Ausführliche Arbeit von der teutschen HaubtSprache: 1663 [2nd unrev. Edition] 9783110940466, 9783484160088

These two volumes comprising 1526 pages contain a reproduction of the original text of Schottelius' most important

187 67 65MB

German Pages 1493 [1568] Year 1990

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD PDF FILE

Recommend Papers

Ausführliche Arbeit von der teutschen HaubtSprache: 1663 [2nd unrev. Edition]
 9783110940466, 9783484160088

  • 0 0 0
  • Like this paper and download? You can publish your own PDF file online for free in a few minutes! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

>

ry

¿lifiU O RO

DEUTSCHE

NEUDRUCKE

herausgegeben von Karl Stackmann Mittelalter, Erich Trunz Barock, Paul Böckmann und Friedrich Sengle IS. Jahrhundert, Arthur Henkel Goethezeit, Walter Killy 19. Jahrhundert

REIHE:

BAROCK

Herausgegeben von Erich Trunz

11

Max Niemeyer Verlag Tübingen 1995

Justus Georg Schottelius

Ausführliche Arbeit Von der Teutschen HaubtSprache 1663

Herausgegeben von Wolfgang Hecht

I. Teil

2. unveränderte Auflage

Max Niemeyer Verlag Tübingen 1995

Die Deutsche Bibliothek - CIP-Einheitsaufnahme Schottel, Justus Georg: Ausführliche Arbeit von der teutschen HaubtSprache : 1663/ Justus Georg Schottelius. Hrsg. von Wolfgang Hecht. - Tübingen : Niemeyer. Teil 1 . - 2 . , unveränd. Aufl. - 1995 (Deutsche Neudrucke : Reihe Barock ; 11) NE: Deutsche Neudrucke / Reihe Barock ISBN 3-484-16008-X

ISSN 0418-8926

© Max Niemeyer Verlag GmbH & Co. KG, Tübingen 1995 Das Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des Verlages unzulässig und strafbar. Das gilt insbesondere für Vervielfältigungen, Ubersetzungen, Mikroverfilmungen und die Einspeicherung und Verarbeitung in elektronischen Systemen. Printed in Germany. Gedruckt auf alterungsbeständigem Papier. Druck: Weihert-Druck GmbH, Darmstadt Buchbinder: Heinr. Koch, Tübingen

«fuefu^licge g t r k ù Ven ber

ttttßm

ΜΜΜΙΛχΦ ISôtm

entrate

(Settiche* tiefet g a ©genfc&aft/ u b c © p r aVermögen/ c g e u j ttfotwgleicblicfr tanftmfe/ U&raltei'tu&m/ SKeinlic^fcif/

feti / ©raifcticftrigirif/ ίΐστκφΐ bit @pracb2tonß ìmD XJere&unft îaefct) imt> guten ríítttó ¿aícmifct) róllte m» ítngcbracfr/roteroetjtttcrng« bí< 23ert>ow> í « u í f $ e n grunb. í t u t { $ « β ρ Μ φ ί / î c u t f t y i 3(1 ter C b o n unbt(l ber d)tt mo jut tfunft belt grunt unb ffanb C t c SBcltwctt« Celnfdj β ρ Μ φ « · 3>οφΐ«ι»ΓΦ mug bit Âunfî : Unferö {?όΦβ«η S â i f e r e t h r o n e burche ©tfcfciff btí t(! «erliefen. epracfcBtrroante CToröenkur«/ ra&mf ben tfunfirotg redjt mtt tin: € w t f $ g c f ì a t < greift mitiu/ ì e m f ó fan tool »pflfommeti feto.

OPUS De

LINGUA

GERMANICA Partim renovatum Çf auffum, partim flanc

novum,

Quinqué Ltbrù confians-.

In quo Linguae hujusorigo,genuinitas,antiquitas, ubcrtas & in multis incomparabilitas oftenditur, L i n g u a q ; ipià à variis ineptiis vindicatur; In q u o nec m i n u s Linguxipfius fundamenta r e û è ftrufta, Grammatici nimirum & Poetica i n a r t i s f o r m a m reda&is : Dottrina C o m p o n e n d o Dcrivandi, i n L i n g u a m introdu&io, tot vetuftisiìma Celtarum nomina propria, Diale&orum. variatio, Proverbia Germanica, modus interpretanda, Scriptores rerum Germanicarum u t & d e Lingua Jpfa, primirivaitem feu Radices L i n g u x G e r m a n i c s , plurimaq; alia Linguam, remq; Germanicam concernentia¿tám exrecentioribus, quàm ex antiquitate» integris tra&atibus a u t orationibus, eruuntur, enarrantur, explicanturs Germanicé quidem> ita tarnen ut in t o t o Opere Lingua Latina fit fimul explicatrix.

(um Privilegio

/pedali A'pprobatione

Sac. Cd/area Majeflatïs. ( o)

s*»

BRVNSVIGJZ, Impenlîs

CHRISTOPH-FRIDERICI

Anno M DC

LXII1.

ZILLIGERI,

^tircglettcßtfgffrn fgûrfîcn irnb fytm

m ôiïdni É w f t o â e i t J « ^ a t m f c f e t p ç i â ttttf> ¿Lüneburg/ sc.

llrcÇ!etic$«gfîcr .Çergoa / giiätoqffer ftúrfi uni» #err/ bie jenige tt>ekf>c irretì Anfang Dura)tt>unberbare@óttííd)C Derniítrelung mit bei? bem S3abtIonifcf)en Turmbau unb erfolgenber twtDirrung genommen/ unb fon beê 2leccnAô ®cfc6lcct>fc unb 9]ad)fontmen in (Europen gebracht/ n>ürDnicf)t «nredjt mit aflge« meinem Dörnen genant Die (Cdttfdx epradje : Die ίίφ αηφ turef) qanft Çuropamfaft ausgebreitet/unb ηαφ ailer ie Ubralte ©otifctK/ αηφ irânij^e ¡ ©nibrífd)e/ gél4nbifφe/€ngeI@aΦíîfφe/9ìorrifcbeunb beroglei$en (Sprache ÎTnb alfoingefamt diaieäi ober SDîunbarten ber £el tifien Upi'imb €rç@praëe ^efcen*Z)ieaIfe Cmrifcbcober Ceuttfdn ©pra* φe ift g u f a t e ein diaicftus unb »orneóme SDîunbart ber i¿t nt> gebeif* fen unbarowbfreiffet/fonber^ aflemafc I aetvefen unb ^blieben: 9ίαφ

9ΐαφtonnet3eíf ^at ftcf> t>íefe alfe íeuíífcfaepradje gefonberef in ¿»o ^aubtmunOArtctt ober Diaieäos precipuas, tn bas alt Stànìtfdyt ímbtn badali e air © á d # e ober yiiberítetitfcbc bai bimvieber unrerfa>¿eWtd>e $?unbart en/toie αηφ tarnt jrdnfifc^/ berer er^eblungunb »eifere 9ίαφΓίΦί in ber sebenben Sobrebebed erfíen25ucbcébiefeéOpens befùtbltck£>ad ^ránfifciicfatmit ber geit unb fotiberltcf) in benen ηαφ (Earolt SDUrfolgefen 3^br^unberfenober Sccuiis fid? fonberltty beginnen betuorautbun/ unb ¿n>ar jmmer mebr imb mebr nach ber SEKunbart unb eigenfïbaft/fonian genennet ^oebteutjeto/ barin man au0 bernaä) begannen bie publica imperii afta auf^eiebnen/bieaud)/ nicf)t obn tnelfälfige enberttng/ in ââifcrUÇbur unb gurfilict^en auet) anberen Çan&eleien mit ber Seit angenommen /ausgeübt unb binerò behalten twrben/alfobafjinSeutfcblanb bie gangbare/ait gemeine unb jebtoeberem in feinem ftanbe btenhebe ©pra$e nun* «itebr ift unb tvirbgebalten bie alfogenante ¿>od>Ccutfd) e ©pro* d>e: a$t>orfommen fol unb fan/abgebanbelt n>irb / i>ieaud) nict;t ot>n großen alfo in £ίΓφ * unb @cbuln>efen eingefubret tvorben. 53on ber ubralten unb weiträumigen £elrtfcben ober alten Stufi* £ben©p^eiftgrûnb^ed unb baubtfad)hφednaφ bero ^otifl? fienç niebtd aufgezeichnet unb aufbie 9ίαφ«κΚ fortgebi^t/auffer toa^ettoa Armgrinus,01aus Wormius, Spelmannus,01aus Magnus,^vcrftagcMtnbeftM mebr anbere wmbemalttoefenber (Seite ΓΦ» Dttbc/nacb ieber SOlunbart attgemerfef/ unb uñé alfo biegte unbuoHefunbiafeit Oerfelben Srßfpradje ¿uergrùbclen unb auer* langen niφt moeblid) fein fan : ßauffet bedbalber badftudmmLingua Germani cae etgetitlíd) babinnaué/ wie bie/ per fécula angenom* mene/ mebr unb mebr gebilligte / ¿ur «Krtbaltung gerabtene unb alfo genante £>od>€cwfct>c @prad)c (aufbero hervorbringen* be gtcr/fcbmiift unb t>ermègcn/bad Xeittfcbe ©praebtoefenftd) Οοφ tool unb alitf lieb gezogen) reebt unb it>ol erlernet/ in unb nacb jbrer «igenfebaft erweitert/ b e c e r i unb $um ftanbe einer wflfomcneu b 6pr«$f

epracfje gebractjt unb erhalten werDe/ ober tuerten fèttne. £íe!an foabennun ηαφ gernbe fiele albereti £anb anklagen/unDDiefe fati unetforfd)lict)C ^errlíd>e ^oct)^eiitfrf;e @prûd)e/ alê cine auê* bitnDige/ cd>fe unDred)ie Cocbtcrjhret· iiztqmuttnl inba$ red>» te fφone iUeib/ in Den wahren ftatiD eineê recbtfcbaffencn Wtfmè mtD Denjoflenfommen&eit felbft m i t t e n (ϊφ bemühet. %>it ^Dilige grunbriefcfige t>orfteflung unì) auêarbeitung einer \bt-> ©pvact)e iftein mubfame*/ t>nrc6 lanae^eif unbtwlfleigeinjitricf;^ tenbes ®erf/ erfoDert machen beiwanb/ mitbanbanfc&tafl unD famt&itlfe; oud)bie »entge/fo was DenfwmDiges unD tfcaurijaffeS Dabei) mit uerriefeten/baben t>on jbrem2inbau felbfî/unDDui^ gunjl Dergeitjbre S5elobnung/fo ein auter 9ίαφ™&ηΐ feimfan/$uerwars ten» SBaé nun eine folcfje 31U itunftunD grunD enblid) ftd; ailerfeit* anfcf;iffent>eeprad)e/fo ieDo*bDie Γφι·αηίίηηηϊ> gebraut!) Diefero* Der jener SöiunDart ¿tmt einigenCHicbtrd)n«t*t nicOt er f etmet/au jbrer twbrengrunD^tigfeitunDÄunftbau für eine Arbeit unb langung eigmflící) baben tt?oüe unD muge/ αυφ wie Daé j enig*/ tua* in í&u&cren unD ©Triften t?on jf>r »erlauben / unD fonft gelahrt e Êeute Davon¿ur ^unft ¿íelenbeé gefd)vieben/aud) wa$Der gebrauch Dabeneben genebm belt/wa$auc& bereigenfetyaff mtt> grûnbenfelbfi aemeg jft/ober fein fan/ unb aué ber Λ·ηαφ ιιηί€ΓΓΦΐΛ>Ιΐφ wieber ¿itm t r u f f e ift befobert worben/babe iφein unb anbev einlauffenber ΙΙ^ΐ'Γαφ balber/mir anlafêflenomen/ t>on ttnferer ^οφίοηίΓΦίη ΘρΓαφε ¿ηΜίφ biefe* opus, worin alles tjorige jugleidf) τ η Μ η ^ ΐ ' α φ ί / ρ φ α η ο jtme^men/unb ¡nter negotiorum ftrepitus benn(^ fo gut es ftínfóñen/ $ut>erfertiaé ba? ringetabnunb entbalfen/iftimnótigbeébalbej $uerwkberen/t\>etl m ber elften ßobrebe ìib.i.eé mit me&ren erwebuet/ αηΦίοηΓί feries*· contenta hujus Operis ntit 2ateinifc^en SÖOi'ten pag.i45f. & feqq, roieber&oblet wirb* u r $ U t e bWberït&mten unb weltbe» fαntett0φ^^berwtniφtûíleínbieΓerttnΓerer ernennten fyaubt* @pr^oφfδî|îlid)e^anbfílbfìau biefer £ a u b t @ p ^ e wert&altung/nuç unbgíei fo bielfaltiabaíge* ftref fet/babe biefe anberweite Arbeit Ιφ biemit ge&orfamfl aberreé ^ m / b e r o ^ e r ^ t e n b e a a b n i f j t m b beubrtbeilung biefelbe ^eim* fleHen/mtèbero θ d ) u ç b u l ô e hierüber erbitten woßem 5)« Ä f c f t fctf^aÄffcn roolU (£.$.iöurcl)l. intxrojeu&mt fb (»oety ηίφί em»a wiefcietmablenecfctjefjm/ fbldKQM'idjerlfjme nacfogemiffct werben ; W t}«t Ulti berfelbe/ imt ©t&etlung Ito» feti ^ó»)ferlicDeii P r i v i l e g i i in Untertfrfciigfetf angerufen irnb ge&eten/en/bie gan? billige »tif/tnfon&er&eit aber bengroflfen gleifj/ /^ibcít unD^ofícnfcicfeéaKgemeínnui^en unt> Der töbläcufc fdjenNation mmbeftManaefebcncnSBctfS/ twkbesUnébafiaucfii ©ofcabenSEBir bemnacD befagten J U S T O

G E O R G IO

SCHOTTELIO

We ©ttabe getfjan unb Sretfteit gegcben/^un αιιφ fiefe¿S5rieffe$ atfo imi» bergefalt/ba0 v i c i e F r o n t e n l i b . 5. t r a ä a c . 4 . b c f f o & í í c f c .

A

Brähamm Mjliw, de lingua Belgica, ¿el·. ailtrfjanb A ñ a uob Drtmungcn/fo

tofo

ΒAit at.

Bet. ( B e t u l ì u s ) e i g m u n b t e n forcftn quae fcripiìt vid. ü b . j . t r a d . 4. atkraabl obftmbcrlrcfcmífci f u n t t a alie· Bockler. G c o i g i u s Andreas Bocltlcrus, giret n x r b t o .

Ammianut

MareeUintu.

¿ m i , * * 3uitgctitffa6 ( t n t gemeine {Bewilligung betSîélfer i f ï . Œ i n fráftiger S3ewet*fu&m tinte C i n g e « (ft ber/ » e i g e n aQeJeute bewtlllget Ijaben/fgrribet Slrifloteiei. Uub mie©eneca f p r i g t : € i n 6 l u g berffiarbeit iff ollen beugt. mug in î e u f f g e r © p r ä g e baffelbegleigfam t i c ÏD quacilli fuit Paterna, inflar La tir,χ cupiens Regulis exornare Grammaticis, trdttumcptu tneepit, quod tarnen muJtis implici« tus, & morte pracvcntus,nonperfecit. 7, Pduìm MatthtM Wehner tu JCtus in prsefationc ad obfervationes fuas Camerale» f p r í ^ í : RudtUphui primus publico e d i â o fanxit anno 117;. ut inßrumenta omnia G e r m a nice confcriberentur. Hutterus ί ρ π φ ί g l t ^ f a l * batJOn : € < ( a t Äeifer Rudolph ber crffc oübter jtt9Wwberg / allein um ber [email protected]à lingua quám fuá, vel legatos exterorum Principum audiant, vetiis reipondeant, &c. t a í í f í i Äepfer MaximihanusberCrfte/ betaufbem 9tei(^etâge)U 6 í H n 2(nn© i j n . bejïetiget onbbefráftiget/ ma« tfeçfer SXu6oíp&uí jusor »egen ber îeutpc&en ©pradje georbnet (atte/»te e* ban imtägftffeen @ebrauc^e elfo ηοφ wirb gemäßen· Unb aitile gerirei αηφ ber / t a f i n berSaramer au* SJerorbming bee IKctcf)« / feine Seta at* in îeutfaffer ber 3u*l¿nbif$tn ©twálten in anberer ©pra^e weber ju &ίκη/ηοφ bent ¡u antworten pflegt/ αΐβ in feinet Î Û r f l f t y n vid. plur. Clapm. de arcan. Rerump. üb.3. cap.: 2. 10. Huttcmsnl.l.fe9tftrntr:6urd)fol(í)eléí>ltd)tConftitutioncs unbOrbnung wirb bai J^ett Μόη^φ» £Kíict>/íeurfdbfr station / n«f)ff©Dtt unb ber J?ei)f. 30?a>e(l. it. ale mir einer Ketten jufamrotn gehalten / bag ei ηιφί jerfáBet. Unb ferner fagt er : Unb feiten Nefato foídjer gewaltigen 'Potentaten aôioncsunb confìlia, foeiel ber îeutfdjenepracfee Çbrunb jÇenligffit betriff / btn(d)tt>o( in aufgenommen »erotn; benn bai I f î S D t u « unb aller 9)im· fdjen'arf unbStgenfdjúftgemefen/ reirbaud) n>o( babeç bleiben / baf} f« neben jfcrer ©ewalt/ l^rceigene S3eter> unb 9)?utterf|>ra$e nobilitirt unb erhaben11. TheodorusBibliandcrincomm. fegt: Judicium Caroli Μ. Λε lingua Germanica, & íhidium excolendi earn, fupra pofuimus. Ferunt Maximilianum Imperatorcm in animo verfavifle emendationem fcrmonis Teutonici. Non prarcrtnittcre life etiam fententiam gravcm & fnpicntcm.ut judico,Fabiani Francki civisBolislavieniis, debeo : Cujus hare Tunc verba : ΰβ nere ofcn ftfjaben/jameinei bebûnfene b»4 t>onnítben/bajjeine gançeOrammatica pterin betrieben roûrb/recfjt regulirteí îeutfdjen. £)ie ©praef) if} fo lufïtg/nuçltcf) unb tepffer In jfcrtr Dltbmaffe/ali jebere eine onbere befunbenwirb. H*c illc : 11. Carolus ν wie beum Goldaft. jufe&en / in bem Seutfdjen Tomo ber φοΜΓφβ« ÍXeicfcíbanbelung/ pag. 30. lefî vor feiner Çrroeblung ηίφί obn Ubrfarf) burd> bie t>en jbm abge« orbneten Sommiffarien benoerfaraleten Su&rfurfîen/unter anbern auef) blefei »ornebmlid) vor« tragen/wteer ein geborner îeutfc^er / auc^ bic îeutfdje ©proche ju reten unb ju fc^reibrn ttd>t beliebt unb geùbet »tre, 3Β«Ιφ«« benn αυφ in btr ©ûlbnen ®uUt aid ein 9ìct&rotnbigei er· fobert roirb. I}. Hugo Grotius deantiquirate Reip, Batavir, jeud)t fattlf anbereß ©efaçen antiqui imperii B a t a v j c i « ^ Mt Μ an/ pag.7». Principes in lircris fermone Germanico utantor: & folien bie g&rfien »ber Regenten ber 0ofl4nbtr tn;^r(n/au^^çrà9l«^m«m>ene(n2(utf4i(ii/el< bera öornebmffen J p a u b f g ^ ^ t e ber (Ertten/bm^mabfóbefialten. D a f t " ουφ bie alten ^ûben ble ífurfe^tn turnten Afchenacim unb Jofephuslibj. a n t i q . c a p . 7 . ( û f l f / μ < - . ν Αχανάζαζ S'ixitrtv, ber 2fji um b t e ï n f u n f t bei «Poeten p o m e r i / S m y r n a , R o d u s , C o l e p h o n , S a l a m i n . I o s , Argus unb A t h c n ç . » j . C l e m e n s Alexandrinus ttermelbet/baf bie alten Philofophi ttlíídoru»raeíber/fo(er 4i3«^Sucfjáct)ett>aben& $emaafi wit une ìn nnfew©precjje etft ted)t f.nnen/ Ddß «rimuneri* « φ ί 3 « àwfetonimen/ Finnen, ic.

unb wtt/

wo uno wAe wtt fiyn / erfcfcen

33. € « fregi ft lefen/ (m fai er »er Oerter nie geteefen o»er foléeîeiitfée^Jîuntatt ntdjt geltr»er fd;trárlicb eine¿ieí Kcf)tt>ernebmen fénnen/ »a ti »ennodb gar obn gtteiffel iff/traf ti im ©rutitfe faff einerltpSBér· ter/un» eine einige îeutfdeepraebeiR. Sivetere» illiGcrmarorum populiHermunduri, C a t t i , N a r i f c i j M a r c o m a n n i & a l i i á b i n f e r i s r u n e redirent; certe quantum ex ántii|uíslibris, rcgumq-,ac Prircipum diplomatábus perfpicitut, Svcvos noftros. Francos, Haflbs,Bojarios, Auftrios acMifrios,\eter€silloTum (edesiiiincincolentes, haudperciperent: A t , quid inde fequeretiir,aut ilio» quondam Germanicé non locutos,aut nòftros nunc homines germanicé n b n l o q u i i Neutrum profeÄo .· nullo m o d o Varianti.r quippe omnium linguarum-dialeâi, Ut locorJum,ifictcmpcriím diuerfitate, att C ¿u