BYZANTINA Η Σούμμα (Σουΐδας - Σούδα), Summa (Suidas - Suda)

Citation preview

Κωνσταντίνου

Σιαμάκη

Η ΣΟΥΜΜΑ (ΣΟΥ/"ΔΑΣ- ΣΟΥΔΑ) Ή Σούμμα, ή δποία παραδίδεται μί τ' ονομα Σοutδας η Σούδα, είναι ή μο­

ναδιχη έγχυχλοπαίδεια της άρχαιότητος. Διότι ναι μίν χαι τα Λεξικά η Σuναγω­ γαί λέξεων η Γλωσσάpια των άρχαίων εχουν χάπως χαραχτηρα έγχυχλοπαι­

δείας, ίδίως οταν μαζι μί τις γλωσσιχίς έρμηνεϊες δίνουν χαι πραγματολογιχίς πληροφορίες, χαι εργα οπως τ' 'Ονομαστικόν του Πολυδεύχους η οί 'Ετυμο­ λογίες (Etymologiae) του 'Ισιδώρου Σεβίλλης η ή Θεολογική Σούμμα (Summa theologiae) του Θωμα 'Αχινα είναι είδιχίς έγχυχλοπαίδειες μί θεματολο­ γιχη διάταξι της uλης, άλλα χυρίως έγχυχλοπαίδεια μί τη σημερινη σημασία του ορου χαι μί λημματιχη άλφαβητιχη διάταξι της uλης είναι μόνο ή Σούμμα. Και είναι για την άχρίβεια χραμα λεξιχοίί χι έγχυχλοπαιδείας.

Σ τα'

'

'

' '

'λ εr,ιχο-εγχυχ t: ' ' λ οπαιοεια ,c:, c:,,c:, ' τον ' χειρογραφα του αυτο το παραοιοεται με

τίτλο Σοutδα η χαι Σούδα. Τα λήμματα ταξινομουνται μί άλφαβητιχη σειρα άχουστιχη χι οχι όρθογραφιχή· λ.χ. βρίσκονται άναχατεμένα τα ε χαι αι, τα ο χαι ω, χαι τα η ι

u

ει οι uι ηι. 'Έτσι ήταν χαι στις πρώτες εντυπες έχοόσεις.

Στην τάξι που βρίσκονται σήμερα τα εβαλε δ

1. Bekker στην εχδοσί του το 1854 1 . Ή Σούμμα περιέχει γύρω στις 12.000 λήμματα, άπο τα δποϊα τα 900

είναι βιογραφίες, περίπου αλλα τόσα είναι λήμματα πραγματολογικά, χαι τα ύπόλοιπα, που ξεπερνουν τις

10.000,

είναι λεξιχογραφιχά.

Ή Σούμμα, χάρι στον άνεπανάληπτο συλλεχτιχό της πλοίίτο, είναι χρυσω­ ρυχείο πληροφοριών χι άποσπασμάτων. Τα έχτενη μάλιστα έγχυχλοπαιδιχά της

λήμματα είναι πολλίς φορίς για τις πληροφορίες των μοναδιχα σ' ολη την άρ­ χαιότητα. Ό συντάκτης της ομως φαίνεται άφελης χαι αχριτος γι' αύτο χαι χαραχτηρίστηχε σαν «χουτο πρόβατο μί χρυσόμαλλο δέρμα». ϊσως αύτο έπιτεί­ νεται χι άπο το οτι μετα τον εναν άρχιχο συντάκτη της παρεμβλήθηχαν χι αλλοι

πολλοι χαι άνεύθυνοι. Αύτο δείχνει χαι ή γλωσσιχη χαι ύφολογιχη άνομοιο­ γένεια του κειμένου. Το εργο, νομίζω, μετα άπο κάποια κρίσιμη χαι ύπεύθυνη

φάσι της άποτελέσεώς του, εγινε σωρείτης, που έμπλουτιζόταν χαι αύτομάτως, χωρις χαμμια έπίβλεφι, μί προσθηχες διαφόρων στα περιθώρια, οί δποϊες πολλίς φορίς ήταν λήμματα άπο αλλα λεξιχα η άποσπάσματα άπο αλλα εργα η άνθολόγια. 'Έπειτα σί χάθε άντιγραφη τα σημειώματα των περιθωρίων περ1. 1. Bekker,

Suίdae Lexίcon,

Berolini 1854.

Κωνσταντίνου Σιιχμάκη

84

νιουνταν μέσα στο κείμενο σά λήμματα. Γι' αύτό χαl μεριχε.ς φορε.ς υπάρχουν διπλα χαi. τριπλα λήμματα για το ί'διο πρόσωπο η πραγμα η λέξι. Πρώτοι; άναφέρει αύτο το λεξιχο-έγχυχλοπαίδεια ό Εύστάθιος Θεσσαλονί­

κης με τη φράσι του καί ή παpά τι;, Σουtδ~ αίθpακος 2 , στην όποία φαίνεται να έννοfj κάποιο συγγραφέα της με τ' ονομα Σουtδας. Ό Στράβων χι ό Στέφανος Βυζάντιος άναφέροuν κάποιον ίστοριχο των έλληνιστιχων χρόνων Σοutδαν, που

εγραφε ίστοριχο εργο με τον τίτλο Γενεαλοyίαι 3 • Αύτο πιθανώς συνετέλεσε στο να θεωρηθτj η διαβασττj σανό Σουtδας χαi. ό τίτλος, ητοι δηθεν ό συντάκτης, τηc; έν λόγ~ άρχαίας έγχυκλοπαιδείαc; ε'ίτε άπο τον Εύστάθιο ε'ίτε χι άπο αλλοuc;

λίγο άρχαιοτέρους του. Άλλα φυσικά είναι άδuνατο να πρόχηται για χείνον τον άρχαίο ίστοριχό Σουtδα.

*** 'Έχω λοιπόν τη γνώμη, την όποία διατύπωσα χαi. αλλοτε4, οτι το εργο τιτλοφορήθηκε Σούμμα

(Summa). 'Έτσι τιτλοφοροuνταν κατά το μεσαίωνα τα

εργα αύτης της φύσεως, ε'ίτε ηταν είδιχε.ς είτε χαi. γενιχε.ς έγχυχλοπαίδειες. 'Έτσι

το ΙΒ' αίωνα (δηλαδη ταυτόχρονα μ' αύτη τη Σούμμα) ό 'Ερρίκος

Gandavensis, άρχιδιάκονος του Tornacum καi. χαθηγητης της Σορβόνης στο Παρίσι, τι­ τλοφόρησε ενα εργο του Summa theologiae ( Θεολογική Σούμμα) 5 , έπειδη ηταν είδικη θεολογικη. Μετά εναν αίωνα περίπου χαi. ό Θωμας Άχινας τιτλοφό­

ρησε τη δική τοu θεολογικη έγχλuκλοπαίδεια έπίσης Θεολογική Σούμμα

ma theologiae ),

(Sum-

χι αλλο ενα εργο του παρόμοιας φύσεως και άπολογητικου

χαραχτηρος Σούμμα κατά έθνικών

(Summa contra gentiles). Στο λατινικό χειρόγραφο της βιβλιοθήκης του 'Εσκοριάλ της 'Ισπανίας R. ΙΙ 14 (φ. 73-91) του ΙΓ' αίωνος διασ(ι)ζεται μια Σούμμα της τέχνης του κηpύyματος (Summa de arte praedicandi) συντεταγμένη άπο τον Άλανο το μάγιστρο, το δε έπίσηc; λατινικό χειρόγραφο της έθνιχης βιβλιοθήκης των Παρισίων 3253Α του ΙΔ' αίωνος είναι όλόχληρο μια νομοχανονιχη Σούμμα του Δικαίου δηλαδη Πανδέκτης) συντεταγμένη άπο τον έπίσχοπο του

(Summa Iuris, Argentoratum Bur-

chardus. Και στις άρχες του ΙΕ' αίωνος εγραφε τη δική τοu Θεολογική Σούμμα (Summa theologica) ό 'Αντωνίνος ό Φλωρεντινός. Ή δική μας Σούμμα, που ηταν γενικη η παντοδαπή οπως συνήθιζαν νά λεν οί Βuζαντινοι (Summa generalis η Summa omnimoda, θαλεγε κανείς), έπιγραφόταν άπλως ΣΟΥΜΜΑ · τί­ τλος πολύ εϋλογος στη λατινοβριθη βυζαντινη φρασεολογία. Κάποτε στη χει­ ρόγραφη παράδοσι ό τίτλος ΣΟΥΜΜΑ άντιγράφτηχε σφαλερά μ' ενα Μ· ΣΟΥΜΑ · λάθος πολύ συνηθισμένο στα χειρόγραφα. 'Έπειτα παραναγνώστηχε χι άντιγρά-

2. Εύστάθιος Θεσσαλονίκης, Παpεχβολαί είς την Όμήpοu Όδύσσειαν, η 101 (1571). 3. Στράβων 7,7,12 (329). Στέφανος Βυζάντιος, Έθνιχά, λ. ~Αμuρος· Δωδώνη. 4. Κ. Σιαμάχης, Τό άλφάβητο, Θεσσαλονίκη 1988, 1, 123· Μ 1,123,2. 5. J. Α. Fabήcius, Bibliotheca ecclesiastica, Hamburgum 1718, 2, 117 χ.έ.

Ή Σούμμα (Σοuι."'δας - Σούδα)

85

φτηχε ΣΟΥ/ΔΑ· τό Μ πολu εϋχολα παραναγινώσχεται σε ΙΔ. 'Έπειτα με την

πολυ εϋχολη παράλειφι τοίί

/

σε μεριχά χειρόγραφα άντιγράφτηχε ΣΟΎΔΑ.

'Έτσι λ.χ. άπό τα σ~ζόμενα σήμερα χειρόγραφα τό βατιχανό χαί ΣΟΎΔΑ, έν4"> τό βατιχανό

1296

χαί τα παρισινά

881 εχει ΣΟΥΙ'ΔΑ 2622 χαί 2623 εχοuν

ΣΟΎΔΑ. Στό τέλος στη φράσι Τό μέν παpόv βιβλίοv(έστί) Σούμμα, με την δποία άρχίζει τό προοίμιο τοίί εργοu χαί ή δποία εγινε Τό μέν παpόv βιβλίον (έστί του) Σοutδα, τό Σοutδα θεωρήθηκε σα γενιχη χτητιχη τοίί όνόματος τοu συγγραφέως· ετσι στον Εύστάθιο άνευρίσχεται χιόλας σάν δ Σουtδας. Τό

1928

στην χριτιχη εχδοσι της Σούμμας άπο την Α.

εχδοσι τελείωσε τό

19386 ,

ΣΟΥΙΔΑ χι αλλα ΣΟΎΔΑ. Μετά μιά μονοσέλιδη άναχοίνωσί

Μετά αλλα

4

χρόνια, τό

Adler,

ή δποία

φάνηχε οτι άπο τα χειρόγραφα αλλα εχουν τον τίτλο του 7 ,

1936,

δ

4

χρόνια, τό

δ

1932,

Maas,

πρώτος αύτός σε

ύποστήριξε οτι δ σωστός τίτλος είναι ΣΟΎΔΑ.

Dolger ύποστήριξε

τό ίδιο σα διχή του αποφι,

χαί γι' αύτο ή ύπόθεσι αύτη σήμερα θεωρείται γενικώς σάν αποφι χι άναχάλυφι του

Dolger.

Παραγνωρίζονται τόσο δ

Maas,

ποu προηγήθηκε, οσο χαί κυρίως τ'

άρχαία χειρόγραφα, ποu εμφαίνονται στην εχδοσι της

Alder, χι εχουν τη γραφη Maas χι

ΣΟΎΔΑ. 'Εν πάση περιπτώσει οι εξηγήσεις, που δίνονται χι άπο τόν άπό τον

Dolger,

δεν πείθοuν.

*** Τό περιεχόμενο της Σούμμας διακρίνεται πρώτα μεν σε δύο κατηγορίες λημμάτων, λεξιχογραφιχα χι έγχυχλοπαιδιχά, επειτα δε τα έγχυχλοπαιδιχα σε περισσότερες ύποχατηγορίες.

1.

Βίοι μυθιχών προσώπων· 'Ήφαιστος, Έρμης, Έχάτη, Δανάη, Διόσχουρος,

2.

Βίοι θρυλικών προσώπων- Ήραχλης, 'Αμφιάραος, 'Ατρεύς, 'Αγαμέμνων,

Όρφεuς, ΤΑττις, Σάραπις, χλπ.

Παλαμήδης, Αίσωπος, 'Επιμενίδης, Βραχμάν, χλπ.

3.

Βίοι [στοριχών προσώπων της 'Ελλάδος Μιλτιάδης, Λεωνίδας, Περιχλης,

Φίλιππος, Μ. 'Αλέξανδρος, Άγαθοχλης, χλπ.

4. Βίοι ίστοριχών προσώπων της 'Ρώμης Κιγχινατος, Αίμίλιος Παυλος, Πο­ μπήιος, Αuγουστος, Νέρων, Τραϊανός, χλπ.

5.

Βίοι ίστοριχών προσώπων αλλων έθνών· Ξέρξης, Πώρος, Άσδροuβας,

6. Α. Adler, Suidae Lexiron, τ. 1-5, Lipsiae 1928-38. 7. Ρ. Maas, Der Titel des .Suidas~, ΒΖ32 (1932) 1. Το 1960 δ S. G. Mercati δ τίτλ~ του lργοu ηταν

GUIDA,

ύποστήριεε οτι

χι ίπειτα μιταγράφτηχι στην ίλληνιχη χαί άντιγράφτηχι διαδοχιχ«

GΟΥΤΔΑ, CΟΥΤΔΑ

(= ΣΟΎΤΔΑ), CΟΥΔΑ (= ΣΟΥΔΑ). Στίς δuό παραδιδόμινες παραλλαγ~ S. G. Mercati, Intorno al titolo dei leBSici di Suida-Suda e di Papia, Atti della Accademia Nazionale deί Lincei, Memorie, Classe di scienze notali, Storiche e filologiche, seήe VIII, vol. Χ, fasc. 1 (1960), χι lπιιτα στά Collectanea Byzantina του S. G. Mercati, τ.1, Βaή 1970, σ. 638-701· ιδιαιτέρως σ. 641· 643· 647· 649· 652· 658· χαί σ' αύτη την τρίτη χαί είχcιζόμινη δίνονται διάφορες ίρμηνείες.

6'79.

Κωνσταντίνοu Σιαμάχη

86

'Αννίβας, 'Αβρογάστης Φράγγος, Θευδέριχος, χλπ.

6. Βίοι Βυζαντινών- Κωνσταντίνος, Πουλχερία, 'Αναστάσιος Α', Ναρσης, Βε­ λισάριος, Ήράχλειος, Μιχαηλ Τραυλός, χλπ.

7.

Βίοι συγγραφέων 'Ελλήνων- 'Όμηρος, Ήσίοδος, Ίπποχράτης, Θουκυδίδης,

Λυσίας, 'Αριστοτέλης, Καλλίμαχος, 'Αρίσταρχος, Άθήναιος, Πορφύριος, χλπ.

8. Βίοι συγγραφέων Λατίνων· 'Ασίνιος Πωλίων, 'Έννιος, Κορνουτος, Τίτος Λίβιος, Τράγχυλλος Σουητώνιος, Φάβιος Πίκτωρ, Φαβωρίνος, κλπ.

9. Βίοι βιβλικών άνδρών- 'Αδάμ, 'Άβελ, Κάιν, Μελχισεδέκ, 'Αβραάμ, Μω­ ϋσης, 'Ιώβ, Σαμουήλ, Δαυίδ, 'Ηλίας, Ναβουχοδονόσορ, Ίησους Χριστός, χλπ.

10. Βίοι 'Εβραίων έλληνογλώσσων συγγραφέων- Φίλων, 'Ιώσηπος, 'Ιοίίστος Τι­ βεριεύς, χλπ.

11. Βίοι έκκλησιαστικών συγγραφέων και αιρετικών- 'Ωριγένης, Γρηγόριος Νεο­ καισαρείας, Εύσέβιος Καισαρείας, Βασίλειος Καισαρείας, Γρηγόριος Να­ ζιανζηνός, 'Απολλινάριος Λαοδικείας, 'Ιωάννης Χρυσόστομος, 'Αέτιος, Εύ­ νόμιος, Νεστόριος, Εύτυχής, κλπ.

12. Γεωγραφιχα όνόματα· Σαμοθράκη, Τηνος, Κεραύνια ορη, 'Αλφειός ποτα­ μός, Άμφίπολις, Θυάτειρα, Γάδειρα 'Ισπανίας, Δακία, ή βιβλικη Σηγώρ, χλπ.

13. Έθνικα όνόματα· Χαναναίοι, Σκύθαι, Γαλάται, Βούλγαροι, κλπ. 14. Διάφορα έγχυκλοπαιδιχά· α') του άρχαίου έλληνικου κόσμου· άπογραφή, άπατούρια, έπιστήμη, ζείίγμα, ήχώ, θλαδίας, σπάδων, καρδία, μηνιγς,

όφθαλμός, φιλοσοφία, τάλαντον, χλπ. β') τοίί ρωμαϊκου κόσμου· βρουμά­ λια, δικτάτωρ, uπατοι, φελώνης, Φεβρουάριος, κλπ. γ') τοίί βιβλιχου κό­ σμου· σάββατον, προφητεία, νέβελ, σαδδουκαίοι, φαρισαίοι, «βδέλυγμα έρημώσεως», χλπ. δ') τοu μεταχριστιανικοίί κόσμου· άρειανοί, σταυρός,

κλπ.

'Όλα αύτά τά λήμματα παριστάνουν τό φάσμα τόσο των άντικειμένων δσο και των πηγών της Σούμμας.

Ot βιογραφίες χαι τ' αλλα έγκυχλοπαιδικά λήμ­

ματά της άποτελοίίν το ενα εκτο του άριθμου των λημμάτων, άλλά βέβαια της έκτάσεως πολυ μεγαλείτερο μέρος, ίσως χαι το μισό, ένψ τά καθαρώς λεξικο­

γραφικά της λήμματα άποτελουν τά πέντε εκτα τοίί άριθμου των λημμάτων, άλλά της έχτάσεως μέρος μικρότερο. Έπειδη δ βασιχος συντάκτης της Σούμμας είναι δ πρώτος στην ιστορία που

σχέφτηχε νά κάνη τέτοιου ε'ι'δους λεςιχο-έγκυχλοπαίδεια -και το είδος αύτό έπέζησε μέχρι σήμερα και άχμάζει κυρίως σήμερα-, είναι άπο μόνο του φα­

νερό, δτι

ot πηγές του ηταν δύο τάξεων, λεςιχογραφικες χι έγχυχλοπαιδικές.

Κατ' άρχην δ τίτλος Σούμμα σημαίνει «άποτέλεσμα συγχωνεύσεως» και δηλώ-

Ή Σούμ,μ,ιχ (Σουίδω; - Σούδα)

87

νει συγχώνευσι πολλών εργων. οι πηγες δεν ηταν άπλως πηγές, άλλ' ηταν τα εργα που χαταπόθηχαν δλόχληρα η σχεδόν δλόχληρα, για να προχuφη τό τελιχό

σuνολο. Διότι σούμμα λεγόταν άρχι~α στην άριθμητιχη χαι τό άποτέλεσμα της προσθέσεως, τό αθροισμα· χι άχόμη λέγεται στη λαϊχη γλώσσα. οι λεξιχογραφιχες πηγε.ς της Σοuμμας δηλώνονται στο προοίμιό της χαι

είναι

11 λεξιχά. Λέει· Τό μέν παρόν βιβλίον Σούμμα, ο{ δέ συνταξάμενοι τοuτο

ανδpες σοφοί· Εϋδημος /;ήτωp Περί λέξεων κατά στοιχείον, Έλλάδιος έπί Θεο­ δοσίου νέου δμοίως, χλπ. Και οι

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

11 είναι οι έξης.

Ευδημος ρήτωρ, Περί λέξεων κατά στοιχείον. Έλλάδιος, Περί λέξεων κατά στοιχείον. Εύγένιος Αύγουστοπόλεως της έν Φρυγί~, Περί λέξεων κατά στοιχείον.

Ζώσιμος Γαζαίος, Λέξεις pητοpικαί κατά στοιχείον. Καιχίλιος Σιχελιώτης, Έκλοyή λέξεων κατά στοιχείον. Λογγίνος Κάσσιος, Λέξεις κατά στοιχείον.

Λοuπερχος Βηρuτιος, Άττικαί λέξεις. Ούηστίνος Ίοuλιος σοφιστής, 'Επιτομή των Παμφίλου yλωσσων (βιβλία

91}. 9. Παχατος, Περί συνηθείας Άττικrjς κατά στοιχείον. 10. Πάμφιλος, Λειμών λέξεων ποικίλων (βιβλία 95). 11. Πωλίων Άλεξανδρεuς, 'Αττικών λέξεων συναyωyή κατά στοιχείον. 'Όπως δείχνουν τόσο ή χρονολογία έπί Θεοδοσίου νέου (= Β') οσο χαι τα λατινιχα όνόματα των 5 άπό τους 12 λεξιχογράφους, τα λεξιχα αύτα είχαν συν­ ταχθη άπό τα τελευταία 'ίσως έλληνιστιχα χρόνια μέχρι τον Ε' αίωνα, χυρίως δε

χατα τα έλληνορρωμαϊχα χρόνια. Τό πελώριο λεξιχό τοu Παμφίλου, που χάλυ­ πτε, οπως λέγεται στον πρόλογο, άπό τό Ε μέχρι τό Ω, έν4'> τα στοιχεία Α-Δ είχε συμπληρώσει χάποιος Ζωπυρίων, ηταν προφανώς δ πυρήνας της συγχω­

νεuσεως των λεξιχων χαι της άποτελέσεως τοu λεξιχογραφιχοu στοιχείου της Σοuμμας. Κανένα άπό τα

11 αύτα λεξιχα δεν φαίνεται να περιείχε τους βίους

χαι τό ύπόλοιπο έγχυχλοπαιδιχό ύλιχό· δεν τό προέβλεπε ή φuσι τους, οπως

αύτη δηλώνεται στους τίτλους των. 'Εξ αλλου στο λημμα 'Ησύχιος Μιλήσιος, χαι σε συνδυασμό με αλλα

15

λήμματα, φαίνεται οτι πηγη των βίων των συγγραφέων ηταν χαι ή 'Επιτομή του

Πίνακος αύτοϊ:ί τοϊ:ί Ήσυχίου ή λεγομένη 'Ονοματολόγος. Διότι στο λημμα 'Ησύχιος Μιλήσιος λέγεται γι' αύτόν- 'Έypαφεν Όνοματολόyιον η Πίνακα των

έν παιδεί~ όνομαστων, ου έπιτομή έστι τοuτο τό βιβλίον. 'Όπως διευχρινίστηχε αλλοτε 8 , τό άρχιχό εργο τοϊ:ί Ήσυχίου, που εγραφε τον

F' αίωνα, ηταν μια

έλληνορρωμαϊχη γραμματολογία που μιμοuνταν χαι στον τίτλο χαι στην ϋλη χαι

8.

Κ. Σιαμάχης, Ίεpωνύμου

Μιλίται, τ.

23), σ. 102-106.

De viris illustribus,

Θισσαλον(χη

1992,

[Βυζαντινά Κι(μινα χαl

Κωνσταντίνου Σιοιμάχrι

88

διάρθρωσί της την πελώρια γραμματολογία του Καλλιμάχου Πίνακες των έν πάσn παιδεί~ διαλαμψάντων καί ών σuνέypαψαν χι έπιγραcpόταν χι αύτη Πίναξ των έν παιδεί(! λαμψάντων η

... όνομαστων (στο 'ι'οιο λημμα της Σούμμας μαρ­

τυρουνται και οί δυο παραλλαγες του τίτλου). Σ' αύτο το εργο, ποu περιέλαβε τούλάχιστο έπιλεχτιχα και περιληπτιχα την ϋλη των Πινάκων του Καλλιμάχου, προστέθηκαν τόσο οί μεταγενέστεροι του Καλλιμάχου 'Έλληνες συγγραφείς οσο

και οί Λατίνοι ολοι, έν~ τοuς Χριστιανοuς 'Έλληνες Λατίνους χι 'Ανατολίτες δ 'Ησύχιος τοuς χάλυφε με μια αλλη γραμματολογία χριστιανική, το De viris illustribus του Ίερωνύμου, μεταφράζοντάς την στην έλληνιχη ό 'ι'οιος. Τον Θ' αίωνα (829-857), 'ίσως άπο το περιβάλλον του Φωτίου, εγινε μια έπιτομη του Πίνακος του Ήσυχίου με τον ί'διο τίτλο, στην όποία περιλήφθηκε άρχετο ύλιχο και της μεταφράσεως του

De viris illustribus.

Το ολο ύλιχό, έκτος του οτι

έπιτάμηχε, άναδιαρθρώθηχε κιόλας και διατάχθηκε κατ' άπόλυτη άλcpαβητιχη

σειρα των έξεταζομένων συγγραφέων σε λήμματα· ετσι εγινε ή πρώτη έγχυ­ χλοπαίδεια, μόνο γραμματολογιχη ομως, ποu ηταν, ας το πω ετσι, ή γενιχη

πρόβα για τη συγχρότησι της γενιχης έγχυχλοπαιδείας, της Σούμμας. Λόγ του χαραχτηρος της ή γραμματολογιχη έγχυχλοπαίδεια, έκτος άπο Πίναξ των έν παιδεί(! λαμψάντων, ώνομαζόταν και λαϊχώτερα 'Ονοματολόγος. Μεγάλο μέρος του 'Ονοματολόγου διαλύθηκε χι άπορροφήθηχε μέσα στη Σούμμα. Στη Σούμ­ μα, οταν λέγεται ου έπιτομή έστι τουτο τό βιβλίον, έννοείται ό 'Ονοματολόγος ποu είναι έπιτομη του άρχιχου Πίνακος των έν παιδεί(! λαμψάντων. 'Απο το

De viris illustribus του Ίερωνύμου κατέληξαν στη Σούμμα μέσ του 'Ονομα­ τολόγου 15 βίοι η τεμάχια βίων9 • Και αύτα μεν μαρτυρουνται. Μπορουμε ομως εϋλογα να είχάσουμε και οτι το ύπόλοιπο βιογραcpιχο χι

έγχυχλοπαιδιχο άλλα μη γραμματολογιχο ύλιχο της Σούμμας προέρχεται κυ­

ρίως άπο το αλλο μεγάλο ϊργο τοίί Ήσυχίου Μιλησίου, ποu έπιγραφόταν Κα­ θολική lστοpία και κάλυπτε ολη την έλληνιχη ρωμαϊχη χι άνατολίτιχη ίστορία άπο τα μυθιχα χρόνια μέχρι τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Ίουστινιανου,

για το όποίο έπίσης εγινε μαχρότερος λόγος αλλοτε 10 • Μπορουμε να ύπο­ θέσουμε οτι ή Έpανιστική έyκυχλοπαιδεία του Κωνσταντίνου Πορcpυρογεννή­ του, την δποία δ Κρουμπάχερ θεωρεί σαν κύρια πηγη της Σούμμας για το έγχυχλοπαιδιχο στοιχείο της 11 , ηταν κυρίως έπιτομη της Καθολικijς lστοpίας 9. Εtναι τά λήμματα Βασίλειος Ά γχυ,οανός, Βασίλειος Καισαpε{Ι%ζ, Γpηyόpιος ό χαl Θεόδωpος ... (= Ναζιανζηνός), Δάμασος 'Ρώμης, Έπιφάνιος Κωνσταντ{Ι%ζ της

Νεοχαισαpε{Ι%ζ, Γpηyόpιος Ναζιανζοϋ

Κύπpου, Εύσέβιος ό Παμφίλου, 'Ιουστίνος φιλόσοφος, 'Ιοϋστος Τιβεpιεύς, 'Ιωάννης 'Αντιοχεύς ό

Χpυσόστομος, Μεθόδιος 'Ολύμπου, Ναυατος, Πολύκαpπος Σμύpνης, Φίλων 'Ιουδαίος, Ώpιyένης, τά δποία στο De viris illustribus χαταχωpίζονται σά βίοι 11, 14, 17, 23, 54, 65, 70, 81, 83, 89, 103, 114,

116, 117, χα! 129. 10. Κ. Σιαμάχηι;, ίνθ' άνωτ., σ. 103-4. 11. Κ. Κpουμπόιχεp, Ίστοp{α τής βυζαντινijς λοyοτεχν{ας (μετόιφp. Γ. Σωτηpιόιδου, ίχδ. Ν. Τωμαδόιχη) 3,570 (§233,3).

ι

Ή Σούμμα (Σουίδας- Σούδα)

89

του Ήσυχίου Μιλησίου διαρθρωμένη άλφαβητιχως σε λήμματα, οπως άχριβως δ 'Ονοματολόγος ήταν της γραμματολογίας του Πίναξ τών έν παιδεί~ λαμψόιν­ των · χαί οτι αύτες κυρίως οι δυο έπιτομες του Ήσυχίου συνεισέφεραν στη Σούμμα το έγχυχλοπαιδιχό της στοιχείο, δ 'Ονοματολόγος το γραμματολογιχο χαί ή Έpανιστική έyκυκλοπαιδεία το ύπόλοιπο. Φυσιχα δ συντάκτης της Σούμ­ μας για τη μετα τον Ήσύχιο έποχη πηρε χι άπο αλλες ιστοριχες χαί λοιπες πηγές, οπως άπο το χρονογράφο Γεώργιο μοναχό, ποu προσδιορίζει πάλι ό Κρουμπάχερ 12 • Γενιχως οι δευτερεύουσες έγχυχλοπαιδιχες πηγες της Σούμμας ήταν γραμματολογίες, βιογραφίες μη συγγραφέων, ίατριχα χαί φuσιογνωστιχα ,, εργα,

1

' ' ιστοριες χαι

' χρονογραφιες,

1

' ι:.ρμηνευτιχα

' ' υπομνηματα

' στη

Β'βλ ι ο,

γεω-

γραφιχα ίργα σαν τα 'Εθνικά του Στεφάνου Βυζαντίου, χαί αλλα παρόμοια. Ό Κρουμπάχερ χαί ή

ολης Σούμμας ή

Adler

προσδιορίζουν πολλες έπί μέρους πηγες της

Adler προσδιορίζει 46 13 • Νομίζω οτι πολυ λίγες άπ' αύτες

ύπηρξαν αμεσες πηγές της χατα την τελιχη φάσι της άποτελέσεώς της. οι περισ­ σότερες, χαί κυρίως έχείνες που δίνουν πληροφορίες άρχαιότερες του Ίοu­ στινιανου, είσέρρεuσαν στη χοάνη της Σούμμας μέσφ των δύο έπιτομων του Ήσuχίου Μιλησίου, της γραμματολογιχης χαί της ιστοριχης.

Μετα τα παραπάνω προκύπτουν τα άχόλουθα συμπεράσματα, οσο άφορ~ στην άποτέλεσι της σημερινης Σούμμας. Α'.

1.

Τον

F' αίωνα

συντάχθηκαν οι έξης πρόγονοί της. α') Το μέγα λεξιχο

που ύπηρξε σuγχώνεuσι των

11

άρχαιοτέρων λεξιχων, τα δποία άναφέρονται

σαν πηγές της στο προοίμιό της χι άπ' αύτο το λεξιχο προέρχεται τόσο το ση­ μερινο προοίμιό της οσο χαί δ τίτλος Σούμμα. β') Ή γραμματολογία του Ήσu­

χίου Μιλησίου Πίναξ τών έν παιδεί~ λαμψάντων. γ') Ή παγκόσμιος ιστορία του 'ίδιου με τον τίτλο Καθολική ίστοpία. δ') Ή μετάφρασι της χριστιανιχης γραμματολογίας του Ίερωνύμου

De viris illustribus άπο τον Ήσύχιο. ' ' ') 'Η επιτομη-σuγχω' ' ' νεuσι-άναδιάρθρωσι του Πίνακος καί της μεταφράσεως του De viris illustribus, ' 2. Τ ον

Θ' ~

' 1' αιωνα '-

χαι

'ξπαρασχεuαστηχαν τα ε ης. α

που ίδωσαν τον Όνοματολόyον. β') Ή έπιτομη-άναδιάρθρωσι της Καθολικης lστοpίας, που εδωσε την Έpανιστιχή έyκυκλοπαιδεία.

3.

Σε τρίτο χρόνο, ητοι γύρω στο

1100,

συγχωνεύτηκαν άφ' ένος μεν τα

3 'λ α σuνο ' λ α, ητοι " ' λ ε ξ ικο' Σουμμα, ' δ 'Ο νοματο λ' ' η' 'Έpανιστιχη' μεγα το οyος, και έyκυκλοπαιδεία, άφ' έτέρου δε διάφορα μιχρότερα χαί μεταγενέστερα τοίi F' αίωνος γραμματικά, γραμματολογικά, ιστορικά, χαί φuσιογνωστιχα εργα, χαί συναπάρτισαν τη σήμερα σφζόμενη Σούμμα. Β'. Άπο τίς

900

βιογραφίες, που περιέχει ή Σούμμα, οι

400

είναι «βίοι

12. Κ. Κρουμπάχερ, ίνθ. άνωτ. 13. Α. Adler, Suidae Lexicon, ε!σαγωγή, χεφάλαιο για τtς πηγές εργα γραμματιχά 7, γραμ­ ματολογιχά 1, σχόλια 7, ίστοριχά 6, βιογραφιχά 7, φιλοσοφιχά 2, ποιητιχά 3, παροιμιογραφιχά 1, όνει­ ροχριτιχά 1, βιβλιχά-lχχλησιαστιχά 7, διάφορα 4.

Κωνστοιντίνου Σιοιμάχη

90

καt εργα» όφχαίων συγγραφέων, 'Ελλήνων, Λατίνων, 'Εβραίων, Χριστιανών, Βυζαντινών. Χάρι σ' αύτά τά 400 λήμματα ή Σοuμμα είναι σε πολύ μεγάλο βα­ θμο γραμματολογία. Είναι δε καt άπολuτως ή μεγαλείτερη σ~ζόμενη γραμμα­ τολογία της προτυπογραφικης άρχαιότητος. Δια μέσου τοίί Πίναχος τοίί Ήσυ­ χίου Μιλησίου καt τοίί 'Ονοματολόγου τοίί έπιτομέως του στη Σοuμμα κα­

τέληξε μετά άπο περιπέτειες πολύ ίιλικο των Πινάκων του Καλλιμάχου, της σπουδαίας έκείνης καt πελώριας γραμματολογίας τοίί άρχαίου έλληνικοίί κό­ σμου, κάποιο ίιλικο άπο τtς γραμματολογίες των Λατίνων Βάρρωνος, Νέπω,ος, καt Σουητωνίου, καθως καt 15 άπο τούς 135 βίους του τοίί Ίερωνuμου κατά την έλληνική του μετάφρασι του

De viris illustribus

F' αίωνος πού φιλοπόνησε

πάλι ό Ήσuχιος Μιλήσιος.

Γ'. Την ίδέα της άλφαβητικης έγκυκλοπαιδείας εδωσε το προϋπάρχον λε­ ξικό. Διότι το έγκυκλοπαιδικο στοιχείο ίιποτάχθηκε στο λεξικογραφικό, ή γραμματολογικη δηλαδη και λοιπη έγκυκλοπαιδικη υλη διαλuθηχε λημμα­ λημμα χαt ταξινομήθηκε άνάμεσα στα λεξικογραφικά λήμματα τοίί λεξικοίί· το λεξικο ίιπηρξε ή μήτρα στην όποία χuθηκε ή έγχυκλοπαίδεια. Αύτος είναι ό λό­ γος πού το λεξικο εδωσε στο τελιχο κραμα τον τίτλο και το προοίμιο. Διότι

αύτο δεν διαλuθηχε, άλλ' άπλως ίιποδέχτηκε άνάμεσα στά λήμματά του τά λήμματα του διαλυμένου έγκυκλοπαιδικου στοιχείου, καt διεκτάθηκε. 'Έτσι το λεξικο είναι έκείνο πού γέννησε την έγκυκλοπαίδεια. Καt ίστορικως αλλωστε

'

' "~

φαινεται το ιυιο·

'

το

λ ε ξ ικο'

f ' ' ' ' υπαρχει απο τον

Δ'

π. Χ

'' . αιωνα, εν~

f" ' λ οη εγκυκ

παίδεια έμφανίζεται στtς άρχες του ΙΒ', περνώντας μάλιστα πρώτα άπο την είδικη γραμματολογικη έγκυκλοπαίδεια ('Ονοματολόγος), πού είναι στο ίιλικό της συγγενέστερη προς το λεξικό.

*** Τά χρονολογικά στίγματα της Σοuμμας άνευρίσκονται μόνο στα εγκυ­ κλοπαιδικά λήμματα, τά δε όφιμώτερα στά λήμματα 'Αδάμ καt Ώpιyένης, πραγμα πού δηλώνει οτι οί βιογραφίες των βιβλικών καt των έκκλησιαστικων

προσώπων προστέθηκαν στο σuνολο κατά την εσχατη φάσι της συγχωνεuσεως. Στο λημμα 'Αδάμ ή φράσι άπό δέ του (Κωνσταντίνου) Ποpφupοyεννήτοu εως της τελεuτης 'Ιωάννου του Τζιμισχη ετη χε' μας φέρνει μετά το ετος

976 πού

πέθανε ό Τσιμισκης. Στο δε λημμα Ώpιyένης ή καταχώρισι δυο κομματιών άπο

την Σύνοφιν ίστοpιων του Γεωργίου Κεδρηνοίί 14 , πού εζησε μεν μέχρι τiς άρχες του ΙΒ' αίωνος, κάλυφε δε με την ίστορία του τά γεγονότα τά μέχρι το ετος

1057, μας φέρνει στά τέλη του ΙΑ' η 'ίσως καi στις άρχες του ΙΒ' αίωνος. Στά δε τέλη του ΙΒ' αίωνος άναφέρει τον Σοutδαν ό Εύστάθιος Θεσσαλονίκης. 'Επειδη ή

άναφορά του γίνεται σε λημμα καθαρώς λεξικογραφικό, κατ' άρχην δεν φαίνεται 14. Γεώργιος Κεδρηνός, 448· 450.

Σύνοφις lστοpιών, εχ~ Β.

G. Niebuhr (CSHB, Bonnae 1838), σ. 442-

Ή Σούμμιχ (Σοutδιχζ- Σούδα)

91

αν άναφέρεται στη σημερινη έγχuχλοπαιδιχη Σούμμα η στην πρωταρχιχη χαc. χαθαρως λεξιχογραφιχη Σούμμα. Έφ' οσον ομως το ονομα ΣΟΥΜΜΑ δινόταν στο ίργο δπωσδήποτε χαι χατα την τελιχη σuγχώνεuσι χαc. άποτέλεσί τοu, χαc. είναι εuλογο οτι άπο χεϊ χαι πέρα παραφθάρηχε σε ΣΟΥΜΑ, ΣΟΥ/ΔΑ, ΣΟΥΔΑ, γίνεται φανερο οτι ό Εύστάθιος ίχει ύπ' οφι τοu τη σήμερα σeμζόμενη Σούμμα. Θεσσαλονίκη

SUMMARY

The first, and indeed only, alphabetically arranged encyclopaedia in antiquity was edited for the last time around 1100, and has come down to us, owing to scribal errors, as the Σοutδα or Σούδα. It was originally titled Σούμμ~(= Summa), like other encyclopaedias ofits time, such as Henricus Gandavensis' Summa theologiae and Thomas Aquinas' Summa theologiae and Summa contra gentiles. It was titled Σούμμα because it was a conflation of a number of earlier lexicons and encyclopaedias. At some point the title was erroneously copied as ΣΟΎΜΑ, with one Μ; later οη the Μ was misread as ΙΔ, giving ΣΟΥ/ΔΑ; and subsequently the I was omitted, giving ΣΟΎΔΑ.

lts 400 biographies of ancient Greek, Latin, Jewish, Christian, and Byzantine writers make the Σούμμα the largest surviving ancient literary work. Much material from Callimachus' Πίνακες eventually found its way into the Σούμμα's pages; likewise later works by the Latin writers Varro, Nepos, Suetonius, and Hieronymus, via the Πίναξ of Hesychius of Miletus, a Byzantine writer of the sixth century.