusum cor bonum laetitiae in semet ipso amiserit, unde consolari debeat, foras quaerit”. (17) “De avaritia oriuntur proditio”, qua quis prodit et tradit proximum lucri gratia ut Iudas Christum; “fraus” in contractibus emptionis et venditionis et in similibus; “fallacia” verborum, ut per talem deceptionem turpe lucrum quis consequatur; “periuria”, per quae in iudiciis res proximorum subtrahuntur; “inquietudo, violentiae” in latrociniis et rapinis “et contra misericordiam obdurationes cordis”53), quia non emollitur aliqua pietate compassionis, ut proximorum necessitati subveniat. (18) “De ventris ingluvie” propagatur “laetitia inepta”, quia, cum vinum laetificet cor hominis et idem faciat delectatio, cibi superfluitas horum causat excessum in ineptam laetitiam; “scurrilitas”54), quae, ut dicit Glossa 55) super illud Eph. 556) “aut scurrilitas”, “a stultis curialitas dicitur”, id est iocularitas, “quae risum solet movere”. Et ideo patet, quod nascitur ex “inepta laetitia” “multiloquium”, quia multi vapores calidi ex caliditate vini exagitati confundunt spiritus et species imaginationis et phantasiae, et ex hoc fiunt multae conceptiones, quas inconsideratio ebrietatis non sinit provide retineri, sed facit eas inconsiderate eloqui. Unde dicitur Prov. 3057): “Noli regibus, o Lamuel, noli regibus dare vinum, quia nullum secretum est, ubi regnat ebrietas.” “Immunditia”, de qua Is. 2858): “Omnes mensae repletae sunt vomitu sordiumque”, etc. Et quamvis haec passio sit potius effectus quam actus specialis peccati, tamen inquantum ostendit excessum minimae voracitatis vel ebrietatis, sic speciale peccatum ponitur congrue “hebetudo sen-

51) 52) 53) 54) 55) 56) 57) 58)

Is. 40,31 Greg., Moral. XXXI 45,n. 89; Adriaen 1611,54–55 Greg., Moral. XXXI 45,n. 88; Adriaen 1610,30–32 Greg., Moral. XXXI 45,n. 88; Adriaen 1610,32–33 Glossa interl. in Eph. 5,4; Argentinae 1480, 377 Eph. 5,4 Prov. 31,4 Is. 28,8

195 vero: enim AU 198 humiliantem: humilitatem AR cum ABR 214 curialitas: scurialitas BR

201 40: 60 EU

202 dum:

130

De summo bono, liber sextus

sus circa intelligentiam”59), quia oppilatis organis sensuum interiorum impeditur operatio intellectus accipientis a sensu, quia, licet intellectus non utatur corpore, tamen utitur utente corpore, ut supra IV libro diximus60), Os. 461): “Fornicatio, et vinum, et ebrietas auferunt cor”. (19) “De luxuria” nascitur “caecitas mentis”62), quia lumen intellectus fumo carnalium passionum obnubilatur et per immersionem in carnem obscuratur. Unde dicit Archytas Tarentinus, quod voluptas perstringit mentis oculos eaque, cum maior fuerit, omne lumen rationis extinguit. Et licet haec caecitas poena potius quam culpa, inquantum tamen ad ipsam consequitur ignorantia sciendorum, sic est peccatum. (20) “Inconsideratio” opposita considerationi prudentiae, quia voluptas non solum obtenebrat lumen rationis scientificae sive speculativae, sed etiam rationis prudentialis, et utrumque facit ex una causa, quae iam dicta est, et inquantum haec consideratio causat praecipitationem in agendis, sic est peccatum. “Inconstantia”, quia, qui mollis et dissolutus est, frater est sua opera dissipantis eo, quod ex levitate animi in nullo stabilis manet, et talis est luxuriosus. “Praecipitatio” sui ipsius in diversa crimina vitae ex impetu carnalium desideriorum, quae sui expletione intenduntur, unde Prov. 763): “Statim eam sequitur quasi bos ductus ad victimam” etc. “Amor sui” cum naturali amore, quo “nemo umquam carnem suam odio habuit, sed fovit eam et nutrit”, ut dicitur Eph. 564) superadditur affectus carnalis ex immersione affectus in carnem, quod maxime fit in hoc vitio. “Contemptus Dei”, qui specialiter huic vitio appropriatur, cum sit universaliter in omni vitio, quia hoc vitio homo excaecatus abicit timorem Dei, super quem reverentia fundatur. “Affectus saeculi praesentis”, circa quod quis tanto plus afficitur, quanto in rebus saecularibus amplius delectatur. “Desperatio futuri saeculi”65) tam propter hoc, quod caecitas huius vitii non sinit cognoscere spiritualia et honorem animarum sanctarum, quam etiam propter hoc, quod talis non credit esse aliquas delectationes spirituales, quas expertus non est, sed tantum credit esse delectationes asini. Sic enim delectationes carnales vocat Avicenna in sua Metaphysica 66).

59) 60) 61) 62) 63) 64) 65) 66)

Greg., Moral. XXXI 45,n. 88; Adriaen 1610,32–34 ibi non invenitur rectius Os. 4,11 Greg., Moral. XXXI 45,n. 88; Adriaen 1610,34 Prov. 7,22 Eph. 5,29 Greg., Moral. XXXI 45,n. 88; Adriaen 1610,40–43 ibi non invenitur

226 3: 4 A 227 auferunt: aufert U 233 est: patet BR 240 crimina: discrimina BER quae: qui ABR 242 amore: amori U quo: qua BR 243 fovit: fovet BER 247 saeculi praesentis: praesentis saeculi inv. U

230

240

250

tractatus 3, capitulum 1

260

270

131

“Dixerunt enim impii cogitantes apud se non recte: exiguum et cum taedio est tempus vitae nostrae, non est refrigerium in fine hominis”67) etc. Cetera, quae de peccatis in communi dicenda sunt, ponemus in fine huius libri sexti. Ex his patet, quod Gregorius hic non solum enumerat peccata specialia, sed vel varias malas affectiones concurrentes in uno peccato vel etiam poenas peccatum consequentes, quae, inquantum ex nobis sunt, vituperabiles sunt. (21) Sic ergo unum peccatum aliis ingeritur vel copulatur, et ideo tales pessimi sunt eo, quod non unam, sed multas multorum vitiorum habent malitias. Est tamen inter haec differentia, quia vitium, quod praedicto modo aliis inseri dicitur, servat suum nomen et rationem. Vitium vero, quod alteri copulatur sicut fini, cedit in nomen et rationem vitii, cui sic copulatur, quia omnis voluptas accipit speciem et nomen ab ultimo volito, quod est finis ipsius. Alia, quae voluntas ad hoc requirit, sunt in ipsa sicut dispositiones et non sicut formae perfectivae. (22) Unde prodigalitas, de qua nunc est sermo, sicut dicit Philosophus in Ethicorum 68) vult esse unum simplex malum et nulli alteri copulatum. Aliter non servat nomen suum nec rationem. Nam qui dilapidat substantiam, ut luxurietur, non proprie vocatur prodigus, sed luxuriosus, sed qui unum solum finale malum habet, »quod est dilapidare substantiam, proprie prodigus appellatur, propter quod prodigus propter se, id est inquantum prodigus, perditus est«69), ut dicit Philosophus70), quia pecunia communiter dicta pro omni eo, cuius valor numismate mensuratur substantia, vocatur ex eo, quod conservatio substantialis esse hominis in ea consistit, et non conservatur sine ea. Et ideo dicitur Luc.71) de filio prodigo: “Perierat et inventus est.” Vocantur tamen huiusmodi pecuniae facultates, inquantum per eas cuilibet est facilis potestas faciendi, quod vult.

67)

Sap. 2,1 Arist., Eth. Nic. IV 1, 1119b27–31; Kübel 222,60–63; Alb., Eth. IV 1 1; Borgnet 274b 69) Alb., Eth. IV 1 1; Borgnet 274a 70) Arist., Eth. Nic. IV 1, 1120a1–2; Kübel 222,65; Alb., Super Eth. IV 1; Kübel 222,35–223,1 71) Luc. 15,24; 15,32 68)

254 etc. om. BR 264 ab … volito: a volito ultimo AB 267 et: id est U ipsum ABR 274 dicitur add. in E 276 cuilibet est: est cuilibet inv. U

271 id est:

132

De summo bono, liber sextus

Cap. 2. Qualiter liberalis et prodigus et illiberalis se habeant circa pecunias, et de propriis actibus ipsorum, et de quo dandum sit et quis sit magis proprius actus liberalitatis et de comparatione prodigalitatis ad illiberalitatem (1) Est ergo, ut diximus1), liberalitas circa pecunias ut circa materiam et obiectum, quo utitur haec virtus. Dupliciter autem potest aliquis se habere circa pecunias, scilicet passive et active. Utrumque horum ordinat liberalitas. (2) Nam per liberalitatem est bene pati in accipiendo pecunias, unde oportet, scilicet a propriis possessionibus, quae propriae sunt non solum ex parte rei possessae, sed etiam ex parte liberaliter possidentis, id est quas decet liberalem possidere, sicut sunt possessiones, quae nec illicito nec turpi lucro ad eum devolutae sunt. Liberalis enim non aufert alienum, nec turpe lucrum quaerit, quia, ut dicit Philosophus2), “hoc est honorantis pecunias” illo honore, de quo dicit Apostolus3): “Avaritia, quae est idolorum servitus”, sed potius utitur eis ut dominus, scilicet ad dandum, quia dominus dicitur quasi dans munus, immo liberalis, nec est petitivus alienorum nec etiam sponte oblata faciliter accipit, quia tota eius intentio est aliis benefacere, et talis benefactoris non est faciliter velle, ut ab alio bene sibi fiat. (3) Nec huic contrariatur dictum Senecae in libro De beneficiis 4), scilicet qui renuit accipere, ille non vult dare, quia liberalis non renuit accipere tali intentione, cum hoc ad illiberalem pertineat, ut infra dicemus5), sed potius propter praedictam causam, propter quam etiam si quandoque »accipit honoratus et multum inductus ab amico, non accipit in recompensationem donationis«, quia secundum Philosophum6), “donum est datio irreddibilis”, »sed in signum amicitiae«7). (4) Sane, quia liberalis semper desiderat dare, et hoc non potest, nisi habeat, unde oportet accipere, et haec sunt proprie possessiones, ut diximus, ideo ipsas non neglegit, sed diligenter eas procurat non propter amorem ipsarum, sed propter cupiditatem liberalis donationis, cuius signum est, quod »sine magno gravamine potest liberalis pati iniusta in damnis et in expensis«8), quas importune

1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8)

cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 1 2–3 Arist., Eth. Nic. IV 2, 1120a33–34; Kübel 229,54–55; Alb., Super Eth. IV 2; Kübel 230,11– 16 Eph. 5,5 ibi non invenitur cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 2 12 Arist., Topic. IV 4, 125a18; Minio–Paluello 76,20–21 Alb., Eth. IV 1 3; Borgnet 278a Alb., Eth. IV 1 5; Borgnet 281a

3 illiberalitatem add. etc. AE 5 autem: aut AU 17 bene sibi: sibi bene inv. AE 18 qui: quod U passiones BER 28 in om. AE

12 de om. AB 15 oblata: ablata AB 25 haec: hoc BR possessiones:

10

20

tractatus 3, capitulum 2

30

40

50

60

133

cogitur facere, et magis gravatur, si aliquando non consumpsit, quod secundum rationem honestatis oportebat expendere, quam tristetur de hoc, quod expendit hoc, quod secundum rationem honestatis non fuit oportunum expendere. In hoc enim adversatur perversae sententiae avari »Simonidis dicentis tristandum esse hominem de hoc, quod operatus est aliquid, quod non erat oportunum« in donationibus, et »non de hoc, quod operatus non esset, quod erat oportunuum operari«9) in datione. Ex hoc patet, quod non valde amat pecunias nec sollicitudine suffocante suis possessionibus intendit secundum illud Matth.10) “nolite solliciti esse” etc., quia, quod multum amatur, multa sollicitudine custoditur nec sine gravi dolore amittitur. Nec tamen abnuimus, quin liberalis tristetur, si quandoque ex causis emergentibus contingat ipsum expendere, quod alias non esset expendendum, sed mediocriter turbabitur, et ut oportet, sicut etiam delectatur indebitis suis actibus, ut oportet; virtutis enim moralis est utrumque horum. (5) Et quia non datur, sicut oportet, omne illud, quod praedicto modo accipitur, unde oportet, ideo patet, quod non possunt esse eiusdem moris male accipere et bene dare, sicut faciunt illi, qui de rapina indigentibus vel alias dignis donant, nec etiam possunt esse eiusdem moris bene pati in accipiendo et turpe operari in lucrando. (6) Intantum autem liberalis superabundat inordinata donatione, ut sibi ipsi in possessione relinquat minora. Quod tamen sane intelligendum est. Nam in rebus possessis aliquid est necessarium vitae, aliquid est necessarium personae, aliquid est superfluum ad utrumque. De necessario vitae oportet non dare, quia, cum hoc sit contra ordinem naturae, non potest esse virtutis speratio eo, quod virtus est habitus in modum naturae consentaneus rationi. De necessario etiam domus sive familiae, quod vocavimus necessarium personae, secundum quod persona dicit gradum dignitatis in homine, ad quem pertinet providentia et gubernatio familiae secundum modum decentiae illius gradus, maius enim debetur maiori et minus minori, etiam oportet non dare. Cum enim determinati sint, quibus et quantum et quando oportet haec dare, non possunt haec determinari ad alienos. (7) Dabit ergo de superfluo tam sibi quam familiae, sicut natura de superfluo sibi operatur aliud sibi simile in specie. Unde dicitur Luc. 1211): “Verumtamen quod superest, date elemosynam” etc., et ideo dabit secundum facultatem

9)

Alb., Eth. IV 1 5; Borgnet 281a Luc. 12,11; 12,22 11) Luc. 11,41 10)

35 hoc: quo U 37 esse om. AB 42 non datur: datur non inv. U dicitur non BER 43 moris add. et AR 48 intelligendum est: est intelligendum inv. BER 50 oportet non: non oportet inv. BER 51 speratio: operatio AE 53 sive: et BER vocavimus: supra vocamus ABR 59 sibi simile: simile sibi inv. AE 60 etc. om. BE

134

De summo bono, liber sextus

substantiae, id est eo modo, quo dicitur Tob. 412): “Quomodo potueris, ita esto misericors. Si multum tibi fuerit” etc. Non enim consistit liberalitas in multitudine vel magnitudine datorum, sed in proportione donationis ad facultatem donantis. Nam “si voluntas prompta est ad dandum secundum illud, quod habet, in bonis accepta est, non secundum quod non habet” II Cor. 813), et ideo, ut dicit Philosophus14), nihil prohibet eum, qui minora dat, liberaliorem esse eo, qui dat maiora, si ille dat de minoribus facultatibus, ut patet in vidua, quae “duo aera minuta”15) dedit Lucae. (8) Ordinat etiam liberalitas activum modum se habendi circa pecunias, id est operationem donationis dando, scilicet quibus oportet et quando et ubi et unde et quantum. Liberalitatis autem actus ex tribus considerandus est, scilicet quod bonus et bene sit et quod boni gratia factus sit et quod delectabilis sit vel non tristis. Bonum quidem et bene oportet esse hunc actum, quia omnis virtus dat bonum esse suae operationi et modus virtutis dat esse bene, quod consistit in circumstantiis actus. (9) Oportet etiam actum tantum esse gratia boni liberalitatis, quia bene omnis virtutis est, quod est eligens et eligens propter hoc bonum, quod in ipsa virtute est. Unde quicumque dat propter aliquam aliam causam quam propter bonum, quod in communicatione donationis est, non dicitur liberalis, sed aliqua alia qualitate virtutis vel vitii dispositus. Si enim dat misero ex compassione, misericors est, si, ut laudetur, gloriosus est, si, ut maiora recipiat, cupidus est, et sic de aliis. (10) Est tertio actus liberalitatis delectabilis vel non tristis, quia, ut dicit Philosophus16), omne, »quod secundum quamcumque virtutem operatum est, delectabile est vel non triste vel etiam nequaquam triste«. Delectabile quidem est, inquantum ultima convenientia convenit cum desiderio et cum potentia perfecta per habitum elicientem opus sibi simile. Delectatio enim est coniunctio convenientis cum convenienti. Non triste autem est in se, quia difficultas eius non attenditur ab operante. Est autem nequaquam triste, inquantum eius difficultas comparatur ad delectationem finis.

12)

Tob. 4,8 II Cor. 8,12 14) cf. Arist., Eth. Nic. IV 2, 1120b9–11; Kübel 229,60–61 15) Luc. 21,2 16) Arist., Eth. Nic. IV 2, 1120a26–27; Kübel 229,52; Alb., Super Eth. IV 2; Kübel 229,44– 230,2 13)

61 quo: quod U 63 donantis: dantis B+ER 65 non om. AE secundum add. id AE 68 Lucae add. etc. AE 69 pecunias: pecuniam BER 72 liberalitas: liberalitatis AE 76 actus om. U 78 et eligens om. ER 79 quam: quod B+R 87 opus … simile: sibi simile opus U

70

80

90

tractatus 3, capitulum 2

100

110

135

(11) Quamvis ergo liberalitas sit circa utrumque praedictorum, scilicet circa accipere et dare, tamen magis est circa dare. Unde “beatius est magis dare, quam accipere”, Act. 2017). Dare autem accipimus communiter pro sumptibus expensarum et dationibus donorum, quia utrumque est in emissione pecuniae. Ratio autem huius est duplex. Una est ex speciali natura liberalitatis, ipsa enim circa usum pecuniarum. Ille autem consistit in donatione, et acceptio potius pertinet ad possessionem quam ad usum, quia usus omnis refertur ad alterum et non ad se ipsum. Ergo patet propositum. (12) Secunda ratio est ex generali ratione virtutis. Omnis enim virtus principalius est circa benefacere, quod est laudabilius et amabilius et difficilius, quam circa bene pati vel non turpe operari. Dare autem est operatio, et bene accipere est bene pati, per quod liberalis est non turpe operans in lucrando, quod non multum est laudabile eo, quod abstinere ab illicitis non est magnae virtutis, nec etiam hoc semper laudatur laude, quae ad liberalitatem referatur, sed ad iustitiam, quia non turpiter accipiens nulli iniuriosus est, bene autem dans communiter magis laudatur quam bene accipiens et magis amatur. Unde dicit Philosophus18), quod »liberales inter omnes virtuosos magis amantur, quia ex ipso actu virtutis utiles sunt«. Est etiam difficilius, quia in omnibus difficilius est suum emittere in alium quam aliena non accipere. Sequitur ergo idem, quod prius. (13) Ex hoc autem, quod diximus »liberalitatem esse circa bonum usum pecuniae, qua contingit etiam male uti«, sequitur, quod »contingat bono male uti, sicut etiam e converso malo contingit bene uti, et ex hoc Eustratius in commento super IV Ethicorum concludit falsas esse maximas, quas Tullius ponit in Topicis suis, scilicet cuius usus bonus est, et ipsum est bonum, et e converso, et cuius usus malus est, et ipsum malum et e converso«19). Sed mala est haec reprehensio, quia »alius est usus rei utilis, id est ad quem ipsa res per se ordinata, de quo verae sunt praedictae regulae, et alius est usus utentis, de quo loquitur Eustratius«20).

17)

Act. 20,35 Arist., Eth. Nic. IV 1, 1120a21–23; Kübel 222,75–76; Alb., Super Eth. IV 1; Kübel 223,47–53 19) Alb., Eth. IV 1 2; Borgnet 276b 20) Alb., Eth. IV 1 2; Borgnet 276b 18)

102 vel: et ABR 106 quia: quod BR 114 sicut: sic AE 116 est om. BER et: et U om. ER ipsum add. quoque BER 118 se ordinata: est ordinata U (119) praedictae: praedictae sunt verae AB

117 est verae …

136

De summo bono, liber sextus

(14) Contra hoc etiam, quod diximus, liberales inter omnes virtuosos magis esse amabiles21), »dicit idem Eustratius, quod fortitudo sit magis amabilis eo, quod aliquando liberativa est patriae«, et utrumque horum verum est diversis rationibus, nos enim loquimur de amabilitate, quae directe est per operationem boni, “fortitudinis vero amabilitas non determinatur per operationem boni, sed per repulsionem contrarii”22). (15) Communiter autem loquendo dicit Philosophus23) »liberaliores esse eos, qui accipiunt substantiam« ex hereditaria successione illis, qui proprio studio acquisiverunt ea eo, quod illi non timent malum indigentiae, quod non sunt experti. Isti autem semel cremati in camino paupertatis semper timent ignem, sicut proverbium est vulgatum. Insuper naturale est unicuique diligere sua opera, et quae suo labore sunt parata plus quam opera aliena, etiam si sunt meliora, “sicut parentes diligunt suos natos etiamsi deformes sunt, et poetae diligunt poemata, et sic est in omnibus aliis”24). Unde etiam illi, qui suo opere pecuniam acquisiverunt, plus eam diligunt et conservant, quam qui alieno labore ipsam gratis accipiunt. (16) Et quia, ut diximus, »liberalis non est ex intentione acceptivus nec custoditivus pecuniae, sed potius emissivus per sumptus et dationes«, talis autem non de facili ditatur, ideo dicit Philosophus25), quod “non est facile ditari liberalem”, “et ex hoc accidit, quod in liberalibus maxime consuevit accusari fortuna, quod caeca sit”26), non prospiciens, ut dignis det divitias, qui eis bene utuntur per communicationem, sed illis, qui sua non communicant. (17) »Prodigalitas autem, prout est malum, simplex abundans in dando et non accipiendo, sed deficit in accipiendo. Illiberalitas vero deficit quidem in dando, sed superabundat in accipiendo. Et ideo haec duo vitia contraria sunt secundum morem, dico autem secundum morem, quia contrariorum, quae sunt in moribus, id est boni et mali, non est modus aliorum contrariorum, quae posita sub eodem genere contraria sunt secundum suas formas sive specificas differentias, quae

21) 22) 23) 24) 25) 26)

cf. Arist., Eth. Nic. IV 1, 1120a21–23; Kübel 222,75–76; Alb., Super Eth. IV 1; Kübel 223,47–53 Alb., Eth. IV 1 3; Borgnet 277b Arist., Eth. Nic. IV 2, 1120b11–12; Kübel 229,61; Alb., Super Eth. IV 2; Kübel 230,45–49 Alb., Eth. IV 1 4; Borgnet 279a; cf. Arist., Eth. Nic. IV 2, 1120b13–14; Kübel 229,62; Alb., Super Eth. IV 2; Kübel 230,53–58 Arist., Eth. Nic. IV 2, 1120b14–18; Kübel 229,62–64; Alb., Super Eth. IV 2; Kübel 230,61–71 Alb., Eth. IV 1 4; Borgnet 279b

121 esse add. magis AU 123 directe: dicere ABR 124 vero: vere AE 126 liberaliores: 128 ea: eam U 129 in om. BR 132 diligunt add. sua ER 133 illi om. BR liberales AB+ 142 est om. BER 142 non add. in AER 143 vero om. BE 146 id est: scilicet AB

120

130

140

tractatus 3, capitulum 2

150

160

170

137

maxime a se distant, et ideo sunt simplicia et impermixta, et per suam mixtionem constituunt medium«27). »In moribus enim nihil talium est. Nam malum et bonum in nullo uno genere possunt poni, quia, cum genus sit una simplex natura, in qua species uniuntur quantum ad genus generalissimum, vel sit una essentia constans ex potentia et actu quantum ad genera subalterna, ista contraria et etiam medium ipsorum, quod in comparatione ad extremum est extremum, sunt circa delectationes et tristitias, quae non possunt esse una simplex essentia, nec una determinatur per alteram sicut potentia per actum, sed tantum referuntur ad unum morem. Virtuosus enim delectatur et tristatur, in quibus oportet«28), »malus vero, in quibus non oportet, et ideo per nullam unam rationem communem possunt poni in uno genere generalissimo vel subalterno, sed sicut in tota philosophia haec scientia habet singularem modum doctrinae, ita habet specialem modum accipiendi genera et species. Et ideo dicit Philosophus, quod bonum et malum non sunt in genere, sed sunt genera aliorum«29). (18) Nec etiam sunt contraria secundum suas formas specificas, quia contraria se invicem participant et extrema constituuntur a medio per recessum ab ipso, nec etiam in ultimo sive maxime a se distant, quia ultimum non est in talibus. Omne enim malum potest esse peius et bonum potest esse melius. Unde patet propositum. (19) »Prodigus autem melior est illiberali tripliciter. Uno modo, quia bene sanabilis est tam aetate«30) defectiva quam etiam ab egestate, quia indigentia, sive sit ex aetate sive ex penuria, naturaliter inclinat ad sui suppletionem per retentionem necessariorum, cuius signum est, quod fere omnes homines sunt amatores pecuniae secundum illud31): “et pecuniae oboediunt omnia”. Et iterum32): »A minori usque ad maximum omnes avaritiae student.« E contrario autem omnibus vitiis decrescentibus illiberalitas crescit ex iam dicta ratione. Secundo modo est ipse melior secundum morem, »quia philantrophia, id est amor hominum, commendatur in bonis moribus, quam prodigus per signum amoris, quod est suorum communicatio, in multos ostendit. Illiberalis autem est hoc modo tantum amans se ipsum, immo nec se ipsum amat«33), quia de ipso dicitur Eccl. 534): “Cunctis

27) 28) 29) 30) 31) 32) 33) 34)

Alb., Eth. IV 1 6; Borgnet 281b Alb., Eth. IV 1 6; Borgnet 282a Alb., Eth. IV 1 6; Borgnet 282b Alb., Eth. IV 1 7; Borgnet 283a Eccl. 10,19 Ier. 6,13 Alb., Eth. IV 1 7; Borgnet 283b Eccl. 5,16

149 costituunt: consistunt ABR om. AE 172 omnes om. ABE

164 se add. invicem AB

167 est om. BR

171 et1

138

De summo bono, liber sextus

diebus vitae suae comedit in tenebris, et curis multis”, etc. et “qui sibi nequam est, cui bonus?”35) Tertio modo, quia similior est liberalitati ex eo, quod est circa idem, circa quod est liberalitas, propter quod etiam faciliter mutatur prodigus in liberalem, quia »in habentibus symbolum facilis est transmutatio«36), ut dicitur in II De generatione et corruptione 37). (20) »Prodigorum autem quidam non consistunt in simplici malo prodigalitatis, sed copulant et malum iniustitiae, et hi abundant in acceptione et datione, tota enim intentio eorum est dare, etiam quibus non oportet, ut histrionibus et adulatoribus vel lenonibus vel secundum aliam quamcumque voluptatem sibi placentibus, moderatis autem sive honestis saepe nihil darent«38). Sic autem dare et consumere substantiam non possunt diu sine acceptione, et ideo fiunt acceptivi, undecumque scilicet de propriis possessionibus et alienis, et sic prodigalitas aliquid habet illiberalitatis. (21) Interdum etiam copulant ei vitium intemperantiae, unde dicit Philosophus39), quod, qui facile dant et consumunt substantiam, faciliter et frequenter intemperati fiunt, »prodigus enim secundum naturam est mollis cordis et ideo, cum molle oboediat cuilibet tangenti, ipse faciliter inducibilis est ad omnia, quae volunt praedictae turpes personae«40), quibus ex muneribus praecipue applicatur ad amorem. (22) »Quia vero illiberalitas est in duobus, scilicet in defectu dationis et in superabundantia acceptionis, ideo non semper integra advenit omnibus illiberalibus, sed quandoque dividitur. Quidam enim superabundant in accipiendo accipientes« undecumque etiam de turpilucro, et de donatione nihil cogitant. Tales autem sunt, »qui vocantur parci, id est qui superabundant in non dando, vel tenaces, id est qui, et si aliquid dant, hoc dant cum difficultate et tristitia, vel kimbiles, id est cymini venditores et computatores, qui scilicet nec minima dant gratis, vel ginifones, id est qui parva expendunt, vel symphones, id est qui parva donant«. Ex his enim nominibus patet, quod isti deficiunt in dando.

35) 36) 37) 38) 39) 40)

Eccli. 14,5 cf. Alb., Eth. IV 1 7; Borgnet 284b cf. Arist., De gener. et corr. II 4, 331a23–25; Hoßfeld 186,53–54; Alb., Super Eth. IV 3; Kübel 232,45–47; Alb., Eth. IV 1 7; Borgnet 284b Alb., Eth. IV 1 7; Borgnet 284a Alb., Eth. IV 1 7; Borgnet 284b Alb., Eth. IV 1 8; Borgnet 285a–b

185 etiam: et BER 186 quamcumque: quamtumcumque AB 187 autem sive: aut et BR aut U darent: daret ABR 193 secundum add. suam ABE 196 ad: per AER 196 illiberalitas est: est illiberalitas inv. U 199 enim: etiam ABR 200 etiam om. ER 202 et1 om. AE

180

190

200

tractatus 3, capitulum 2

210

220

230

139

(23) »Quidam vero illiberales deficiunt quidem in dando non curantes de acceptione propter timorem turpitudinis«41), ne videantur non esse contenti suis, sed cupere aliena, vel ne oporteat eos etiam e converso dare sua his, a quibus accipiunt, aliter esset eis verecundum accipere. (24) »Turpes autem lucratores appellamus illos, qui virili animo destituti ex parvitate cordis praeponunt lucrum honestati liberalis animi et timori turpitudinis sustinentes obprobria gratia lucri, etiamsi sit parvum. Tales autem sunt, qui de meretricio pascuntur«42), et »lusores, qui quocumque ludo etiam ab amicis lucrantur, quibus potius dari oporteret, et usurarii et necrokleptes, id est mortuorum spoliatores, et mikrokleptes, id est parvi fures«, scilicet qui in occulto furantur. Eos autem, qui magis accipiunt, quae non oportet et unde non oportet violentias inferentes, non dicimus »illiberales nec solum turpes lucratores, quia maiori pravitate pravi sunt illi, quam sit illiberalis, qui ex pravitate cordis ad hoc se non extendit et magna aggredi non audet. Appellamus autem eos tyrannos, qui terras et civitates depredantur, vel perniciosos, qui aliis inferunt iniurias, vel impios, qui sacra praedantur vel in parentes saeva committunt, vel iniustos, qui sua lucra faciunt damna aliorum contra aequalitatem iustitiae«43). (25) Ex praedictis intelligitur divisio Aristotelis44) in libro Magnorum Moralium, ubi dicit sic: Sunt autem illiberalitatis plures species, puta cirivices, id est viles mercatores, quosdam vocamus et cumines, id est cymini venditores et turpes lucratores, et periulogos, scilicet qui exigua dant et multa improperant. Omnes autem isti sub illiberalitate cadunt. Malum enim multiforme, bonum autem uniforme, puta sanitas quidam simplex, morbus autem multiformis. Similiter virtus simplex, malitia vero multiformis. (26) Liberalitas igitur est virtus medium tenens in expensis et dationibus et acceptionibus. Et secundum haec tria Aristoteles in libro De bonis laudabilibus ponit octo eius opera, quae tamen sunt unius rationis et ideo sunt unius virtutis. Dicit enim sic: Opera liberalitatis sunt distributivum diversis diversimode secundum gradus idoneitatis ad recipiendum beneficium. Spectandi enim sunt mores eius,

41)

Alb., Eth. IV 1 8; Borgnet 285b; cf. Arist., Eth. Nic. IV 4, 1121b21–28; Kübel 235,66–69; Alb., Super Eth. IV 3; Kübel 236,11–28 42) cf. Arist., Eth. Nic. IV 3, 1121b7–10; Kübel 233,86–87; Alb., Super Eth. IV 3; Kübel 234,10–14 43) Alb., Eth. IV 1 8; Borgnet 286a–b; Arist., Eth. Nic. IV 3, 1121b12–1122a8; Kübel 235,62– 76; Alb., Super Eth. IV 4; Kübel 235,37–236,84 44) cf. Arist., Eth. Nic. IV 3, 1122a8–12; Kübel 235,76–78

207 contenti add. de ABE 216 qui: quae ABR 219 magna: magis ABR 224 ubi: unde BER 226 multa improperant: improperant multa inv. BER 230 igitur: autem BR

140

De summo bono, liber sextus

in quem »beneficia conferuntur«, ut dicit Tullius I libro De officiis 45), vel secundum necessitatem indigentiae, quia, sicut dicit libro II46): “Propensior debet esse benignitas in calamitosos, nisi forte calamitate digni fuerint”, seu proiectivum esse pecuniarum, id est adeo prompte et faciliter dativum, ac si proiceret sine cura secundum illud Prov.47) “Ne dicas amico tuo revertere et cras dabo tibi, cum statim dare posset.” Seneca II libro De beneficiis 48): “Omnis benignitas properat, et proprium est libenter facientis cito facere”, in laudabilia scilicet opera vel etiam in homines, quibus laudabile est dare. Nam “beneficium dando accipit, qui digno dedit”, ut dicit Macrobius in libro Saturnalium 49), et abunde largum esse, id est habere abundantiam largitatis in dando, non prodigalitatis, ad indigentem, quia, ut dicit Tullius II libro De officiis 50), »causa largitatis duplex est, scilicet si necesse sit aut utile«, adiutivum autem in necessitate, et si hoc non potest facere per pecuniam, sed per proprium laborem, sicut enim dicit Tullius II libro De officiis 51): »liberalitatis duplex est ratio« aut enim opera impeditur indigentibus aut pecunia. Et philantrophon, id est amatorem hominum non verbo nec lingua, sed operae beneficentiae et veritate benigni animi. Et ideo etiam ipse multis fit amabilis, quia, ut dicit Boethius II De consolatione 52): “Avaritia semper odiosos, claros largitas facit.” Et haec quattuor comprehenduntur sub datione. Quantum vero ad acceptionem dicit: et non accipere, unde non oportet, quod supra53)exposuimus. Et quantum ad expensas dicit: Adhuc autem et circa vestem mundum. Non dicit: sumptuosum, quia virilis animus liberalis nec affectatas sordes debet assumere, nec muliebri ornatu effeminatum animum debet sibi comparare secundum illud54): “Forma viros neglecta decet”, et circa mansionem, id est domum, supple, etiam servabit munditiam et decentiam status sui et praeparationem superfluorum et bonorum conversationem habentium delectabile absque utilitate, id est intendit praeparationi necessariorum his, qui sibi superflui et non utiles sunt in familia, diversimode boni sunt in se et delectabiles in pacifica conversatione et

45) 46) 47) 48) 49) 50) 51) 52) 53) 54)

Cic., De off. II 19,n. 65; Atzert 101,1–3 Cic., De off. II 18,n. 62; Atzert 99,10–11 Prov. 3,28 Sen., De ben. II 5,n. 4; Prêchac 30 Macr., Saturn. II 7,n. 11; Willis 155,1 Cic., De off. II 17,n. 59; Atzert 98,14–15 Cic., De off. II 15,n. 52; Atzert 94,25 Boeth., Philos. cons. II 5; Bieler 26,9 cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 2 24 Ovid., Ars am. I; Bornecque 21,507

236 sicut add. idem U 240 dare posset: possis dare U 243 abunde: abundare 249 nec: aut AE operae: opera ABR BER 246 autem: aut EU et: etiam AB+E 255 quantum: inquantum AE vestem mundum: vestimenta munda ABR

240

250

260

tractatus 3, capitulum 3

270

280

141

nutrimentum animalium habentium aliquid delectabile vel amabile, quia etiam talia solacia saepe valent ad studiosorum recreationem, ut dicant illud Ps.55) “Delectasti me, Domine, in factura tua” etc. (27) Dicit autem Philosophus ibidem, quod liberalitas est familiaris et annexa iustitiae et multae aliae virtutes, cum tamen supra probaverimus56) iustitiam et prudentiam non habere aliquas virtutes adiunctas, quia aliud est esse virtutem adiunctam principali quam esse ei familiarem. Nam virtus adiuncta est, quae est circa illud, quod instrumentaliter cooperatur virtuti principali, familiaris autem virtus est circa eandem materiam cum principali et habet eandem formam cum ipsa participando modum eius. Et ideo prudentia et iustitia habent quidem virtutes sibi familiares, sed non adiunctas. (28) Comites etiam liberalitatis ponit Aristoteles in eodem libro multas virtutes dicens: Consequitur autem liberalitati sanitas moris, id est moralis conversationis, quia, ut supra diximus57), haec virtus complectitur omnes alias virtutes morales, et bona ductio, qua quis benignitate animi ducitur ad largam beneficentiam, et philantropia, id est amor hominum, qui ex hoc ipso, quod aliquis benefacit alteri, amat eum ut opus suum etiam plus, quam ametur ab eo, cui benefacit, secundum illud Apostoli58) quamvis “plus vos diligens, minus diligar” a vobis, et miserativum, inquantum est philantropos, quia amor facit flere cum flentibus et amicorum amantem, quia illis praecipue benefacit, sicut oportet, et amantem peregrinorum, quia, ut diximus59), abunde largus est ad indigentes et amantem boni, scilicet honesti, quia honestis praecipue benefacit. Et quia liberalis donatio est beneficium, ideo de beneficio esset hic tractandum, sed hoc differimus usque ad tractatum de gratia, quae est specialis virtus.

Cap. 3. De prodigalitate et quibus non sit dandum, quibus tamen prodigus dat, etc. (1) Prodigalitas autem, inquantum est simplex vitium, nihil intendit nisi consumere et dilapidare substantiam, et in hoc delectatur, et qui in hoc tantum excedit, quod se ipsum vel suos, quorum curam tenetur habere, ponit in defectum necessariorum, in malo statu est secundum illud I Tim. 51): “Si quis suorum, et

55) 56) 57) 58) 59) 1)

Ps. 91,5 cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 1 1 cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 2 8–9 II Cor. 12,15 cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 3 26 I Tim. 5,8

271 et: vel AB+U

275 moralis: mora vel BRU

279 benefacit: benefecit U

142

De summo bono, liber sextus

maxime domesticorum curam non habet, fidem negavit” illa negatione, de qua alibi dicit idem Apostolus2): “Confitentur se nosse Deum, factis autem negant.” Et est infideli deterior, scilicet qui conservat saltem foedus naturale habendo curam suorum. (2) Si autem hoc fiat de rebus ecclesiasticis, talis vocatur dilapidator ecclesiae, et additur tunc prodigalitati vitium rapinae specialis crudelitatis, quia res pauperum diripiuntur, et ideo hoc est multo gravius peccatum quam simplex prodigalitas et quam rapina commissa in rebus non egentium. Et quia res huiusmodi ad sacra pertinent, scilicet ad ecclesias, ideo interdum hoc crimen vocatur sacrilegium, cum tamen proprie non sit, quia nec sacrum nec de sacro tollitur. (3) Nec solum prodigus dat de eo, de quo non est dandum, sed insuper potius dat, quibus non est dandum, ut histrionibus et venatoribus et adulatoribus et aliis sibi conformibus in vita quam bonis et honestis. Et quandocumque haec simul sunt in opere, scilicet quod aliquis dat, quibus non debet dari, et dat de eo, de quo non est dandum secundum excessus supra dictos, scilicet quod hoc redundat in destitutionem sui et suorum et in spoliationem pauperum, tunc est gravius peccatum, quam si tantum alterum istorum ibi esset. Quid autem sit, de quo non est dandum, ex praedictis patet. Cum autem id, quod dandum est, dat aliquis histrionibus, distinguendum est, quia, si tales theatricis et turpibus ludis mentes hominum subvertunt et talibus ludis, quis delectatus eis dat sua, ut eos ad similia provocet, et in tali statu consensum conservet, patet, quod talis »dignus est morte aeterna, qua non solum facientes digni sunt, sed etiam qui facientibus consentiunt«, Ad Rom. 13). (4) Si vero pravi in se existentes non turpes, sed liberales ludos habent, in quibus ‘eutrapelia’ medium virtutis tenet, si quis talibus tantum dat, quod per hoc foventur in sua pravitate et de cibo securi iustitiam neglegunt, in eadem damnatione est cum eis. Si autem subvenit necessitati naturae, bene facit, quia illa semper diligenda est opere et veritate. At si parce dat talibus ad conservandam famam suam, id est ne a talibus vituperetur, non credo talem peccare mortaliter. (5) Aliqui autem sunt, qui in tali vita potius sunt ex necessitate quam ex voluptate, quia nullo alio artificio sciunt necessaria conquirere sibi et suis nec exercent ludos turpes, sed liberales, et illos credo non esse ex hoc malo statu, et dantes eis

2) 3)

Tit. 1,16 Rom. 1, 32

7 negant: negavit eum BR 10 hoc om. U 14 ecclesias: ecclesiam et AB interdum … vocatur: hoc crimen interdum vocatur E interdum vocatur hoc crimen A 19 dari: dare ABE 21 et2: vel U 26 consensum om. AE 30 tantum dat: dat tantum inv. BER 38 ex: in AE hoc om. ABE

10

20

30

tractatus 3, capitulum 3

40

50

60

143

praecipue respectu talis indigentiae non reputo peccare, vel etiam si habent tales ludos secundum moderamen ‘eutrapeliae’. (6) Adulatoribus autem dare non reputo esse mortale peccatum, nisi vel nimius appetitus gloriae hoc causet, sicut Herodes delectabatur, quando sibi dabantur laudes non hominum, sed Dei, vel nisi intendat et cupiat illam adulationem, de qua dicitur in Ps.4): “quoniam laudatur peccator in desideriis animae suae”, et de qua dicitur Is.5): “Popule meus, qui te beatum dicunt” etc. Haec enim adulatio crimen est, et tales largitores communicant eis in crimine. (7) Venatores autem tripliciter dicuntur. Uno modo raptores, qui venantur et capiunt homines et res ipsorum secundum illud Gen.6): “Memrod robustus venator coram Domino”, et talibus dare ad evadendum eorum violentias et oppressiones licitum est, sed conducere eos ad talia vel alio modo communicare eis in hoc crimen patet illicitum esse. (8) Alia est venatio, quae vocatur ‘arenaria’, scilicet cum quis in arena pugnat cum bestia dentata, et hoc, quamvis legibus humanis concedatur ad experientiam virium et exercitium, tamen iure divino omnino illicita est, quia talis committit se discrimini, et per consequens talibus dare propter huiusmodi venationem illicitum est. Unde dicit Augustinus Super Ps.7): »Qui venatori donant, non homini, sed arti nequissimae donant, nam si homo tantum esset, et venator non esset, non ei donares: honoras in eo vitium, non naturam.« (9) Est etiam venatio saltuosa, quae fit in silvis et saltibus, sive fiat propter necessitatem indigentiae, ut cum quis ex tali artificio sustentatur, sive propter necessitatem violentiae, ut cum quis venatur aliquas bestias vastantes fructus suos vel pecora, sive fiat propter utilitatem, ut carnes habeat in cibum vel pelles ad vestitum, sive fiat propter deductionem. Et omnia haec genera venationum sunt opera de se indifferentia, et possunt bene et male fieri, quia si faciat ea, quae debet et quomodo debet et quando debet, erit opus bonum. Si autem faciat hoc opus, qui non debet, ut episcopus, cui propter multitudinem sollicitudinum numquam licet, sed semper est prohibitum, ut dicit Nicolaus Papa de Lanfredo episcopo8): “Verum iste si ita est, ut audivimus”, scilicet quod venationi sit deditus, “merito iuvenis dicitur, quia iuvenilibus desideriis occupatus nulla gravitate constringitur”,

4)

Ps. 9,24 Is. 3,12 6) Gen. 10,9 7) Aug., Enarr. in Ps. 102 6,n. 13; Dekkers–Fraipont 1463,25–27 8) Decr. Grat. I 34 1; Friedberg 125 5)

39 etiam om. U 50 eos: eas AE

48 Gen. add. 9 B+U quasi B+E 58 donares: dares ER 60 ut: et AB

49 violentias: violentiam BER 62 fiat: sit AB+

144

De summo bono, liber sextus

illicitum est, vel si fiat, sicut non debet, scilicet si clericus venatur venatione clamosa et immoderata, quae clericis prohibita est eo, quod ipsi quietam maturitatem in sua conversatione tenentur populo in exemplum ostendere, et etiam quia sumptus graves, quos oportet facere in canibus, familiis pauperibus subtrahuntur. Alius autem modus venandi, scilicet ponendo laqueos, eis licitus est, quin immo etiam in supra dicta necessitate puto etiam clamosam venationem eis licitam esse. Et ex hoc patet hoc in casu non concesso non esse mortale peccatum, quia aliter per nullam utilitatem fieret licitum. Idem dico de religiosis, et hoc propter eandem causam. Prohibitio autem praefata est Extra “De clerico venatore”9) per totum. Clericis autem simul et monachis prohibetur Extra “Ne clerici vel monachi saecularibus negotiis se immisceant”, cap. 110), vel si fiat, quando non debet, scilicet tempore devotionis vel poenitentiae, ut in quadragesima et in aliis similibus temporibus. Et si quidem intantum aliquis tunc huiusmodi solatio intendat, quod poenitentiam, qua indiget, neglegat, ipse incidit in illam damnationem, quae ponitur Is.11): “In die illa vocavit Dominus ad fletum et ad planctum”, et infra12): “Et ecce gaudium”, et infra13): “Si dimittetur eis haec iniquitas, dicit Dominus, donec moriantur.” Unde etiam Ambrosius dicit talem non ieiuniare, qui primo mane praeparat pertinentia ad venationem, et non solum ipse divinum officium et orationes neglegit, sed etiam servos convocat ad idem opus et volentes abstrahit a divinis. Et in praedictis casibus omnibus non credo esse mortale peccatum nisi ex simili ratione, scilicet si tantum quis venationi insistit, quod neglegit ea, ad quae tenetur ex officio vel ex divino praecepto vel voto. Nam non differunt ab invicem nisi per circumstantias non mutantes speciem peccati, et tales circumstantiae non aggravant in infinitum. (10) Quaerunt autem aliqui, quare de piscatione non sit idem iudicium. Et ad hoc dicimus, quod quaestio falsum supponit. Nam piscari de se est actus indifferens sicut et venari, et si fit propter necessitatem, sicut faciunt illi, qui per hoc victum suum quaerunt, actus licitus est, ut dicit Gregorius Super Ioannem14), ubi leguntur Apostoli post Christi resurrectionem rediisse ad opus piscationis, cum Matthaeus post conversionem suam ad telonei lucrum non resederit. Si vero fiat

9) 10) 11) 12) 13) 14)

Greg. IX, Decret. V 24 1–2; Friedberg 825 Greg. IX, Decret. III 50 1; Friedberg 657 Is. 22,12 Is. 22,13 Is. 22,14 cf. rectius Greg., Hom. in Evang. II 24; Étaix 196,2–9

70 scilicet: sicut AB 73 subtrahuntur: subtrahunt BR 77 hoc: huiusmodi AB+ 82 tunc huiusmodi: huiusmodi tunc inv. U 86 etiam Ambrosius: Ambrosius etiam inv. BR 88 servos: suos ER 91 vel add. ex BER 94 non om. BE 97 quaerunt: conquirunt U super Ioannem: supra Iob AR

70

80

90

tractatus 3, capitulum 4 100

110

145

propter solatium adhibitis debitis circumstantiis, est licitum, et aliqua ipsarum deficiente est illicitum et vel est veniale vel mortale secundum distinctionem, quam de venatione posuimus. Magis tamen prohibetur venatio quam piscatio, quia maior est in hoc excessus et frequentior eo, quod piscatio est laboriosior et minus delectabilis et honorifica quam venatio, et ideo, ut dicit etiam Hieronymus15): »Nullum venatorem legimus sanctum, sed piscatores leguntur sancti«, scilicet Apostoli16). Nec huic obstat, quod dicit Augustinus sanctum David fuisse psalmistam et venatorem, qui tactu cordarum praeceptorum Dei occidit feras vitiorum, quia illa venatio, qua leonem et ursum occidit, potius fuit opus diligentis pastoris quam venatoris. Ex his patet, quando venatoribus dare sit peccatum, et quando non et quantum sit hoc peccatum.

Cap. 4. De illiberalitate, in quo est in communi de multis speciebus illiberalis acceptionis et specialis prosecutio de usura

10

(1) Illiberalitas in duobus consistit, ut diximus1), scilicet in defectu donationis et in superabundantia acceptionis. Defectus autem donationis est, quando de eo, quod dandum est, non dat indigenti. Et siquidem est indigentia extremae necessitatis, est mortale peccatum evacuans caritatem fraternam secundum illud I Ioann.2), si quis “viderit fratrem suum necesse habere et clauserit viscera sua ab eo” etc. Nec tamen expectandum est, donec talis indigentia sit in se, quia forte tunc indigens iuvari nequiret, sed quando est in suis causis et signis, scilicet cum patet, quod aliquis ex se non habet, et vel pauci vel nulli apparent subvenientes, nec confugiendum est ad excusationem avaritiae, quam multi praetendunt, scilicet quod dicunt pauperes esse trutannos et deceptores, quia paupertas ipsorum et avaritia divitum compellit pauperes ad excitandum pietatem animi, tales simulatores facere. (2) Si vero sit indigentia circa extremam necessitatem, tunc non dare est veniale peccatum, nisi huic illiberalitati sit adiuncta iniustitia, sicut si clerici non dant pauperibus de rebus pauperum, quorum sunt res ecclesiarum. Unde etiam ea, per quae ipsi faciunt se impotentes ad dandum pauperibus, sunt eis illicita, scilicet si superflui sunt in sumptibus, praecipue si expendunt eos in malos usus,

15)

Hieron., Tract. in Ps. 90; Morin 127,18–19 cf. Ps. 90,3–13 1) cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 2 17 2) I Ioann. 3,17

16)

101 vel om. AE 104 ut … etiam: etiam ut dicit BER AE 5 quod: de quo ABR siquidem add. si AB 19 expendunt: expenderet BR

105 sed: licet BER 4 in om. 13 compellit: compellunt ABE

146

De summo bono, liber sextus

vel si ditant parentes et amicos suos non solum dantes eis necessaria, quia hoc licitum est, sed etiam ad superfluitatem, vel etiam si res ecclesiae dant potentibus et divitibus, nisi hoc faciant pro defensione sua et ecclesiae, et ne illi ampliora vi tollant, vel quia suo obsequio hoc meruerunt ab ecclesia, et hoc enim licitum est, et quia et isti res non suas expendunt vel dant et illi tales res accipiunt, utrique tenentur ad restitutionem. (3) Superabundantia autem acceptionis consistit in turpi lucro, quod multiplex est, scilicet meretricium, furtum, rapina, usura, praeemptio ludorum, lucrum, simonia. Et de meretricio quidem patet, quod hoc est mortale peccatum. Quamvis autem sic acceptum male acquiratur, tamen iuste possidetur, quia talis mulier locat corpus suum et pro illa locatione acceptum iuste possidet, et ideo nec tenetur ad restitutionem nec ad erogationem, nisi pretium illud sit acceptum de rebus ecclesiae, in quo casu non credo restitutionem debere fieri clerico, qui dedit, cum ipse sit auctor turpitudinis, sed vel ecclesiae restituatur vel his, quorum est, id est pauperibus erogetur. De tali enim lucro elemosyna quidem fieri potest, sed non oblatio ad altare propter reverentiam sacrorum, scilicet ne incidamus in illud propheticum improperium: “dant autem ex ipsis prostitutis, et meretrices ornant; et iterum cum receperint illud a meretricibus, ornant deos suos”, Baruch 63), et ne ecclesia tali flagitio favorem et honestatem adhibere videatur. (4) Furtum autem est contrectatio rei alienae invito domino. Et quia hoc directe est contra illud praeceptum4): “Non furtum facies”, patet hoc esse mortale peccatum. Tamen non dicitur invito domino contrectari, quod ita parvi valoris est, quod eius subtractio non molestaret dominum, etiamsi sciret, vel quando probabiliter praesumitur ratum habiturus, cum sciverit, etiamsi res magna sit. Et quia sine voluntate domini non transfertur dominium, ideo fur tenetur ad restitutionem. (5) Nomine autem contrectationis non solum intelligitur rei ablatio, sed usus non concessus. Unde cui non conceditur equus ad unum miliare tantum, furtum committit, si utatur ipso ad duo vel plura miliaria. (6) Rapina autem vocatur in legibus improbum furtum. Et ideo quia semper furtum addit improbitatem violentiae circa personam proximi, ideo hoc est maius peccatum quam simplex furtum. Super hoc autem addit tyrannis violentam oppressionem communitatis. Et quia bonum commune melius est bono unius hominis, ideo hoc peccatum maius est quam rapina.

3) 4)

Bar. 6,10 Ex. 20,15; Luc. 18,20

22 et3: vel U vi om. ER 24 et2 om. ABE 26 autem om. AB 35 sacrorum: sacramentorum AR 36 dant: datum BR 39 contrectatio: contractio AB 43 sciverit: scivit U 44 dominium: divinum ABER

20

30

40

50

tractatus 3, capitulum 4

60

70

80

147

(7) Et quanto inhonoratio sacrorum et divinorum excedit de honestatem humanorum, tanto sacrilegium omnia praedicta excedit. Est autem triplex sacrilegium, scilicet cum tollitur sacrum de sacro, sicut si tollitur crux vel calix vel aliud huiusmodi de altari vel de ecclesia, vel cum tollitur sacrum de non sacro, ut cum aliquod praedictorum tollitur de domo sacerdotis, vel cum tollitur non sacrum de sacro, ut cum tempore belli res repositae in ecclesia tolluntur. (8) Usura autem est, quando aliquid accipitur ultra sortem, non solum si hoc facit ex pacto, sed etiam si sit in sola intentione, quia praeceptum Christi est dare mutuum et nihil inde sperare, quod intelligo, cum illa spes lucri est principale movens ad mutuandum. Si enim aliud esset principale, scilicet caritas vel amicitia, non est vitium usurae, etiam si secundario movet etiam spes lucri. Nec solum sunt haec vera in his rebus, circa quas consistit mutuum, ut quidam dicunt, quales res sunt illae, quae dantur ad numerum, ut denarii, vel ad pondus, ut aurum et argentum et similia, vel ad mensuram, ut frumentum, vinum et oleum. Sed si mutuetur aliquod praedictorum sub pacto tali, quod in lucrum detur equus vel vestis vel praedium vel aliquid huiusmodi, usura est, et quod plus est, si mutuans paciscatur, quod praeter sortem ille, qui recipit mutuum, teneatur in necessitate mutuum dare illi, qui sibi prior dedit, usura est, quamvis ipse ex recepto beneficio subventionis mutui ad hoc teneatur. (9) Et quia usura non committitur nisi in contractu mutui, mutuum autem dicitur quasi de meo tuum eo, quod dominium transfertur exigere aliquid pro mutuo est accipere lucrum de re aliena, quod iniustum est, et ideo non est simile de locatione, quia ibi retinetur dominium. Et ideo cum quis pro concessione usus suae rei possit exigere pretium iuste, locatio est sine peccato. Gregorius tamen ponit tres alias rationes, scilicet quia in mutuo transfertur periculum in accipientem, item pecunia non deterioratur usu, item usus pecuniae nullam utilitatem parit utenti. Secus est in locato. (10) Quia vero omnis voluntaria donatio facit transferri dominium, ideo in usura transfertur dominium, quia usurae dantur voluntarie voluntate condicionata, scilicet quia potius vult ultra sortem dare, quam mutuo carere, quia voluntas condicionata est voluntas, ut dicunt Philosophus et Augustinus. Unde dona vel elemosynae licite accipiuntur ab usurariis, nisi per hoc efficiatur non solvendo. Talia enim ab ipso recipiens tenetur vel ei restituere vel illis, a quibus ipse accipit usuram.

57 aliud: aliquid AE 63 et om. ABR sperare: speratae U lucri: lucrum AER 65 etiam2 om. AE 67 et: vel BR om. U 68 ut: vel BE et2 om. BER sed: et AE 76 lucrum: lucra BER 78 suae: sive AB 80 nullam add. habet BER utilitatem add. et ER 85 Philosophus … Augustinus: Augustinus et philosophus AB dona vel: nullae AR 86 efficiatur: efficiantur BER

148

De summo bono, liber sextus

(11) Dicitur autem usura quasi usu aera, quia committitur in usu sive utilitate sumpta de aere, id est de pecunia ita, quod nomen pecuniae sumatur in illa generalitate, de qua supra diximus5). Et quamvis, ut diximus6), dominium transferatur, tamen ille, in quem transfertur, tenetur ad restitutionem, quia contra aequalitatem iustitiae accepit et possidet, quae inaequalitas non potest reduci ad aequalitatem nisi per restitutionem. (12) Propter quod si lucrum aliam rationem accipit, per quam ad rationem iustitiae reducitur, desinit ratio peccati. Et hoc multis modis fit. Quorum unus est, cum datur plus ratione poenae, sive sit poena conventionalis de communi consensu partium in ipso contractu apposita, ut saltem timore illius poenae solvatur debitum tempore debito, sive sit poena canonica sive iudicialis, id est a canone posita vel a iudice interposita ad puniendam contumaciam debitorum, qui, cum possit, contemnit statuto tempore solvere debitum creditori, sive sit poena, quae venit loco interesse, ut si fideiussor solvit usuras creditori, potest eas petere ab eo, pro quo fideiusserat, hoc enim quantum ad fideiussorem non est lucrum, sed vitatio damni, vel ratione morae, ut si creditorem pro tractandis negotiis suis oporteat accipere pecuniam sub usuris propter hoc, quod debitor non solvit debitum ad terminum praefinitum. Tunc enim creditor potest petere a debitore illas usuras non tamquam usuras, sed quod intersit moram adhibitam non fuisse, et hoc iterum potius est vitatio damni quam lucrum. Omnes enim praedictas poenas credo licite accipi, non solum quantum ad interessem, sed totaliter, dummodo non fiat in fraudem iuris dominii nec corrupta intentione, quia poena iustitiae rationem habet, quamvis aliqui contradicant. (13) Alius modus est, cum potius est in sumendo ultra sortem recuperatio rei suae quam lucrum de alieno, ut »cum laicus male tenet beneficium ecclesiasticum, potest enim ecclesia vel persona ecclesiastica in pignore illud recipere ita, quod fructus non computet in sortem, ut saltem hoc modo res ecclesiastica de manu laici redimatur«, ut dicitur Extra “De usuris” cap. 197). (14) Tertius modus est, cum lucrum succedit in locum fructuum, qui ex proprio praedio sumerentur, ut cum possessiones a socero sunt genero pro numerata dote pignori obligatae. Nam tunc fructus non computantur in sortem, quia, cum dos constituatur ad onera matrimonii sublevanda, praedium debet pro dote ita

5)

cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 4 8–9 cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 4 10 7) Greg. IX, Decret. V 19 1; Friedberg 811 6)

98 contractu: contractio AR 99 solvatur: salvatur ABR 100 puniendam: puniendum AE 101 solvere debitum: debitum solvere inv. AR 102 quae add. fit U 103 petere: repetere ER 105 pro tractandis: pro tractando BR suis om. U 118 generi: genero ABR

90

100

110

120

tractatus 3, capitulum 4

130

140

150

149

obligari, quod ex ipso consequatur praedictus effectus. Et hoc non esset, si fructus computarentur in sortem. Et ideo sicut ex honesto lucro pecuniae promissae in dotem onera matrimonii licite sustentarentur, sic etiam ex fructibus praedii potest idem onus licite sublevari. Et quia hoc est causa, quare istud est licitum, et effectus non subsistit nisi existente causa, ideo quidam meo iudicio bene dicunt hunc casum tantum habere locum, cum maritus sustinet onera matrimonii, et aliter non. Et probatur hoc ff. “De doli exceptione” L. 18). (15) Quartus modus est, cum potius est virtus gratitudinis et liberalitatis quam sit paritas lucri, ut cum superexcrescentia nec datur a debitore nec recipitur a creditore intuitu mutui, sed ex mera liberalitate aliquid addatur, et ex neutra parte corrupta est intentio. Et hoc praecipue constat, quando soluto mutuo aliquid datur. Nam sicut dicit Gregorius9): “Nullam oblatio suscipienti culpae maculam ingerit, qua non ex ambientis petitione processit.” (16) Est etiam turpe lucrum, cum moneta vel aliae res venales, praecipue victualia, emuntur et carius venduntur vel viliora mutuantur, ut pretiosiora recipiantur, et hoc secundum est usura, primum non. Et ideo in primo casu non tenetur quis ad restitutionem, sed ad erogandum illud lucrum in usus pauperum, quibus praecipue infertur laesio per talia; in secundo autem casu tenentur ad restitutionem certis personis. Sed tamen hic multis distinctionibus opus est, quia vel talis emptio fit propter commune bonum, sicut Ioseph emit frumenta, ut haberet, unde provideret populis tempore famis, et hoc meritorium est. Vel fit propter privatum commodum, et hoc est tripliciter, quia vel fit ex providentia, sicut si aliquis emat huiusmodi, timens, quod postea carius oporteat eum emere, si indiguerit, et postea carius vendit, sicut in foro venditur, quia non indiget, sicut credebat, et hoc licitum est et multo fortius licitum est hoc, si non emit ultra suam necessitatem vel emit ex pietate, ut ex lucro venditionis habeat, unde provideat pauperibus, dummodo ita moderate hoc faciat, quod per caristiam communitas non laedatur. Vel fit secundum iustitiam commutativam, ut faciunt mercatores, et illi licite possunt pro opera sua recipere lucrum, unde sustententur, dummodo non intendant caristiam inducere. Vel fit ex avaritia ita, quod unus tantum de huiusmodi congregat, quod compelluntur homines ab ipso emere ad libitum suum, et ideo vendit adeo care, sicut vult, et patet, quod isti enormiter peccant non solum contra proximum, sed etiam contra communitatem proximorum.

8) 9)

Iust., Dig. XLIV 4 4,n. 21–22; Mommsen–Krueger 761 ap. Decr. Grat. II 1 2 4; Friedberg 409

127 et: ut U hoc: haec U 129 recipitur: respicitur AB 130 ex mera: extrema ER 131 corrupta est: est corrupta inv. U 135 pretiosiora: pretiosa BER 144 si: sed ABR 151 homines: omnes BE

150

De summo bono, liber sextus

(17) Similiter de mutuo distinguendum est, quia vel dubium excludit pactum et perfectam intentionem lucri, ut cum aliquis mutuat frumentum, ut tantundem solvat ei alio tempore, de quo probabiliter dubitatur, utrum tunc plus vel minus valeat, vel etiam emit fructus alicuius agri et probabiliter dubitatur, utrum lucretur vel perdat, et hoc licitum est. Unde accipit lucrum ut interesse, et hoc etiam licet, ut si tu per instantiam tuam obtinuisti, quod ego mutuarem tibi pecuniam, per quam ego paratus fui emere certas merces, possum pacisci, quod in tali loco reddas mihi tantum, quantum essem habiturus pro illis mercibus, si eas illuc deferrem, dummodo ego periculum in me suscipiam. Simile etiam est in emptione. Si enim quis vendat aliquas merces, quas tempore contractus non fuit venditurus, ut in certo termino recipiat plus, quam tunc valeant, sed tamen hoc dubium est, licite potest hoc lucrum recipere. (18) Communis etiam est distinctio doctorum iuris, quod duae sint species usurae, scilicet corporalis, quae est illicita, et spiritualis, quae licita est, de qua dicitur Matth. 2510): “Ego veniens recepissem utique, quod meum est, cum usura.” Sed isti propriam vocem non intelligunt, quia parabolice et figurative et transumptive tantum lucrum bonorum operum, quod per usum gratiae vocatur usura, unde sicut fatuum esset dicere, quod duae sint species vitis, scilicet corporalis et spiritualis eo, quod Dominus dicit Ioann. 1511): “Ego sum vitis vera”, sic etiam in proposito sentiendum est. (19) Dubitant autem isti, an propter leges civiles licitae sint usurae. Et bene respondent, quod non, quia leges non possunt mutare naturam nec praevalere iuri divino, usurae autem sunt contra ius naturale, quod dictat, quod aequalitas quantitatis debet esse iustitia commutativa, et est etiam contra ius divinum, Ps.12): “Qui pecuniam suam non dedit ad usuram”, et Ez. 1813): “Qui ad usuram non commodaverit”; Lev. 2514): “Pecuniam tuam non dabis ad usuram”; Luc. 615): “Mutuum date nihil inde sperantes.” Addunt tamen praedicti doctores omnes illas leges esse abrogatas, quod non credo verum esse, quia multa oportet legislatorem permittere, ne bonum commune impediatur et ut maius malum vitetur,

10) 11) 12) 13) 14) 15)

Matth. 25,27 Ioann. 15,1 Ps. 14,5 Ez. 18,8 Lev. 25,37 Luc. 6,35

155 frumentum: fornimentum BR 157 ei om. ER utrum: verum BER 160 quod: quia ABR 161 eas add. hunc vel U 166 est om. BR 167 corporalis: corporales AE 171 sint: sunt ABE 177 esse add. in BER etiam om. BER 178 dedit: dat U 179 usuram: etc. AU

160

170

180

tractatus 3, capitulum 4

190

200

210

151

quae tamen contra Deum sunt. Et ideo iure canonico prohibentur et puniuntur. Et illa lex iuste permittit, quamvis iniuste talia fiant, et sic est in proposito. Nam propter avaritiam hominum pauperes saepe cogerentur deficere, nisi permitteretur, quod aliqui eis mutuarent ad usuram. (20) Dicunt etiam quidam, quod, si quis sine necessitate accepit mutuum ad usuram, peccat mortaliter sicut et ille, qui accipit usuram eo, quod communicat operibus eius. Sed hoc non credo verum esse, nisi nomine necessitatis comprehendatur omnis utilitas, quam aliquis consequitur agendo rem suam et negotia sua, tunc credo semper licere accipere mutuum ad usuram, nec communicat peccato alieno sicut nec ille, qui accipit iuramentum alicuius infidelis per deos alienos, secundum Augustinum communicat eius idolatriae eo, quod facit hoc coactus coactione condicionata. Et eadem ratio est in proposito. Cessante autem hac ratione, id est quando non est coactio per utilitatem iusti lucri, sicut cum propter ludum aleae vel aliud simile usura datur, tunc credo praedictam opinionem veram esse. (21) Interdum etiam emit aliquis redditus aliquos ad tempus vitae suae ab ecclesia vel a privata persona et contingit, quod multum accipit ultra sortem, et hoc credo licitum esse propter dubium, dummodo omnibus circumstantiis inspectis servetur in tali contractu aequalitas iustitiae commutativae vel saltem non sit tacita inaequalitas, quod ecclesia sit enormiter laesa vel manifeste decepta. Si enim alterum horum fuerit etiam citra medietatem iusti pretii, tunc licet fuerit pura venditio et recta intentio, nec dolus sit adhibitus et talis excusetur ab usura, debet supplere iustum pretium vel restituere rem reddito sibi pretio, quod dederat. (22) Fiet autem aestimatio deceptionis non secundum tempus praesens, in quo forte res per industriam emptoris multum meliorata est, sed secundum tempus, in quo venditio facta fuit nec in pretio computabuntur fructus percepti. Excusatur enim propter bonam fidem et iustum titulum et laborem suum et per similia. (23) Idem etiam credo esse servandum in privata persona secundum ius poli, id est ius divinum, licet secundum ius fori, id est iudicii humani, non sit hoc necesse, nisi deceptus sit aliquis ultra medietatem iusti pretii. Quia tamen iure civili licet contrahentibus se invicem re ipsa decipere, dummodo hoc faciant sine fraude et dolo, non credo hoc tantae esse necessitatis, quod neganda sit ei abso-

195 cum: est ER 196 ludum: lucrum BR 198 aliquis redditus: sibi redditus aliquis U 203 horum fuerit: fuerit horum inv. U licet add. si AR 204 pura add. intentio BR 209 computabuntur: computabantur ER 211 per om. ABR 216 tantae esse: esse tantae inv. ER

152

De summo bono, liber sextus

lutio in confessione, qui non vult aliquid restituere de recepto ultra medietatem iusti pretii. (24) Contra illud vero, quod supra diximus16), usuras esse contra ius naturale, videtur esse illud, quod dicit Ambrosius17) ab illo: “Exige usuras, cui merito nocere desideras, cui iure inferuntur arma, huic legitime auferuntur usurae.” Et hoc probat subdens18): “Sine ferro dimicat, qui usuras flagitat”, “ergo ubi ius belli, ibi ius usurae.” De iure autem naturali est ius belli, quia secundum Philosophum19) unius moris sunt “amicis benefacere et inimicis male”, ergo videtur, quod in aliquo casu usuras accipere sit de iure naturali. Quamvis autem varie a diversis haec solvatur ratio, tamen ego credo, quod Ambrosius non loquitur nisi de usuris, quae extra rationem usurarum positae sunt ita, quod illud, quod super sortem sumitur, potius est recuperatio rei suae quam lucrum rei alienae, sicut supra diximus20) ecclesiam posse recuperare per usuras rem suam. Idem enim credo posse facere quamlibet privatam personam. (25) Amplius contra illud, quod diximus usuras esse contra legem divinam, videtur esse illud Deut. 2321): »Non foenerabis fratri tuo ad usuram, sed alieno.« Si dicatur, ut aliqui respondent, quod illud ‘sed alieno’ non sit de littera, sed Iudaei hoc ex sua falsa interpretatione apposuerunt, vel quod Dominus ibi loquitur permissive ad vitandum maius malum, id est ne a fructibus suis acciperent usuras, sicut supra diximus22) leges humanas eadem ratione usuras permisisse, non videtur, quod haec possint stare, quia inter benedictiones divinas hoc eis promittitur Deut. 2823): “Foenerabis gentibus multis, et ipse a nullo foenus accipiens.” “Foenerare” autem est »ad lucrum mutuare«, ut dicit Papias24). (26) Respondeo: Illi alieni fuerunt populi, cum quibus propter vicinitatem potuerunt Iudaei habere communionem huiusmodi contractuum, et illi fuerunt relicti in terra promissionis, quae tota fuit Iudaeorum, quia a Deo fuit eis data et iniuste possidebatur a gentibus; et ideo promissio divina fuit in eodem casu, in

16) 17) 18) 19) 20) 21) 22) 23) 24)

cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 4 19 Ambr., De Tobia 15 15; Schenkl 547,24–548,2 Ambr., De Tobia 15 51; Schenkl 548,4–6 Arist., Topic. I 10, 104a23–25; Minio–Paluello 16,5–7; II 7, 112b32–38; Minio–Paluello 41,6–11 cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 4 2–3 Deut. 23,19–20 cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 4 19 Deut. 28,12 Papias, Element. doctr. erud., s. v. “Foenerator”; Venetiis 1496,119a

217 in confessione om. ER 221 inferuntur: auferuntur AB+ 231 quod om. U 232 23: 234 hoc om. AE 236 permississe: permissive U 240 respondeo: responsio 28 AB+ BR 241 potuerunt Iudaei: Iudaei potuerunt inv. AB 243 promissio: permissio BR

220

230

240

tractatus 3, capitulum 5

250

153

quo loquitur Ambrosius in supra dicta auctoritate, et, sicut diximus, potius fuit recuperatio rei suae quam acceptio usurae. Alias autem nec a Iudaeo nec a Gentili accipiendae sunt usurae. (27) Utrum autem usurarius teneatur restituere non solum id, quod accepit ultra sortem, sed etiam quidquid cum ipsa lucratus est et fructus perceptos ex re empta de pecunia funebri, dubium est quibusdam asserentibus, quod sic, aliis autem contradicentibus. Responsio autem est ad hoc secundum me, quod lucrum vel fructus non tenetur restituere, immo etiam expensas et moderatas operas suas potest deducere, quia negotiatur de re sua eo, quod in usura transfertur dominium, ut diximus25). De damno vero, si quod contraxit debitor ratione solutionis usurarum, tenetur ei usurarius satisfacere, ut si propter hoc oportuit domum suam vel praedium suum minori pretio vendere, quam valebat, et similia.

Cap. 5. De furto, quid sit, et quot modis curritur cum fure et quod necessaria sit restitutio et a quibus et de quibus rebus debeat fieri

10

(1) Rursus autem resumentes tractatum de aliis modis illiberalis acceptionis, ut plenius de eis tractemus, primo dicemus de furto. “Est autem furtum contrectatio rei alienae” mobilis et corporalis ‘fraudulenta’ invito domino “lucri faciendi gratia vel ipsius rei vel usus eius possessionisve”1). (2) ‘Contrectatio’ ideo dicitur quia, si quis rem alienam concupiscat, etiamsi verbum vel scriptura interveniat, non est furtum, quia non est contra illud praeceptum2): “Non furtum facies”, sed contra illud »non concupisces rem proximi tui«3). Et haec contrectactio non solum est in ipsius rei subtractione, ut supra diximus4), sed in usu rei, ut si utitur re, ultra quam sibi concessum sit, vel ad quod non est sibi concessum; unde si quis rem ad suum usum sibi concessum alii commodaverit vel rem alienam subtraxit, ut elemosynam det, furtum committit. “Species enim lucri est ex alieno largiri et beneficii debitorem sibi acqui-

25)

cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 4 10 Iust., Dig. XLVII 2 1,n. 3; Mommsen–Krueger 814 2) Ex. 20,15; Luc. 18,20 3) Ex. 20,17; Deut. 5,21 4) cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 4 4 1)

249 re empta: empta re inv. BR 254 tenetur: tenentur ABR 255 oportuit add. eum U 6 usus add. rei U 9 furtum facies: facies furtum inv. ER 11 sit: est BER 12 ad … usum: ad usum suum U suum om. BR concessum: concessam BER 13 commodaverit: commodat U subtraxit: subtraxerit AE

154

De summo bono, liber sextus

rere”, ut dicitur ff. “De furtis”5). Et si quis utitur pignore sibi obligato, furtum committit. (3) ‘Rei alienae’ ideo dicitur, quia non committitur furtum in re plenissime propria. Plenissime vero dico, quia, si alius habet ius in re illa, ut creditor, cui res illa est pignori obligata, vel commodatarius, id est ille, cui res illa est commodata, vel socius vel similis alia persona, et dominus rei subripiens rem illam tali personae ipsa invita committit furtum. (4) Dicit autem Hieronymus Super Epistolam ad Titum 6), quod “furtum non solum in rebus maioribus, sed etiam in minoribus iudicatur”. Hoc tamen intelligendum est, quando voluntas talis est, quod etiam maiora subtraheret, si posset. Unde subdit: “Non enim quod furto ablatum est, sed mens furantis attenditur.” Vel intelligitur, ut supra diximus7), quando illa res parva tantae tamen magnitudinis est, ut ex eius ablatione molestatur dominus, alias enim non contrectatur invito domino. (5) ‘Mobilis et corporalis’ ideo dicitur, quia in rebus immobilibus vel in rebus incorporalibus, ut sunt actiones et servitutes, non committitur furtum eo, quod talia tractari nequeunt propter suam immensitatem vel incorporeitatem. (6) ‘Fraudulenta’ vero additur, quia, si aliquis credebat rem suam esse, cum non esset, vel etiam cum sciret rem esse suam, et credebat licere rem suam subripere, vel si sciat rem non esse suam, sed ex rationabili causa credit dominum permissurum, non committit furtum. Dixi autem ex causa rationabili, quia non subest iusta causa, quare debeat credere, tenetur, ut dicitur ff. “De furto” L.8). Si autem putat facere ‘invito domino’, cum non sit, ita furtum facit affectuum pro opere reputato et peccat mortaliter faciendo contra conscientiam, propter quam in peccatis semper verum est, quod, quantum quis intendit facere, tantum facit; sed tamen, quia in opere hoc non est furtum nec aliqua iniuria infertur proximo, non tenetur ad restitutionem. ‘Lucri faciendi gratia’ dicitur, quia per hoc manet in ratione et specie furti actus talis. Nam sicut supra diximus9), si iste actus accipit pro fine actum alterius vitii, non manet in specie furti, sed transit in speciem illius vitii, quod habet pro fine. Unde ff. “De furtis”10) dicitur, quod, si quis alienam ancillam rapuerit solum causa libidinis exercendae, non committit furtum.

5) 6) 7) 8) 9) 10)

Iust., Dig. XLVII 2 55,n. 1; Mommsen–Krueger 821 ap. Decr. Grat. II 14 4; Friedberg 744 cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 4 4 rectius Iust., Dig. XLII 4 15; Mommsen–Krueger 719 cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 5 2 cf. Iust., Dig. XLVII 2 39; Mommsen–Krueger 818

22 quod: quia ABR furto AB

35 rationabili: rationali ER

quia add. si ABE

45 furtis:

20

30

40

tractatus 3, capitulum 5

50

60

70

155

(7) In hoc crimine actus manens in ratione praedicta servat nomen commune, quandoque autem ultra hanc rationem communem est specialis deformitas aggravans, et tunc habet nomina specialia, scilicet quod vocatur sacrilegium, id est furtum sacrae rei, vel peculiatus, id est furtum rei publicae, ut dicit Augustinus Super Ioannem sacrae vel religiosae, vel abigeatus, id est furtum gregis, vel plagium, sicut cum quis liberum hominem scienter vendit vel emit, dat vel accipit, vel si servuum alienum vel ancillam sollicitaverit et furtive ad aliam regionem duxerit. Et quia invito domino non potest transferri dominium rei suae, ideo patet, quod in furto non transfertur dominium, ideo fur tenetur ad restitutionem. Et quocumque res furtiva devenerit, debet restitui suo domino, cum constiterit rem esse furtivam, et si aliquis emerit rem talem, non potest petere pretium ab eo, cui res talis subtracta est, sed a venditore. Insuper “qui cum fure participat, odit animam suam” Prov. 2911), et talis “currit cum fure”, ut dicitur in Ps.12), et »qui facientibus consentiunt, digni sunt morte«, ut dicitur Rom. 13). Ideo patet, quod etiam cooperantes et consentientes peccant mortaliter, nec tamen omnes tales tenentur ad restitutionem. Multis enim modis cooperatur aliquis furi vel participat cum eo, qui continentur his versibus: “Iussio, consilium, consensus, palpo, receptans, participans, mutus, non obstans, non manifestans”14). Inter istos autem illi soli tenentur ad restitutionem, qui sunt causa furti, et ideo ratione damni illati tenentur, quapropter ‘palpo’, id est adulator laudans peccatorem in desideriis animae suae, et ‘mutus’, id est qui dolose tacet, cum sine suo periculo solo verbo posset impedire furtum, ‘non obstans’, id est qui facto posset resistere sine suo periculo et non facit, ‘non manifestans’, id est qui scit, ubi est res furtiva et non indicat eam, etiam cum de hoc requiritur, non tenentur ad restitutionem, nisi forte fur per adulationem induceretur ad furandum, cum alias non esset facturus, vel nisi aliquis ex officio teneatur obstare vel manifestare et non facit, sed per dissimulationem est causa, quare fures audent furta committere et furantur. Aliter non tenetur. Consentiens autem ‘consensu’, quem leges humanae ordinant, id est ubi affectus in opere cooperationis ostenditur, et ‘receptans’, id est qui tuetur furem, ne cogatur restituere, vel dolo malo celat rem furtivam, tenentur in solidum, id est

11)

Prov. 29,24 Ps. 147,15 13) Rom. 1,32 14) cf. Alb., In Sent. IV 15 42; Borgnet 528 12)

55 dominium add. et U 58 subtracta: furata BER 59 insuper add. quia BER om. AB 75 tenetur: tenentur BER 78 tenentur: tenetur BER

72 fur

156

De summo bono, liber sextus

in integrum solvere, si sine consentientis cooperatione non poterat fieri furtum vel rapina, quia de utroque est idem iudicium quantum ad debitum restitutionis. Iubens etiam vel consulens tunc solum tenetur in solidum, si probabiliter praesumitur, quod ex sua iussione vel consilio factum est furtum vel rapina, quae alias facta non fuisset, vel si nomine suo factum ratum habeat; participans vero, id est qui furi vel latroni se sociat ad spoliandum, non tenetur nisi ad restituendum illud, quod ad ipsum pervenit de furto vel de rapina, nisi talis participatio sit causa furti vel rapinae et sine ea facta non fuisset rapina vel furtum. In omnibus tamen his casibus praeter iussionem, si principalis restituit, alii ad restitutionem non tenentur. (8) Quamvis etiam restitutio proprie non sit nisi in rebus fortunae, sicut et rapina et furtum proprie sunt in eisdem eo, quod virtus liberalitatis, cui istae illiberales acceptiones contrariantur, proprium obiectum non habet nisi tales res, ut supra diximus15), tamen, inquantum restitutio est redditio debiti et pertinet ad iustitiam, quae reddit unicuique, quod suum est, sic ad restitutionem pertinet omne, quod alicui debetur ex eo, quod iniuste ei subtractum est, et omne tale restituendum est, dummodo restitui possit in se vel per recompensationem. Aliter enim sufficit voluntas restituendi, cuius effectum excludit sola impossibilitas. Unde qui alicui iniuste famam suam abstulit, sive hoc faciat mentiendo sive verum dicendo, non tamen secundum formam fraternae correctionis, sed animo infamandi, tenetur eidem restituere famam suam, vel dicendo, quod falsum est, quod imposuit, si sic fecit, vel confitendo se male locutum fuisse commendando eum, quem infamavit, quantum veraciter potest, si verum est, quod de illo dixit. (9) Similiter ille, qui impedit alium a consecutione alicuius boni, scilicet ne praebendam vel aliud beneficium ecclesiasticum, quo dignus est, consequatur vel ne quodcumque munus consequatur ab alio, quod honeste reciperet, tenetur ad restitutionem, dummodo probabiliter praesumatur, quod sine sua resistentia ille consecutus fuisset aliquod praemissorum. Si autem ideo resistit, quia ille indignus est simpliciter vel comparative, id est quia alius est dignior, non tenetur, cum hoc quilibet facere teneatur, nec tamen requiritur in hoc casu, ut restituatur tantum, quantum valuit praebenda vel beneficium, quia ipse nondum habuit ipsum beneficium, et aliae causae poterant intercipere, ne consequeretur ipsum, sed vel tenetur eum promovere ad idem vel

15)

cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 5 7

79 in integrum: in integris ABR 80 idem iudicium: iudicium idem inv. U 82 praesumitur: praesumit BR 83 vero om. U 84 sociat: socians BER 87 ad … (88) tenentur: non tenentur ad restitutionem AE 90 illiberales: liberales AE 92 tamen: cum BR 94 alicui debetur: debetur alicui inv. AR 95 per om. U 100 fuisse: esse et BER 105 praesumatur: praesumat ABER 108 est dignior: dignior est inv. BER

80

90

100

110

tractatus 3, capitulum 6

120

157

ad aequivalens beneficium, si potest, vel saltem ad beneficium tale, quale potest ei procurare. Hoc enim sufficit ratione praedicti dubii, ut, si nihil horum potest facere, satisfaciat de damno iuxta arbitrium boni viri. Non enim tenetur quis intantum ex obstaculo rem acquirendi, quantum tenetur ex ablatione rei iam habitae. (10) Similiter in his restitui non possunt, sicut sunt mutilatio membri et stuprum et similia, in quibus damnum nec in se nec in aequivalenti restitui potest. Satisfiet per recompensationem faciendam ad arbitrium boni viri. (11) Qui autem semina agri alicuius effodit vel qui alteri infert damnum per hoc, quod non solvit debitum suo tempore, non tenetur ad restituendum totum damnum, quia dubium est in his, qualiter fructus agri profecissent et an foenerator damnum vel lucrum in mercatione habuisset, sed restituet tantum, quanti fructus agri in illo dubio vendi potuissent vel pro quanto mercator in illo dubio lucrum suum vendidisset.

Cap. 6. Quomodo sit restitutio facenda, et cui a fure vel emptore furti vel ab eo, qui aliquid invenit

10

(1) Praedicta vero de debito restitutionis intelligenda sunt, quando subest facultas restituendi, quae facultas semper est, quamdiu adhuc debitor, per quod possit satisfacere usque ad mendicam paupertatem vel extremam necessitatem, in qua etiam sine omni culpa indigens accipit tantum, quantum sufficit pro sublevatione talis indigentiae, dummodo faciat hoc cum moderamine inculpatae tutelae, scilicet quod non accipiat ultra exigentiam talis necessitatis nec etiam accipiat aliquid circa extremam necessitatem constitutus, quia tunc peccaret, licet indigentia minuat peccatum. Et sic bene dicitur Extra “De furtis”1), quod, »si quis per necessitatem aut per nuditatem aliquid furatus fuerit, poeniteat hebdomadas tres, si reddiderit, non cogatur ieiunare«. Nam praeceptum divinum de honorandis patre et matre, quod de omnibus proximis sub typo parentum loquitur, obligat in extrema necessitate. Unde cum hoc praeceptum auctoritate divina conferat in tali articulo potestatem utendi quibuscumque rebus conditis ad conservationem communis naturae humanae, talis in tali necessitate constitutus accipiendo necessitaria vitae utitur iure suo et ideo non peccat, et ideo dicitur communiter, quod necessitas facit omnia communia. Nec approbo, quod quidam dicunt de prae-

1)

Greg. IX, Decret. III 18 3; Friedberg 810

112 ad aequivalens: aequivalens BE 116 his add. quae BE 120 totum damnum: damnum totum inv. BER 1 cap. 6 … (2) invenit om. AU 7 tutelae: cautele AB 8 exigentiam: indigentiam BER 12 cogatur: cogitur BER honorandis: honorandum ABER

158

De summo bono, liber sextus

sumptione rati habitionis, qua de quolibet praesumendum est bonum et vicinius saluti, et quod tunc non committitur furtum, cum probabiliter de rati habitione praesumitur, quia, etiamsi constaret oppositum, adhuc non esset furtum nec peccatum ratione praedicta. (2) Si vero deest facultas, debet saltem facere, quod potest, scilicet quod instet pro remissione debiti apud eum, cui intulit damnum, scilicet per se, si peccatum est manifestum et aliae opportunitates suffragantur, vel per mediam personam, si est occultum, et sive ille remiserit sive non, deobligatus est debitor, quia, quod habuit, hoc fecit. Si autem non potest habere copiam eius, a quo venia petenda est, excusatur, cum etiam ille, qui potest solvere, non teneatur, si modicum est debitum, et non posset hoc solvere domino nisi cum magnis expensis eo, quod multum distant ab invicem. Tunc enim potest hoc dare pauperibus pro salute eius, cui hoc debetur, sic enim restituit eo modo, quo potuit. (3) Quamvis autem secundum legem veterem debeat fieri restitutio in quadruplum vel in quintuplum vel in duplum secundum illud Ex. 222): “Si quis furatus fuerit bovem aut ovem, et occiderit vel vendiderit, quinque boves pro uno bove restituet, et quattuor oves pro una ove”, et infra3): “Si inventum fuerit apud eum, quod furatus est vivens, sive bos sive asinus sive ovis, duplum restituet”, tamen in foro conscientiae nunc sufficit simplum restituere, quia hoc sicut et alia iudicialia, quae in onus illi populo fuerunt imposita, donec veniret iugum “suave et onus leve”4) cessavit et evacuatum est per Christum. Quamvis Zacheus etiam praesente Christo dicat: “si quid aliquem defraudavi, reddo quadruplum”, Luc. 195), hoc enim dixit, quia usque ad passionem Christi simul cucurrerunt lex vetus et lex nova. Dixi autem ‘in foro conscientiae’, quia in foro contentioso secus est. Nam secundum ius positivum poena furti manifesti est in quadruplum, poena vero furti non manifesti est in duplum. (4) Sic etiam secundum iura tenetur fur restituere rem non solum cum omnibus fructibus inde perceptis, sed etiam si suis expensis melioravit eam, scilicet si pavit vitulum, donec crevit in bovem vel aliud simile, tenetur rem sic emendatam restituere, nec potest petere nec debet recipere vel retinere illas expansas, tamen in foro conscientiae, postquam plene satisfecit, damnum passo potest repetere

2)

Ex. 22,1 Ex. 22,4 4) Matth. 11,30 5) Luc. 19,8 3)

23 quod om. AR 24 scilicet om. AU 28 cum: tamen AU runt AB 45 in om. BR 47 melioravit: melioraverit BER

41 cucurrerunt: concurre48 aliud: aliquid AR

20

30

40

50

tractatus 3, capitulum 6

60

70

80

159

vel recipere vel retinere expensas ulteriores, quia sufficit ad rationem iustitiae in aequalitatem damni illati reducere ad aequalitatem lucri restituti. Et ideo iniquum esset illum locupletari cum damno alieno. Dixi autem ‘postquam plene satisfecit’, quia, cum redditur aestimatio rei eo, quod res periit, debet fieri aestimatio secundum maximum valorem suum, quo valuit in toto tempore medio inter subtrationem rei et eiusdem perditionem, et hoc restituendum est. Si autem ipsa res furtiva restituitur, debet esse ad minus adeo bona, sicut fuit, cum subtraheretur, et insuper debet satisfieri de toto interesse, quod comprehendit, et expensas et omnia damna et incommoda, quae incurrit quis occasione talis subtractionis, et de omnibus fructibus perceptis, et quos percepissent spoliati, si ipsi possedissent. Nec credo tamen, quod teneatur poenam quadrupli dare vel etiam eius remissionem petere, quia huiusmodi poenae non debentur, nisi cum fuerint adiudicatae, quia tamen praeter damnum fit etiam iniuria illi, cui res sua subtrahitur, propter quam huiusmodi poenae statutae et solum debentur prosequenti illam iniuriam in iudicio. Ideo credo, quod post satisfactionem damni tenetur fur vel raptor per se vel per alium expresso vel suppresso nomine suo, secundum quod exposcit qualitas negotii petere remissionem iniuriae, cum nec sacrificium offerendum sit, nisi »prius sumus reconciliati fratri« habenti aliquid contra nos, Matth. 56). (5) Si vero furtum commissum est tantum in usu rei, tenetur etiam post restitutionem rei ad aestimationem illius usus. Et omnia praedicta vera sunt, a quocumque subtrahatur aliqua res, cuius ipse est dominus, etiamsi sit usurarius vel dives avarus et quantumcumque bona intentione fiant, scilicet cum quis talibus furatur, ut det elemosynam vel faciat aliquod bonum, quam cogitationem dicit Augustinus7) “suggeritur calliditate Diaboli”, quia ea, quae sunt secundum se mala, per nullam intentionem fiunt bona eo, quod talis ad bonum finem tendit per medium inconveniens, ut dicit Philosophus in Ethicis 8). Et ideo dicitur Ad Rom. 39): “Et non sicut blasphemamur, et sicut aiunt quidam, nos dicere faciamus mala, ut veniant bona, quorum damnatio iusta est”. Immo Augustinus10) etiam addit, quod, si talis “totum tribuat, quod abstulerat, auget peccatum”, quia aufert sibi copiam restituendi.

6)

Matth. 5,24 ap. Decr. Grat. II 14 5 3; Friedberg 739 8) cf. Alb., Super Eth. X 18; Kübel 786,49–50 9) Rom. 3,8 10) ap. Decr. Grat. II 14 5 3; Friedberg 739 7)

51 vel: et U 62 etiam om. BE U 74 aliquod add. simile U aiunt quidam: quidam agunt U

64 sua subtrahitur: est subtracta BER 75 Augustinus om. ER 77 ad om. AE

65 credo om. 78 3: 2 B+E

160

De summo bono, liber sextus

(6) In aliquibus etiam est necessaria restitutio, quae, licet proprie furta non sint eo, quod non sit ibi subtractio a vero domino, tamen vim et similitudinem furti habent, scilicet quando res aliqua non subtrahitur per furtum, sed per emptionem vel inventionem acquiritur. Qui enim scienter rem furtivam emit, cum fure currit, et tenetur ad omnia, ad quae supra diximus11) furem teneri, nisi fur restituendo liberet eum ab obligatione, quia dominium rei non potest transferri sine voluntate domini, vel nisi emptor intendat per talem emptionem utiliter agere negotium proximi, scilicet quia videt rem magni valoris distrahendam irrecuperabiliter pro parvo pretio, et ideo emit eam, ut restituat ei, cuius est. Tunc enim non tenetur de casibus fortuitis et potest exigere pretium, quod dedit, et expensas, si quas fecit, aliter enim reciperet malum pro bono, et quod ex caritate fieret, contra ipsum militaret. Alias autem non solum a domino, sed nec ab emptore potest exigere pretium, nisi hoc fecerit sibi caveri; obstat enim sibi turpitudo sua. (7) Dixi autem ‘si scienter emitur’, quia, si est bonae fidei possessor, ita scilicet, quod nescit rem esse furtivam, tenetur quidem rem restituere, postquam sciverit, quia aliter faceret contra conscientiam, nec potest a domino rei pretium exigere eo, quod sua incautela circa huiusmodi contractum non debet damnosa esse domino rei, qui in hoc sine culpa est, sed in tanto emptori debet potius imputari. Et hoc est, quod dicitur cap. “De furtis”12): “Incivilem rem desideratis, ut agnitas res furtivas non prius solvatis quam pretium solutum fuerit a dominis. Curare ergo cautius negotiari, ne non tantum in damna huiusmodi, sed in suspicionem criminis incidatis.” Unde cum hoc sit contra ius divinum et humanum, patet, quod nulla consuetudine vel statuto potest hoc licitum fieri. Potest tamen petere pretium ab eo, a quo emitur, et a domino rei potest petere, vel etiam per se retinere expensas, quas fecit circa rem conservandam vel meliorandam, nec tenetur de fructibus perceptis et consumptis, sed, si extarent, tenetur. Insuper nec ipsam rem tenetur restituere, si eam alienavit vel si periit, quamdiu fuit bonae fidei possessor, tenetur tamen de lucro solum, inquantum est locupletior factus. Et est omnium horum una ratio, quod “rem, quae culpa caret, in damnum vocari non convenit”13), quia poena semper respondet culpae.

11)

cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 5 7 Iust., Codex VI 2 2; Krueger 238 13) Greg. IX, Decret. I 2 2; Friedberg 7 12)

93 alias: aliter AE 94 fecerit: fecit AB enim sibi: enim U 96 scilicet om. BER 100 tanto: cauto BER 106 emitur: emit AE 108 fructibus perceptis: perceptis fructibus inv. BER tenetur: teneretur U

90

100

110

tractatus 3, capitulum 6

120

130

140

161

(8) Tenere autem rem inventam, dicit Hieronymus simile esse rapinae his verbis: Si quid invenisti et non reddidisti, rapuisti. Sed hoc non dicit Augustinus quantum ad opus extrinsecum secundum proprietatem vocabuli rapinae, quia hoc non est verum, cum rapere sit aliquid violenter auferre, quod hic non fit, sed propter affectum animi. Unde subdit14): “Qui alienum negat, si posset, tolleret.” Deus interrogat cor, non manum, vel quia simulatur rapinae in contrectatione et detentione rei alienae et in reatu poenae, et ideo participat nomen eius. Et ideo dicit Hieronymus15): “Hoc peccatum discant simile esse rapinae, si qui inventa non reddant.” Haec tamen omnia vera sunt, cum potest inveniri is, qui amisit, et non rem habet pro derelicto. Si autem, postquam publice eum requisivit in loco, ubi rem amisit, non potest eum reperire, potest illam rem retinere de consilio et auctoritate sui poenitentialis, si egens est, nisi superior retinuerit sibi talium rerum dispensationem et per orationes recompenset illud damnum, cuius est res. Alias eroget pauperibus rem illam pro salute eius, cuius est. Si autem probabiliter praesumitur, quod habeat rem illam pro derelicto, non tenetur ad restitutionem ille, qui sibi eam usurpat. Pro derelicto autem habetur aliquid, cum nulla cura adhibetur ad ipsius recuperationem vel cum dominus coram se videt rem illam et non curat, et per alia huiusmodi signa potest hoc probabiliter aestimari. (9) Ex praedictis patet, quod pro simplici furto nec secundum legem divinam nec secundum ius positivum est fur occidendus vel demembrandus, sed secundum ius positivum, si agitur contra eum criminaliter, id est ad poenam corpori infligendam, pro hoc crimine puniendus est arbitrio iudicis, scilicet ut fustigetur vel in exilium mittatur vel alio simili modo. Contrarium tamen servatur in multis locis ex consuetudine, quam rationabilem facit necessitas pacis communis et frequens incorrigibilitas et experta huius malitiae hominum, et ideo iuste credo hoc fieri in tali casu. (10) Dixi autem ‘pro simplici furto’, quia, si plus est quam fur, secus est. Nam secundum legem Ex. 2216): “Si effrigens fur domum sive suffodiens fuerit inventus et accepto vulnere mortuus fuerit, percussor non est reus sanguinis”, scilicet quia occisor probabiliter timuit de persona sua. “Quod si orto sole hoc fecerit, homicidium perpetravit, et ipse morietur”, sed quia tunc aliter quam per vulne-

14)

Aug., Sermo 178 8; PL 38,965 ap. Decr. Grat. II 14 5 8; Friedberg 740 16) Ex. 22,2-3 15)

113 esse: est AE 114 si quid: quidquid BER et: si BER 118 et om. U 123 habet: habent U 126 damnum add. eius U 128 rem illam: illam rem inv. U 133 occiden141 fur om. ER suffodiens: dus: suspendendus BER 135 fustigetur: castigetur AB+ effodiens AER 143 hoc: haec BER 144 quia om. U

162

De summo bono, liber sextus

rationem potuit providere indemnitati suae, vel quia, sicut dicit Augustinus super Ex.17), “poterat discernere, quod ad furandum, non ad occidendum venisset”. Et ibidem dicit Augustinus18), quod etiam “in antiquis legibus saecularibus invenitur impune occidi nocturnum furem, diurnum vero, si se telo defendit; iam enim plus est quam fur”. Tali autem nomine intelliguntur quaelibet arma apta ad invadendum potius quam ad defendendum. Similiter plagii crimen morte puniebatur secundum illud Ex. 2119): “Qui furatus fuerit hominem, et vendiderit eum, convictus noxae morte moriatur”, scilicet quia occidit proximum morte civili, quae est servitus. (11) Restitutio autem facienda est ei, cuius interest ex causa honesta rem non esse subreptam, sive illa causa sit ius proprietatis sive pignoris sive usus vel alia causa similis. Si vero esset causa inhonesta, id est si non iusto titulo possedisset rem illam, res, a quo subtracta est, scilicet quia per furtum eam habuisset vel per usuras, et nihil haberet, nisi quod per usuram accepit, vel si laico subtraxisset decimam ecclesiae, quam possedit iniuste, melius esset, quod ille, qui aliquod talium per furtum subtraxit, redderet ei, cuius interest ex aliqua praedictarum rem non esse subtractam quam illi, cui subtraxit, quia cum in furto non transferatur dominum, ille, ad quem res aliqua non pervenit, tenetur illi, ad quem res de iure pertinet. Debet tamen ei, cui rem subtraxit, insinuare per se vel per mediam personam sine detentione suae personae, quod ab illo debito liberatus sit. Aliter enim esset ei causa damni, si contingeret eum postea restituere hoc cum aliis iniuste possessis. (12) Tamen si restituit ei, cui subtraxit, licet minus benefaciat, cum scit, ad quem res pertinet de iure, immo peccat graviter eo, quod non reddit, quod suum est ei, qui ius habet in re, tamen liberatur ita, quod non tenetur ei restituere, cuius interest eo, quod non tenetur ei nisi ratione rei et non ratione alicuius iniuriae, quam sibi intulerit. Et ideo deobligatur, quando rem transfert in statum postremum, in quo eam reperit. (13) Praedictam vero sententiam non tenent aliqui quantum ad usuram supposito hoc, quod supra probavimus20) in usura transferri Dominum. Dicunt enim,

17)

Aug., Quaest. in Heptat. II 84; Fraipont 112,1478–1479 Aug., Quaest. in Heptat. II 84; Fraipont 112,1480–1483 19) Ex. 21,16 20) cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 4 4 18)

154 cuius: cui U 155 vel: sive AE 156 non add. in U 157 illam add. is U 159 aliquod talium: aliud tale B+U 162 non om. BER 164 illo: alio U esset ei: ei esset inv. BR 166 ei om. BR 168 non om. U restituere ei: ei restituere inv. BER 173 Dominum: divinum AE

150

160

170

tractatus 3, capitulum 6

180

190

200

163

quod tunc non debet fieri restitutio ei, qui usuras dedit, sed usurario, quia ille est dominus rei, et semper domino rei restituendum est, quod suum est, sed quia illud dominium quantum ad rei retentionem imperfectum est ita, quod usurarius tenetur ad restitutionem et potest per iudicium ad hoc compelli, ideo credo praedictam sententiam etiam in hoc casu veram esse, quia plenius ius in re habet verus dominus quam usurarius. (14) Tenetur autem fur ad restitutionem, etiamsi res translata sit vel si quocumque casu res periit, et tenetur cum omnibus circumstantiis supra dictis et omnis malae fidei possessor, quia, quod sub potestate sua res periit, fuit ex culpa iniustae detentionis rei alienae, et quod ex culpa causatur, habet poenam, non ignoscentiam, et hoc est, quod dicunt iuristae, quod ipse tenetur, quia in mora est, propter quod etiam si in ipso non stetit, quo minus moram illam vitaret, id est quia rem tempore et loco suo obtulit, sed dominus recipere noluit, non tenetur, si casu res periit, quia moram purgavit eo, quod mora non attenditur secundum longitudinem temporis, sed secundum neglegentiam debiti operis, sicut etiam de morosa cogitatione supra diximus21). (15) Sicut autem supra diximus22) de usura, sic etiam tenendum est de furto, scilicet quod, si furtum accipiendo aliquam rationem iustitiae excidit a ratione furti et transit in speciem iustitiae, tunc nec est peccatum nec requiritur restitutio, ut si quis iusto bello hostem invadens furatur villas suas vel castra et alia similia, unde dicit Augustinus in libro Quaestionum veteris et novi Testamenti 23): “Dominus noster iubet ad Iesum Nave, ut constituat retrorsum insidias”, Ios. 8: »Hinc admonemur, quod cum iustus iustum bellum susceperit, utrum aperte pugnet, an ex insidiis, nihil ad iustitiam interest«24). Unde cum iustum bellum habeat ecclesia contra Sarracenos, non peccant, qui furantur Christianos captivatos ab eis, praecipue si in contumeliam fidei eos circumciderunt vel aliud simile commiserunt, quia, etiamsi prius iuste detentus fuisset, ex tunc libertas ei deberetur cum secundum Apostolum I Cor. 25) etiam mulier solvatur a lege servitutis matrimonialis, si vir noluerit ei cohabitare sine contumelia creatoris.

21)

cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 4 12 cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 4 8 23) ap. Decr. Grat. II 23 2 2; Friedberg 894 24) ap. Decr. Grat. II 23 2 2; Friedberg 894 25) cf. I Cor. 7,12–14 22)

175 rei2 om. AR 177 et potest: etiam ponit U 187 moram: mora AR 191 furtum: 196 iustum bellum: bellum iustum inv. BR suscepefur cum U 192 nec2: non AE rit: suscepit AE 198 non: nec AR 200 quia: quod BER

164

De summo bono, liber sextus

(16) Quaerunt autem multi, an praedicta vera sint etiam tempore treugarum, eisque respondemus, quod si treugae solum factae sunt ad suspensionem bellicae invasionis, licent praedicta ipso tempore. Si vero expressum est in treugis, quod neutra pars alteri aliquid molestiae quocumque modo inferat tempore treugarum, tunc, sicut dicit Augustinus Ad Bonifacium 26), “fides etiam hosti servanda est”, quia in nullo casu licet mentiri, ut idem dicit Augustinus in libro Contra mendacium 27), nec potest obici, quod talis promissio vergat in deteriorem exitum, cum nihil sit perniciosius communitati, quam quod pacta non servantur et quod in treugis non possit haberi plena securitas.

26) 27)

Aug., Epist. 189,n. 6; Goldbacher 135,5–6 cf. Aug., Contra mend. 4 7; Zycha 479,7–9

208 dicit Augustinus: Augustinus dicit inv. BER

210

INDEX AUCTORITATUM ALBERTUS MAGNUS Commentaria in IV Sententiarum (ed. A. Borgnet) 4 15 42 (528) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155* De anima (ed. C. Stroick) 2 2 5 (88,53–57) . . . . . . . . . . . . . . . . . 27* De bono (ed. B. Geyer) 4 1 6 (243,46–47) . . . . . . . . . . . . . . . . 77* De generatione et corruptione (ed. P. Hoßfeld) 2 4 (186,53–54) . . . . . . . . . . . . . . . . . 138* Metaphysica (ed. B. Geyer) 1 1 1 (2,7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6* 1 7 (10,54–59) . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 2 1 2 (92,70–76) . . . . . . . . . . . . . . . . . .33 5 5 6 (221,66–71) . . . . . . . . . . . . . . . 20* Ethica (ed. A. Borgnet) 1 4 6 (56a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50* 7 5 (114a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51* 7 6 (115a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53* 2 1 1 (149a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49* 1 1 (149b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48* 1 1 (150b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49* 1 2 (151b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53* 1 2 (152b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53* 1 3 (154a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51* 1 4 (155a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55* 1 4 (155b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56* 1 8 (161b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57* 1 9 (163b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58* 2 2 (171a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60* 2 2 (171b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60* 2 3 (174b–175a) . . . . . . . . . . . . . . . . 60* 2 4 (175b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61* 2 4 (176a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61* 2 4 (176a–b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61*

1

2 7 (183b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97* 3 1 1 (196a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65* 1 4 (199a–b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66* 1 5 (200a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67* 1 5 (200b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67* 1 8 (203b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66* 1 14 (213b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71* 1 14 (213b–214a) . . . . . . . . . . . . . . . 71* 1 15 (215b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72* 1 15 (216b–217a) . . . . . . . . . . . . . . . 72* 1 16 (218b–219a) . . . . . . . . . . . . . . . 73* 1 16 (219a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72* 1 16 (219b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72* 2 1 (234b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76* 2 1 (236a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76* 2 2 (237a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77* 2 5 (242b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81* 2 7 (245a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83* 2 8 (246b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84* 2 10 (249b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87* 3 1 (252b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96* 3 1 (253a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96* 3 1 (253b-254a) . . . . . . . . . . . . . . . . 96* 3 2 (254a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97* 3 2 (254b–255a) . . . . . . . . . . . . . . . . 97* 3 3 (255b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97* 3 3 (256b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98* 3 3 (257b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97* 3 4 (259b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98* 3 5 (260b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77* 3 5 (261b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99* 3 5 (262a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110* 3 5 (262b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99* 3 7 (265a) . . . . . . . . . . 104*, 105*, 106* 3 7 (265b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106* 3 8 (267a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111* 3 8 (267b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111* 4 1 1 (271b-272a) . . . . . . . . . . . . . . . . 76* 1 1 (272b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122* 1 1 (273a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122* 1 1 (273b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123*

Asterisco notantur auctoritates, quae ab editoribus allatae sunt.

166

Index auctoritatum

1 1 (273b) . . . . . . . . . . . . . . . 123*, 124* 1 1 (274a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131* 1 1 (274b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131* 1 2 (276b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135* 1 3 (277b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136* 1 3 (278a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132* 1 4 (279a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136* 1 4 (279b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136* 1 5 (281a) . . . . . . . . . . . . . . . 132*, 133* 1 6 (281b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137* 1 6 (282a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137* 1 6 (282b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137* 1 7 (283a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137* 1 7 (283b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137* 1 7 (284a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138* 1 7 (284b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138* 1 8 (285a–b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138* 1 8 (285b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139* 1 8 (286a–b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139* 5 2 6 (349a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61* Physica (ed. P. Hoßfeld) 2 2 14 (121,6–9) . . . . . . . . . . . . . . . . . 54* 5 1 1 (404,60–70) . . . . . . . . . . . . . . . . 62* 7 1 7 (531,20–35) . . . . . . . . . . . . . . . . 49* 1 9 (533,58–534,37) . . . . . . . . . . . . . 49* 1 9 (534,55–65) . . . . . . . . . . . . . . . . 19* 8 2 1 (585,30–40) . . . . . . . . . . . . . . . . 52* 2 4 (595,49–52) . . . . . . . . . . . . . . . 125* Super Dionysium De divinis nominibus (ed. P. Simon) 4 191 (274,41–42) . . . . . . . . . . . . . . . 101* 193 (275,62–64) . . . . . . . . . . . . . . . . 32* 215 (292,9–10) . . . . . . . . . . . . . . . . 124* Super Ethica (ed. W. Kübel) 1 2 (13,14) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56* 2 (13,47–49) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50* 7 (34,55–36,25) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20* 8 (40,10–15) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48* 15 (82,21–25) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48* 16 (82,41–53) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48* 2 1 (93,60–67) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52* 1 (94,43–46) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56* 2 (97,15–20) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56* 3 (102,8–12) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58* 4 (105,30–32) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50* 6 (116,19–20) . . . . . . . . . . . . . . . . . 111* 6 (122,31–61) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61* 6 (123,30–44) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61*

6–7 (123,45–124,9) . . . . . . . . . . . . . 62* 7 (124,41–47) . . . . . . . . . . . . . . . . . 59* 7 (129,49–130,50) . . . . . . . . . . . . . . 63* 8 (131,44–50) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63* 8 (133,28–32) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63* 8 (135,6–9) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64* 8 (136,22–24) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64* 8 (136,48–62) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66* 3 1 (137,43–44) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65* 1 (139,87–140,32) . . . . . . . . . . . . . . 65* 1 (140,52–55) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72* 1 (142,67–143,3) . . . . . . . . . . . . . . . 66* 1 (143,37–39) . . . . . . . . . . . . . . . . . 66* 2 (148,28–37) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69* 2 (148,31–32) . . . . . . . . . . . . . . . . 69* 3 (151,81–85) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71* 3 (153,41–75) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66* 4 (154,12–15) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71* 4 (156,24–28) . . . . . . . . . . . . . . . . . 58* 4 (157,5–7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30* 5 (161,25–27) . . . . . . . . . . . . . . . . . 73* 5 (162,33–36) . . . . . . . . . . . . . . . . 74* 5 (162,36–39) . . . . . . . . . . . . . . . . 74* 5 (163,6–10) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75* 5 (163,37–39) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74* 5 (164,4–11) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73* 5 (164,29–31) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50* 6 (165,27–29) . . . . . . . . . . . . . . . . 74* 8 (179,53–56) . . . . . . . . . . . . . . . . 78* 8 (179,66–68) . . . . . . . . . . . . . . . . 78* 9 (184,24–32) . . . . . . . . . . . . . . 79*, 80* 9 (184,41–56) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79* 9 (184,71–185,3) . . . . . . . . . . . . . . . 81* 10 (186,92–189,63) . . . . . . . . . . . . . 83* 10 (187,28–37) . . . . . . . . . . . . . . . . . 81* 10 (188,47–51) . . . . . . . . . . . . . . . . . 84* 10 (188,51–55) . . . . . . . . . . . . . . . . . 84* 11 (194,16–18) . . . . . . . . . . . . . . . . . 82* 14 (215,57–60) . . . . . . . . . . . . . . . . 105* 14 (215,61–64) . . . . . . . . . . . . . . . . 106* 14 (215,64–65) . . . . . . . . . . . . . . . . 106* 14 (215,66–68) . . . . . . . . . . . . . . . . 106* 14 (215,68–69) . . . . . . . . . . . . . . . . 106* 14 (215,72) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106* 14 (216,14–15) . . . . . . . . . . . . . . . . 106* 14 (216,63–80) . . . . . . . . . . . . . . . . 106* 14 (216,67–68) . . . . . . . . . . . . . . . . 104* 14 (216,71) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106* 14 (216,76–78) . . . . . . . . . . . . . . . . 106* 14 (216,79–80) . . . . . . . . . . . . . . . . 106* 15 (219,15–26) . . . . . . . . . . . . . . 112*

167

Index auctoritatum 4 1 (222,23–25) . . . . . . . . . . . . . . . . . 123* 1 (222,35–223,1) . . . . . . . . . . . . . . 131* 1 (223,47–53) . . . . . . . . . . . 135*, 136* 2 (229,44–230,2) . . . . . . . . . . . . . . 134* 2 (230,11–16) . . . . . . . . . . . . . . . . 132* 2 (230,45–49) . . . . . . . . . . . . . . . . . 136* 2 (230,53–58) . . . . . . . . . . . . . . . . . 136* 2 (230,61–71) . . . . . . . . . . . . . . . . . 136* 3 (232,45–47) . . . . . . . . . . . . . . . . . 138* 3 (234,10–14) . . . . . . . . . . . . . . . . . 139* 4 (236,11–28) . . . . . . . . . . . . . . . . . 139* 4 (235,37–236,84) . . . . . . . . . . . . . 139* 5 (245,4–8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86* 9 (257,72–258,5) . . . . . . . . . . . . . . . 85* 15 (297,51–52) . . . . . . . . . . . . . . . . 111* 16 (303,21–22) . . . . . . . . . . . . . . . . 111* 5 4 (328,7–19) . . . . . . . . . . . . . . . . . 29* 9 (349,31–34) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75* 13 (371,37–38) . . . . . . . . . . . . . . . . 111* 15 (382,76–383,4) . . . . . . . . . . . . . . 86* 6 18 (508,24–27) . . . . . . . . . . . . . . . . . 51* 18 (512,37–47) . . . . . . . . . . . . . . . . . 77* 7 2 (527,12–14) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67* 4 (536,22–31) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51* 5 (541,47–48) . . . . . . . . . . . . . . . . . 111* 11(567,44–46) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9* 11 (569,62–64) . . . . . . . . . . . . . . . . 108* 12 (571,18–21) . . . . . . . . . . . . . . . . 108* 10 1 (755,9–20) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48* 9 (742,20–35) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60* 11 (749,8–24) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21* 11 (750,54–59) . . . . . . . . . . . . . . . . . 49* 11 (754,73–76) . . . . . . . . . . . . . . . 20* 13 (759,78–82) . . . . . . . . . . . . . . . . . 49* 16 (777,35) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8* 18 (786,49–50) . . . . . . . . . . . . . . . . 159*

ALFREDUS ANGLICUS De motu cordis (ed. Cl. Baeumker ) Prol. 1 (2,7–9) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6*

15 15 (547,24–548,2) . . . . . . . . . . . . . .152 51 (548,4–6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152 Epistulae et acta (ed. O. Faller) 33 2 (230,17–18) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21 34 11–13 (235,64–236,86) . . . . . . . . . . . .8 Expositio psalmi CXVIII (ed. M. Petschenig) 4 3 (69,8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21*

AMBROSIASTER Commentarius in Epistulas Paulinas, Pars I: In Epistulam ad Romanos (ed. H. I. Vogels) 1 12 3 (132,4–5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7* Commentarius in Epistulas Paulinas, Pars II: In Epistulas ad Corinthios (ed. H. I. Vogels) 7 18 (237,23–25) . . . . . . . . . . . . . . . . . 36* 22 (241,19–21) . . . . . . . . . . . . . . . . . 36*

PS. ANDRONICUS De passionibus (ed. A. Glibert–Thirry) 3 2 (240,18) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76* 5 1 (246,48–49) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85* 2 (246,52–53) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93* 2 (246,54–55) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94* 2 (246,56–57) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85* 2 (248,58–59) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94* 2 (248,60–61) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92* 2 (248,62–63) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86* 2 (248,64–65) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95* 3 (248,66–70) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85* 6 2 (250,76–78) . . . . . . . . . . . . . . . . . 113* 2 (250,79 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112* 2 (250,80–81) . . . . . . . . . . . . . . . . . 113* 2 (250,82) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117* 2 (252,86) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118*

AMBROSIUS

ARISTOTELES

De virginibus libri tres (PL 16) 1 3 10 (191) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100 5 21 (191) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104 7 37–38 (199) . . . . . . . . . . . . . . . . . .101

Analytica priora et posteriora (ed. W. D. Ross) 2 19 (100a3–10) . . . . . . . . . . . . . . . . . 11*

De Tobia (ed. C. Schenkl)

De anima (ed. W. D. Ross) 1 1 (403a16–18) . . . . . . . . . . . . . . . . . .42 2 4 (416a19–20) . . . . . . . . . . . . . . . . . 27*

168

Index auctoritatum

De generatione et corruptione (ed. I. Bekker) 2 4 (331a23–25) . . . . . . . . . . . . . . . . 138* De memoria et reminiscentia (ed. I. Bekker) 2 (452a27–28) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125 De vita et morte (ed. I. Bekker) 4 (469b6–8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 Ethica Nicomachea (ed. L. Bywater) 1 1 (1094b4–7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55* 1 (1094b23–25) . . . . . . . . . . . . . . . . .56 1 (1095a2–3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50 5 (1097b1–21) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 6 (1098a7–8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 9 (1099a21–31) . . . . . . . . . . . . . . . . . .21 13 (1102b6–7) . . . . . . . . . . . . . . . . . 48* 13 (1102b9–11) . . . . . . . . . . . . . . . . .48 2 1 (1103a19–23) . . . . . . . . . . . . . . . . 52* 1 (1103a25–26) . . . . . . . . . . . . . . . . .52 1 (1103b24) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56* 2 (1104a3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56* 2 (1104b11–13) . . . . . . . . . . . . . . . . 56* 2 (1105a1–2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58 3 (1105b15) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50 5 (1106b2–5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61 5 (1106b3–4) . . . . . . . . . . . . . . . . . .110 5 (1106b29–30) . . . . . . . . . . . . . . . . 61* 5–6 (1106b34–1107a8) . . . . . . . . . . .62 6 (1107a5–8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59 6 (1107a7–8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59 7 (1108a19–b7) . . . . . . . . . . . . . . . . .63 8 (1108b23–24) . . . . . . . . . . . . . . . . .63 9 (1109a1–2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63* 9 (1109a29–30) . . . . . . . . . . . . . . . . .64 9 (1109b9) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64 9 (1109b19–25) . . . . . . . . . . . . . . . . .66 3 1 (1109b35–1110a1) . . . . . . . . . . . . .65 1 (1110a4–11) . . . . . . . . . . . . . . . . . .65 1 (1110a17–18) . . . . . . . . . . . . . . . . .72 1 (1110a22–23) . . . . . . . . . . . . . . . . .66 1 (1110b3–6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66 2 (1110b31–1111a2) . . . . . . . . . . . . 69* 2 (1110b32–33) . . . . . . . . . . . . . . . . 69* 2 (1111a18–19) . . . . . . . . . . . . . . . . .70 3 (1111a22–23) . . . . . . . . . . . . . . . . .71 3 (1111a22–1111b3) . . . . . . . . . . . . .66 4 (1111b5–6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71 4 (1111b6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71 4 (1111b16–19) . . . . . . . . . . . . . . . . .58

4

5

6 7

10

4 (1111b22) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30* 5 (1112b10–11) . . . . . . . . . . . . . . . . .75 5 (1112a19–21) . . . . . . . . . . . . . . . . 74* 5 (1112a26–27) . . . . . . . . . . . . . . . . 74* 5 (1112a28–29) . . . . . . . . . . . . . . . . .74 5 (1112b19) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74 5 (1112b27–28) . . . . . . . . . . . . . . . . .74 5 (1112a31–34) . . . . . . . . . . . . . . . . 73* 5 (1113a2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73 5 (1113a5–9) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50 6 (1113a29–31) . . . . . . . . . . . . . . . . .74 7 (1114a25–27) . . . . . . . . . . . . . . . . .75 9 (1115a26–27) . . . . . . . . . . . . . . . . .78 10 (1115a6–28) . . . . . . . . . . . . . . . . 78* 10 (1115b10–13) . . . . . . . . . . . . .79, 80 10 (1115b20–21) . . . . . . . . . . . . . . . .79 10 (1115b26–27) . . . . . . . . . . . . . . . .81 11 (1116b15–18) . . . . . . . . . . . . . . . .80 11 (1116a31–32) . . . . . . . . . . . . . . . .81 11 (1116a16–1117a28) . . . . . . . . . . .83 11 (1116b27–28) . . . . . . . . . . . . . . . 84* 11 (1116b26–27) . . . . . . . . . . . . . . . .84 12 (1117a33–34) . . . . . . . . . . . . . . . .82 15 (1119a33–34) . . . . . . . . . . . . . . .112 1 (1119b26–27) . . . . . . . . . . . . . . . 123* 1 (1119b27–31) . . . . . . . . . . . . . . . .131 1 (1120a1–2) . . . . . . . . . . . . . . . . . .131 1 (1120a21–23) . . . . . . . . . . . 135, 136* 2 (1120a26–27) . . . . . . . . . . . . . . . .134 2 (1120a33–34) . . . . . . . . . . . . . . . .132 2 (1120b9–11) . . . . . . . . . . . . . . . . .134 2 (1120b11–12) . . . . . . . . . . . . . . . .136 2 (1120b13–14) . . . . . . . . . . . . . . . 136* 2 (1120b14–18) . . . . . . . . . . . . . . . .136 3 (1121b7–10) . . . . . . . . . . . . . . . . 139* 3 (1121b12–1122a8) . . . . . . . . . . . 139* 3 (1121b21–28) . . . . . . . . . . . . . . . 139* 3 (1122a8–12) . . . . . . . . . . . . . . . . .139 4 (1122a23–24) . . . . . . . . . . . . . . . . .86 7 (1123b28–30) . . . . . . . . . . . . . . . . .85 4 (1130a24–28) . . . . . . . . . . . . . . . . .29 9 (1134a1–2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75 14 (1137b17–19) . . . . . . . . . . . . . . . .86 13 (1144b17–30) . . . . . . . . . . . . . . . 51* 13 (1144b26–28) . . . . . . . . . . . . . . . .77 3 (1145b25–27) . . . . . . . . . . . . . . . . 67* 5 (1147b13–17) . . . . . . . . . . . . . . . . 51* 11 (1151b32–1152a2) . . . . . . . . . . . . .9 11 (1152a18–20) . . . . . . . . . . . . . . .108 5 (1175b26–31) . . . . . . . . . . . . . . . . .60 7 (1177a12–13) . . . . . . . . . . . . . . . . 20

Index auctoritatum 7 (1177a19–21) . . . . . . . . . . . . . . . . .48 7–8 (1177–1178) . . . . . . . . . . . . . . . .20 9 (1179a30) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8* Magna Moralia (ed. I. Bekker) 1 20 (1190b21–1191a17) . . . . . . . . . . .83 20 (1190b29–30) . . . . . . . . . . . . . . . .83 20 (1191a25–27) . . . . . . . . . . . . . . . .78 20 (1191a32–33) . . . . . . . . . . . . . . . .79 Metaphysica (ed. W. Jaeger) 1 1 (980b28–981a3) . . . . . . . . . . . . . . 11* 2 1 (993b9–11) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33* 5 5 (1015a28–29) . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Meteorologicorum libri IV (ed. F. H. Fobes) 2 2 (354b23–24) . . . . . . . . . . . . . . . . . .26 4 3 (380a14–15) . . . . . . . . . . . . . . . . . 27* Physica (ed. W. D. Ross) 2 5 (197a5–6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54 5 1 (224b31–35) . . . . . . . . . . . . . . . . . 62* 7 3 (246a12–14) . . . . . . . . . . . . . . . . . .49 3 (247a1–5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49 3 (247b11–12) . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 8 3 (253b33–35) . . . . . . . . . . . . . . . . . .52 4 (255b15–18) . . . . . . . . . . . . . . . . .125 Politica (ed. W. D. Ross) 1 2 (1252a26–31) . . . . . . . . . . . . . . . . .19 Topica (ed. W. D. Ross) 1 5 (102a18–30) . . . . . . . . . . . . . . . . . .71 10 (104a23–25) . . . . . . . . . . . . . . . 152* 2 7 (112b32–38) . . . . . . . . . . . . . . . . 152* 3 3 (118b21–22) . . . . . . . . . . . . . . . . .114 4 4 (125a18) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .132

ASCLEPIUS Asclepius (ed. P. Thomas) 6–10 (40–46) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6*

AUGUSTINUS Confessiones (ed. L. Verheijen) 1 12 19 (11,4–5) . . . . . . . . . . . . . . . . . .59 12 29 40 (239,22–35) . . . . . . . . . . . . . .105

169

Contra Judaeos, Paganos et Arianos, Sermo de Symbolo (PL 42) 2 (1117–1118) . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 2 (1118) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8 Contra Iulianum libri VI (PL 44) 5 3 8 (787) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124 Contra Iulianum opus imperfectum (PL 45) 5 12 (1442) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28 Contra Maximinum libri duo (ed. P. M. Hombert) 2 13 (567,56) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114* Contra mendacium (ed. J. Zycha) 4 7 (479,7–9) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164 De bono coniugali (ed. J. Zycha) 21 26 (221,18–22) . . . . . . . . . . . . . . . . .100 26 (221,20–22) . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 De civitate Dei (ed. B. Dombart, A. Kalb) 9 4 (252,44–47) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82 14 26 (449, 25–28) . . . . . . . . . . . . . . . . .15 De continentia (ed. J. Zycha) 3 8 (149,12) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36 De doctrina Christiana libri IV (ed. I. Martin) 1 4 4 (8,1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21 4 4 (8,3–4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27 22 20 (16,8–17,13) . . . . . . . . . . . . . . .91 33 37 (27,20–21) . . . . . . . . . . . . . . . .91 4 7 21 (131,242–244) . . . . . . . . . . . . . . .8 De Genesi ad litteram (ed. J. Zycha) 3 15 (81,21–22) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41* 17 (82,23–25) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41 8 1 (229,4–7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 5 (238,25–239,1) . . . . . . . . . . . . . . . 14* 6 (240,5–11) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25* 7 (242,4–8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25* 8 (242,14–15) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 8 (243,3–24) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22 8 (243,9–12) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 10 (247,22–248,2) . . . . . . . . . . . . . . .23 12 (250,14–16) . . . . . . . . . . . . . . . . . .17 13 (252,2–5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25* 10 10 (279,22–25) . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 11 2 (336,2–3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12*

170

Index auctoritatum 3 (337,3–10) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32 42 (378,1–23) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18* 42 (378,22) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8

De Genesi contra Manicheos (PL 34) 2 11 1 (34,195) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24* 11 15 (34,204) . . . . . . . . . . . . . . . . . .26 De libero arbitrio (ed. W. M. Green) 3 18 52 (306,52–53) . . . . . . . . . . . . . . .11 De nuptiis et concupiscentia (ed. C. F. Urba, I. Zycha) 1 26 29 (242,3–6) . . . . . . . . . . . . . . . . 34* 2 28 48 (303,3–10) . . . . . . . . . . . . . . . .29 De peccatorum meritis et remissione et de baptismo parvulorum ad Marcellinum (ed. C. F. Urba, J. Zycha) 1 9 9 (10,18–25) . . . . . . . . . . . . . . . . . 37* 10 11 (12,9) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29 37 68 (69,12–13) . . . . . . . . . . . . . . . .18 2 9 11 (82,19–21) . . . . . . . . . . . . . . . . 39* 34 54–55 (124,14–125,6) . . . . . . . . . .35 3 8 16 (142,19–22) . . . . . . . . . . . . . . . 39* De praedestinatione sanctorum (PL 44) 13 25 (979) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124 De sancta virginitate (ed. J. Zycha) 2 2 (236,12–16) . . . . . . . . . . . . . . . . . .101 8 8 (241,21–22) . . . . . . . . . . . . . . . . . .100 13 12 (245,4–6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102 De Trinitate (ed. W.J. Mountain, F. Glorie) 12 3 3 (358,15–18) . . . . . . . . . . . . . . . . . .6 7 12 (367,104–106) . . . . . . . . . . . . . . .6 8 13 (368,5–7) . . . . . . . . . . . . . . . . .109 12 18 (373,53–56) . . . . . . . . . . . . . .108 12 17 (372,37–38) . . . . . . . . . . . . . .108

50 7 10 (606,14–17) . . . . . . . . . . . . . . . 37* 87 15 15 (1219,25–26) . . . . . . . . . . . . . .23 102 6 13 (1463,25–27) . . . . . . . . . . . . . .143 108 14 15 (1591,1–10) . . . . . . . . . . . . . . .43 Epistulae (ed. A. Goldbacher) 140 74 (211,24) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116 189 6 (135,5–6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164 211 6 (360,23–361,2) . . . . . . . . . . . . . . .117 10 (363,4–6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119 14 (368,11–12) . . . . . . . . . . . . . . . . .128 14 (369,13–14) . . . . . . . . . . . . . . . . .114 Quaestiones in Heptateuchum (ed. J. Fraipont) 2 84 (112,1478–1479) . . . . . . . . . . . . .162 84 (112,1480–1483) . . . . . . . . . . . . .162 Regula ad servos Dei (ed. L. Verheijen) 1 7 (420,29–31) . . . . . . . . . . . . . . . . . .117 4 3 (423,82–83) . . . . . . . . . . . . . . . . . .119 4 (424,85–86) . . . . . . . . . . . . . . . . . .119 4 (424,86–88) . . . . . . . . . . . . . . . . . .107 6 1 (433,194) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128 3 (435,212–213) . . . . . . . . . . . . . . . .114 Retractationes (ed. A. Mutzenbecher) 1 9 (28,160–163) . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 1 13 (38,52–53) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42 Sermones (PL 38) 178 8 (965) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161

BERNARDUS CLARAEVALLENSIS Sermones (ed. J. Leclercq, H. M. Rochais) 47 (267,2–3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116

BIBLIA SACRA Enchiridion (ed. E. Evans) 1 2 (49,11–13) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102 5 17 (57,23–24) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12* 13 44 (73,42–43) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37 45 (74,60–68) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 23 93 (99,133–135) . . . . . . . . . . . . . . . . .45 Enarrationes in Psalmos (ed. D. E. Dekkers, J. Fraipont) 38 1 2 (402,24) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80*

Genesis 1 22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15, 26, 100 26 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20 28 . . . . . . . . . . . . . . . . . .11, 15, 26, 100 2 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22*, 24 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22 15–17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23* 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34

Index auctoritatum

3

8 9

10 15 17 29 32 43

19–20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11* 21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21* 23 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21 25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22 21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25 22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13, 16 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15, 26, 100 21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33* 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15, 26, 100 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15, 26, 100 25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124 14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38 23–25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68* 30 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46 34 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110

Exodus 7 1–11,10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88* 20 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38, 43, 44* 14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90, 106 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146, 153 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107, 153 21 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .162 22 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158 2–3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158 33 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21 34 28 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21 Leviticus 25 37 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150 26 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80 36 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80 Numeri 11 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87 Deuteronomium 5 21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107, 153 6 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91 7 25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107 20 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80 23 19–20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152 28 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152 32 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7

171

17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125 Iudices 11 32–39 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88* II Regum 24 16–17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44 III Regum 21 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88* II Paralipomenon 16 14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98 Esdras (III Esdrae) 3 21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84 Tobias 4 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .134 Esther 13 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116 Iob 2 3 5 24 27 28 34 39

10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22 30 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44 25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126

Psalmi 2 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112 9 24 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143 25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 14 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150 15 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41 20 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10 24 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42 27 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101 50 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37*, 40 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 54 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43 57 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124, 125 68 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 28 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124 72 27 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104

172

Index auctoritatum

77 39 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75 79 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80 82 7–8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127 89 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42 90 3–13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145* 91 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 103 26 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 108 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43 118 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94 163 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41 130 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117* 138 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 147 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155 Proverbia 3 28 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140 6 16–17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ??? 7 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98 22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130 14 29 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92 34 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41 18 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89 29 24 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155 30 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118 31 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122 Ecclesiastes 2 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22 3 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55 5 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137 10 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137 12 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 Canticum Canticorum 1 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3 4 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 8 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41 Sapientia 2 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131 21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69 24 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31 24–25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37 3 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92 5 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93 6 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101

8 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77 10 1-2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35 17 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80 Ecclesiasticus 10 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29 14 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138 27 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42 Isaias 1 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125 3 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118, 119 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119 5 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94* 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113 22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93 22 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144 14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144 27 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 28 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112 40 31 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129 42 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115 48 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115 65 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50, 94 Ieremias 4 22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95 6 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137 12 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82 13 23 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125 48 36 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90 Baruch 6 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146 Ezechiel 16 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95 18 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38, 43 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38, 43 Osee 2 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101 3 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106 4 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124

Index auctoritatum 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130 Ioel 2 21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81 Amos 5 1–2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103 Habacuc 3 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 I Machabaeorum 3 59 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79 Evangelium secundum Mattheum 5 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115 24 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .159 27 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90, 106 6 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115 8 29 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31 10 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32 22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92 28 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81 11 30 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158 20 22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70 22 37 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91 25 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10 27 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150 Evangelium secundum Marcum 9 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70 12 30 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91 Evangelium secundum Lucam 1 35 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40* 6 35 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150 8 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89 10 27 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91 30 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8 11 26 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89 41 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133 12 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133 22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133 14 28 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75 15 24 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131 32 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131 16 20–21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118* 18 20 . . . . . . . . . . . . . . . .90, 106, 146, 153 19 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158

173

13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28* 21 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .134 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92 23 43 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24 Evangelium secundum Ioannem 1 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6 3 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40, 46 5–6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40* 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 5 44 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128 10 12-13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95 12 42-43 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128 15 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150 16 14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 33 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87 17 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21 Actus Apostolorum 3 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69 12 23 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115 15 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107* 20 35 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135 22 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95 Ad Romanos 1 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7 26 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124 32 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142, 155 3 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .159 5 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82, 86 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29, 37, 38 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 6 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36 23 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8 7 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33, 107 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36* 22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36* 23–25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36* 8 26 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34 9 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17 10 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128 16–19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88* 11 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114* 12 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90 13 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107 15 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115

174

Index auctoritatum

Ad Corinthios I 2 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69 6 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64, 100, 106 7 12–14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163* 8 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119*, 120* 10 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32 11 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108 12 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 23 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24 31 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121 13 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7, 46 14 22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 38 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69 15 33 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113 46 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41 Ad Corinthios II 6 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117 8 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .134 11 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101 12 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113 2-4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21* 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141 Ad Galatas 1 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115 3 27 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40 4 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95 5 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39, 73 26 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127 6 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43 Ad Ephesios 2 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37 5 3–4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107, 129 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .132 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110 29 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130 32 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26

Ad Philippenses 2 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 4 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118 Ad Colossenses 3 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118 Ad Thessalonicenses I 2 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124 4 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107 Ad Timotheum I 1 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114 2 14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12, 17 4 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114 5 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141 Ad Timotheum II 2 22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64 3 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92 Ad Titum 1 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142 Ad Hebraeos 10 36 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92 11 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9, 46 12 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112 16–17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110 Epistula Iacobi 1 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52 2 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90, 106 3 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89 Epistula Petri I 3 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120 Epistula Ioannis I 2 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77 3 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9, 21 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .145 4 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23

175

Index auctoritatum Apocalypsis 18 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 22 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124

BOETHIUS De institutione musica (ed. G. Friedlein) 1 13 (199,25–200,1) . . . . . . . . . . . . . . .98 Philosophiae consolatio (ed. L. Bieler) 2 5 (26,9) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140 3 2 (39,48–50) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20* 11 (60,16) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19*

CATO Catonis disticha (ed. E. Baehrens) 3 6 (227) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93*

CICERO De inventione (ed. E. Stroebel) 1 25 36 (33b,16–17) . . . . . . . . . . . . . .111 2 53 159 (147b,15–19) . . . . . . . . . . . . .76 54 163 (149b,6–8) . . . . . . . . . . . . . . .86 54 163 (149b,11–13) . . . . . . . . . . . . 91* 54 163 (149b,13–14) . . . . . . . . . . . . .92 54 164 (149b,17–19) . . . . . . . . . . . .112 De officiis (ed. C. Atzert) 2 15 52 (94,25) . . . . . . . . . . . . . . . . . .140 17 59 (98,14–15) . . . . . . . . . . . . . . .140 18 62 (99,10–11) . . . . . . . . . . . . . . .140 19 65 (101,1–3) . . . . . . . . . . . . . . . .140 Tusculanae disputationes (ed. M. Pohlenz) 3 8 16 (325,7–12) . . . . . . . . . . . . . . . 113*

3 18 3 (810) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157* 50 1 (657) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144* 5 19 1 (811) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148* 24 1–2 (825) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144* Decretum magistri Gratiani (ed. A. Friedberg) 1 34 1 (125) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143 35 5 (132) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110* 41 1 (148) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119 2 1 2 4 (409) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149 14 4 (744) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .154 14 5 3 (739) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .159 14 5 3 (739) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .159 14 5 8 (740) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161 23 2 2 (894) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .163 32 5 (1132) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102

CYPRIANUS De habitu virginum (ed. W. Hartel) 3 (189,12–13) . . . . . . . . . . . . . . . . . .101 3 (189,15) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100

DIONYSIUS PS.–AREOPAGITA De divinis nominibus (PG 3; ed. P. Simon) 4 23 (725B; 270,70–71) . . . . . . . . . . . .101 23 (725C; 275,78) . . . . . . . . . . . . . . .32 30 (732A; 290,80) . . . . . . . . . . . . . .124

EXPOSITIONES Expositiones Pauli Epistularum Ad Romanos, Galathas et Ephesios (ed. G. de Martel) 2 1 (17,469–470) . . . . . . . . . . . . . . . . 128*

FULGENTIUS COMMENTARIA Anonymi Commentarius in Aristotelis Ethicam (ed. H. P. F. Mercken) 2 3 (204,86) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56*

De fide ad Petrum (ed. J. Fraipont) 2 16 (721,303–306) . . . . . . . . . . . . . . . 35* 69 26 (753,1237–1239) . . . . . . . . . . . . . 37*

GLOSSA CORPUS IURIS CANONICI Decretalium collectiones (ed. A. Friedberg) 1 2 2 (7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160*

Glossa interlinearis (Argentinae 1480–1481) Genesis 2 8 (21) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22, 25 9 (21) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25

176

Index auctoritatum

Sapientia 17 11 (741) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80*

Regula pastoralis (ed. B. Judic, F. Rommel, C. Morel) 3 4 (276,15–16) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95

Evangelium secundum Lucam 10 30 (179) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8 HIERONYMUS Ad Romanos 1 29 (77) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128 Ad Ephesios 5 3–4 (377) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107 4 (377) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129

GREGORIUS MAGNUS Homiliae in Evangelia (ed. R. Étaix) 1 7 4 (52,162–163) . . . . . . . . . . . . . . .117 17 8 (122,153) . . . . . . . . . . . . . . . . . .44 2 24 (196,2–9) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144 26 1 (218,5–6) . . . . . . . . . . . . . . . . . 41* 37 8 (354,179–180) . . . . . . . . . . . . . .41 Homiliae in Hiezechihelem Adriaen) 1 11 24 (179,402–403) 11 24 (179,409–411) 11 24 (180,416–417)

prophetam (ed. M. . . . . . . . . . . . .124 . . . . . . . . . . . .124 . . . . . . . . . . . .124

Moralia in Iob (ed. M. Adriaen) 3 31 60 (153,22–44) . . . . . . . . . . . . . .126 21 15 22 (1082,12–14) . . . . . . . . . . . . . .20 15 22 et 23 (1082,4–69) . . . . . . . . . . .20 15 22 et 23 (1082,26–28) . . . . . . . . . .20 23 4 11 (1152,13–17) . . . . . . . . . . . . . .116 25 9 22 (1247,14–15) . . . . . . . . . . . . . .124 30 18 60 (1531,66–70) . . . . . . . . . . . . 106* 31 45 87 (1610,4–7) . . . . . . . . . . . . . . 126* 45 87 (1610,7–10) . . . . . . . . . .116, 126 45 87 (1610,15–18) . . . . . . . . . . . . 126* 45 87 (1610,18–21) . . . . . . . . . . . . .127 45 88 (1610,22–25) . . . . . . . . . . . . 127* 45 88 (1610,30–32) . . . . . . . . . . . . 129* 45 88 (1610,32–33) . . . . . . . . . . . . 129* 45 88 (1610,32–34) . . . . . . . . . . . . 130* 45 88 (1610,34) . . . . . . . . . . . . . . . 130* 45 88 (1611,39–40) . . . . . . . . . . . . .126 45 88 (1610,40–43) . . . . . . . . . . . . 130* 45 89 (1611,42–46) . . . . . . . . . . . . .127 45 89 (1611,46–48) . . . . . . . . . . . . .128 45 89 (1611,54–55) . . . . . . . . . . . . .129 45 89 (1611,57–58) . . . . . . . . . . . . .127

Biblia sacra iuxta Vulgatam versionem (ed. R. Weber) Psalmi 50 7 (831) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37 Epistulae I–LXX (ed. I. Hilberg) 22 5 (150,4–6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103 29 (187,3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119* 83 (120,1–16) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110 Commentaria in Esaiam (ed. M. Adriaen) 18 45 20 (762,18–26) . . . . . . . . . . . . . . .51 Commentariorum in Ezechielem libri XIV (ed. F. Glorie) 4 18 (225,28–226,40) . . . . . . . . . . . . . .44 18 (226,53–227,60) . . . . . . . . . . . . . .43 18 (226,56–227,57) . . . . . . . . . . . . . 44* 18 (228,112–229,120) . . . . . . . . . . . .44 Commentarius in Ecclesiasten (ed. M. Adriaen) 2 5 (264,103–104) . . . . . . . . . . . . . . . . 24* Tractatus in Psalmos (ed. G. Morin) 90 (127,18–19) . . . . . . . . . . . . . . . . .145

PS.–HIERONYMUS Prologi (ed. P. Corssen) In Marc. (10,10–11) . . . . . . . . . . . . . . . . 90* In Ioann. (6,14–15) . . . . . . . . . . . . . . . 103*

HUGO DE S. VICTORE De sacramentis Christianae fidei (PL 176) 2 14 4 (557C) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103*

IOANNES CHRYSOSTOMUS Paraenesis sive adhortatio ad Theodorum Lapsum (PG 47) 1 12 (294) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46

177

Index auctoritatum IOANNES DAMASCENUS De fide orthodoxa (PG 94; ed. E. M. Buytaert) 1 7 (804C–808B; 25,1–28,48) . . . . . . . . .3 7 (805A; 26,15) . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 7 (805B; 27,27) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5* 8 (821B; 39,197) . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 8 (821C; 39,201–203) . . . . . . . . . . . . .5 8 (821C; 39,205) . . . . . . . . . . . . . . . . .5 10 (840A; 51,16–52,18) . . . . . . . . . . . .3 2 9 (904A–B; 100,32–42) . . . . . . . . . . .26 11 (916D–917A; 109,60–110,70) . . . .24 15 (932C; 122,7) . . . . . . . . . . . . . . . .78 22 (944B; 135,60) . . . . . . . . . . . . . . . .52 24 (953B; 145,5–6) . . . . . . . . . . . . . . .66 24 (953B; 145,19–20) . . . . . . . . . . . . .65 24 (953B; 145,20–146,27) . . . . . . . . .65 24 (953C–D; 146,36–38) . . . . . . . . . .71 26 (960A; 151,10–18) . . . . . . . . . . . . .73 3 1 (984A; 168,36–40) . . . . . . . . . . . . . .42 14 (1045A; 226,210–212) . . . . . . . . . .52 14 (1045A; 226,212–215) . . . . . . . . . .47

Saturnalia (ed. J. Willis) 2 7 11(155,1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140

ORIGENES In Numeros Homiliae (PG 12) 13 7 (674C) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31

OVIDIUS Ars amatoria (ed. H. Bornecque) 1 (21,507) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140*

PAPIAS Elementarium doctrinae erudimentum (Venetiis 1496) Foenerator (119a) . . . . . . . . . . . . . .152

PETRUS LOMBARDUS IUSTINIANUS Institutiones, Digesta (ed. T. Mommsen–P. Krueger) 6 2 1 (80) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65 9 2 9,n. 4 (157) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70* 42 4 15 (719) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .154 44 4 4,n. 21–22 (761) . . . . . . . . . . . . . 149* 47 2 55,n. 1 (821) . . . . . . . . . . . . . . . . 154* 2 1,n. 3 (814) . . . . . . . . . . . . . . . . . 153* 49 2 39 (818) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154* Codex (ed. P. Krueger) 6 2 2 (238) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160*

LIBER Liber de causis (ed. A. Pattin) 7 8 72 (64,6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7

MACROBIUS Commentarii in somnium Scipionis (ed. J. Willis) 1 8 8–9 (38,24–26) . . . . . . . . . . . . . . . .76

Sententiae (Grottaferrata 1971) 1 46 7 (320,34–321,2) . . . . . . . . . . . . . . 7* 2 19 2 (493,10–15) . . . . . . . . . . . . . . . 23* 19 2 (493,17–18) . . . . . . . . . . . . . . . 21* 21 2 (434,8–12) . . . . . . . . . . . . . . . . 32* 21 3 (434,16–23) . . . . . . . . . . . . . . . 12* 22 3 (442,8–16) . . . . . . . . . . . . . . . . 18* 29 2 (493,15–17) . . . . . . . . . . . . . . . 21* 30 4 (497,7–8; 497,13–18) . . . . . . . . 37* 30 7 (499,13) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37* 30 7 (499,13–15) . . . . . . . . . . . . . . . 37* 30 7 (499,18–21) . . . . . . . . . . . . . . . 37* 30 8 (500,4–7) . . . . . . . . . . . . . . . . . 36* 30 8 (500,4–13) . . . . . . . . . . . . . . . . 33* 31 5 (507,7–11) . . . . . . . . . . . . . . . . 36* 31 5 (507,13–14) . . . . . . . . . . . . . . . 36* 31 6 (509,1–8) . . . . . . . . . . . . . . . . . 39* 31 7 (509,23–27) . . . . . . . . . . . . . . . 35* 32 1 (512,1–15) . . . . . . . . . . . . . . . . 39* 32 1 (513,15–16) . . . . . . . . . . . . . . . 34* 33 2 (518,26–519,4) . . . . . . . . . . . . . 30* 36 3 (539,12–14) . . . . . . . . . . . . . . 124* 41 1 (563,5–7) . . . . . . . . . . . . . . . . . 59* 42 4 (569,6–11) . . . . . . . . . . . . . . . . 80*

178

Index auctoritatum PLATO

SENECA

Meno (ed. I. Burnet; ed. R. Klibansky) (99c6–d8; 44,1–11) . . . . . . . . . . . . . .51

De beneficiis (ed. F. Prêchac) 2 5 4 (30) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140

PTOLEMAEUS

THOMAS DE AQUINO

Centiloquium (Venetiis 1493) 8 (107vb) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

Scriptum super libros sententiarum magistri Petri Lombardi (ed. P. Mandonnet– M. F. Moos) 31 2 2 sol. (814) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39* 2 2 ad 5 (815) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39* 32 1 1 ad 2 (825) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40* 1 2 ad 4 (829) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40* 1 2 ad 5 (829) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40* expos. text. (841) . . . . . . . . . . . . . . . 43*

REMIGIUS ALTISSIODORENSIS Expositio super Genesim (ed. B. Van Name Edwards) 3 1 (53,1203–1206) . . . . . . . . . . . . . 30*

INDEX NOMINUM Abraham 15, 100, 126, 147 Adam 11, 15, 16, 21, 23, 29, 30, 36–38 Alexander 6 Aliqui v. Quidam Ambrosius 7, 8, 21, 36, 100, 101, 104, 128, 144, 152, 153 Aristoteles 6, 9, 13, 19, 20, 22, 26, 30, 42, 48–52, 58–66, 69–86, 91, 92, 96, 108, 110, 112–114, 117, 121, 124, 125, 131, 132, 134–139, 141, 147, 152, 159 Archytas Tarentinus 101, 130 Aspasius 50 Assur 127 Augustinus 6, 8, 11, 15, 17, 18, 21, 23, 26– 30, 32, 35–37, 39, 41–43, 45, 59, 66, 80, 82, 91, 94, 95, 100–102, 105, 107–109, 114, 116, 117, 119, 123–125, 128, 143, 145, 147, 151, 155, 159, 161–164 Avicenna 6, 53, 60, 124, 130 Beda 25, 127 Bernardus 77, 90, 116 Boethius 98, 140 Cicero (Tullius) 61, 76, 85–87, 111–113, 135, 140 Cyprianus 100, 101 Daniel 100 David (Psalmista) 31, 37, 145 Dido 81 Dionysius 32, 101, 124

Hieronymus 37, 43, 44, 51, 66, 90, 103, 110, 118, 145, 154, 161 Homerus 50, 84 Iacob 68 Iephte 88 Ieremias 100 Ioannes Baptista 15, 100 Ioannes Chrysostomus 46 Ioannes Damascenus 3–5, 24, 26, 42, 47, 52, 65, 66, 71, 73, 78 Iob 91 Ioseph 149 Iudas 79, 129 Lamuel 129 Lanfredus episcopus 143 Lazarus 118 Lea 68 Lucas 133 Lucia 102 Macrobius 76, 85, 140 Maria Magdalena 127 Matthaeus 144 Memrod 143 Milo 61, 110 Moab 27 Naboth Israelita 88 Nicolaus Papa 143 Origenes 23, 31

Esau 110 Eustratius 49, 51, 60, 73, 97, 135, 136 Gebal 127 Gregorius 20, 41, 44, 89, 95, 101, 115–117, 124–129, 131, 144, 147, 149 Helena 64 Heraclitus 58 Hermes Trismegistus 6 Herodes 115, 143

Papias 152 Paulus (Apostolus) 9, 17, 21, 25, 27, 29, 30, 33, 34, 36–38, 50, 90, 92–95, 100, 101, 106–108, 110, 112–114, 117–121, 124, 127, 132, 141, 142, 144, 145, 163 Pharao 88 Petrus 70 Philosophi 7, 46, 47, 49, 51–53, 71, 77 Philosophus v. Aristoteles Plato 19, 51, 56, 67

180

Index nominum

Plotinus 76 Ptolemaeus 54 Pythagoras 61

Simonides 133 Socrates 51, 60, 67, 83 Strabus 25

Quidam (Aliqui) 8, 11, 14, 18, 26, 29, 39, 42, 55, 76, 79, 110, 149, 150, 157, 159

Timotheus 114 Tobias 91

Rachel 68

Victorinus 56

Seneca 23, 132, 140

Zacheus 158