Amalarii episcopi opera liturgica omnia [Voll. 1-3] 8821004600, 9788821004605

Citation preview

STUDI E TESTI ------------- 138--------------

AMALARII EPISCOPI OPERA LITURGICA OMNIA EDITA A

IOANNE MICHAELE HANSSENS PRESBYTERO SOCIETATIS lESU

T omus

I

INTRODUCTIO - OPERA MINORA

CITTÀ DEL VATICANO BIBLIOTECA APOSTOLICA VATICANA MPCCCCXLVIII

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

STUDI E TESTI ----------- 138 ------------

AMALARII EPISCOPI OPERA LITURGICA OMNIA EDITA A

IOANNE MICHAELE HANSSENS PRESBYTERO SOCIETATIS IESU

T om us

I

INTRODUCTIO - OPERA M INORA

CITTÀ DEL VATICANO BIBLIOTECA APOSTOLICA VATICANA MDCCCCXLVIII

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

IMPRIMI POTEST: Romae, die 7 a n g u sti 1947. P aulus Dezza S. I.

Hector Poni, Universitatis; (Iregorianae.

IMPRIMATUR: Datum Romae, in -Civitate Vaticana, die 1» novembres 1947. f Fr. A. C D e R o m a n is , Ep. Porphyreonen.

Vie. Gen. Civitatis Vaticanae

R ista m p a a n astatica T ipo-L itografia D i n i s.n x . - M oden a 1993

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

PATRIS MATRISQUE PIISSIMAM AD MEMORIAM

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

PRAEF ATI O Quod olim iam declaravimus, id nunc, cum Amalarii opera omnia liturgica tandem aliquando edituri sumus, non sine animi commotione denuo profitemur, nos Patris A ndreae W ilmart O. S. B. p. m. liberalitati debere, quod inter illa scripta etiam L ib ru m officialem primum critice edere nobis licuit. Namque idem, ut a nobis comperit nos iam inde ab anno 1921. editionem Amalariani illius libri esse adortos, consiliumque nostrum de ea re per periodicum R evu e d^H isto ire ecclésiastique aperuisse, statini pari magna­ nimitate atque comitate nobis litteris significavit se aequale, vel etiam potius, eiusdem operis edendi ius, quod sibi di­ lucidis disquisitionibus P o u r une nouvelle éd itio n du tra ité d 'A m a la ir e su r les Offices et « L 'A m a la r iu s » de P em broke, C am bridge , haud dubie adeptus erat, nostra gratia libenter atque omnino dimittere. Digna certe tanto illo viro agendi ratio. Iuvat autem censere nos tamquam eius nomine novam hanc L ib r i officialis editionem publici iuris facere. Vix minore grati animi debito R. P. A nselmo Albareda O. 8. B., Bibliothecae Apostolica^ Vaticanae praefecto collectionisque S tu d i e T e s ti moderatori, obstringimur, qui in sexcentis difficultatibus quibus in praesentia librorum editio impeditur, pro sua tamen singulari perspectissimaque be­ nevolentia editionem nostram in illius collectionis volumi­ nibus vulgandam admittere non dubitavit. Quo officio hic palam perfungi posse quam sit nobis iucundum, opus non est dicere. Verum summo simul honori intimoque gaudio vertere fas esto quod etiam Eminentissimo P. D. Io anni Mercati, S. R. E. Cardinali ac Bibliothecario, nos ex animo obligatos profiteri et possumus et debemus, quippe cuius alto benignissimoque patrocinio optatissimam illam operis nostri

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

8

Praefatio

in Vaticanam collectionem receptionem nactos nos esse intellegamus. Ceteros viros bonos quorum opera in diuturno hoc la­ bore utcumque uti contigit, grato animo suis quosque locis in his voluminibus commemorare non omisimus, Iam hic tamen singulariter nominandus est homo officiosissimus nosterque in Pontificio Instituto Studiorum Orientalium collega, P. A lfoNsus R aes S. I., qui, nobis necessaria otia suppeditandi causa, onus sponte sua subiit ternas in heb­ domade praelectiones per quadrimestrem pro nobis habendi. Ipse vero clementissimus ac liberalissimus Deus curam suscipiat illis omnibus idoneum caritatis suae praemium tribuendi. Romae, 25 martii 1947 I oannes Michael H anssens , S. I.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INDEX ANALYTICUS

P raefatio...................................................................................................................... Index a n a ly tic u s ....................................... · . .................................. Inscriptiones integrae scriptorum quae in priore Introductionis parte adhibentur aliorumque qudrundam........................................................... Libri liturgici ritus romani in notis memorati . . ...................... .... . Operum huius editionis s i g l a ....................................................................... Omnium huius editionis codicum manuscriptorum catalogus..................

PAG, 7-8 9-10 11-2 5 26-27 28 29-36

INTRODUCTIO PARS I DE AM ALARIO EPISCOPO ET DE EIUS OPERIBUS LITURGICIS Capitulum I

-

Capitulum I I

-

Capitulum I I I Capitulum I Y

—

Capitulum Y

-

De uno Amalario episcopo rerum liturgicarum scrip­ tore 39-49 Omnium Amalarii operum catalo g u s. 49-58 I - Operaliturgica. Opera g e n u in a ................... 49-52 Opus dubiae attributionis 52 Opera subditiva . . . . 52-56 I I - Opera non liturgica. Opera genuina . . . 56-57 Opera dubiae attributionis 57-58 Opus subditivum . . . . 58 Amalarii v i t a ...................................... .... 58-82 De Amalarii auctoritate apud coaevos eiuset po­ steros 8S-91 De universa huius editionis r a t i o n e . 92-94 P A R S II

DE SINGULIS QUAE HIC EDUNTUR OPERIBUS Capitulum V I

- A) De E p is tu la P e tr i a bbatis N o n a n tu la n i a d A m a la riu m (P e tr.) - B) De E p is tu la A m a la r ii a d P e tru m N o n a n tu la n u m { N o n . ) ...................... Capitulum V II - A) De E p is tu la C a ro li im p e ra to ris a d A m a la r iu m p rio re (C ar. i ) - B) De E p is tu la A m a la r ii

Capitulum V i l i -

95-98

a d C a ro lu m im p e ra to re m de sc ru tin io et b a p ­ tism o (B a p t.) - C) De E p is tu la C aroli im p e r a ­ to ris a d A m a la r iu m a lte ra (C ar. I I ) . . . 98-106 De M iss a e e x p o s itio n s gem in o codice (G od. I, Cod. I I ) .................................................................10 M 0 8

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

10

Index analyticus

Capitulum I X Capitulum X

- De C an on ie m is sa e in terp re ta tio n e {C an .) . . . - De E p is tu la a d H ild u in u m abbatem de dieb u s o rd i­

PAG. 10 8 -114

n a tio n is et qu a ttu o r tem p o ru m (O rd.) . . 1 1 4 - 1 1 5 - De P ro lo g o a n tip h o n a r ii ( P r o l . ) ..................................1 1 6 - 1 1 7 - De « E m b o li m eo ru m o p u sc u lo ru m » (E m b.) . . 117 -119 - De L ib ro o fficia li ( O f f . ) .............................................. 120-202 Articulus I - L ib r i officialis codices . . . . 12 0 -13 1 Articulus I I - L ib r i officialis editiones recentiores seu typograpM cae . 13 1- 13 3 Articulus I I I - De L ib r i officialis recognitio­ nibus seu prinm editionibus 13 3 -16 2 Articulus IV - De L ib r i officialis retractatio­ nibus.......................... .... . . . 16 2-174 Articulus V - De codicum rationibus inter se 174-198 Articulus V I - De editionis huius ratione . 198-200 X I V - D.e L ib ro de o rd in e a n tip h o n a rii {A n t.) . . . . 200-202 XV - De E c lo g is de o rd in e rom an o et de qu a ttu o r o ra tio ­ n ib u s e p isc o p o ru m siv e p o p u li i n m is s a (E cl.) 202-214 XVI - De E p is tu la a d C a ro lu m im p e ra to re m de caere­ m o n iis 'b a p tis m i ( C a er.). 2 14 -2 15 X V I I - De L . IV , c. 48. De R e g u la sa n c ti B e n e d ic ti p r a e ­ c ip u i a b b a tis ( R e g . ) ........................ 2 16 -217 X V I I I - De O r d in is to tiu s m is sa e e x p o sitio n e p rio re ( E x p .I ) 217-223 X IX - De O r d in is to tiu s m is sa e e x p o sitio n e altera (E x p . I I ) ...................... 223-224

Capitulum X I Capitulum X I I Capitulum X I I I

Capitulum Capitulum Capitulum Capitulum Capitulum Capitulum

O PERA

I

M IN O B A

- A) E p is tu la P e tr i a b b a tis N o n a n tu la n i a d A m a la r iu m {P etr.) -

B)

II

-

III

-

IV V

-

VI V II -

E p is tu la ) A m a la r ii a d P e tr u m abbatem ) N o n a n tu la n u m { N o n . ) ......................................................" ............................ 227-231 A) E p is tu la C a ro li im p e ra to ris a d A m a la r iu m p r io r {C ar. I ) B) E p is tu la A m a la r ii a d C a ro lu m im p e ra to re m de s c r u ti­ n io et b a p tism o (B a p t.) - C) E p is tu la C a ro li im p e ra to ris a d A m a la r iu m a ltera (C ar. Ï I ) ........................................ .... . 233-251 M iss a e e x p o sitio n is gem in u s c o d e x ................................................. 253-281 Codex seu scedula prior (C od. I ) ........................... 255-265 Codex seu scedula altera ( C o d . I I ) ........................................ 265-281 C a n o n is m is sa e in te rp re ta tio ( C a n . ) ...................... .... . ·. . . . 283-338 E p is tu la A m a la r ii a d H ild u in u m abbatem de diebu s o rd in a tio ­ n is et q u a ttu o r tem p o ru m , de se p tu a g e sim a , se x a g e sim a et q u in q u a g e sim a , de d ieb u s i e i u n i i i n s in g u lis h ebdom adibu s (O rd.) ............................... 339-358 P ro lo g u s a n tip h o n a rii a se c o m p o s iti ( P r o l . ) ...................... .... . 359-363 « E m b o lis, m eo fu m o p u scu lo ru m ».

Fragmenta: A) In ·In v e c tio n e c an on ica M a r tin i p a p a e in A m a la r iu m officiograph um Iflnv.) . .. . . . . . . . . . . . B) E Flori Lugdunensis diaconi O p u sc u lis a d versu s A m a la ­ r iu m I et I I (O p. I , O p . I I ) - ........................... .... .

367-387 388-390

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INSCRIPTIONES INTEGBAE SCRIPTORUM QUAE IN PEIORE INTRODUCTIONIS PAETE ADHIBENTUR ALIORUMQUE QUORUND AM Abel , Sigurd - Simson, Bernard,

J a h r b ü c h e r d e s F r à n k is c h e n R e ic h e s w ri­

te r K a r l d e m G r o s s e n (J a h r b ü c h e r d e r D e u ts c h e n G e sc h ic h te ),

t. I, ed. 2,

Lipsiae, 1888; t. II, ed. 1, 1883. D ’A chery OSB, Lucas, ru m

q u i in

S p i c i l e g i u m s i v e c o lle c tio v e te r u m a liq u o t s c r ip to ­

G a llia e b ib lio th e c is , m a x i m e B e n e d ic tin o r u m , d e litu e r a n t,

2. ed., 3 lomi, Parisiis, 3665-1687. OSB, Lucas - de la B arre, Louis F. J.,

d ’A chery

le c tio v e te r u m

a liq u o t s c r ip to r u m

qu i in

S p i c i l e g i u m s i v e c o l­

G a llia e b ib lio th e c is , m a x i m e

B e n e d ic t in o r u m , d e litu e r a n t, o li m e d i t u m ... Nova editio jtriori accutatior et infinitis prope mendis ad fidem MSS Codicum, quorum va­ rias lectiones V. C. Stephanus Baluze, ac R. P. D. Edmundus Martène collegerunt, expurgata, per Ludovicum-Franeiscum-Ioseph De la Barre Tornacensem, 3 voi., Parisiis, MDCCXXITL Ademards Cabannensis OSB (o. 1135), H i s t o r i a F r a n c o r u m , libri tres, edit. G. Waitz, MGH, S c r ip to r e s , t. IV, pp. 106-148; PL, 141, pp. 19-80.

A gobardtjs arcbiepiscopus Lugdunensis (o. 840), A m a l a r i i a b b a tis , PL, 104, pp. 339-350.

—

L ib e r d e c o r r e c tio n e a n t i p h o n a r i i ,

C o n tr a lib r o s q u a ttu o r

PL, 104, pp. 329A-340A.

Alberiotjs, Monachus Trium Fontium (o. post 1252), C h r o n ic a , edit. P. Schefff.r-Boichorst, C h r o n ic a A l b r i c i m o n a c h i T r i u m F o n ti u m , a m onacho

N o v i M o n a s te r i i H o i e n s i s i n t e r p o l a ta ,

MGH,

S c r ip tu r e s ,

t. XXIII, pp. 674-950. Ps. Alcuinps (s . x ), I A b e r d e d i v i n i s o ff ic iis , PL, 101, pp. 1173-3286. Alexander OP, Natalis, H i s t o r i a e c c le s ia s tic a v e te r is n o v iq u e te s ta m e n ti a b o rb e c o n d ito a d a n n u m

p o s t C h r is tu m

m i ll e s i m u m

s e x c e n te s im u m

e t i n lo c a e iu s d e m i n s i g n i a d is s e r t a ti o n e s h is to r ic a e , c h ro n o lo g ic a e , c r i ­ tic a e , d o g m a tic a e ,

—

8 vojl., Parisiis, MDCXCIX.

H i s t o r i a e c c le s ia s tic a v e te r is n o v iq u e te s ta m e n ti ab o rb e c o n d ito a d a n ­ n u m p o s t C h r is tu m m i ll e s i m u m s e x c e n te s im u m e t in lo c a e iu s d e m i n s i ­

g n i a d is s e r t a ti o n e s h is to r ic a e , c h r o n o lo g ic a e , c r itic a e , d o g m a tic a e , editio omnium novissima... PP. C. Roncaglia et I. D. Mansi notis et ani­ madversionibus castigata et illustrata... a doctissimo Anonymo lociipletata^ 9 voli., Venetiis, MDCCLXXVI. A ndrietj, Michel, L e s «O r d in e s r o m a n i » d u h a u t m o y e n â g e , v. Ï-V ( S p i ­ c il e g i u m S a c r u m L o v a n ie n s e , 11, 23, 24, 28, 29), Lovanii, 1931-1961. — L e p o n ti f i c a l r o m a i n a u m o y e n - â g e , tomi quattuor ( S t u d i e T e s t i , 86, 87, 88, 89), Civitas Vaticana, 1938-1941.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

12

Inscriptiones integrae

Annales Laurissenses miriores (6 8 0 - 8 1 7 ) , edit. G . I I . P ertz, M G H , Scrip­ tores, t . I , p p . 1 1 2 - 1 2 3 ; 6 3 0 . Annalista Saxo (post 1139), 'Ghronicon quo res gestae ab initio regni Fran­ corum enarrantur, edit. G . W aitz, M G H , Scriptores, t. Y I , pp.542-777. A nonymtjs Mellicensis (s c r . 1 1 3 5 ) , De scriptoribus ecclesiasticis, P L , 2 1 3 , p p . 9 6 1- 9 8 4 .

Anonymtjs Metensis (s . ix ), Contra Amalarium, edit. J . M. H anssens, Un document « antiamalarien », in Ephemerides liturgicae, 4 1 ( 1 9 2 7 ) , p p . 2 37 -2 4 4 .

A ntolìn O S A , G u ille r m o , Catàlogo de los Codices latinos de la Real Bi­ blioteca del Escoriai, 5 v o l i ., M a t r i t i , 1 9 1 0 - 1 9 2 3 . A stronomes (sc r. p o s t 8 4 0 ), Vita Hludowici imperatoris, e d it . G . H . P ertz, M G H , Scriptores, t . I I , p p . 6 0 4 -6 4 8 . C fr . P L , 1 0 4 , p p . 9 2 7 - 9 7 8 (ed . D uchesne). Aurificus B onfilius (Buonfìgli) O C , N ic o la u s , Speculum missae ex antiquissimis quibusdam ac vetustissimis Catholicae Ecclesiae Patri­ bus a Ioanne Cochlaeo primum laboriose collectum; nunc vero a F. N i­ colao Aurifico Senensi Carmelita recognitum·, auctum et locupletatum, V e n e t iis , 1 5 7 2 .

Geschichte der romischen Interatur im karolingischen Zeitalter (Geschichte der romischen Interatur, I I I ) , K a r l s r u h e , 1 8 4 0 . B aluzius, S t e p h a n u s , Sancti Agobardi opera. Item Leidradi et Amulonis archiepiscoporum Lugdunensium epistolae et opuscula. E x e d it io n e B af.h r , J . C . F . ,

e t c u m n o t is S t e p h a n i B a l u z i i , 2 v o l i ., P a r i s i i s , 1 6 6 6 .

B aronius, C a e s a r C a r d in a li s - R aynaldus, O d o r ic u s , Annales ecclesia­ stici [ u s q u e a d a n n u m 1 1 9 8 ] . . . una cum critica historico-chronologica. P. Antonii P agii [O M C ], 1 8 v o l i ., L u c a e , 1 7 3 8 - 1 7 4 6 . — Annales ecclesiastici ab anno M CX CVIII, ubi desinit Cardinalis Baro­ nius... A c c e d u n t in h a c e d it io n e n o t a e c h r o n o lo g ic a e , c r it ic a e , h i s t o ­ r ic a e , q u ib u s R a y n a l d i A n n a le s il l u s t r a n t u r , s u p p le n t u r , e m e n d a n t u r —

a u c t o r e I . D . Mansi , 1 5 v o l i ., L u c a e , 1 7 4 7 - 1 7 5 6 . Annalium ecclesiasticorum Caesaris Baronii cum critice subtecta P. Antonii Pagii, continuatione Odorici Raynaldi, notisque Dominici Georgii et P. loannis Dominici Mansi... in Pagiumet Raynaldum A p­ paratus... 1 v o i . , L u c a e , 1 7 4 0 . Index universalis rerum omnium quae in Baronii ac Pagii critica, an­ nalibus Raynaldi notisque Georgii et Mansi continentur, 3 v o l i ., L u c a e , 17 5 7 -17 5 9 .

B asnage, I a c o b u s , Thesaurus monumentorum ecclesiasticorum et histori­ corum, sive Benrici Ganisii Lectiones antiquae ad saeculorum ordinem digestae, variisque opusculis auctae, quibus..., 4 t o m i, 7 v o l i , s e u p a r ­ t e s , A m s t e la e d a m i, 1 7 2 5 .

B ecker, G u s t a v u s , Catalogi bibliothecarum antiqui, B o n n a e , 1 8 8 5 . B eer , Rudolf, Die Handschriften des Klosters Santa Maria de Bipoli, in Sitzungsberichte der kaiserlichen Akademie der Wissensehaften, P h i lo s .- h is t o r . K l a s s e , C L V . B d . , 1 9 0 6 , I I I A b h ; C L V I I I B d . , 1 9 0 8 , I I A b h .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Inscriptiones integrae —

13

Handschriftenschatze Sp aniens, in Sitzungsbenchte der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, Philos.-histor. Klasse, CXXIV Bd., 1891,

YI. Abh.; CXXY Bd., 1891, III, u. VII. Abh.; OXXVI Bd., 1892. II. Abh.; GXXIX, 1893, IV. u. VI. Abh.; CX.XXI Bd., 1891, VII. u. XI. Abh. Bellarmintjs, Robertas, De scriptoribus ecclesiasticis liber unus, cum adiunctis indicibus undecim et brevi chronologia ab orbe candito usque ad annum M D C XII, Opera omnia, ed. Neapoli tan a, t. VI, 1862 (ed.

prine.: Romae, 1613). B enedictus N ursinus, sanctus, S. Benedicti Regula monasteriorum edi­ dit, prolegomenis, apparatu critico, notis instruxit B enno Ltndbauer

OSB (Florilegium Patristicum, fase. XVII), Bonnae, 1928.

B ebnardus Cardinalis, Portuensis ep. (o. 1176), Bernhardt cardinalis et Lateranensis ecclesiae Prioris Ordo officiorum ecclesiae Lateranensis, edit. L. F ischer (Histonsche Forschungen und Quellen herausg. von

Dr. Jos. Schlecht, 2. u. 3. Heft), Monachii et Frisingae, 1916, Berno Augiensis abbas (o. 1048), Dialogus qualitéi quatuor temporum ic,iunia per sabbata sint observanda, PL, 142, pp. 1087B-1098B. — Libellus de quibusdam rebus ad missae officium pertinentibus, PL, 142,

pp. 1055C-1080A. Liber qualiter adventus Domini celebretur quando nativitas Domini fe­ ria secunda evenerit, PL, 142, pp. 1079A-1086B. B ernoldus Constantiensis (o. 1100 o.), Miciologus de ecclesiasticis ob­ servationibus, PL, 151, pp. 973A-1022B. B esson, Marius, Amalaire, in DGHE, t. I, pp. 922-923. Bibliothèque nationale. Catalogue général des manuscrits latins, publié sous la direction de P h . L auer, T. I (nn. 1-1438), Parisiis, 1939; t. Il —

(nn. 1439-2692), 1940. B londellus, David (o. 1655), Apologia pro sententia Hieronymi de epi­ scopis et presbyteris, Amstelaedami, apud Ioannem Blaev, 1646. B ohmer, Iohann Friedrich, Regesta imperil i . Die Regesten des Kaiserreichs unter den Karolingern 751-918, neu bearbeitet von E. Mühlbacher,

2 ed., vol. I, 1908. B ona, loannes Cardinalis, De divina psalmodia eiusque causis, mysteriis et disciplinis, deque variis ritibus omnium ecclesiarum in psallendis divinis officiis tractatus historicus, symbolicus, asccticus, sive psallentis ecclesiae harmonia, Opus novum et curiosum, ac multiplici eruditione illustratum. Notitia auctorum et librorum qui in hoc opere citan­ tur, notantur, illustrantur, in Opera quotquot hactenus separatim edita fuere omnia, 1 voi., Antverpiae, 1677 (ed. prine.: Romae, 1653). — Toannis Bona... Epistolae selectae aliaeque eruditorum sui temporis vi­ rorum ad eundem scriptae, una cum nonnullis ipsius analectis, edit. Roberto Bala, Augustae Taurinorum, 1755. B rowerus ST, Christophorus et Masenius SI, lacobus, Antiquitatum et Annalium libri X X V duobus tomis comprehensi, 2 voli., Leodii, 1670

(Do priore quadam editione, anno 1626 inchoata sed non perfecta

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Inscriptiones integrae

14

sen 1. I-XVI.II et partem 1. XVIII tantum complectenti, v. A. et A. de B acker - C. S qmmervoghel, t. II, pp. 221-222). Oatetantjs OSB, Constantinus, B. Amalarii Fortunati ordinis sancti Be­ nedicti cardinalis et archiepiscopi Trevirensis vita, R)>nqae,' 1612. — De sancto Hammuldno, in Bibliothecae Alexandrinae cod. lat. 102, f. 351r (cfr. H. C arducci, Catalogus codicum manus criptorum... qui in bibliotheca Alexandrina Romae adservantur, p . 7 8 ). Calmet OSB, Augustin, Bibliothèque Lorraine ou Histoire des hommes illustres qui ont fleuri en Lorraine, dans les trois Evêchés dans l’Arche­ vêché de Trêves, dans le Duché de Luxembourg, etc., 1 vol., îüanceii,

1751. —

Histoire ecclésiastique et civile de la Lorraine qui comprend ce qui s’est passé de plus mémorable dans l’archevêché de Trêves et dans les évêchés de Metz, Toul et Verdun depuis l’entrée de Jules César jusqu’à la cession arrivée en 1737, avec les pièces justificatives à la fin... 2 ed., 7 tomi, ifanceii, 1745-1757, cuius tomus IV opus Bibliothèque Lorraine com­

plectitur (ed. princ.: if anceii, 1728). Henricus, Antiquae lectionis tomus I, in quo... antiqua monu­

C a n is ix t s ,

menta ad historiam mediae aetatis illustrandam numquam edita... om­ nia nunc primum e manuscriptis codicibus edita et notis illustrata, Ingolstadii, 1601. Antiquae lectionis tomus II... III... V I et ultimus,

Ingolstadii, 1604. Cassander, Georgius, Ordo romanus de ojficio missae. Libelli aliquot per­ vetusti et authentici, continentes ordinem quem Pontifex, praesertim Ro­ manus, iam olim in celebrando officio Missae observare consuevit, diver­ sorum et antiquissimorum exemplarium manuscriptorum diligenti in­ spectione et collatione, summa fide recogniti, et iam primum typis ex­ pressi, Coloniae, 1561. Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques de France. Départements, 48 voli. in-8°, Parisiis, 1885-1933. Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques des départe­ ments, 7 v o l i . in -4 °, P a r i s i i s , 1 8 4 9 - 1 8 8 5 . Catalogue of Additions to the Manuscripts in the British Museum in the years MDCCCC-MDCCCCV, L o n d in ii, 1 9 0 7 . Catalogus codicum manuscriptorum bibliothecae regiae, 4 t o m i, P a r i s i i s , 17 3 9 -17 4 4 . C a v e , G u lio lm u s ,

Scriptorum ecclesiasticorum historia Merceria a Chrisw nato usque ad saeculum X IV facili methodo digesta... Accedunt scrip­ tores gentiles et Christianae religionis oppugnatores, et cuiusvis saeculi breviarium... Accedunt ab aliis manibus Appendices duae ab ineunte saeculo X I V ad annum usque M D X V II nunc in unam congestae. Ad calcem vero operis eiusdem Cavei Dissertationes tres. E d i t i o n o v is s im a a b a u t o r e ip s o m e t a n t e o b it u m r e c o g n it a e t a u c t io r f a c t a , 2 t o m i, O x o n ii, 1 7 4 0 - 1 7 4 3 (ed . p r in c .: 1 6 8 8 , 1 6 9 8 ) .

Ceillier OSB, Bemy, Histoire générale des auteurs sacrés et ecclésiastiques, qui contient leur vie, le catalogue, la critique, le jugement, la chronologie,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

inscriptiones integrae l’analyse et le dénombrement des différentes éditions de leurs ouvrages...,

23 tomi, Parisiis, 1729-1763. Ceixutius SI, Ludovicus, Historia Qotteschalci praedestinatiani et accu­ rata controversiae per eum revocatae disputatio in libros quinque distincta. Quibus accedit Appendix miscellanea ex opusculis nondum editis, aliis­ que tractatibus historiae lucem allaturis collecta, Parisiis, MDCLV. Charisius, Flavius Sosipater, Artis grammaticae libri V, edit. C. B arwick,

Lipsiae, in Aedibus B. G. Teubner, 1925. Cocht.aeus Ioannes, Speculum antiquae devotionis circa missam et omnem alium cultum Dei ex antiquis et antea numquam evulgatis per typographos auctoribus a Toanne Gochlaeo laboriose collectum ex vetustis bibliothecis ecclesiarum ac monasteriorum Moguntiae, Misnae, Vuormatiae, etc. Apud S. Victorem extra muros, Moguntiae, 1549. Cuissard , Charles, Théodulfe, évêque d’Orléans, sa vie et ses œuvres, avec une carte du P agus Aurelianensis au IX e siècle (in Mémoires de la société archéologique et historique de l’Orléanais, t. XXIV), Aureliani, 1892. De tribus epistulis liber, PL, 121, pp. 985A-1068A. D ebroise, B., Amalaire, in DACL, t. I, pp'. 1323-1330. D elamaRe , B., Le « De officiis ecclesiasticis » de Jean d’Avranches, Arche­ vêque de Rouen (1067-1079). Etude liturgique et publication du texte inédit du manuscrit H. 304 de la Bibliothèque de la Faculté de Mont­ pellier, Parisiis, 1923. D elisle, Léopold, Bibliothèque nationale. Catalogue des manuscrits des fonds Libri et Barrois, Parisiis, 1888. — Le cabinet des manuscrits de la bibliothèque impériale-nationale (Histoire générale de Paris), 4 voli., Parisiis, 1868, 1874, 1881. — Mémoire sur d’anciens sactamentaires (Mémoires de l’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, t. XXXII, I e partie), Parisiis, 1886. - —· Notice sur des manuscrits du fonds Libri conservés à la Laurentienne à Florence, in Notices et extraits, t. XXXII, 1re part., 1886, pp. 1-120. — Notice sur plusieurs manuscrits de la bibliothèque d’Orléans, in Notices et extraits, t. XXXI, l re part., 1884, pp. 356-439. D u e a i m l e r , Ernst, MGH, Epistolarum t. V, Epistolae Karolini aevi,

t. III, 1899. —

Ueber Ermenrich von Ellwangen und seine Schriften, in Forschungen Zur deutschen Geschichte, herausgeg. von der historischen Commis­

sion der bayerischen Akademie der Wissenschaften, t. X III (1873;, pp. 473-485; t. XIV (1874), pp. 403-401. Ehrensberger, Hugo, Libri liturgici Bibliothecae Apostolicae Vaticanae manu scripti, Friburgi Brisgoviae, 1897. E inhardus (? o. 840), Annales a. 741-829, edit. G. H. P ertz, MGH, Scriptores, t. I, pp. 135-218; PL, 104, pp. 367-508. E inhardus (o. 840), Vita Karoli imperatoris, edit. G. H. P ertz, MGH, Scriptores, t. TI, pp. 426-463; PL, 97, pp. 9A-62A. E isenhofer, Ludwig,· Amalarius (Amalharius) Fortunatus, in Lexikon für Théologie und Eirche, t. I, 1930, pp. 333-334.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

16 —

Inscriptiones integrae Amalarius Symphosins von Metz, in -Lexicon für Théologie und Kirche,

t. I, 1930, p. 333. Handbuch der Liturgia, 2 tomi, Friburgii in Br., 1932-1933. E kkehardtts Uraugiensis abbas (o. post 1125), Ghronicon universale, edit. G. W aitz, MGH, Scriptores, t. VI, pp. .17-265: PL, 154, ρρ. 433-

—

1060. E TXIES du P in , Louis, Nouvelle- bibliothèque des auteurs ecclésiastiques contenant l’histoire de leur vie, le catalogue, la critique et la chronologie de leurs ouvrages, le sommaire de ce qu’ils contiennent, un jugement sur leur style et sur leur doctrine et le dénombrement des différentes éditions de leurs œuvres, 19 tomi, Parisiis, Montibus, Amstelaedami, 1693-1715

(ed. prine.: 1686 ss.). Ei,tester, L., Amalharius, in Allgemeine Deutsche Biographie, t. I (1875), pp. 382-383. Epistula Treverensium ad Sigebertum Gemblacensem ac Leodienses de ieiuniis quattuor temporum, PL, 160, pp. 825C-826A. F abricius, loannes Alb., Bibliotheca latina mediae et infimae aetatis cum supplemento Christiani Schoettgenti. 6 tomi, ed. Florentina, 1858

(ed. prine.: Hamaburgi, 1734-1736). F arratus SI, Daniel - Coietus , Iacobus, Illyrici Sacri tomus I... II... V III, Yenetiis, 1751-1819. F icker, G., Amalarius von Metz, in Die Religion in Geschichte und Gegenwart, 2 ed., t. I, 1927, pp. 288-289. F licoteaux, Emmanuel, Un problème de littérature liturgique. Les « Eclo­ gae de officio missae » d’Amalaire, in Revue Bénédictine, 25 (1908),

pp. 304-320. F lodoardus presbyter Remensis (ο. 966), Historia Remensis ecclesiae, edit. J. H eller et G. W aitz, MGH, Scriptores, t. XIII, pp. 405-599. F lorus diaconus Lugdunensis (o. e. 860), Liber de divina psalmodia, PL, 104, pp. 235-330 (De hae attributione v. R. Mônchemeier, Amalar von Metz, pp. 60-62). — Opuscula adversus Amalarium, PL, 119, pp. 71C-96C. — Opusculum. de actione missarum, PL, 119, pp. 15-72. F orster OSB, Frobenius, B. Flacci Albini seu Alcuini abbatis... opera omnia post primam editionem a viro clarissimo D. Andrea Quercetano curatam de novo collecta, multis locis emendata, et opusculis primum repertis plurimum aucta, variisque modis illustrata cura et studio Fro-

benii, 2 voli., Ratisbonae, 1777. [Francois OSB, Jean et Taecuillo.t OSB, Xicolasl, Histoire générale de Metz par des religieux Bénédictins, 6 voli., Nanceii-Metis, 1769-

1790, F ranz, Adolf, Dip Messe im deutschen Mittélalter, Friburgi in Br., 1902. Gerbert OSB, Martinus, Monumenta veteris liturgiae Alemannicae, 2 tomi,

Typis San-Blasianis, 1777-1779. Gesta Treverorum, edit. G·.-Waitz, MGH, Scriptores, t. V ili, pp. 111-200;

PL, .154, pp. 1063-1226.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Inscriptiones integrae

17

Gottlieb, Theodor, Mittelalterliche Bibliothekskataloge Oesterrcichs, her-

ansgegeben von der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften in Wien, 1.1. Niederoesterreich (Mittelalterliche Bibliothekslcatdloge), Vindobonae, 1915 (Index ab A. Goi.dmann concinnatus anno 1929 tantum prodiit). — Ueber mittelalterliche Bibliotheken, 1890. Gierson, Philippe, La bibliothèque de St-Vaast d’Arras au X IIe siècle, in Revue Bénédictine, 52 (1940), pp. 117-140. Guidi , P. e P ellegrinetti E., Inventari del vescovato, della cattedrale e di altre chiese di Lucca (Studi e Testi, 34), Roma, 1921. Gulielmus Autissiodorensis (o. 1231/1237), Summa de officiis eclesiasticis, in cod. Parisiensi Bibl. ìfat. lat. 14145, s. xm, f. 41a-76°, et in aliis plur. Gulielmus D urandus, ep. Mimiatensis (o. 1296), Rationale divinorum of­ ficiorum. H alm, C.; L aubmann, G.; Meyer , G.: Thomas, G.; K einz, F., Catalogus codicum latinorum bibliothecae regiae Monacensis (Catalogus codicum manuscriptorum bibliothecae regiae Monacensis, t. ITI et TV), 2 tomi,

7 partes, Monachii, 1868-1881; tomi III partis 1 et 2 editio altera, 1892 et 1894. H anssens SI, Jean Michel, De Flori Lugdunensis « Opusculis contra Amalarium », in Ephemerides liturgicae, 47 (1933), pp. 15-31. — Deux documents carolingiens sur le baptême, in Ephemerides liturgicae, 41 (1927), pp. 69-82. —

Le premier commentaire d’Amalaire sur la messel, in Ephemerides li­ turgicae, 44 (1930), pp. 24-46. Le texte du « Liber officialis » d’Amalaire, in Ephemerides liturgicae,

—

Le traité de la messe du ms. Zurich C 102, in Ephemerides liturgicae,

—

47-49 (1933-1935), vel separate, Romae, 1935. 41 (1927), pp. 153-185. », in Ephemerides liturgicae, 41 (1927), pp. 237-244. H ardouin, Ioannes, Conciliorum collectio regia maxima. Acta conciliorum et epistolae decretales ac constitutiones Summorum Pontificum, 11 tomi, Parisiis, 1714-1715.

—

Un document « antiamalarien

H auck, Albert, Kirchengeschichte Deutschlands, 5 tomi, 6 voli., Lipsiae,

1903-1922. H elpericus Autissiodorensis monachus (s. ix), Quaestio cur natalicia sanctorum in laetitia, parasceuen vero in tristitia celebremus, edit. E. D uemmler, Epistolae karolini aevi, t. IV, pp. 120-124. H erimannus Augiensis (o . 1054), Chronicon, edit. G..H. P ertz, MGH, Scriptores, t. V, pp. 67-133. Histoire littéraire de la France, ou l’on traite de l'origine et du progrès, de la décadence et du rétablissement des sciences parmi les Gaulois et parmi les Français... par des Religieux Bénédictins de la Congrégation de Saint Maur, 12 tomi, 13 voli., Parisiis, 1733-1763. Histoire littéraire de la France, ouvrage commencé par des Religieux Bèné2 — A m alarii Opera - T. I.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

18

Inscriptiones integrae

dietim de la Congrégation de Saint Maur et continué..., 25 tomi, P a ­ risiis, 1814-1927. H ittorfius, Melchior, De divinis catholicae ecclesiae officiis et mysteriis varii vetustorum aliquot Ecclesiae patrum ac scriptorum ecclesidstii orum libri... ad religionis Christianae incrementum et hderesum nostri temporis catholicae ecclesiae officia et ministeria calumnantium confu­ tationem ex antiquis exemplaribus manusciiptis bona fide, partim ad lucem editi, partim a mendis repurgati, per Melchiorem Hittorpium,

cum indice rerum memorabilium copiosissimo eiusdem Hittorpii, anno 1619 (lege: 1609 vel 1610) auctarii loco caeteris Bibliothecae veterum Patrum tomis adiuncti, et tribus libris Gemmae animae ex editione Lipsiensi aucti, Parisiis, 1624 [ed. prine.: Coloniae, 1568, ... officiis ac ministeriis...]. H older-Hegger, O., Series episcoporum Treveremium, MGH, Scriptores,

t. XTII, pp. 296-301. H onorius Augustodunensis (o. post 1150), Gemma animae sive de di­ vinis officiis et antiquo ritu missarum, deque horis canonicis et totius anni solemnitatibus, PL, 172, pp. 551B-738B. — De luminaribus Ecclesiae sive scriptoribus ecclesiasticis libelli quattuor,

PL, 172, pp. 197-234. Sacramentarium seu de causis et significatu mystico rituum divini in Ecclesia officii liber, PL, 172, pp. 737B-806C. H ontheim, Ioannes Nicolaus ab, Historia Trevirensis diplomatica et pragmatica, inde a translata Treveri Praefectura Praetorio Galliarum ad haec usque tempora, 3 tomi, Augustae Vindelicorum et Herbipoli, —

1750. Prodromus Historiae 'Trevirensis diplomaticae et pragmaticae exhibens origines Trevericas, Gallo-Belgicas, Romanas, Francicas, Germanicas sacras et civiles aequalium scriptorum fide et monumentorum authoritate assertas, 2 partes seu voi., Augustae Vindelicorum, 1757. H ugo de Sancto Victore (o. 1141), De sacramentis Christianae fidei, PL,

—

176, pp. 173-618. H urter SI, Hugo, Nomenclator literarius theologiae catholicae, theologos exhibens aetate, natione, disciplinis distinctos, 3 ed., 5 tomi, Oeniponte,

1903-1913. J acobV, Daniel, Valerius, Cornelius, in Allgemeine Deutsche Biographie,

39, pp. 469-470. J affé , Philippus, Monumenta Bambergensia (Bibliotheca Rerum, Germa­ nicarum, t. V), Berolini, 1869. — Monumenta Carolina (Bibliotheca rerum germanicarum, t. IV), Bero­

lini, 1867. —

Monumenta Moguntina (Bibliotheca Rerum Germanicarum, t. III),

Berolini, 1866. I mbart de la Tour., Pierre, Les élections épiscopales dans l’Eglise de France, du I X e au X I I e siècle (Etude sur la décadence du principe électif),

(814-1150), Parisiis, 1891.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Inscriptiones integrae

19

I nnocentius III (o. 1216), De sacro altaris mysterio, PL, 217, pp. 763-916. Invectio canonica Martini papae in Amalarium officiographum, édit. I. M. H anssens, Amalarii episcopi opera liturgica omnia, ad num. VII, A. I oannes Abrincensis (o. 1079), R. P. Ioannis Abrincensis episcopi, deinde Rotomagensis archiepiscopi, Liber de officiis eclesiasticis ad Maurilium Rotomagensem episcopum, primum e codice ms. coenobii Salicosani in lucem editus, nunc ex ms. codice bibliothecae Bigotianae auctus et emendatus; notis D. I oannis P revotii... et recentioribus observatio­ nibus illustratus; in quo varia antiquitatis ecclesiasticae movimenta, hactenus inedita, ex mss. codicibus nunc primum in lucem prodeunt,

Rotomagi, 1679. I oannes B elethus (o. post 1231), Rationale divinorum officiorum, PL,

202, pp. 13-166. Labbe ST, Philippus, De scriptoribus ecclesiasticis quos attigit Emincntissimus S. R. E. Card. Robertas Bellarminus, philologica et historica dis­ sertatio, in qua plurima cum ad historiam, chronologiam, criticenque ecclesiasticam spectantia explicantur; tum aliorum, praesertim haereti­ corum... errata castigantur, 2 tomi, Parisiis, 1660. Denuo edita in De scriptoribus ecclesiasticis liber unus auctore Roberto S. R. E. Cardinale Bellarmino 8. I. Accessit Dissertatio philologica et historica Philippi Labbe eiusdem■ Societatis Presbyteri Theologi super iisdem Scriptori­ bus, Operum t. VII, Venetiis, 1728, pp. 616-668, hoc titulo: Scripto­ rum ecclesiasticorum quos Eminentiss. Cardinalis Robertus Bellarminus attigit abacus chronologicus per saecula mundana, romana, Christiana. — Sanctorum Patrum, theologorum scriptorumque ecclesiasticorum utriusque testamenti bibliotheca chronologica ex antiquis lectionibus Philippi Labbe Biturici Soc. Iesu theologi, cum Pinacotheca Scriptorum eiusdem Societatis et gemino Indice Alphabetico, Parisiis, 1659. Lacombe, Georges, Praepositini cancellarii Parisiensis (1206-1210) opera omnia. I. La vie et les œuvres de Prévostin (Bibliothèque Thomiste, XI),

Le Saulchoir, Kain (In Belgio), 1927. OP, Benoit, Prédestination, IV. La controverse sur la prédestina­ tion au I X e siècle, DTC, t. XII, pp. 2901-2935. Leclercq, Henri, Chanoines, DACL, t. III, pp. 223-248. — Ecole, DACL, t. IV, pp. 1730-1883. — Palais impériaux et royaux, DACL, t. XIIT, pp. 510-585. Lecointe, Carolus, Annales ecclesiastici Francorum ab anno Christi 417 ad annum 845, 8 voli., Parisiis, 1665-1683. Lehmann, Paul, Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz, tomus I et II, Monachi, 1918-1928. Libellus de rebus Treverensìbus saeculo V III-X , edit. G. W aitz, MGH, Scriptores, t. XIV, pp. 98-106. L

a v a t jd

A List of printed catalogs of manuscript books (A Union World Catalog of manuscript books, Preliminary Studies in Method, made under the

direction of Ernest Ousching Richardson), t» III, Neo-Eboraei, The H. W. Wilson C°, 1935.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Inscriptiones integrae

20

L ôffler, Karl, Die Handschriften des Klosters Weingarten. linter Bei-

hilfe von Olieri)ibli oth ekar Dr. Scherer-Fulda, XLI. Beiheft 7.11m Zentralblatt iür Bibliothekswesen, 1912. Luno vicus I imperator, Diplomata ecclesiastica usque ad divisionem im­ perii, PL, 104, pp. 979B-1310A. Ludovicus I et L otharius imperatores, Epistula ad Hieremiam Senonensem archiepiscopum et Ionam Aurelianensem episcopum, a. 825 ex., edit. A. Werminghoff, MGH, Concilia aevi- icarolmi, 1.1, pp. 532533. Mabtllon OSB, loannes, Annales Ordinis Sancti Benedicti, occidentalium monachorum patriarchae, in quibus non modo res monasticae sed etiam ecclesiasticae historiae non minima pars continetur, nov. ed., 6 tomi,

Lucae, 1739 ss. [ed. prine.: Parisiis, 1704 ss.]. —

Vetera analecta sive collectio veterum aliquot operum et opusculorum omnis generis..., 4 voli. in-4°, Parisiis, 1675-1685 [Altera editio cura

L. F. I. De ia Barre, Parisiis, 1723]. Magnin , E., Administrateurs apostoliques, in DDC, t. I, pp. 181-192. Manitius , Max, Drei ungedruckte BibliotheksJcataloge, in E eues Archie für altere deutsche Geschichtskunde, 32 (1907), pp. 243-251. — Geschichte der lateinischen Literatur des Mittelalters (Handbuch der klassischen Altertums-Wissenschaft) im systematischer Darstellung, herausgegeben von hean von Mueller, IX. Bd., 2 Abt., 1.-3. Teil, Mo­

nachi, 1911, 1923, 1931. —

Geschichtliches aus alten Bibliothekskatalogen, in Neues Archiv für altere deutsche Geschichtskunde, 32 (1907), pp. 647-709: 36 (1911), pp.’755-

774; 41 (1917-1919), pp. 714-732. Mansi, Dominicus, Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio... editio novissima, Florentiae, 3759, ss. Martene OSB, Edmundus, De antiquis ecclesiae ritibus libri tres... Edi­ tio novissima... Accedunt I. Tractatus de antiqua Ecclesiae disciplina in divinis celebrandis officiis [ = 1. IV, cui adiungitur Appendix ad antiquos ecclesiae ritus continens nonnullas insignium monasteriorum consuetudines, t. III, pp. 250-348]. II. De monachorum ritibus libri V denuo illustrati. III. Manus criptorum opusculorum ad monachorum ritus appendix [t. IY, pp. 295-362], 4 tomi, Antverpiae, 1763-1764. Martene OSB, Edmundus et D urand OSB, Ursinus, Thesaurus novus anecdotorum, 5 tond, Parisiis, 1717. Martineau OP, R.-M., La « Summa de officiis ecclesiasticis » de Guillaume d’Auxerre, in Etudes d’histoire littéraire et doctrinale du X I I I e siècle (Publications de l’Institut d’Etudes médiévales d’Ottawa, II), Parisiis,

1932, pp. 25-58. Martyrologium e codice Bernensi 289, AA SS, Oct., t. ΧΙΠ. pp. i -xliv, ex apographo G. Arndt; N o v ., t. II, parte I, edit. I. B. D e R ossi et L. D uchesne. Marx, Jacob (o. 1876), Geschichte desErzstifts Trier, 5 vol., Treveris, 1858-

1864.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Inscriptiones integrae

21

Marx, J a c o b (o. 1 9 2 4 ) , Erzbisehof Amalarius Fortunatus von Trier, in J ahresbericht der Gesellschaft für nUtzhche Forschungen zu Trier, T r e ­ v e r is , 1 8 9 9 .

Meier O S B , G a b r ie l, Catalogus codicum manuscriptorum qui in bibliotheca monasterii Einsidlensts O. S. B. servantur, t o m u s I , E in s ie d e ln , 1 8 9 9 . Mercati, G io v a n n i, Il catalogo della biblioteca di Pomposa, i n Studi e do­ cumenti di storia e di diritto, 17 ( 18 9 6 ) , p p . 1 4 3 - 1 7 7 e t in Opere minori, v o l. I ( 1 8 9 1 - 1 8 9 7 ) (Studi e Testi, 7 6 ), 1 9 3 7 , y p . 3 5 8 - 3 8 8 . Mohlberg, C u n ib e r t , Mittelalterliche Handschriften (Katalog der Handschrijten der Zenfralbibliothek Zurich, I ) , T u r i c i , 1 9 3 2 . Monachiis Sangallensts, De gestis Karoli Magni libri II, e d it . G . H . P ertz, M G H , Scriptores, t . I I , p p . 7 2 6 - 7 6 3 . Monchemeier, B e r n h a r d , Amalar von Metz, sein Leben und seine Schriften. Fin Beitrag zur theologischen LLteraturgeschichte und zur Geschichte der lateinischen Liturgie im Mittelalter (Kirchengeschichtliche Studien herausgegeben von Knôpfler, Schrôrs, Sdralek, I . B d . , I I I . u n d I V . H e f t ) , M o n a s t e r ii, 1 8 9 3 .

de

Montfaucon O S B , rnm nova, 2 t o m i,

B ern a rd u s,

Bibliotheca bibliothecarum manuscripto-

P a r is iis , 17 3 9 .

Morin O S B , G e r m a in , L ’édition des lettres d'Amalaire dans les « Monumenta Germaniae Historica», in Revue Bénédictine, 1 6 ( 18 9 9 ) , p p . 4 1 9 - 4 2 1 . — Le rôle de Saint Grégoire le Grand dans la formation du répertoire musi­ cal de l Eglise latine, in Revue Bénédictine, 7 ( 18 9 0 ) , p p . 6 3 - 7 0 . — Les témoins de la tradition grégorienne, i b i d . , p p . 2 8 9 - 3 2 3 . — La question des deux Amalaire, in Revue Bénédictine, 8 ( 1 8 9 1 ) , p p . 4 3 3 442. —

Amalaire, esquisse biographique,

in

Revue Bénédictine,

9 ( 18 9 2 ) , p p . 3 3 7 -

3 5 1. —

Encore la question des deux Amalaire,

in

Revue Bénédictine,

11

( 18 9 4 ) ,

p p . 2 4 1-2 4 3 .

Amalaire de Metz, in D T C , t . I , p . 9 3 3 . Amalaire de Trêves, in D T C , t . I , p . 9 3 4 . Muratorius, L u d o v i c u s A n t o n i u s , Liturgia romana vetus tria sacramen­ taria complectens, Leonianum scilicet, Gelasianum et antiquum Gregorianum... accedunt Missale Gothicum, Missale Francorum, duo Galli­ cana, et duo omnium vetustissimi Romanae Ecclesiae rituales libri, 2 t o m i, V e n e t iis , 1 7 4 8 . N arditoci, H e n r ic u s , Catalogus codicum manuscriptorum praeter orien­ tales qui in bibliotheca Alexandrina Romae adservantur (Catalogi codi­ cum manuscriptorum praeter graecos et orientales qui in bibliothecis publicis Romae adservantur), B o m a e , 1 8 7 7 . Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothèque du Roi, lu s a u c o m ité —

—

é t a b li p a r S a M a je s t é d a n s l ’A c a d é m ie d e s I n s c r ip t i o n s e t B e lle s L e t t r e s , 3 v o l i ., P a r i s i i s , 1 7 8 7 - 1 7 9 0 .

Notices... de la Bibliothèque nationale... 1

é t a b li d a n s l a c i - d e v a n t A c a d é m i e ...

v o l ., P a r i s i i s , A n n o V I I .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Inscriptiones integrae

22

Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothèque (nationale, impériale, du Boi) nationale et autres bibliothèques, p u b lié s p a r l ’I n s t i t u t ( r o y a l) d e F r a n c e , 3 8 v o l i ., P a r i s i i s , a n n . V I I - 1 9 3 3 .

Ordo romanus antiquus de reliquis anni totius officiis ac ministeriis e d i t . M . H ittorp, De divinis catholicae ecclesiae officiis,‘ 1 6 1 0 ,

( A .: L ) , pp. 2 1-

9 4 (in e d . 1 5 6 8 , p p . 1 9 - 8 5 ) .

Oudin , C a s im ir u s , Commentarius de scriptoribus ecclesiae antiquis iliorum­ que scriptis tam impressis quam manuscriptis adhuc extantibus in cele­ brioribus Europae bibliothecis, a Bellarmino, Possevino, Philippo Bab­ beo, Guilielmo Caveo, Ludovico Ellia du Pin, et aliis omissis ad annum M CCCC L X vel ad artem typographicam inventam, cum multis dis­ sertationibus, in quibus insigniorum Ecclesiae autorum opuscula atque alia argumenta notabiliora accurate et prolixe examinantur, 3 t o m i, L ip s ia e , 1 7 2 2 .

P agius O M C , A n t o n i u s , Critica historico-theologica, in universos annales ecclesiasticos em. et rev. Caesaris Card. Baronii, in qua rerum narratio defenditur, illustratur, suppletur; ordo temporum corrigitur, innovatur et periodo graeco romana nunc primum concinnata munitur... A c c e ­ d u n t c a t a lo g i d e c e m v e t e r u m

s u m m o r u m P o n t ifi c u m h a c t e n u s in e ­

d iti, to m u s I , P a r is iis , 16 8 9 , to m u s I I - I Y , A n tv e r p ia e

(r e a p s e G e ­

n a v a e ), 17 0 5 .

P ez

O S B , B e r n a r d u s , Thesaurus anecdotorum novissimus, seu veterum mo­ numentorum, praecipue ecclesiasticorum, ex Germanicis potissimum bibliothecis adornata, collectio recentissima; omnia nunc primum cum praefatione, observationibus praeviis et indicibus publici iuris facta, 6 v o l i ., A u g u s t a e V in d e lic o r u m e t G r a e c ii, 1 7 2 1 - 1 7 2 9 .

P iper , P . , Libri confraternitatum S. Galli, Augienses, Eabarienses, M G H . P ossevinus S I , A n t o n i u s , Apparatus sacer ad scriptores veteris et novi testamenti. Eorum interpretes. Synodos et Patres latinos ac graecos. Horum versiones. Theologos scholasticos, quique contra haereticos ege­ runt..., 3 t o m i, V e n e t iis , 1 6 0 3 . P raepositinus Cremonensis, c a n c e lla r ii P a r is ie n s is (o. p o s t 1 2 3 1 ) , Trac­ tatus officiorum, in c o d . S a lis b u r g e n s i S a n c t i P e t r i V I - 3 2 , f . 1 - 5 0 e t in a lii s [ D e q u o v . G . L acombe, Praepositini... opera omnia. I . La vie et les œuvres de Prévostin, Bibliothèque Thomiste, 1 9 2 7 ] . Quercetanus, A n d r e a s , Beati Flacci Albini sive Alchwini abbatis,' Karoli Magni regis ac imperatoris magistri, opera quae hactenus reperiri po­ tuerunt... A c c e s s e r e B . P a u l i n i A q u ile ie n s is P a t r i a r c h a e c o n t r a F e ­ lic e m U r g e llit a n u m E p i s c o p u m li b r i I I I . . . , L u t e t i a e P a r is io r u m , 1 6 1 7 .

B abantts Maurus (o. 8 5 6 ) , Liber de sacris ordinibus, sacramentis divinis et vestimentis sacerdotalibus, P L , 1 1 2 , p p . 1 1 6 5 - 1 1 9 2 A . B adulphus de B ivo, T o n g r e n s is c a n o n ic u s (o. 1 4 0 3 ) , De canonum obser­ vantia liber, e d it . M. H ittorp, De divinis catholicae ecclesiae officiis, 16 10 , pp. 110 3 -116 4 .

B emigius Autissiodorensis m o n a c h u s (o. tione missae, P L , 1 3 1 , p p . 8 4 5 - 8 4 6 ; c f r .

9 0 8 e .) ,

Expositio de celebra­

1 0 1 , p p . 12 4 6 C -12 7 1B .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Inscriptiones integrae R imbertus

23

Vita sancti Anskarii, D ahlmann, M G H , Scriptores, t . I , p p . 6 8 3 - 7 2 5 . E o berths P aululus Ambianensis magister (s. xii ), De caeremoniis, sa­ cramentis, officiis et observationibus ecclesiasticis, P L , 1 7 7 , p p . 3 8 1 - 4 5 6 . R u f , P a u l , Mittelalterliche Bibliotheksicataloge Deutschlands und der Schweiz, H a m b u r g e n s is a r c h ie p is c o p u s (o. 8 8 8 ),

e d it . C . E .

t o m u s I I I , p a r s 1 , M o n a c h i, 1 9 3 2 .

R upertus Tuitiensis a b b a s (o. 1 1 3 5 ) , De divinis officiis per anni circu­ lum libri X I I , P L , 1 7 0 , p p . 9 - 3 3 4 A . S abatier OSB, P e t r u s , Bibitorum sacrorum latinae versiones antiquae, seu vetus italica et caeterae quaecumque in codicibus mss. et antiquorum libris reperiri potuerunt; quae cum vulgata latina et cum textu graeco completantur..., 3 t o m i, R e m i s , 1 7 4 3 . S ahre, R u d o l f , Der Liturgiker Amalarius, in Programm des Gymnasiums zum heiligen Kreuz in Dresden, D r e s d a e , 1 8 9 3 . — Amalarius von Metz, in Enzyklopàdie für protestantische Théologie, t. I , 18 9 6 , p p . 4 2 8 -4 30 . —

Amalarius von Trier,

in

Enzyklopadie für protestantische Théologie,

t. I , 18 9 6 , pp. 4 3 0 -4 3 1.

S ammarthânus O S B , D io n y s iu s , Gallia Christiana in provincias ecclesia­ sticas distributa qua series et historia archiepiscoporum, episcoporum et abbatum Eranciae vicinarumque ditionum ab origine ecclesiarum ad nostra tempora deducitur et probatur ex authenticis instrumentis ad cal­ cem appositis, 3 t o m i, L u t e t i a e P a r i s i o r u m , 1 7 1 5 , 1 7 2 0 , 1 7 2 5 . O p u s c o n t in u a t u m e s t : a Maurinis, t o m i 4 - 1 3 , 1 7 2 8 - 1 7 8 5 ; a B . H auréau, t o m i 1 4 - 1 6 , 1 8 5 6 - 1 8 6 5 . - I t e r u m e d i t i s u n t , a P. P iolin O S B , t o m i 1 - 5 , 1 1 , 1 3 , 1 8 7 0 - 1 8 7 4 ; ab H. W elter, t o m i 6 - 1 0 e t 1 2 , 1 8 9 9 . Schanz, M a r t in ; H o s i u s , C a r i; K rüger, G u s t a v , Geschichte der romischen Litteratur bis zum Gesetzgebungswerk des Kaisers Justinian (Handbuch der klassischen Altertumsioissenschaft ■herausgegeben (begriindet) von Dr. Iwan von Müller, V I I I . B d . ) , 8 v o i . , M o n a c h ii, 1 9 0 7 - 1 9 2 0 . [Scherrer, A.], Verzeichniss der Handschriften der Stiftsbibliothek von Sanct-Gallen, H a l l a e , 1 8 7 5 . Schubert, H a n s v o n , Geschichte der christlichen Kirche im Friihmittelalter. E i n H a n d b u c h , T u b in g a e , 1 9 2 1 . Seeder, A ., Donatus, h i ., B i s c h o f v o n Z a r a 8 0 0 - 8 0 1 , i n L K T , t . I I I , p . 4 1 0 . Siccardus Cremonensis (o. 1 2 1 5 ) , Mitrale seu de officiis eclesiasticis summa, P L , 2 1 3 , p p . 1 3 - 4 3 6 . S igebertus Gemblacensis (o. 1 1 1 2 ) , Chronographia, 3 8 1 - 1 1 1 2 , e d it . L . C . B ethmann, M G H , Scriptores, t . V I , p p . 3 0 0 - 5 3 5 ; P L , 1 6 0 , p p . 5 7 - 5 4 6 . — Liber de scriptoribus ecclesiasticis, P L , 1 6 0 , p p . 5 4 7 - 5 9 2 . Simson, B e r n h a r d , Jahrbücher des Frànkischen Beichs unter Ludwig dem Frommen (Jahrbücher der Deutschen Geschichte), 2 v o l i ., L i p s i a e , 1 8 7 4 , 18 7 6 .

S irmondus SI, Iacobus, Opera varia, nunc primum collecta, ex ipsius sche­

dis emendatiora, notis posthumis, epistolis et opusculis aliquibus auc­ tiora. Accedunt S. Theodori Studitae epistolae, aliaque scripta dogma-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

24

Inscriptiones integrae

tica, nunquam antea graece vulgata, pleraque Sirmondo interprete, 5 tomi, Yenetiis, 1728 (ed. prine.: 5 tomi, Parisiis, 1696). S taerk OSB, Antonio, Les manuscrits latins du Ve au X I I I e siècle conser­ vés à la bibliothèque impériale de Saint-Pétersbourg. Description. Tex­ tes inédits. Reproductions autotypiques, 2 tomi, Petroburgi, 1910. Surius Carth., Laurentius, De probatis sanctorum historiis, partim ex to­ mis Aloysii Lipomani... partim etiam ex egregiis manuscriptis codi­ cibus... collectis per Laurentium Surium carthusianum, 2 ed., 7 tomi, Coloniae Agrippinae, 1576-1581. Tabulae codicum manu scriptorum praeter graecos et orientales in biblio­ theca Palatina Vindobonensi asservatorum, edidit Academia Caesarea Yindobonensis, 10 tomi, Yindobonae, 1864-1899. Theganus , Vita Hludowici imperatoris, edit. G. H. P ertz, MGH, Scrip­ tores, t. II, pp. 585-604. Thomasixjs, Iosephus Maria, Venerabilis viri Iosephi Mariae Thomasii (Gler. Begul.) S. R. E. Cardinalis Opera omnia... ad mss. codd. recen­ suit notisque auxit A ntonius F rancisctjs V ezzosi, Cler. Reg., 7 tomi, Romae, 1747-1754. Trithemius OSB, Ioannês (o. 1516), Annalium Hirsaugensium tomi duo (830-1370; 1371-1514), complectentes historiam Franciae et Germaniae... edit. Io. Mabillon, typis monasterii S. Galli, 1690. — Catalogus illustrium virorum Germaniam suis ingeniis et lucubrationi­ bus omnifariam exornantium, in Iohannis Trithemii... primae partis opera historica, Francofurti, 1601, pp. 121-183 [ed. prine.: Moguntiae, 1495]. — Chronica insignis monasterii Hirsaugensis Ordinis S. Benedicti [8301370], in Iohannis Trithemii... secundae partis chronica insignia duo, Francofurti, 1601, pp. 1-235 [ed. prine.: Basileae, 1559]. — De scriptoribus ecclesiasticis sive per scripta illustribus in Ecclesia viris, cum Appendicibus duabus eorum qui vel a Tritthemio animadversi non fuere, vel seculo interim nostro scriptis suis quammaxime claruerunt, aut clarent adhuc, liber unus... Coloniae, 1546 [ed. prine.: Moguntiae, 1494, et s. 1. et a. (Basileae, 1494)]. Denuo ed. in Iohannis Trithemii... primae partis opera historica, Francofurti, 1601, pp. 184-412. — De viris illustribus ordinis Sancti Benedicti libri IV , ed. in Ioannis Trithemii Spanhemensis primum, deinde D. Iacobii in suburbano Herbipolensi abbatis eruditissimi opera pia et spiritualia, quotquot vel olim typis expressa vel manuscripta reperiri potuerunt, R. P. B usaeo Societatis Iesu theologo, 1 voi., Moguntiae, 1605 [ed. prine.: Coloniae, 1575?]. — Iohannis Trithemii... abbatis... primae partis opera historica quotquot hactenus reperiri potuerunt omnia... ex bibliotheca Marquardi Freneri... Francofurti, 1601; Iohannis Trithemii... abbatis... secundae partis chro­ nica insignia duo... ex bibliotheca Cl. V. Marquardi Freheri... Franco­ furti, 1601.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Inscriptiones integrae

25

Wat.afridus Strabo (o. 849), Liber de exordiis et incrementis quarundayi in observationibus ecclesiasticis rerum, PL, 114, pp. 919A-966B [Aliae editiones: A. B oretius et V. K rause , MGH, Capitularia regum Francorum, t. II, pp. 471-516; A. K nôpfler , (Veroffentlichungen aus dem Kirchenhistorischen Seminar München, Nr. 1), ed. altera, Mo­ nachii, 18991W arichez, Ioseph, L ’abbaye de Lobbes depuis les origines jusqu’en 1200. Etude d’histoire générale et spéciale. Avec la collaboration de D ésiré V an B leyenberghe (Université de Louvain. Recueil de travaux publiés par les membres des Conférences d’histoire et de philologie, 24e fase.) Lovanii-Parisiis, 1909. W erminghoff, Albert, Die Beschlüsse des Aachener Concils im Jahre 816, in Neues Archiv für altere deutsche Geschichtskunde, 27 (1902), pp. 605675. — De institutione canonicorum Aquisgranensi, De instihitione sanctimo­ nialium Aquisgranensi (in Concilio Aquisgranensi 816), MGH, Con­ cilia, t. II, Concilia aevi Karolini, I, pars I, 1906. W erner , Karl, Alcuin und sein Jahrhundert. Fin Beitrag zur cJiristlichtheologischen Literàrgeschichte, nov. ed., Vindobonae, 1881. W iegand , Friedrich, Frzbischof Odilbert von Mailand über die Taufe. Fin Beitrag zur GeschicMe der Taufliturgie im Zeitalter Karls des Grossen (Studien zur Geschichte der Théologie unde der K ir che herausgegeben von K. Bonwetsch und B. Seeberg, Vierter Band, Heft 1.), Lipsiae, 1899. Ziegelbauer OSB, Magnoaldus, Historia rei literariae Ordinis S. Bene­ dicti in IV partes distributa. Opus... recensuit, auxit, iurisque pu­ blice "fecit B. P. Ouvertes L egipontius eiusdem Instituti... coeno­ bita, 4 tomi seu partes, Augustae Vindelicorum et Herbipoli, 1754 [Pars IV inscribitur: Bibliographica sive Bibliotheca Benedictina historico-critica realis]. Zimmermann OSB, Alfons M., Kalendarium Benedictinum. Die Heiligen und Seligen des Benediktinenordens und seiner Zweige, 4 voli., Metemae (Metten), 1933-1939.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LIBRI LITURGICI RITUS ROMANI IN NOTIS MEMORATI Liber sacram. - Liber sacramentorum, edit. K. Mohlberg, Die atteste erreichbare Gestalt des Liber sacramentorum anni circuli der rômischen Kirche (Cod. Pad. D 47. foil. l l r-100r) (Liturgische Quellen, Hit, 11-12),

Monasterii in Vestfalia, 1927. Sacram, gregor. - Sacramentarium gregorianum, edit. H. L ietzmann , Das Sacramentarium Gregorianum nach dem Aachener Urexemplar (Li­ turgische Quellen, Hft. 3), Monasterii in Vestfalia, 1921. Sacram, gelas. - Sacramentarium gelasianum, edit. H. A. Wilson, The Gelasian Sacramentary. Liber sacramentorum Romanae ecclesiae, edited with introduction, critical notes and appendix, Oxunii, 1894. Sacram, gelas, gregor. - Sacramentarium gelasianum-gregorianum seu gelasianum saeculi vin, edit. K. Mohlberg, Das frànkische Sacramenta­ rium Gelasianum in alamannischer Ueberlieferung (Codex Sangall. N° 348) St. Galler Sakramentar-Forsehungen I (Liturgische Quellen, lift. 1-2). Monasterii in Vestfalia, 1918. p e P uniet . - Omnia sacramentaria synoptice descripta a P. de P u ­ niet , Le sacramentaire de Gellone, in Ephemerides liturgicae, 48-52 (19341938) et separate, Romae, (1938]. Gomes W - Comes Wirceburgensis, edit. G. Morin , Le plus ancien Comes ou Lectionnaire de l’Eglise romaine, in Revue Bénédictine, 27 (1910), pp. 41-74: DACL, t. V, pp. 312-316 et t. VIII, pp. 2284-2302. Gomes A - Comes Alcuini seu ab Albino emendatus, edit. T. M. T homasio, Opera omnia (cura A. F. V ezzosi), t. V, pp. 297-318; DAGL, t. V. Gomes M - Comes Murbacensis, edit. A. W ilmart, Le Gomes de Murbach, in Revue Bénédictine, 30 (1913), pp. 25-69; DACL, t. V, pp. 316-320 et 908-914. Liber comitis - Comes Corbeiensis, edit. W. H. F rere , Studies in early Roman Liturgy, III, The Roman epistle-lectionary (Alcuin Club Col­ lections, N° XXXII), Oxonii, 1935. Capitulare - Capitulare evangeliorum, edit. Th . K lauser , Das romische capitulare evangeliorum, I Typen (Liturgische Quellen, Hft. 28), Monasterii in Vestfalia, 1935. Antiphonale - Antiphonarium missae, edit. R. J. H esbert , Antiphonale missarum sextuplex d’après le graduel de Monza et les antiphonaires de Rheinau, du Mont-Blandin, de Gomviègne, de Corbie et de Sentis, Bruxellis, 1935. Respons. rom. (Vat.) - Responsale seu antiphonarium S. Petri in Va­ ticano, edit. I. M. Thomasio, Opera omnia (cura A. F. Vezzosi), t. IV, pp. 17-170.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Libri liturgici

27

Respons. gregor. (Gall.) - Responsale seu antiphonarium Sangallense, ed. ibid., pp. 171-303. Liber respons. (Comp.) - Responsale seu antiphonarium Compendiense, ed. PL, 78, pp. 725-850. Capitulare ecclesiastici ordinis qualiter a sancta Romana ecclesia cele­ bratur, sicut ibidem a sapientibus et venerabilibus patribus nobis traditus fuit (Andrieu : ordo XV), edit. C . Silva -T arouca, Giovanni « archicantor » di S. Pietro a Roma e l’« Ordo romanus » da lui composto (anno 680), in Miscellanea Giovanni Battista De Rossi (parte prima), Atti della Pont. Acc. Rom. di Archeologia (serie III), Memorie, Volume I, parte 1, Ro­ mae, 1923. Breviarium ecclesiastici ordinis qualiter in cenobiis fideliter Deo ser­ vientes, tam iuxta auctoritatem catholicae atque apostolicae Romanae eccle­ siae quam et iuxta dispositionem regulae sancti Benedicti missarum sollempniis vel nataliciis sanctorum sive, officiis divinis anni circuli diu noctuque auxiliante Domino debeant celebrare, sicut in sancta ac Romana ecclesia a sapientibus ac venerabilibus patribus traditum fuit (Andrieu : ordo XVI), ed. ibid. Ordo rom. I - Ordo romanus I, 1-21 (Andrieu : ordo I) seu Ordo ec­ clesiasticus Romanae ecclesiae qualiter missa pontificalis celebretur, edit. I. Mabillon , PL, 78, pp. 937-948B. Ordo rom. I. Suppi. - Ordo romanus I, 27-47 (ANdrieu : ordo XXVIII) seu Ordo a dominica mediana usque in octavas paschae, ed. ibid., pp. 950B958C. Ordo rom. I. Append. I; Append. II - Appendix, 1-4; 5-18 (Andrieu : ordo XXVII), De officiis in noctibus a caena Domini usque in pascha, ed. ibid., pp. 959B-961B; pp. 961B-968C. Ordo rom. I I - Ordo romanus II (Andrieu : ordo V) seu Ordo proces­ sionis ad ecclesiam sive ad missam, ed. ibid., pp. 969-976. Ordo rom. IV - Ordo romanus IV (A ndrieu : ordo VII), Qualiter quaedam orationes et nuces in « Te igitur » agendae sunt, PL, 78, pp. 1380AC; 983B-984D. Ordo rom. V II -* Ordo romanus VII (Andrieu : ordo XI), seu Ordo scrutinii ad electos, qualiter debeat celebrari, ed. ibid., pp. 993C-1000C. Ordo rom. antiq. - Ordo romanus antiquus de reliquis anni totius offi­ ciis ac ministeriis (Andrieu : ordo L), edit. M. H ittorp, De divinis ec­ clesiae catholicae officiis ac ministeriis, 1568, pp. 19-85; 1624, pp. 21-94. Ordo rom. S. Amandi (Andrieu : ordo IV), Ordo qualiter in sancta at­ que apostolica ecclesia romana missa caelebratur, quam nos, etc., edit. L. D uchesne, Les origines du culte chrétien, ed. 5a, pp. 155; 476-485. Ordo rom. Einsiedl. - Ordo romanus e cod. Einsiedlensi 326 (Andrieu : ordo XXIII), edit. I. B. D e R ossi, Inscriptiones Christianae Urbis Romae, t. II, parte II, pp. 34-35; apud L. D uchesne, Les origines du culte chrétien, ed. 5a, pp. 501 504.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

OPERUM HUIUS EDITIO N IS SIGLA Adnotationes marginales codicis P arN 1. Liber de ordine antiphonarii a se compositi. E p istu la ad Carolum imperatorem de scrutinio et baptismo. E p istu la ad Carolum imperatorem de caeremoniis baptism i. Canonis m issae interpretatio. E xpositio m issae « D om inus vobiscum ». E p istu la Caroli im peratoris ad A m alarium prior. E p istu la Caroli im peratoris ad A m a la riu m altera. M issae expositionis gem inus codex. Codex seu scedula prior. M issae expositionis gem inus codex. Codex seu scedula altera. Eclogae de ordine romano et de quattuor orationibus episcoporum sive populi in m issa. Em b. « Em bolis meorum opusculòrum ». E p. I , etc. E p istu la I , etc. in appendice Off. 1. I l l E xp. I O rdinis totius m issae expositio prior. E xp . I I O rdinis totius m issae expositio altera. ln v . Invectio canonica M a rtin i papae in A m alarium officiographum. N on. E p istu la ad P etrum abbatem N onantulanum . L iber officialis. Off. F lori Lugdunensis O pusculum adversus A m alarium prim um . Op. I Op. I I Flori Lugdunensis O pusculum adversus A m alarium alterum. Op. I l l Flori Lugdunensis O pusculum adversus A m alarium tertium . Ord. E pistula a d E ild u in u m abbatem de diebus ordinationis et quattuor temporum. Petr. E p istu la P etri abbatis N onantulani ad A m alarium . Frol. Prologus antiphonarii. Reg. De regula sancti Benedicti praecipui abbatis. Eetr. I , etc. Retractatio I , etc., L ib ri officialis. Subd. Opera subditiva seu perperam Amalario adscripta (praeter Gaer.). Var. Varia opera minora quae aliquo modo ad opera Am alarii pertinent. A dn. A nt. Bapt. Gaer. Can. Dom. Gar. I Gar. I I God. I God. I I Ecl.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

OMNIUM HUIUS EDITIONIS CODICUM MANUSCRIPT ORUM. CATALOGUS Asterisco signavimus eas saeculorum notas quae non totos codices, sed eorum partes dum taxat spectant quibus unum vel plura ex percensitis operibus continentur. Numeii I, I I I notae Off. appositi designant L ib ri officialis editiones; litterae b r., ex., fr. eiusdem iormam breviorem, excerpta, fragmenta. Reliqua per se satis clara sunt.

Autun, B ibl. du Séminaire, G. I l l Augsburg, Staats - , K reis - und Stadtbibl., e. 8 Orléans, B ibl. d’ Orléans, c. 11 6 (94) 159 (136) Bam berg, Staatsbibliotbek, L it. 1 3 1

IX X I* IX -X IX -X X

Abrincensis 1

Avranehes, B ib l. et arch, de la Ville, c. 38

2

86

Aug Augus Auri Aur2 B am i

Augustodunensis Augustanus Aurelianensis 1

Bam2 Bam3 Bam4 Bam5 Bame Beri Ber2 Boi Bon Bru Bur

114

3 Alenconiensis Andegavensis A trebatensis 1

2

2 Bambergensis 1

2 3 4 5

6 Bernensis 1

2

Boloniensis Bononiensis Bruxellensis Burdigalensis

13 2 13 3 134 53 140 Bern, Stadtbibliothek, AA 90 Bern, Stadtbibl., Bibl. Bongarsiana, c. 225 Boulogne s. Mer, Bibl. municipale, c. 82 Bologna, B ibl. U niversit., c. lat. 22 17 Bruxelles, B ibl. Royale, c. 17349-17360 Bordeaux, B ib l. municipale, c. 1 1

X XI X II XI X II X I I* X II X X II* X V II X II

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Off. I Dorn. Eel. Betr. I Off. I Off. I l l Gar. I B a p t. Oom. Off. fr. Dom. Off. I Off. ex. Eel. Off. I Betr. I l l Betr. I V E xp . I . I I E x p . 1.11 E xp. I Off. fr. Betr. I Off. fr. Caer. Subd. E xp. I

U A A

O1 .O2 O B H

Omnium codicum catalogus

Alençon, B ibl. municipale, c. 14 Angers, B ibl. municipale, c. 300 A rras, B ibl. municipale, c. 627 (669) 685 (741)

X I-X II XI X I I ex. XI X II X X II

Abri Abr2 Abr3 AI And A tri Atr2

O B B B to -Æ

Can Cl CanC2 CanC3 CanC4

Cambridge, Corpus Christi Coll., c. lat. 19 2 416

68 265

Pem broke Coll., c. lat. T rinity Coll., c. lat.

P Tl T2 Carnotensis Cassinensis 1

44 241 1434

Coloniensis Divionensis Dubliniensis

Chartres, B ibl. municipale, c. 28 Monte Cassino, Arch, e bibl. abb., c. lat. 15 3 451 Kôln, Erzdiòzesanbibl., c. 15 3 Dijon, B ibl. municipale, c. 107 Dublin, Trinity Coll., c. lat. 187

E in i Ein2

Einsiedlensis 1

Einsiedeln, Stiftsbibl., c. 109

Ein3 E is E rf

3 Eistetensis Erfordiensis

E sci

Escorialensis 1

E sc2

2 3

Esc3 F lo i F I 02 F u ll

2

2

Florentinus 1 2

Fuldensis 1

110

X X II XV X I*

X II XI X II X I ex. X II 1000 c. X II X I-X II X I I I vel X IV XI XI

168 E ich statt, Bischoffl. A rchiv., Liber pont. Gundecari I I ep. E rfu rt, Stadtbücherei, cod. Amplon. in f. 64

X X I p. m. X*

Escoriai, B ibl. del Escoriai, c. lat. e. IV . 13 L. III. 8 R . I I I . 15 Firenze, B ib l. Med. L au r., c. Strozz. V II c. L ib ri 29 (82) Fuld a, Landesbibliothek, A a 20

X II X X III-X IV X II IX X*

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

B etr. I Off. I* Betr. V Off. ex. Ecl. E xp. I .I I Off. I* B etr. I E xp. I Off. fr. Off. π E xp. I .I I Off. br. Off. I l i Betr. al. Off. I I B apt. I>om. Off. 11 Ecl. Ord. E xp. I . I I Off. br. Ecl. Var. Dom. Var. Off. ex. D om . Off. I

F C

C K T

M

D

E

E E E F

F

Omnium codicum catalogus

CanP CanTi CanT2 Car Casi Cas2 Col D iv Dub

Cantabrig. Cl C2 C3 C4

Ful2 Guell Guel2

2

Fulda, Landesbiblisthek, A a 22 Wolfenbüttel, Landesbibl, c. lat. 114 5 (Helm. 1043) 4159 (Wiss. 75)

3 4 5 6 Holmiensis Laudunensis Leningradens. Londiniens. C A L Lucensis Lugdunensis 1

164 530 1205 4099

(Helm. (Helm. (Helm. (Wiss.

14 1) 493) 1098) 15)

Stockholm, Kungl. B ibl., A. 145 Laon, B ibl. communale, c. 220 Leningrad, To-iyg. Hyc'n. BnOnioTeica, c. lat. Q. v . I. 34 London, B rit. Mus., B ib l. Cott., Vesp. D. X V A ddit. 17004 Lam beth Palace, c. 380 Lucca, B ibl. capitolare, c. 607 Leiden, B ibl. der E ijk s Un., B ibl. P ubi., c. lat. 76

2 Y Martisburgen. Metensis 1

2 3 Monachensis 1

Mon2 Mon3 Moni

2

Mons Mone

5

3 4

6

100 B ibl. qu. Voss., cod. pr. graeci, etc., c. Memeburg, B ibl. des Domstiftes, c. 58 Metz. B ib l. municipale, c. 226 351

1212 Muencben, Staatsbibl. c. lat. 14 58 1 16 10 5 “ 19 129 21568 3909 6425

30

X I-X II X I I ex. X II

Off. 1. I l Off. I Retr. I l Gaer. E cl. X I I pr. p. E x p . I . I I X I I in. E xp. I .I I R etr. V X III XI E xp. I X II R etr. I X in. Off. I IX -X Dom. ? Off. ex. XI E xp. I . I I X II* Retr. V E xp. I. I l X a it. p. X Off. I X I* Off. I E cl. X V - X V II Dom. I X .X E xp . I XI E cl. I X ex. Em b. X II Off. ex. X I-X II Ecl. X Off. I l X I* R etr. I I R etr. I I X II* Caer. E xp. I .I I X II XI Ecl.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

W W

L

L Y

Z M M2

M M3

Omnium çodicum catalogus

Guel3 Guek Guels Guele Hol Lau Len LonC LonA LonL Luc Lu gi Lug2 LugY Mart Meti Met2 Met3 Moni

Fuldensis 2 Guelferbyten. 1

Mone Mon7

Monacliensis 6 7

Muenchen, Staatsbibl., c. lat. 0425 13 5 8 1

Mone

8

14628

9

9 IO

14690 Oxford, A ll Souls’ College, c. 28 P aris, B ibl. nationale, c. la t. 1938 2399 2400 2401 2852 9421 115 8 0 12033 820 1008

11 12

1248

Pari3 P aru Paris Pari6 Pam P an 8 Pari9

13 14 15 16 17 18 19

2402 5386 115 7 9 15 6 12 2796 9490 9494

Par20 Par2i

20 21

4281 3832

Μοηθ Ox P ari Par2 Pars Part Pars Pare Par7 Pars Par9 Parlo Pam Pari2

Oxoniensis Parisiensis

1

2 3 4

6 6 7

8

1012

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

I X ex. X II

X II X III X II X III IX X Y I I ex. X Y I I ex. IX X III

Μ Μ M2 Μ

Ρ3 Ρδ Ρ6 Ρ8

Ρ

Omnium codicum catalogus

XI X II X II* X X I m. X I-X II X ex. X -X II X I I ex. X II X I ait. p. X II I X ex. XI

E xp. I .1 I Petr. B apt. E xp . I . I I Off. ex. E xp. I .I I B etr. V Off. I Off. I Off. I I I . Beg. Off. I Off. I Off. I . I I Off. I l l Off. I l l E xp. I Dotti. (?) Dotti. E el. Dotti. E xp. I B etr. V I B etr. al. E xp. I Doni. Dotti. Eel. Off. ex. Eel. Dotti. Dotti. B etr. al.

Ρι

Ρ2

ww.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions app

Parisiensis 22 23 Ba Ni N2 N3 AB AC Romanus C

A m alarii Opera -

Pars? “ Par23 ^ P a rB a 3 ParN i 1 ParN 2 I: ParN3 § P arA B 1 ParAC ’ RomC

Paris, l'ib !. nationale, c. lat. 13 3 7 1 9493 Coll. Baluze 379 Nouv. Acqu., c. lat. 329 450 1983 Bibl. de l ’Arsenal, e. 3 71 (565 T . L .) B C Roma, B ibl. Casanatense, c. lat. 1405

X X V I I ex. X V II I X m. IX -X IX - X X II X II XI

Bibl. Vallicelliana, B . 66

RomVi

Vi

RomVa RomV3 Rom YEi

V2 V3 VEi

2

2

Roth SAu SGai SGa2 SGa3 SGai SGa5

Rothomagensis Sanctaudom ar. Sangallensis 1

SGae SGa7 SPai

6

2 3 4 5

7 Sampaulinus 1

C. 64 D. 5 Bibl. Xaz. Cent ·. V itt. E m ., c. lat. 1570 2096 Rouen, B ibl. municipale, c. 1382 Saint-Omer, Bibl. munie., c. 119 Sankt Gallen, Stiftsbibl., c. lat. 40 69 140 278 446

614 681 Sankt Paul, Stiftsbibl., 25/2/20

X II X II XI XI X I ex. XI X III IX·* X II X X X in.

I X ex. XI X

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

N P Q. Q

V

s

Gl

1G G G2 Qi G2 G Li L

Omnium codicum catalogus

JH

Op. E xp. 1 E cl Off. I . A d n . B apt. k e tr. 1 Var. Var. Off. I l D om . Ecl. D om . Exp. 1.11 Betr. al. E xp. I.I1 Off. I l Dom. B etr. al. B etr. al. Dom . Exp. 1 Off. ex. Off. I l B a p t. Dom. Ecl. Ecl. In v . B a p t. Off. ex. Ecl.

SPa2 Stux Stu2 Tree T revi

Sampaulinus 2 Stutgardens. 1

2 Trecensis Treverensis 1

2

Sankt Paul, S tiftsb ib l., 25/2/35 Stuttgart, Landesbibl., H. B ., V I V II Troyes, B ib l. munie., c. 1008 Trier, Stadtbibliothek, c. 692

X XI XXI X II X*

108 43

Turicensis

1736 Seminarbibl., o. 136 (olim R . V I I 1) Zürich, Zentralbibl., Car. C 10 2 (nunc: 268)

Vati

Vaticanus 1

Città del Vaticano, B . A p. V at., c.

3

lat. 114 6

Vat2

2

114 7

Vat3

3

114 8

Vate Vais V a tP i Y a tP 2 V a tR i

4 5 Pl P2 Rl

5627 7818 P al. lat. 485 496 Reg. lat. 73

V a tR 2 V atR3

R2 R3

620 146

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

L2 T T

CO

T

H H H H H H

Vi

V R

R

Omnium codicum catalogus

Trev 2 Trev3 Tur

Car. I B apt. Off. I .I I Off. I Off. br. Eoi. X I I in. Subd. X II-X IV Ord. IX -X P etr. N on. Car. I . I I B apt. Ood. I . I I Can. XI Off. I I Bom. Eel. XI Off. I I Bom. Eel. XI Off. I I Bom . Eel. XVI Eel. Bom . X II X Bom. XXI Off. ex. X I I ait. p. E xp. I Var. Betr. al. IX -X Off. I

VatR4 VatRs VatR6 VatR7 Ven Vend Vic Vini

2 3 4 5

6 7 H ittorpianus 1

2 3 4

Hits Coch

1 E gemeine 2 E 3 E

5 Cochlaeanus

Città del Vaticano, R Ap. V at., Reg. lat. 221 284 338 612 Venezia, B ib i. Naz. M are.‘Iit. 63 (c. lat. I I I . 114 ) Vendôme, B ib i. Municipale, c. 14 Vitry-le-Francois, B ib i, munie., c. 36 Wien,. N ationalbibl., c. lat. 914

1012 1845 398 701 118 0 982 Exem plar « tertiae lectionis » 1 )) » )) Exem plar « alterum », « unicum », « alterius lectionis » 2 Exem plar « cum praefatione altera », « primae lectionis », « re­ cognitum » 3 Codex deperditus quo continebatur Pro'ogtts antiphonarii et L i­ ber de Ordine antiphonarii Cod. e B ib i, ecclesiae Moguntinae S. Stephani

X* IX IX -X * IX -X * X I ex. X I pr. p. X I-X II XI

X II X I m. X I I m. XI X II-X IV X II

Ecl. B apt. Ecl. Ecl. O ff. π

E xp. I E xp. I Off. I I Dom. Ecl. Betr. I l l Betr. I Car. I E xp. I . I I E xp. I . I I E xp. I . I I

I*

Ri R R2 R3 Z

V

Off. I* Off. I I

Hi H2 H3

Off. I l l

H4

Prol. A n t. Off,

H Co

O ff.

bibliotheca Cornelii W alterii (Wouters)! De Cornelio W alterio seu Wouters, v. D . J acoby, Valerius (Cornelius) in AllDeutsche B iographie, 39, p. 469-470. bibliotheca ecclesiae metropolitanae Coloniensis S. P e tri? bibliotheca coenobii Coloniensis Praedicatorum ?

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Omnium codicum catalogus

Vin2 Vin3 Vin4 Vins Vin6 Vin7 H iti Hit2 Hit3 Hit4

Vaticanus R4 R5 R6 R7 Venetus Vendocinensis Victoriaceneis VÎndobonens. 1

05 Oi

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INTRODUCTIO

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INTRODUCTIO PAES I DE AMALARIO EPISCOPO ET DE EIUS OPERIBUS LITURGICIS

CAPITULUM I De uno Amalario episcopo rerum liturgicarum scriptore

Praeter pauca opuscula quae utriusque voluminis appendice con­ tinentur, paucasque epistulas ad eum ab aliis missas, cetera omnia opera quae hic edimus, uni viro adscribimus,. quem Amalarium epi­ scopum nominamus. Quo iure id contra aliorum liturgistarum opi­ nionem agamus, breviter nobis est hic demonstrandum. Epistulam ad Petrum Nontulanum, Epistulam de scrutinio et bap­ tismo, Missae expositionis geminum codicem, Canonis interpretatio­ nem, Epistulam ad Eüduinum , ab Amalario episcopo, qui annis 809/816 ecclesiae Treverensi praefuit, scriptam esse, Librum de ordine antiphonarii vero ac Librum officialem Amalarii illius esse opera qui

ecclesiam Lugdunensem pro exsule Agobardo archiepiscopo annis 835-838" administravit, in singulorum operum praefationibus, quan­ tum opus est, ostendimus. Hic nobis probandum est ambas istas operum quasi familias unum habere parentem, seu unum eundemque Amalarium episcopum prius rexisse Trevirensem ecclesiam, vigintique annis postea ad ecclesiae Lugdunensis gubernacula sedisse. Quam rem his argumentis, effi­ cimus: 1. Nomine prorsus eodem Amalarii uterque scriptor ac praelatus vocatur, et eo maiorem vim habet hoc factum, quod nomen istud rarius videtur fuisse. Unius quoque atque eiusdem cognominis for­ mae dicenda sunt alterum nomen quo Amalarius Treverensis epi­ scopus et alterum quo Amalarius Lugdunensis procurator vocati esse feruntur, id est Fortunati et Symphosii. V. huius Introductionis capitulum 3. 2. Uterque scriptor ac praelatus episcopali dignitate praeditus erat. Etiam auctorem Off. et Ant. episcopum fuisse his indiciis demon­ stratur. 1 . Yix fieri poterat u t perillustris atque amplissimae eccle-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

40

Amalarii opera liturgica

siae Lugdunensis Amalarius administrator seu praelatus, ut ait Flo­ rus diaconus, Op. I l l , PL, 119, p. 94D; Op. I, 2 , p. 73B, constitue­ retur, nisi episcopalem potestatem habebat. A. H auck, Kirchengeschichte Deutschlands, t. II, 2-3 ed., 1912, p. 662, nota 4 (cfr. tamen casum ecclesiae Traiectensis annis 744-780, ibid., pp. 54, 357, 359, 363-364); P. I mbart de la Tour, Les élections épiscopales, pp. 2-9; E. Magnin, Adm inistrateur apostolique, DDC, t. I, pp. 181-183. 2 . In Off., 1. I l l , c. 9, 1-3, scriptor, exposito ritu quo a se populus in missae celebratione salutandus sit, eandem illam salutationem epi­ scopi celebrantis esse affirmat. Missa enim quam 1. III, c. 1-37 suis commentariis illustrat, est missa ab episcopo seu pontifice celebranda. Sua igitur dicendi ratione scriptor se episcopum esse non obscure significat. - 3. Pluribus locis in Ant. idem scriptor obiter memorat se aliquando eiusmodi munus sustinuisse et etiamtum sustinere, pro quo non solum communitati cuidam virorum, quos modo fratres, modo nostros vocat, in fungendo horarum officio praesideret, sed etiam ordinem cantorum in eodem officio tenendum ad suum arbi­ trium definiret ac mandaret. A n t., c. 3, 4; c. 29, 1; c. 58, 1-2. Quo­ niam autem, u t suis locis declaramus, auctor Off. atque A nt. abbas non erat, nec regularis, neque canonicus, ac ne beneficiarius quidem, reliquum est u t agnoscamus munus quo fungebatur, fuisse episco­ pale. - 4. Quamquam iterum atque iterum se in numero sacerdotum seu missae celebrantium ponit, Off., 1. I ll , c. 9, 1-3; c. 18, 3; c. 19,12; c. 23, 19; c. 25, 1-2; c. 44, 9; Ep. VI·, numquam tamen se presbytero­ rum ordini adscribit, sed potius ab illis se distinguit, 1. II, c. 13, 8 ; 1. II I, c. 1, 8 . 3. Uterque Constantinopolim a rege Francorum atque impera­ tore missus, ibi aliquandiu commoratus est; uterque Istriani adivit et per Italiam iter fecit. 4. Etiam ratione regionum in quibus ortae sunt, inter se con­ gruunt duae quas diximus, operum familiae, quoniam prioris fami­ liae opera eum auctorem habuerunt qui erat vel fuerat Treverensis episcopus, Liber officialis vero in iisdem finibus vel in vicinis pri­ mum conscriptus esse videtur, ex iisque, tamquam e centro quodam, in reliquam Galliam Belgicam, in Lugdunensem, in Saxoniam, Franconiam, Alemanniam, Raetiam, divulgatus. Librum autem de ordine antiphonarii apud Metas compositum esse probabiliter existimari potest. Capit. 3. Res certe notanda est, quod, si origines eorum codi­ cum qui aliqua alterutrius .Amalarii opera continent, spectantur, apparet illos cunctos, praeter paucos, ex iis imperii Carolingici regfiis oriundos esse quae ab anno 814 vel 818 usque ad annum 840 Ludovicus Pius sibi ipsi gubernanda servavit.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De uno Amalario scriptore

41

5. Cum communi utriusque familiae ex uno auctore origine apte etiam congruit quod eadem opera, non uno ac breviore temporis spatio, sed suis quaeque temporibus et convenientibus annorum intervallis interiectis composita atque edita sunt, vel edi potuerunt, ita tamen u t eorum gemina series spatio quadraginta fere annorum (812-850 circiter) contineretur. Etenim Epistula de scrutinio et bap­ tismo anno 812 vel ineunte 813 scripta est. Missae expositionis gemi­ nus codex cum Canonis interpretatione anno 813 et 814, Epistula ad Hilduinum inter annum 822 et 830. Libri officialis vero tres editiones annis 823/835 prodierunt. Lectionarii prologus, Liber de ordine can­ tatomi, Liber antiphonarius, Liber de ordine antiphonarii, Liber de diurnali officio, annis 832/850 circiter exarati sunt. Eclogae de ordine romano et de quattuor orationibus episcoporum sive populi in missa,

si ipsum Amalarium Treverensem parentem habent, ab eo, brevi labore, inde ab anno 814 confici potuerunt. Nec desunt inter illa liturgica studia annorum, vel complurium, intervalla, quibus parari atque in lucem prodi facile poterant alia opera quae aliquo iure alterutri Amalario adscribuntur. Versus M a­ rin i anno 813 vel ineunte 814 compositi sunt. Compilatio Institu­ tionis canonicorum et Institutionis sanctimonialium anno 816 prae­ propera festinatione elaborata est, Responsum vero ad Pardulum Laudunensem episcopum de praescientia divina et praedestinatione

anno circiter 850 datum. 6 . Ita est illa duplex operum series constituta, u t omnes ac sin­ gulas partes cultus liturgici ex ordine tractet: scrutinia, baptismum et confirmationem; ordinem missae; canonis romani orationes; ordi­ nationum ac ieiuniorum tempora; universam liturgiam secundum ritum romanum; librorum liturgicorum (antiphonarii, cantatorii, lectionarii) compositionem. Quae res iterum operam unius viri vide­ tu r significare, qui in rebus liturgicis versatissimus totum campum huius scientiae via et ratione peragrare atque investigare vo­ luerit. 7. Idem est apud utrumque scriptorem principium nihil esse a patribus in rebus liturgicis sine causa institutum, nihil igitur quod in iis post prudentem indagationem explicari non possit; eadem apud utrumque explicationis ratio e symbolica seu allegorica rituum significatione; idem amor ritus romani ac romani libelli reverentia; eadem eaque non numquam subridicula prudentia ac timiditas; idem adversariorum obtrectatorumque metus; idem a contentione ac con­ tumelia alienissimus animus; eadem cura sibi patrocinia comparandi, benevolorum vero ac doctiorum lectorum approbationes vel cor­ rectiones postulandi; eadem humilis modestia et proprii ingenii de-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

42

Amalarii opera liturgica

spicientia; eadem denique in rebus obscurioribus illustrandis divini instinctus fiducia atque exspectatio. 8. Etsi consistit utriusque Amalarii praecipua industria atque studium in consuendis inter se locis e patrum operibus magna copia desumptis, nihilominus non desunt in eorum scriptis capitum partes, quae cum sint totae ab illis exaratae, eorum scribendi modum satis clare manifestant. Iam vero negandum non videtur modum istum eundem esse apud ambos: satis quidem emendatum, sed rudiorem atque imperitum, talem videlicet qui minimam tantum verborum copiam in promptu habeat, artem vero sententias construendi atque oratoria illa ornamenta quae figurae vocari solent, recte adhibendi plane ignoret vel certe neglegat. Apud neutrum ulla unquam, ne in verbis quidem, vehementia sive concitatio, aut quicquam lepide vel concinne scriptum, sed amant ambo sententias, maiore e parte enun­ tiativas ac breviores, semper vero simplices ac perspicuas, inter se cormectere, quibus sensus suos modeste, sedate, et quasi pedetentim lectoribus evolvant. 10. Quamvis paucae sint ac dubiae plerumque significationis, non tamen omnino desunt mentiones, quibus scriptor operum alte­ rius familiae scriptum aliquod ad alteram seriem pertinens suum esse manifestet. Sic, narrat auctor Epistulae ad Petrum Nonantulanum, 1 1 , se post separationem ab amico socioque suo perstitisse in quaestionibus quibusdam solvendis de nocturnalibus ac diurnalibus officiis et de officiis tridui sacri. Quis autem non intellegit illas quaestiones apprime congruere cum prioribus capitulis libelli IY Libri officialise. Liber vero officialis, 1. I, c. 23, 1, mentionem continet scripti cuiusdam de scrutinio, quod vix non poterat etiam E pistu­ lam Amalarii Treverensis ad Garolum imperatorem de scrutinio et baptismo complecti. Etenim huius loci contextus ostendere videtur illum libellum esse saltem e parte ipsius Libri officialis auctoris fetum, seu libellum de scrutinio et baptismo cum eiusdem auctoris commen­ tario. Quid secus significaret quod scrutinium eo Libri officialis loco est omittendum, quia suum proprium opusculum habet et sic de eo iam actum est? Quod res ad scrutinium et baptismum pertinentes ab auctore Libri officialis « nostra carissima » vocantur, quae nunc quasi obviam habet ac praeteriens osculo salutat? Namque ad so­ lum ordinem aliquem romanum de scrutiniorum ac baptismi ritibus haec rei propriae salutatio non bene refertur. Ei tamen qui admittere nolit hoc Libri officialis capitulo E pistu­ lam Amalarii Treverensis ad Garolum imperatorem de scrutinio et baptismo demonstrari, patet hoc effugium, u t concedat nempe ab ipso auctore Libri officialis libellum aliquem de istis ritibus exaratum

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De imo Amalario scriptore

43

esse, qui tamen alius sit atque epistula illa* dudumque perierit. Cui quidem opinioni aliquam probabilitatem confert quod in eiusdem Libri officialis 1. I, c. 29, 1, auctor negare videtur se unum fuisse ex archiepiscopis qui ad Carolum imperatorem de ritibus baptismi olim rescripserant. At vero eidem opinioni obstat quod prorsus gratis assumitur libellum aliquem de baptismo ab alio Amalario quam a Treverensi episcopo umquam esse compositum. Namque Epistulam ad Caro­ lum imperatorem de caeremoniis baptismi, quae verbis « Gratias ete­ nim agimus » inchoatur, neutrius scriptoris nostri esse posse suo loco ostendimus. Praeterea auctor Libri officialis reapse nullo pacto ne­ gavit, se de illis archiepiscopis fuisse qui ad Carolum de scrutinio et baptismo scripserant, sed de ea re siluit tantum. Siluit vero, non solum quia vir erat ab omni vana ostentatione alienissimus, sed quia alius non erat quam Amalarius Treverensis, hic autem non una causa ad hoc impellebatur, u t praeteritam suam dignitatem silentio tegeret. Etenim ex ipsis eius litteris ad Carolum atque ex huius re­ sponso constat Amalarium Treverensem eo tempore quo epistulam suam scribebat, imperatoris quidem concessu in illa civitate archie­ piscopi partes quasdam sustinuisse, ipsam vero archiepiscopalem dignitatem nec perfecte nec firme possedisse. Quin ne episcopali qui­ dem muneri pleno iure, seu assentientibus ceteris episcopis, in Tre­ verensi ecclesia praefuisse videtur, quoniam eius nomen nullo ex antiquioribus episcoporum Treverensium catalogis continetur, ipse vero brevi post sui fautoris obitum sedi suae valedixit, quam Hetti, eius successor, cèrte iam ante finem anni 816, fortasse iam anno 814 occupavit, et usque ad annum 847, quo mortuus est, retinuit. Porro eae sunt res quas quis inutiliter memoriae non tradit. Accedit quod etiam auctor Epistulae ad Hilduinum, qui certe idem ille Amalarius est qui Treverensem ecclesiam gubernavit, hoc tamen non memorat, nisi ob necessitatem quandam et quasi tacite, neque scribere ali­ quando dubitat, tamquam episcopus non sit (par. 89). Eiusdem Libri officialis 1. III, c. 2, locum quendam longiorem complectitur, qui etiam in M issae expositionis gemino codice, cod. II, c. 1, adest. Quomodo autem est illa convenientia explicanda? Cen­ sendum non videtur locum illum partem ignotae cuiusdam missae interpretationis fuisse, quam auctor Gemini codicis et auctor Libri officialis pari modo suis scriptis inseruissent. Nimiis namque difficul­ tatibus obnoxia est ista hypothesis, quam u t facile probari possit. Suntne igitur illae sententiae e Gemino codice in Librum officialem translatae? Si alium quidem auctorem Gemini codicis, alium Libri officialis fuisse existimandum est, neque haec hypothesis teneri posse

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

44

Amalarii opera liturgica

videtur. Etenim, ut' suo loco ostendimus, Missae expositionis gemi­ nus codex uno tantum manuscripto codice continetur, qui non ante finem saeculi ix vel initium saeculi x exaratus est, idque, u t censuerimus, in monasterio Nonantulano ex ipsis scidis quas Amalarius illuc miserat, instanter postulans ne scriptum suum ullo modo in vulgum ederetur. Non., 7. Quomodo igitur auctor Libri officialis, qui in regione Treverensi vel Metensi scribebat, quicquam sumere poterat e scripto alieno quod tunc in scriniis Italici cuiusdam mona­ sterii latebat? Ceterum illa furtiva rei alienae acceptio a moribus atque ingenio auctoris Libri officialis quam maxime abhorrebat. Off., praef. Gloriosissime, 6 . E contrario si idem fuit auctor Missae expositionis gemini codicis et Libri officialis, sine ullo negotio res explicatur. Putari namque potest eum, quo tempore Libri officialis libellum II I componebat, exemplum aliquod alterius operis sui, seu Gemini codicis, penes se habuisse, é quo pro voluntate sua, non solum paucas sententias, sed quantum volebat describere poterat. Quin, si idem fuit utriusque operis scriptor, tertia explicatio excogitari potest, quae etiam plenius rem illustrat. Ponatur videlicet auctorem illum locum de quo agimus, non ex ipso Missae expositionis gemino codice descripsisse, sed potius e chartis illis quas omnis scriptor apud se retinere solet in componendisque suis operibus adhibere. Simili modo explanari potest et debet qtfod Liber officialis plures locos communes habet etiam cum E pistula ad Hilduinum. Haec enim, sicut Missae expositionis geminus codex, documentum priva­ tum dici potest, unoque codice tantum ad nos transmissa est. Pri­ mus locus: « Ipsa enim consecratione... per sacrum ministerium pro­ vehuntur », plane idem est in utroque scripto, Off., II, c. 1, 6 -8 et Ord., 38-40; in secundo autem loco, Off., II, c. 1 , 9-14, atque Ord., 43-50, et in tertio, Off., II, c. 2 , 3-6, atque Ord., 55-57, convenientia est rerum dumtaxat et praeterea aliquot sententiarum vel vocum. 11. Ut plenius demonstretur unum eundemque esse auctorem utriusque operum familiae necesse erat insuper accurate inter se conferre omnes eos locos ex diversis operibus qui idem argumentum tractant, velut Epistulam ad Eiduinum , 28-35, cum Libro officiali, 1. I, c. 1-3, et Libro de ordine antiphonarii, c. 30-40, in quibus locis agitur de septuagesima, sexagesima et quinquagesima. Sed hic labor longior erat quam qui in praesentia a nobis suscipi posset, ex iisque est ad quos haec editio facultatem suppeditabit. 12. Amalario Treverensi archiepiscopo Libri officialis composi­ tionem adscribunt Gesta Treverorum, n. 25, ed. G. W aitz, MGH, Scriptores, t. V III, p. 163; PL, 154, pp. 1155B-1156A, idemque agunt A nonymxts Mellicensis (scr. 1135), De scriptoribus ecclesiasticis,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De uno Amalario scriptore

45

c. 71, PL, 213, p. 977A, et H onorius Augustodunensis (ob. post 1150), De scriptoribus ecclesiasticis libelli quattuor, 1. IY, c. 3, PL, 172, p. 230A, etsi hic ffium Amalarium non Treverensem archiepiscopum, sed episcopum Metensem facit. A lbericus monachus Trium Fontium, Chronica, ad ann. 810, edit. P. S cheffer-B oichorst, MGH, Scriptores, t. X X III, p. 726; verba chronici Geèta Treverorum exscribunt. Amalarii Treverensis archiepiscopi opus esse Librum officialem affirmat etiam I oannes Trttttf,mitts (o. 1516), De scriptoribus ecclesiasticis, ed. 1546, p. 116; ed. 1601, t. I, p. 253; Catalogus illustrium virorum Germaniam... ornantium, ed. 1601, t. I, pp. 125-126; Chronica insignis monasterii Hirsaugensis ad ann. DCCCXLvn, ed. 1601, t. II, p. 11; De viris illustribus ordinis s. Be­ nedicti, 1. IV, c. 82, edit. B usaeo, 1605, p. 129. Amalarium qui L i­ brum officialem et Librum de ordine antiphonarii exaravit, alium non fuisse atque Treverensem archiepiscopum statuit post I. CoCHLAEUH, Speculum antiquae devotionis, Epistula nuncupatoria ad Georgium principem atque episcopum Leodiensem, ipse M. H it TORrP, D e divinis catholicae ecclesiae officiis, Ad lectorem, eumque se­ cuti sunt C. B aronius, Annales ecclesiastici, a. 781, XV; a. 813, XI; a. 830, VII; IX; a. 831, V; VI; A. P ossevinus (1611), Apparatus sacer ad scriptores veteris et novi testamenti, Venetiis, 1603, t. I, p. 143; s. B. B ellakminus, De scriptoribus ecclesiasticis liber unus, Opera omnia, 1862, t. VI, p. 70; A. Quercetanus, Beati Flacci A lb in iopera, pfaef., p. XHi; O. B rowerus et I. Masenius , Antiquitatum et Annalium libri X X V , 1. V III, 20-65, t. I, pp. 393-403. Alii. Hac denique sententia nititur C. Caietanus (1650), Beati Am alarii For­ tunati Ordinis Sancti Benedicti, Cardinalis et archiepiscopi Trevirensis, vita, Romae, 1612.

Opera vero prioris nostrae familiae usque ad illud tempus ignota erant. Epistulam quidem Amalarii Treverensis archiepiscopi ad Carolum imperatorem de scrutinio et baptismo ediderant H. C A N i s r u s , Antiquae lectionis t. VI, 1604, pp. 369-379; I. B asnage, Thesaurus monumentorum ecclesiasticorum et historicorum, 1725, t. II, parte I, pp. 543-548; A. Quercetanus, Beati Flacci A lbini... opera, 1617, pp. 1151-1162, sed ab omnibus illa epistula non Amalario sed Al­ enino adseribebatur. Amalarium cüius est Liber officialis et Liber antiphonarii non eum esse qui Treverensis archiepiscopus fuit, sed alterum quendam eiusdem nominis scriptorem eumque diaconum, primus I acobus Sirmondus SI censuit. M . F . Ennodii episcopi Ticinensis opera 1611, Opusculum IX , nota a, in Opera varia, ed. Parisiensis, 1696, t. I, pp. 1721-1722; ed. Veneta, 1728, t. I, p. 1043; PL, 63, pp. 257D-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

46

Amalarii opera liturgica

259D; Epistula ad Domnum Constantinum Caetanum Congregationis Cassinensis Decanum , anno 1612, in Opera varia, t. IY, pp. 641-647; t. IV, pp. 461-465. Idem non nullis post annis verum auctorem E p i­ stulae ad Carolum imperatorem non esse Alcuimim, sed Amalarium Treverensem archiepiscopum agnovit. Theodulfi episcopi Aurelianensis de ordine baptismi Uber ad Magnum Senonensem, 1646, in Opera varia, t. II, pp. 943-944, nota a·, t. II, pp. 679-680, nota a. Porro Sirmondi demonstratio auctorem Libri officialis et Libri de ordine antiphonarii non fuisse Amalarium Treverensem duobus do­ cumentis nititur, epistula quadam ab Η εττγ Treverensi archiepi­ scopo ac Ludovici Pii imperatoris legato ad Frotharium episcopum Tullensem data, MGH, Epistulae Tcarolini aevi, t. III, pp. 277-278, et loco quodam ex Ademari Cabannensis (o. circ. 1030) Historia Francorum, 1. III, 2, PL, 141, p. 29BC. Ex illa namque epistula li­ quet H etti iam anno 817 vel certe 818 ecclesiae Treverensis guber­ naculum tenuisse; unde deducendum videtur eo tempore Amalarium, qui ante H etti eidem ecclesiae praefuit, ultimum diem iam obiisse. Iam vero consat Librum officialem non ante annum 823, Librum de ordine antiphonaii post annum 831 prodiisse. Restat igitur u t hos alteri cuidam Amalario assignemus. Quisnam autem hic fuerit docet Ademarus: nempe Amalarius quidam qui anno 816 iussu Ludovici imperatoris curam suscepit geminam canonicorum et sanctimonialium institutionem compo­ nendi, eoque tempore diaconus erat. Verum enim vero neutro docu­ mento quidquam in nostra quaestione efficitur. Ex eo enim quod anno 817 vel 818 Amalarius esse archiepiscopus Treverensis desierat, nequaquam inferre licet eum tunc iam mortuum fuisse; re vera, u t postea plenius explanabimus, non est ille e sede Treverensi morte abreptus, sed, sponte sua vel secus, ea se abdicavit. Affirmationi vero Ademari vix ullam fidem esse habendam in capitulo 2 ac 3 ostendimus Opinionem Sirmondi, etsi inanibus fulciebatur argumentis, suam fecerunt scriptores omnes qui per tria fere saecula Amalarii opera percensuerunt. Primus omnium ipse O. Caietanus in nova quadam seu De sancto Hamulario dissertatione, quam memorat I. B ona in epistula anno 1665 ad Lucam Dacherium missa, Epistolae selectae, edit. R. Sala, p. 75, quamque complectitur codex Bibliothecae Ale­ xandrinae, Romae, 102, fol. 351r. Deinde idem B ona, De divina psalmodia, N otitia auctorum et librorum, Antverpiae, 1677, p. 947; Venetiis, 1764, p. 517; L. Cellotitjs, H istoria Gotteschalci Praedestinatiani, 1655, 1. III, c. 8 , De Amalario cuius hac de controversia scripta exciderunt, pp. 176-180; L. d ’A chery, Spicilegium sive collectio vete­ rum aliquot scriptorum, 1665, t. I, Praefatio; P. Labbe , Sanctorum

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De uno Amalario scriptore

47

Patrum ... bibliotheca chronologica, 1659, pp; 98-101; De scriptoribus ecclesiasticis... philologica et historica dissertatio, 1660, p. 623; X. Alexander , H istoria eclesiastica, Historiae eccl. noni et decimi

saeculi synopsis, c, 3, a. 4, et Dissertatio X II, ed. Parisiensis, 1699, t. VI, p. 352; ed. Veneta, 1776, t. VI, p. 169 et 419-421; L. E llies du P in , Nouvelle bibliothèque, t. VH, 1696, pp. 74, 157, 158-160, 207, 209, 233, 234, 240, 241-242, 252, 255; G. Cave, Scriptorum ec­ clesiasticorum historia literaria, ad annum 810, t. Il, 1743, p. 7; ad annum 812, ibid.; A. P agius, Critica historico-theologica. a. 811, X; a. 812, X II; a. 813, X III; a. 814, XXXI; a. 816, X III; a. 830, XI; X II; X III; a. 831, III; a. 851, XI; I. Mabillon, Annales ordinis sancti Benedicti, 1. X X V III, c. 51-52; 1. XXX, c. 6 ; 1. XXI, c. 73; Lucae, 1739, t. II, pp. 400, 476, 553-555; Cas. Oudin , Commentarius de scriptoribus ecclesiae antiquis, t. II, 1722, c. 147-149; A. Calmet, Histoire ecclésiastique et civile de la Lorraine, 2 ed., Xanceii, 17451757, t. IV (Bibliothèque Lorraine), 1751, pp. 43-44; I. A. F abricius, Bibliotheca latina, Florentiae, 1858, t. I, pp. 73-76; Histoire littéraire de la France, t. IV, 1738, pp. 418-419, 531-546; t. V, 1740, pp. 215, 223-225; I. X. H ontheim, Historia Trevirensis diplomatica et prag­ matica, t. I, 1750, p. 151; E. Ceillier, Histoire générale des auteurs sacrés et ecclésiastiques, t. XV III, 1752, e. 23, nn. X-XI, pp. 373-375; c. 34, pp. 552-571; M. Ziegelbauer, H istoria rei literariae Ordinis s. Benedicti, t. IV, pp. 166, 268, 283; 271, 279; J. F. C. B aehr, Geschichte der rômischen Literatur im lcarolingischen Zeitalter, 1840, par. 50, pp. 380-383; L. E ltester, Amalharius, in Allgemeine Deut­ sche Biographie, t. I, pp. 380-383; K. Werner , Alcuin und sein Jahrhundert, 1881, pp. 199-216; S. A bel -B. Simson, Jdhrbücher des FrànMschen Beichs unter K arl dem Grossen, t. II, pp. 495-580 passim. Alii complures. In summa toto illo temporis spatio nullus historicus duorum Amalariorum distinctionem in dubitationem adducere, u t videtur, ausus est, ne si id assumpsisset, in aliquam ignorantiae vel inscitiae vituperationem apud peritos incurreret. Haec est illa iudicandi li­ bertas cuius se tenacissimos exhibere amant homines docti. Exeunte autem saeculo superiore G. Morin OSB, tota quaestione denuo diligenterque perpensa, vulgatam de duobus Amalariis opi­ nionem nullo fundamento niti demonstravit, cum pluribus indiciis antiqua suaderetur sententia, unum eundemque virum, Amalarium nomine, ecclesiae Treverensi aliquot annos praefuisse Epistulamque ad Carolum Magnum de scrutinio et baptismo exaravisse, postea vero praeter alia quaedam minora scripta, Librum officialem et Librum de ordine antiphonarii composuisse. Le rôle de saint Grégoire le Grand

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

48

Amalarii opera liturgica

dans la formation du répertoire musical de l'Eglise latine, in Revue Bénédictine, 7 (1890), pp. 65-66; Les témoins de la tradition grégorienne ibid., pp. 300-307; La question des deux Amalaire, ibid., 8 (1891), pp. 433-442; Amalaire, esquisse biographique, ibid., 9 (1892) pp. 337351; Encore la question des deux Amalaire, ibid., 1 1 (1894), pp. 241243; L'édition des lettres d'Amalaire dans les « Monumenta Germaniae historica », ibid., 16 (1899), pp. 419-421; Amalaire de Mete, in DTC, t. I, p. 933; Amalaire de Treves, in DTC, t. I, p. 934. Argumenta au­

tem eius demonstrationis ea prope sunt, quae paulo supra exposui­ mus. Sententiam G. Morin, praeter alios exceperunt E. D uemmxer, A m alarii epistolae, MGH, Epistolae Tcarolini aevi, t. III, 1899, pp. 240241; J. Maux , Erzbischof Amalarius Fortunatus von Trier, 1899; E. D ebroise, Amalaire, in DACL, t. I, pp. 1323-1330; E. F licoteatjx, Les « Eclogae de officio missae » d'Amalaire, in Revue Béné­ dictine, 25 (1908), pp. 319-320; M. B esson , Amalaire, in DGHE, t. I, pp. 922-923; G. F icker, Amalarius von Metz, in Oie Religion in Geschichte und Gegenwart, t. I, 1927, pp. 288-289; 'M. Manitius, Geschichte der lateinischen Literatur des M ittelalters, t. I, 1911, pp. 396398; A. M. Zimmermann, Kalendarium Benedictinum, t. II, 1934, pp. 169-170. Alii. E contrario B. Monchemeier, Am alar von Metz, pp. 259-261 (îsTachtrag) et post eum A. F ranz, Die Messe im deutschen Mittelalter, p. 351, n. 1, censuerunt illam neque demonstratam esse, neque demonstrari posse, quippe quae cum certis quibusdam eventis an­ norumque definitionibus non congruat. Sic ipse Amalarius «Metensis », in -Libro de ordine antiphonarii, c. 58, memorat sese, puer cum esset, Alcuini discipulum fuisse in schola Turonensi Sancti Mar­ tini. Anno igitur 796, quo Alcuinus primum docuit, erat idem Ama­ larius maxime quattuordecim annos natus, nec potuit anno 809 vel 811 archiepiscopus Treverensis constitui. Porro, si Amalarius Treverensis, relictis post annum 813 istius ecclesiae gubernaculis, tran­ quillam vitam degendi causa in monasterium quoddam secessit, veri simile non est eundem virum, iamiam aetate provectum, ecclesiae Lugdunensis procurationenl accipiendo eamque inconsultius ge­ rendo, gravissimis negotiis ac molestiis implicari voluisse. Quod autem G. Morin censet auctorem Libri officialis, 1. I, c. 23, propriam quandam epistulam de scrutinio et baptismo, seu epistu­ lam ab Amalario Treverensi de illa re ad Carolum Magnum scriptam, memorare, haec interpretatio admitti non potest. Etenim ipse auctor L ibri officialis negat se unupa ex archiepiscopis fuisse qui ad Caro­ lum scripserunt de scrutinio et baptismo; proprius autem libellus cuius ab eo mentio fit, aliud non est quam ordo romanus illorum

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De uno Amai ario scriptore

49

rituum seu idem scriptum est quod c. 8 1. I nomine «proprii syntagmatis » designatur. Duo priora ex his argumentis omni fundamento carere planum faciunt ea quae, cap. 3, de vita Amalarii exponimus. In Libro officiali vero, 1. I, c. 23, non memorari ordinem aliquem romanum, sed opu­ sculum ab ipso Libri officialis auctore conscriptum paulo supra de­ monstramus. Yocibus autem « proprium syntagma », 1. I, c. 8 , 4, neque ordinem aliquem neque commentarium designari, sed for­ mularium ipsum scrutiniorum, seu contextum formularum quae in iis celebrandis adbibendae erant, patet ex eiusdem appellationis coniunctione cum verbis « propriam missam » et totius illius loci con­ textu. Distinctioni duorum Amalariorum fideles manserunt etiam alii quidam scriptores germanici: È. Sahre, Am alarius von M etz, Am alarius von Trier-, J. Marx , Gescbichte des Erzstifts Trier, t. II, p. 387;; H urter , Nomenclator literarius, t. I, pp. 755-756, 766-768; A. H auck Kirchengeschichte Deutschlands, t. I, p. 56, n. 3; p. 123, n. 2; p. 158, 186-188* 207, n. 2; p. 214, n. 3; p. 269, n. 6 ; p. 384, η. 1; pp. 415, 598, 662-664; 697; H. V on S chubert, Gescbichte der cbristlichen Kirche im Frühmdttelalter, 1921, pp. 640-642; L. E isenhofer, Amalarius Symphosius von Metz, Amalarius ·( Am alharius ) Fortunatus, in LTK, t. I, 1930, pp. 333-334; Eandbuch der Liturgia, t. I, p. 122. Hic ta ­ men probabilem quoque esse G. Morin demonstrationem agnoscit, certumque iudicium de quaestione pronuntiare recusat. CAPITULUM II Omnium Amalarii operum catalogus

I - O PERA L IT U R G IC A 1) Opera g e n u i n a a) Opera servata 1 . Epistula ad Petrum abbatem Nonantulanum (Non.). 2. Epistula ad Carolum imperatorem de scrutinio et baptismo (Bapt.). 3. M issae expositionis geminus codex (Cod. I, Cod. II). 4. Canonis missae interpretatio (Can.). 5. Epistula ad Hilduinum abbatem de diebus ordinationis et quat­ tuor temporum (Ord.).

i

— A m a la r ii O p e ra · T. X.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

50

Amalarii opera liturgica

6. Prologiis antiphonarii (Prol.). 7. 8. 9.

Embolis opusculorum meorum λ (Emb.). Liber officialis (Off.). Liber de ordine antiphonarii (Ant.).

«

Quae autem ad horum operum codices, editiones, authenticitatem, etc., pertinent, in propriis eorum praefatiunculis exponuntur. b) Opera deperdita vel latentia

1. Liber de ordine cantatorii, cuius mentio fit in A nt., c. 7, 5: « Non recolo utrum scripsissem in Libello officiali aut in altero de ordine cantatorii sensum quem mihi misericordia Domini ministravit ». Liber autem cantatorius ille erat quem hodie gradualem appellare consuevimus. Prol., 18. 2. Prologus lectionarii, quem memorat Ant., c. 16, 10: «De duo­ decim noctibus (inter Nativitatem Domini et eius Epiphaniam) scripsi in prologo lectionarii ». 3. Antiphonarius, cuius ordinem constitutionemque singillatim describit Ant. Memoratur quoque, anno 838, a Ploro diacono Lugdu­ nensi, Opusculum adversus Am alarium I , n. 2, PL, 119, p. 73CD: «Protulit quoque antiphonarium, velut a se digestum atque cor­ rectum, cui talia ex suo sensu inseruit, u t pro eius impudenti audacia frons legentis pudore ac rubore feriatur ». Antiphonarium illud non erat purum antiphonarium, sed responsoriale-antiphonarium, quod « mixtim responsoria et antiphonas secundum ordinem temporum in quibus solemnitates... cele­ brantur» complectebatur. Eundem fibrum Amalarius in eius Pro­ logo et in toto Libro de ordine antiphonarii « antiphonarium nostrum » constanter nuncupat. Prol., 7, 1 1 -1 2 ; A nt., c. 8 , 11-13; c. 13, 31; etc. In eo autem ordinando, praeter alia complura, antiphonaria quoque romana, quae Corbeiae invenerat, et antiphonarium metense adhi­ buit. Prol., 1-3, 8 ; A nt., c. 8 , 13; c. 10, 1; etc. Quaedam vero ipse e sacris scripturis, u t videtur, supplevit vel ad propriam sententiam ordinavit. Porro duobus modis intellegi potest illa « antiphonarii nostri » appellatio. Yel fuit illud antiphonarium fiber determinatae cuiusdam ecclesiae, quem Amalarius, clero eiusdem ecclesiae adscriptus, in huius usum correxit tantummodo et complevit. «Noster antiphonarius » tunc idem valet quod « antiphonarius ecclesiae no­ strae ». Liquet autem hanc ecclesiam non fuisse Metensem, quo­ niam antiphonarium Metense a « nostro antiphonario » fere perpe­ tuo distinguitur. A nt., c. 8 , 12-13; c. 9, 6 ; c. 1 0 , 1 ; c. 12, 3-4; c. 2 1 , 1; c. 28, 6 ; c. 29; etc. Yel erat fiber ex toto ab Amalario compositus,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Omnium Amalarii operum catalogus

51

nulli autem determinatae ecclesiae destinatus, ita u t «noster antiphonarius » non plus significet quam « antiphonarius a me compo­ situs », nec quicquam nos prohibeat, quominus censeamus Amalarium illo tempore clero Metensi fuisse denuo adscriptum. Quin etiam, si illi re vera adscriptus erat, Metisque commorabatur, melius intel­ legitur cur Amalarius antiphonarium quoqute huius urbis nostrum vocaverit, Prol. 8 , et scribere potuerit fuisse tempus quo solum anti­ phonarium Metense sibi notum esset. A n t., c. 29, 1. Iam vero e duabus interpretationibus secundam veriorem aesti­ mamus. Etenim: 1. Sulla est neque in Prologo , neque in Libro quo­ rumlibet lectorum vel cantorum adlocutio, quam tamen postulat significatio quae ad priorem interpretationem voci «noster antipho­ narius » attribuitur. Cantores quorum gratia antiphonarium suum ordinaverat, Amalarius semper tertia persona designat: « Idcirco precor cantores u t non despiciant nostra », « Si forte quis dignum duxerit praesens volumen frequentare », etc. Prol., 9-10. - 2. Opus Amalarii factum non esse iussu vel rogatu ecclesiae alicuius, sed pri­ vata quasi auctoritate, ostendunt verba qualia haec sunt: « Unde precor, si aliquis dignatus fuerit nostra opuscula scribere — intellege antiphonarium — in fine responsoriorum dignetur eas — antiphonas — scribere ». A nt., c. 70, 4. - 3. Totus Liber de ordine antiphonarii demonstrat operam Amalarii non constitisse in corrigendo et com­ plendo antiphonario aliquo iam pridem composito, sed in novo quo­ dam compingendo. - 4. Parum valet argumentum quo quidam prio­ rem sententiam, nostrae contrariam, firmare volunt, Amalarium, si dumtaxat antiphonarium a se compositum, non vero antiphonarium ecclesiae cuiusdam proprium significare voluisset, illud non « no­ strum » sed « meum » appellare debuisse, quoniam se ipse semper prima persona singulari designat. Etenim dubium non est quin Ama­ larius pluries, etiam id quod in novo antiphonario suum erat, pro­ nomine possessivo primae personae pluralis notaverit, v. g., ubi scribit: « Precor cantores u t non prius despiciant nostra, quam di­ scutiant ea... E t si invenerint minus congruere ea ordini librorum et rationi alicui, dent indulgentiam meae imperitiae; sin autem, non despiciant edere nostra olera ». Prol., 9. Vel: « Duo nocturnalia officia inveni in romano antiphonario in vigilia sanctae Mariae de assum­ ptione; idcirco et nos duplicia officia posuimus in festivitate in nostro antiphonario». A nt., c. 62. - 5. Son uni ecclesiae antiphonarium suum suppeditare volebat, Amalarius, sed unum constituere anti­ phonarium quo tolleretur diversitas quam inter antiphonaria suae provinciae ecclesiasticae exstitisse invenerat. Prol., 1 . Antiphonarium suum Amalarius in monasterio Corbeiensi Sancti

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

52

Amalarii opera liturgica

Petri composuisse censendus est inter annum 831, quo Eomam ad Gregorium TV a Ludovico Pio imperatore missus est, et annum 835, quo munus gubernandae ecclesiae Lugdunensis suscepit. V. c. 3. 4. Liber de diurnali officio, quem Amalarius simul cum Libro de ordine antiphonarii conscripsit. A nt., c. 16, 10: «De duodecim nocti­ bus (inter Nativitatem Domini et eius Epiphaniam)... cogito scribere in commentario diurnalis officii »; c. 19: « Quid de octavis Domini et sanctorum a Bomanis clericis agatur, et quid nostra regio frequentet ex eis, partim scripsi in Libello officiali, partim conor scribere in li­ bello de diurnali officio ». Fortasse commentarius hic, seu Liber de diurnali officio, aliud non est atque series septem priorum capitum quae ante ipsam expositionem ordinis antiphonarii in Ant. habentur. A n t., prologus, 9: «Scripsi olim in libello qui vocatur Officialis, de tempore septuagesimae et de mysterio eiusdem numeri, et de ceteris officiis quae aguntur in ecclesia per annum, sive sint nocturnalia, sive diurnalia. Nunc dicturus, Deo miserante, de ordine antipho­ narii, cupio summatim aliquid scribere, quasi quoddam manuale, de solis nocturnalibus officiis et de his quae vocantur vulgo cursus ». Septem autem prioribus capitibus disserit Amalarius de nocturnali officio in noctibus dominicis et cotidianis, de matutinali officio in iisdem noctibus, de cursibus diei, id est de prima, tertia, sexta, nona, de synaxi vespertina, de completorio. B) O p u s

dubiae

attributionis

Eclogae de ordine romano et de quattuor orationibus episcoporum sive populi in m issa (Bel.).

De codicibus, editionibus, auctore huius operis vide eius pro­ priam praefatiunculam, Introductionis c. 15. C) O p e r a s u b d i t i v a 1 . E pistula ad Carolum imperatorem de caerimoniis baptismi (Caer.). 2. De regula sancti Benedicti praecipui abbatis (Beg.).

De utriusque huius operis codicibus, editionibus, authenticitate, etc., V . proprias eorum praefatiunculas, Introductionis c. 16 et 17. 3. Liber officiorum codicis Treverensis 1, Stadtbibliothek, 1736 (88), saec. xrr in., e monasterio S. Mathiae Treverensi, ff. l r-84; cu­ ius operis prologus, ff. 2-3, his verbis incipit: « Satis et nimium qui- » dem divine et apostolice auctoritati». Iam saeculo x n quidem, quo codex exarabatur, opinio erat hunc Librum officiorum auctorem ha-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Omnium Amalarii operum catalogus

53

bere Amalarium, u t apparet e nota quadam quam continet figura folii 1Γ: « Hamalarius Fortunatus, cardinalis Romanus, Trebirorum metropolitanus, Hoc venerabile compinxit opus, Ecclesiasticis utile ordinibus, Ut hoc ordine laudetur Dominus, Quamdiu viget hoc mor­ tale genus ». Qua nota nititur catalogus operum Amalarii apud Trithemium, cum priorem quendain Librum de ecclesiasticis officiis, verbis « Satis et nimium quidem » incipientem, eumque ex una capi­ tulorum serie constantem, ab ipsius Libri officialis libellis quattuor, ad Ludovicum missis, discernit; similemque opinionem tenuerunt etiam J. Marx, Frzbischof Amalarius Fortunatus von Trier, et G. Morin, Les témoins de la tradition grégorienne, in Revue Bénédictine, 7 (1890), pp. 300-307, existimantes unum eundemque virum fuisse Amalarium Treverensem archiepiscopum et Amalarium Metensem, Libri officialis auctorem. Yerumtamen dubium non est quin Liber officiorum aliud non sit, nisi notissimus ps . A lcuini, Liber de divinis officiis, PL, 101, pp. 1173-1286, is autem prologo ornatus et epilogo, commentario quoque in canonem missae auctus, totusque retracta­ tus, u t consilio novi editoris accommodaretur, coaevos suos ob ne­ glegentiam praescriptionum liturgiae romanae reprehendendi. Huius rei demonstrationem v. apud A. F ranz, Die Messe im deutschen Mittelalter, pp. 367-376. Quae demonstratio his indiciis compleri potest. In c. 22 Libri officiorum deest prima sententia c. 25 Libri de divinis officiis, pp. 1225-1226A; nihilo mirius altera sententia huius c. 25, etsi est prima in illo c. 22, etiam in hoc signatur voce « enim ». Simi­ liter prima c. 35 Libri officiorum sententia habet in principio coniunctionem «autem», quamquam nihil est in capitulo superiore cui ea­ dem sententia opponatur; in c. 38 vero Libri de divinis officiis, p. 1238B, est prior quaedam sententia, cum qua sententia subsequens, quae prima est in c. 35 Libri officiorum, aptissime coniungitur. Non Librum officiorum tantum sed ipsum Librum de divinis of­ ficiis, iis capitibus exceptis quae postea interpolata sunt, primam quandam Libri officialis Amalariani formam exhibere opinatus est C. Werner , huiusque operis auctorem Amalarium Metensem esse vult, quem ab Amalario Treverensi episcopo distinguit. Alcuin und sein Jahrhundert, pp. 199-216. At vero quod neque Liber de divinis officiis neque Liber officiorum primum quoddam Amalarii opus de universis officiis liturgicis esse potest, compluribus e capitibus liquet. Etenim: 1. Multo maioribus differentiis a Libro officiali duo ceteri Libri discrepant, quam ut eun­ dem quem ille, hi auctorem habere existimentur. - 2. Exceptis locis trium Librorum communibus, facile est videre ceteros omnes non rebus tantum, sed etiam modo quo scripti sunt, seu stylo, multum

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

54

Amalarii opera liturgica

inter se differre. - 3. Sulla probabilis causa afferri potest ob quam Amalarius to t res, etiam graviores, in priore opere a se explicatas, prorsus in recentiore neglexisset. - 4. Iterata invocatio sanctae cru­ cis in c. 18 Libri de divinis officiis, pp. 1210C-1211A, et in c. 15 Libri officiorum non est nisi excerptum, in quo etiam invocationum, ordo prorsus m utatus est, cum Liber officialis, 1. I, c. 14, 2-3, [textum ps. Ioannis Chrysostomi integrum sine mutatione exhibeat. Simile quid constat de compluribus aliis locis. - 5. Multa capitula Libri de divi­ nis officiis et Libri officiorum, v. g., c. 19 et 16, sunt merae farragines, constanti Amalarii rationi ac viae omnino contrariae. - 6. E locis quos Liber de divinis officiis ac Liber officiorum communes habent cum Libro officiali, plures in hoc òpere ad eius libellum IY pertinent: Liber de divinis officiis, c. 5, pp. 1179AB, vel Liber officiorum, c. 6, «In hac die unum amittimus... praesentis officii omisit», et Liber officialis, 1. IV, c. 33, 1, « Unum amittimus in theophania... officii praesentis amisit »; Lib. de div. off., ç. 16, pp. 1203BC, vel Lib. off., c. 14, «Accenduntur enim in hac nocte... Christi sepulturae», et Off., 1. IY, c. 22, 1, « Accenduntur in quinta... Christi sepulturae »; Lib. de div. off., c. 50, p. 1279A, vel Lib. off., c. 47, « E t in Libro Sa­ pientiae de tertio... introduxit in luctum », et Off., 1. IV, c. 42, 3-4, « Dicitur in Libro Sapientiae de exequiis... introduxit in luctum ». 7. Alter ex iisdem tribus locis, in Off., non solum ad libellum IY re­ ferendus est, sed ad totius operis editionem III; vide locum dupli­ catum 34, Introductionis c. 14, a. 3. - 8. Aliorum complurium ex iisdem communibus locis ea ratio est, u t in Lib. de div. off. et in Lib. off. inter se binos et binos coniungant diversos textus, qui in Off. diversarum editionum proprii sunt; Lib. de div. off., c. 17, p. 1206BC, vel Lib. off., c. 14, « De eodem vero die legitur... in diem illum et re­ liqua », mixtos exhibet textum editionis I et I I Libri officialis et textum editionis eius I I I in 1. I, c. 12, 34; vide locum duplicatum 4, Introductionis c. 14, a. 3; Lib. de div. off., c. 19, pp. 1219B-1221C, vel Lib. off., c. 16, «Ad invocationem vero Spiritus Sancti», etc., textus pariter coniunetos earundem editionum in Off., 1. I, c. 26, 1-5; v. locum duplicatum 9, ibid. -1 0 . Lib. de div. off., c. 18, pp. 1211D1215B et Lib. off., c. 15, continent quoddam Responsum ad quaestio­ nem cur natalicia sanctorum in laetitia, parasceve vero in tristitia ce­ lebremus, quod auctorem habet H elperictjm Autissiodorensem

monachum; hic autem non ante annum 880 scripsit, et fortasse multo post; I. A. F abbicius, Bibliotheca latina, t. III, p. 188; Π. H xjbteb,, Nomenclator, t. I, p. 909j R. Moncttbmeter, Am alar von Metz , pp. 211-213; A. F ranz, D ie Messe, pp. 368-369; M. Manitius, Geschichte, t. I, pp. 446-449. Brevis expositio missae vero quam praebet

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Omnium Amalarii operum catalogus

55

Lib. de div. off., c. 40, pp. 1246C-1271B, ac Lib. off., c. 37, magnam partem excerpta est e F lobi Lugdunensis Opusculo de actione m is­ sarum, PL, 119, pp. 15-72, et hoc, u t videtur, opera Remigii Autis-

siodorensis pariter monachi, qui anno circiter 908 vita functus est. H. H ueteb , Nomenclator, t. I, p. 878. Iam dudum igitur ipse Amalarius ex hoc mundo decesserat, cum compositus est Liber de divinis officiis, e quo postea ortus est Liber officiorum. Poterat ergo novus ille officiorum divinorum explanator sui decessoris opus pro volun­ tate compilare, et hoc libere fecit, cum ah eo non solum complures notiones atque interpretationes mutuatus est, sed integras quoque sententias vel sententiarum contextus ad verbum descripsit. 4. Epistula ad episcopum anonymum, « Sufficere quidem », aliud non est quam prima pars epistulae ps . H ieeonymi, De septem ordi­ nibus ecclesiae, PL, 30, pp. 152A-167D. Ceterum sic inscripta est in cod. Vaticano R3, f. 112v: Epistola sancti Hieronymi de gradibus ec­ clesiasticis. Fragmentum nóvum edidit G. Mobin, Pages inédites de deux pseudo-Jérômes des environs de Van 400, in Revue Bénédictine, 40 (1928), pp. 310-318. Cfr. 8 (1891), p. 97-104. 5. Responsio cuiusdam de corpore et sanguine Domini. Inc. « Intuentes sententiam apostoli »; des. « et per quemcumque elegerit, tibi satisfacturus erit ». Edit. L. d ’A cheby, Spicilegium, t. X II, pp. 39-41; in edit, nova, t. I, 1723, pp. 149-150. In margine autem alterius huius editionis apponitur, auctore L. F. J. de la B aeee , haec nota: « Anno circiter 830 », et in ima pagina: « Amalarii, ait Baluzius in margine. Quod qua ratione deprehenderit, haud equi­ dem novi, nisi quod huius opusculi stilus aliorum Amalarii fibrorum simillimus est. Florebat ille scriptor circa annum 830. Monet Acherius Responsionem hanc repertam esse in ms. cod. Gemblacensi, eiusque meminisse Anonymum apud Cellotium ». H istoria Gotteschalci Praedestinatiani, pp. 541, 543, 547, 548, in opusculi «Anonymi » prooemio, c. 4, c. 5 et c. 7. Cum autem a consueto Amalarii sermone alienissimum sit genus scribendi quo utitur huius Respon­ sionis auctor, nedum illi simillimum sit, eam e numero genuinorum Amalarii operum sine ulla dubitatione excludimus. Ab «Anonymo apud Cellotium » idem Responsionis auctor constanter nomine « Sa­ pientis cuiusdam » designatur; cuius tamen nomen se ignorare fa­ tetur, etsi illum « moderno tempore » scripsisse affirmat. 6. Liber de usibus ecclesiasticis. Ine. « In septuagesima legitur »; des. « baculo enim sustentat, custodit, erigit ». In codice Sanctaudomarensi, Saint-Omer, Bibi, municipale, c. 119, s. x n i, ff. 37v-49r. Catalogue général des manuscrits des bibliothèques des départements, t. III, 1861, pp. 68-69. Hoc opusculum, licet inscribatur Liber Ama-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

56

Amalarii opera liturgica

larii de usibus ecclesiasticis, vix quidquam commune habere videtur

cum genuinis Amalarii operibus. 7. Expositiones in offitiis ecclesiasticis. Ine. « Quia I I I I or elementis Deum die et nocte offendimus »; des. (?) « et opere implere studeatis prestante domino... amen ». In codice Parisiensi AB, Paris, Bibi, de 1’Arsenal, c. lat. 371 (565 T. L.) B, s. xn; cfr commentarium si­ milem in codice Escorialensi 1, Escoriai, c. lat. e. IV. 13, s. xn, ff.H7v125v. G. A ntolìn, Catalogo de los Codices latinos, t. II, pp. 100-102. Cum Libro officiali (1. II, c. 2, 3 ss.) quibusdam similitudinibus coniungitur. 8. Excerpta A m alarii monachi. Ine. « Legitur in ecclesiastica hi­ storia ÏJabuchodonosor regem Babilonie Ierusalem bellando de­ struxisse »; des. » dicat diaconus: Ite missa est, et completum est ». In cod. Burdigalensi, Bordeaux, Bibliothèque municipale, 11, s. xn, ff. 100v-103r. Cfr. commentarium similem in cod. Escorialensi 3, Escoriai, c. lat. B. III. 15, s. xni-xv, ff. 110r- l l l r; des. « et secun­ dum ea non vivere »; G. A ntolìn, Catalogo de los Codices latinos, t. III, pp. 508-509; alium in cod. Parisiensi AC, Paris, Bibi, de 1’Arse­ nal, 371 (565 T. L.) C, s. xn, ff. 92v-98v, et in Vaticano Bi, Città del Vaticano, Bibi. Apost. Vat., Beg. lat. 73, s. xn, ff. 52v-54r. Haec excerpta, etiam in codice Burdigalensi, multum a textu Libri officia­ lis discrepant; adde quod in hoc dum taxat codice Amalario adseribuntur. 9. Explanatio offitii et secrete maioris ab Amalario archidiacono sancte Romane sedis sub Leone episcopo eiusdem apostolicae sedis, in cod. Parisiensi 14, Paris, Bibi, nat., c. lat. 5386, s. xm , ff. 258v-264v. Alia minoris momenti. V. etiam in Introductionis c. 13, a. 1, re­ censitas complures Libri officialis retractationes. II - O PERA N O N L I T U R G I C A A )Opera

genuina

a) Opus servatum Versus marini. Postrema editio est E. D uemmler, MGH, Poetae latini aevi carolini, t. I, pp. 426-428. b) Opus deperditum vel latens Epistula ad Pardulum Laudunensem episcopum de praescientia et praedestinatione. Amalarium de praescientia divina et de prae­

destinatione scripsisse testatur ipse Pardulus Laudunensis in epistula

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Omnium Amala rii operum catalogus

57

quam de ea re ad ecclesiam Lugdunensem misit. Vide De tribus epi­ stulis librum, c. 39, PL, 121, p. 1052A: « Ita ait [in epistula sua Pardulus]: Plures inde apud nos scripserunt. E t cum quinque ex eis [idem Pardulus] nominasset, inter quos etiam Amalarium scripsisse memoravit, subiunxit dicens: Sed quia haec inter se valde dissen­ tiebant, scotum illum qui est in palatio regis, Ioannem nomine, scri­ bere coegimus. E t paulo post: Quae autem inter nostros inde sit ma­ xima contentio vobis significo ». Quod autem in illa controversia etiam Amalarii et Ioannis Eriugenae sententia a Eemensibus expe­ tita erat, Lugdunenses vehementer deplorarunt, cum in eodem De tribus epistulis libro, c. 40, PL, 121, p. 1054D, Flori diaconi, u t vide­ tur, iracundo calamo utentes, scripserunt: « Quod autem inter ceteros qui de tanta quaestione, divinae videlicet praescientiae et praede­ stinationis apud eos scripsisse memorantur, etiam Amalarius poni­ tur, et scotus Ioannes ab eis ad scribendum compulsus esse refertur, multum moleste et dolenter accipimus, ut ecclesiastici et prudentes viri tantam iniuriam sibimet ipsis fecerint, u t Amalarium de fidei ratione consulerent, qui et verbis et libris suis mendaciis et erroribus et phantasticis atque haereticis disputationibus plenis omnes pene apud Franciam ecclesias et non nullas etiam aliarum regionum, quantum in se fuit, infecit atque corrupit, ut non tam ipse de fide interrogari, quam omnia scripta eius, saltem post mortem ipsius, debuerint igne consumi, ne simpliciores quique, qui eos multum di­ ligere et legendo frequentare dicuntur, eorum lectione et inaniter occuparentur, et perniciose fallerentur ac deciperentur. E t quod ma­ ioris est ignominiae atque opprobrii, scotum illum ad scribendum compellerent ». De tribus epistulis liber anno 852 vel 853 exaratus est, controver­ sia vero quam spectat Amalarii epistula exorta erat anno 849. B. Lavaud, Prédestination, IY, in DTC, t. X II, pp. 2901-2920. Amalarium autem illum esse ipsum Libri officialis auctorem, cui viginti circiter annis antea commissa erat ecclesiae Lugdunensis pro­ curatio, fere singula huius convicii verba declarant. B) O p e r a d u b i a e 1.

attributionis

De institutione canonicorum.

2. De institutione sanctimonialium. Ambas regulas postremo edidit A. Werminghoff, MGH, Con­ cilia aevi karólini, t. I, pp. 307-464. Compositionem libri De institu­ tione canonicorum — dé regula enim sanctimonialium prorsus silet

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

58

Amalarii opera liturgica

— solus A demarus Cabannensis, H istoria Francorum, 1. I li , c. 2, PL, 141, p. 29BC, duobus circiter saeculis post eventum Ama,la,rio adscribit, cum neque Patres synodi Aquisgranensis anni 816, in utriusque regulae prologo, pp. 312-313 et 422, neque Ludovicus im­ perator, in suis litteris ad arehiepiscopos, pp. .458-464, neque A nna­ les Laurissenses minores, ad annum 816, edit. G . Η . Ρ ε β ,τ ζ , MGH, Scriptores, t. I, p. 122, neque Vita Hludowici, c. 28, item, t. II, pp. 621-622, ullam mentionem operae Amalarii faciant. Porro mire concordat Ademari affirmatio cum capite De regula sancti Benedicti praecipui abbatis, cum, sicut hoc, Amalarium quasi praeconem atque commendatorem institutorum sancti Benedicti exhibet, probabileque est eam ob causam Ademarum compilationem regulae sancti­ monialium non item Amalario attribuere, etsi Patres synodi utrum ­ que librum eodem modo esse confectum significant. Iam vero satis compertum est commentariolum de regula sancti Benedicti esse ab ipso Ademaro scriptum ab eoque Amalario affictum. Multum insuper differunt ratione scribendi eae partes utriusque Institutionis quas ipse compilator exaravit, a Libro officiali et a Libro de ordine antiphonarii, ita u t negandum videatur illas partes posse esse Amalarii opus. Inter historicos hodiernos alius alium ambarum Institutionum auctorem esse putant, nemo tamen Amalarium. Tide praesertim A. Werminghoff, Die Beschlüsse des Aachener Concile im Jahre 816, in Neues Archiv, 27 (1902), pp. 605-675 (praecipue pp. 608-623). C) O p u s

sjjbditivum

Tractatus de Trinitate. Inc. « Cum tam innumerabilia bona sint quorum tam multa »; des. « necesse est ut pari amore uterque se di­ ligat et alterum ». In cod. Sanctaudomarensi, Saint-Omer, Biblio­ thèque municipale, 119, fi. 50v-60r; quae attributio non aliunde nata est, nisi e phantasia hominis cuiusdam saeculi xvi, qui titulo huius tractatus verba subiunxit: « Amalarius de Trinitate ».

CAPITULUM III Amalarii vita Prope innumerabilia sunt scripta antiqua vel recentia quae, alia brevius, alia fusius, Amalarii vitam exponunt. 1 Nobis autem in animo non est hic ea omnia, quae de eodem viro ab illis scriptoribus 1 Haec vitae Am alarii narratio magna e parte eius propriis scriptis ac do­ cumentis in ceteris huius Introductionis capitulis memoratis innititur. Quo-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Amalarii vita

59

unquam dicta sunt examinare, et hoc eo minus quod multa sunt in istis narrationibus quae mere commenticia apparent, nec disquisi­ tione digna. Consilium vero nostrum est, ea tantum, ad instar cu­ iusdam commentarii, ex ipsis documentis colligere quae satis certa sunt et ad Amalariana opera illustranda idonea. Natum igitur censemus esse Amalarium anno circiter 775; hoc enim suadet quod certe anno 812 et 813 episcopus Treverensis erat, et anno fere 850 mortem obiit. Patriam vero nactus est eam regni Carolingici partem quae ab anno 817 ad armum 840 in ditione ac potestate ipsius Ludovici Pii imperatoris posita, praeter Saxoniam atque Alemanniam, praeter romanas provincias Germaniae infe­ rioris et superioris, praesertim provincias Galliae Belgicae, Lugdu­ nensis ac Narbonensis complectebatur, seu, u t pressius loquamur, ipsa Gallia Belgica illum oriundum fuisse putamus. Hanc enim pro­ vinciam nomine « nostrae provinciae », « nostrae regionis », « nostrae ecclesiae », « nostrae Galliae » appellare censendus e s t.2 In ea fere totam vitam deguit; in eadem, in Gallia Lugdunensi, in Alemannia meridionali, in Italia praecipue propagata sunt eius opera. Quin etiam probabiliter demonstrari potest Amalarium primam lucem Metis vel ad hanc civitatem aspexisse. Etenim non solum clero Metensi plures annos adscriptus fuisse videtur, in eadem urbe vel apud eam aliquam diu habitasse, ultinjaque sua opera conscripsisse, sed non desunt rationes existimandi eum in illa etiam munus episcopale vicaria potestate sustinuisse, actoque supremo vitae die, proprio sepulcro esse inlatum. Nomen habuit Amalheri, ut videre erat in nota propria eius manu exarata in codice quodam E x c e r p t o r u m A u g u s t i n i a n o r u m E u g i p p i abbatis, quem ecclesiae Treverensi S. Eucarii (hodie S. Mathiae) in perpetuum dono dederat: «Amalheri episcopus civitatis Treforensis,*431 niam autem ea omnia facillime a lectore suis quaeque locis reperiri possunt, eadem hic singillatim indicare supersedimus. E recentioribus biographie totam Am alarii vitam exponit Gr. M o r in , A m a la ir e , esqu isse bio g ra p h iq u e, in B evu e B é n é d ic tin e , 9 (1892), pp. 337-351; item R . Sa h r e , A m a la r iu s v o n T r ie r , A m a la r iu s vo n M e tz, in E n c y k lo p a d ie fü r p ro te sta n tisch e T héologie, 1 (1896), p p .4 28 4 3 1 et A . H a u c k , K irch en g esch ich te D e u tsc h la n d s, t. I I , 19 12 , pp. 186-188; 662, nota 4, sed hi enarratam vitam inter duos Amalarios partiendo; vitam A m ala­ rii Metensis dum taxat praebent idem R . Sa h r e , D e r L itu r g ik e r A m a la r iu s , in P ro g ra m m des G y m n a siu m s zu m h eilig en K r e u z i n D resd en , 1893, pp. ι - m et R . M o n c h e m e ie r , A m a la r v o n M e tz, 1893, pp. 15-64. 2 O ff., 1. I l l , praef.; c. 6, 5; E p . I , 1; P r o l. 1 , 8 ; 10; 13 ; A n t., c. 5, 18; c. 18, 6; C. 2 1, 2; c. 28, 1; c. 35, 1; 5; c. 44, 1; c. 54, 14; c. 57, 2; c.. 58, 1-2; c. 67, 2; C. 80, 1.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

60

Amalarii opera liturgica

quem adquisiyi parvitate mea, trado partibus ecclesiae saneti Eucharii Treforensis. Successorum quisquis futurus sis, sive potens in saeculo, sive pauper, sive scholasticus, sive idiota, te precor per Do­ minum Christum, qui nos iudicaturus est, u t ne auferas illum a supradicta ecclesia. E t u t firmius cognoscatur, mea manu, subscripsi et in principio et in fine libri ».3 Idem nomen praebet, etsi aliquan­ tum depravatum, altera quaedam nota, quae in quibusdam codici­ bus titulo Eclogarum adiungitur: « Haec Amalhere abbas aedidit » (SGae, p. 232), « Sequentia Amalhere abbas edidit » (SGas, p. 18; Ein 2, p. 19), « Haec Mialheri abbas aedidit » (Bami, f. l r), « Haec Malheri abbas edidit » (SPai, f. 15r). Denique occurrit etiam, aliquan­ tum latinizatum, in utroque lemmate epistularum Car. I et Bapt. in codice Atrebatensi 2, f. 130T'V: « Interrogatio’ Karoli... ad Amalherum episcopum »; « Eesponsio Amalheri episcopi ad Karolum », et in lemmate Epistulae ad Hilduinum : « Epistula Amalherii abbatis ad Hilduinum abbatem ». Latine vero nomen Amalheri uno eodemque modo in omnibus antiquioribus ac gravioribus documentis vo­ cabulo Amalarius redditur: hoc nomine se ipse vocat Amalarius in epistula sua ad Petrum Nonantulanum; eodem eum appellant Ca­ rolus imperator, Petrus hTonantulanus, Florus diaconus Lugdunen­ sis, 4 Agobardus eiusdem civitatis archiepiscopus,5 auctor libelli e codice Metensi 3 ,6 Berno Augiensis, Ademarus Cabannensis, Bernoldus Constantiensis, Rupertus Tuitiensis, Radulfus Tongrensis, scriptores epistulae Treverensium ad Leodienses; 7 eodem designa­ tur in titulis quibus eius opera in compluribus iisque optimis codi­ cibus inscribuntur; eodem in « additionibus Metensibus » martyrologii Bernensis.8 Reliquae omnes nominis latini scripturae cor­ ruptione formae Amalarius ortae sunt, quales sunt Amelarius, Amularius, Amalerius, Amallarius, Amellarius, Amalharius,9 Hamelarius, Hamularius, etc. 3 C. B r o w e r u s et I . M a s e n iu s , A n tiq u ita tu m ei A n n a liu m T re v ire n siu m lib r i Z X V , 1. V I I I , n. 55, t. I, pp. 400-401; G a llia C h ristian a, t. X I I I , p. 390BE; cfr. P L , 62, pp. 548 ss. De nomine Amalarii v . E . Sa h r e , D e r L itu r g ik e r A m a la ­ r iu s , pp. v i-v ii; x i. 4 O p u sc u la a d v ersu s A m a la r iu m , P L , 119 , pp. 71-96; In v e c tio ca n o n ica , 1-2; 39; L ib e r de d iv in a p sa lm o d ia , P L , 104, pp. 325-330. Florum , non Agobardum esse huius libelli auctorem demonstravit K . M ô n c h e m e ie r , A m a la r von M e tz, pp. 60-62. 6 C on tra lib ro s q u a ttu o r A m a la r ii, P L , pp. 339-350. 6 E d . in E p h e m e rid e s litu rg ic a e , 4 1 (1927), pp. 239-244. 7 V. huius I n tr o d u c tio n is c. 4. 8 Quaere documentum ad finem huius capituli. 9 Epistola V , MGH, E p is to la e h a r o lin i a e v i, t. I l l , p. 1 1 1 .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Amalarii vita

61

Non uno sed geminatis nominibus Symphosii Amalarii vocatur bis auctor L i b r i o j f i c i a l i s in codice Parisiensi 2400, qui ex parte iussu Ademari Cabannensis, ex parte propria eius manu exaratus est: « In nomine domini nostri Iesu Christi incipit prefatio Simphosii Amalarii clerici in libro de divinis officiis ad Ludovicum imperatorem » (fol. l r), « Explicit liber Simphosii Amalarii presbiteri vene­ rabilis de divinis officiis... qùem librum in hoc corpore transcribi curavit Ademarus indignus monachus in honorem Dei et sancti Eparchii ». Qua auctoritate nitatur singulare et tardum istud indicium plane ignoramus; aegre tamen crediderimus nomen Symphosii esse ab Ademaro ipso sine ullo fundamento Amalario affictum. Symphosius, seu Symposius, erat nomen poetae cuiusdam, cognomine Scholastici, qui, u t tenet probabilior sententia, annis 533-534 cir­ citer in Africa floruit. 10 Eius A e n i g m a t a per plura saecula ( v i i -i x ) et imprimis in Academia palatina, tempore Alcuini/celebriora fue­ runt. Yalde igitur veri simile est Amalarium eo tempore quo illam aeademiam frequentabat, u t se huius consuetudini accommodaret, pro qua singuli academici cognomen aliquod sibi eligebant, ad hoc sibi Symphosii nomen adsumpsisse. Porro graeco huic cognomini aequale videtur nobis esse nomen latinum Fortunati quod G e s ta T r e v e r o r u m (saec. x n in.) cum nomine Amalarii copulantur: « Eo [Wiomado] mortuo, Richbodus ordinatur episcopus [Treverensis], deinde Wazzo; post quem Hamularius [v a r . Amularius, Amualarius] Fortunatus, cardinalis Romanus, qui librum officiorum conscripsit... Post Fottunatum Trebirorum ecclesiae H etti praefuit », 11 quodque exhibet titulus L i b r i o f f ic io r u m in codice Treverensi 2, saec. xn, fol. l r: « Hamalarius Fortunatus cardinalis Romanus, Trebirorum metropolitanus, Hoc venerabile compinxit opus, Ecclesiasticis utile ordinibus, Ut hoc ordine laudetur Dominus, Quamdiu viget hoc mortale genus ». 12 Gemina autem dicimus duo illa nomina Symphosii et Fortunati, quia vocabulum Symphosius non multum dissimile apparet voci Symphorosus, huius vero instar vix aliud est inter co­ gnomina latina, atque Felix vel Fortunatus. Aliam certe rationem non videmus cur saeculo xi demum, numquam autem antea, Ama­ lario cognomen Fortunati imponi coeptum sit. Attamen in investi­ ganda origine huius cognominis non est neglegendum quod ubicum10 M. Manititjs , Geschichte der lateinischen Literatur des M ittelalters, t. I, pp. 136-137; 191-193; 205-206; 284; cfr. M. SCHANZ, Geschichte der romischen Litteratwr, t . V II, pp. 74-76. 11 C. 25, edit. G. W a it z , MGH, Scriptores, Λ. V I I I , p. 163. 12 Vide huius Introductionis c. 2.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

62

Amalarii opera liturgica

que episcopus Treverensis Fortunatus nuncupatur, etiàm cardinalis Eomanus fuisse dicitur. Quin etiam in epistula s. Ludgero episcopo Monasteriensi adscripta, sed reapse saeculo xiv vel xv in. exarata, de canonizatione s. Suitberti (anno 804), idem Amalarius, solo no­ mine Fortunati designatus, cardinalis archiepiseopus declaratur, eiusque mentio media ponitur inter nomina duorum cardinalium episcoporum suburbicariorum et ante nomina trium cardinalium presbyterorum. 13 Memorat quidem ipse Amalarius se aliquamdiu eodem loco cum Alenino vixisse; verum quis fuerit ille locus, quo tempore ita vixerit, quaenam sibi cum Alcuino ratio intercesserit, non definit. Scribit namque, A n t ., c. 58, 2: « Audivi illos [responsorios] canere in isto ordine, quando videbar puer esse ante Albinum doctissimum magi­ strum totius regionis nostrae. Cuius auctoritate delectatus ac fretus, postquam libertatem usus sum canendi quae congrua mihi vide­ bantur, coepi illos caner-e tempore suprascripto, id est ab octavis pentecostes usque in kalendas iulii ». Verba autem « cum videbar puer esse » nequaquam necessario significant Amalarium tunc reapse puerum fuisse, id est noh plus quattuordecim vel quindecim annos natum, sed possunt etiam sic intellegi, quasi dicat Amalarius se illo tempore fuisse coram Alcuino tamquam puerum, quippe qui tunc esset iuvenis imperitus atque auctoritate carens. Nec quidquam est in ipsis Amalarii verbis quod potius monasterium Turonense S. Mar­ tini quam regium palatium, vel hoc magis quam illud indicet. Nihil denique quod demonstret Amalarium verum Alcuini discipulum fuisse, seu hunc in schola quadam docentem audivisse; affirmatur tantum illum responsorios de psalmis certo quodam ordine ab A l­ cuino constituto cani audivisse. Huc accedit quod nulla e complu­ ribus Alcuini epistulis Amalario scripta est, vel aliquam eius men­ tionem continet. Non tamen talis fuisset Amalarius discipulus de quo potuisset non gloriari etiam magister qualis erat Alcuinus. Sed fuerit Amalarius in sua pueritia verus Alcuini discipulus, nobis tamen integrum restat existimare id non in scholis Turonensis monasterii fuisse, quibus Alcuinus non ante annum 796 praefuit, sed in schola palatina quam ab anno 782 ad annum 790 et iterum a 792 ad 796 moderatus est. 14 Quin haec dum taxat sententia perfecte 13 Epistula s. L u d g e r i ad Rixfridum Traeictensem ep., I X , apud L . SuD e p ro b a tis san cto ru m v itis , t. I I , 16 18 , p. 20. 14 De schola palatina v. H. L e c le r c q in D A C L, t. IV , E co le, X L I I I . L ' a c a ­ d é m ie et l'école dm p a la is , pp. 1875-1876; de Turonensi, X L IV . L 'école de S a i n tM a r tin de T o u rs, pp . 1876-1879. V . etiam M o n ac h u s Sa n g a l l e n s is , G esta K a r o li M a g n i, 1. I , 1-3, MGH, S c rip to re s, t. I I , pp. 731-7,32. E o autem quod in r iü m ,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Amalarii vita

63

in reliquam chronologiam vitae Amalarii quadrat, et explicat cur hic per totam vitam cum ipsis principibus, Carolo Magno praesertim et Ludovico Pio, cumque regia vel imperiali domo, perpetuum com­ mercium habuerit, ita u t etiam aliquantum temporis palatium in­ coluerit. Prorsus verisimile fit nostrum quoque Amalarium fuisse cleri­ cum illum Metensem cuius opera, annuente Carolo Magno impera­ tore, usum se esse testatur Leidradus Lugdunensis, cum, anno 800 vel paulo post, ordinem psallendi in sua ecclesia secundum ritum palatii instauraret. 15 Ceterum Amalarium illa epistula indicari prope certum eo fit, quod in uno saltem codice in locum verborum: « unum de Metensi ecclesia clericum per quem », substituta esse videntur haec: « reditus qui ab antiquo fuerant de Lugdunensi ecclesia, per quam ». Pro pertinacissima videlicet ira qua quidam saltem e clero Lugdunensi ob causam quam mox dicturi sumus, Amalarium prose­ quebantur, fas iis non videbatur agnoscere ecclesiam suam boni quidquam illi debere. Estne umquam Amalarius vitam monachicam professus? Id nullo certo indicio demonstratur. Fratres namque, quorum frequentis­ sime mentio fit cum in Off., tum in A nt., modo sunt communitatis ecclesiasticae clerici seu clerici canonici, modo eiusdem fideles om­ nes, nusquam autem apparet eos esse monachos, quorum Amala­ rius abbas esset. Quod Ant., c. 3, 6, Beda sanctus pater noster nun­ cupatur, hoc aliud non est quam unus ex illis titulis quibus Amala­ rius altam suam Bedae venerationem exprimebat; Off., 1. I, c. 37, 1; c. 39, 1; 1. IY, c. 39,. 7; etc.; qua autem ratione nomen patris a se Be­ dae datum intellexerit, ipse satie declarat, v. g., Off., 1. I, c. 27, 1-2. Immo pluribus locis Libri officialis et Libri de ordine antiphonarii Amalarius se apertis verbis clero « ecclesiastico » seu saeculari ag­ gregat. V. g., Off., 1. II, c. 4, De clericis quo-nomine generaliter nos vocamur·, c. 15-26, in quibus agitur de « sacrorum ducum », id est clericorum, habitu; 1. IV, c. 8, 1; c. 33, 17, « et nos clerici »; Ant., c. 1, 4; c. 3, 1-4; c. 4, 3; etc. Annis 812 et 813 Amalarius ecclesiae Treverensi praeerat. Hoc*16 ecclesia Turonensi in vigiliis paschatis hymnum Benedicite post lectiones can­ tari audivit Amalarius, Off., 1. IV , c. 17 , 13 , etiam si quo modo significari v id e­ retur illum monasticae Sancti Martini scholae aliquando alumnum fuisse, ne­ quaquam demonstratur illum in eadem iis annis studuisse quibus eam modera­ batur Alcuinus. 16 L e id r a d u s Lugdunensis ep., E p istu la ad K arolum imperatorem (scripta post a. 812), edit. E . D u e m m l e r , MGH, Epistolae karolini aevi, t. I I , pp. 642543. Leidradus sedit Lugduni annis 798-814, mortem autem obiit anno 816.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

64

Amalarii opera Liturgica

clare demonstrant praeter alia documenta binae litterae illi a Carolo Magno missae et epistula quam ipse, imperatoris iussu, de scrutinio et baptismo exaravit. Yerum tamen, res mira, nomen Amalarii in duobus tantum ex novem antiquioribus Treverensium episcoporum catalogis comparet, quos constat esse ambos compluribus episcopo­ rum nominibus, saeculo xn, u t videtur, interpolatos. 16 Nec latet unde nomen Amalarii in illos catalogos penetraverit: ratio enim qua hoc nomen scriptum est, id est Hamelarius, ostendit illud esse e G e ­ s t i s T r e v e r o r u m sumptum. 17 Porro cum absentia nominis Amalarii in antiquis catalogis episcopalibus ecclesiae Treverensis, cohaeret quod, quamquam illa sedes annis 812 et 813 certe metropolitana censebatur 18 — secus Carolus ad eius praelatum de baptismi sacra­ mento non scripsisset — nihilo minus Amalarius episcopos suae sedi suffraganeos (Meténsem, Virdunensem, Tullensem) ausus non est interrogare, sicut ab imperatore iussus erat facere ( B a f t . , 55-56). Haec omnia nobis persuadent Carolum, ut agere consueverat,19 Amalarium archiepiscopum Treverensem de proprio arbitrio constituisse, verum illam nominationem episcopos illius provinciae ratam non habuisse. A quo anno Amalarius sedem Treverensem occupaverit, non plene determinari potest. Certe id non ante finem anni 809 egit, quoniam hoc anno e vita migravit eius decessor Wizo. Satis autem probabile est episcopum illum « e remotis Galliae partibus », Amalarium nomine, qui iussu Caroli Magni, anno 811, primam ecclesiam trans Albiam dedicavit, nostrum fuisse Amalarium.20 Ubi vero af­ firmant scriptores G a l l i a e C h r is ti a n a e Amalarium, cum episcopus Treverensis esset, anno 813 ineunte, una cum Wannico Tullensi epi­ scopo et suo ipsius chorepiscopo Adalmato, Austrannum Virdunen­ sem episcopum consecrasse, documentorum indiciis contradicunt quibus demonstratur hanc consecrationem non ante mensem Sep­ tembrem anni 813 fieri potuisse, id est cum Amalarius a pluribus 16 E dit. O. H o l d e r -E g g e r , MGH, S c rip to re s, t. X I I I , pp. 296-301. 17 N. 25, edit. G. W a it z , MGH, S c rip to re s, t. V I I I , p. 163; P L , 154, pp. pp. Π 5 5 Β -115 6 Α . 18 In B r e v ia r io anno 8 1 1 a Carolo Magno dictato, quo decernebat qua ra ­ tione essent post suam mortem distribuendi eius thesauri, pecuniae, vestes, quodque ad nos transmisit E in h a r d u s , V ita C a ro li im p e r a to r is , 33, P L , 197, pp. 58B-62A, sedes Treverensis nona est unius et viginti « metropolitanarum civitatum » imperii (p. 58C). 18 M o n ac h u s Sa n g a l l e n s is , G esta K a r o l i M a g n i, 1 . 1, n. 1-25, MGH, S c r ip ­ to re s, t. I I , pp. 731-742. 20 V ita S . A n s c h a r ii, n. 12·, edit. D. F . D a h l m a n n , MGH, S c rip to re s, t. I, pp. 18-20; D ip lo m a L u d o v ic i P i i d. 15 maii 834, P L , 118 , p. 1033G; cfr. I. F . B o h h e b , R eg esta im p e r ii, t. I , p. 1098, n. 928.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Amalarii vita

65

mensibus profectus erat et in Graecia commorabatur.21 Fide dignior est F lodoardus, H i s t o r i a R e m e n s i s e c c l e s ia e , cum refert Amalarium « Trevericae urbis archiepiscopum... cum Adalmaro ipsius coepiscopo ( s i c , p r o chorepiscopo, u t v i d e t u r ) et Herilando (postea Virdunensi episcopo, 818-822), a Carolo imperatore iussum, a Wulfario vero Eemensi metropolitano convocatum, anno 813 Eemos ivisse, ut illic cum eodem Wolfario illius civitatis archiepiscopo Frotharium, Treverensem presbyterum et Wannici in sede Tullensi succes­ sorem, episcopum consecraret »;22 nihil namque nos prohibet quo­ minus censeamus istam consecrationem ineunte anno 813 actam esse. Interea enim Amalarius a Carolo Magno electus erat, ut cum Pe­ tro Eonantulano abbate pacis confirmandae causa Constantinopolim ad Michaelem I imperatorem legatus ire t.23 Yerno tempore eius­ dem anni 813, parum post festa paschalia, quae in finem mensis martii inciderant, Amalarius eiusque socius, uterque cum suo comi­ tatu, iter una aggressi su n t.24 Per Istriam, quae tunc fere tota intra fines imperii Carolingici sita erat, duce legato quodam Michaelis im­ peratoris, in civitatem Iaderam ditionis byzantinae pervenerunt. Huius autem urbis episcopus (Amalarius eum ex errore archiepi­ scopum nuncupat) non erat iam Donatus ille qui anno 805 Aquisgranum venerat, u t Caroli imperatoris patrocinio suam ecclesiam suamque patriam commendaret, anno vero 810 inter eundem Carolum et Mcephorum Byzantinum imperatorem pacem primum concilia­ verat; duobus enim ante annis ad beatam demigraverat immorta­ litatem. 25 A novo autem Iaderensi episcopo Amalarius non sine mi­ ratione comperit episcopos ecclesiarum quae ad imperium byzantinum pertinebant, etsi ritu latino utebantur, consuetudinem non habere in ordinationibus agendis tempora definita ac fixa observandi. Ipse enim, cum paulo prius a diacono quodam Eomano, quem, ut videtur, in itinere invenerat, etiam atque etiam rogatus esset, ut 21 Gallia Christiana, t. X III, pp. 967DE; 1174CD. 22 F l o d o a r d u s , H istoria Hennensis ecclesiae, 1. II, c. 18, MGII, Scriptores, t. X III, p. 466; cir. Libellus de rebus Treverensibus saeculo V I I I - X , MGH, S crip ­ tores, t. XIV, pp. 10139ss. Contra est Gallia Christiana, t. X III, p. 968AB. 23 E in h a r d u s , A nnales, ad ann. 813, MGH, Scriptores, t. I, p. 200. 24 De hoc itinere v. ipsius Amalarii Versus m arinos, edit. E. D u e m m l e r , MGH, Poetae latini aevi carolini, t. I, pp. 426-427; efr. PL, 101, pp. 1287-1288, et eiusdem E pistulam ad H ild u in u m , 5-8. Versus m arinos nomine « odoporici scripti » memorat H e r im a n n u s A u g ie n s is ( o . 1054), Chronicon, ad ann. 813, edit. G. H. P e r t z , MGH, Scriptores, t. Y, p. 102. 25 D. F a r e a t u s , Illy ric i sacri t. V, pp. 30-39; A. Se i d e r , D onatus, hl., B ischof V. Zara, 800-811, in LKT, t. III, p. 410. 5 — A m a la r ii O p e ra - T. I.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

A m a la r ii o p e r a litu r g ic a

66

eum in pervigilio festi sancti Petri (28 iunii) sacerdotio initiaret, quamquam legatus imperialis preces suas interposuerat, rem con­ cedere non erat ausus. Beliquum iter navigando perfecerunt. Cum autem iam ad Hydruntinum fretum pervenissent, orta saevissima procella, ad Dyrrachium repulsi sunt, at circumnavigata nihilo mi­ nus feliciter tota Graecia, insulae denique Aeginae appulerunt, unde mox in vicinam Atticam transierunt. Hic, nisi rem iam antea audi­ verant, compertum habuerunt milites Constantinopolitani praesidii, seditione facta et abrogato Michaeli I imperio (10 iulii), imperatorem constituisse Leonem Armenum (11 iulii), Bulgarorum vero exercitus, usque ad moenia urbis progressos, hanc in obsidione tenere. Iter, ut liquet, interrumpendum fuit. Ineunte demum hieme, certiores facti hostes subsidionem solvisse, conscensa denuo nave, Constantinopolim pervenerunt. Cum autem imperator abesset, Amalarius et socii eius concesso sibi otio ac libertate usi sunt, u t urbem assidue peragrarent. Semel saltem, fortasse die festo Theophaniae, Amala­ rius in ecclesia Sanctae Sophiae missae celebrationi interfuit ( A n t . , c. 21, 4). Post duos fere menses, 26 qjiia invisi Franci quid de Constantinopolitanis moribus sentirent liberiore ore manifestaverant, vel quia alio modo suspicionem publicorum ministrorum excitave­ rant, domum quam incolebant, appositis etiam vigilibus, egredi prohibiti sunt, hac interposita causa quod monachorum non erat per civitatis vias vagari, sed potius officiorum celebrationi operam dare. Beversus denique Leo Y imperator legatos arcessivit et blandis qui­ busdam verbis erga Carolum eiusque liberos, erga dignitates atque universum populum Francorum pronuntiatis, propositis quoque expletioribus pacis condicionibus, illos comiter dimisit. 27 Hieme nondum vel vix elapsa, Amalarius eiusque comites una cum Christophoro spatario ac Gregorio diacono, quos Leo legatos ad Carolum mittebat, reversionis iter aggressi sunt. 28 Ad Italiam usque cursus eorum totus maritimus fuisse videtur, isque pluviarum ac procella­ rum iniuriis, Maurorum vero atque Slavorum periculis obnoxius. In portu aliquo Italiae meridionalis, post vernum tempus, de navi egressi, per Lucaniam Bomam petierunt, ubi sedebat Leo papa I I I (795-816) ( O f f ., 1. ΙΠ , c. 42, 5; 1. IV, c. 7, 28; c. 40,1. 4). Haec scilicet fuit prior Amalarii commoratio in Urbe et, quamvis brevis mansio 26

V e re .

p o s s e d im u s

38:

« B is q u e

q u a te rq u e

27 V ersu s m a r in i, v e r s . 4 6 - 5 0 . 28 V ita H lu d o w ic i im p e r a to r is , t.

II,

p.

d e c im

hanc

(C o n s ta n tin o p o lim )

n o c te s

a m b o ». a u c t.

A s t r o n o m o , n . 2 3 , M G H , S c rip to re s ,

619.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

A m a la r ii v ita

67

fuerit, aliquam illi usuum liturgicorum ipsius ecclesiae Romanae notitiam iam praestitit. Sed Ama,larium diu latere non potuerat luctuosissimum eventum, quod totum vitae suae cursum erat mutaturum, obitus Caroli Magni, qui die 28 ianuari e vivis decesserat. Per Konantulam igitur, cum Petro et duobus legatis imperialibus, in patriam denique remigravit, menseque iulio quattuor iidem viri a Ludovico in palatio Aquisgranensi admissi sunt. Maiore autem pompa recepti sunt die 1 augusti in sollemni conventu qui in eadem civitate illis diebus habitus est . 29 Amalarium in patriam reversum ecclesiae Treverensis guber­ nacula resumpsisse, ob causas quas supra exposuimus, nobis valde dubium videtur. Certe medio anno 816 eandem ecclesiam iam rege­ bat in eaque metropolitani munere fungebatur H etti archiepiscopus , 30 idemque in omnibus catalogis episcopalibus Treverensis ec­ clesiae qui interpolati non sint, Wizonis, anno 809 vita functi, suc­ cessor exhibetur . 31 Amalarius vero ipse ultimis Versuum marinorum verbis dictisque quibusdam in Epistula ad H ilduinum difficilem vi­ tae condicionem in quam ob Caroli discessum inciderat, non obscure confitetur. ISTec dubium est quin post reditum suum ad studia liturgica du­ plicato ardore incumbere inceperit. Ad illud usque tempus scripse­ ra t quidem epistulam de scrutinio et de baptismo, sed hoc iubente imperatore et ex quadam necessitate, cui etiam ceteri archiepiscopi obtemperare debuerant; alterum quoque opusculum de ritibus mis­ sae « inter equoreas comminationes » Constantinopolitani itineris exaraverat, sed quasi temporis fallendi causa et sine ullo cuiuslibet libri auxilio. Patriae vero demum redditus, priori huic missae ex­ plicationi, quae in nostra editione est M issae expositionis codex 1, alteram supplevit, quae tota est in exponendis ritibus missae secun­ dum ipsum Ordinem romanum et apud nos est eiusdem M issae ex­ positionis codex I I , simulque composuit, u t videtur, interpretatio­ nem quandam canonis, qua simile opusculum, non multo ante ab 29 A n n a le s L a u r is s e n s e s m in o re s, ad ann. 814, MGH, S c r ip to r e s , t. I, p . 122; E in h a r d u s , A n n a le s, ad an n . 814, S c rip to re s , t. I, p . 201; V ita L u d o w ic i im p e r a ­ to r is a u c t. T h eg ano , n. 9, MGH, S c r ip to r e s , t. II, p . 593; V ita R lu d o w ic i i m p e ­ r a to r is a u c t. A sxbonomo , n. 23, ib id ., p. 619. 30 H e t t i , Treverensis archiepiscopns, E p is tu la a d F ro th a r iu m T u lle n s em e p is c o p u m , edit. E. D ü e m m l e e , MGH, E p is to la e C a ro lin i a e v i, t. III, pp. 277-2 78; D ip lo m a L u d o v ic i P i i d. 27 aug. 816, G a llia C h ristian a, t. X III, Instrum enta, η. X V III, p. 305; PL, 104, pp, 1054B-1055D; cfr. J. P . B ò h m e r , R e g e sta i m p e r i i

I, p. 262, n. 626 (606). 31 E dit. O. H o l d e r - E g g e r , MGH, S c rip to re s , t. X III, pp. 296-301.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

68

A m a la r ii o p e r a litu r g ic a

anonymo auctore editum, corrigere studet. Cum utraque missae ex­ positio, tum canonis interpretatio ad Petrum ISTonantulanum dirigi­ tur, quem pluries nomine fratris adloquitur; neque est hoc merum artificium, sed tria eadem opuscula, unius Petri gratia conscripta, Ainalarius, amici carissimi petitioni obsecundans, ad eum reapse misit, iliisque proprias litteras de scrutinio et baptismo, duas epi­ stulas blim a Carolo imperatore ad se missas, carmen quoddam hodoporicum de communi legatione Constantinopolitana seu V e r s u s m a r i n o s , apographum epistulae a Petro nuper acceptae, responsum denique huic a se datum recto ordine adiunxit. Attamen neque in his commentariis conscribendis operam suam continuit Amalarius, sed iam ad alia argumenta, quae ad officia nocturnalia ac diurna, et ad celebrationem tridui sacri pertinebant, sollertes suas investiga­ tiones converterat. Hae porro origo fuerunt epistulae eius ad Hilduinum, quam constat exaratam esse annis 822-830, et L i b r i o ffi­ c i a l i s , cuius prima editio anno 823 vel non multo post, altera anno 830 vel 831 in lucem prodiit. Etenim hoc anno 831 Amalarius a Lu­ dovico imperatore Eomam missus est, u t mox dicemus. Iuvat inte­ rea definire, quantum fieri potest, quo munere ecclesiastico Amala­ rius duodeviginti illis annis (814-831) functus sit, et quis fuerit eius habitationis locus. Quaedam de his rebus indicia habemus: 1. Elpistulam suam ad Hilduinum abbatem de diebus ordina­ tionis et quattuor temporum scripsit Amalarius annis 822-830 in palatio quodam imperiali; hoc significant ipsa illius verba (par. 8 ), ubi dicit: «Audivi hic, in isto palatio, proferre tempore domni Karoli quod consuetudo ròmanae ecclesiae licentiam nobis daret » etc. P a­ latium autem illud, tam nobile u t effata quae in eo pronuntiabantur, tanto graviora haberentur; quod viventis Caroli imperatoris consue­ tum domicilium fuerat, Hilduino vero archicappellano praeter ce­ tera notum erat, vix aliud esse poterat quam Aquisgranense. Hoc eo tempore quo scribebat Amalarius, per excellentiam quandam pa­ latium nuncupabatur et erat. 32 Etiam Ludovici Pii eiusque aulae praecipuum domicilium fuit sedesque plurium synodorum (816, 817, 819, 836 vel 837). 2. Ministrum imperialis aulae demonstrare videntur etiam Ama­ larii dicta, quibus in praefatione G l o r i o s i s s i m e L i b r i o f f i c i a l i s , anno 823 exeunte, vel non multo postea, Ludovicum imperatorem adlo­ quitur (par. 4); « Insuper etiam me cognovi debitorem vestri servitii, 32 H. L e c l e r c q , P a la i s im p é r ia u x et r o y a u x , IX . P a la is des ro is fra n c s, in DACL, t. X III, pp. 549-585.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

A m a la r ii v ita

69

quamvis absens degerem, et non vacuum redire ad vestram glorio­ sissimam et piissimam praesentiam debere ». Ofr. A n t . , c. 15, 11. 3. Ex E p i s t u l a I V et V apparet Amalarium annis 825-831 vitam studiis deditam traduxisse, sibique iamiam viri docti adquisivisse existimationem. Ex E p i s t u l a V I porro probabiliter deduci potest illum eodem tempore iuvenes theologicis disciplinis erudivisse. E p i ­ s t u l a I , I I , I I I quidem nobis illum ostendunt non aliorum quaestio­ nes solventem, sed sententias exquirentem; at epistulae hae multo ante annum 825 scribi potuerunt, quin etiam prius quam Amalarius Treverensis ecclesiae gubernacula suscepit. 4 . E p i s t u l a I , I I I et I V ad viros missae sunt qui omnes episcopi fuerunt in Gallia Belgica (Suessione, Novioduni) vel in Gallia Lugdu­ nensi (Aureliani); E p i s t u l a vero V ad monachum Augiensem (Augiae Divitis, Eeichenau) in Alemannia seu Raetia, quae annis 829-833 pars fuit regni Caroli Calvi. Cum autem haec epistula L i b r o o f f i c i a l i in secunda tantum editione ab Amalario adiuncta sit, illae iam in prima eidem L i b r o sunt adnexae. 5. Praefatiuncula ante libellum II I L i b r i o f f i c i a l i s his verbis in­ choatur: «Domino opitulante, intercedente beato Medardo confes­ sore, cuius festivitas hodie [8 iunii] apud nos celebratur in gaudio sanctorum, prompti sumus animo ad suscipiendum Dei munus ». Iam vero etiam ineunte saeculo ix cultus sancti Medardi episcopi (o. 557) praecipuum quidem domicilium suum habebat in ea Galliae Belgicae parte quae ad urbem Suessionem sita erat (Suessione in abbatia S. Medardi, Novioduni, Compendii, Remis, etc.). Eum ta ­ men eodem tempore saltem ad viciniores ecclesias iam propagatum esse significare videtur Amalarius, cum scribit in A n t . , c. 28, 6 : «Ad­ didimus etiam pauca quae nostra regio sola continet, u t sunt antiphonae de sancto Medardo et de sancto Mauritio ». Cultus enim s. Mauritii Agauni ad fines Galliae Narbonensis, Transpadanae, Rae­ tiae et Germaniae superioris incunabula sua habuit. 6 . Negat Amalarius se ante annum 831 vel 832, quo Corbeiae ipsa ecclesiae Romanae antiphonaria cognovit, aliud quoddam au­ thentici romani usus exemplum notum habuisse atque antiphonarium metense. A n t . , c. 29, 1: « Olim, quando solus antiphonarius metensis erat mihi notus... postea repperi in romano antiphonario », etc. 7. Non parvam vim in nostra quaestione dirimenda habet pro­ pagatio duarum priorum L i b r i o f f i c i a l i s editionum. Etenim prima editio vulgata non est nisi intra fines illarum regionum imperii ca­ rolingici quae ab ipso imperatore Ludovico Pio gubernabantur: in G a l l i a B e l g i c a , Lau, Pare, ParNi, Trevi, cod. Sancti-Ajnandi (L. D e l i s l e , L e c a b i n e t d e s m a n u s c r i t s d e l a B i b l i o t h è q u e n a t i o n a l e , t . II, p . 452,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

70

A m a la r ii o p e r a litu r g ic a

n. 105), cod. Vallis clarae (apud Laudunum) 7. X. 2 (B. D e M o n t , Bibliotheca bibliothecarum , t. II, ρ. 1302D); in Germania superiore et inferiore , Lug 2, P an , Tree, Gueb; in Gallia Lugdunensi, Abn, And, Lugi (?), cod. Malleacensis (L. D e l i s l e , Le cabinet des manuscrits, t. II, ρ. 507, η. 87), Aim, Pari, VatR.3, in Saxonia orien­ tali, Franconia, Alemannia, Raetia occidentali, Bam 2, Erf, Full, Fuk, Gueli, cod. Naumburgensis Sancti Mauritii (G. B e c k e r , Ca­ talogi bibliothecarum antiqui, C. 129, η. 87, ρ. 271; Μ. M a n i t i u s , Geschichtliches aus alten BibliotheksTcatalogen, Neues Archiv, 41, 19171919, pp. 717-718), Pars (?), Stu 2, cod. Weingartensis Ss. Martini et Oswaldi F. 69 (K. L ô f f l e r , Die Handschriften des Klosters Weingarten, p. 96). E xtra eosdem limites vero perpauci migraverunt codices vel ibi exarati sunt. Angliam domicilium nacti sunt CanC2, CanP, LonC, cod. incerti monasterii Anglici (G. B e c k e r , Cata­ logi bibliothecarum antiqui, C. 96, n. 27, p. 216); Bavariam (Rae­ tiam orientalem) Mon3 atque Moni. Etiam exemplo quodam primae editionis usus est G u l i e l m u s M a l m e s b u r e n s i s in ordinanda sua

f a u c o n

A bbreviation Am alarii. Alterius autem Libri officialis editionis, quae anno 830 vel 831

conscripta esse videtur, codices aliquot in Raetia occidentali exarati sunt: Eim, Ein 2, SGai; unus Pannoniam, u t videtur, patriam habuit: Vini, unus Bavariam (Raetiam orientalem): Mon2; plerique vero ad Italiam pertinebant: Bon, Casi, Floi, RomC, RomVEi, Vati, Vat2, Vat 3, Ven; ex eadem secunda redactione orta est Retractatio I I I , quam exhibet codex Franconicus Bam 3 ac Bavaricus (in Raetia orientali) Vim, et Retractatio I V codicis Franconici Bami; denique alteram quoque editionem continebat, u t videtur, cod. Sancti Pontii Tomeriarum in Gallia Narbonensi (L. D e l i s l e , Le cabinet des ma­ nuscrits, t. II, p. 540). Anno 830 autem vel 831, Franconia et Gallia Narbonensis ipsius Ludovici Pii imperatoris gubernationi subde­ bantur; Raetia occidentalis vero in dominio parvuli Caroli Calvi sita erat, cum Italia, a Lothario regeretur, Bavaria et Pannonia a Ludovico Germanico. Porro quopiam origini primae editionis viciniores apparent co­ dices qui in Gallia Belgica exarati sunt, origini alterius editionis ii qui in Raetia, probabiliter existimari potest primam editionem Libri officialis esse ab Amalario in Gallia Belgica, alteram in Raetia occidentali compositam vel primum vulgatam; ex his deinde regio­ nibus, tamquam e centris quibusdam, utramque ab ipso auctore propagatam esse. In Raetiq autem Amalarius, etiam plures menses, commorari potuit, cum in itinere erat Romam versus, quo a Ludo­ vico imperatore missus erat. Hanc coniecturam confirmat quod dua-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

A m a la r ii v it a

71

rum epistularum quae cum secunda Libri officialis editione ab Amalario coniunctae sunt, prior, seu V, ad monachum quendam Augiae Divitis (Reichenau) in Raetia occidentali missa est, altera, seu VI, Amalarium in itinere constitutum nobis ostendit. 8. Praefuitne aliquando Amalarius abbas alicui monasterio? Hoc suaderi- videtur pluribus illis locis L ibri de ordine antiphonarii quibus obiter narrat se solitum fuisse officium in choro celebrare cum iis quos modo suos, modo fratres suos appellat, sibique fuisse subditos simul significat. Ant. c. 3, 4: « Hos, fratres, cantemus in nocturnali officio totidem psalmos, quot horae sunt in, nocte aequi­ noctiali »; c. 29, 1: « Coepi inquirere antiphonas de diversis locis quae congruerent memoratae, festivitati [Praesentationis Domini in tem­ plo] atque eas coepi canere cum meis fratribus in choro »; c. 58, 1: «Mos vero nostrae humilitatis apud nostros obtinet, u t canamus illos [responsorios de psalmis]... ab octavis pentecostes usque in kalendas iulii ». Amalarium numquam quidem abbatem regularem fuisse certum est, quippe qui numquam fuerit monachus, sed nonne potuit abbas monasterio alicui canonicorum praeesse, vel saltem, sicut tot e suis coaevis ac paribus, in clero saeculari manens, titulo abbatis ac monasterii alicuius reditibus donari, postea quam sedi archiepiscopali Treverensi valedixit? Res per se veri similitudine non caret, sed nullo documento etiam vera demonstratur. Etenim numquam Amalarius se ipse abbatem vocavit, neque quisquam ex eius coaevis vel ipse Ademarus Cabannensis id unquam egit; documenta autem in quibus illi nomen abbatis datur, ea non sunt quae fidem facere possint. Sunt nimirum: 1. Lemma seu titulus quo saeculo x librarius quidam Amalarii epistulam ad Hilduinum ornavit; 2. lemma quod in uno codice Lugdunensi, Lyon, Bibi, de la Ville, c. lat. 111, s. x i - x i i , Agobardi scripto Contra I V libros A m a­ larii additum est; 3. duplex titulus quo inscribitur, f. l v, farrago illa quam continet codex Parisiensis 13 saeculi xn: « Thomus Amallarii abbatis de divinis officiis. Continentia secuturç causç Amalharii abbatis scriptionis»; 4. nota denique quam saeculoix/x lector quidam titulo Eclogarum de ordine romano adiecit: « Haec Amalhere abbas aedidit », etc. Inscitam vero nominum confusionem adm ittunt, qui existimant ipsum Amalarium nostrum esse Amalardum illum qui annis 803-813 una cum Widone quodam et to ta congregatione mo­ nasterii Hornbâcensis Sancti Petri ad Riculfum Moguntinum archiepiscopum scripsit, 33 cuiusque nomen cum nomine Wirundi abbatis in Libro confraternitatum Augiensi, anno 826 exarato, ante cetera 33

M G -H ,

E p is to la e k a r o lin i a e v i,

t. II, p . 551.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

72

A m a la r ii o p e r a lit u r g ic a

fratrum eiusdem' coenobii Hornbacensis nomina positum apparet: « Amalhart abb. Wirundus abba » . 31*34 Dicta vero Amalarii supra al­ lata re vera maiorem libertatem atque auctoritatem demonstrant, quam quae abbatis canonici et praesertim beneficiarii esse poterat, aliamque nullam, nisi episcopalem potestatem, significare videntur . 35 9. Epistula annis 825-830 scripta Einhardus, nomine Ludovici Pii, « reverentissimum Christi. famulum Amalharium » iubet impe­ ratoris reditum, celebrato domi sancto paschatis die, in palatio ex­ spectare. 36 Quo loco iterum palatium Aquisgranense designari vide­ tur, e quo, u t diximus, eodem circiter tèmpore Amalarius epistulam suam ad Hilduinum abbatem misit. Etenim nomine « domus ad La­ teranis » vocabatur illud palatii Aquisgranensis aedificium quod « cappellae » seu basilicae sanctae Dei genetricis Mariae continens erat; in eoque fortasse habitabant cappellani ceterique clerici eiusdem ecclesiae ministerio addicti. 37 Verum quidem est ex diversissimis iis documentis nihil certi si­ mul atque omnino definiti deduci posse de loco quo Amalarius annis 814-831 vitam degit, neque de munere quod tunc sustinuit. Mhilo minus dubium non est quin facta quae iisdem documentis signifi­ cantur, cuncta et singula quam optime explicentur atque illustren­ tur, si admittimus Amalarium illis annis docendi provinciam in ipsa schola palatina Aquisgranensi aliquamdiu obiisse. Licet non paucis, ut diximus, nec levibus dubiis obnoxia sit Ademari Cabannensis narratio, negandum tamen non est ipsam operam, quam asseverat ab Amalario in synodo Aquisgranensi anni 816, iussu Ludovici Pii imperatoris, susceptam esse, aptissime in totam eius vitam quadrare. Scribit enim Ademarus in S i s t o r i a F r a n c o r u m ,, libro III, n. 2 : « Ubi [Aquisgrani] habito concilio, id est indictione decima, anno imperii sui tertio, ab incarnatione Domini 816, iussit [Ludovicus Pius] fieri regulam canonicis excerptam de diversis pa­ trum scripturis, decrevitque eam observandam a canonicis, ut, sicut monachi respiciunt ad librum regulae sancti Benedicti, sic perlegant canonici inter se librum vitae clericorum. Quem librum Amalerius 31 L ibri confraternitatum Sancii Galli, Augienses, Fabarienses, per

, M G H . N o m in a f r a tr u m

p.

148.

d e c o e n o b io

quod

v o c a tu r

e d it. P .

P

i

­

H o rn b a c h , p. 252; c fr.

35 H . L e c l e r c q , Chanoines, V I I I - T X , D A C L , t . I I I , p p . 2 4 0 - 2 4 7 . 36 E p i s t u l a I V , A d Am alarium , e d i t . E . D u e m m l e r , M G H , Epistolae karolini aevi, t . I l l , p . 1 1 1 . 37 C o n c i l i i A q u i s g r a n e n s i s a . 8 1 7 c o n s t i t u t i o n e s , Capitula monachorum, Prooemium, P L , 9 7 , p . 3 8 1 A ; c f r . M G H , Concilia aevi karolini, t . I , p . 4 6 4 ; C o n ­ c i l i u m A q u i s g r a n e n s e a . 8 3 6 [ v e l 8 3 7 ] , Prooemium, M G H , i b i d . , p . 7 0 5 .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

A m a la r ii v it a

73

diaconus, ab imperatore iussus, collegit ex diversis doctorum senten­ tiis. Dedit ei imperator copiam librorum de palatio suo, u t ex ipsis ea quae viderentur congrua excerperet, et ita cum decretis episco­ porum qui ibi fuerunt, vita clericorum roborata est. Scripsit eidem imperatori supradictus Amalerius librum de officiis divinis et de v a­ rietatibus eorum et de ordine psalmorum iuxta clericorum u 3um an­ tiquum » . 38 Yerum quod Amalarium regulae canonicorum compi­ latorem ac L i b r i o f f ic ia l is auctorem diaconum nuncupat, non maio­ rem fidem meretur, quam quod illum in principio huius libri clericum, in fine presbyterum declarat. I n t r o d u c t i o n i s c. 13, a. 1. Hac nempe de causa, u t videtur, Amalarium diacpnum appellavit, quod aestima­ vit eundem virum quem presbyterum fuisse censebat, cum suum L i ­ b r u m o f f ic ia l e m exarabat, paucis ante annis, seu tempore quo regu­ lam canonicorum compilavit, alium esse non potuisse atque diaconum. Multo probabilius censeri potest nostrum Amalarium fuisse epi­ scopum illum, Amalarium nomine, qui ab episcopis synodi Parisiensis, anno 825, una cum Halitgario Cameracensi episcopo Aquisgranum ad Ludovicum Pium missus est, u t collectionem quandam locorum, ad cultum imaginum spectantium et cura concilii e patrum scriptis excerptorum, imperatori traderet . 39 Hunc ambo episcopi die 6 decembris adierunt suaque legatione functi sunt. Consilium porro Ludovici fuisse videtur eos ambos, fortasse iam sequenti vere, Constantinopolim legatos mittere, qui de controversia super ima­ ginibus componenda cum Michaele I I (820-829) imperatore agerent. Ad hane enim legationem referenda vadetur epistula Einhardi quam paulo supra memoravimus. Iubetur namque Amalarius cum suo comitatu imperatori in palatio paratus praestolari, ut, post illius reditum, mandatis acceptis et ratione suae legationis cognita, sine mora posset iter suum adgredi. Haec autem iam anno 813 ab Einhardo scribi certe non potuerunt, nec possunt ad missionem Ro­ manam anni 831, de qua mox dicemus, referri, quoniam constat hanc veram legationem non fuisse, neque Amalarium ullum in ea comi­ tatum habuisse. Reapse tamen legatio Constantinopolitana effecta non est nisi primis anni 828 mensibus, eaque functi sunt Halitgarius Cameracensis episcopus et Ansfridus Nonantulanus abbas. 40 38 H is to r ia F ra n c o ru m , 1. III, n. 2, edit. G. W a i t z , MGH, S c rip to re s , t . IV , p. 119; PL, 141, p. 29BC. 39 L ib e llu s sy n o d a lis P a r is ie n s is , 1 nov, 825; MGH, C o n c ilia a e v i k a r o lin i, t. I, p. 483; Hludowici et Hlotharii imperatorum E p is to la a d ffie r e m ia m S e n o n e n se m a re h ie p . et I o n a m A u re lia n e n se m e p ., a. 825 ex., ibid., p. 533. 40 E i n h a r d u s , A n n a le s , ad anu. 828, MGH, S c rip to re s , t. I, p. 217; P L , 98, pp. 1302; 1348-J350.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

74

A m a la -rii o p e r a l i t u r g i c a

Cur anno 831 vel ultimis anni prioris mensibus a Ludovico Pio Romam missus esset ad Gregorium IV (827-844) Âmalarius nus­ quam aperte, u t videtur, exposuit. Sine dubio in Urbem venit, ut usus liturgicos huius ecclesiae perfectius cognosceret, sibique exem­ plum aliquod antiphonarii compararet, quod in corrigendo et com­ plendo antiphonario suae regionis opus ei erat. Attamen verisimile est eius missionem etiam ad compositionem spectasse gravissimi dissidii imperatoris triumque eius filiorum, quod vertente anno 830 ad tempus tantum et pro specie rerum sedatum erat. Missionem suam ipse Amalarius pluries memoravit. Sic in prologo sui antipho­ narii, 2: « Quando fui missus Romam, inquit, a sancto et christianissimo imperatore Hludovico ad sanctum et reverendissimum pa­ pam Gregorium, de memoratis voluminibus retulit mihi ita idem papa », etc. Distinctius vero in capite 58, 3, Libri de ordine antipho­ narii: « Veniens Romam anno ab incarnatione Domini octingente­ simo tricesimo primo, indictione nona, sub imperio domini et piissi­ mi imperatoris Hludovici et apostolatu gloriosissimi apostolici Gregorii, interrogavi de ordine responsoriorum », etc. Denique in prae­ fatione tertiae editionis Libri officialis, 1: «Postquam scripsi libel­ lum qui a mea parvitate vocatur de ecclesiastico officio, veni Ro­ mam, interrogavique ministros ecclesiae sancti Petri », etc. Aliis autem locis compluribus breviorem eiusdem eventi mentionem facit. Amalarium Romae tempus non inutiliter trivisse testantur eius opera; authenticorum tamen antiphonariorum quos quaerebat, ne unum exemplum quidem obtinere posuit. Nec mirum. Etenim paucis ante annis, mense aprili anni 823, vel ultimis mensibus anni 824, Wala Gorbeiensis abbas, cum Lotharium regem Romam comitatus esset, 41 tam felicem nactus opportunitatem bibliothecae sui mona­ sterii ditandae, arreptos quotquot in scriniis pontificiis reppererat antiphonarios, secum in Franciam asportaverat. Roma igitur necesse fuit Amalario Corbeiam se conferre, ubi copiam antiphonariorum romanorum invenit: tria volumina quae nocturnale officium, unum quod diurnale tantum continebat. Neque unius diei labor esse potuit ex his fibris ea omnia documenta excer­ pere afe colligere, quae ei ad instruendam novam antiphonarii edi­ tionem necessaria erant. Non pauca enim haec fuisse nec parvi momenti ostendit Liber de ordine antiphonarii. Quare nobis probabi­ lissimum videtur Amalarium suum antiphonarium Corbeiae com­ posuisse. Porro eum ibi etiam tertiam Libri officialis editionem pa41 m en,

B . S im s o n ,

Ja h rb ü ch er des F ra n k isc h e n R eich s u n d e r L u d w ig dem F ro m -

t . I , p p . 2 0 0 ; 2 3 2 -2 3 4 ; 2 3 8 .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

A m a la r ii v it a

75

ravisse eo suadetur, quod optimi codices huius editionis, iidemque inter se cognati, in Gallia Belgica septentrionali exarati sunt, quod­ que antiquissima retractatio, seu Retractatio I , in eadem regione con­ scripta est. Certe antiphonarii compositio et tertia editio Libri offi­ cialis ante initium anni 835 parata erat. Duabus notis insignia apparebant Amalarii opera liturgica, prae­ sertim vero Liber officialis·, singulari quadam et tunc inusitata liturgiae romanae notitia atque amore, nova quoque ac propria quadam ratione et via usus liturgicos explicandi, indagando quaenam sit eo­ rum intima et permanens causa, seu quaenam mens fuerit antiquo­ rum qui illos instituerant. Praecipuum illud studium atque amorem romanae liturgiae Amalarius sinte dubio perpetuae necessitudini de­ bebat qua a puero, u t videtur, cum Carolo Magno et Ludovico Pio, cum aulae, scholae, cappellae palatinae institutis atque hominibus coniunctus vixerat; artem vero expositionis sibi excogitaverat, hac simpliciore nitens opinione, ultimam rituum liturgicorum causam aliam esse non posse, nisi eorum mysticam seu symbolicam signifi­ cationem; hanc igitur dumtaxat mentibus antiquorum institutorum obversari potuisse. Pro mente ergo Amalarii haec expositionis via ac ratio vere historica atque scientifica dicenda est, utpote quae riti­ bus liturgicis non allegorièas tantum significationes affingere stu­ deat, sed eos historicis suis causis explicarte conetur; non tam inter­ pretari, quam demonstrare velit. Praefatio Gloriosissime, 5; Prae­ fatiuncula Continentia, i; Epistula ad Eilduinum , 36; alii loci. Certe Amalarii explanationes non pro earum inerito iudicat vulgata opi­ nio, cum nihil nisi pias quidem, at sirhul commenticias futilesque rerum interpretationes, et eas quidem ad libidinem excogitatas, in iis agnoscere vult. Anno ineunte 835' Amalarius existimare potuit se tandem ali­ quando eximiam naetum esse opportunitatem cogitata sensusque suos de rebus liturgicis cum clero ac fidelibus praeclarissimae cuius­ dam ecclesiae communicandi, in qua ad illud tempus opera eius minus nota fuisse videntur. Etenim mense februario vel ineunte martio anni 835 concilium apud Theodonis Villam (ad Mosellam in­ ter Metas et Treveros) congregatum, remoto a sede sua Agobardo archiepiscopo, vacantem Lugdunensem ecclesiam Amalario com­ misit administrandam . 12*19 42 D e hoc negotio v. Flori Lugdunensis O p u scu la a d v e rsu s A m a la r iu m , PL, 119, pp. 7-96; edit. E . D u e m m l e k , MGH, E p is to la e k a ro lin i a e v i, t. III, pp. 267273; ed. A. V e r m i n g h o f f , MGH, C o n c ilia a e v i k a r o lin i, t. I, pp. 768-782. Vide etiam articulum D e F lo r i L u g d u n e n sis O p u sc u lis con tra A m a la r iu m , in E p h e m e ­ r id e s litu r g ic a e , 47 (1933), pp. 15-31.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

76

A m a la r ii o p e r a lit u r g ic a

Ante autem quam officium suum iniret, voluit Amalarius, ut erat vir prudens, tertiam editionem Libri officialis et antiphonarium suum archiepiscoporum atque episcoporum, qui in concilio numero circiter quadraginta praesentes erant, approbatione communire. Plenam atque unanimem, u t videtur, librorum suorum consecutus approbationem, Lugdunum reversus est, vel tunc primum illuc se contulit, et, convocato sine mora presbyterorum conventu, praesen­ tibus chorepiscopis atque archidiaconis, aliisque de clero, per tres dies doctrinam suam de explicandis ritibus liturgicis patefecit, ordi­ nisque romani libellum fideliter interpretatus est. Mox ipsum L i­ brum officialem et antiphonarium in medium protulit, asseverans, si malignis Flori Lugdunensis verbis credendum est, sese Patres ad Theodonis Villam convocatos suis persuasionibus in generali synodo ad hoc perduxisse, ut omnes manu propria libris suis subscribere, horum doctrinae consentire, eorundemque normas observare parati essent. Quin fibros suos, utpote qui omnibus valde utiles essent, non solum clero Lugdunensi obtulit, sed chorepiscopum quendam transcri­ bere iussit. Verum novi sui praelati dicta atque scripta non omnibus Lugdu­ nensibus placuerunt, immo acerrimum adversarium sibi suscita­ runt, Florum, illius ecclesiae diaconum et magistrum. -Hunc ipsis Amalarii praelectionibus interfuisse dubium est, at certe de eius doctrinis mox a praesentibus admonitus, illius fibros cursim legere incepit, cumque eos « mendaciis plenos defiramentisque » invenisset — sic ille — non solum ab iis describendis clerum dehortatus est, eumque admonuit ut Amalario quamprimum sua scripta restitue­ rentur, sed ipse quaedam collegit quae erant ab ecclesiae Lugdu­ nensis novo praelato in generali presbyterorum concilio proposita, explicata, commendata, eaque, in ordinem digesta, propriis sermo­ nibus illustravit. Porro haec et ipsum Librum officialem ad Patres apud Theodonis Villam congregatos simul misit, ut Amalarii errores atque ineptiae ab iis diiudicarentur et condemnarentur. Mhil tamen assecutus esse videtur, sive eius accusationum tardius certiores facti sunt episcopi, sive illas non receperunt, accusatumque praelatum absolverunt. Tres certe anni sexque menses elapsi sunt quibus Ama­ larius Lugdunensis ecclesiae gubernacula retinuit, novumque volu­ men exaravit cui nomen dedit Embolis opusculorum meorum. At neque Florus otiosus mansit, sed contra praelatum suum alte­ rum illum libellum conscripsisse videtur qui nobis servatus est in Invectione canonica M artini papae in Amalarium officiographum ■

V. huius Introductionis c. 12. Praeterea accuratius fibris Amalarii studens, ex iis non paucos excerpsit locos, quos condemnatione di-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

A m a la r ii v ita

77

gniores arbitrabatur; cuius laboris indicium sunt, u t videtur, furibondae ac contumeliosae notae quas suis marginibus continet textus Libri officialis in codice Parisiensi Ni. Eerum autem condiciones Amalario m utatatae sunt, cum ad­ versus eum eiusque doctrinam ipse Agobardus efficienter agere in­ cepit. Namque non solum scripsit hic, ut videtur, commentarium quendam Contra quattuor libros A m alarii, id est contra eius Librum officialem, in quo satis sedate et fere sine iniuriis singulos aliquot huius operis locos redarguit, 43 sed, cum mense septembri anni 838 in Carisiacensi palatio novum episcoporum concilium congregatum esset, apud Ludovicum imperatorem, qui conventui aderat, litteris, vel fortasse etiam coram, de doctrinis inceptisque Amalarii con­ questus est. 44 Carisiacum certe se contulit Florus, novum secum ferens libellum, priore multo diligentiorem ac pleniorem, in quo con­ tra Amalarium suas criminationes iterabat. Eum vero non universo concilio inscripserat, sicut illum, sed paucis modo episcopis unique abbati, quos in ecclesiam Lugdunensem propensiores, vel adversario suo infensiores, sentiebat. Etiam Amalarius concilium adivit, sive hoc, u t ecclesiae Lugdunensis praelatus erat, participare debebat, sive se praesens apud imperatorem et patres defendere volebat, siye etiam a principe illuc arcessitus erat. Hic enim totam rem cognitioni ac iudicio concilii subici iusserat. Porro, ad causae suae defensionis instar, Amalarius secum tulerat opus suum recentissimum seu Embolim suçrum opusculorum. Huius volumen apud Lugdunum ornate indutum ac vittis sericeis distinctum — sunt haec verba Flori, — ipsi Ludovico Pio vel Drogoni sacri consilii magistro atque archicappellano offerre volebat. Sed Amalario non iam donorum tempus fuisse videtur; concilii iudicio se subicere coactus est. Facta hoc modo refert Florus, cuius narratio, quod ad ipsam rem pertinet, ve­ ridica omnino apparet: « Cumque in eorum [Patrum] auribus tam inepta et prophana novarum adinventionum commenta [ex Amalarii libris] recitaren­ tur, ipso quoque qui ea de cordis sui audacissima vanitate protulerat praesente, et res blasphemas religiosus horreret auditus, exigunt ab eo si haec vere sua esset doctrina. Negare non potuit, utpote quae in libris quamplurimis ab ipso editis fere ubique vulgata sit. Interro­ gant ubi haec legerit. Tunc ille, maximo constrictus articulo, rem quae neque de scripturis sumpta est, neque de catholicorum patrum dogmatibus tracta, sed nec ab ipsis etiam haereticis praesumpta, 43 P L , 1 0 4 , p p . 3 3 9 - 3 5 0 . 44 F lorus , Opusculum I I , 6 ,

P L , 119, p . 81C D .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

78

A m a la r ii o p e r a litu r g ic a

quia aliud quod diceret, penitus non habebat, in suo spiritu se legisse respondit. Sed mox tam superbam et fatuam responsionem vene­ randa synodus execrans: dixit: Yere ille fuit spiritus erroris... ». « Cumque, illo reticente ac de mendaciorum suorum deprehensis fallaciis confuso, veneranda synodus plurima loqueretur, delibera­ tum est doctrinam hanc esse omnino damnabilem et ab omnibus catholicae fidei cultoribus funditus respuendam, praecipiente nobis apostolo ac dicente: Doctrinis variis et peregrinis nolite abduci; di­ versam esse istam doctrinam a sinceritate verae fidei, et omnino ab ecclesia peregrinam, quippe quam nemo orthodoxorum patrum no­ vit, nulla veritatis ratio fulcit, sed novicius atque adventicius error induxit; umbras et figuras in caeremoniis testamenti veteris extitisse, novum adventus Christi veritate fulgere, et fidei puritate atque observantiae simplicitate consistere, testante apostolo: Vetera tran­ sierunt, ecce facta sunt nova. Omnia autem ex Domino qui reconciliavit nos sibi per Christum·, omnia igitur, id est et vetera et nova, et typum

legis et evangelii veritatem, unius et solius Dei, non cuiusquam ho­ minis aut angeli auctoritate constare; unde nemini omnino post utriusque testamenti ministros divino spiritu illustratos, divina auctoritate subnixos, in quibus et per quos ea quae diversis tempo­ ribus ad salutem populi sili congrua iudicavit, evidenter Deus et operatus est et locutus, licuisse aut licere nova figurarum genera vel mysteriorum sacramenta sancire, et ideo rationabile obsequium ec­ clesiae, sive in ornatu vestium, sive in multiplici vasorum ministerio, in simplicitate veritatis et fidei puritate, procul omni superstitionis fantasmate, remota omni nebulosi dogmatis vanitate, pure Deo et simpliciter exhibendum esse; in his honorem religionis, reverentiam divini cultus, laetitiam Christianae devotionis, non figuras aliquas vel mysteria vanitatis ». « Iam vero illud, quod corpus triforme et tripartitum dicere, immo tria Christi corpora inauditae temeritatis audacia asserere praesumpsit, in tantum sacerdotes Domini execrati sunt, u t hoc, sicut supra ostensum est, de spiritibus erroris et doctrinis daemo­ niorum sumptum dicere minime dubitarint, tamquam cum angelo Domini détestantes Satan, qui dextris Iesu, magni et veri sacerdotis, adversari conatur, et exsufflantes dicerent: Increpet Dominus in te, Sotan, et increpet in te qui elegit Hierusalem

».

« Corpus autem Domini, quod in mysterio à fidelibus sumitur, absit ut tam sordida vel tam superstitiosa mente quis appetat, ut aliquid horum quae immundissime auctor doctrinae confinxit, in suo animo et cogitationibus versari permittat. Quapropter cum omni desiderio et supplicatione pietatis divinam misericordiam impio-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

A m a la r ii v it a

T9

randam, u t non solum ab auribus, verum etiam a cordibus nostris talium fantasmatum ac sordium labe remota, sempiternum mundi­ tiae suae, mentes nostras emundet, quatenus tam divinum glorio sumque mysterium puro sensu cogitantes, pura pietate sumentes, incorruptae purificationis gratiam consequamur... ». « Haec, prout Deo annuente potui, de concilio venerabilium epi­ scoporum ad aedificationem ecclesiae Dei et confirmationem catho­ licae fidei nuper habito, brevi paginula annotare curavi, verba eo­ rum et sensus quibus valui verbis et scripturarum testimoniis expli­ cans, et excogitati nuper et execrandi erroris confutationem in om­ nium qui haec legere vel audire voluerint, notitiam perferens... » . 45 Hac condemnatione, vel saltem reprehensione operam Amalarii graviter affectam esse negandum non est. Si non ab eodem concilio Carisiacensi gubernatione ecclesiae Lugdunensis privatus est, huic muneri certe mense maio sequentis anni renuntiare debuit, quoniam eo tempore Agobardus, iubentibus Ludovico Pio et Lothario impe­ ratoribus,. sedem suam recepit. 46 Propagatio quidem principalis eius operis, Libri officialis, perempta non est, sed haec in iis tantum regio­ nibus carolini imperii continuata est, in quibus multo ante auctoris condemnationem eius liber late iam divulgari potuerat, omniaque eius exempla ad primam et ad alteram editionem pertinent. E con­ trario, exempla tertiae editionis sunt paucissima: tria in septentrio­ nali parte Galliae Belgicae, ubi Amalarius anno 831 vel paulo post tertiam Libri officialis editionem paravit, exarata sunt; quartum, saeculo xi vel x n ,.in abbatia S. Benigni Divionensi; quintum sae­ culo x i in abbatia S. Martialis Lemovicensi. Sexto quodam usus est Hittorp in editione sua Libri officialis paranda. Alia pauca, u t ex antiquis bibliothecarum catalogis apparet, perierunt. Y. huius I n ­ troductionis c. 13, a. 1. Libri autem antipiionarii nullum adhuc reper­ tum est exemplum. Quid egit, quo secessit Amalarius postquam se ecclesiae Lugdu­ nensis procuratione, annos, circiter 64 natus, abdicavit? Studia liturgica utique non deseruit. Illa namque aetate conscripsit Librum de ordine antipiionarii , quem ante annum 844 non absolvit. Simul autem cum illo opere composuit etiam Librum de diurnali officio, eodemque fere tempore Librum de ordine cantatorii et Prolo45

F lorus , O p u sc u lu m I I , 6-7, P L , 119, p p . 81D-84B; ed it. A. W er m in g C o n c ilia a e v i k a ro lin i, t . I , p p . 778-782; 77038-778 . B. S i m s o n , Ja h rb iich er des F ra n k isc h e n R eich es u n te r L u d w ig dem F r o m -

h o f f , M G -H ,

48 m en,

t.

II,

p.

137, n o ta

7.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

80

A m a la r ii o p e r a lit u r g ic a

gum lectionarii, quorum omnium mentio fit in Libro de ordine antiphonarii. Si eius re vera sunt Eclogae de ordine romano et de quattuor orationibus in missa, potuerunt hae quoque istis annis conscribi.

Quin etiam studium quo tenebatur purae Kturgiae romanae ubi­ que dilatandae ac confirmandae eum impulit, si Floro credendum est, ut ecclesiae Lugdunensi dictis suis atque scriptis (quibus?) non cessaret obicere quod divinum cultum non celebraret secundum tra­ ditionem a Patribus acceptam. 47 Cuius accusationis baec certe potuit esse causa, quod, etsi antiphonarium gregorianum in eam ecclesiam anno circiter 800 a Leidrado archiepiscopo introductum erat, Lugdu­ nenses complurium tamen antiphonarum ac responsoriorum, quae romanus fiber exhibebat, textum canere recusabant, quippe quae non essent ex ipsis scripturis sumpta, nec cum recta doctrina, ut aiebant, congruerent. Quapropter iam ante annum 835, vel cum primum in sedem suam, anno 839, est restitutus, Agobardus munus sibi assumpserat novum antiphonarium componendi, quod tamen aliud non esset quam gregorianum antiphonarium « omnibus hu­ manis figmentis et mendaciis expurgatum, et per totum anni circu­ lum ex purissimis sanctae scripturae verbis sufficientissime ordi­ natum ». Ita ipse Agobardus in prologo sui antiphonarii scribebat. 48 Utrum autem necne idem Agobardus inchoatum 'opus absolvere atque edere potuerit, nobis non constat. Hoc potius cura atque opera Flori diaconi pluribus post annis actum esse censemus, nempe ut, edito cum ipso antiphonario etiam Agobardi prologo, ecclesia Lugdu­ nensis ab Amalarii insimulationibus defenderetur. Hoc utique asse­ verat Florus in Libro de divina 'psalmodia tunc ab eo exarato, cum, Amalarium solitis contumeliis onerare non omittens, haec scribit: « Quia nuper stultus et improbus, ipsaque stultitia et improbitate sua omnibus notus calumniator erupit, qui sanctam ecclesiam no­ stram, id est Lugdunensem, non solum verbo, sed etiam scriptis la­ cerare non cessat, quasi non recte, nec more paterno sive usu, divi­ nae cantationis solemnia peragentem, necesse fuit omnem sacrorum officiorum seriem, quae solito cantorum ministerio per totum anni circulum in ecclesiasticis conventibus exhibetur, sicut in eadem ec­ clesia favente Dei gratia custoditur, diligentius et plemus in libello quem usitato vocabulo antiphonarium nuncupant, colligere atque digerere, praemissa scilicet praefatione pii et orthodoxi patris, cuius probatissima fides atque doctrina in munere Domini Dei nostri omni­ bus examinata ac declarata celebriter innotuit; ut omnes pacifici et 47 L ib e r de d iv in a p sa lm o d ia , P L , 1 0 4 , 48 L ib e r de correctione a n tip h o n a r ii, n .

p p . 3 2 5 -3 2 6 . C fr. n o ta m

4.

19, P L , 104, p . 338C .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

81

A m a l a r i i v it a

prudentes ecclesiae filii, in quorum manus eiusdem libelli textus venerit, verissime et evidenter agnoscant praefatam Christi eccle­ siam... nec a recto fidei tram ite deviasse, et paternum morem, quem statuta ecclesiastica declarant, fideliter custodire, ac per hoc ab an­ tiquo ecclesiae Dei usu nullatenus discrepare, nec contemnere ali­ cuius diversum morem, si constat esse probabilem, sed iuxta apo­ stolum, ea quae utiliora et potiora sunt, sequi »... « Quod si prae­ dictus calumniator humiliter et oboedienter pensare studuisset, ne­ quaquam ad tantam deveniret fatuitatem, ut verba quorunlibet ho­ minum, quorum nec nomina, nec sensum, nec fidem novit, tamquam divinas scripturas defenderet, et per phantasticas ac ridiculosas alle­ gorias explanare conaretur. Certe si quid sanum cogitare vellet, suf­ ficeret ei ad omnem emendationem et silentium quod, sicut diebus ad missas non nisi divina generaliter eloquia decantantur, ita et in noctibus ad sacras Deo vigilias exhibendas eadem procul dubio lex debeat observari » . 49 Amalarium saltem extremos aetatis suae annos Metis transegisse omnium paene historicorum sententia est. Huius autem fundamen­ tum esse videtur quod in L i b r o d e o r d i n e a n t i p h o n a r i i pluries de­ monstrat se in redigendo suo antiphonario praeter antiphonarium romanum etiam metense adhibuisse, hoc autem in P r o l o g o sui anti­ phonarii nostrum antiphonarium vocat. At vero, praeterquam quod haec indicia potius annos 831-835 spectant, dictum Amalarii in P r o ­ lo g o nequaquam significat antiphonarium metense praecipuo quo­ dam modo suum fuisse, sed illud principalem locum tenuisse inter antiphonaria ab ecclesiis provinciae ecclesiasticae Treverensis vel totius Galliae Belgicae orientalis usurpata. Multo autem efficacius argumentum praebere ducimus A d d i t i o n e s M e t t e n s e s antiqui martyrologii Bernensis. 50 Nam inter has, quarum recentissima consecra­ tionem Adventii episcopi Metensis, die 7- augusti 855 actam, me­ morat, apposita est ad diem 29 aprilis seu II I kalendas maias haec nota: « Obiit Amalarius episcopus ». Yalde autem probabile nobis est hunc episcopum esse ipsum Amalarium, qui, u t mox dicemus, anno circiter 850 supremum diem obiit. Alia vero ratio cur eius mors in martyrologio adnotata sit, esse non potest, nisi quod Amalarius ultimos vitae suae annos Metis vixit, eiusdem ecclesiae administrationi operam suam navavit, ibidem mortuus est. Quod plane cum 49 L ib e r de d iv in a p sa lm o d ia , P L , 1 0 4 , p p . 3 2 5 C - 3 2 7 C . 50 A A S S , O c t . , t . X I I I , p . X II; n o v . , t . I , p p . i x - x . N u l l a r e c e n tio r e s t. C fr. e tia m

e d itio n e m

G eschichte,

396

t.

X III,

pp.

E . D uem m lek,

in

a d d itio a n n o 853

F o rscbu n gen z u r d m tsc h e n

ss.

6 — A m a la r ii O p e ra - T. I.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

82

A m a to r ii o p era litu r g ic a

ea quae tunc erat ecclesiae Metensis condicione congruit: haec enim episcopum habebat Drogonem (826-855), qui cum ab anno 834/5 esset etiam archicappellanus èt sacri consilii magister, saepe a sede sua abesse cogebatur. Quid igitur mirum illum sibi in gubernanda ecclesia sua vicarium quendam constituisse, ad hancque provin­ ciam obeundam Amalarium elegisse, qui his regionibus, u t videtur, oriundus, episcopus erat, isque liber seu nulli ecclesiae addictus, gubernationis tamen aliorumque officiorum usu valde exercitatus. 51 Amalarium Metis ultimam aetatem deguisse ibique vitam deseruisse demonstrant etiam legendae quae eius sepulturam spectant. 52 Postremum Amalarii opus fuit eius Epistula ad Pardulum Laudunensem episcopum de praescientia divina et praedestinatione, quae non ante medium annum 849, nec multo post initium anni 852 scribi potuit. In ea Amatorius partibus Bemensium (Hincmari Bemensis, Parduli Laudunensis) contra Gottescalcum et praedestinatianos accedebat. Medio autem anno 852, vel hoc ad finem vertente, vel, si tardius, anno 853, id est eo tempore quo a _Lugdunensibus conscribebatur Liber de tribus epistulis, Amatorius, confecto operosae ac vexatae vitae suae curriculo, in ecclesia monasterii Sancti Arnulfi apud Metas honorifica donatus sepultura, locum denique quietis et pacis iamiam nactus erat . 53 51 837

ad

C fr. H . L

ec le r c q

,

M e tz,

X IV ,

L is te é p isc o p a le ,

in D À C L , t . X I , p p .

834;

fin .

52 I n c i p i t tr a c ta tu s siv e re la tio gestoru m q u o ru n d a m im p e ra to ru m , reg u m ., e p isc o p o ru m , a rc h ie p isc o p o ru m , a b b a tu m , q u i de genere le e a li A r n u lp h i p ro cesse­ ru n t, n ecn on et a lia r u m m u lta r u m ... p e rso n a ru m , quom odo e t q u a lite r hanc eccle­ s ia m s a n c ti A r n u lp h i fu n d a v e r u n t... D e v ita s a n c ti A m a l a r ii et de e iu s glorioso sepu lch ro et de e iu s m ir a c u lis s a n c tis , e d . G . W a i t z , M G H , S c rip to re s , t . X X I V , p.

535;

c fr.

pp.

4 9 1 -4 9 2 .

53 D e Irib u s e p is tu lis lib e r,

c.

40, P L ,

121, p .

1054D . D e

lo c o

s e p u ltu ra e

G a llia C h ristian a, t . X I I I , p . 9 'llB ; S t . B e is s e l , G eschichte der T r ie r e r K ir c h e , p a r s I , p p . 2 2 7 - 2 2 8 ; E . S a h r e , D e r L itu rg ilcer A m a la r iu s , p . x l i i ; I . M abillo n , A n n a le s O r d in is s a n c ti B e n e d ic ti, 1. X X V I I I , n . x x v i , e d . L u c e n s i s , t . I I , p . 3 8 6 ; C . B rowertjs e t I . M a s e n iu s , A n tiq u ita tu m et a n n a liu m T reveren s iu m lib r i X X V , 1. V I I I , n . 6 5 , t . I , p p . 4 0 3 - 4 0 4 . N o b i s l o n g e p r o b a b i l i o r a p p a r e t A m a la rii c fr.

s e n te n tia n u lp h i,

quae

te n e t A m a la riu m

s e p u ltu m

non

T re v e ris

sed

M e tis , in e c c le s ia S a n c ti A r ­

esse.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e A m a la r ii a u c to r ita te

83

CAPITULUM IV De Amalarii auctoritate apud coaevos eius et posteros 1 . Quantam auctoritatem sibi Amalarius scriptis suis iam ante mortem suam consecutus esset, eloquentissime, quamvis invite, te­ stificati sunt ipsi eius adversarii. « Certe, scribebat Florus Lugdu­ nensis in epistula sua ad quosdam episcopos concilii Carisiacensis (838), [Amalarii] libri ipsi fere ubique dispersi, fere omnibus noti sunt », Op. I , PL, 119, p. 74B. E t in relatione de Amalarii condemna­ tione ab eodem concilio acta: «Auctor huius inauditi exsecrandique erroris, Amalarius, omnibus notus est », Op. I I , 3, PL, 119, p. 80C. Celebratissimam quoque fuisse fatetur eiusdem doctrinam, «utpote quae, ait, in libris quamplurimis ab ipso editis fere ubique vulgata sit », ibid., 6 , p. 82A. Maxime vero simpliciorum animos doctrinae Amalarii alliciebant, cumque primum in ecclesia Lugdunensi ab auctore suo propositae et explicatae sunt, etiam apud simplices, ut refert idem Florus, disseminari coeptae sunt. Ibid., p. 81CD. Nec Lugduni solum sed, teste Libri de tribus epistulis auctore, c. 40, PL, 121, p. 1054D, in omnibus ecclesiis Franciae et in non paucis aliis simpliciores quique, u t ferebatur, assidua operum eius oblectabantur lectione. 2. Fueruntne Amalarii opera liturgica reapse pervulgatissima? Plura quidem non ideo ab illo scripta sunt, u t in vulgus prodirent; nam ipse Amalarius, cum ad Petrum Nonantulanum abbatem Exposi­ tionis missae geminum codicem et simul, u t videtur, Canonis inter­ pretationem dono misisset, amicum suum obsecravit obtestatusque est, ne ista scripta in publicum ederentur, illiusque voluntati re vera tam fideliter obtemperatum est, u t ambo uno tantum codice, eoque, u t opinamur, Nonantulae scripto, servata sint. Etiam E p i­ stula ad Hilduinum scriptum privatum haberi potest, in quo Ama­ larius ab archicappellano imperiali solutionem dubii cuiusdam sci­ scitabatur, nec mirum est quod haec quoque uno dumtaxat codice ad nos usque transmissa est. Alia opera, quamquam pro consilio auctoris pervulganda erant, ab eo quidem ex integro vel ex parte exarata sunt, at non edita, ita u t quasi ab ipsa sua origine penitus interierint. Hoc accidit Libro de ordine cantatorii, Prologo lectionarii,

Antiphonario, Libro de diurnali officio. Epistula de scrutinio et bapti­ smo, utpote quae esset ipsi imperatori rescripta, de rebus quae ad

archiepiscoporum officium attinebant, secreta manere debebat. Ni­ hilo minus, cum longe pleraque responsa a ceteris archiepiscopis de

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

84

A m a la r ii o p e r a litu r g ic a

eodem negotio exarata perierint, ex iis vero quae servata sunt, sin­ gula singulis, vel binis, vel certe paucissimis codicibus contineantur, Amalarii epistula novem codicibus ad nos pervenit, e quibus quat­ tuor in Eaetia (Tur, SGas, Ein 2, Stui), duo in Gallia Belgica (ParHa, Atra), singuli in Gallia Lugdunensi (VatRs), in Bavaria seu Eaetia Orientali (Mom), in Borico (SPai) scripti sunt. V. J. M. H a n s s e n s , Deux documents carolingiens sur le baptême, in Ephemerides liturgicae, 41 (1927), pp. 69-82. Opus autem quo Amalarius amplissimam sibi famam acquisivit, est eius Liber officialis. Hic certe cito ac latissime in multis regionibus divulgatus est. Primae editionis undetriginta codices superstites sunt, quorum unus et viginti textum operis integrum, tres eundem textum aliquantum abbreviatum, quinque excerpta tantum con­ tinent. Secundae editionis duodecim sunt codices, e quibus duo ex­ cerpta dum taxat praebent. Tres codices textum mixtum complec­ tuntur, id est libros I-III primae editionis et librum TV secundae. Tertiae denique editionis quinque tantum sunt codices. Prima edi­ tio maxime in Gallia Belgica, in Germania inferiore et superiore, in Gallia Lugdunensi, in Franconia, Alemannia, Eaetia, Anglia divul­ gata est; altera in Eaetia, Franconia, Pannonia, Italia. Exempla m ixta exarata sunt in Germania superiore, in Eaetia occidentali, in Anglia. Tertia editio aliquantum in Galba Belgica septentrionab viguit; unum exemplum Divione, alterum Lemovici exaratum est. Yerum tamen multo plures obm fuisse codices Libri officialis, seu eorum permultos interiisse manifestum facit comparatio critica lectionum variantium quas textui ibius operis ipsa eius traditio in­ generavit; facile enim constat complures esse in ista traditione lacu­ nas. Eandem codicum Libri officialis copiam demonstrant catalogi antiquarum bibbothecarum. In iis enim persaepe mentio fit exem­ plorum Libri officialis primae, secundae vel tertiae editionis, quae hodie deperdita sunt. Periit quoque codex e bibbotheca ecclesiae Sancti Stephani Moguntinae, quo usus est Ioannes Coehlaeus in eden­ do tertio bbebo Libri officialis. Continebat autem textum prioris cuiusdam editionis. E quattuor codicibus quibus innititur editio Hitt orpiana unus textum tertiae editionis exhibebat, duo editionis primae (I*), unus secundae, nisi hic textum editionis mixtae praebebat. Porro cuncti prorsus evanuerunt. Idem accidit exempbs quibus usi sunt Libri officialis retractatores. Multum quoque lectae ac crebro descriptae sunt obm Eclogae de ordine romano et de quattuor orationibus in missa, quae etsi certo Amalario adscribi non possunt, saeculo tamen x ilbus opus iamiam existimabantur. Viginti tres codices quos novimus in Galba Belgica,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e A m a la r ii a u c to r ita te

85

Anglia, Aquitania, Germania superiore, Raetia, Franconia, Thurin­ gia, Pannonia, Carinthia, Italia exarati sunt. 3. Nec breve modo tempus viguit Amalarii Liber officialis, sed codicum qui hunc exhibent, complures saeculo x i scripti sunt, qui­ dam etiam saeculo xn; unde apparet auctoritatem illius operis prope ad finem huius saeculi perstitisse. Eadem circiter aetate etiam E p i­ stula de scrutinio et baptismo et Eclogae de ordine romano et de quat­ tuor orationibus in missa describi desitae sunt. Eclogae tamen codi­ ces saeculo x antiquiores habere non videntur. 4. Aliud indicium auctoritatis quam Liber officialis Am alario apud coaevos eius et posteros conciliavit, praebent eiusdem operis retractationes, quae a saeculo ix usque ad saeculum x n non parvo numero conscriptae sunt. Eas percensemus in propria Libri officialis praefatiuncula. 5. Antiquis non nullis annalium scriptoribus editio Libri officia­ lis eventum tanti momenti visa est, ut illam in suis chronicis memo­ randam esse existimaverint, Ut auctor Gestorum Treverorum, qui, cum inter Treverenses episcopos Amalarium nominat, eum eundem fuisse significat qui Librum officialem exaravit: « Hamularius For­ tunatus cardinalis Romanus qui librum officiorum conscripsit », PL, 154, p. 1155B, eiusque verba describit A l b e r i c u s T r i u m F o n t i u m , Chronica, ad annum 810, p. 726. Idem factum S i g e b e r t u s G e m b l a c e n s is (o. 1 1 1 2 ), in sua Chronographia, ad ann. 827 memorat: « Amolarius librum de officiis ecclesiasticis ad imperatorem Ludovicum scribit », PL, 160, p. 158C. Quam mentionem iisdem verbis iterant E k k e h a r d u s U r a n g i e n s i s (o. post 1125), Chronicon u n i­ versale, et A n n a l i s t a S a x o (o. post 1139), Chronicon, sed rem ad annum 831 referentes. MGH, Scriptores, t. VI, p. 172 et p. 574. An­ tiquiorum denique annalium narrata in unum componit I o a n n e s T r it h e m iu s ( o . 1516), Chronica insignis ‘monasterii H irsaugiensis, ad ann. 847, t. II, p. 11: «Amularius Fortunatus, monachus Luxoviensis, postea Trevirensis archiepiscopus, ac deinde sanctae Roma­ nae Ecclesiae Cardinalis, scripsit his diebus ad Ludovicum impera­ torem libros de divinis officiis ». Praesertim vero mentionem Amalarii eiusque operum constanter faciunt etiam antiquiores historiae litterarum Christianarum scrip­ tores. S i g e b e r t u s G e m b l a c e n s i s (1112), D e scriptoribus ecclesia­ sticis, c. 87, PL, 160, p. 567B «Attularius [alias: Amularius] mo­ nachus, ait, brevem libellum de officiis ecclesiasticis scripsit. Postea scribens de eadem re ad Ludovicum imperatorem, ordinem et cau­ sas ecclesiasticorum officiorum quattuor fibris planius digessit, e de mysteriis missae fibrum unum »; qui brevis «libellus de officiis

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

86

A m a la r ii o p e r a lit u r g ic a

ecclesiasticis » et « liber unus de mysteriis missae » priores esse vi­ dentur Libri officialis editiones et Eclogae de ordine romano·, A n o n y ­ m ats M e l l ic e n s is (scr. p. 1135), De scriptoribus ecclesiasticis, c. 81, PL, 213, p. 977A: «Amularius venerabilis Trevirorum archiepiscopus scripsit inter alia de officiis eximium opus. Huius operis, imo et huius auctoris, meminit beatae memoriae Rudwertus abbas Tuitiensis in libro suo, quem scribit de officiis ». H o n o r i u s A u g u s t o d u n e n s is (o. p. 1150), De luminaribus ecclesiae sive de scriptoribus ecclesiasticis, 1. I, c. 3, PL 172, 230A: « Amalarius Metensis episco­ pus sub Ludovico scripsit libros quatuor de divinis sacramentis »; I o a n n e s T r it h e m iu s ( o . 1516), qui tribus operum suorum locis, auctore praesertim Sigeberto Gemblacensi, scripta Amalarii per­ censet, ipsum hominem ultra merita mirificis laudibus cumulans. In Libro de ecclesiasticis scriptoribus, ed. 1601, t. I, p. 253: « Hamularius Fortunatus archiepiscopus Treverensis, natione Teutonicus, monachus Lexoviensis, et Romanae ecclesiae cardinalis, vir doctus et eloquentissimus, graeca et latina eloquentia insignis, missus a Carolo imperatore Magno Constantinopolim ad imperatorem Michaelem, pacem et amicitiam inter eos mirabili industria et eloquen­ tia sua confirmavit, sicut in Gestis Treverorum continetur. Scripsit autem inter cetera: « De ecclesiasticis officiis lib. 1. Satis et nimium. guidem. « Ad Ludovicum de eadem re lib. 4. « De mysteriis missae lib. 1. « Ad diversos epistolas lib. 1. « Moritur sub Ludovico imperatore, anno Domini 813, in­ dictione 6 , episcopatus sui armo circiter 16 ». Iterum in Catalogo illustrium virorum Germaniam... exornantium, ed. 1601, pt. I, p. 125: «Hamularius Fortunatus tertius et sexagesi­ mus a sancto Euchario Treverorum archiepiscopus et sacrosanctae Romanae ecclesiae (ut ferunt) cardinalis, vir in divinis scripturis eruditissimus et in saecularibus literis egregie doctus, graecae ac latinae peritus, scripsit non spernendae lectionis opuscula. De qui­ bus feruntur subiecta: De divinis officiis lib. 1. Ad Ludovicum Im ­ peratorem de eadem re lib. V II (sic). De mysteriis sacris lib. 1. Va­ riae quoque ad diversos epistolae. Hic per Carolum Imperatorem ad Constantinopolim missus ad Miehaelem Imperatorem Graecorum, sua mirabili sapientia et industria pacem et amicitiam inter eos et veram et perpetuam composuit et firmavit. Claruit sub Carolo Ma­ gno et Ludovico eius filio imperatoribus. Anno Domini DCCCX ». Denique in Libro de viris illustribus Ordinis sancti Benedicti, 1. IV,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

87

D e A m a la r ii a u c to r ita te

c. 82, D e H a m u l a r i o T r e v e r e n s i , edit. Busaeo, p. 129: «Hamularius Fortunatus, monachus Luxoviensis et Treverensis Archiepiscopus, et Romanae Ecclesiae Cardinalis, vir doctus et ad regimen Ecclesia­ sticum satis idoneus: missus ad Constantinopolim ad Michaelem im­ peratorem a Carolo Magno, inter eos pacem reformavit. Hic etiam librum officiorum conscripsit, quem in synodo publicavit. Moritur anno Domini 813. Indictione 6. Episcopatus sui anno circiter 16 ». Porro locum atque existimationem quam Amalarius apud anti­ quiores de re litteraria Christiana scriptores constanter obtinuit, apud recentiores nequaquam amisit, sed firmius possessit, postea quam saeculo xvi eius opera typis edi coepta sunt. Ex hisrecentioribus scriptoribus principaliores in capitulo 1 huius I n t r o d u c t i o n i s percensemus. 6. Praecipui vero testes auctoritatis qua diu excelluit Amala­ rius, sunt ipsi liturgistae qui post illum novos libros de officiis eccle­ siasticis composuerunt, sive eius mentionem nominatim faciunt vel proprias eius sententias atque opiniones aperte proferunt, sive has tacite usurpant suasque faciunt. De occulta autem hac propagatione seu continuatione doctrinae amalarianae apud liturgistas a saeculo ix usque ad nostra tempora non est hic- locus inquirendi vel disserendi; restat igitur u t breviter in praesentia illos scriptores rerum liturgicarum recenseamus, qui in suis operibus ipsum Amalarium vel huius doctrinam manifeste commemorant. Amalarii coaevus fuit W alafridus Strabo (o. 849), qui suum L ib r u m

de

e x o r d iis

et

in c r e m e n tis

q u a ru n d a m

in

o b s e r v a tio n ib u s

ec­

annis 840/842 edidit. In primis Amalarii libros spectare videntur haec ex illius operis praefatione verba: « De ec­ clesiasticis officiis multi multa dixerunt, ita ut pauca vel paene nulla remanserint, quae non iam per inluminationem Spiritus Sancti sint demonstrata, non solum qualiter debeant fieri, verum etiam quo­ modo singula mystice debeant vel possint intellegi, diligenti exami­ natione discussa ». PL, 114, p. 919AB; MGH, C a p i t u l a r i a , t. II, p. 47. Gerhardus presbyter in sua E p i s t u l a a d F r i t h e r i c u m M o g u n t i nu m e p . , annis 937/954 scripta, edit. P h . J affé , M o n u m e n t a M og u n t i n a , p. 341, integrum hunc locum e L i b e l l i o f f i c i a l i s 1. I, c. 12, 27-31, «Dicit libellus romani ordinis... cotidie eam salutamus», exhibet. B erno A ugiensis abbas (1048) in suo L i b r o q u a l i t e r a d v e n ­ c le s ia s tic is

tu s

reru m

D o m in i c e le b r e tu r q u a n d o

n a tiv ita s

D o m in i fe r ia

secu n d a

e v e n e r it,

c. 2, PL, 142, pp. 1081C:1083A, cum Amalarii laude totum paene caput quoddam e L i b r o o f f i c i a l i ' describit: « Ait nempe Amalarius divinorum officiorum scrutator non contemnendus: In antiquis libris missalium... a parte totum solet implere ». O f f . , 1. I ll , c. 4, 1-8. Quam

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

88

A m a la r ii o p e r a lit u r g ic a

mentionem iterat, omissa tantum ultima sententia, in L i b e l l o d e re b u s a d m is s a e o ffic iu m p e r t i n e n t i b u s , c. 4, PL, 142, pp. 1064C-1065D, eique, cum copiosiore Amalarii laude, alterum quendam atque amplum ex eodem L i b r o o f f i c i a l i locum adiungit, L ib e llu s d e q u ib u s d a m r e b u s , c. 7, pp. 1067B-1077C et D i a l o g u s d e i e i u n i i s q u a t u o r t e m p o r u m , c. 4, pp. 1093C-1094C: « Igitur Amaia,rius, divinorum officiorum indagator solertissimus, cuius dicta ca­ tholicorum virorum sententiis fulgent munita, cum de iisdem dispu­ taret ieiuniis [quattuor temporum], sic inter alia dicit: Primi apo­ stolici semper in decembri mense... si ipse bis computetur, quatuordecim inveniuntur ». L. II, c. 1, 8-14. Etiam diversa Amalarii dicta in L i b r o o f f i c i a l i spectant alia haec Bernonis verba, L i b e l l u s d e q u i ­ b u s d a m r e b u s , c. 4, pp. 1078D-1079A, et D i a l o g u s d e i e i u n i i s q u a t u o r t e m p o r u m , c. 7, p. 1096CD: « Sic in quodam libello de hoc ordine legi... Dominum Iesum Christum ». O f f . , 1. II, c. 13, 12; 1. I, c. 13, 17-18. Item in eodem D i a l o g o , c. 3, pp. 1090C-1092A, ex O f f . , 1. II, c. 2; c. 3; c. 1. B ernoldus Constantiensis (o. 1100), M i c r o l o g u s , praeter duo Amalarii dicta, c. 4 et c. 9, PL, 151, p. 908A et p. 983BC, etiam eius explicationem, de diebus qui ieiuniis quattuor temporum destinantur, breviter commemorat atque improbat. « Sed, adiungit, in hac causa Amalarius non adeo notandus est, qui non tam aliquam consuetudinem instituere, quam de instituta competentem aliquam figuram elicere consuevit ». C. 25, pp. 997Ò-998A. Venerationis quoddam officium Amalario ceterisque antiquio­ ribus liturgistis praestat Kupertus Tuitiensis abbas (o. 1135), cum in P r o l o g o sui operis D e d i v i n i s o f f i c i i s p e r a n n i c i r c u l u m , PL, 170, pp. 13-14, scribit: «Neque enim auctoritati veterum quidquam de­ trahimus, Amalarii scilicet et aliorum, si forte scripserunt de huiusmodi, sed licuit, semperque licebit cuique dicere, salva fide, quod senserit ». Quae fuerat ipsius Amalarii constans norma. Eiusdem Amalarii doctrinae mentionem faciunt Treverenses in sua E p i s t u l a a d S i g e b e r t u m G e m b l a c e n s e m (o. 1112) a c L e o d i e n s e s d e i e i u n i i s q u a t ­ t u o r t e m p o r u m , PL, 160, p. 826A: « Quod putamus intendisse Amularium, qui et primam martii hebdomadam accepit in figura primae generationis, quae est Abraham, et ultimam decembris in figura ultimae generationis, quae est Christus, et tres consecrationes ieiuniorum tres appellavit tesserescedecadas hebdomadarum, quae sunt interstitia eorum ». Novissimus inter antiquiores liturgistas, Amalarium nominat eiusque sententiam quandam adducit R adulphus de Eivo, Tongrensis canonicus (o. 1403), D e c a n o n u m o b s e r v a n t i a l i b e r , Propositio V III, edit. M. H ittorp, 1610, p. 1111D, e L i b r o o f f i c i a l i , 1. IV, c. 3, 14-16. q u ib u s d a m

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e A m a la r ii a u c to r ita te

89

Ps. A lcuinus vero (s. ix-x), L i b e r d e d i v i n i s o f f i c i i s ' , PL, 101, pp. 1173-1286, H ildebertus Cenomanensis (o. 1135), L i b e r d e e x p o s i t i o n e m i s s a e , PL, 171, pp. 1153-1176, H onorius A ugustodu nensis (o. p. 1150), G e m m a a n i m a e et S a c r a m e n t a r i u m , PL, 172, pp. 541-738, 737-806, etsi libenter L i b r o o f f i c i a l i utuntur, neque hunc neque eius auctorem unquam nominant. Eodemque fere pacto silent I oannes A brincensis episcopus (o. 1079), L i b e r d e o f f i c i i s e c ­ c l e s i a s t i c i s , PL, 147, pp. 27-62 (de quo E. D elamare, L e « D e O f f i ­ c i i s e c c l e s i a s t i c i s » d e J e a n d ' A v r a n c h e s , pp. xxxvm-XLVii), auctor E x p o s i t i o n i s d i v i n o r u m o f f i c i o r u m , pp. 199-212 (de qua v. A. F ranz , D i e M e s s e i m d e u t s c h e n M i t t e l a l t e r , p. 426), Maurilius B otomagensis archiepiscopus (1055-1067), L i b e r d e o f f i c i i s e c c l e s i a s t i c i s (ineditus, in cod. Oxoniensi Bibliothecae Bodleianae, lat. 843, s. x m , ff. 126141; de quo E. D elamare, o. c., pp. XLvm-Lix), H ugo de Sancto Victore (o. 1141), D e s a c r a m e n t i s C h r i s t i a n a e f i d e i , PL, 176, 173-618, quamquam in 1. II, parte VII, c. 6, p. 462A-C, integrum locum e L i ­ b r o o f f i c i a l i , 1. I, c. 40, 1-2, profert; E obertus P aululus Ambianensis Magister (s. x h ), D e c a e r e m o n i i s , s a c r a m e n t i s , o f f i c i i s e t o b s e r ­ v a t i o n i b u s e c c l e s i a s t i c i s , PL, 177, pp. 381-456; I oannes B elethus (o. p. 1231), R a t i o n a l e d i v i n o r u m o f f i c i o r u m , PL, 202, pp. 13-166; Siccardus Cremonensis (o. 1215), M i t r a l e s e u d e o f f i c i i s e c c l e s i a s t i ­ c i s s u m m a , PL, 213, pp. 13-436, I nnocentius II I (o. 1216), D e s a c r o a l t a r i s m y s t e r i o , PL, 217, pp. 763-916; P raepositinus Cremonensis (o. 'p. 1231), T r a c t a t u s o f f i c i o r u m (in cod. Salisburgensi Sancti Petri VI-32, ff."l-50,et in aliis cod.); Gulielmus A utìssiodorensis (o. 1231/ 1237), S u m m a d e o f f i c i i s e c c l e s i a s t i c i s (in cod. Parisiensi, Bibliothèque Nationale, lat. 14145, s. x m , ff. 41a-76°, et in pluribus aliis); Gu ­ lielmus D urandus (o. 1296), R a t i o n a l e d i v i n o r u m o f f i c i o r u m . O r d o r o m a n u s a n t i q u u s , edit. M. H ittorp, 1610, praeter alia plura, inter­ posita habet, p. 75C, haec verba e duabus prioribus editionibus L i ­ b r i o f f i c i a l i s , 1. I, c. 15, 2: « Sanctificatur enim vinum non consecra­ tum per sanctificatum panem. Postea communicant omnes ». Unde transierunt, aliquantum m utata, in O r d i n e m o f f i c i o r u m e c c l e s i a e L a t e r a n e n s i s , edit. L. FlSCHER, p. 58. Igitur inde a saeculo Xm ineunte libri ceteraque Amalarii scripta auctoritatem quam eo usque constanter obtinuerant, cito, u t vide­ tur, amiserunt, adeo u t eodem saeculo ad finem vertente iamiam paene oblivioni data essent. Nova nimirum tempora orta erant. Sed non omnes coaevos suos Amalarius amicos habuit et admi­ ratores. Immo in nullo fere opere non fatetur plures habere se sua­ rum interpretationum adversarios illosque non parum timere. Quas autem iras in uno saltem viro, Floro Lugdunensi diacono, scriptis

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

90

A m a la r ii o p e r a lit u r g ic a

suis excitaverit, quae ab eodem vituperia, quas obtrectationes, in­ sectationes, insimulationes in se converterit, adeo ut a concilio quo­ dam condemnaretur, breviter in vita Amalarii memoravimus. Hic satis erit ex ordine temporum praecipua scripta percensere, quae sua aetate contra Amalarium eiusque libros ac doctrinam, fortasse ab uno Floro Lugdunensi, edita sunt. 1. F lori Lugdunensis, O p u s c u l u m a d v e r s u s A m a l a r i u m I I I seu E p i s t o l a F l o r i L u g d u n e n s i s d i a c o n i a d T h e o d o n i s v i l l a e c o n c i l i u m a d v e r s u s l i b r o s A m a l a r i i , PL, 119, pp. 94D-96C; MGH, C o n c i l i a a e v i C a r o l i n i , t. I, pp. 769-77037. Etenim non est baec, ut volunt E. Mônchemeier et A. Werminghoff, prior pars orationis cuiusdam a Floro, in concilio Carisiacensi anno 838, mense Septembri, dictae, sed epistula ad Patres in concilio ad Theodonis villam anno 835, mense februario ac martio, congregatos. I. M. H anssens, D e F l o r i L u g d u n e n s i s « O p u s c u l i s c o n t r a A m a l a r i u m », in E p h e m e r i d e s l i t u r g i c a e , 47 (1933), pp. 17-23; 27-30. 2. I n v e c t i o c a n o n i c a M a r t i n i p a p a e i n A m a l a r i u m o j f i c i o g r a p h u m , quae, excepta absurdissima eius praefatiuncula atque inscriptione, a Floro quoque exarata aestimari potest annis 835/838, inter con­ cilium Theodonis villae et Carisiacense. De ea v. huius I n t r o d u c t i o ­ n i s c. 12. Novam editionem eius praebemus ad num. VII, A. 3. Adnotationes marginales codicis ParNi, auctore, u t videtur, eodem Floro, anno 835, cum primum Amalarii libros « ex parte ali­ qua » legit. De iis v. huius I n t r o d u c t i o n i s c. 13, a. 1. Textus exhibe­ tur ad num. VTII, ultimo loco. 4. C o n t r a q u a t t u o r l i b r o s A m a l a r i i a b b a t i s , PL, 119, pp. 339A350B, auctore Agobardo Lugdunensi ep. (o. 840), vel Floro, ut putat A. Wilmart, U n l e c t e u r e n n e m i d ' A m a l a i r e , in R e v u e B é n é d i c t i n e , 36 (1924), p. 327; J. M. H anssens, U n d o c u m e n t « a n t i a m a l a r i e n », in E p h e m e r i d e s l i t u r g i c a e , 41 (1927), p. 240. Quod opus annis 835/ 838 scriptum esse putamus. 5. Flori Lugdunensis O p u s c u l u m a d v e r s u s A m a l a r i u m I seu E p i ­ s to la F lo r i to tiu s v e r ita tis p le n a la r ii

quondam

L u g d u n e n s is

c o n tr a f a ls ilo q u a s a d in v e n tio n e s A m a ­

c h o r e p is c o p i d e

c o rp o re D o m in i tr ip a r tito ,

PL, 119, pp. 71D-80A; MGH, E p i s t o l a e C a r o l i n i a e v i , t. III, pp. 267273. Hanc epistolam Florus ad concilium Carisiacense mense Sep­ tembri anni 838 misit. I. M. H anssens, D e F l o r i L u g d u n e n s i s « O p u ­ s c u lis c o n t r a A m a l a r i u m », in E p h e m e r i d e s l i t u r g i c a e , 47 (1933), pp. 16-17; 23-26. 6. Flori Lugdunensis O p u s c u l u m a d v e r s u s A m a l a r i u m I I seu O p u s c u lu m nuper

de

h a b itu m ,

ca u sa

fid e i

apud

C a r is ia c e n s e

PL, 119, pp. 80A-94C; MGH,

e p is c o p o r u m C o n c ilia

c o n c iliu m

a e v i C a r o lin i,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e A m a la r ii a u c to r ita te

91

t. I, pp. 778-782; 770S8-778. Nam manifesto falsa est sententia R. Mòncliemeier et A. Werminghoff, alteram huius opusculi partem esse cum O p u s c u l o I I I in unum eoniungendam, quod illa et hoc sint duae partes unius eiusdemque orationis a Floro in concilio Carisiacensi habitae. Re vera O p u s c u l u m I I I terminatur verbis « optata gaudeant sanitate », pp. 96C, 77037, totum vero O p u s c u l u m I I est condemnationis Amalarii a concilio Carisiacensi decretae narratio, idemque monitio qua ecclesiae Lugdunensis magister suos a falsa doctrina avertere veraque altius imbuere satagit. I. M. H anssens, D e F l o r i L u g d u n e n s i s « O p u s c u l i s c o n t r a A m a l a r i u m », in E p h e m e r i ­ d e s l i t u r g i c a e , 41 (1927), pp. 17-23; 27. 7. L i b e r d e d i v i n a p s a l m o d i a , PL, 104, pp. 325C-330A, quae est editio Baluziana e cod. Parisiensi Bibi. Nat., lat. 2853, ff. 213-216. Continetur idem liber, sed sine inscriptione, codice Fuldensi Aa 20, f. 113r-115r. Nulla autem ratio est existimandi textum quem praebet uterque codex non esse integrum, etsi R. Mônchemeiek, A m a l a r v o n M e t z , pp. 60, 61-62, contrarium constare asseverat; sed idem vir certo demonstrasse dicendus est auctorem L i b r i d e p s a l m o d i a - d i v i n a non esse Agobardum sed Florum. Ibid., pp. 60-61; J. M. H anssens, U n d o c u m e n t « a n t i a m a l a r i e n », in E p h e m e r i d e s l i t u r g i c a e , 41 (1927), p. 238. (Tollantur autem quae ibi dicuntur de titulo A gobardus, T r a c t a t u s d e v e t e r i r i t u p s a l m o s i n e c c l e s i a c a n e n d i · , haec enim vel si­ milia in codice Fuldensi saeculo x vn tantum vel xvm adscripta sunt, deinde e parte erasa). L i b r u m d e d i v i n a p s a l m o d i a sequitur in eodem codice Fuldensi, ff. 115r-124r, L i b e r d e c o r r e c t i o n e a n t i p h o n a r i i , PL, 104, pp. 325B-340A, at hoc solo titulo inscriptus: I n c i p i t p r e f a t i o a n t i p h o n a r i i e c c l e s i a e L u g d u n e n s i s . J. M. H anssens , U n docum ent « a n t i a m a l a r i e n », p. 238. (Hic quoque corrigatur quod de titulis af­ firmatur. Est enim opus Agobardi). 8. Scriptum anonymum codicis Metensis 3, Bibi, municip., 65, ff. 435v-437r, de quo v. J. M. H anssens, U n d o c u m e n t « a n t i a m a l a ­ r i e n », in E p h e m e r i d e s l i t u r g i c a e , 41 (1927), pp. 237-244. Non impro­ babilis esset sententia quae etiam hunc libellum Floro adscriberet. Certe post Agobardi fibrum C o n t r a q u a t t u o r l i b r o s A m a l a r i i a b b a t i s , PL, 104, pp. 339A-350B, exaratus est.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

92

A m a la r ii o p e r a lit u r g ic a

CAPITULUM Y

De universa huius editionis ratione I. Non edimus Mc msi scripta Amalarii liturgica. Haec autem in­ ter tres tomos sic partimur, ut primus opera illius minora, alter L i ­ b r u m o f f i c i a l e m , tertius L i b r u m d e o r d i n e a n t i p h o n a r i i complectatur. Porro iisdem operibus, certe authenticis, E c l o g a s d e o r d i n e r o m a n o e t d e q u a t t u o r o r a t i o n i b u s e p i s c o p o r u m s i v e p o p u l i i n m i s s a adiungimus, epistulis vero ab Amalario exaratis paucas quasdam ab aliis ad eum missas, sed quae ab illis separari non poterant. Epistulas ab ipso Amalario libello II I L i b r i o f f i c i a l i s adieetas suo loco exhibemus. Continet praeterea editio nostra appendicis instar quaedam opera quae cum amalarianis artissime cohaerent: E p i s t u l a m a d G a r o l u m i m p e r a t o r e m d e c a e r e m o n i i s b a p t i s m i , commentarium D e r e g u l a s a n c t i B e n e d ic ti p r a e c ip u i

a b b a tis ,

O r d in is

to tiu s

m is s a e

e x p o s itio n e m

p r io ­

et eiusdem E x p o s i t i o n e m a l t e r a m . II. Ad vocabulorum scripturam seu orthographiam referimus assimilationem vel dissimilationem in scribendis vocibus quibusdam compositis, usum diphtongi ae vel, pro ea, simplicis litterae e sive e, insertionem vel omissionem litterae p inter litteras m et n, usum vel omissionem litterae h, promiscuum usum litterarum m et n, e et i, i et y, o et u, t et c, etc., in quibusdam vocibus, leviores varie­ tates in scribendis verbis hebraicis. Porro scripturam sive ab ipso Amalario sive a librariis eius usurpatam, quantum fleri poterat, ad fidem codicum restituere conati sumus. Quare in terminationibus casus genitivi vel dativi singularis, nominativi vel vocativi pluralis, vel in praepositione « prae » semper diphtongo ae utimur, quem usum indicant omnes meliores codices. In ceteris vero vocabulorum scripturis rationem meliorum codicum sequimur, et, ubi hi inter se differunt, eum modum qui in maiore eorum numero servatur. In solvendis compendiis IHC, IHS, ihs, ihu, ihm, notam H vel h sola littera e reddidimus, quia, quidquid de ea re opinabantur homines medii aevi, illa est una eiusdem notae vera vis, nec nobis aliud scri­ bendum erat, nisi quod erat scriptum. III. Apparatus variarum lectionum positivus est, id est omnes et singulas lectiones textus in omnibus et singulis codicibus adesse testatur, quorum series in capite apparatus ponitur, iis codicibus exceptis qui, utpote lectiones a textu alienas praebentes, post has singulas in eodem apparatu indicantur. Ex apparatu tamen exclu-

rem

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e u n iv e r s a h u i u s e d i t i o n i s r a t i o n e

93

simus minuta illa ac singularia menda, eadem plerumque absurda., quibus foedatur textus codicum quorundam. Si qui codex propter lacunas vel omissiones partes tantum textus continet, vel ad vicem deficientis codicis fungendam per partes tan ­ tum adhibetur, versus in quo idem incipit vel desinit, numero suo indicatur, adiecto signo - post vel ante codicis notam. Si vero codex in eadem pagina incipit et desinit, vel desinit et incipit, hoc binis versuum numeris et uno vel gemino signo - demonstratur. Uno de­ nique numero sine ullo adiecto signo, vel cum gemino signo -, si codex in eodem versu incipit ac desinit, vel desinit et incipit. A A A A A A

codex A incipit in versu 3. (3-) (-3) » » desinit in versu 3. (3-9) » » incipit in versu 3, desinit in 9. » » desinit in versu 3, incipit iterum in 9. (-3,9-) » » incipit in versu 3, in eodem desinit. (3) » » desinit in versu 3, incipit iterum in eodem. (-3-)

In ipso autem textu locus in quo codex incipit vel desinit li­ neola 1 signatur. Quod vero ad orthographiam attinet, apparatus positivus mi­ nime est, sed verborum scriptura ad regulam quam supra definivi­ mus determinatur. Quare indicationes quales hae: presbyter] s u p p i . A, presbyter magnus] i n v . A, nihil significant de orthographia vocis « presbyter » in codice A. Attamen in ipso lectionum variarum appa­ ratu verba quae uno tantum codice praebentur, cum sua propria orthographia proponuntur; quae autem in pluribus codicibus, sed cum eadem orthographia, pari modo exhibentur; denique quae plu­ ribus codicibus, et cum varia orthographia, eo modo scribuntur quo scripta sunt in primo ex indicatis codicibus, nisi quando utile videa­ tu r diversas istas orthographias demonstrare. IV. De significatione signorum r 1 vide praefatiunculas E c l o g a ­ r u m d e o r d i n e r o m a n o et L i b r i o f f i c i a l i s . Verba quae nobis contra co­ dicum testimonium in textu supplenda visa sunt, intra parentheses quadratas, [ ], ponuntur; e contrario verba quae in cunctis appa­ ratus codicibus praebentur, a t nihilo minus delenda videntur, pa­ renthesibus acuminatis, < >, clauduntur. I n v e r t i dicimus verba quae alio atque in textu ordine ponuntur; c o n v e r t i , quae, postquam inversa sunt, rursus eodem quo in textu ordine collocantur. Post voces s e d c o r r . mente supplendae sunt « in lectionem in textu receptam »; post e c o r r . , « pro lectione in textu recepta ». Verbis e . m . , id est eadem manu qua scriptus est ipse textus illo codicis loco, a . m . , id est alia aliqua manu atque idem textus,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

94

A m a la r ii o p e r a litu r g ic a

non librarii alienius manum designamus, sed ipsius scripturae di­ versam speciem, seu diversam illius, figurae, coloris, elegantiae, ac­ curationis rationem. VI. Ubicumque in praefationibus vel in notis opus quodvis ali­ quam ex suis editionibus indicando determinandum est, idemque opus in Patrologia latina vel graeea J. P. Migne adest, hanc editio­ nem eo fine adhibendam esse censuimus. Dubium namque non vide­ tu r quin per hanc collectionem multo brevior atque expeditior sit via ad varia opera agnoscenda, quam per singulorum recentissimam quamque editionem criticam.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

PARS II DE SINGULIS QUAE HIC EDUNTUR OPERIBUS

Codices eo percensentur ordine, quo in constituendo textu et apparatu variarum lectionum adhibentur, eaque ratione describun­ tur, quae cum eorum auctoritate et momento congruat. Exceptis iis de quibus contrarium dicitur, ceteri omnes mem­ branei sunt.

CAPITULUM VI A) - De « Epistula Petri abhatis Nonantulani ad Amalarium » ( P e t r . ) B) - De «Epistula Amalarii ad Petrum Nonantulanum » ( N o n . ) Duo sunt codices, quorum uterque ambas epistulas continet. Turicensis (Tur, H) - Zürich, Zentralbibliothek, Car. C 102 (nunc: 268), 275 X 187 mm., 93 fol., s. ix-x. Constat hodie e 13 fasciculis qui, ut videtur, omnes quaterniones sunt, praeter 2 ac 13, qui sunt quiniones; 3, 4 ac 6, qui terniones. Fasciculi 1, 2, 3, 4, 5, 7, 10, 11, 13, singuli singulis litteris A, B, C, D, E, H, M, X, P signantur. An­ tea autem plures fuerunt fasciculi; deest enim unus post fasciculum 5, unus post 9, unus vel plures post 13 seu ultimum. Praeterea in fasciculo 1 deest folium 2 et 3; in fasciculo 2 folium 5 (nunc fasci­ culo 4 insertum), 6, 7, 8; in fasciculo 3 folium 2; in fasciculo 4 folium 3 aliud non est quam folium 5 fasciculi 2; folium vero 4, quod ipsi ternioni adiunctum est, re vera est eiusdem fasciculi 4 folium 6 seu penultimum; verus ergo eius locus est inter folia hodie numero 24 ac 25 signata. Fasciculo 5 deest folium 6; fasciculo 6 folium 1 et 2; fasciculo 8 folium 3. Beliqui fasciculi integri videntur. Quae videatur fuisse prima codicis constitutio, haec tabella de­ clarat: Fasciculorum num eri hodierni

1

2 3 4

Fasciculorum constitu tio

Fasciculorum notae

A B C D

Fol. Fol. Fol. Fol.

1 X X 2||3 4 5 6 7 θ 9 10 20 HX X X 11 12 13 X 14 H15 16 17. 18 19 22 1 23 1 24 21 25

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

96

A m a la r ii o p e r a litu r g ic a

Fasciculorum Fasciculorum numeri hodierni notae 5 (Deest) 6 7 8 9 (Deest) 10 11 12 13 (Desunt)

E [P] [G] H [I] [K] [L] M X [Ο] P [Q], etc.

Fasciculorum constitutio Pol. 26 27 28 29 1130 X 31 32 Fol. Fol. Fol. Fol.

X 37 45 52

X 33 H34 35 36 38 39 40 H41 42 43 44 46 X 47 U48 49 50 51 53 54 55 || 56 57 58 59

Fol. Fol. Fol. Fol.

60 68 76 84

61 69 77 85

62 70 78 86

63 || 64 65 7 1 1| 72 73 79 1180 81 87 88 1189

66 74 82 90

67 75 83 91 92 93

Quae vero codex contineat, singillatim percenset M. Andrieu , L e s « O r d i n e s r o m a n i », pp. 459-464. Vide etiam C. Mohlbebg, K a t a l o g d e r E a n d s c h r i f t e n d e r Z e n t r a l b i b l i o t h e T c Z u r i c h , I, p. 113. Complecti­ tur, ff. l-32v, seriem quandam benedictionum atque ordinum; ff. 33r55v, excerptum ex Etymologiis Isidori Hispalensis, sicut in cod. Ro­ mano YE2, ff. 133v-157v, PL, 82, pp. 228-235; 296-297; ff. 55r-59r, De baptismi officio ac misticis sensibus, id est excerpta de missa et de baptismo ex operibus eiusdem s. Isidori, s. Augustini, s. Am­ brosii, s. Cypriani, sicut in cod. Parisiensi 12, ff. 25v-35v et in Ro­ mano YE2, ff. 158r-161v; cfr. Yaticanum Regin. lat. 69, s. ix maiore pro parte, ff. 116r-122r, apud A. W ilmart, A n a l e c t a B e g i n e n s i a , pp. 157-166; M. Andkieu , L e s « O r d i n e s r o m a n i », p. 299 (de codi­ cibus Yaticano 1, etc.); f. 59v, brevissimam quamdam symboli ex­ positionem et initium (usque ad verba « eius audiatur. E t quando dicitur ») E x p o s i t i o n i s m i s s a e « D o m i n u s v o b i s c u m », 1, cuius reli­ quam partem continebat fasciculus qui in te r hodiernum 9 et 10 de­ sideratur. Cetera codicis folia complectuntur Amalarii opera et tres epistulas ad eum missas: ff. 60r-68r, C a n o n i s m i s s a e i n t e r p r e t a t i o n e m a vocibus « et mediatorem venisse ad convallem lacrimarum », 1; nam priorem partem praebebat fasciculus quem diximus; ff. 68r-69r, E p i s t u l a m a d P e t r u m a b b a t e m E o n a n t u l a n u m · , ff. 69v-70r, E p i s t u l a m C a r o l i i m p e r a t o r i s a d A m a l a r i u m p r i o r e m et a l t e r a m · , ff. 70r-76v, E p i ­ s tu la m

ad

s tu la m

P e tr i

C a r o lu m a b b a tis

im p e r a to r e m

d e s c r u tin io

N o n a n tu la n i

ad

e t b a p tis m o ·,

A m a la r iu m ·,

marinos, PL, 101, pp. 1287-1288; ff. 78r-82v, M d i c e m p r i o r e m · , ff. 87r-93v et 83r-86v, M i s s a e

f. 76v,

E p i­

ff. 77r-78r, Yersus

is s a e

e x p o s itio n is c o ­

e x p o s itio n is

c o d ic e m

a lte r u m .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e P e t r i V o n a n tu la n i e t A m a la r ii e p is t u lis

97

Textus utriusque epistulae, Petri Nonantulani ad Amalarium et Ama,la,rii ad Petrum, quem praebet codex, integer est, sed ortho­ graphia mendosissima, verbis quibusdam ita depravatis u t vix in­ tellegantur. Scriptura est minuscula carolingica, sed aliquantum pro­ cera, rudis, incondita, unius eiusdemque manus, e fine s. ix vel po­ tius ex initio X. - M. A ndhiexj, L e s « O r d i n e s r o m a n i », pp. 458-464; C. Mohlberg, K a t a l o g d e r H a n d s c h r i f t e n d e r Z e n t r a l b i b l i o t h e k Z u ­ r i c h , I, p. 113. Monachensis 7 (Mom, M) = Muenchen, Staatsbibliothek, c. lat. 13581, 193 X 284 mm., 284 fol., s. ix ex. E conventu Eatisbonensi Fratrum Praedicatorum, ubi signabatur numero 181. Constat e 35 vel 36 fasciculis. Continet, ff. l-226v, 252r-261v, 261v-284, tractatus exhegeticos et homilias quarum seriem describit catalogus; ff. 226v242v, epistulas aliquot Alcuini; f. 243r, E p i s t u l a m P e t r i a b b a t i s N o n a n t u l a n i a d A m a l a r i u m · , ff. 243r-244v, Versus marinos, PL, 101, pp. 1287-1288; ff. 244v-251v, E p i s t u l a m a d C a r o l u m i m p e r a t o r e m d e s c r u t i n i o e t . b a p t i s m o · , ff. 261v-262v, De vestibus pontificalibus, ine. « Incipiamus enim adiuvante domino »; des. « maiori indiget inda­ gatione ». Orthographia multo emendatior est quam in codice Turicensi. Scriptura est carolingica minuscula, plurium manuum, e fine saeculi ix. - C. H alm, etc., C a t a l o g u s c o d i c u m l a t i n o r u m , t. IV, pars 2, pp. 113-114. Editiones duae sunt. F robenius F orster, A l c u i n i o p e r a , t. II, p. 519; eadem in PL, 99, pp. 890-892; P h . J affé , M o n u m e n t a C a r o ­ l i n a , pp. 422-423; eadem apud E. D uemmler, MGH, E p i s t o l a e C a ­ r o l i n i a e v i , t. III, pp. 245-246. Haec editio gravioribus quibusdam mendis vitiatur (« vestre » pro « vestris », « memorativas », pro « me­ moratus », « Christo » pro « Domino »), etc. Codex Turicensis archetypo vicinior esse videtur. Etenim ordo quo Amalarii scripta atque epistulae ad eum missae in eo disponuntur, ille est quem demonstrat ipse Amalarius in sua epistula ad Petrum Nonantulanum. Voces enim « operi vobis specialiter directo » non possunt referri, nisi ad M i s s a e e x p o s i t i o n i s g e m i n u m c o d i c e m . Ordi­ nem vero codicis Monachensis secundarium esse ostendit suppressio epistularum C a r . I ac I I et missae expositionis C o d . I ac I I · , porro his suppressis necesse fuit P e t r . et V e r s u s m a r i n o s ante B a p t . transferre. In ep istu la A m alarii

In codice T uricensi

In codice M onacliensi

N on. P e tr . V ersu s C ar.

I

et

II

C ar.

I

et

m a r in i

II

7 — A m a la r ii O p e ra - T. I.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Amalarii opera liturgica

98 I n e p i s t n l a A m a l a r ii

B a p t. P e tr. V ersu s m a r in i Cod. I et I I

I n c o d ic e T u r ic e n s i

B a p t. P e tr. V ersu s m a rin i Cod. I et I I

I n c o d ic e M o n a c h e n si

B a p t.

Attamen comparatione textus V ersu u m m arin oru m textusque B a p t. in codice Turicensi cum iisdem textibus in codice Monachensi manifestum fit hunc codicem non esse ab altero ortum. Y. E. D uemm, MGH, P oetae la tin i a evi Icarolini, t. I, pp. 426-428 et huius In tro d u c tio n is c. 7. Non solum ambae epistulae authenticae apparent, sed authenticitatem quoque E p istu la e a d C arolum im peratorem de scru tin io et baptism o (B a p t.), E p istu la e C aroli ad A m a la riu m I ac I I (C ar. I ac I I ) , M issa e ex p o sitio n is g em in i codicis (Cod. I ac I I ) extra omnem dubitationem ponunt. C anonis vero m issa e in terpretation em partem huius expositionis existimandam suo loco demonstramus. Editio utriusque epistulae praebet ipsum textum codicis Turicensis, sed crassioribus mendis expurgatum; propria tamen codicis lectio plerumque in apparatu refertur. Quas emendationes, quod ad P e tr. pertinet, codex Monachensis confirmat, cum in ceteris rebus vix ullam lectionem a textu codicis Turicensis aberrantem habeat. Diphtongum ae et litteram t (pro c) ad normas nostras generales restituimus. l e k

CAPITULUM VII A) - De «Epistula Caroli imperatoris ad Amalarium priore» (C ar. I ) B) - De « Epistula Amalarii ad Carolum imperatorem de scrutinio et baptismo » (B a p t.) G) - De «Epistula Caroli imperatoris ad Amalarium altera» (C ar. I I ) Novem codices repperimus qui has epistulas continent: unum qui eas cunctas, unum qui Car. I et B a p t., septem qui B a p t. tantum complectuntur. Sunt illi: Turicensis (Tur, H), cuius descriptionem quaere in c. 6. Monachensis 7 (Mom, M), item. In hoc autem codice ordo E p i ­ stu lae a d C arolu m im p era to rem de scru tin io et baptism o valde per­ turbatus est; est hic: De symbolo. Simbulum autem... ita credimus, 23-27; De parvulis non loquentibus. Potest fieri ut qui... operit mul­ titudinem peccatorum, 51-58; De caticumino. Scimus enim excellen-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Caroli imp. et Amalarii epist. de bapt.

99

tissime... a peccatis qu§ gessimus, 4-22; De exorcizatione. Exorciza^ tur id est... Hucusque Agustini, 28-50. Desideratur vero tota prima pars seu introductionis paragraph 1-3. Vaticanus Es (VatEs, B) = Città del Vaticano, Biblioteca Apo­ stolica Vaticana, Beginensis lat. 284, 180x260 mm,, 32 -f 2 fol., saec. IX . Constat e quattuor quaternionibus numeris I-IV signatis. Prius in monasterio Floriacensi S. Benedicti (ff. 23r; 32v); deinde in bibliotheca Petaviana, cum nota 605; postea in bibliotheca Christinae reginae, cum nota 1397 (f. l r). Continet ff. l r-23r Librum Theodulfì Aurehanensis ad Magnum Senonensem ep. de ordine bap­ tismi, PL, 105, pp. 223-240; ff. 23v-32v, E p is tu la m a d C arólum de scru tin io et b a ptism o. Scriptura est minuscula carolingica e medio saec. IX ; alia manu exarata sunt ff. l r-23r, aha ff. 23v-32v. Folia quae­ dam rescripta videntur. Sampaulinus 1 (SPai, Li) = Sankt-Paul im Lavantthal (Kàrnten), Stiftsbibliothek, 25/2/20, 38 fol., saec. x. Antea notatus X X V Ohm Samblasianus? Constat e quinque fasciculis, quorum 5 (ff. 3138) quaternio est ac numero X X X signatur, cum ceteri fascicuh nu­ meris careant. Singulae paginae quaternionis 3 et 4 undetricenos versus constanter habent, quaternionis 5 septenos et vicenos. Con­ tinet codex, praeter aha, ff. 28r-30v, Eationem canonum paenitentiae presbyteris dandae, in qua inserta sunt L ib r i officialis 1. III, c. 42, D e consueto tem pore m issa e, et c. 8, D e G loria in excelsis Deo; f. 31r vacuo, ff. 31v-38v, E p is tu la m a d C arolum im peratorem de scru ­ tin io et b a p tism o . Scriptura quaternionis 5 est carolingica minuscula saec. x. Parisiensis X 2 (ParX2 , P) - Paris, Bibliothèque nationale, Houv. acq., c. lat. 450, 148 Xl73 mm., 73 f. + 1 f. tituh recentioris (s. xvm ) + 2 f. externa, saec. ix /x . Ohm Buherianus fuit cum nota E. 154. MDCCXXI; deinde monasterh Sanctae Mariae Claraevahensis, unde in bibhothecam publicam Trecensem et fortasse etiam in bibliothe­ cam Scholae Medicinae Montis Pessulani (1797) migravit; postea cohectione G. Libri cum nota 69 comprehensus (1845 circ.), comiti Ashburnhamensi venditus est (184.7); denique anno 1888 a Biblio­ theca Xationah Parisiensi recuperatus eaque occasione notis et Acq. 8070 (Libri) signatus. Fol. 73r manu quadam e saeculo ix /x additum est breve carmen quo significatur Heiricum abbatem hunc hbrum ob requiem animae suae et propter vitae caelestis amorem Salvatori dedicasse; quis autem ihe Heiricus sit ignoramus. Constat codex e decem fasciculis, quorum novem priores numeris X X I-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

100

Amalarii opera liturgica

X X Y IIII signantur, ultimus numero caret. Fasciculus 9 (ff. 60-69) quinio est; fase. 10 (ff. 69-73) quinque folia habet. Codex humore corruptus est, textusque 6 priorum foliorum magna e parte periit. Complectitur: f. l r, conclusionem sermonis vel homiliae cuiusdam de festis paschalibus, cuius extrema verba sunt: « ad illam letitiam... perducere dignetur qui nos... Christus Deus noster, qui», etc.; ff. l r-6r, tractatum de baptismi ritibus, qui ine. « Baptisma grecum nomen est, quod in latinam linguam»; des. «baptismus, quem dedit ille qui sacramentum dandi, cum discederet, non amiserat »; eundem vero ordinem fere sequitur quem epistula Alcuini ad Oduinum, PL, 101, pp. 611-614; ff. 6r-12v, commentarium de iisdem ritibus et de symbolo editum ab E. Maetène , D e ritib u s, t. I, pp. 62-63; com­ plectitur totam epistulam Alcuini ad Oduinum, sed cum additioni­ bus pluribus; ff. 12v-15v, E p istu la m ad C arolum im peratorem , de scru ­ tin io et b a p tism o a verbis « Scimus enim omnes homines sub iugo peccati » (4) usque ad finem, sed omisso toto loco: « Dixistis, serenissi­ me auguste... caelestia petere » (55-56); ff. 25v-73r, homiliam S. Eligii Xovioniensis episcopi, PL, 40, pp. 1169-1190; edit. B. K busch, MGH, S crip to re s reru m m ercvin g ica ru m , t. 1Y, pp. 705-708; 749-761. Scriptura videtur esse unius manus e saeculo ix-x. L. D elisle, C atalogue des m a n u scrits des fon ds L ib r i et B a rro is, pp. 39-40; p. xm , n. 1. Sangallensis 5 (SGas, G) - Sankt Gallen, Stiftsbibliothek, c. lat. 446, 185x250 mm., 344 pag., saec. x in. Constat e 23 fasciculis, quorum 12 priores (pp. 1-168) numeris I-X II signantur, 8 sequentes (pp. 169-296) numeris I-VIIÏ, cum 3 ultimi (pp. 297-344) numeris careant. Omnes quaterniones esse videntur, praeter 13, qui binio est (pp. 161-168). Paginae 12 priorum fasciculorum vicenos septenos versus habent, paginae 11 ultimorum pleraeque vicenos quaternos. Quae paginis 160, 161, 163 a versu 7, 164-169 continentur, saeculo x i addita sunt, cum duae fasciculorum series in unum coniunctae sunt. Sermo s. Ioannis Chrysostomi, pp. 162-163, ad vers. 7, paulo antea additus quoque videtur. Prior pars codicis continet ordines complu­ res et paucas quasdam expositiones, inter quas, pp. 18-45, Eclogas de ordine rom ano et de quattuor orationibus episcoporu m sive p o p u li in m issa·, pp. 85-105, E x p o sitio n e m m issae « D o m in u s vobiscum », PL,

138, pp. 1163-1173; pp. 145-146, epistulam Alcuini ad Oduinum de baptismo, PL, 101, pp. 611-614; pp. 147-159, E p istu la m ad C arolum im p era to rem de scru tin io et baptism o. Praeter alia quaedam, minora, altera pars complectitur capitularia Theodulfi Aurelianensis et Haitonis Basileensis, PL, 105, pp. 275-282; pp. 763-768, Walafridi Stra­ bonis Libellum de exordiis et incrementis quarundam in observa-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Caroli imp. et Amalarii epist. de bapt.

101

tiofllbus ecclesiasticis rerum, PL, 114, pp. 919-966; s. Hieronymi epistulam 106, Ad Sunniam et Fretelam de quibusdam verbis psal­ morum, PL, 22, pp. 837-867. Scriptura in utraque parte, praeter paucas paginas, plurium manuum est e saeculo x ineunti. Scherrer, V erzeich n iss, pp. 144-146; M. A ndrieu , L es « O rdines rom an i », pp. 336-343. Einsiedlensis 2 (Eim, E) - Einsiedeln, Stiftsbibliothek, c. lat. 1 1 0 , 2 0 0 x 2 6 9 mm., 4 3 0 pag., x i saec. Sicut codex Sangallensis 5 , hic quoque e duabus partibus componitur, quarum prior, pp. 1 - 1 6 2 , e decem fasciculis non numeratis, altera, pp. 1 6 3 - 4 3 0 , e septemdecim fasciculis numeris I-XVII notatis constat. Prior pars, et pro rebus quas continet et pro harum ordine, priori parti codicis Sangallensis plane aequalis est, nisi quod oVnittit Ordinem librorum catholicorum et Denuntiationem ad electos, quam Sangallensis pp. 1 0 6 - 1 2 0 prae­ bet, et ea pleraque quae in eodem hoc codice p p . 1 6 0 - 1 6 9 addita esse diximus. Altera vero pars L ib ru m officialem praebet a 1. III, c. 1 2 ad finem 1. IV. G. M e i e r , C atalogus, t. I, p p . 9 0 - 9 1 ; M . A n d r i e u , L es « O rdines ro m a n i », pp. 1 3 5 - 1 3 7 ; J . M . H a n s s e n s , L e texte, 1 9 3 3 , pp. 2 3 3 - 2 3 4 . Stutgardensis 1 (Stui, T) - Stuttgart, Landesbibliothek, H. B. VI, 108, s. xi. Antea in bibliotheca monasterii Ss. Martini et Oswaldi Weingartensi cum nota C 1 fol. Continet praeter alia, Ordinem missae et rationum quae in ea continentur e Libro officiorum Isidori; E p i ­ stu la m a d A u g u stu m a D eo coronatum C arolu m de cerem oniis baptism i·,

poenitentiale mutilum; de modo celebrandi missam. K. L ôffler, D ie H an dsch riften des K lo ste rs W ein g a rten , p. 69. Atrebatensis 2 (Atre, A) - Arras, Bibliothèque municipale, c. 685 (741), 148x235 mm., 142 fol., quorum 4 sunt folia externa mem­ branacea, duobus foliis externis chartaceis aucta; saec. xn. E mo­ nasterio S. Vedasti Atrebatensis, ubi notabatur 88 B. Aliae notae an­ tiquae: 94 et B. 94. Continet, ff. 3-128, seriem capitulorum de officiis clericorum seu « Regulam canonicorum » (f. 128v); ff. 128v-129r, alia capitula de continentia clericorum; f. 129v, genealogiam comitum Flandrensium usque ad Balduiniim vn (ob. 1119); ff. 130r"v, E p i­ stu lam C aroli im p era to ris a d A m a la r iu m Z; ff. 130v-134v, E p istu la m de scru tin io et baptism o usque ad verba « quç per unum hominem in­ travit in mundum Christiano adiutorio liberetur » (50), sed ultima parte f. 134v vacua; ff. 135r-139r, expositionem quandam doctrinae catholicae «Credimus unum deum esse patrem et filium... et com­ municaturus satisfaciat lacrimis »; ff. 139v-140r, epistulam VI et VII ex iis quae falso s. Augustino et Bonifacio comiti adscriptae sunt, PL, 33, p. 1096. Catalogue général... des d ép a rtem en ts , t. IV, pp. 272-273.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

102

Amalarii opera liturgica

Alii duo codices epistulam priorem Caroli imperatoris praebent, eam tamen non ad Amalarium missam, sed, ut est in priore codice, ad Odilbertum Mediolanensem directam, ut in altero, ad nullum de­ terminatum archiepiscopum. Sampaulinus 2 (SPa2 , L2 ) - Sankt-Paul im Lavantthal (Kàrnten), Stiftsbibliothek, 25/2/35, 78x172 mm., 168 fol., saec. x. Antiquior nota: X X Y -^r. Continet, praeter alia, f. 138, epistulam Caroli Ma­ gni imperatoris ad Odilbertum Mediolanensem episcopum de ratione baptismi administrandi ac, ff. 139r-145v, Odilberti responsum ad eundem Carolimi. F. W iegand, E rzbischof O dilbert, pp. 19-23. Vindobonensis 4 (Vim, V) - Wien, Xationalbibliothek, lat. 398 (iur. can. 45), 150 f., saeculi x n (1154-1159). Prius in bibliotheca monasterii S. Crucis ad Vindobonam, deinde Universitatis fuit, po­ stea Sebastiani Tengnagel, I. U. D. et Caesareae bibliothecae prae­ fecti. Continet Codicem epistolarem Udalrici Bambergensis (o. 1128?); edit. P h. J affé , M o n u m en ta B am bergen sia, pp. 1-469; f. 13, formu­ lam epistulae a Carolo Magno archiepiscopis mittendae de modo baptismi administrandi. Editiones sunt: E p istu la x C aroli I . F robenius F orster, A lc u in i opera, t. II p. 520; P h . J affé , M o n u m en ta C arolina, pp. 402-403; PL, 99, p. 892; E. D uemmler, MGH, E p isto la e Icarolini aevi, t. III, p. 242. E p istu la e A m a la r ii. H. Canisius , A n tiq u a e lectionis t. V I , pp. 369379, e codice olim Weingartensi, hodie Stutgardensi H. B. VI, 108 (Stui, T), et I. B asnage, T h esau rus, t. II, p. I, pp. 543-548; A. Quer cetanus, B e a ti F la c c i A lb in i... opera, pp. 1151-1152, e cod. Petaviano, hodie Vaticano Reginensi lat. 284 (VdtR5,R) ; F robenius F orster, A lc u in i opera, t. II, pp. 520-524, ex ed. Canisiana et co­ dice Turicensi Car. C 102 (Tur, H); PL, 99, 893-901; C. Lecointe, A n n a le s ecclesiastici, t. VII, pp. 209 ss.; J. X. H ontheim, H isto ria T re v ire n sis, t. I, pp. 158-163, e Canisiana edit.; M. Gerbert, M on u ­ m en ta, t. II, pp. 264-269, e cod. olim, ut videtur, Samblasiensi, hodie Sampaulino 25/2/20 (SPai, Li); P h . J affé , M on u m en ta C arolina, pp. 406-409; E. D uemmler, MGH, t. V, E p isto la e Icarolini aevi, t. III, pp. 242-244, sed omissa tota ea parte quae ad scrutinia ac bapti­ smum pertinet! E p istu la e C a ro li I I . F robenius F orster, A lc u in i opera, t. II, pp. 524; P h . J affé , M o n u m en ta C arolina, pp. 409-410; PL, 99, pp. 901-902; D uemmler, MGH, E p isto la e Icarolini a evi, t. III, p. 244. E novem codicibus qui E p istu la m ad Carolurn im peratorem de scru tin io et b a p tism o continent, septem in eadem edenda adhibuimus;

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

103

Caroli imp. et Amalarii epist. de bapt.

codicem namque Stutgardensem tempore opportuno examinare non licuit, Atrebatensem vero neglegi posse visum est. E septem autem illis codicibus Eim codici SGas, ut exspectandum erat, simillimus est. Sex ceterorum codicum distantias ac cognationes has demon­ strant numericae lectionum rationes, adhibitis idoneis binarum lec­ tionum locis 125, quos praebuerunt paragraphi epistulae 4-37. P o r r o lo c is 2 4 T u r le c t io n e m s in g u la r e m , i d e s t a q u in q u e c e t e r is c o ­ d ic ib u s d is c r e p a n t e m , h a b e t ; lo c is 1 6 2 9 P a r ite ; 1 9

M om ; 19

V a tR s; 1

ta n tu m

S P a i;

SG as.

L o c is v e ro 1 7

s e x c o d ic e s h is r a t io n ib u s p lu r e s c o n t r a p lu r e s in t e r

b i n a s le c t io n e s d iv id u n t u r : 1 . P ar.

4.

2. P ar. 1 1 . 3. P ar. 12 . 4. P a r . 1 7 . 5. P ar. 19 .

6.

P a r. 20.

7. P a r. 2 3.

A ccepim us. T u r , M o m , P a r i t e , S G a s . A ccipim us. V a t R s , S P a i . Videbantur. T u r , P a r i t e . Dividebantur. M o m , V a t R s , S P a i , S G a s . Cur... signum, in t i t u l o . T u r , M o m , V a t R s , S P a i . Cur... signum , in t e x t u . P a r N 2, S G a s . Fuerant. T u r , M o m , S G a s . F rani. V a t R s , S P a i , P a r i t e . A pocalypsi. T û r , M o m , V a t R s . A pocalipsin . S P a i , P a r i t e , S G a s . In d icii. T u r , V a t R s , P a r i t e . In d ici. M o m , S P a i , S G a s . Sim bulum ... sic. T u r , M o m , V a t R s , S P a i . O rn is. P a r i t e , S G a s .

8.

I n salvatorem. T u r , M o m . et. V a t R s , S P a i , P a r is h , S G a s . 9 . P a r . 2 3 . V ir non est. T u r , M o m , V a t R s , S P a i . P ar. 23.

P raep .

I n v e r t . P a r ite , S G a s.

Quando... scrutinium , in t i t u lo . T u r , M o m , V a t R s , S P a i . Quando... scrutinium , in t e x t u . P a r i t e , S G a s . 1 1 . P a r . 3 3 . Q ui... habet. T u r , M o m , V a t R s , S P a i . 10 . P ar. 3 1.

O rn is . P a r i t e , S G a s . 12 . P ar. 33. 1 3 . P a r. 34. 14 . P ar. 35. 15 . P ar. 35. 16 . P ar. 36.

In obauditu. T u r , V a t R s , P a r i t e , S G a s . P r a e p . et. M o m S P a i . Oleas·, olens. T u r , M o m . Eleos. V a t R s , S P a i , P a r i t e , S G a s . Designari. T u r , M o m . Volumus p r a e p . V a t R s , S P a i , P a r i t e , S G a s . Sciant. T u r , M o m . Semper a d d . V a t R s , S P a i , P a r i t e , S G a s . E t interrogamus. T u r , M o m , S P a i . O m is . et. V a t R s , P a r i t e , S G a s .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

104

Amalarii opera liturgica 17. Par. 37.

E t E t

d i c i m u s . Tur, SPai. om. Mom, VatBs, Parite, SGas.

L e c tio n e s c o d ic u m L oci T ur

1 2

16

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

17

l

3 4 5

6 7

8 9

10 11 12 13 14 15

M on7

V a tR 5

1 2 1 1 1 2 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 2

His 17 locis intervalla sunt: Tur > Mom : 4 Mom > Tur > VatBs : 9 Mom > Tur > SPai : 10 Mom > Tur > Parìte : 13 Mom > Tur > SGas : 14 VatBs > Tur > Mom.VatBs:2 Mom > Tur.VatBs : 2 VatBs > Tur.Mom : 7

2 2 1 2 1 1 1 2 1 1 ]

1 2 2 2 2 2 VatBs SPai Parìte SGas SPai

S P a1

P a rN 2

2 2 1 2 2 2 1 2 1 1 1 2 2 2 2 1 1 : 9 : 8 : 15 : 12 : 5

Tur > Mom .SPai : 3 Mom > Tur. SPai : 1 SPai > Tur.Mom 7

SG a5

1 1 2 2 2 1 2 2 2 2 2 1 2 2 2 2 2 VatBs VatBs SPai SPai Parìte

> > > > >

1 2 2 1 2 2 2 2 2 2 2 1 2 2 2 2 2 Parìte SGas Parìte SGas SGas

: : : : :

8 9 11 10 3

Etc.

Initio sumpto a prima ex his figuris, adhibitisque superiore tabella atque ceteris intervallorum rationibus, inter singulos codices et hypothec ticum quendam archetypum a, haec intervalla definiri possunt, cum signo o lectio cum archetypo congruetis, signo x lectio ab eo discrepans signi­ ficatur.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Caroli imp. et Amalarii epist. de bapt. a

Tur

M on7

0 0

X

o

X

0

o

X

0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0

2

2

0 0 0 0 0 0 0 0 o

X

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

V a tR 5

SPa1

P arN 2

SG a5

0 0 0 0

0

X

X

0 0

105

L o c i le c t io n u m

2

X

X

0 0 0 0

X

X

X

0 0 0

X

X

X

X

X

X

X

X

13

X

X

X

X

14

X

X

X

X

15

X

0

X

X

16

0 0 0 0 0 0

X

X

X

5

0 0 0 0 0

X

X

3

X

X

7

X

X

9

X

X

X

X

10 11

7

10

13

12

X X

X

17

6 12 1 4

8

Q u a s r a t io n e s a liq u a t e n u s d e m o n s t r a t h o c s t e m m a ( v . p . 1 8 6 ) :

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

106

Amalarii opera liturgica

In constituendis igitur textus lectionibus codicem H secuti su­ mus — neglectis tamen innumeris eius quisquiliis — ubicumque huius lectio alio e melioribus codicibus (M, E, L) confirmatur. In orthographia definienda praecipuum documentum fuit M. CAPITULUM VIII De «Missae expositionis gemino codice»

(C o d . I ,

C od. I I )

Gemini missae expositionis codicis unum tantum est exemplum servatum, codex Turicensis (Tur, H), quem supra descripsimus. Expositio continetur ff. 78r-93v. Duae sunt editiones: M. Gerbert, M o n u m e n t a v e t e r i s l i t u r g i a e A l e m a n n i c a e , t. II, pp. 149-156 (prioris tantum partis textus, qualis hic est in codice, ff. 78r-87r); J. M. H anssens , L e t r a i t é d e l a m e s s e d u m s . Z u r i c h C 1 0 2 , in E p h e m e r i d e s l i t u r g i c a e , 41 (1927), pp. 161-173 (servato ordine capitulorum ac locorum quem habet codex). Hanc missae expositionem ab Amalario ex parte in itinere Constantinopolitano, ex parte brevi post eius reditum in patriam re­ dactam esse declarat epistula Petri Nonantulani et Amalarii respon­ sum, neque alius quam Petrus esse potest ille « gloriosus sacerdos » et « frater carissimus » quem utraque expositio perpetuo alloquitur. Geminam autem esse eandem expositionem vix necesse est de­ monstrare. Duo enim earum initia facile agnoscuntur. Altera in­ choatur (f. 78r) vocibus « Capitula sequentis opusculi praenotamus », cum hac inscriptione: Q u a l i t e r o c c u r r a t c a n t o r u m o f f i c i u m , q u o d a g i ­ tu r a d m is s a m , s iv e s u b d ia c o n i v e l d ia c o n i, q u o d c r a m e n to

in c a r n a tio n is C h r is ti, a n g e lo r u m

a g itu r in

p u lp ito , s a ­

p r a e d ic a tio n is , p a s s io n is q u e ,

Altera initium habet (f. 87r) a capitulo quod inscribitur D e r o m a n o o r d i n e e t d e s t a t i o n e i n e c c l e s i a . Prius opuscu­ lum proprium cantorum officium, quo ad missam funguntur, et officium subdiaconi et diaconi, quod in pulpito complent, cum ibi epistolam et evangelium recitant, mystice interpretatur; alterum singulas ordinis romani praescriptiones de missae celebratione, id est quidquid ab ipso episcopo celebranti, quidquid ab omnibus ac singulis ministris agatur, pari ratione ac via inlustrat. Prior expo­ sitio in secunda (c. 6,1) nomine alterius scedulae memoratur. Neutra expositio integra est, sed ambae magnas lacunas habent; altera praeterea fine suo caret. Insuper capitulorum et horum par­ tium quae servatae sunt, valde perturbatus est ordo. Dubium non videtur quin tota illa capitulorum series quae foliis 83r-86v conti­ netur, id est « scedulae alterius » cc. 13-20, ad hanc alteram exposi­ n e c n o n et r e s u r r e c tio n is .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De « Missae expositionis gemino codice »

107

tionem, non autem ad priorem pertineat; liquet enim in iis capitulis non de munere cantorum vel subdiaconi ac diaconi, prout hi lecto­ res sunt epistolae atque evangelii, sermonem fieri, sed de ordinis romani praescriptionibus. Contextus autem qui folia 87r-91v obti­ net, gravius permixtus est. In eo namque distinguendae sunt hae sectiones: I. F. 87r, init. - f. 87v, vers. 9: «velit manere usque ad consum­ mationem... in una fide, spe et caritate ». II. F. 87v, vers. 9 - f. 88v, vers. 10: « postquam dixit: Pro vobis... sumtum statim oramus ». III. F. 88v, vers. 10 - f. 89v, vers. 9: « quod autem dicit: Et in dimidio... dicit ipse in evangelio ». IY. F. 89v, vers. 9 - f. 90v, vers. 5: « erecti, hoc significat... et de devocione apostolorum dicit ». Y. F. 90v, vers. 5 - f. 91v, vers. 19: « episcopo sed et subdiaconi... revertuntur ad episcopum et stant ». YT. F. 91v, vers. 19 - f. 93v, fin.: «Scio unde veni et quo vado... ut plures salvi fiant ». Iam vero, ut eaedem sectiones inter se aptentur, vel saltem recto ordine alia aliam sequantur, necesse est hac ratione disponantur: II, I, Y, IY, III, YI. Hoc autem modo sectionem Y et IY, IY et III, III et VI aptissime alteram alteri haerere liquet. Inter II quidem et I, et iterum inter I et Y lacuna est; sed prior paucissimorum ver­ borum esse videtur, qualia sunt: « ut velit manere Christus in cordi­ bus nostris. Quare ». Alteram quoque lacunam brevem esse ostendit comparatio illius loci cum loco parallelo Eclogae de ordine rom ano, quo demonstratur caput D e in tro itu ep isco p i et caput D e diaconibus et ceteris m in is tr is ep isco p i, alterum alterum subsequi debere. Deest igitur finis prioris ex duobus his capitibus et initium secundi; haec porro lacuna ex parte vocibus «At non solum septem diaconi intrant cum » expleri potest. Extremam vero partem capitis prioris errore librarii in medium caput 7, D e G loria P a tr i et F ilio et S p ir itu i S an cto, translatum esse opinamur, ubi leguntur haec verba, 3: « Chri­ stus corpus unum est et in veteri testamento et in novo. Et in hoc quoque corpore extiterunt viri perfecti, id est septem ante nativi­ tatem, qui eius mortificationem in corpore suo portaverunt, quod est altare osculari ante episcopum dicentem: Q u ia repleta est m a lis a n im a m ea, et cetera usque ad locum ubi ait: C lam avi ad te, D om ine, tota die, et reliqua; extiterunt et quinque, propter quinque libros Moysi; extiterunt et tres, propter fidem, et spem et' caritatem; et extitit et unus, propter unanimitatem ecclesiae. Qui modo non de-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

108

Amalarii opera· liturgica

sunt in novo testàmento ». Ees tamen magis dubia erat, quam ut haec verba prudenter loco mutarentur. Quomodo autem illarum sectionum perturbatio orta sit, facile explicatur. Etenim censeri potest totum illum contextum scriptum fuisse in sex foliis inter se solutis: A, B, C, D, E, F; haec autem, cum a librario qui codicem Turicensem exaravit, describerentur, ex er­ rore hoc ordine disposita esse: B, A, F, E, D, 0. Sectiones namque II, III, IV, Y singulae uno codicis Turicensis folio continentur, sectio VI duobus. Quod sectio I tribus tantum unius folii partibus continetur, eo fortasse explicandum est, quod in ea transcribenda plures illi versus quos diximus e fine capitis D e in tro itu ep isco p i in caput D e G loria P a tr i et F ilio et S p ir itu i Sancto translati sint. Simili de causa, factum esse existimaverimus ut in codice Turicensi folia 83-86, quae folium 93 subsequi debebant, folio 82 subiungerentur. Nostra editio rectum capitulorum ac locorum ordinem restituit; ordinem vero codicis lector sine negotio reperiet adhibitis numeris foliorum quos in margine textui adscripsimus, nisi maluerit priorem editionem nostram adire, quam supra indicavimus. Loci signis r 1 inclusi ii sunt quos G em in us codex communes habet cum E clogis. In­ cultam codicis graphiam correximus, quisquilias negleximus. CAPITULUM IX De «Canonis missae interpretatione» (C an .)

Unus tantum codex hunc commentarium exhibet: Codex Turicensis (Tur, H), cuius descriptionem v. in c. 6. Editio quoque una est: M. Gerbert, M on u m en ta veteris litu rgiae alem an nicae, t. II, pp. 269-276. Commentarius in codice initio suo caret; hoc continebatur fasci­ culo L, qui medius erat inter fasciculum hodiernum 9 et 10, nunc autem deperditus est. Est nova quaedam canonis romani interpre­ tatio et simul censura, aliquantum fastidiosa ac futilis, alterius cuiusdam similisque expositionis, quae verbis « Dominus vobiscum » inchoatur et ex. saec. v m vel in. ix conscripta est. Huius initium praebet etiam codex Turicensis, f. 59v; reliquam vero partem conti­ nebat idem fasciculus L, ita ut expositio D o m in u s vobiscum huiusque censura altera alteram subsequeretur. Bationes C anon is in terp reta tio n em Am alario adscribendi hae sunt: 1. Bene congruit haec mystica ipsius canonis interpretatio cum mysticis explicationibus G em in i codicis de missa; - 2. ut idem

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De « Canonis missae interpretatione »

109

Codex, sic etiam haec interpretatio determinatum quendam virum

alloquitur eumque fratrem appellat (6, 33, 60); - 3. modus explicandi qua ratione sex spirituum caelestium choris quos nominat praefatio communis: angelorum, dominationum, potestatum, caelorum, cae­ lorum virtutum, seraphim, tres reliqui contineantur: archangelorum, principatuum, cherubim (5-23), in multis rebus congruit cum expli­ catione eiusdem rei in L ib r i officialis 1. III, c. 21, 8; - 4. singularis opinio verbis «divina institutione formati» (76) significari celebra­ tionem eucharistiae a Christo actam, qua nos docuerit quomodo ipsi illam agere debeamus, exponitur etiam, quamvis brevius, in Off., 1. I l l , c. 29, 6; - 5. sicut scriptor L ib r i officialis, E p istu la e de scru ti­ n io et b a p tism o , G em in i codicis, etc., auctor quoque huius interpre­ tationis amat propria 'cogitata ac sententias proponere, alienisque obicere, caute tamen ac modeste, seu salvo meliore magistrorum, ut ait, aliorumque peritiorum iudicio (3, 6, 32, 41, 49, etc.); - 6. idem est huius scriptoris mos quem produnt pleraque scripta Amalariana, promiscue numerum singularem et pluralem adhibendi, ubi de se ipse scribit: « ego, nos »; - 7. etiam in hoc opusculo occurrunt eae rationes scribendi quae Amalario familiares sunt, v. g., « ac si aperte dicat» (8, 16, 39, 52, 80); «non abhorret a vero» (21, 76); «neque absurdum est tangere quid rationis habeat » (12); « quod nos con­ gruentius possumus dicere » (31); « quod similiter dicimus » (36), etc.; - 8. quamvis, ut diximus, molestior sit ac saepe etiam vana antiquioris expositionis censura quam agit haec nostra expositio, semper tamen blanda apparet ac benigna, talis scilicet quae miti et pacato Amalarii animo conveniebat; - 9. ad Amalarium huius interpretationis parentem demonstrandum sufficit, ut nobis videtur, vel una haec sententia (61-62): « Yerum in hac scriptione neque di­ ximus, neque dicere propositum habemus aliquid, quod non cupia­ mus ab eruditis corrigi, ubi oportet, et ubi non oportet, fraterna di­ lectione precamur ne propter invidiam scintilla alicuius humilis cordis extinguatur. Potens enim [est] Deus per quemcumque vult servorum suorum ministrare magna sive parva. Qua de re ponamus super his quae dicta sunt, ab eo loco ubi dicit: Per quem haec omnia, Domine, bona, usque ad locum Per omnia saecula saeculorum, a nobis intellecta; quae si alicui placuerint, agat una mecum Deo gra­ tias, et si displicuerint, corrigat ea quae corrigenda sunt, et sanctae fidei catholicae concordanda non velit extinguere, quoniam quidem saepe contingit ut ea quae doctiores parvi pendunt, inferiores pro magno munere sumant »; quae comparari possunt, v. g., cum iis quae Amalarius petit in sua epistula ad Petrum ÎTonantulanum; 10. codex Parisiensis 21 (Bigotianus 268), qui in commentarium D o-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

110

Amalarii opera liturgica

m in u s vobiscum (pp. 139-140), inter par. 13 et 14, locum quendam e C anonis m issa e in terpretation e excerptum inserit, idem illum com­ mentarium titulo S u p e r canonum m isse secundum A la riu m (p. 137) inscribit; unde probabiliter deduxerit quis C anonis m issae in te rp re ­ tation em in codice e quo sumptus est ille locus, nomine Amalarii inscriptam fuisse. Etiam recentioribus temporibus duorum com­ mentariorum, E x p o sitio n is « D o m in u s vobiscum » et C anon is m issa e in terp reta tio n is, admissa est confusio, ut apud S cherrer, V erzeichn iss, pp. 144-146. Attributioni quam proponimus, adversari videtur quod in co­ dice Turicensi C anonis m issa e in terpretatio non cum ceteris Amalarii scriptis post huius epistulam ad Petrum Nonantulanum posita est, sed ante eam. Attamen haec dispositio etiam in nostra hypothesi explicatur. Censeri videlicet potest librarium qui codicem Turicensem exaravit, E x p o sitio n i m issa e « D o m in u s vobiscum », iamiam a se descriptae, huius censuram subiungere voluisse, quam inter A m a­ larii opuscula suo loco collocatam, at in propriis iisque solutis scidis scriptam, reppererat. Nihil igitur nos impedit quominus existim e­ mus canonis interpretationem una cum altera missae expositione ab Amalario indicari ubi ad Petrum Nonantulanum scribit, 10: « Yos precor ut non pigeat dilectionem vestram perlegere ea quae modo addimus, et ille non legit, ut, sicut et ea quae ipse legit, sic et haec quae vobis leguntur, ex vestra sancta auctoritate corrigantur quae corrigenda sunt, et firmentur quae firmanda sunt ». Editione nostra ipsum codicis textum praebemus, nisi quod hor­ ridam huius graphiam aliquantum emendavimus. Ut autem lectori facilior evaderet eiusdem opusculi intellegentia, huic adiunximus textum expositionis antiquioris, quam corrigere vult, et eum qui­ dem ita dispositum, ut, quantum fieri potuit, singulae partes alte­ rius opusculi singulis alterius partibus respondeant. E x p o sitio n em m issa e « D o m in u s vobiscum » continent praeter alios hi codices: Abrincensis 2 (Abr2 ) - Avrànches, Bibliothèque et archives de la Ville, c. 86, saec. xi, ff. 125v-131r. - Catalogue général... des d ép a rte ­ m en ts, t. IV, pp. 467-468; Catalogue général... de F rance. D é p a rte ­ m en ts, t. X, pp. 39-40. Augustodunensis (Aug) - Autun, Bibliothèque du Séminaire, G. III, saec. ix , ex abbatia Augustodunensi Sancti Martini. Continet etiam expositionem missae gallicanae s. Germano Parisiensi (o. 576) adscriptam; edit. E. Martène et U. D urand ,, T h esau rus n ovu s anecdotorum , t. V, pp. 85-100. E. 123 ss. exhibetur Expositio «Dominus vobiscum ». C atalogue général... des départem ents, t. I, pp. 39-40.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De « Canonis missae interpretatione »

111

Aurelianensis 1 (Auri, O) - Orléans, Bibliothèque d’Orléans, c. 116 (94), saec. ix /x , 190x138 mm,, 105 fol. Expositionem bis continet: ff. l l r-20v et 88r-105v. Alter autem textus mutilus est, terminaturque verbis « ex substantia Patris ante omnia tempora » e par. 59. - C atalogue gén éral... de F rance. D ép a rtem en ts, t. X II, pp. 4548; L. D elisle , N o tice su r p lu sie u rs m a n u scrits de la bibliothèque d'O rléans (N o tices et extraits, 31, l ère partie), Parisiis, 1884, pp. 366-369; J. M. H anssens, D e u x docum ents carolin giens su r le baptêm e, in E p h e ­ m erides litu rgicae, 41 (1927), pp. 72-78; 81-82. Einsiedlensis 2 (Ein2 , E) - Einsiedeln, Stiftsbibliothek, c. 110, saec. xi; pp. 93-114. Y. huius In tro d u ctio n is c. 7. Escorialensis 2 (Esc2 ) - Escoriai, Bibliotheca del Escoriai, L. III. 8, saec. x (a. 954), ff.' 14T-25r. G. A ntolìn, Catàlogo de los códices la tin o s, t. I ll, pp. 28-34. Florentinus 2 (FI0 2 , E) - Firenze, Beg. Biblioteca Medicea Laurenziana, cod. Libri 29, saec. ix , 72 fol. Textus autem expositionis, ff. l r-5v, initio carens, inchoatur verbis « Pater noster qui es in caelis. Unigenitus patri coaeternus », ex eadem par. 59, praeter priores versus. E bibliotheca comitis Ashburnhamensis, cod. Libri 82. - I codici A sh b u rn h a m ia n i della B . B iblioteca M ed iceo -L a u ren zia n a d i F iren ze (Ministero della Pubblica Istruzione. Indici e cataloghi, V ili, Bomae, 1887, pp. 42-44. Cfr. L. D elisle, N o tice su r des m a ­ n u scrits d u fon ds L ib r i conservés à la L a u ren tien n e à F lorence (N o ­ tices et extraits, 32, l ère partie), 1886, pp. 39-40; N otice su r p lu sieu rs m an u scrits de la bibliothèque d'O rléan s (N o tices et extraits, 31, l ère par­ tie), 1884, pp. 366-368. Pars E x p o sitio n is quam continet hic cois?:

ea ipsa est quae in fine alterius exempli in codice Aurelianensi 1, post f. 105v, desideratur. Xamque verba «Pater noster qui es in caelis. Uni », instar primi cuiusdam versus atque initii textus, in margine superiore adscripta esse constat, manu, ut opinamur, vel iussu G. Libri. Leningradensis (Len) - Leningrad, PocyAapcTBeHaaa nyÔJiHUHaa BnÔJiioTeKa hm. CajiTHKOBa mjeApuHa, c. lat. Q. v. I. 34, saec. ix /x ; ff. 33v s. E musaeo Petri Dubrovski. Constat e foliis 2-46, 102-146 antiqui Sangermanensis 686, qui prius erat Corbeiensis 230. A. S taerk , L es m an u scrits la tin s d u V e a u X I I I e siècle conservés à la B ibliothèque im p é ria le de S ain t-P étersbou rg, n. LYI, t. I, 1910, pp. 173-192. Cfr. L. D elisle , L e cabinet des m a n u scrits, t. Π , p. 43.

Martisburgensis (Mart) - Merseburg, Bibliothek des Domstiftes, c. 58, saec. ix .x , in quo codice commentarius Babano Mauro adscribitur. - H a n dsch riften verzeich n isse , IY (W aitz), 15, in A rch iv der Gesellschaft fu r deutsche Geschichtskunde, 8 (1843), p. 665; K. Mül-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

112

Amalarii opera liturgica

LENHOF e t W. S cherer, D en h m aler der deutschen P oesie u nd P ro sa an s dem 8 .-1 2 . J ahrhundert, 3 ed., E. Steinmeyer, t. II, p. 321. Parisiensis 10 (Pano) - Paris, Bibliothèque nationale, c. lat. 1008, saec. xn. Ex abbatia S. Dionysii apud Parisios; notae antiquae: X X V I.V IIPX X V . Colbertinus 6122. Ff. 15r ss. E x p o sitio in m is ­ sam . P r im u m om n iu m quando coepit. Cfr. DACE, t. V, p. 1020; sed, videtur error. - B ibliothèque n ation ale. Catalogue général des m a ­ n u scrits la tin s , t. I, pp. 359-360. Parisiensis 11 (Paru) - Paris, Bibliothèque nationale, c. lat. 1012, saec. IX ex. Sancti Martialis Lemovicensis LX XIII. Ef. 36v-55v. B ibliothèque nation ale. Catalogue général des m an u scrits latin s, t. I, p. 362. Parisiensis 12 (Pam) - Paris, Bibliothèque nationale, c. lat. 1248, saec. xi. Sancti Martialis Lemovicensis LXXIIII; cuius codicis de­ scriptionem v. in c. 15 huius In tro d u ctio n is. Ff. 5r-23v. - Bibliothèque n ation ale. Catalogue général des m a n u scrits la tin s, t. I, p. 462. Parisiensis 17 (Paru, Pi) - Paris, Bibliothèque nationale, c. lat. 2796, saec. ix (a. 813). Bigotianus 383. Ff. 58r-65v. - L. D elisle, L e cabinet des m an u scrits, t. III, Planche X X II, 3; pp. 243-244; DACL, t. X III, pp. 2098-2099. Parisiensis 20 (Pano, P 2 ) - Paris, Bibliothèque nationale, c. lat. 4281, saec. ix. Sancti Martialis Lemovicensis CXCYI. Ff. 116v ss. Parisiensis 21 (Pani) - Paris, Bibliothèque nationale, c. lat. 3832, saec. X III. Olim Bigotianus 268. Pp. 137-150, usque ad ipsa verba: « petimus ut misereatur nostri dicentium: Miserere nobis » (par. 73). Parisiensis 16 (Pari6) - Paris, Bibliothèque nationale, c. lat. 15612, saec. xm .xiv. E bibliotheca Sorbonae, in qua notabatur 1480. Ff. l l v2 0 r.

Parisiensis 18 (Parie) - Paris, Bibliothèque nationale, c. lat. 9490 (Voisin), ff. 10r ss. (e cod. Sangallensi 1, ut videtur). Parisiensis 19 (Pano) - Paris, Bibliothèque nationale, c. lat. 9494 (Voisin), ff. 98 ss. (e cod. Sangallensi 5). Bomanus C (BomC) - Roma, Biblioteca Casanatense, c. lat. 1405. V. L e texte, pp. 313-315; huius In tro d u ctio n is c. 15. Ff. 9r-v, expositionis postrema pars, a vocibus « dicitur, eoque pedibus te­ ritur » (par. 61). Romanus Vi (RomVi) - Roma, Biblioteca Vallicelliana, B. 66, saec. xn , e duabus partibus compositus (ff. 1-88; 89-152), in quarum priore forma litterarum est beneventana. Ff. 59r-75v, hac inscrip­ tione: «Incipit ordo misse. Vel (!) rationibus quibus oblata deo sa­ crificium consecratur exposita a sancto hieronimo presbitero ». Romanus VE 2 (RomVE2 ) - Roma, Biblioteca nazionale Vittorio-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De « Canonis missae interpretatione »

113

Emanuele, c. lat. 2096 (Sessor. 52), s. x i ex. (ff. 104-177; 191-205) et XII (ff. 1-103; 178-190), ff. 166r-173r. - M. A ndrieu , L es « O rdines ro m a n i », pp. 387-394. Sangallensis 1 (SGai, Gi) - Sankt Gallen, Stiftsbibliothek, c. lat. 40, saec. vin et ix, pp. 305-322. - A. S cherrer, V erzeichniss der H an d sch riften , p. 18. Sangallensis 5 (SGas, G2 ) - Sankt Gallen, Stifstbibliothek, c. lat. 446, saec. x in., pp. 85-105. - A. S cherrer, V erzeich n iss der H an dsc rifte n , pp. 144-146; cfr. huius In tro d u ctio n is c. 15. Turicensis (Tur, H) - Zurich, Zentralbibliothek, Car. C 102, saec. ix /x , qui expositionis initium tantum praebet (quinque ver­ sus), f. 59v. Y. huius In tro d u c tio n is e. 6. Vaticanus 1 (Vati)' - Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, c. lat. 1146, saec. xi, ff. 20v-25r. De hoc codice, de Vat2 , Vat3, Vim, V . M. A ndrieu , L es « O rdin es ro m a n i », pp. 294-300. Vaticanus 2 (Vat2 ) - Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, c. lat. 1147, saec. xi, ff. 22v-27v. Vaticanus 3 (Vat3) - Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, c. lat. 1148, saec. xi, ff. 21v-26v. Vaticanus 5 (Vate) - Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, c. lat. 7818, saec. xn , ff. 143r-156v (usque ad verba « re­ missionem peccatorum nusquam legimus », par. 72). Vaticanus Pi (VatPi, V) - Città del Vaticano, Biblioteca Apo­ stolica Vaticana, Palatinus lat. 485, saec. x, e monasterio Laurissensi S. Nazarii; ff. 27v-36v. - H. Stevenson et I. B. D e B ossi, Co­ dices P a la tin i la tin i B iblioth ecae V atican ae, t. I, 1886, pp. 155-158. Vindobonensis 1 (Vim) - Wien, Nationalbibliothek, c. lat. 914, saec. xi, ff. 14v-21r. E x p o sitio eadem a Babano Mauro inclusa est in L ib ru m de sacris o rd in ib u s, quem post annum 847 composuit, tamquam huius c. 19, PL, 112, pp. 1179C-1192A, mutatis tamen in illa locis compluribus. In codice Parisiensi 12, f. 5r, inscripta est E x p o s itio m issae a quodam doctore·, in Parisiensi 21, p. 137, S u p e r can on um m isse secundum A la ­ riu m ; in Bomano Vi, f. 166r, E x p o sitio su p e r m issa m canonicam ; etc. Plures sunt opusculi editiones: C. Giullari», E xegesis im m issae ca.nonem , 'e codice quodam (nunc amisso; cfr. H. B arducci, C ata­ logus) Bibliothecae Alexandrinae in Bomana Universitate Sapien­ tiae, Parisiis, 1548; I. P revot, lo a n n is A b rin c e n sis ep isco p i, deinde B o to m a g en sis a rch iep isco p i, L ib e r de officiis ecclesiasticis, Botomagi, 1679, pp. 361-385; iterata in PL, 147, pp. 20AB; 191-200; e codice Bigotiano 268 (Par 21); D. Giorgi, D e litu rg ia R o m a n i pon tificis, e codice Vaticano 1 et Vaticano Pi, t. III, 1744, pp. 394-412; M. Ger -

8—

A m a la r ii O p e ra - T . I .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

114

Àmalarii opera liturgica

Bert, M o n u m en ta veteris litu rg ia e A lem a n n ica e, e codice Einsiedlensi 2, t. II, 1779, pp. 276-282; iterata in PL, 138, pp. 1163-1173; F. Are ­ valo, S a n c ti I s id o r i H is p a le n s is e p isco p i opera o m n ia, e codice Escorialensi 2, ut videtur, t. V ii, 1797, pp. 221-231; iterata in PL, 83, pp. 1145-1154; cfr. editoris I s id o ria n a , c. 84, 1-18, t. II, pp. 44-51, PL, 81, pp. 608C-614D; Ch . Cuissard , T héodulphe, évêque d'O rléan s, s a vie et ses œ uvres, e codice Aurelianensi 1, 1892, pp. 332-343. De E x p o sitio n e m issa e « D o m in u s vobiscu m » et de C anon is m issa e in terp reta tio n e, v. praesertim A. Wilmart, E x p o sitio m issae, in DACL, t. Y, pp. 1019-1020; A. F ranz, D ie M esse im deutschen M ittelalter, pp. 344-348. In paranda editione E x p o s itio n is « D o m in u s vobiscum » adhibui­ mus codices Auri ac FI0 2 , P a n 7 , SGai, SGas, VatPi et, secundario modo, codicem Pano ac textum Babani Mauri. Codicum praecipuae rationes (sunt enim hae implicatiores atque incertiores) hoc stem­ mate fere demonstrantur: a

CAPITULUM X De « Epistula ad Hilduinum abbatem de diebus ordinationis et quattuor temporum» (O rd.)

Unus est codex, Einsiedlensis 3 (Ein3, E) - Einsiedeln, Stiftsbibliothek, c. 168 (Fol. num. 25), 270x187 mm., 183 pag. (sed omissa1 nota 102), saec. x; pp. 134-160. - G. Meier , Catalogus, t. I, 1899, p.,134.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De epistula Amalarii ad Hilduinum

115

Una quoque est editio, G. Meiek , A m a la r ii F o rtu n a ti ep isco p i T rev iren sis E p is tu la de tem pore con secration is et ie iu n ii, in N eues A rch iv , 13 (1888), pp. 305-323; iterata ab E. D uemmlee, MGH, E p i ­ stolae k a ro lin i aevi, t. I li, pp. 247-257. De authenticitate huius epistulae nulla videtur causa dubitandi. Facta enim quae paragraphes 5 ss. narrantur, certe ad legationem Oonstantinopolitanam referenda sunt, qua Amalarius, tunc Treverensis archiepiscopus, cum Petro Nonantulano abbate anno 813-814 functus est. Mens quoque atque animus, quem eadem epistula ma­ nifestat, amor quaestionum liturgicarum, ratio scribendi Amalarii propria est. Adde quod E p is tu la a d H ild u in u m complures locos cum L ib ro officiali communes habet. V. huius In tro d u ctio n is c. 1. Scripta autem est eo tempore quo Hilduinus Sancti Dionysii, Sancti Medardi (Suessione), Sancti Germani Pratensis abbas, etiam Ludovici I imperatoris archicappellanus erat, id est annis 822-830; quod declarat ipsa epistulae inscriptio summaque reverentia qua Amalarius, etsi episcopus, Hilduinum alloquitur. In palatio quodam imperiali exarata est (par. 8), quod Aquisgranense fuisse ducimus (In tro d u ctio n is c. 3), fortasse ad annum 824, quo Hilduinus Lotharium I Eomam comitatus est. Potuit nimirum occasione illius iti­ neris Hilduinus aliquantum temporis in Raetia commorari, ibique epistulam Amalarii accipere; sic explicatur cur haec uno codice Einsiedlensi servata sit. De Hilduini a palatio Aquisgranensi absentiis V . Frotharii epistulam ad Gerungum sacri palatii ostiarium, MGH, E p isto la e k a ro lin i aevi, t. III, p. 292; B. Simson, Jahrbiicher d e s F r a n kischen B eich s, t. I, p. 216, n. 2. Cum epistula ad Hilduinum conferri potest opusculum D e ieiu n iis quattuor tem poru m quod ine. « Ieiunia quattuor temporum a Kalixto papa instituta sunt »; des. « apostoli de nece sui domini », in codice Treverensi 3 , Seminarbibliothek, c. 1 3 6 , XII. XIII. XIV saec., ff. 1 0 9 v - 1 1 0 r . Vide T rierisch es A rch iv . Erganzungsheft X III. H andschriftenverzeich n is der S em in arbibliotek zu T rier, bearbeitet von J . M a b x , 1 9 1 2 , p. 1 0 0 . Editio nostra accuratissimam editionem G. Meier sequitur, eam tamen a R. P. Pio Xiederberger OSB, Einsiedlensis tunc bibliothecae praefecto, iis locis de quibus dubium quoddam nobis exstiterat, diligenter collatam. Quod officium humanissime praestitum docto benignoque viro in acceptum grato animo referimus.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

116

Amalarii opera liturgica

CAPITULUM X I De «Prologo antiphonarii» (P r o l .)

Hic prologus qui incipit verbis « Cum longo tempore », desinit vero « sollemnitates nostrae celebrantur », huc usque in nullo codice reperiri potuit, sed sicut L ib e r de ordine a n tip h o n a rii ex una Hittorpiana editione notus est. In hac autem in principio eiusdem L ib ri collocatus est, ita ut eius prologus esse videatur. M. H ittorp, J)e d iv in is catholicae ecclesiae officiis ac m in iste riis, Coloniae, 1568, pp. 263-264. Eum ipsius antiphonarii ab Amalario concinnati, non L ib r i de ordin e a n tip h o n a rii prologum esse his argumentis demonstratur: 1. Ipse eius titulus hoc significare videtur: P rologus de ordine a n ti­ phonarii·, - 2. tota eius ratio est in explicanda compositione ipsius antiphonarii; - 3. complura verba manifeste idem spectant; v. g., 6, « ubi talem ordinem reperi deficqre, addidimus illum ex utrisque voluminibus, ut se demonstrabunt feriae » etc.; 9, « idcirco precor cantores, ut non prius despiciant nostra, quam discutiant ea... Et si invenerint minus congruere ea... dent indulgentiam meae impe­ ritiae...; sin autem, non despiciant edere nostra olera »; 10, « In versibus, quos pene mutatos reperiet, si forte quis dignum duxerit praesens volumen frequentare, laboravit... sacerdos Dei Elisagarus », etc.; - 4. ipse Amalarius, cum in L ibro de ordine an tip h o n a rii, c. 28, 6, prologum hunc memorat, non eum vocat illius operis pro­ logum sed antiphonarii; - 5. mos erat eorum qüi librum liturgicum aliquem a se ordinatum edebant, huic prologum addere, in quo ex­ ponebant quamnam rationem in illa ordinatione tenuissent. Ita egerunt, praeter alios, ps. Hieronymus, PL, 30, pp. 501C-504B, Ca­ rolus Magnus imperator, PL, 95, pp. 1159-1160, Alcuinus, edit. L. A. Muratori, L itu r g ia ro m a n a vetus, Venetiis, 1748, t. II, pp. 271272, nota s, Anonymus quidam (Helisaehar?), edit. I. M. Thomasio, O pera om n ia, cura A. P. V ezzosi, t. V, p. 314 et R evue B én édictine, 29 (1912), pp. 342-343, Agobardus Lugdunensis, PL, 104, 325B340A, ipse Amalarius, A n t., c. 16, 10. P ro lo g u m a n tip h o n a rii in editione Hittorpiana ad eas usque quas diximus voces pertinere, reliqua vero, a titulo D e his quae meo in ter­ r o g a ta , etc., usque ad verba « coniungitur caelestibus et spiritali­ bus », ad L ib ru m de ordin e a n tip h o n a rii esse referenda clare signifi­ cant voces «nunc dicturus Deo miserante de ordine antiphonarii, cupio summatim aliquid scribere » etc. Porro alterum hunc prolo-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De « Prologo antiphonarii »

117

gum Amalarius memorat, ubi, e. 52, 2, scribit: «D e eodem versu scriptum habemus in L ibello officiali et in prologo istius »; c. 57, 2: « De ordine huius officii, id est nocturnalis, in festivitate penteco­ stes, quomodo apud Eomanos celebretur, scriptum habeo in pro­ logo huiusce opusculi » (par. 3); et iterum c. 58, 1: « De responsoriis psalmorum scripsi in prologo huius somatis »(par. 4-5). P rologu m autem a n tip h o n a rii eodem exaratum esse tempore, quo ipse antiphonarius compositus est, probabiliter aestimari potest, id est annis 831-834; etenim in ipso Prologo, 3, memoratur Amalarii missio ad Gregorium IV, anno 831, eiusque commemoratio in mo­ nasterio Corbeiensi. Antiphonarius vero ipse certe compositus erat, cum anno 835 Amalarius ecclesiae Lugdunensi praefectus est. Priores P ro lo g i a n tip h o n a rii editiones percensentur in c. 14. In nostra autem editione paranda eandem secuti sumus rationem ac viam, quam nobis in edendo L ibro de ordine a n tip h o n a rii definivi­ mus. V. idem caputCAPITULUM X II De « Emboli meorum opusculorum » (E m b.)

Narrat Florus diaconus (Op. I , PL, 119, p. 73D) Amalarium iis annis quibus ecclesiae Lugdunensi praepositus fuit, novum quendam librum conscripsisse, quem E m b o lim m eorum o pu scu loru m nuncupabat, et rectissime quidem, adiungit idem Florus, quoniam erat ille fiber « multiplicium errorum eius, velut cameli gibbus, procrescens ac redundans argumentum ». Hoc porro volumen, ornate indutum vittisque sericeis distinctum, Amalarius secum tulit Carisiacum, ut illud principi vel magistro consilii offerret, at pro exspectatis laudi­ bus apud illud concilium doctrinae suae condemnationem recentisque sui operis exitium nactus est. Quale fuerit proprium argumentum illius E m bolis, quae satis ampla erat, ut totum volumen impleret, et tam secundaria, ut non esset nisi complementum vel supplemen­ tum aliquod ceteris Amalarii operibus additum — haec est enim vis vocis embolis — vix definiri potest. Veri tamen simile est illo fibro Amalarium suae doctrinae capita denuo explicavisse, ea ratione ac forma qua illa presbyteris Lugdunensibus exposuerat. Hanc au­ tem expositionem ex parte nobis tradiderunt opera quaedam ab adversariis Amalarii exarata: In vectio can on ica M a r tin i p a p a e in A m a la riu m officiographum , I um et I I um e tribus Flori O pu scu lis a d ­ versus A m a la riu m . Neque sine causa existimaverit quis auctorem In vectio n is canonicae, quem, ut diximus, c. 4, eundem Florum dia-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

118

Amalarii opera liturgica

eojram Lugdunensem fuisse censemus, in conscribendo suo libello ipsam E m b o lim ante oculos habuisse, quoniam plura dicta quae ab illo Ama,la,rio adscribuntur, in huius L ibro officiali non leguntur, et nihilo minus e documento quodam scripto sumpta videntur. E con­ trario, sicut Agobardi L ib e r contra libros quattuor A m a la r ii abbatis, PL, 104, pp. 339A-350B, etiam L ib ellu s an on ym u s codicis.. Metensis 3 adversus eundem Amalarium aliud non continet, nisi sententias aliquot e L ib ro officiali excerptas; ex huiusque 1. I, c. 38, 11, sum­ ptum est etiam pronuntiatum « Quando nullus hominum colebat Deum, nisi solus Abraham ». Pro ipsa E m b o li igitur, quam non iam habemus, Amalarii effata, qualia in scriptis quae diximus perhibentur, contextu suo contenta vel ex eo excerpta, edimus. In vec tio can on ica servatur in codice Sangallensi 7, Stiftsbibliothek, cod. lat. 681, saec. xi, pp. 7-54. Eafii, praeter ineptissimam suam praefatiunculam atque inscriptionem, a Ploro Lugdunensi conscriptam esse probabilissime demonstravit E. Monchemeieb,, A m a la r von M etz, pp. 37-41; eius textum, sed mendosius, idem prae­ bet, pp. 235-254. De codicibus atque editionibus O pusculorum plura scripsimus in articulo D e F lo ri L u g d u n en sis « O pu scu lis contra A m a la riu m », in E p h em erid es litu rgicae, 40 (1933), in quo etiam ostendimus O pu scu ­ lu m I I I ex ordine temporum primum esse atque ad concilium Theodonis villae anno 835 habitum referri debere, I vero et I I ad con­ cilium Carisiacense anni 838. Ex hoc igitur chronologico ordine, non ex ordine opusculorum numerationis, dicta Amalarii disponimus. Codex unus est, Parisiensis 22, Paris, Bibi, hiat., lat. 13371, olim Harlaeanus, saec. X, qui O p. I , ff. 22r-33v, O p. I I , ff. 33v-57r, O p. I I I , ff. 57r-59v continet. Alter codex quidam, seu Pelterianus, saec. x quoque, ohm a I. Mabillon descriptus, nunc periit vel latet. Primam trium opusculorum editionem, adhibito Ioannis Ma­ billon apographo, paraverunt Martène et D urand , V eterum scrip to ­ ru m et m on u m en toru m collectio, t. IX, Parisiis, 1733, pp. 641-649» 649-666, 666-668, eamque sine ulla mutatione renovavit PL, 119, pp. 71-80, 80-94, 94-96. Editionem duorum benedictinorum secutus est etiam D. Mansi , A d co n cilia V eneto-Labbeana S u p p lem en tu m , t. I, 1748, pp. 867 ss., 875 ss., et Collectio conciliorum , t. XIV, 1769, pp. 663-670, 741-754, quamquam opuscula disiuncte posuit, pri­ mum et tertium ad concilium in Theodonis villa anno 835 congre­ gatum, alterum vero ad concilium Carisiacense anni 838 referens; praeterea ordinem opusculi primi et tertii invertit, cum illum se­ cundo, hoc priore loco posuit. Eursus exemplum Mansi fidelissime

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De « Emboli meorum opusculorum »

119

imitati sunt I. P. Schannat et I. H artzheim, C oncilia G erm an iae, t. II, 1760, pp. 66-72, in edendo primo et tertio opusculo. Novissimam vero editionem, adhibito codice Parisiensi et collata antiqua editione benedictina, curaverunt E . D u e m m l e r et A . W e r minghoff, ille primi opusculi in MGH, E p isto la e Tcarolini a ev i , t. III, pp. 267-273; hic alterius et tertii in eadem collectione, C oncilia aevi C arolini, t. I, pp. 778-782 ac 77038-778; 769-77037. Etenim cum priores editores textum opusculorum talem qualis duobus codicibus proponebatur, fideliter servavissent, A. Werminghoff, demonstratione E. Monchemeier, A m a la r von M etz, pp. 4349, confisus, secundi et tertii opusculi non solum ordinem invertit, sed compositionem quoque prorsus mutandam esse duxit. Prae­ terea, eodem E. Monchemeier auctore, contra opinionem omnium antiquorum historicorum et editorum, qui ad tria vel saltem ad duo distincta concilia Flori opuscula pertinere existimaverunt, ipse ea omnia uni concilio Carisiacensi, ad finem anni 838 habito, addixit. Nos autem ostendimus utrumque virum, certe in priore et, ut videtur, etiam in altera suae sententiae parte, errorem admisisse; veram enim secundi et tertii opusculi compositionem codice Pari­ siensi, quocum constabat codex Pelterianus, exhiberi; neque uni concilio Carisiacensi adscribenda esse tria opuscula, sed tertium ex iis concilium anno 835 ad Theodonis villam collectum spectare. Scriptum autem anonymum codicis M eten sis 3, Metz, Bibliothè­ que municipale, c. lat. 1212, antea in bibliotheca L. Numa de Salis, cum nota 65, e saec. xii , ff. 435v-437r, publici iuris fecimus in articulo U n docum ent « cm tiam alarien », in E p h em erid es litu rgicae, 41 (1927), pp. 237-244; ipsum codicem descripsit G. Morin, U n écrivain in ­ connu du X I e siècle : W a lter, m oin e de E on n ecou rt, p u is de V ézelay, in R evu e B én édictin e, 22 (1905), pp. 165-167; E tu d es, textes, décou­ vertes, con tributions, pp. 466-468. Vide etiam L[éopold] D[elisle], L es m a n u scrits d u baron de S a lis , in B ibliothèque de l'Ecole des char­ tes, 55 (1894), pp. 560-562. In vectio n em can on icam totam praebet editio nostra, quia, ut di­ ximus, editio E. Monchemeier pluribus mendis vitiatur; ex O pu ­ sculo I vero et O pusculo I I sola effata amalariana exhibet.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

120

Amalarii opera liturgica

CAPITULUM X III De « Libro officiali » (Off.)

A rticulus I « L ib r i officialis » codices

Codicum seriem praebemus ex ordine editionum ac retractatio­ num quibus, primum ab ipso Amalario, postea ab aliis compluribus, subiectus est textus L ib r i officialis , ut in proximis articulis demon­ strabimus. Descriptionem vero uniuscuiusque paene codicis lector reperiet in commentario nostro L e texte d u « L ib er officialis » l i m a ­ tóre, in E p h em erid es litu rgicae, 47-49 (1933-1935) vel in proprio fa­ sciculo, Eomae, 1935. Primo autem loco codices recognitionis seu editionis Amalarianae III ponimus, utpote quam praecipue exhibeat editio nostra. Codices

editionis

III

Atrebatensis 1 (Atri, A) - Arras, Bibliothèque municipale, c. 627 (669). Y. L e texte, 1933, pp. 228-229; P h . Grierson, L a bib lio ­ thèque de S t-V a a s t d 'A rr a s au X I I e siècle, in R evu e B én édictin e, 52 (1940), p. 130. E duobus autem codicibus qui ibi indicantur, « 118. Amalarius de officiis » et « 119. Amalarius archiepiscopus », priorem esse nostrum Atrebatensem 1 existimat auctor. Nota 669 signatur codex apud Z. F. C. Caron, Catalogue des m a n u scrits de la bibliothè­ que d 'A rra s, Arras, 1860. Divionensis (Div, D) - Dijon, Bibliothèque municipale, c. 107. V. L e texte, 1933, p. 233. Parisiensis 3 (Par3, P3) - Paris, Bibliothèque nationale, c. lat. 2400. V. L e texte, 1933, pp. 239-240. - B ibliothèque n ation ale. C ata­ logue général des m a n u scrits la tin s, t. II, pp. 444-445. Parisiensis 8 (Pars, Pe) - Paris, Bibliothèque nationale, c. lat. 12033. Y. L e texte, 1933, p. 243. Verum emendanda sunt quae in fine illius descriptionis affirmantur. Nam in codicé Parisiensi, Bibliothè­ que nationale, c. lat. 11580 seu Par7, de quo infra, epistulas I-VI non sequuntur scripta A et D, sed B et C, cum A et D reperiantur in fine libelli IV. Praeterea codex ad quem correctus est Pars, non est Par7, sed tertius quidam, codex, nunc deperditus vel latens. De qua re vide L e texte, 1934, pp. 224-227, ubi quoque (in fine p. 226) aliquam duorum codicum confusionem admisimus. Collocationem

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De « Libri officialis » codicibus

121

veram quattuor scriptorum quae in utroque exemplari, Pare et Par7, secunda manu in illo, prima in hoc, textui L i b r i o f f i c i a l i s ac­ cesserunt, ostendit haec tabella: Par»

Par’

Libellus III

Libellus III

Epistulae I-YI

P. 123r Prologus libelli IY Capitula libelli IV Quedam repperi in codice contra quem iste correctus est, in hoc deesse, que in fine huius inveniuntur.

Epistulae I-VI F. 59r. B) De sententia para­ sceves. C) De observatione quadra­ gesimae. Explicit liber tercius. Prologus libelli IY Capitula libelli IV

Libellus IY

Libellus IV

F. 174r>v A) Valet namque. E x­ plicit. Que sequuntur reperi in fine tertii libri in codice contra quem iste correctus, in hoc deesse. B) De sententia parasceves. C) De observatione quadresimae. Explicit III (!) liber D) Fratri et compresbitero.

F. 82v-83r. A) Valet namque.

D) Fratri et compresbitero. Explicit fiber IIIIUS.

Parisiensis 7 (Par7) - Paris, Bibliothèque nationale, c. lat. 11580. V. L e t e x t e , 1933, pp. 242-243 et ea quae ad superiorem codicem, Pars, adnotavimus. Codices

editionis

I

Aurefianensis 2 (Aur2 , O) - Orléans, Bibliothèque d’Orléans, c. 159 (136). V. L e t e x t e , 1933, pp. 237-238; 1934, pp. 223-224.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

122

Amalarii opera liturgica

Parisiensis 5 (Pars, Ps) - Paris, Bibliothèque nationale, c. lat. 2852. V. L e texte, 1933, p. 240. Laudunensis (Lau, L) - Laon, Bibliothèque communale, c. 220. V. L e texte , 1933, ρρ· 235-236. Vaticanus Ε3 (VatB3, E) - Città del Vaticano, Biblioteca ^Apo­ stolica Vaticana, Begin, lat. 146. V. L e texte, 1933, pp. 321 322. Abrincensis 1 (Abri) - Avranches, Bibliothèque et Archives de la Ville, c. 38. V. L e texte, 1933, p. 230. Andegavensis (And) - Angers, Bibliothèque municipale, c. 300,. V. L e texte, 1933, p. 228. Bambergensis 2 (Bam 2 , H) - Bamberg, Staatsbibliothek, Lit. 132. V. L e texte, 1933, pp. 230-231. Fuldensis 1 (Full) - Fulda, Landesbibliothek, Aa 20. V. L e texte, 1933, p. 235. Hic codex in bibliotheca Weingartensi notabatur F 59 4 to. De quo v . K . L o f f l e r , D ie H an dschriften des K lo ste rs W ein garten, р. 95. Guelferby tensis 1 (Gueli) — Wolfenbiittel, Landesbibliothek, с. lat. 1145 (Helmestetensis 1043). V. L e texte, 1933, pp. 323-324. Lugdunensis 1 (Lugi, Y) - Leiden, Bibliotheek der Bijksuniversiteit, Bibl. pubi. c. lat. 76. V. L e texte, 1933, p. 236. Lugdunensis 2 (Lug2 ) - Leiden, Bibliotheek der Bijksuniversiteit, Bibl. pubi. c. lat. 100. V. L e texte, 1933, p. 236. Parisiensis. 1 (Pan) - Paris, Bibliothèque nationale, c. lat. 1938. V. L e texte, 1933, p. 238. - B ibliothèque n ation ale. Catalogue général des m a n u scrits la tin s, t. II, p. 252. Parisiensis 2 (Pan) - Paris, Bibliothèque nationale, c. lat. 2399. V. L e texte, 1933, p. 239. - B ibliothèque n ation ale. Catalogue général des m a n u scrits la tin s, t. II, pp. 443-444. Qui catalogus codicem saeculo x i adscribit; idemque facit M . A n d r i e u , L es « O rdines ro m a n i », pp. 269-271. Parisiensis 4 (Pan) - Paris, Bibliothèque nationale, c. lat. 2401. V. L e texte, 1933, p. 240., - B ibliothèque n ation ale. Catalogue général des m a n u scrits la tin s, t. II, p. 446. Trecensis (Tree) - Troyes, Bibliothèque municipale, c. 1008. V. L e texte, 1933, p. 320. Parisiensis Ni (ParNi, N) - Paris, Bibliothèque nationale, Nou­ velles Acquisitions, c. lat. 329. V. L e texte, pp. 243-246. Adnotationes marginales huius codicis ad calcem L ib r i officialis edimus.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De « Libri officialis » codicibus

Codices

editionis

123

I*

Cantabrigiensis C2 (CanC2 , C) - Cambridge, Corpus Christi Col­ lege, c. lat. 416. Y. L e texte , 1933, p. 232. Inter f. 13 et f. 14 deest folium unum, quo continebatur pars 1. I, 0 . 12, 6-13, a verbis « mos populi Dei » usque ad « X L IIII ad Principiam ». Cantabrigiensis P (CanP, K) - Cambridge, Pembroke College, c. lat. 44. Y. L e texte, 1933, p. 232; 1934, pp. 223-224. Codices

editionis

II

Sangallensis 4 (SGa4, G) - Sankt Gallen, Stiftsbibliothek, c. lat. 278. Y. L e texte, 1933, pp. 317-318. Eomanus VEi (RomYEi, S) - Roma, Biblioteca Nazionale Cen­ trale Vittorio Emanuele, c. lat. 1570 (Sessorianus 30). Y. L e t e x t e , 1933, pp. 315-316. Quae descriptio hoc modo corrigenda est. Codex constabat è 18 integris quaternionibus numeris I-XV III notatis; ex iis autem perierunt quaterniones I, VII, V ili, X I, X II. Praete­ rea in quaternione IV (nunc 3°) desiderantur folia 3-7. Lacunarum igitur prima pertinet a principio usque ad verba: « et baptizetur unusquisque vestrum in nomine domini nostri Iesu Christi », in 1. I, c. 7, 11, quae sunt prima f. l r; secunda continetur verbis: « Cantabo dilecto meo canticum patruelis mei », in 1. I, c. 22, 3, ultimis f. 18v, et verbis: « Quis potest adipisci regna cçlorum », in 1. I, c. 27, 18, primis f. 19r; tertia verbis: « qui in ecclesia necessario habentur, isti postea magis sunt adiecti », in 1. II, c. 6, 2, ultimis f. 35v, et verbis: « dominos nostros, filios eorum, fructus terrç », in 1. III, c. 5, 33, primis f. 36r; quarta denique verbis: « precamur introduci per Chri­ stum dominum nostrum, per quem », in 1. III, e. 26,18, ultimis f. 51v, et verbis: « qui multas persecutiones in isto saeculo », in 1. IV, c. 4, 7, primis f. 52r. Venetus (Ven, Z) - Venezia, Biblioteca Nazionale Marciana, lit. 63 (lat. III. 114). V. L e texte, 1933, pp. 322-323. Cassinensis 1 (Casi, M) - Monte Cassino, Archivio e biblioteca abbaziale, c. lat. 153. V. L e texte, 1933, p. 237; 1934, p. 224 (cod. Mo), Nota collocationis: NN (antea G?); notae aliae: in operimento, S 37; f. l r,'Iste liber est sacri monasterii Casinensis N. 688. Codex 37 fasciculos complectitur qui omnes quaterniones sunt, praeter 15um (pp. 225-236), qui ternio, 36um (pp. 559-566), qui binio est, 37um (pp. 567-576), qui e quinque compactis foliis constare videtur. Praeterea ultimo folio fasciculi 161 (pp. 237-252) agglutinatum est

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

124

Amalarii opera liturgica

unum folium (pp.' 253-254), folio ultimo fasciculi 171 (pp. 255-270) alterum folium (pp. 271-272); hoc autem perperam; deberet namque folium pp. 271-272, non post fasciculum 17um, sed ante eundem collocari. Qua inversione factum est ut locus Off. a vocibus « qui evangelium praedicarent, de evangelio vivere », 1. II, c. 25, 8, ad verba « et in veteri testamento et in novo », c. 26, 2, medius positus appareat inter verba «laudare Deum dum quisque» (p. 270 fin.) et « honoratur a proximo, non a sémet ipso » (p. 273 init.), 1. III, c. 3, 13. Einsiedlensis 1 (Eim) - Einsiedeln, Stiftsbibliothek, c. 109. Y. Le texte, 1933, p. 233. Einsiedlensis 2 (Eim) - Einsiedeln, Stiftsbibliothek, c. 110. Y. Le texte, 1933, pp. 233-234. Monachensis 2 (Mom) - Muenchen, Staatsbibliothek, c. lat. 16105a. V. Le texte, 1933, p. 237. Romanus C (RomC) - Roma, Biblioteca Casanatense, c. lat. 1405. V. Le texte,^ 1933, pp. 313-315. Omissa in numeratione folio­ rum nota 57, folia signata non sunt 163, sed 162. Yaticanus 1 (Vati), Yaticanus 2 (Yat2 ), Vaticanus 3 (Vat3) Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, c. lat. 1146, 1147, 1148. V. Le texte, 1933, pp. 320-321 et huius Introductionis c. 9; Μ. A ndrieu , Les « Ordines romani », pp. 482-484 (de coniunctione ho­ rum codicum cum Bambergensi 1 et Sangallensi 5). Vindobonensis 1 (Vim) - Wien, Nationalbibliothek, c. lat. 914. V. Le texte, 1933, p. 323. Geminae lacunae binorum quaternionum quae in hac descriptione indicantur, tertia quaedam adiungenda est, unius, ut videtur, ternionis; de qua v. Le texte, 1934, pp. 67-68. C o d i c e s e d i t i o n i s ( m i x t a e ) I/II Parisiensis 6 (Pare, Ρβ) - Paris, Bibliothèque Nationale, c. lat. 9421. V. Le texte, 1933, pp. 240-242. Stutgardensis 2 (Stu2 , T) - Stuttgart, Landesbibliothek, H. B. VII. 43. V. Le texte, 1933, pp. 318-319. Etsi ambae huius codicis partes, quarum altera praecipue libellos I-III, altera libellum IV complectitur, singulae a singulis principalibus librariis, Wolferado et Stellone nomine, exaratae dicuntur, quaedam tamen paginae» v. g., f. 179r, aliis manibus scriptae sunt. Praeterea complures li­ belli IV paginae vel paginae partes, non solum currenti calamo ac neglegentissime exaratae sunt, sed omissionibus, mutationibus, ver­ borum amputationibus, mendis creberrimis depravantur. Scriptura antiquior probabiliter saeculo ix exeunti attribui potest; altera,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De « Libri officialis » codicibus

125

quae ad formam cursivam accedit, saeculum x atque Stabulense scriptorium indicare videtur. Fuldensis 2 (Fub) - Fulda, Landesbibliothek, Aa 22. Hic codex constat e 130 foliis. Sicut Fuldensis 1, Fuldam e bibliotheca Weingartensi Ss. Martini et Oswaldi transiit, in eaque notatus erat F 39 fol. Aliud non complectitur nisi Librum officialem I*, II, vel mixtae editionis. Scriptura unius manus est e saec. xi -xii . De eo v. K arl L ôffler, Die Handschriften des Klosters Weingarten, p. 93. Aliquot huius exemplaris locos E. P. S. Segewiss SI, pro officiosissima ca­ ritate sua, humanissime quoque faventibus bibliothecae Fuldensis praefectis, anno 1941 semel atque iterum, quantum sivit temporum iniquitas, nostra causa contulit. C o d i c e s L i b r u m o f f i c i a l e m edit. I in breviorem redactum continentes.

formam

Coloniensis (Col) - Kôln, Erzdiôzesanbibliothek, c. 153. Y. Le texte, 1933, p. 233. Cfr. E. Monchemeier, Am alar von Metz, p. 74, n. 5. Erfordiensis (Erf) - Erfurt, Stadtbücherei, cod. Amplonianus in folio 64. Y. Le texte, 1933, pp. 234-235. Treverensis 1 (Trevi) - Trier, Stadtbibliothek, c. 592. Y. Le texte, 1933, pp. 319-320. C o d i c e s L i b r i o f f i c i a l i s f r a g m e n t a c o n t in e n t e s . Augustanus (Augus) - Augsburg, Staats-, Kreis- und Stadtbi­ bliothek, c. 8. Y. Le texte, 1933, p. 229. Bernensis 2 (Ber2 ) - Bern, Stadtbibliothek, Bibliotheca Bongarsiana, c. 225. Y. Le texte, p. 231. Bononiensis (Bon) - Bologna, Biblioteca Universitaria, c. lat. 2217, V. Le texte, 1933, pp. 231; 1935, p. 435. Carnotensis (Car) - Chartres, Bibliothèque municipale, c. 28. Saec. x i ex. scriptus. V. Le texte, 1933, p. 233. Codices Libri officialis

excerpta continentes.

Bambergensis 1 (Bami) - Bamberg, Staatsbibliothek, Lit. 131. V. Le texte, 1933, p. 230. Cantabrigiensis C4 (CanC-t) - Cambridge, Corpus Christi College, c. lat. 265. V. Le texte, 1933, p. 232; 1935, p. 435. Florentinus 1 (Floi) - Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, c. Strozzianus FII. V. Le texte, 1933, p. 235.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

126

Amalarii opera liturgica

Londiniensis C (LonC) - London, British Museum, Bibliotheca Cottoniana, Yesp. D. XV. V. Le texte, 1933, p. 236. Monachensis 1 (Moni) - Muenchen, Staatsbibliothek, c. lat. 14581. Y. Le texte, 1933, p. 237. Monachensis 8 (Mon8) - Muenchen, Staatsbibliothek, c. lat. 14628. Saeculi xn; olim S. Emmerammi; notae antiquae: Em. G. 12; F. 118; 123. Catalogus codicum latinorum bibliothecae regiae Monacensis, t. II, pars 2, p. 205. Parisiensis 19 (Pan ) - Paris, Bibliothèque nationale, c. lat. 9494 (J. de Voisin, o. 1685). V. Le texte, .1933, p. 226. Sampaulinus 1 (SPai) - Sankt Paul im Lavantthal, Stiftsbibliothek, 25/2/20. Saec. X, continet, ff. 29r-30v, 1. III, c. 42; 43, 8 e Libro officiali. Sangallensis 3 (SGa3) - Sankt Gallen, Stiftsbibliothek, c. lat. 140. Saec. x, 404 pag. (fol. 1 deest). Continet, p. 255, ultimam partem praefationis Postquam scripsi. - A. Scherker, Verzeichniss, pp. 5253; M. A ndrieu , Les « Ordines romani », pp. 326-329. Vaticanus P 2 (VatP 2 ) - Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Palat, lat. 495. V. Le texte, 1933, p. 321. - H. Stevenson et I. B. de B ossi, Codices Palatini Bibliothecae Vaticanae, t. I, 1886, p. 166. Huc referantur quoque codices Eomanus C, Vaticanus 1, 2, 3, Vindobonensis 1, qui praeter textum editionis II, eadem excerpta praebent, quae Bambergensis 1. Codices l i i r i tentes.

officialis nunc deperditi

vel l a ­

Codex e bibliotheca Moguntinae ecclesiae Sancti Stephani quo I. Cochlaeus in edendo tertio Libri officialis libello, anno 1549, usus est. Continebat textum integrum editionis I*, vel II, vel mixtae. De quo v. Le texte, 1933, pp. 117-118; p. 324, n. 1. Codices quattuor quos adhibuit M. Hittorp anno 1568, quo pri­ mum integrum Librum officialem typis vulgavit. De iis v. Le texte, 1933, pp. 118-120, et huius Introductionis c. 13. Eorum unus, quem nos Hittorpianum 4um (Hiti, Ht) nuncupamus, textum editionis III praebuit, ut clare apparet e M. Hittorp notis; alter, quem ipse H it­ torp modo nomine « exemplaris unici », modo « alterius lectionis », modo «alterius exemplaris» designat, nos vero Hittorpianum 3 um (Hits, Ha) vocamus, purum editionis II textum, vel mixtum e I et II ( sicut Par6 atque Stu 2 ) continebat; duo reliqui, seu exemplaria « tertiae lectionis », ut scribebat Hittorp, vel Hittorpianus l us (Hiti,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De « Libri officialis » codicibus

12/7

Hi) et 2US (Hit2 , H 2 ), ut nos dicinius, sine dubio editionis I* erant, nimirum, saltem libello suo IV, codici CanC2 simillimi. Codicum quorum mentio fit in antiquis bibliothecarum catalogis, complures percensuimus in Le texte, 1933, pp. 325-327. Iis autem addendi sunt: Atrebatensis saltem unus. Atrebatum, Abbatia S. Yedasti. In catalogo saec. xn. De quo v. codices editionis III. Escorialenses duo qui in catalogo saeculi x v i «Amalarii presby­ teri de divinis officiis libri quinque» (!) inscribuntur, notisque Y. F. 12 et II. G. 20 signantur; periisse videntur in incendio bibliothecae anno 1671. G. A ntolìn, Catalogo de los códices latinos, t. II, p. 412; t. V, p. 337. Gorzienses duo vel tres. Gorzia (Lotharingia). Abbatia S. Gorgonii. In catalogo medii saeculi xi. G. Morin, Abbaye de Saint-Gorgone, Catalogue du milieu du X I e siècle, in Revue Bénédictine, 22 (1905), Le catalogue des manuscrits de Vabbaye de Gorze, pp. 6-7: « Li­ bri officiorum. Libri Amalarii duo in singulis voluminibus, cuius initia sunt: Septuagesima conputatur secundum titulationem sacra­ mentorii. Item liber alius ita incipiens: Ubi sanctus Augustinus ex­ ponit evangelicum ». Lucensis - Lucca, Biblioteca capitolare. Qui codex in eiusdem bibliothecae catalogis a saeculo x n usque ad finem saeculi xv con­ stanter indicatur. Yide P. Guidi ed E. P ellegrinetti, Inventari del vescovato della cattedrale e di altre chiese di Lucca (Studi e Testi, 34), 1921. In catalogo a. 1239, vers. 33, p. 123, «Item alius liber qui sic incipit: Gloriosissime imperator »; a. 1297, vers. 140, p. 188, « Li­ ber Amellarii super Officiis, sub comuni volumine »; a. 1305, vers. 144, p. 194, « Liber Amellarij super officiis, sub comuni volumine »; a. 1315, vers. 203-204, p. 203, « Liber Armellarii super officiis; inci­ pit: Gloriosissime inperator, et finit: Amen »; a. 1409, vers. 708, p. 252, « J ° libro. Incomincia: Gloriosissime inperator, finiscie: ut bibendo rebibamus »; a. 1424, vers. 55, p. 274, «Liber officiorum Amalàrii episcopi, numero 61 »; a. 1498, vers. 48, p. 276, « Liber officiorum. In carthis membranis ». Stabulensis. Stabulum, Abbatia S. Bemacli. In catalogo a. 1105, J. Gessler, Les Catalogues des bibliothèques monastiques de Lobbes et de Stavélot, II. Catalogue de Stavelot (1105), n. 112, in Revue d'H is­ toire ecclésiastique, 29 (1933), p. 94: «Amularius. Rabanus super regulam ». Cfr. n. 82, p. 93: « Libellus de fide catholica. Liber offi­ ciorum »; η. 83, p. 93: «Item liber officiorum. Liber confessionum». Weingartensis. Weingarten, Monasterium Ss. Martini et Oswaldi, cod. F 69 8°, haec continens: Kalendarium ecclesiasticum. «Ama­

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

128

Amalarii opera liturgica

larici Fortuni (!) de officiis divinis». Evangelia. Officium defunctorum. K. Lòffler, Die Handschriften des Klosters Weingarten, p. 96. Duo vero codices Sanctae Mariae Bivipullensis quos indicat ca­ talogus saeculi xi, multo explicatius, quamvis inscite, describuntur in catalogo saeculi xvm , in eoque propriis notis signantur: Cod. 76, qu., saec. xi. Liber officiorum Amalarici episcopi ad Carolum regem. Summa Ioannis Belet. Libellus Walafridi Stra­ bonis de incrementis quarundam in observationibus ecclesiasticis rerum. Cod. 162, fol., saec. xi. Liber computorum. Liber officiorum Ama­ larii episcopi ad Carolum regem... Prisciani Caesariensis quaedam. P. E walb , Reise nach Spanien im Winter 1878 auf 1879, in Neues Archiv, 6 (1881), pp. 389, 391; B. BlVAS, Bibliothek der Madrider Akademie def Geschichte, Est. 2.7, Gr.-4°, E. B. 122. Qui codices ambo perierunt. B. B eer , Die Handschriften des Klosters Santa M aria de B ipoli ,! in Sitzungsberichte der Ttais. Akademie der Wissenschaften, Philos.-histor. Klasse, CLY. Bd., 1906, III. Abh., p. 105. Codex quondam Barrois 248 in bibliotheca comitis Ashburnhamensis, s. x, 109 fol., quo continetur: «Amalarius. Hetto. Walafrid de rebus ecclesiasticis. De ritibus », ex iis non est quos anno 1888 et 1901 Bibliotheca nationalis Parisiensis recuperavit vel acquisivit, neque ex iis qui annis 1900-1905 Bibliothecae Musaei Brittanici ac­ cesserunt. Anno 1901 per bibliopolam quendam Germanicum emptus est; quis autem ipse emptor fuisset, comperire hactenus non potui­ mus. L. D elisle, Notice sur des manuscrits du fonds Libri conservés à la Laurentienne à Florence, p. 112; Catalogue des manuscrits des fonds Libri et Barrois, p. 268; H. Omont, Catalogue des manuscrits Ashburnham-Barrois récemment acquis par la Bibliothèque nationale, in Bibliothèque de VEcole des Chartes, 62 (1901), pp. 557-559; 63 (1902), p. 60; Catalogue of Additions to the Manuscripts in the British M u­ seum in the years MDCCCC-MDCC CCV, p. 156-163; 385-388. Bre­ viter describitur in bibliothecae Ashburhamensis catalogis (quorum seriem videas in DAÇL, t. IX, p. 585), in Neues Archiv, 4 (1879), p. 613, et ab A. Werminghoff, MGH, Capitularia Regum Fran­ corum, edit. A. B oretius et Y. K rause , t. II (1897), p. x n (cfr. t. I, p. 362). In. hac tamen descriptione nulla mentio fit Amalariani cuiuslibet scripti. Bibliographia autem his dissertationibus compleatur: De codicibus Lobiensibus. J. W arichez, L'abbaye de Lobbes de­ puis les origines jusqu'en 1200, pp. 254-256 et 271-280 (duo catalogi saec. x et xi); cfr. J. Gessler, Les Catalogues des bibliothèques mo­

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De « Libri officialis » codicibus

129

nastiques de Lobbes et de Stavelot, I. Catalogues de Lobbes (972-990 et 1049), pp. 83-85. De codice Fiderici archiepiscopi Salisburgensis, C. B ecker, Ca­ talogi bibliothecarum antiqui, C. 34, n. 14; cfr. M. Manitius, Geschichte der lateinischen Literatur des Mittelatters, t. I, p. 401, n. 2. De codice Pomposiano. G. Mercati, I l catalogo della biblioteca di Pomposa [a. 1093], in Studi e Testi, 76,1937, pp. 358-388. Pag. 377: 34. Γ Lib. officiorum Amalarii episcopi. De codicibus Bivipullensibus. B. B eer , Eandschriftenschatze Spaniens, in Sitzungsberichte der hais. Ahademie der Wissenschaften, Philos.-histor. Klasse, CXXXVIII. Bd., 1893, X II. Abh., n. 391, pp. 47-51; Th . Gottlieb, TJeber mittelalterliche Bibliothehen, p. 270.

Codices Retractationis I Parisiensis N3 (ParN3, Q, Q ) - Paris, Bibliothèque nationale, Nouvelles Acquisitions, c. lat. 1983. Y. Le texte, 1933, pp. 246-248; 1935, p. 435. Boloniensis (Bol, B, B) - Boulogne s. Mer,Bibliothèque municipale, c. 82. V. Le texte, 1933, pp. 231-232. Cantabrigiensis Ci (CanCi, F) - Cambridge, Corpus Christi Col­ lege, c. lat. 192. Y. Le texte, 1933, p. 232; 1934, pp. 224; 228-229 et nota 4. Cantabrigiensis Tx (CanTi, T) - Cambridge, Trinity College, c. lat. 241. Y. Le texte, 1933, p. 233. Non inter folia 38 et 39, sed 18 et 19 desideratur folium unum. Alenconiensis (Al, U) - Alençon, Bibliothèque municipale, c. 14. Y. Le texte, 1933, p. 228; 1934, p. 224. Hic codex iam saec. x n in bi­ bliotheca abbatiae S. Ebrulfi adfuisse videtur. Catalogue général... de France. Départements, t. II, p. 469, e cod. Parisiensi, Bibliothèque nationale, lat. 10062, f. 80v. Holmiensis (Hol) - Stockholm, Kungliga Biblioteket, A. 145. Y. Le texte, 1935, p. 435. Vindobonensis 3 (Vim) - Wien, Nationalbibliothek, c. lat. 1845. Y. Le texte, 1933, p. 323. C o d i c e s R e t r a c t a t i o n i s II Guelferbytensis 2 (Guek) - Wolfenbüttel, Landesbibliothek, c. lat. 4159 (Wissemburgensis 75). V. Le texte, 1933, p. 419. Praeter Retractationem I I continet etiam Fclogas de ordine romano, if. l v-17v, et Epistulam de caeremoniis baptismi, ff. 17v-19r. 9 — A m a la r ii O p e ra - T. I.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

130

A m a la r ii o p e r a lit u r g ic a

Monachensis 3 (Mon3) - Muenchen, StaatsbibUothek, c. lat. 19129. 1933, pp. 414-415. Monachensis 4 (Mom) - Muenchen, Staatsbibliothek, c. lat. 21568. Y. L e t e x t e , 1933, 415. Codex e duabus partibus constat, quarum prior folia 1-78, altera folia 79-89 complectitur. R e t r a c t a t i o I I ff. l r-77v continetur. Alterius autem partis f. 79r_v praebet E p i s t u l a m d e c a e ­ Y.

L e te x te ,

r e m o n iis

b a p tis m i.

Codices

R e t r a c t a t i o n i s

I I I

Bambergensis 3 (Bam3) - Bamberg, Staatsbibliothek, Lit. 133. t e x t e , 1933, pp. 413-414. Vindobonensis 2 (Yim) - Wien, 1STationalbibliothek, c. lat. 1012. V. L e t e x t e , pp. 418-419. Y.

L e

Codex V.

R e t r a c t a t i o n i s

IV

Bambergensis 4 (Banu) - Bamberg, Staatsbibliothek, Lit. 134. 1933, p. 414 et huius capituli art. 4.

L e te x te ,

Codices

R e t r a c t a t i o n i s

V

Cantabrigiensis C3 (CanC3) - Cambridge, Corpus Christi College, c. lat. 68. L e t e x t e , 1933, p. 414. Guelferbytensis 5 (Guek) - Wolfenbiittel, Landesbibliothek, c. lat. 1205 (Helmestetensis 1098). Y. L e t e x t e , 1933, p. 419. Londiniensis L (LonL) - London, Lambeth Palace, c. 380. Ÿ . L e t e x t e , p. 414. Oxoniensis (Ox) - Oxford, AU Souls’ CoUege, c. 28. V. L e t e x t e , 1933, p. 415. Codex

R e t r a c t a t i o n i s

V I

Parisiensis 13 (Paro) - Paris, Bibüothèque nationale, c. lat. 2402. L e t e x t e , 1933, pp. 415-417. - B i b l i o t h è q u e n a t i o n a l e . C a t a l o g u e g é n é r a l d e s m a n u s c r i t s l a t i n s , t. II, p. 446. V.

Codices a liaru m retractationum*"· Dublinensis (Dub) - Dublin, Trinity CoUege, c. lat. 187. Y. L e t e x t e , 1933, p. 414. Parisiensis 14 (Paru) - Paris, BibUothèque nationale, c. lat. 5386 Y. L e t e x t e , 1933, p. 240.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e « L ib r i o f f ic ia l is » c o d i c i b u s

131

Parisiensis 21 (Pam) - Paris, Bibliothèque nationale, c. lat. 3832. Saec. x m . Olim Bigotianus 268. Continet: «2° (pp. 137 ss., 150 ss.). Divinorum officiorum explicatio maximam partem ex Amalario excerpta: authore anonymo ». C a t a l o g u s c o d i c u m m a n u s c r i p t o r u m b i b l i o t h e c a e r e g i a e , t. I ll , p. 514. Explicationis huius prior pars est E x p o s i t i o « D o m i n u s v o b i s c u m », usque ad verba: « petimus u t mi­ sereatur nostri dicentium: Miserere nobis » (par. 73); de qua v. c. 9. Altera explicationis pars est Expositio divinorum officiorum ab eo­ dem I. P bevot edita, B . P . I o a n n i s A b r i n c e n s i s e p i s c o p i , d e i n d e R o t o m a g e n s i s a r c h i e p i s c o p i , L i b e r d e o f f i c i i s e c l e s i a s t i c i s , pp. 385-422; PL, 147, pp. 191C-212C; V. art. 4, p. 174. Bomanus V2 (Roim). - Borna, Biblioteca VaJlicelliana, C. 64, saec. xn, ff. 40r-74v. « Incipit liber officiorum ordinatus a beato Amelario noturnalis (!) diurnalis per circulum anni. Quare septuagesima celebratur? Ideo quemadmodum populus Dei qui pro peccatis suis »; des. « etenim ipsa replicata sunt ad medianam lineam que usque ad finem currit ». Sanctaudomarensis (SAu) - Saint-Omer, Bibliothèque muni­ cipale, c. 119. Y. L e t e x t e , 1933, p. 418. Yaticanus B 2 (VatR 2) - Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Begin, lat. 620. Y. L e t e x t e , 1933, p. 418. Codices diversarum r e t r a c t a t i o n u m p e r d i t i vel l a t e n t e s . Beccensis, Monasterii Sanctae Mariae, de quo v. p. 325. Continebat R e t r a c t a t i o n e m I . Alii de quibus v. L e t e x t e , 1933, p. 420.

nunc L e

te x te ,

de­ 1933,

A rticulus I I «L

ib r i

»

o ffic ia lis

e d itio n e s

r e c e n tio r e s

IoANNES Cochlaeus (D obneCk ),

seu

S p e c u lu m

ty p o g r a p h ic a e a n tiq u a e

d e v o tio n is

Moguntiae, 1549, pp. aiijaiiijr, 1-62. Exhibet tantum praefationem G l o r i o s i s s i m e i m p e r a t o r et libelli I I I c. 1-37; 44 (38). De qua v. L e t e x t e , 1933, pp. 117-118. Operis nuncupatio, Georgio Austriaco, principi-episcopo Leodiensi, scripta, ante diem X kalendas martias, id est die 20 februarii, a. 1549 data est. N icolaus B onfilius (B uonfiglio), S p e c u l u m m i s s a e e x a n t i ­

c ir c a m is s a m

q u is s im is

et o m n em

q u ib u s d a m

a liu m

ac

c u ltu m

v e tu s tis s im is

D e i...

c a th o lic a e

e c c le s ia e

p a tr ib u s

a

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

A m a J a r ii o p e r a l i t u r g i c a

132 Io a n n e

G o c h la e o ...

c o lle c tu m ,

n u n c ...

r e c o g n itu m ,

a u c tu m

et lo c u p le ta ­

Venetiis, 1572, pp. a6r-blv; 1-51. Idem praebet quod, editio Cochlaeana. M. H ittobp, D e d i v i n i s c a t h o l i c a e e c c l e s i a e o f f i c i i s a c m i n i s t e r i i s v a r i i . . . l i b r i . . . , Coloniae, 1568, pp. 101-262; 589; 594-598. His pagi­ nis continentur V a r i a e q u o r u n d a m c a p i t u m l e c t i o n e s e x A m a l a r i i i n d i v e r s i s e x e m p l a r i b u s r e p e r t a e , id est eae longiores lectiones variae quas praebent loci duplicati yel .triplicati; de quibus y. huius capitis articulum 3. Editionem Hittorpianam iterant haec volumina; de quorum edi­ tionibus videas quae in huius I n t r o d u c t i o n i s c. 14 memoramus: tu m ...,

S acrae

b ib lio th e c a e

s a n c to r u m

P a tr u m

seu

s c r ip to r u m

e c c le s ia s ti­

tomus sextus... per Margakinttm de la B ignè , ... editione secunda... Parisiis, 1589, pp. 847-1080, omissis tamen V a r i i s q u o ­ coru m

ru n d a m D e

c a p itu m

le c tio n ib u s .

c a th o lic a e

E c c le s ia e

d iv in is

o ffic iis

ac

m in is te r iis

v a r ii...

lib r i

Bomae, 1591, quod esse iam notavimus ipsum M. Hittorpii volumen, auctum et novo titulo ornatum, pp. 86-223; 697-698; 704-708 ( V a r i a e q u o r u n d a m c a ­

ad

s a n c tis s im u m

p itu m

D .

N .

G r e g o r iu m

X I V

P .

M .,

le c tio n e s ...) .

D e

d i v i n i s c a th o lic a e E c c le s ia e o ffic iis e t m y s te r i i s

n u n c p r im u m a d iu n c ti..., D e

a u c t a r i i lo c o

(!)

c a e te r is B ib lio th e c a e v e te r u m

v a r ii... lib r i... P a tr u m

to m is

Parisiis, 1609 vel 1610, pp. 305-502; 1435-1436; 1445-1452·

d iv in is

c a th o lic a e

E c c le s ia e

o ffic iis

et

m y s te r iis

v a r ii...

lib r i...

(sic, pro 1609 vel 1610) a u c t a r i i l o c o c a e t e r i s B i b l i o t h e c a e v e t e r u m P a t r u m t o m i s a d i u n c t i . . . , Parisiis, 1624, pp. 305-502; 14351436; 1445-1452. anno

1619

M agna

b ib lio th e c a

c le s ia s tic o r u m ...

to m u s

v e te r u m

P a tr u m

d e c im u s ,

et

a n tiq u o r u m

s c r ip to r u m

ec­

Parisiis, 1644, pp. 305-502; 1435-

1436; 1445-1452. M agna

B ib lio th e c a

c le s ia s tic o r u m ...

to m u s

v e te r u m

P a tr u m

d e c im u s ,

et

a n tiq u o r u m

s c r ip to r u m

ec­

Parisiis, 1654, pp. 305-502; 1435-

1436; 1445-1452. M agna

b ib lio th e c a

c le s ia s tic o r u m ..., V a r iis

qu o ru n d a m

M a x im a

V a r iis

c a p itu m

b ib lio th e c a

c le s ia s tic o r u m ...,

v e te r u m

P a tr u m

et

a n tiq u o r u m

s c r ip to r u m

le c tio n ib u s .

v e te r u m

P a tr u m

e t e m tiq u o r u m

s c r ip to r u m

ec­

Lugduni, 1677 et ss., t. XIV, pp. 934-1032; sine

q u o ru n d a m

c a p itu m

le c tio n ib u s .

PL, 105, pp. 985-1242; 1333-1339 (Epistulae I-VI); sine q u o ru n d a m

ec­

Coloniae Agrippinae, 1618, t. IX , pp. 300-391; sine

c a p itu m

V a r iis

le c tio n ib u s .

In omnibus-autem illis editionibus, excepta ultima, desiderantur

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e « L ib r i o f f ic ia l is » e d i t i o n i b u s r e c e n t .

133

epistulae seu documenta I-VI quae Amalarius libello I I I sui L i b r i o f f i c i a l i s appendicis instar adnexuit. De quibus v. huius capituli articulum 3. Eas ediderunt: L. d ’A chery, S p i c i l e g i u m s i v e c o l l e c t i o v e t e r u m a l i q u o t s c r i p t o r u m , ed. l a, t. VII, pp. 164-173; ed. 1723, t. III, pp. 330-333; quae editio iterata est in PL, 105, pp. 1333-1339; E. D uemmler, MGH, E p i s t o l a e k a r o l i n i a e v i , t. III, pp. 259-266. R ota vero D e o b s e r v a t i o n e q u a d r a g e s i m a e , PL, 105, p. 1340AB, et Epistula VII, A d e p i s c o p u m a n o n y m u m , ibid., p. 1340BC, cum L i b r o o f f i c i a l i non cohaeret. De nota v. in articulo 1 descriptionem codicum Parisiensis 8 et Parisiensis 7; de epistula, I n t r o d u c t i o n i s c. 2, I, C, 4; capituli huius articulum 3; L e t e x t e , 1933, p. 121. Articulus II I D e

«L ib r i

o ffic ia lis

»

r e c o g n itio n ib u s

seu

p r im is

e d itio n ib u s

Amalarium assidue suum L i b r u m o f f i c i a l e m correxisse ac com­ plevisse, totumque opus, iamiam iuris publici factum, pluries reco­ gnovisse seu denuo edidisse, declarant vel ostendunt eiusdem libri prologi ac praefationes, praesentia vel absentia libelli IV, comple­ mentorum supplementorumque accessiones, appendicis epistularum libello I I I adiunctae incrementa, praesertim vero locorum quorundam vel contextuum locorum meditata atque accurata retractatio, quae non ab alio, nisi ab ipso auctore agi potuit. E praefationibus L i b r i o f f i c i a l i s duae ad totum opus referendae sunt: P o s t q u a m s c r i p s i et G l o r i o s i s s i m e i m p e r a t o r · , tertia, U b i s a n c t u s A u g u s t i n u s , ad solum libellum I spectare videtur; quarta, D o m i n e o p i t u l a n t e , certe ad libellum I I I tantum , quinta, I n h o c q u a r t o l i b e l l o , ad libellum T V . Libellus II propria praefatiuncula caret. Praefatio­ nem seu prologum P o s t q u a m s c r i p s i pauci codices continent, iique qui libellos quattuor et, praeter eorum duos, etiam correctiones ul­ timas exhibent; porro priore loco semper apparet collocata, id est ante alteram praefationem generalem, G l o r i o s i s s i m e i m p e r a t o r . In ea narrat Amalarius sese post conscriptum L i b r u m o f f i c i a l e m , cum Romam venisset, ministris ecclesiae Sancti Petri quaedam sua dubia de numero orationum quae certis diebus in missa dicendae erant, exposuisse, horumque responsum, u t ait, in fronte memorati libelli collocasse suorum devotorum ad notitiam. Deinde postea quam bre­ viter memoravit quid s. Ambrosius et s. Augustinus de quattuor orationum modis e quibus missae officium constat, secundum ordi­ nem ab apostolo in I T i m . , 2 , 1, definitum doceant, proprios de earundem orationum numero ac natura sensus, modeste quidem et caute, pro suo more, sed ample, etsi aliquantum confuse, explicat.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

134

A m a la r ii o p e r a litu r g ic a

Iam vero quae de itinere suo Romano in eodem prologo memorat, aptissime congruunt cum iis quae etiam de peregrinatione quadam Romam a se anno 830-831 peractam, et de interrogatis magistris aliisque sanctae Romanae ecclesiae eruditis viris in P r o l o g o a n t i p h o n a r i i , in prologo aliisque locis L i b r i d e o r d i n e a n t i p h o n a r i i , in altero textu c. 22, 1. IV ipsius L i b r i o f f i c i a l i s explicatissime scribit. Existimari igitur potest iter quod in principio praefationis P o s t q u a m s c r i p s i memoratur, aliud non esse, nisi iter romanum anni 830-831. Momentum praefationis G l o r i o s i s s i m e i m p e r a t o r in eo est quod, praeter brevem quandam historiam primae originis ac compositionis L i b r i o f f i c i a l i s , huius quoque nuncupationem continet, qua auctor opus suum Ludovico Pio porrigebat, u t ab eo sanciretur vel corri­ geretur. E laudibus vero in quas desinit eadem praefatio, et ex a,lüR indiciis — ex eo, v. g., quod Amalarius scribit se post longiorem ab­ sentiam iterum principem adire — concludamus oportet L i b r u m o f ­ f i c i a l e m imperatori non ante annum 823, quo Lotharius Romae co­ ronatus est, vel certe non ante annum 819, quo Ludovicus Iudittam uxorem duxit, oblatum esse. E praefatiunculis vero libelli I et I I I vix quidquam discimus de L i b r i o f f i c i a l i s recensionibus, sed praefatiuncula libelli IV monemur in hoc etiam aliqua recapitulari de superioribus libellis, « quae, in­ quit Amalarius, apertius inventa sunt a mea parvitate post scriptos memoratos libellos ». Tres praefatiunculae libelli I, III, IV propriae suo quaeque loco in omni codice adsunt. Praefationem U b i s a n c t u s A g u s t i n u s solam habet A bn, And, CanC2, Erf, Lau, Lugi, Pare, tre v i, VatR3. Duas praefationes, G l o r i o s i s s i m e i m p e r a t o r , U b i s a n c t u s A g u s t i n u s , hoc ordine praebet Augus, Aur2, Bam 2, CanP, Car, Casi, Fuk (?), Gueli, Lug2, Paw, Pars, Par6, ParNi, RomC, Stu 2, Tree, Vati, Yat2, Vat3, Ven, Vini. Tres denique, P o s t q u a m s c r i p s i , G l o r i o s i s s i m e i m p e r a t o r , U b i s a n c t u s A g u s t i n u s , Atri, Div, Eim, Pare, Pari, Pare, SGa*. Ce­ teri codices qui hic non indicantur, alia et alia de causa tribus maioribus praefationibus carent. Liber IV in compluribus codicibus deest, non autem quod ex his exciderit vel in iis suppressus sit, sed quia in ceteris tantum codici­ bus tribus prioribus libellis accedit. Etenim veri simile non est totum libellum IV potuisse in tot optimae notae exemplis, iisdem inter se diversissimis, fortuito vel consulto omitti. L i b e l l u m o f f i c i a l e m contra, cum primum in lucem datus est, e tribus tantum libellis constitisse demonstrat appendix epistulaïum quae semper libello I I I adnectitur, idemque significat ipse Amalarius, cum 1. I, c. 41, 1, finem li­ belli I I I vocat posteriorem in ordine opusculi sui partem, simulque

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e « L ib r i o f f i c i a l i s » r e c o g n i t i o n i b u s

135

declarat hanc partem iam fuisse scriptam, cum c. 41, D e m i s s a I n n o libello I a se suppletum est, Utrum autem necne L i b e r o f f i c i a l i s libello suo IV iam auctus fue­ rit, quando ab auctore imperatori oblatus est, non constat. Certe etiam libellus ille IV Ludovico dedicatur, ut apparet ex eius c. 2, 1, ubi Amalarius ipsum principem adloquitur: «Magnificentissime et gloriosissime atque christianissinje imperator, quoniam professus est se servus vester », etc. At ipsa haec verba nobis persuadent libel­ lum IV compositum esse, postea quam Amalarius L i b r u m o f f i c i a l e m Ludovico obtulit. Etenim in praefatione G l o r i o s i s s i m e i m p e r a t o r perspicue fatetur se de dedicando opere suo tum demum cogitasse, cum illud iam conscriptum erat; itaque nulla est Ludovici adlocutio in tribus prioribus L i b r i o f f i c i a l i s libellis. Denique eadem praefatio satis clare significare videtur Amalarium primam operis sui editio­ nem principi obtulisse, quam constat, u t diximus, tres tantum li­ bellos habuisse. Etiam tempus quo tribus prioribus libellus IV ac­ cessit, indicare videtur eadem illa adlocutio qua incipit 1. IV, e. 2. Cum enim scribit Amalarius: «Videtur parvitati meae per Dei do­ num, quod vestrum animum ad se rapit in prosperis et in adversis, u t ab illa hora inchoem», etc., dubium nobis non est quin vocibus « in adversis » mala doloresque illos commemorare velit, quos Lu­ dovico Pio inde ab anno 829 suscitavit filiorum suorum seditio. Non tamen post annum 830 facta est additio quoniam L i b e r o f f i c i a l i s certe quattuor hbellos iam continebat, quando post commorationem suam Romanam, anno 830-831, Amalarius illum correxit. Omissa mentione codicum qui parvam L i b r i o f f i c i a l i s partem tantum vel excerpta complectuntur, tres hbellos exhibet Abn, And, Aur2, Bam 2, Erf, Full, Gueli, Lau, Lugi, Lug2, P an , P an , P an , Pars, ParlSli, Trevi, VatK3; quattuor, Atri, CanC2, CanP, CanTi, Casi, Div, Eini-2, Ful 2, Mon2, P an , P an , P a n , Pars, RomC, EomVEi, SGai, Stu 2, Vati, Vat 2, Vat3, Ven, Vini. Quo modo Amalarius suum L i b r u m o f f i c i a l e m conscripserit, pro­ dunt quoque plura illa capitula quibus, modo usus alicuius liturgici commentarium contra praestitutum ordinem praebet, quia id pro­ prio suo loco obhtus est facere, vel quia ihi interim rei cogitatio oc­ currebat; modo iamiam tractatum argumentum aliquod, etiam post plurium capitulorum totorumve libellorum intervalla, repetit, ob inventa interea nova documenta vel percepta ex alto lumina. Al­ terutram rationem demonstrant 1. I, c. 41; 1. III, c. 39; 1. IV, c. 24, 25, 26, 39, 40, 43-47. Etiam 1. III'c . 38, 40, 41, 43, 44 magis ad ma­ teriam 1. I quam 1. II I spectant. Ex iisdem capitulis praesertim anim­ advertenda sunt 1. IV, c. 46, R e p e t i t i o d e p e p t e c o s t e et c. 47, R e p e ­ c e n tu m ,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

136

A m a la r ii o p e r a litu r g ic a

d e c a l i c e , quae in CanC2 et CanP plane desunt, desiderantur quoque in indicibus capitulorum codicis Atri, Div, SGai, P a n , ad­ sunt quidem in ipso textu eorundem quattuor codicum et in textu codicis Par», at sine numero. Unde deducendum videtur duo illa capitula primae libelli constitutionis partem non fuisse. Appendix epistularum quae libello II I in plerisque codicibus, qui satis integri sint, adnectitur, sex documenta seu epistulas (hoc nomine commoditatis causa utimur) comprehendit, quorum pri­ mum, quartum, quintum et sextum verae epistulae sunt, secundum et tertium breves notae vel epistularum excerpta. Prima epistula Ieremiae Senonensi episcopo scripta est, qui annis 818-827 vel 828 sedit. Altera continet eiusdem Ieremiae responsum. Tertia coniungit interrogationem ab Amalario Ionae cuidam episcopo propositam et responsum quod ab eo accepit; qui episcopus videtur fuisse Ionas ille qui annis 818 (vel 821, vel 825)-843 ecclesiam Aurelianensem gubernavit. Epistularum quas praebent documenta IV, V et VI, prima Bantgario Kovionensi episcopo, annis 825-829, missa est; altera Hettoni cuidam monacho, quem illum Hettonem censemus fuisse, qui, cum abbas Augiae Divitis episcopusque Basileensis esset, anno 822 vel 823 utroque munere se abdicavit, et deinde in eodem monasterio Augiensi usque ad annum 836 simplex monachus vixit. L e t e x t e , 1934, pp. 77-78. Ultima denique epistula iuveni cuidam, Guntardo nomine, scripta est, quem Amalarius dilectum suum filium in disciplina Christi vocat. In ea dicit Amalarius se in itinere esse vel fuisse, Bomam, u t opinamur, versus, anno 830. Appendix autem haec ad plenam suam compositionem non pervenit nisi gradatim. Epistulas I et I I dum taxat continet codex Aur 2, Pars; epistulas I, II, III, codex Abri, And, Bairn (ep. I; II; tit., u t videtur, ep. III), Ber2, Full (ep. I ac II, tit. ep. Ill), Lau (ep. 1117), Lugi, Lug2, P an , Par6, VatB3 (ult. verb. ep. I I I manu recentiore); epistulam IV cod. CanC2, ParNi; epistulas I, II, III, IV, cod. CanP; epistulas I, II, III, IV, V, VI, cod. Atri, Cas, Div, Ein 2, Gueli (deest ep. VI, quia cod. mutilus est), Mon2, P an , P an , P a n , Pare, BornC, SGai, Stro (ep. I, II, tit. ep. I l l manu antiquiore; text, eiusd. ep. et ep. IV-VI manu recentiore), Tree, Vati, Vat2, Vat3, Ven, Vini. Etenim E p i s t u l a a d e p i s c o p u m a n o n y m u m , « Sufficere quidem credimus », quae in codi­ cibus A bn, And, Lugi, P an , VatB3, CanP legitur, horum codicum propria est, neque ad appendicem ipsius L i b r i o f f i c i a l i s pertinet. Quid re vera sit v. in c. 2, I, C, 4. Porro liquet contextum istum do­ cumentorum ab ipso Amalario componi debuisse et L i b r o o f f i c i a l i adiungi. Aliter non explicaretur quomodo factum sit u t eodem operis loco ab alio librario poneretur epistula I et II, ab alio IV, ab alio titio

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e « L ib r i o f f ic ia lis » r e c o g n it io n ib u s

137

postea adiungeretur III, ab alio denique V ac Vi, et hoc tan ta aucto­ ritate ut omnes ceteri librarii deinde, sine ulla mutatione, suppres­ sione vel nova adiunctione, eandem rationem tenerent. Yerum efficacissimam rationem diversas L i b r i o f f i c i a l i s recensio­ nes ab ipso Amalario elaboratas distinguendi subministrant plurimi illi loci, alii breviores, longiores alii, qui modo singillatim, modo coniuncte, mendis expurgati, in melius correcti vel supplementis aucti apparent; quibus tamen locis non adnumeramus textus quos­ dam breviores qui uno tantum codice praestantur, neque eos pau­ cissimos qui in quibusdam codicibus manifesto inter L i b r i o f f i c i a l i s capitula vel libellos interpolati sunt. De his v. L e t e x t e , IX. L e s p i è ­ c e s a d v e n t i c e s j o i n t e s a u « L i b e r o f f i c i a l i s », 1934, pp. 223-227. Locorum qui nobis perpendendi sunt, catalogum hic praebemus, cum brevibus adnotationibus quibus uniuscuiusque retractationis ratio indicatur. Brevitatis perspicuitatisque causa numeris I, I*, II, I I I designamus series seu contextus eorum codicum qui semper in ­ ter se coniuncti comparent, iis tantum exclusis, qui nihil nisi brevia excerpta vel fragmenta continent, Augus, Bami, Ben, Bon, Car, Mom, adiunctis vero quattuor exemplis nobis aliquantum per edi­ tionem Hittorpianam notis: Hiti, H it 2, Hit3, Hitt. Numero I designamus: codices Atri, And, Aure, Bairn, Erf, Full, Gueli, Lau, Lugi, Lug 2, P an, Pare, Pare, Pars, Pare pro lib. I-III et ep. I-III seu PareA, ParNi, Stu 2 pro lib. I-III, ep. I-II, tit. ep. III seu Stu 2A, Tree, Trevi, YatB3. Numero I*: codices CanC2, CanP. Numero II: codices Casi, Eim, Ein 2, Fuk (?), Mom, Pare pro lib. IY seu PareB, EomC, RomYEi, SGa4, Stu 2 pro ep. II I textu, ep. IV-YI, lib. IV seu StmB, Vati, Vat 2, Yats, Yen, Vim. Numero III: codices Atri, Div, Pare, P ar7, Pars. Si cuius codicis nota intra parentheses quadratas ponitur, hoc significat illum lectionem quam praebet, alia manu scriptam vel in margine adiectam exhibere. Sin autem quis duas inter se contrarias lectiones continet, easque principali manu scriptas, illius nota infra utramque lectionem collocatur, appositis numeris 1° et 2°, quibus monstretur quo ordine eaedem duae lectiones altera alteram in co­ dice sequantur. « Desunt » exempla quae propter lacunam vel omis­ sionem loco aliquo carent. Numeris vero I, I*, II, II I adiunguntur intra parentheses et cum signo - notae codicum qui in aliquo loco lectionem lectioni sui contextus contrariam praebent, non autem codicum qui tantum « desunt ». Locos nostros, quorum numerus, si omnes colligendi essent, mul­ tum augeretur, iam pro parte agnoverunt ac percensuerunt M. Hit-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

138

A m a la r ii o p e r a litu r g ic a

torp et praesertim A. Wilmart; quem igitur numerum singuli hi loci in utriusque viri catalogo obtineant adnotavimus. HT ad ipsum editionis Hittorpianae textum, HA ad huius appendicem V a r i a r u m q u o r u m d a m l o c o r u m le c t i o n u m refertur. Y. huius capituli articulum 2; L e t e x t e , 1933, pp. 118-120. Nota Co lectio editionis Cochlaeanae in­ dicatur. 1 - L. I, c. 3, 1 - W. 2 Iam in expeditione sumus. I, I*, II, [Div], Par7, [Pare], HT

Iam in patria sumus. I I I (-Par?)

Desunt: Eim, Mom, BomVEi 2 - L. I, c. 7, 1 - W. 3 Ad istum diem in expeditione fuimus. I, I*, II, P an , [Pare], HT

Ad istum diem in foro lusimus. I l l (-Pan)

Desunt: Eim, Mom, BomVEi Hanc subtiliorem correctionem vix alius atque ipse auctor exco­ gitare poterat. Cum a septuagesima, docet Amalarius, per sexage­ simam et quinquagesimam usque in quadragesimam transimus, quasi e terra exsilii atque captivitatis, expeditione quadam in pa­ triam revertimur, in qua nobis bellum gerendum est. Iam vero, si etiam quinquagesima nobis expeditionis tempus est, non apparet ullus progressus a sexagesima usque ad illam diem. In quinquage­ sima igitur patriam iam ingressi sumus. Quoniam tamen pugnam cum hostibus non committimus, nisi feria IY in capite quadragesi­ mae, quid agimus tribus quinquagesimae diebus? In foro ludimus, id est publicos ludos illis diebus fieri solitos participamus, ad instar militum qui diem proelii committendi praestolantur. 3 - L. I, e. 12, 1 - W. 5 In ea reservatur... refectionis Christi. I, P , II, [Div], P an , [Pars], HT D e su n t:

E im ,

In isto ordine... usque in crastinum. I I I (-Pan) E u ii,

M om

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e « L ib r i o f f i c i a l i s » r e c o g n i t i o n i b u s

4 - L. I, c. 34. Panis caelestis... ex priore die. I, I*, II, [Div: duae priores sententiae tantum ], Par: 1°, [Pare], HT

139

34 - W. 6 34. Scriptum est in libello... Patris mei. I l l (Pan 2°)

Desunt: Eim, Full, Mom 5 - L. I, c. 15, tit. - W. 8 D

e

p r a e s e n t a t io n e

...

n o n

CONSECRATO.

D

e

u l t im a

v a r ie t a t e

p a r a

-

SCEV ES.

I, I*, II, Div, HT

I l i (-Div)

Desunt: Atri, Ei w, Full, Mom

6 - L. I, c. 15, 1-3 - H. 1; W. 8 1. Post hoc praecipit... com1. I superius memorato... remunicant omnes. meare ad sua. I, I*, II, Div[e parte tantum] III, HT (« in uno »: Hiti) HA (« in aliis tribus »: Hiti, Hit2, Hits) Desunt: Atri, Casi, Eim, Full, Mom Causam quattuor harum correctionum ipse Amalarius ^exposuit. In ordine romano quem in conscribendo L i b e l l o o f f i c i a l i adhibuerat, praescribebatur ut corpus dominicum servaretur a feria Y in Cena Domini usque ad feriam YI in Parasceve, eratque mos in Galliis ut in missa praesanctificatorum omnes praesentes communicarent. Ro­ mae autem Amalarius non solum nullum reperire potuit illius ordi­ nis exemplum, sed ab archidiacono Sancti Petri didicit in ea statione in qua a papa crucis adoratio celebratur, neminem communicare, sed omnes post adoratam crucem domos suas remeare. 7 - L. I, c. 18, 4-5 - W. 9 4. Unde ita aliqui... resurgant a mortuis. I, I*, II, [Div], Par:, [Pare]

4. Nam et columna... semper benedicitur. III (-Par:), HT

D e s u n t : C a s i, E i m , E r f , F u l l , M o m , T r e v i

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

140

A m a la r ii o p e r a litu r g ic a

8 - L. I, c. 26, tit - H. 3; W. 10 D e immissione cebeobum in

D e immissione cebei in aquam.

AQUAM.

I, I*, II, Div, P an , [Pare], HT (in reliquis: H iti, H it 2, Hits)

I l l (-Div, -P an ), HA («in exemplari quod praefatio­ nem alteram habet»: Hit*)

Desunt: Casi, Eim, Erf, Full, Mom, EomVEi, Trevi, Vini 9 - L. I, c. 26,1-5 - H. 3; W. 10 1. Clamante voce sacerdotis... cerei neophytorum... cereus neofytorum. I, I*, P ar7, [Pars], H t (in reliquis: H iti, H it 2, Hit3)

1. Clamante voce sacerdotis...

cereus benedictus... cerei neo­ fytorum. I l i (-Par7), HA («in exem­ plari quod praefationem al­ teram habet »: Hiti)

Desunt: Casi, Eim, Erf, Full, Mom, EomYEi, Trevi, Vini Cognoverat videlicet Amalarius, idque Eomae, u t videtur, non neophytorum cereos, eosque exstinctos, sed solum cereum a diacono nocte paschali benedictum, et eum quidem accensum, in fontem im ­ mergi, cum aqua baptismalis consecrabatur. Insistit igitur in sua cerei comparatione cum columna nubis atque ignis, quae Israelitis in deserto antecedebat ( E x . , 13, 21-22; 14, 13.24); multo namque perfectior evaserat ei duarum rerum similitudo. 10 - L. I, c. 32, 10 In fine enim versuum... ex adverso venientes. I, I*, Ful 2 2°, HT 2°

Versus sunt... « Benedictus qui venit ». H , Ful 2 1°, III, HT 1°

Desunt: Casi, Eim, Eri, Mom, Trevi, Vini Definitum certumque documentum, ex ipso missae antiphonario seu gradali acceptum, pro .secundarii cuiusdam facti mystica inter­ pretatione substitutum est. V. E. I. H esbebt , A n t i p h o n a l e m i s s a r u m s e x t u p l e x , n. 80-86.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e « L ib r i o f f ic ia lis » r e c o g n it io n ib u s

141

11 - L. I, c. 35, 2

2. Actus necesse est... bona opera. I, I*, HT

2. Actus necessarius est... laus Dei. Π , II I

Desunt: Eim, Mom, Vini Prior ratio non erat omnino felix; non enim intellegitur cur actus, id est vita activa, celebrandus sit, ut adipiscamur per. bona opera id quod per patientiam exspectamus. Altera igitur describit vivendi m odum, in quo vita activa, quae gradali figuratur, coniungatur cum contemplativa, quam significat alleluia. 12 - L. I, c. 36, 10 ... in octavo et usque ad kalendas... festivitatem sancti Io hannis. I (inter quos etiam ParNi pro prima manu; -Gueli, -Lug 2 , -P a n , -P a n , -Tree).

... in octavo, quando in memo­ ratis octavis... festivitatem sancti Iohannis. Gueli, Lug2, Pari, P an , [Par Ni], Tree, I*, II, III, HT.

Desunt: Eira, Erf, Moni, Trévi, Vim Haec est mera ac necessaria emendatio. Prior namque ratio ma­ nifesto falsa est. Si nimirum pascha post diem octavum kalendas apriles (25 martii) incidit, iam non sunt sex hebdomades integrae inter pentecosten et nativitatem s. Ioannis Baptistae (24 iunii); si in ipsas kalendas apriles (1 aprilis), hebdomades quinque sunt; si in quartum vel tertium nonas apriles (2 vel 3 aprilis), eodem tem­ poris intervallo non 41 vel 40 dies continentur, sed 34 vel 33. Error ergo computationis in priore ratione est unius hebdomadis, qui in altera tollitur. 13 - L. I, c. 36, 11 Si visum fuerit magistris... de nostra ecclesia. I, I*, I I (-Eini, -SGa4), Atri, P an , Pare, HT D e su n t:

Romani et Greci... tempus ae­ stimaverit. Eini, SGa4, II I (-Atri, -P a n , -Pare)

E ir a , M o r a , V in i

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

142

A m a la r ii o p e r a lit u r g ic a

Altera ratio solutionem praebet quaestionis quam prior propo­ nebat. Verum modo singularissimo codices inter duas lectiones di­ viduntur. 14 - L. II, c. 1, 6 ...eam inchoare a tempore primi mensis. I, I*, II, Parr, [Pars], HT

...intim are a quo tempore ca­ put attollant. I I I (-Pan)

Desunt: Ein 2, Mom Praepropera erat affirmatio prioris lectionis, nec satis perspicua; hic nempe indicanda tantum est quaestio quae in reliquo capitulo solvitur: quo anni tempore initium habeant (« caput attollant ») duo­ decim lectiones, id est ordinationum ac sabbatorum quattuor tem ­ porum sollemnia. 15 - L. II, c. 11, 5 - W. 14 Lector et ex ethimologia... in synagoga Iudeorum. I (-Gueli), I*, P a n 1°, [Pars]

Nam primaevo tempore... epistolam sive lectionem. Gueli, II, II I (Pan 2°), HT.

Desunt: Eim, Mom, RomVEi, Stm Prior ratio ad quaestionem non pertinebat; altera explicat quo­ modo factum sit u t subdiaconus officium epistolam in missa canendi susciperet. 16 - L. II, c. 21, 6

6. Quod ita Beda... retro et

6. Aliquae dalmaticae... et tri­

ante. I (inter quos Erf: Triginta... et ante, ParNi pro prima ma­ nu, Tree 1°), I*, P a n 2°: Quod ita... infundit, [Pars; Quod ita... infundit], HT 1°: Quod ita... infundit.

ginta. [Par 2, inter duas partes alteri­ us lectionis], [ParNi], Tree 2° (sed paulo inferius et cancel­ lata), II, I I I (Pan 1°), HT 2°

Desunt: Eim, Eim, Mom, RomVE i Didicit nimirum Amalarius non omnes dalmaticas triginta, sed quasdam duodetriginta fimbriis ornari.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e « L ib r i o f f i c i a l i s » r e c o g u i t i o n i b u s

143

17 - L. I li , c. 6, 2 - H. 4; W. 13 Kyrie eleison, potentia... mun­ dus fieret. I, I*, II, Co, HA (in reliquis: H iti, Hit*, Hit»)

Kyrie eleison, Domine... Spi­ ritus Sancte, miserere. I l i , HT (in exemplo «illo cum praefatione, cuius memini­ mus »: Hite)

Desunt: Eim, Eim, Mom Aptior, ordinatior, clarior priore est altera explicatio. 18 - L. III. c. 18, 1 ... lectore ordinato. Ante quam aliquid dicam de ascensione diaconi ad legendum, aesti­ matum est... I (-Gueli, -ParNi), CanP, [Div]

...lectore ordinato. tum est...

Aestima­

Gueh, ParNi, I* (-CanP), II, III, Co, HT

Desunt: Eim, Erf, Trevi 19 - L. I ll , c. 18, 11 Sed non abhorret a vero, si nostra humilitas... I (-Gueh, -ParN i), HT

Sed nostra humilitas... Gueli, ParNi, I*, II, III, Co

Desunt: Eim, Erf, Trevi Duae levissimae hae correctiones rationem scribendi dumtaxat afficiunt, cum superflua quaedam verba tollunt. 20 - L. III, c. 24, 8

8. Non ab re est... in mei memoriam facietis ». I (Par 2 I»), I*, HT 1° «te-

8. Hic concrepant verba... mensam Domini. Par 2 2o, II, III, Co, HT 2«

Deest: Eim

Priore perfectior, altiorque est altera explicationis ratio, eademque congruit eum principio ab ipso Amalario in pròlogo P o s t q u a m s c r i p s i enuntiato, quaecumque in missae celebratione aguntur, in sacramento dominici passionis agi.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

144

A m a la r ii o p e r a lit u r g ic a

21 - L. I li, c. 27, 2-4 - H. 5; W. 14 Ac ideo acolytus... « Nobis quo­ que peccatoribus »... ad su­ sceptionem diaconi. I (inter quos Pare: pauca verba in altera lectione inserta, ParNi pro prima manu, -Gueli, -Lug 2, -P a n , -Tree), CanP: pauca verba in altera recensione inserta et deinde nomine « alia lectio » desi­ gnata, HA (in exemplo uni­ co: Hits).

Ac ideo acolytus... « Sursum corda »... ad susceptionem diaconi. Gueli, Lugs, P a n , Pare, [ParNi], Tree, I*, II, III, Co, HT (Hiti, Hits, Hit4).

Desunt: Eim, RomVEi Prior explicatio parum congruit cum descriptione rituum in or­ dine romano, cuius tamen verba ipse Amalarius in initio capitis exhi­ bet. Ponit enim illa principium canonis in verbis «Nobis quoque peccatoribus », mediam vero partem in clausula « Per omnia saecula saeculorum », finem in ultima orationis dominicae petitione: « Sed libera nos a malo ». Cf; loc. 35. 22 - L. III, c. 37, 4 - H. 6; W. 15 4. E t u t cetera praetermittam... in ultimo benedictionem pe­ timus. I, I*, II, Par? 1°, [Pare], Co, HT (in ceteris tribus: Hiti, Hits, Hits).

4. In duodecim lectionibus non sequitur ista benedictio... non flectimus genua. [Tree], I I I (Pan 2°), HA («in exemplari quod praefatio­ nem habet »: Hit*).

Desunt: Eim, Erf, RomVEi, Trevi Cum prius cogitatum suum scribebat, ignorasse videtur Ama­ larius in fine missarum duodecim lectionum (sabbatis -quattuor tem­ porum) benedictionem non dari, id est non recitari orationem super populum. Hoc fortasse Romae didicit.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e « L ib r i o f f i c i a l i s » r e c o g n i t i o n i b u s

145

23 - L. I l l , c. 38 - W. 16 Beatus baptista Iohannes legi­ tur... ex utero matris. 1,1*, II, P an 1°, [Pars], HT 1°

Beatus baptista Iohannes tri­ bus... missa in die. I l l (Pan 2°), HT 2° (sed pro tribus prioribus verbis scrip­ ta sunt haec: « Ideo autem tres missae celebrantur in fe­ stivitate beati Ioannis, quia », e L i b r o d e d i v i n i s o f f ic ii s , c. 30, PL, 101, p. 1230A).

Desunt: Eim, RomVEi 24 - L. ΙΠ , c. 41, 1-2 Quod superius praetulimus... Unde dicit Cyrillus Alexan­ drinus... I, I*, II, HT

E rat enim tempus... De qua incarnatione dicit Cyrillus Alexandrinus... III

Desunt: Atri, Eim, RomVEi Tres" secundum ritum romanum celebrari missas in Nativitate sancti Ioannis Baptistae, in vigilia, mane, in die, Amalarius non di­ dicisse videtur, nisi post scriptam priorem explicationem, vel certe in hac consuetudinem tres missas celebrandi non considerat. Bene fieri potuit ut de ea re Romae doceretur. 25 - Epistula IV, 3 Iste sanguis novus est... facta sunt nova. ParNi, I*, P a n 2°, [Pars], HT 2«

Hic calix est in figura... san­ guine alicuius animalis. Gueli, P a n , Stu 2 (tota epistu­ la manu recentiore), Tree, IÎ, II I (Pan 1°), HT 1°

Desunt: I (Gueli, Par 2, ParNi, Tree), Eim, Par6, RomYEi Altera explanatio paulo amplior est priore et aptius inter se co­ pulat notionem sanguinis novi et notionem sanguinis novi testa­ menti. 10 —

Amalarii Opera - T. I.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

146

A m a la r ii o p e r a litu r g ic a

26 —L. IV, c. 2, 14 ...diluculo... nos Deus salvare. I*, II, HT

...in articulo diei... dicit psal­ mus. II I

Desunt: Bini, RomVEi Secunda explicatio ipsum psalmum 53, D e u s , i n n o m i n e t u o s a l ­ m e f a c , interpretatur, atque id prorsus sicut in L i b r o d e o r d i n e a n t i p h o n a r i i , c. 6,5-6, Cantatur scilicet « pro toto itinere diei », non pro necessitate unius horae tantum . vum

27 - L. IV, c. 2, 15 ...per horam primam et secundam et tertiam. 16. Deinde sequitur... I*, II, HT

...per horam primam et secun­ dam. 16. Deinde sequitur... II I

Desunt: Eim, RomVEi 28 - L. IV, c. 3, 12 - H. 7; W. 18 ...scilicet per quartam, et quin­ tam, ac per sextam; ita ta ­ men u t pertingamus ad sex­ tam. I*, II, HT (in ceteris: H iti, Hit2, Hits).

...scilicet per tertiam, et quar­ tam, et quintam; ita tamen u t pertingamus ad sextam. I l l , HT (in exemplo « cum praefatione »: Hiti).

Desunt: Eim, RomVEi 29 - L. IV, c. 5, 1 - H. 8; W. 19 ...per septimam horam, et octa­ vam, et nonam; ita tamen ut in ipsa nona habeant initium reliquae tres repetitiones, quae nos perducant usque ad finem diei. I, II, HT (in ceteris: H iti, Hit2, Hits). D e e st:

...per sextam oram, et septi­ mam, et octavam; ita vero u t nona habeant initium re­ liquae tres repetitiones, quae nos perducant usque ad X I I ^ horam diei. I ll , HA (in eodem exempla cum praefatione: HiU). E im

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

147

D e « L ib r i o f f i c i a l i s » r e c o g n i t i o n i b u s

30 - L. IV, c. 6, 1 - H. 9; W 20 1. Nona continet nos per de­ cimam horam, et undecimam et duodecimam. I*, II, HT (in ceteris: H iti, Hit2, Hits).

1. Nona continet nos per no­ nam oram, ét decimam, et undecimam. I l i , HA (in eodem exemplo cum praefatione: Hit4).

Deest: Eini Utriusque computationis rationem demonstrat haec tabella: Horae antiquae Initium diei I

Horae Horae canonicae cum suis «repetitionibus» hodiernae see. prior, computationem see. alter, computationem

, 6

I

!

! 7

TI

1 8

l *9

III IY

! 10 Y

1

i

I

Ps. 53

Ps. 53

P < Ps. 118, 1-16

118, 1-16; 17-32

i

17-32

33-48

I

33-48

49-64

T'

49-64

65-80

i

65-80

81-96

81-96

97-112

97-112

113-128

113-128

129-144

129-144

145-160

145-160

161-176

11

VI Ì 12 VII 1 ,2

V ili 1

»

IX 1 .2

X

j..

XI

Π X II Pinis diei

161-176 È 18

Iam vero prior computationis modus hoc magnum incommodum habet, quod initia horarum canonicarum, tertiae, sextae, nonae, non cum initiis horarum diei, tertiae, sextae, nonae, adaequat, sed cum initiis horae quartae, septimae, decimae. Neque intellegitur quomodo fiat, si repetitiones horae tertiae nos tuentur per horam diei quartam, quintam, sextam, repetitiones vero horae sextae per

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

148

A m a la r ii o p e r a lit u r g ic a

horam diei septimam, octavam, nonam, u t hora canonica sexta, ineunte hora diei sexta, hora canonica nona, ineunte hora diei nona, inchoari possit. Altera quidem computatio in hoc peccare videtur quod horae canonicae minores nos non ultra finem horae undecimae suis repetitionibus comitantur, sed hoc praestat quod singulis un­ decim prioribus diei horis singulas repetitiones psalmi 118 attribuit. Accedit quod haec est computatio quam apertissimis verbis exponit c. 6 L i b r i d e o r d i n e a n t i p h o n a r i i , ubi etiam affirmatur consuetudi­ nem fuisse horam diei duodecimam celebratione officii vespertinalis occupare. 31 - L. IV, c. 7, 21 ...nihilo minus ei laudem... in dominicis noctibus... I*, II, HT

...ei laudem... occubuerit... II I

verum

si sol

Deest: Bini Haec correctio cum superiore cohaeret; notat scilicet Amalarius officium vespertinum quod sabbati vespere agitur, ad noctem diei dominicae non pertinere, nisi post solis obitum, seu post horam duo­ decimam, celebratur. 32 - L. IV, c. 20, 4 ad Damasum papam. Simile est illud quod Innocentius... resurrectionis Domini. Ab illo

...ad Damasum papam. Ab illo die...

III, HT Deest: Eini 33 - L. IV, c. 21, 1-2 - W. 21 3. Quantum potuit institutor...

I*, II D e e st:

1.

Hic notandum quod duo officia... a sacerdote in parasceve. 3. Quantum potuit institutor... III, HT

E in i

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e « L ib r i o f f i c i a l i s » r e c o g n i t i o n i b u s

149

Eandem causam habet suppressio verborum Innocenti! quam correctio n. 3-6. Idemque dicendum est de adiuncta nota in princi­ pio capituli 21: « Hic notandum est », etc. 34 - L. IV, c. 22 - W. 22 1. Quod lumen ecclesiae... renovationis novi testamenti. I*, II, P a n io, [Pare], HT

1. Accenduntur in quinta et sexta... ordo servaretur necne I I I (P an 2°).

Deest: Eim Secunda ratio, coartata valde interpretatione consuetudinis ec­ clesiarum Gallicarum, pro qua singulis diebus tridui sacri viginti quattuor lumina accenduntur rursusque exstinguuntur, morem romanum, illi consuetudini contrarium, omnem ignem feria sexta in Parasceve exstinguendi ac rursus accendendi, quem Amalarius ab archidiacono Sancti Petri didicerat, paucis verbis explanat. Plene concordat haec altera explicatio cum narratione atque interpreta­ tione quae legitur in c. 44 L i b r i d e o r d i n e a n t i p h o n a r i i . 35 - L. IV, c. 26, 9-10 - H. 2; W. 23 Similiter et dubitatio... Nec non et ex eo... I*, II, HA (« in tribus »: H iti, Hitz, Hits).

Simulque edocemur... Nam ex eo... I l l , HT (in uno exemplo: HiG)

Deest: Eim Prior ratio auctoritate epistulae s. Gregorii doctrinam commen­ dabat de « Missa apostolica », in qua panis· et vinum non aliis verbis consecrarentur, nisi orationis dominicae. Altera vero ratio, plane omissa mentione commenticiae illius doctrinae, alium locum eiusdem epistulae illustrat. 36 - L. IV, c. 32, 9 - H. 10; W. 25 In antiphona « Quando natus es »... Quinta tenet verba... I*, II, HT (Hiti, Hit2, Hits).

D e e st:

In antiphona secunda « Rubum quem viderat »... quae tenet verba... I l l , TTA (in exemplo « quod praefationem alteram habuit» : Hiti). E im

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

150

A m a la r ii o p e r a lit u r g ic a

Prior ratio seriem antiphonarum exhibet ex antiphonario Gal­ lico; altera ex antiphonario ab ipso Ama,la,rio composito. 37 - L. IV, c. 33, 2 - H. 11; W. 25 ...officii praesentis amisit. 2. Notandum est quod antiphonae... nunc volumus tran­ sire per baptysmum. Prae­ sens officium genealogiam... II, HA (« altera lectio »: Hit3).

...officii praesentis amisit. 2. Praesens sollemnitas cele­ brat..., v e l : 2. Praesens offi­ cium nocturnale... I*, III, HT (prima lectio « ex libro cum praefatione »: Hiti), HA (« tertia lectio »: Hiti, Hit2).

Deest: Eim Mirum est hoc notandum in codicibus II, quoniam eaedem antiphonae eodem paene modo in subsequentibus sententiis «Praesens officium genealogiam », etc., explanantur. 3 8 - 1 I. IV, c. 33, 2-8 - H. 11 ; W. 25 2. Praesens sollemni­ 2. Praesens officium genealogiam... om­ tas celebrat... om­ nes angeli eius. nes angeli eius. I*, HA («tertialectio»: II, HA (« altera lec­ tio »: Hits). H iti, Hit2)

2. Praesens officium nocturnale... sepul­ tura eius recolitur. III, HT (prima lec­ tio « ex libro cum praefatione»: Hit«).

Deest: Eim 39 - L. IV, e. 33, 9-12 - H. 11; W. 25 9. Hanc tertiam periocham... usque in praesentationem Domini. Bomanus in officio., subiectis sibi angelis et reli­ qua... II, HA (« altera lectio »: Hit3).

9. Hanc tertiam periocham... usque in praesentationem Domini, nisi forte anticipet ...epistulae eiusdem Petri... I*, III, HT (prima lectio «ex libro cum praefatione » et « tertia lectio »: Hit4 - Hit*, Hits).

D e e s t: E im

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e « L ib r i o ff ic ia lis » r e c o g n it io n ib u s

151

JSon est facile causam et modum huius correctionis definire. Ter­ tiam rationem loci 38 et alteram loci 39 ambas ultimas esse cense­ mus, quippe quae plenius cum c. 21-22 L i b r i d e o r d i n e a n t i p h o n a r i i congruant. 40 - L. IV, c. 34, 5 - H. 12; W. 26 5. Affectum sanctorum suo­ rum... in caput anguli. I*, HA (in aliis exemplis: Hiti, Hits).

5. Hunc psalmum congruit... habet imaginem mortis. II, III, HT («in exemplari re­ cognito cum praefatione al­ tera »: Hit« - Hits?).

Deest: Eim Altera interpretatio prorsus consentit cum explicatione eiusdem psalmi in c. 7, 4-6, L i b r i d e o r d i n e a n t i p h o n a r i i . 41 - L. IV, c. 34, 8 - H. 13; W. 27 In octavis eius caelebratur... Quale est illud de prima antiphona in octavis theophaniae. I*, II, HT (Hiti, Hit2, Hits).

Quia summatim cantatum est de baptismo Christi... Quod monstratur ex prima antiphona in octavis theophaniae. I ll , HA (in exemplo recogni­ to: Hiti).

Deest: Eim Altera ratione rectius definitur mysterium quod in octavis Epi­ phaniae celebratur: non solum baptismus noster, u t affirmabat prior ratio, sed etiam ac praecipue baptismus ipsius Domini. 42 - L. IV, c. 39, 1-7 Eepperi postea auctoritatem... Bedae famuli Dei in Vita sancti Cutbrecti... de ton­ sura memorati... Cutberti episcopi. I*

Repperi postea auctoritatem... Bedae famuli Dei in Histo­ ria Anglorum... de tonsura in Vita... Cutberti episcopi.

ii, m,

ht

Desunt: Eim, RomC

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

152

A m a to r i i o p e r a litu r g ic a

Mentioni V i t a e s a n c t i G u t h b e r t i Lindisfarnensis episcopi, quae non est a Beda exarata, sed a Lindisfarnensi quodam monacho (AA SS, martii, t. III, pp. 117-124; 119A), et vix quicquam de ratione tonsurae docet, altera ratio auctoritatem adiungit epistulae Ceolfridi abbatis, quae 1. V, c. 21, H i s t o r i a e A n g l o r u m , a Beda conscrip­ tae, continetur, de formaque tonsurae fuse dicit. Prior ergo lectio non est in Anglia scripta alteraque antiquior est. 43 - L. IV, c. 43, 3 ...ex superioribus verbis... regenerati hominis. I*, II, ΠΤ

...demonstratum est ab ipsa ecclesia Bomana... in eo caelebratur. II I

Deest: Eim Ratio altera, contra priorem, ipsis liturgicis ecclesiae Bomanae documentis innititur. 44 - L. IV, c. 44, 1-2 - H. 14; W. 30 Ideo officia quae celebrantur... Christi baptismum celebrat. I*, HT (Hiti? H it 2?)

Magi edocti erant... sacramenta recolunt. II, III, HA («in altero exem­ plari »: Hits - Hit*? )

Altera interpretatio, cum ipsa officii constitutione nititur, tum melius quaestioni de psalmo 48, D e u s n o s t e r r e f u g i u m , propositae respondet. 45 - L. IV, c. 44, 3 - H. 14; W. 30 3. Unde et respon­ sorium « In colum­ bae specie »... D e u s n o s te r

r e fu g iu m .

I*, HT (Hiti? Hit2?)

3. Unde ad responsorios « Hodie in Iordane... sequens ecclesia ». H , HA («in altero exemplari »: Hit3)

3. Unde ad responsorios « Hodie in Iordane... fecit Do­ minus ». I I I (Hito?)

Deest: Eim Tertia fórma videtur esse novissima, quoniam in ea tantum me­ moratur postremum tertii nocturni responsorium, cuius mentionem

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

153

D e « L ib r i o ffic ia l i s » r e c o g n i t i o n i b u s

facit c. 21 L i b r i d e o r d i n e a n t i p h o n a r i i . E duabus vero reliquis ra­ tionibus secunda tertiae vicinior apparet quam, prior. Codices igitur Abn, And, Aure, Bam 2, Erf, Full, Lau, Lugi, Pare, Pare. Par6A, Stu 2A, Trevi, YatE3 in unoquoque loco textum non correctum praebent. Lug2 autem et P an textum correctum habent in locis 12 et 21. Tree textum correctum in iisdem locis, 12 ac 21, et praeterea in loco 25; in loco vero 16 duos textus componit, in loco 22 textum correctum exhibet, sed pro textu non correcto substitutum. P a n textum cor­ rectum continet in locis 12 et 15, in locis vero 16, 20, 21 textum cor­ rectum cum altero coniungit. ParEi quidem textum correctum ha­ bet in locis 18 et 19, et etiam in locis 12, 16, 21, verum in tribus his textus correctus textui non correcto alia manu substitutus est, ipsaque locorum 18 ac 19 correctio in paucissimorum verborum omis­ sione consistit, quam quis casu accidisse existimaret, nisi adesset etiam in editione I*, II, III. Gueli denique textum correctum prae­ bet in locis 12, 15, 18, 19, 21, 25. Quae omnia compendiat haec ta ­ bella, in qua numero 1 indicatur textus non correctus, numero 2 correctus.

Loci

20

21

22

26

2

1

2

1

2

1

1

1

2

1

D eest

1

1

1

1

2

1

Cod. m util.

2

1

1.2

1

1.2

2.1

1

2

[2 ]

1

[2 ]

2

1

[2 ]

1

1

2

1

1.2

1

1

2

[2 ]

2

12

15

16

18.19

Gueli

2

2

1

Lug 2

2

1

Pan

2

Par 2 ParN i Tree

Codices CanC2 atque CanP in iisdem locis 1-24 et 25 textum non correctum continent, praeterquam in locis 12, 19, 21, in quibus uter­ que textum correctum, et in loco 18, in quo CanC2 solus eum exhibet. In locis libelli IV, 26-45, CanC2 atque CanP praebent ubique textum non correctum, exceptis duobus locis, 37 ac 39, in quibus adest textus correctus. Codices Casi, Eim, Ein 2, EuE (?), Mom, PareB, RomC, EomVEi, SGaq Stu 2B, Vati, Vat2, Vat3, Ven, Vini miro modo inter se consen-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

154

A m a la r ii o p e r a litu r g ic a

tiunt: in locis libellorum I-III 1-9, 13, 14, 17, 22-24, textum non correctum servaverunt, in ceteris locis eorundem libellorum textum correctum sequuntur. In locis duplicatis 26-37, 39, 41, 43 textum non correctum continent, in duplicatis 25, 40, 42, 44 textum cor­ rectum, in triplicatis 38 ac 45 textum quondam intermedium inter textum nullo modo correctum (CanC2, CanP) et plene correctum (Atri, Div, etc.), seu textum e parte correctum. Una tantum est exceptio, in codicibus Eim atque SGa4, qui in loco 13 textum prae­ bent correctum. Quarum omnium rationum intellegentiam iuvet haec tabella, in qua notis 1, 1*, 2, designantur textus nullatenus, textus e parte, textus plene correctus.

Loci

1 2 .1 9 .2 1

13

IS

25

3 7.39

3 8.45

4 0 .4 2 .4 4

CanC-2

2

1

2

1

2

1

1

CanP

2

1

1

1

2

1

1

Casi, etc.

2

1

2

2

1

1

*

2

E im .2

2

2

2

2

1

1

*

2

21

11

21

21

11

1*1

21

(1 )

( 1 *)

(2 )

l

1

(1 )

( 1 *)

F ul 2 ParsB SGat Stu 2 B

D eest 2

2

2

2

(2 )

*

2

(2 )

Denique codices Atri, Div, Par3, Pare, in omnibus locis libello­ rum I-IY, 1-45, continent textum correctum, praeter quam in loco 13, in quo Atri et Pars textum non correctum exhibent. P a n , in eodem loco 13 et in locis 1-3, 7-9, 14, textum non correctum, in locis 4, 15, 16, 22, 23, 25, 34, coniuncte textum correctum ac non correc­ tum, in ceteris, textum correctum praebet, utrumque autem manu prima exaratum. Div textum non correctum quidem habet in locis 5 et 8, sed uterque locus e titulo tantum, eoque postea alia manu inserto, constat. Idem codex, in locis 1-4, 6, 7, 18, ipsi textui cor­ recto textum non correctum similiter adscribit. Quod facit etiam Pars in lOcis 1-4, 7-9, 14-16, 22-23, 25, 34, id est in iis omnibus locis in quibus P a n textum non correctum praebet, sive solum, sive cum textu correcto copulatum.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e « L ib r i o f f i c i a l i s » r e c o g n i t i o n i b u s

Loci

A tri D iv P a r

3

P a r7 P a re

1-3.7

4.15. 16.22. 23.25. 34

2

2

2. [ 1 ] 2 1 2. Γ1 )

2· [ 1 ] 2 1.2 2· [ 1 ]

5

6

8

2 1 2 2 2

2

Tres igitur distinguendae sunt nes ab ipso auctore curatae:

2■ [ 1 ] 2 2 2

L ib r i

155

9.14

13

18

2 1 2 1

2 2 2 1

2

2- [ 1 ]

2. [ 1 ]

1 2 2 1 1

o ffic ia lis

2· [ 1 ] 2 2 2

principales editio­

I. Prima, seu editio I, illis codicibus continetur quos numero I designavimus, hisque notis dignoscitur: 1. Semper caret praefatione P o s t q u a m s c r i p s i . 2. Non habet nisi tres libellos. 3. Desunt ei epistulae V et VI, praeter quam in codicibus Gueli, Par 2; Tree.; in codice Pari vero fortasse ideo una cum priori­ bus epistulis desunt, quia in illo scriptio L i b r i o f f i c i a l i s non ultra verba « Per diem ergo », 1. III, c. 44, 8, producta est. Collectio autem epistularum est haec. Ep. I et II continent Aim et Pars; ep. I, II et tit. ep. III, Bamb 2 (etiam tit. ep. III?), Puli, StmA; ep. I, II, III, A bn, And, Lau (etiam ep. III?), Lug2, Paw, Par6A, VatR3 (ult. verb, man. ree.); ep. IV, ParNi. Excerptum S u f f i c e r e praebent post ep. III, Abn, And, Lugi, P an, VatR3 (man. ree.). 4. In locis duplicatis 1-24 et 25 constanter formam non cor­ rectam continet. Excipiendi sunt tantum sex codices, Gueli, Lug2, Pari, P an, ParNi, Tree, qui alii aliis in locis, ut dictum est, textum correctum exhibent (p. 163). . II. Secunda editio, seu editio II, eorum codicum est quos nu­ mero I I signavimus et codicis Hittorpiani Hit3; has autem notas praebet: 1. Eim et 2. 3.

Caret praefatione P o s t q u a m s c r i p s i , praeter quam in codice SCa4. E quattuor libellis constat. Epistulas I-VT complectitur. Attamen PareB nullam epi-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

156

A m a la r ii o p e r a lit u r g ic a

stulam praebet, quoniam epistulae I-III sunt huius exempli partis A; in Stu 2 e contrario etiam textus epistulae II I ad eius partem B re­ ferendus est. Quaenam sit ratio epistularum in Fub ignoramus. 4. In Ideis duplicatis 10-12, 15, 16, 18-21, ac 25, 40, 42, 4 emendatam scriptionem exhibet; in locis 1-9, 13, 14, 17, 22-24, ac 26-37, 39, 41, 43 non correctam; in locis triplicatis 38, 45 e parte emen­ datam. Ab hac forma nullus codex discedit praeter codices Eim et SGat in loco 13. III. Tertiam editionem, seu editionem III, constituunt codices numero II I signati et Hittorpianus Hitq hae sunt propriae eius notae: 1. Semper praefatione P o s t q u a m s c r i p s i ornatur. 2. Quattuor libellos complectitur. 3. Habet epistulas I-VI. 4. In locis duplicatis praebet textum correctum, in triplicatis plene correctum, exceptis locis duplicatis 1-9, 13-16, 18, 22, 23, 25, 34, in quibus codices quidam textum non correctum, vel solum vel una cum correcto, exhibent. IV. Quartam quandam editionem, eam tamen e parte tantum novam, seu editionem I* — media namque est inter I et I I — de­ monstrant codices CanC2, CanP, Hi, H 2, his notis distinctam: 1. Deest illi praefatio P o s t q u a m s c r i p s i . 2. Constat e quattuor libellis, sed omissis 1. IY c. 46 et 47. 3. Caret epistulis Y et VI. Ep. IV praebet CanC2; ep. I-IV (et inter ep. I l i et IV, excerpt. S u f f ic e r e ) CanP. 4. In locis duplicatis 1-11, 13-17, 20, 22-24 praebet textum non correctum; in locis vero 12, 18, 19, 21 textum correctum, nisi quod in loco 18 CanP habet textum non correctum; in loco 25 atque in locis 26-36, 40-44, textum non correctum; in 37 et 39 textum correctum; in triplicatis denique 38 ac 45 textum nequaquam cor­ rectum. V. tabellam p. 154. V. In hoc igitur conveniunt codices Paré, Stu 2 et ccdices editio­ nis I* quod cuncti cum textu trium priorum libellorum ex editione I libellum IV coniungunt, in hoc vero dissentiunt, quod illi libellum IV prorsus talem praebent, qualis est in editione II, hi contra secundum formam quandam illius propriam, quae forma editionis I I anti­ quior videtur. Praeterea Stu 2 epistulas III-V I, una cum libello IV ex editione I I sumptas, epistulis I -Π, ex editione I acceptis, adnectit, cum in codicibus CanC2 et CanP nulla epistula una cum libello IV libellis I-III accesserit.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e « L ib r i o f f ic ia lis » r e c o g n it io n ib u s

157

Porro adiunctio libelli IY in Par6, epistularum et libelli IY in Stu 2, multo post Amalarii tempus factam esse, demonstrat status palaeographicus codicum Par6 et Stu 2. Codicibus vero editionis I* valde probabiliter existimaverit quis primum quendam libelli IY textum contineri, qui opera ipsius auctoris tribus prioribus libellis, hisque fere non mutatis, accessit, postea vero, primum aliquantum correctus editionis II, deinde diligentius retractatus editionis II I textus evasit. Etenim editio II, ubi textus editionis II I et textus editionis I* inter se discrepant, ter cum illo (loc. 40, 42, 44) concor­ dat, multo saepius cum hoc (loc. 26-36, 41, 43), bis cum neutro, cum rationem ab utroque differentem demonstrat (loc. 38, 45). Quam opinionem de origine libelli IV in editione I* suadet etiam absentia, saltem in codicibus CanC2 et CanP, c. 46 et 47. Eidem qui­ dem adversari videntur loci 37 et 39, in quibus codices editionis I*, cum editione II I contra II, textum correctum praebent. Ees tamen explicari potest, idque duobus modis. Censeri namque licet vel exem­ plum e quo orti sunt codices CanC2 atque CanP, textum correctum locorum 37 et 39 e codice quodam editionis I I I accepisse, vel textum illum correctüm reapse fuisse priorem, in' editione vero I I interpo­ latione auctum esse vel mutatum, in editione II I denique in pristi­ nam formam restitutum. Hanc explicationem porro probabiliorem esse arbitramur, quoniam non intellegitur cur in illud commune co­ dicum I* exemplum duae tantum correctiones ex editione II I tran­ sirent. Praeterea notandum est textum libellorum I-III in CanP non esse omnino sincerum, sed e duobus inter se diversis fontibus ali­ quantum mixtum, ut suo loco demonstrabitur. In pluribus codicibus singularum editionum textus earundem proprius textu aliarum editionum contaminatus, ut aiunt, apparet. Eo modo e codicibus editionis I I accepta esse dici possunt textus correctus quorundam locorum et epistulae III-V I vel IY-VI in co­ dicibus editionis I Gueli, Lug2, P an, Par 2, Tree. Quod autem in nullo eorum adiunctus est etiam libellus IY, tam mirum non est. Libra­ rius namque codicis Gueli sistit in epistula Y, 4, post verba « mascu­ lino genere posuit »; librarius codicis Par 2 desiit post verba « infantie tue nobilissime », media in sententia quadam epistulae VI, 7. In P a n ipse L i b e r o f f ic ia l is non ultra verba « Per diem ergo » 1. III, c. 44, 8 exaratus est. Lug2 tres tantum priores epistulas continet. In uno igitur codice Tree scriptio L i b r i o f f ic ia l is usque ad finem totius ap­ pendicis epistularum producta est, id est usque ad ultima epistulae VI verba. Animadvertendum tamen est in eo codice, (ff. 165r-172v) statim post epistulam VI scriptam esse expositionem missae P r i -

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

158

A m a la r ii o p e r a litu r g ic a

quae argumento suo artissime cum libello II I cohaeret. Contaminatione quoque fieri potuit ut in codice Parili, primum in locis 12 ac 21, postea etiam in loco 16, textus correctus editionis I I vel II I pro textu non correcto supponeretur. Nihil tamen nos existimare prohibet saltem duas priores correctiones quas praebet etiam Gueli, CanC2, CanP, opera ipsius Amalarii in antiquissimo illo codice, auctori fortasse coaevo, effectas esse. Eidem certe operae adscribenda videtur correctio in eodem codice ParNi loci 18 atque 19, quam praeter Gueli nullus alius codex editionis I exhibet. Etiam contaminationem quandam causam fuisse duxerimus cur codices CahC2 et CanP in locis 37 ac 39 textum correctum habeant. Huius tamen rei alteram quandam probabilioremque explicationem iam proposuimus. Estne mutuae alicui contaminationi exemplorum aliquot editio­ nis I I et editionis II I attribuendum quod in eodem loco 13 Eim a t­ que SGai textum correctum, Atri, Par7, Pars non correctum conti­ nent? Eim atque SGa4 exemplo aliquo editionis III contaminatos esse veri simile certe est, quoniam ambo illi codices L i b r o o f f i c i a l i praefationem P o s t q u a m s c r i p s i praeponunt, quae editionis II I pro­ pria est. Non tamen liquet. Etenim ratio atque status paginarum 10-18 codicis SGa4, quae praeter praefationem P o s t q u a m s c r i p s i , priorem quoque partem praefationis G l o r i o s i s s i m e i m p e r a t o r , usque ad ipsa verba « haberent in corde qui nostra », comprehendunt, opi­ nionem suggerunt primas illas L i b r i o f f i c i a l i s partes a librario codi­ cis SGai iamiam exaratas repertàs esse, neque exempli alicuius II, sed I I I editionis esse. Yide codicis SGai descriptionem, L e t e x t e , 1933, pp. 317-318. Codex vero Eim probabiliter e SGai manavit. Huc ac­ cedit quod non bene intellegitur cur, si Eim atque SGa4 in loco 13 editione H I contaminati sunt, idem factum non sit etiam in aliis locis. Discrepantia autem codicum editionis III, Atri, Div, P an , P a n , Pare, inter se in eodem loco 13 alio ac probabiliore modo ex­ plicatur quam contaminatione, u t mox ostendemus. E xtra eundem locum 13 manifesta nihilo minus est contaminatio codicis Div et praesertim codicum P a n ac Pars. m um

L ib r i

in

o r d in e m is s a e ,

o ffic ia lis

Sed non erat adeo fixus illarum editionum status, u t inter earum duas nulla L i b r i o f f i c i a l i s textus correctio ab ipso Amalario fieret. Poterat profecto hic, quotiescumque librum suum ab aliquo libra­ rio novae evulgationis causa describi iubebat, sine totius operis recognitione ac retractatione, quaslibet tamen emendationes, cor­ rectiones, mutationes in illum inducere, eumque id egisse demon-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e « L ib r i o f f i c i a l i s » r e c o g n i t i o n i b u s

159

strant appendicis epistularum incrementa variarumque lectionum rationes. Primum videlicet emissa sunt exempla quaedam editionis I, prae­ fatione G l o r i o s i s s i m e i m p e r a t o r tribusque prioribus epistulis ornata. Quod enim Aim et Pars epistula II I carent, id huius documenti omissione vel amissione explicari demonstrat codex Full, in quo epistulae I I I titulus tantum adest, codex Stu 2, in quo eiusdem epi­ stulae titulus antiquiore, ipse textus recentiore manu exaratus est, codex Bam 2, in quo titulus epistulae II I solus, id est sine textu, adhuc legi posse videtur. Fieri nihilo secius potuit u t quaedam ex illis pri­ mis exemplis solas duas priores epistulas continerent. Eatio autem cur duo vel tria illa documenta L i b r o o i f i c i a l i ipsius auctoris iussu adnecterentur, haec fortasse fuit, quod priora ex iisdem primis exem­ plis ad episcopos duarum inter se vicinarum ecclesiarum, Senonensis atque Aurelianensis, mittenda fuerunt. Porro ex illo fonte opera librariorum orti sunt saeculis ix -x n omnes codices editionis I adhuc superstites, excepto Parili atque Gueli. De accessione libelli IY in codicibus Pare, Stu 2 et epistularum III-Y I in Stu 2 diximus supra. Textum vero codicis P artii nova quadam evulgatione ab ipso auctore curata constitutum esse ostendit correctio duorum locorum 18 atque 19, absentia epistularum I-III, praesentia epistulae IY. Ex hac porro probabiliter deduxerit quis primum novi huius textus exemplum ad Eantgarium Kovionensem episcopum esse missum; solvit .namque eadem epistula quaestionem quandam aliquanto prius a Eantgario propositam. E contrario correctiones locorum 12, 16, 21 in codice Partii alia factae sunt manu, nedum primi eius textus lectiones aestimandae sint. Ex hac deinde evulgatione manibus li­ brariorum exstiterunt saeculo x n codex Gueli, in quo tamen textus loci 16 nondum correctus est et, pro tribus prioribus libellis, CanC2, CanP, ceterique codices editionis I*, in quibus pariter nondum cor­ rectus est idem locus 16. Ex hoc iam capite igitur clare apparet edi­ tionem I*, quod ad tres priores eius libellos attinet, non cum prio­ ribus editionis I divulgationibus cohaerere, sed cum nova illa, cuius praeclarissimus testis est codex Partii. Quod aliter esse non poterat, siquidem in textu editionis I* libellus IY primum tribus prioribus opera ipsius Amalarii additus est. Attamen praeter textum alterius huius divulgationis librarius codicis CanP etiam alio exemplo, e priore emissione orto, usus est, indeque factum est u t in loco 18 textum non correctum restitueret. Estne etiam editio I I in duas distinctas evulgationes dividenda, sicque explicandum cur in loco 13 codices Eim et SGa4 textum cor­ rectum habeant, cum ceteri codices editionis I I cuncti ista correctione

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

160

A m a la r ii o p e r a lit u r g ic a

careant? Haec explicatio in se probilissima quidem apparet, sed, ea admissa, sequitur codices editionis III, Atri, P a n , Pars, in eodem loco, pro textu correcto textum non correctum, seu pro solutione quaestionis ipsam quaestionem instaurasse. Malumus igitur, u t di­ ximus, exceptionem codicis Bini et SGa4 contaminationi cuidam adscribere, etsi haec admissio suas quoque difficultates habet, duas vero distinctas divulgationes in editione II I agnoscere, quarum prio­ rem curavisse putandus est Amalarius, ante quam gubernacula ec­ clesiae Lugdunensis suscepit (835), alteram cum illa tenebat (usque ad annum 838). Ex illa orti sunt postea codices Atri, P a n , Par», qui loci 13 correctione carent; ex hac codices Div et P an , qui eam exhi­ bent. Quin etiam utraque hac antiquiorem quandam editionis II I evulgationem demonstrare dicenda esset lectio « ut... feliciter dein­ ceps vivat » in prooemio P o s t q u a m s c r i p s i , 8, codicum Eim et SGai, si certum esset eam esse priorem lectionem postea ab ipso Amalario in alteram « ut... in spe homo vivat » mutatam. Facilioris securiorisque comparationis gratia, propria tabella coniuncte demonstramus quam lectionem praebeant codices prin­ cipaliores in sex illis locis quos indicavimus, id est 12 ac 21, 13, 16 18, 19, quasque epistulas libello I I I adnexas iidem contineant. Nota « to » significatur epistula tota, nota « ti » epistulae titulus tantum, seu titulus sine textu, nota « te » textus sine titulo. Inter parentheses quadratas ponuntur loci in quibus manu recentiore lectio quaedam pro altera substituta est; intra parentheses rotundas epistulae manu posteriore adiunctae. In codice VatB3, v. gr., epistulae III titulus ac fere totus textus manu antiquiore exaratus est; extrema epistulae verba et excerptum S u f f ic e r e manu multo recentiore. Codices Abr, And, Lugi, P a n in unum coniungendi sunt, et ad cunctos referendae notae quae duobus ultimis apponuntur. Codi­ cum Aura et Pars ceterorumque illius familiae exemplorum cogna­ tionibus adversari videtur quod duo priora E p i s t u l a I I I omnino carent; nulla enim causa est existimandi textum alterutrius codicis absolutum non esse. Eei autem explicatio quam supra (p. 159) pro­ posuimus, eo confirmatur, quod inter duos eosdem'codices nulla pe­ culiaris coniunctio apparet; immo Pars codicibus PareA et StuaA multo est vicinior quam codici Aun. V. tabellas p. 176-177. Prima codicum Erf et Trevi nota ad locum 21 tantum refertur; ambo enim in loco 12 deficiunt. De Fub denique, ob eam quam diximus causam (p. 125), incertum nobis manet utrum editionis I* sit, an II, an mixtae; probabiliter tamen existimari potest illo recensionem quam­ dam editionis I I contineri, textui codicum italicorum Casi, etc., non dissimilem. Y. p. 192.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

161

D e « L ib r i o f f ic ia lis » r e c o g n it io n ib u s

12.21

Abri.And. L ugi.P ari Aur 2 Bam 2 Erf.Trevi Full Lau Lug 2 Pan Par 2

Appepdicis epistularum documenta

Loci duplicati

Codices

I= II

III

1

to

to

to to

13

16

18

19

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

2

1

1

1

1

2

1

1

1

1

2

1

1,2

1

1

1

1

1

1

1

to

1

1

1

]

1

to

Stu 2A

1

1

1

1

1

Tree V atK 3

2

1

1,2

1

1

1

1

1

1

1

to to to

ParNi Gueh

12]

1

[2 ]

2

2

2

1

1

2

2

2

1

1

2

2

2

1

1

1

2

2

1

2

2

2

2

2

2

2

2

21

1

2?

2!

21

?

2

1

2

2

2

2

2

2

2

2

VI

to

to, sec. manu

to

to

to

script. manca

S u f i cere

Script, manca a 1. III, c. 44, 8 to to to

Pars

Par 6B Stu 2B A tri, etc. D iv, etc.

y

tit Epist. om issae omnes to ti to Cod. m utilus to to

PareA

CanC2 CanP Casi, etc. Eini.SG at F ul 2

iy

to

to ti to to to (ult. (Sufficere) verba) to to

to

to to to io?

to to to to i

to to to to to?

to to

(te) to to

Sufficere

to to to?

to to to?

(to) (to) to to to to

(to) to to

L i b r i o f f i c i a l i s primam editionem Ludovico imperatori I ab Amalario, paulo postea quam absoluta est, oblatam, oblationem autem ipsam non ante annum 819 vel etiam 823 factam testatur praefatio G l o r i o s i s s i m e i m p e r a t o r . V. pp. 134-135. Quando vero exarata sit epistula Amalarii ad Ieremiam Senonensem archiepiscopum, qui hanc ecclesiam annis 818-827 vel 828 gubernavit, utfum ante quam Ieremias ad munus illud accessit an postea, non constat. M hil qui11 —

Amalarii Opera - T. I.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

162

A m a la rii

o p e ra

litu rg ic a

dem est in ipsa Amalarii epistula, neque in Ieremiae responso, quo ostendatur hunc iam tum archiepiscopum fuisse, cum illa scribe­ bantur. Simili dubitationi subiacet epistula III; hoc unum a docu­ menti inscriptione deducendum videtur, illud L i b r o o f f i c i a l i adiectum esse tempore quo Ionas ecclesiam Aurelianensem regebat, id est annis 818 (vel 821, vel 825)-843. Epistula IY contra Eantgario missa est, cum hic vir ecclesiae suae Novionensi praeerat, seu annis 825829, iisdemque annis vel paulo ante paratam esse constat novam evulgationem editionis I quam praebet codex Parili. Quintam epi­ stulam annis 822/836 exaratam supra probavimus. Sextam deni­ que eodem tempore compositam credendum est, quippe quae iam a Floro diacono Lugdunensi memoretur in O p u s c u l o I a d v e r s u s A m a l a r i u m , quo res ab hoc annis 835-838 Lugduni gestas narrat (v.p. 136). Libellus IY neque ante annum 829 vel 830, neque post eos con­ scribi potuit, quoniam eius c. 2,1, primum Ludovici imperatoris eiusque filiorum dissidium iam memorare existimandum est et ni­ hilominus totius L i b r i o f f i c i a l i s retractatio seu editio II absoluta erat, cum ad finem anni 830 Amalarius Eomam peregrinatus est. Editionem I I I inter Amalarii in Galliam reditum, anno 831, et susceptam ab eo, ineunte anno 835, ecclesiae Lugdunensis administrationem primum vulgatam esse, declarat ipse Amalarius in prae­ fatione P o s t q u a m s c r i p s i , idemque ostendunt et complures e cor­ rectionibus quas supra percensuimus, et facta quae a Floro diacono in tribus suis O p u s c u l i s a d v e r s u s A m a l a r i u m exponuntur. Denuo autem emissa est, cum Amalarius ecclesiae Lugdunensi praeerat, sicque factum u t duorum huius divulgationis exemplorum quae ad nos usque pervenerunt, Div et Par 3, alterum Divione, alterum Engolismi ortum haberet. A rticulus IV D e

«L

ib r i

o ffic ia lis

De

»

r e tr a c ta tio n ib u s

R e tr a c ta tio n e

I

Inter L i b r i o f f i c i a l i s retractationes, quae non iam ab ipso Amalario, sed ab aliis concinnatae sunt, primus locus sine dubitatione concedendus est retractationi illi duorum libellorum, quam com­ plectuntur codices Al, Boi, CanCi, CanTi, Hoi, ParNe, Vine. Habet enim illa haec merita quod, plenum quendam editionis III textum adhibuit et, quamquam huius dimidiam prope partem omisit, re­ tentos locos integros paene, intactos sincerosque praestat, id èst

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e « L ib r i o ffic ia lis » r e tr a c ta tio n ib u s

163

paucissimis admissis inductisve verborum omissionibus, inversio­ nibus, mutationibus, interpolationibus; Antiquitate praeterea cum inter omnes retractationes praestet, optimisque quibusdam exem­ plis transmissa sit, quorum unus anno 900 circiter scriptus est, in ipsa Gallia Belgica seu ISTeustria septentrionali nata videtur, in qua Amalarius, post commorationem suam Romanam anno 831 in pa­ triam reversus, I I I am L i b r i o f f i c i a l i s editionem paravit; unde haec mox usque in Britanniam minorem (GanCi) et in Angliam meridio­ nalem (CanTi) propagata est. Huius retractationis materiam suppeditasse exemplum quoddam editionis II I eo demonstratur quod in omnibus locis duplicatis sive triplicatis quos percensuimus, illius textus cum textu editionis II I constanter convenit; variarum autem lectionum rationes aliaeque singulares similitudines manifestissimum faciunt eundem R e t r a c t a ­ t i o n i s I textum textui codicis Par 3 vicinissimum esse,etsi nobis non constat quo modo id factum sit. Quoniam autem R e t r a c t a t i o n e I in concinnanda nostra editione perpetuo usi sumus, dispositio vero rerum in ea valde diversa est ab ipsius L i b r i o f f i c i a l i s ratione, u t qui voluerit lector, nihilo secius singulas e quibus constat partes, facile reperire ac secundum ordi­ nem quem in ea habent, disponere possit, hunc breviter describen­ dum duximus, adhibitis codicibus Al, Boi, CanCi, CanTi, Parite. Termini, id est initium et finis, capitulorum R e t r a c t a t i o n i s I horumque partium, vel indicantur signis ΓΊ, quibus in nostrae editionis textu clauduntur loci L i b r i o f f i c i a l i s in R e t r a c t a t i o n e I servati;vel definiuntur additis inter parentheses, in hoc indice, eorum primis postremisque verbis; vel, ubi utraque indicatio haec deest, cum ter­ minis capitulorum ac paragraphorum L i b r i o f f i c i a l i s prorsus con­ gruunt. L iber I

C.

1. Praefatio P o s t q u a m s c r i p s i , 1-21. 2. D e s e p t u a g e s i m a . L. I, c. 1, 1-2; 5-6; 16-19; 23; « Eadem quo­ que ratione... nobiscum crucem adorare », inter L e c t . d i s c r . l o n g . , II, 1. 3. D e s e x a g e s i m a . L. I, c. 2, 1; 4-6. 4. D e q u i n q u a g e s i m a . L. I, c. 3, 1-3. 5. D e q u a r t a f e r i a , i d e s t c a p u t i e i u n i i . L. I, c. 7, 1-3; « E t de nomine Adam... ex virgine sumpsit, figurabat », inter L e c t . d i s c r . l o n g . , II, 2. 6 . D e q u a d r a g e s i m a . L. I, c. 4, 1; 4-5.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

164

A m a la rii o p e ra

7.

D e d o m in ic is sch a .

8.

D e

d ie b u s i n

litu rg ic a

m a tu tin a li

o ffic io a s e p t u a g e s i m a

ad p a ­

L. IV, c. 18, 1-4.

v e r s ib u s

D o m in i.

qui

in

q u in q u a g e s im a

su n t

u sq u e

in

p a s s io n e m

L. IV, c. 19, 1.

9. 10. 11.

D e p a s s io n e D o m in i e t g lo r ia .

L. IV, c. 20, 1-6. D e s a b b a t o a n t e p a l m a s . L. I, c. 9, 1-3; 5. D e d i e p a l m a r u m . L. I, c. 10, 1-2; « Eadem die ad passionem... Gloria tibi, Domine », inter L e c t . d i s c r . l o n g . , II, 3. 12. D e q u a r t a f e r i a m a i o r i s e b d o m a d a e . L. I, c. 11, 1; 2; 14; « E t ad illam passionem... Gloria tibi, Domine », inter L e c t . d i s c r . l o n g . , II, 4. 13. D e c a e n a D o m i n i . L. I, c. 12, 1; « Dicta autem antiphona... crisma conficiendum », inter L e c t . d i s c r . l o n g . , II, 5; 1 (« In eo lavantur pedes fratrum... veniunt ad solutionem »); 32-33. 14. D e e o q u o d c o r p u s D o m i n i o b s e r v a n d u m s i t . L. I, c. 12, 34; 35-36; 36-37; 52; 53; 54. 15. D e c a e n a D o m i n i e t p a r a s c e v e a c s a b b a t i s a n c t i o f f i c i o d i u r n a l i e t n o c t u r n a l i . L. IV, c. 21, 1-9 ( « ... ordinum angelorum »). 16. D e a g r o e t m o l i n a e t l e c t o . L. IV, c. 21, 9 («Haec tria genera »...) 17. 18.

D e

12.

19. 20. 21. 22.

L. IV, c. 22, 1-4. L. I, c. 13,1-2; 3-4; 4 (duo loci); 5 (duo loci); 9; «Domini secundum Iohannem... Gloria tibi, Domine », inter L e c t . d i s c r . l o n g . , II, 6 ; 12-13; 13-14; « Tunc veniens pontifex... orationes per ordinem », inter L e c t . d i s c r . l o n g . , II, 7; 15 (duo loci); 16-19; c. 14, 1; « Presbyteri, diaconi... Beati immaculati », inter L e c t . d i s c r . l o n g . , Π , 8 ; 4-7; 14-15; 19-20; c. 15, 1-3 (...«sed ieiuni »); « E t postquam adductum fuerit... in loco suo », inter L e c t . d i s c r . l o n g . , II, 9; 3 (« E t isto »...). D e s a b b a t o s a n c t o . L. I, c. 16, 1-2. D e c e r e o b e n e d i c e n d o . L. I, c. 18, 1; 5. D e l e c t i o n i b u s e t c a n t i c i s . L. I, c. 19, 1-18. D e d u o b u s c a e r e i s e t c a t i c u m i n i s . L. I, c. 20, 1; 2-3; «Nam si hoc... nemo variasset », inter L ect. discr. long., II, 10. e x tin c tio n e lu m in u m .

D e p a ra sceve,

23.

D e

24. 25.

D e

id est

p r o n u n tia tio n e

p e n te c o s te n .

V I f e r ia a n te p a s c h a .

le c tio n u m

in

v ig iliis

p a sch a e

et

in

v ig iliis

L. I, c. 21, 1-3; 3-4. b a p t i s t e r i i . L. I, c. 28, 1-3.

le ta n iis e r g a fo n te s

a l b a t o r u m e t r e c a p i t u l a t i o d e s e p t u a g e s i m a . L. I, c. 29, 1-5 (... « in novissimo die »). 26. D e u t e n d i s v e s t i b u s a l b a t o r u m . L. I, c. 29, 5 (« Unde mihi »...)-7; 9-10. D e v e s tim e n to

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e « L ib r i o ffic ia lis » r e tr a c t a ti o n i b u s

27. 28. 29.

165

L. I, c. 30. L. I, c. 31, 1-12. D e o c t o d i e b u s n e o f y t a r u m . L. I, c. 32, 1-10; c. 33, 2; L.IY , c. 23, 24 (... «in fine officii »); 12 («Igitur quia... dies domi­ nica »); 14. 30. D e d i e s a n d o p a s c h a e . L. I, c. 34, 1 ; 2. 31. D e m o n s t r a t i o q u o d i n f o r m e n t s e x d i e s p a s c h a l e s c e t e r o s d i e s D e

ir ilu m ìn a tio n e

D e m is s a

in

d o m in ic o s p a sch a e v ita m ·,

et

iu s to s

u squ e et

cereo ru m .

n o c te .

h o m in e s ·,

ad

c o tid ia n i

et

sa b b a tu m d ie s ,

s iv e

d ie s

q u in q u a g in ta

odavaru m s e p tu a g e s im i

a

p e n te c o s te s d o m in ic i,

s a b b a to fu tu r a m seu

qua-

L. I, c. 35, 1-3; 6-9. D e d i e b u s p e n t e c o s t e s . L. I, c. 36, 1-13. D e l e t a n i a m a i o r e . L. I, e. 37, 1-7; «Id est ob duas causas... fruges conservandas », inter L e d . d i s c r . l o n g . , II, 11; 8-10. D e v i g i l i a p e n t e c o s t e n . L. I, c. 38, 1-8; 9; 11. D e s e q u e n t i b u s V I I d i e b u s p e n t e c o s t e n . L. I, c. 39, 1-2. d r a g e s im a le s p e n ite n te s .

32. 33. 34. 35. 36.

Q u a n to

te m p o r e

debent

c o n s e q u u n tu r m a n u s

esse

su b

d is c ip lin a

in p o s itio n e m

c h r is m a tis

e p is c o p o r u m

qui non

te m p o r e

b a p ti­

s t e r i i s e d p o s t . L. I, c. 40, 1-2; « Alium diem habet sapientia... per septem dies », inter L e d . d i s c r . l o n g . , II, 12. Cfr. Of f . , 1. IY, c. 27, 23-24. 37. D e m i s s a I n n o c e n t u m . L. I, c. 41, 1-2. 38. D e o b s e r v a t i o n e p e r a n n u m d i e r u m e t r e c a p i t u l a t i o n e . L. IY, c. 37, 1-11; 11-16 (... «eorundem sanctorum resurrectioni ») c. 35, 2; c. 34, 10; c. 37, 16 (« Pro hac re »...)-24 (... « beatus .Agustinus »); «De quo ieiunio dicit Gregorius... fruges con­ servandas », inter L e d . d i s c r . l o n g . , II, 18; 24 (« In his enim»...);; c. 46.

L iber I I

C.

1.

2. 3. 4. 5.

l e d i o n i b u s . L. II, c. 1, 1-5; 6 ; «Prima consecra­ tio celebratur... in quarta propter tarditatem », inter L e c t . d i s c r . l o n g ., II, 13 (est brevissimum compendium alterius partis eiusdem c. 1); c. 2, 1; 6 ; 6-7; 12 (duo loci); 14; c. 3, 12-13; 1. III, c. 37, 4. D e o ffic io m i s s a e . Praefatiuncula libelli III. D e s i g n i s q u i b u s c o n g r e g a m u r i n i d i p s u m . L. I l l , c. 1, 1-2; 4-6; 6 ; 8-9. D e s i t u e c c l e s ia e e t q u a r e v o c a t u r b a s i l i c a . L. III, c. 2,1; 4-11; 13. D e i n t r o i t u e p i s c o p i a d m i s s a m . L. III, c. 5, 1-4; 5-6; 7; 12; 20-22; 22; 23 (prior locus); 19-20; 23 (alter locus). D e d u o d e c im

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

166

A m a la rii o p e ra

litu rg ic a

6 . D e h y r ie lc is o n .

7. 8. 9.

10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

18. 19. 20. 21.

22. 23. 24.

25. 26. 27. 28. 29.

L. I li, c. 6 , 1-4; 5; 1. IV, c. 26, 5 (duo loci). L. I l l , c. 8 , 1; 2-3. D e p r i m a o r a t i o n e m i s s a e . L. I ll , c. 9, ί; 3; 4; 4-5; 6-7. D e l e c t i o n e e t o f f i c i o l e c t o r i s e t c a n t o r i s . L. I ll , c. 11, 1 (prior locus); « Lectio quae legitur... sessionem significat », inter L e c l . d i s c r . l o n g . , II, 14; 1 (alter locus); 3; 14; 17, 18; 19-20; 7. Q u i d s i t i n t e r r e s p o n s o r i u m e t t r a d u m . L. I ll , c. 12, 1-4. D e a l l e l u i a . L. I l l , c. 13. Q u i d s i t i n t e r a l l e l u i a e t t r a d u m . L. I ll, c. 14, 1-2. D e e x p o l i a t i o n e c a c u l a r u m . L. I ll , c. 15, 1-2. D e t a b u l i s . L. I ll , c. 16, 1-2; 2-3. De a s c e n s u i n p u l p i t u m . L. I ll , c. 17, 1; 5. D e d i a c o n i a c c e n s i o n e i n t r i b u n a l . L. I li , c. 18, 1 (duo loci); 3 (duo loci); 3-4; 5; 5-6; 6-9, 11; 13-14. D e o f f i c i o q u o d v o c a t u r o f f e r e n d a . L. I ll, 19, 1; 9-11; 12-13; 13-14 (... « in sequentibus missae »); 1. II, c. 11, 4; 1. I ll, 19, 14 (« Christus enim »...)-15; 16; 22 (... « septem diaconorum »); 1. IV, c. 47, 1-2; 3; 1. III, c.,.19, 22 («Lavat sacerdos »...)-23, 24; 27 (duo loci); 30; 30-31; 1. II, c. 24, 1, 2; 1. III, c. 19, 36 (duo loci). D e s e c r e t a . L. III, c. 20, 1; 1-2. D e y m n o a n t e p a s s i o n e m . L. III, c. 21, 1-2; 3-4; 4-5; 8 (duo loci); 9; 11-12. D e y m n o « S a n d u s , s a n d u s , s a n d u s ». L. III, c. 22. D e « T e i g i t u r ». L. III, c. 23, 1-2; «Quomodo autem posito... donec liberentur a malo », inter L e d . d i s c r . l o n g . , II, 15; 3; c. 25, 7; c. 26, 3 (duo loci); 3-6; 6-7; 9; 10 (duo loci); 14; c. 27, 8 ; 9; c. 28, 1-2; c. 29, 1 (... «se solo rogat »); 8 , 1 («Publica est »...)-3; « E t subdiaconus... caritate significat », inter L e d . d i s c r . l o n g . , II, 16; c. 31, 1; 2-3; 6 . D e p a c i s o s c u l o i n t e r v i r o s e t m u l i e r e s . L. III, c. 32, 2. D e « A g n u s D e i ». L. III, c. 33, 1 -2 . D e e u c h a r i s t i a e t q u a l e s c o m m u n i c e n t . L. III, c. 34, 1-2 (...«et qui cotidie »); Ep. VI, 16; 1. III, c. 3 4 , 2 (« quibus utrisque »...) - 3 ; 3 ; Ep. VI, 2 0 ; 1. j H , c . 3 4 , 4 ; Ep. VI, tit. («Amalarius Guntardo dilecto filio ait »); 17-18; 1. III, c. 3 4 , 5-6. D e p a r t e o b l a t a e q u a e r e m a n e t i n a l t a r i . L. III, c. 35, 1-4. D e u l t i m a b e n e d i c t i o n e . L. III, c. 36, 1-2; 6 ; 7-9. D e u l t e r i o r i u l t i m a b e n e d i d i o n e . L. III, c. 37, 1-3; 3-4. D e o f f e r e n d a « V i r e r a t ». L. III, c. 39, 1; 2. D e '« .G lo r ia in

M e n tio

e x c e ls is D e o » .

m ih i o c c u r r it q u a

b ere v a c a n tib u s .

h o ra

d ie i c a e le b r a n d a

s it m is s a

L. IV, c. 40, 1-9; 1. III, c. 42, 3; 4-5.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

a

li­

167

D e « L ib r i o ffic ia lis » r e t r a c t a t i o n i b u s

30. 31. 32. 33. 34. 35.

D e m is s a

fro

L. I ll , c. 44, 1; 2; 2-3; 8 ; 9-11; 16-17. D e e x s e q u i i s m o r t u o r u m . L. IY, c. 41, 1-13. D e o f f i c i i s m o r t u o r u m . L. IY, c. 42, 1-13. D e a d v e n t u D o m i n i . L. III, c. 40, 1-9; 9-10. D e n a t i v i t a t e D o m i n i . L. III, c. 41, 1-2. D e t h e o p h a n i a e t y p o p a n t i . L. IV, c. 33, 1-2; 4; 8-9; 18 (« Opor­ tet nos cereos »...); 1. III, c. 43, 1 (« Sergius quoque papa praecepit »...).

36.

R e p e titio

de

m o r tu is .

a n tip T io n a

«F

lu m in is

im p e tu s

»,

quae

c a n ta tu r

in

L. IV, c. 44, 1-4. 37. D e v e s p e r t i n a l i s i n a x i . L. IV, c. 7, 1-15; 16-31. 38. R e p e t i t i o d e v e r s u e t d e l e c t i o n e . L. IV, c. 45, 1-2; c. 9, 13; 14 (« Ipsa enim »...)-16 (.., « oratio versuum »); c. 3, 22 (« In istis lectionibus »...)-24 (... « cognoscunt auctorem »); 1. IV, c. 45, 3; 4 (... « omnia adversa »); c. 4, 10-11; 13-14 (... « et subsequitur »); c. 45, 4 (« Hanc orationem »...)-5. 39. D e c a n t i c i s c a t i c u m i n o r u m . L. I, c. 22, 1-4. 40. D e o l e i u n c t i o n e i n s a b b a t o s a n c t o i n p e c t u s e t i n t e r s c a p u l a s . L. I, c. 23, 1-11. 41. D e e o q u o d c o m p r o b a t u r e x e v a n g e l i o p o s s e s a l v a r i c a t i c u m i n o s p e r c o n f e s s i o n e m c e t e r o r u m f i d e l i u m . L. I, c.*24,1-9; 10; 10-11; 13. 42. D e c o n s e c r a t i o n e b a p t i s t e r i i . L. I, c. 25, 1-6. 43. D e i n m i s s i o n e c e r e i i n a q u a m c l a m a n t e v o c e s a c e r d o t i s . L. I, c. 26, 1 -6 . 44. °D e u n c t i o n e e r i s m a t i s a p r e s b i t e r o e t d e i n p o s i t i o n e m a n u s e p i ­ s c o p i s u p e r n e o f y t u m . L. I, c. 27,1-5; 7-9; 10; 12; 15; 20; 30; 32. 45. A m a l a r i u s a d N e c d o n e m a b b a t e m d e s é r a p h i n e t c h é r u b i n . Ep. V, 1-5. 46. D e h o r a p r i m a . L. IV, c. 2, 1-15; 1, 6‘ (... « psalmos, id est can­ tamus X II psalmos per X II horas noctis »); c. 2, 16-26; c. 3, 30-31 (... «in officio primae »); c. 2, 27; 28. 47. D e t e r t i a . L. IV, c. 3, 1-31. 48. D e o r a t i o n e q u a m c o n v e n t u s f r a t r u m c e l e b r a t p e r a l i q u o t c u r s u s d i u r n o s n o c t u r n o s q u e . L. IV, c. 4, 1-7 (... « pertinet ad postu­ lationem »); 7 (« Sit quartus »...)-15 (... « debemus pro septi­ ma »); «Septima aetate... quietis intravit», B e d a , D e t e m ­ p o r u m r a t i o n e , c. 10, PL, 90, p. 340B; 16 («et octava aetate»...) -18 (...«aetatibus pro»); « V IIa est quia animae tamen... cum Deo regnabunt », inter L e c t . d i s c r . l o n g . , II, 17 (varius est in codicibus huius glossae locus); «Perficietur autem... erit eis », B e d a , D e t e m p o r u m r a t i o n e , c. 10, p. 340B (item); 18 (« septima vel octava »...). th e o p h a n ia .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

168

49. 50. 51.

A m a la rii D e

se x ta .

D e

nona.

o p e ra

litu rg ic a

L. IV, c. 5, 1-5. L. IV, c. 6 , 1-4.

L e g im u s in E s d r a q u o d ia m m e m o r a v im u s . D e v e s p e r tin a s y n a x i. R e q u ir e r e tr o q u ia ia m tiu s

p e r tin e t.

D e

s c r ip s im u s ,

c o m p le to r io

sed

in

et p a r tib u s

hoc

lo c o

n o c tis .

co n g ru en ­

L. IV, c.

8,

1- 10.

52.

D e tr ib u s p s a lm is q u i c a n ta n tu r in

53.

54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63.

n o c t u r n a l i o ffic io

p e r s e p te m

L. IV, c. 23, 1; 3-4; 4-5; 6 ; 7-9; 12-14; 16 (duo loci); 20-21; 22; 24; c. 43, 3; c. 23, 26-27; 29; « E t qui­ dem modo mali... quod venturum erat », A ugustinus , E n a r r a t i o H n p s a l m u m G X L V I 1 I , 1, PL, 37, p. 1938; c. 27, 10-14; 14-19; 20-21. A m a l a r i u s G u n t a r d o d i l e c t o f i l i o i n d i s c i p l i n a C h r i s t i . Ep. VI, 1; 2-6; 7-15; « Scio, carissimi, moveri posse... venditor invi­ tantis », A ugustinus , I n l o a n n i s e v a n g e l i u m t r a c t a t u s L X I . I , PL, 35, pp. 1801-1802. D e n o c t u r n a l i o f f i c i o d o m i n i c a d i e . L. IV, c. 9, 1-23. D e m a t u t i n a l i o f f i c i o . L. IV, c. 10, 1-3. D e o c t o o r d i n i b u s e l e c t o r u m . L. IV, c. 10, 4-18. D e n o c t u r n a l i o ffic io p e r c o t i d i a n a s n o c t e s . L. IV, c. 11. D e m a tu tin d C i o ffic io p e r c o t i d i a n a s n o c t e s . L. IV, c. 12, 1-12. D e t e r t i a f e r i a . L. IV, c. 13, 1-2. D e q u a r t a f e r i a . L. IV, c. 14, 1-2. D e q u i n t a f e r i a . L. IV, c. 15. D e s e x t a f e r i a . L. IV, c. 16, 1-3. D e s a b b a t o . L. IV, c. 17, 1-16. d ie s

b a p tis m a le s .

Continet ergo huius R e t r a c t a t i o n i s 1. I praecipue excerpta ex O f f . 1. I, c. 1-4, 7, 9-16, 18-21, 28-41, excerptis ex O f f . 1. IV, c. 18-23, 34, 35, 37, 46 completa; 1. I I vero, partim excerpta ex O f f . 1. I l l , c. 1-3, 5, 6 , 8 , 9, 11-23, 25-29, 31-37, 39-45, E p . V e t V I , quibus accedunt excerpta ex O f f . 1. I, c. 22-27; 1. II, c. 1-3, 11, 24; 1. TV, c. 4, 7, 9, 26, 33, 40-42, 44, 45, 47; partim excerpta ex O f f . 1. iV, c. 2-6, 8-17, 23, 27, 43, E p . V I . In eadem hac R e t r a c t a t i o n e I undecim loci e L i b r i o f f i c i a l i s li­ bello II I et praesertim IV bis descripti sunt, cum non solum in primo suo contextu retenti, sed etiam ex hoc excerpti separate exhibentur. Quoniam autem bini- hi textus non parum plerumque alter ab altero differunt, in singulis locis praecipuae etiam textus excerpti lectiones praebendae erant. In apparatu igitur critico littera Q vel B codices ParN 3 vel Boi designavimus, quatenus hunc excerptum textum praebent. Undecim illi loci sunt:

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

169

D e « L ib r i o ffic ia lis » r e tr a c t a ti o n i b u s

In R e tr a c ta tio n e I E L ib r o officia li

Loci bis descripti

Cum suo E x tra suum primo con­ contextum textu «?, B)

(Q, B)

1.

Τη X I I lectionibus - non flectimus genua .....................

L . I I I , c. 3 7 ,4

L . I I , c. 27

L . I I , c. 1

2. Am alarius Guntardo dilecto f ilio .............................................

E p . V I, titulo

L . I I , c. 53

L . I I , c. 24

3. In istis lectionibus - cogno­ scunt auctorem ............. .........

L . IV , c. 3, 22-24

L . I I , c. 47

L . I I , c. 38

4. Hic iterum cupimus - in o f­ ficio missae ............................

L . IV , c. 3, 30-31

L . I I , c. 47

L . I I , c. 46

5. Postremo surgit - nullus est neque e r i t ................................

L . IV , c. 4, 1 0 - 11

L . I I , c. 48

L . I I , c. 38

Idcirco merito sacerdos gratiarum actio

L . IV , c. 4, 13 -14

L . I I , c. 48

L . I I , c. 38

7. Hic dicendum est quid sit in quibus dubitant............ . .

L . IV , c. 9, 13

L . I I , c. 54

L . I I , c. 38

L . IV , c. 9, 14 -16

L . I I , c. 54

L . I I , c. 38

9. Igitur quia u n a - s it dies do­ minica ......................................

L . IV , c. 23, 12

L . I I , c. 52

L . I, c. 29

10 . Sicut dies recolit - uni diei aptari ............... ■......................

L . IV , c. 23, 14

L . I I , c. 52

L . I, c. 29

1 1 . Habemus scriptum - in fine o ffic ii.........................................

L . IV , c. 23, 24

L . I I , c. 52

L . I, c. 29

6.

8.

Ipsa enim dubitatio - se­ quatur oratio versus ..........

De

R e tr a c ta tio n e

II

Alteram quandam retractationem complectuntur codices Guelferbytensis 2, Monachensis 3 et 4 , quam non editionis II I esse, sed I , demonstrant eius lectiones libellique IY absentia. Inter illam et ipsum L i b r u m o f f ic ia l e m haec sunt praecipua discrimina. Desunt in ea totius operis titulus ac praefationes, capitulorum indices et nu­ meri, appendix epistularum, ita u t L i b e r o f f i c i a l i s ex uno libro con­ stare videatur. Adsunt quidem ex ordine omnia capitula libelli I et II; sed 1. I c. 6 in tria capitula divisum est: D e s e x t a v a r i e t a t e c e ­ n a e D o m i n i , « Sexta varietas est... usque in sabbato sancto servamus» (c. 6 , 1); D e c o n s e c r a t i o n e o l e i , « Olea ipsa arbor... si tamen fidem ha­ beant » (2-23); D e o le o p r o i n f i r m o , «Ante quam dicatur Per quem

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

170

A m a la rii o p e ra litu r g ic a

haec omnia... et relieto eo omnes fugerunt » (25-54). L. II c. 15 in­ scriptum est D e h a b i t u s a c e r d o t i s , mutatusque est ordo eius senten­ tiarum. Adsunt quoque omnia capitula libelli III, et ea eodem ordi­ ne quo in ipso L i b r o o f f i c i a l i , nisi quod c. 39 post c. 44, id est ultimo loco, positum est. Ultima paragraphus c. 16 a vocibus « Haec iubilatio », inserto ante ea proprio titulo, D e s e q u e n t i a , ab eodem capi­ tulo divisa apparet. C. 23 simul contractum est et interpolatum; digestum quoque in duas partes inter se aequales eodemque titulo inscriptas: D e « T e i g i t u r », « Perseverant... et pro choro sacerdotum » (1-13); D e « T e i g i t u r », « Te igitur clementissime pater... (ex E x p o s i ­ t i o n e m i s s a e « D o m i n u s v o b i s c u m », par. 24, ss.) sustinuit a traditore » (13-26). In Gueb, casu, u t opinamur, desunt 1. II I c. 23 altera pars fere tota (ultima verba sunt « dixit Baldasar: Dona » e par. 15) et c. 24-34. Inter 1. II I c. 37 et c. 38 in Mom et Mom interposita sunt quattuor haec scripta E x p o s i t i o s u p e r d o m i n i c a m o r a t i o n e m , altera eiusdem orationis expositio cuius priora verba sunt « Pater noster. O quam magna est », E x p o s i t i o M a x i m i e p i s c o p i s u p e r s y m b o l u m a p o s to lo r u m ,

E x p la n a tio

s y m b o li

c u iu s d a m

per

in te r r o g a tio n e m

et

re­

In Guel2 eadem series, sed quinto sòripto quodam, seu E x p o s i t i o n e s u p e r Q u i c u m q u e , copiosior, alterum ab altero separat 1. II I c. 23, mutilum, ut diximus, et c. 35. R e t r a c t a t i o I I saeculo x exeunte, vel, quod probabilius est, sae­ culo x i redacta est, in Alemannia vel Bavaria. Eius universus textus magis mutatus contractusque est, quam ut in paranda editione no­ stra facile et utiliter adhiberetur. spon su m .

De

R e tr a c ta tio n e I I I

R e t r a c t a t i o I I I , in codice Bambergensi 3, ff. l r-215v, et Vindobonensi 2, ff. 1-121, servata, quattuor libellos L i b r i o f f i c i a l i s , admixtis excerptis e libro I sidori H ispalensis , D e e c c l e s i a s t i c i s o f f i c i i s et R abani Mauri , D e i n s t i t u t i o n e c l e r i c o r u m , ad tres redegit. Horum primus e 40 capitulis constat, quorum primum inscribitur D e a d ­ v e n t u D o m i n i (ine. « In antiquis missalibus »), ultimum D e o c ta v a p e n t e c o s t e , ita ut cum L i b r i o f f i c i a l i s 1. III c. 40 et 1. IY c. 29 con­ gruant. Alter libellus 20 capitula complectitur, quorum primum est de D u o d e c i m l e c t i o n i b u s , sicut L i b r i o f f i c i a l i s 1. II, c. 1, ultimum ti­ tulum habet D e s a c r a m e n t o q u a d r a g e n a r i i e t q u i n q u a g e n a r i i n u m e r i . E 29 libelli tertii capitulis primum D e s i g n i s q u i b u s c o n g r e g a m u r i n i d i p s u m i n s c r i p t u m e s t . 27um D e c o n s u e t o t e m p o r e m i s s a e · , respondent igitur L i b r i o f f i c i a l i s 1. I l l c. 1 et 42. Caput 28um autem, si ex eius titulo, B r e v i s e x p o s i t i o m i s s a e , iudicare licet, aliud nihil est quam

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e « L ib r i o ffic ia lis » r e t r a c t a t i o n i b u s

commentarium illud missae quod R emigio A utissiodokensi circ.) adscribi solet et ps . A lcuini L i b r i d e d i v i n i s o f f i c i i s c. Denique c. 29, sine proprio titulo incipit « De sacerdotibus rum tempore, si egritudinis aliquis eventus accesserit», et « Si quis haec transgressus fuerit, ab officio suspendatur ». De

R e tr a c ta tio n e

171

(o. 908

40 est. missa­ desinit

IV

Superioris retractationis non dissimilis est illa quam nobis trans­ misit codex Bambergensis 4; in ea, paucissimis aliis documentis admixtis, in libros duos redacta est tota fere materia libellorum quattuor L i b r i o f f i c i a l i s (ex editione II) et L i b r i d e d i v i n i s o f f i c i i s p s . A lcuini , non omissa B r e v i d e s c r i p t i o n e m i s s a e , quae est, ut di­ ximus, huius operis c. 40, auctorem vero habere videtur R emigium A utissiodoeensem (o. 908 circ.). Quae ad huius retractationis com­ positionem, fontes, auctorem attinent, singula diligenter indagavit Y. L. K e n n e d y , T h e « D e o f f i c i i s d i v i n i s » o f m s . B a m b e r g L i t . 134, in E p h e m e r i d e s l i t u r g i c a e , 52 (1938), pp. 312-326. fundam ento au­ tem caret opinio H. B kesslau , B a m b e r g e r S t u d i e n , in N e u e s A r c h i v , 21 (1896), pp. 223-225, qui eandem retractationem Frutolfo abba­ tiae Montis S. Michaelis Bambergensis (o. 1103) priori adscribebat. De

R e tr a c ta tio n e

V

Retractatio nostra Y sit Gulielmi Malmesburensis (1090-1143) A m a la r ii d e o ffic iis e c c le s ia s tic is , quam praeter alios praebet codex Cantabrigiensis C3, Guelferbytensis 5, Londiniensis L, Oxoniensis. Libellus eius primus è 19 capitulis constat, quae cum his L i b r i o f f i c i a l i s libris ac capitulis congruere videntur: cum 1. I, c. 1-14, 32, 38; 1. II, c. 2; 1. III, c. 40; 1. I, c. 41; 1. III, c. 43,44. Li­ belli I I vero 20 capitula breviore forma materiam 36 priorum capi­ tulorum 1. II I Amalariani complectuntur. De argumentis denique in L i b r i o f f i c i a l i s 1. II, c. 4-23, explanatis agunt 15 capita libelli III A b b r e v ia tio n is . De qua dispositione v. etiam R. Monchemeier, A m a l a r v o n M e t z , pp. 256-258 (ubi tamen ordo capitulorum libelli I, cuius culpa nescimus, vitiatus apparet). Quo autem consilio ac modo hanc A b b r e v i a t i o n e m paraverit, ipse Gulielmus prologo quodam ex­ ponit, cum simul ostendit quanti Amalarii doctrinam fecerit (CanC3, f. 1 1 1 Γ): « In hystoricis nos narrationibus occupatos detorsit a proposito tua, Roberte amice, voluntas. Nuper enim cum in bibliotheca nostra sederemus et quisque pro suo studio libros evolveret, impegisti in A b b r e v ia tio

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

172

A m a la rii o p e ra litu r g ic a

Amelarium de ecclesiasticis officiis. Cuius cum materiam ex prima statim tituli fronte cognosceres, amplexus es occasionem qua rudi­ menta nove professionis animares, sed quia confestim animi tui ala­ critatem turbavit testimoniorum perplexitas et sermonum asperi­ tas, rogasti u t eum abbreviarem. Ego autem, qui semel proposuerim deferre tibi, u t homini dulcissimo, munus iniunctum non aspernanter accepi. In quo expiare licebit quantum propter faciliorem intellectum in deiciendo sermone laboravi, qui cultius fortassis loqui potui. Est enim res de qua tractatio pernecessaria, et cuius ignorantia sit cun­ ctis sacerdotibus pudenda. Interea te amonitum volo u t unum ex his qui de talibus disputaverunt, fugiendum scias. Eabanum no­ mino, qui in Libro de ecclesiasticis officiis dicit sacramenta altaris proficere ad saginam corporis, ac per hoc corruptioni vel morbo vel etate vel secessu vel postremo morte obnoxia; que de Domini corpore dicere, credere, scribere quanti sit periculi vides. Preterea libri eius per se parum conferunt scientiae, minimum accomodant doctrine, de aliorum quippe laboribus aut ad litteram aut ad sen­ tentiam omnino usurpati. Denique duo libri voluminis illius quod supra dixi, ex Ysidoro, et tertius ex Augustino, De doctrina Chri­ stiana, a Pastorali Gregorii ad verbum sunt transcripti. In libro porro de natura rerum quid dicit aliud quam Ysidorus Ethimologiarum, vel in illo De competo (!) quid non quod Beda D temporibus, prae­ ter quaedam allegoriarum commenta. Fuit enim vir ille huic vitio peculiariter assiduus, quasi prorsus desperaret lectores suos memo­ riam non habere, qua possent eius furta deprehendere. Enim vero, sicut aliquanta verba dissimulata prudentia a maioribus mutuari datur gloriae, ita totas sententias aperta impudentia furari depu­ tatu r audacie. Illo ergo repulso, in Amalarium qui catholice de tali­ bus scripsit animum intende »., E t in epilogo (f. 120v): «Yideor mihi, amice, satisfecisse iussioni tuae, ut Amelarium breviarem. Si excidi voto pro imperitia, dabis veniam. Si quid commode vel apposite dixi, referas gratias patri lu­ minum, a quo est largitio omnium bonorum. Sane moneo ut, si de compendio vis scire significationes misse, legas versus Hildeberti, prius Cenomannensis episcopi, postea Turonensis archiepiscopi; si significationes sacrarum vestium et ceterorum id genus, sermones Ivonis Carnotensis episcopi. Hii enim viri talia videntur intelexisse perspicatius et texuisse pulchrius. Ceterum de varietatibus officio­ rum ahum frustra desiderabis quam Amalarium. Fuerit fortasse aliquis qui scripserit dissertius, nemo certe pericius ». Textuum comparatio demonstrat Gulielmum in conscribenda sua A b b r e v i a t i o n e exemplum quoddam editionis I L i b r i o f f i c i a l i s

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e « L ib r i o ffic ia lis » r e tr a c t a ti o n i b u s

173

adhibuisse. Porro opus eius, quod secundum recensionem codicis Cantabrigiensis, a nobis adhibiti, Roberti cuiusdam monachi atque amici gratia exaratum perhibetur, secundum recensionem codicis Guelferbytensis episcopo alicui vel abbati missum apparet. Epilogue namque in hoc codice sic incipit (f. 45Γ): « Videor mihi, domine anti­ stes, satisfecisse iussioni vestrç », ceteraque sua verba plurali numero habet expressa: « dabitis », « referetis », « vultis », « legatis », « desi­ derabitis ». R. Mônchemeier , A m a l a r v o n M e t e , p. 258. Prologus autem planum facit rationem codicis Cantabrigiensis altera esse priorem. De

R e tr a c ta tio n e

V I

Retractationibus L i b r i o f f i c i a l i s adnumeramus farraginem illam quam comprehendit codex Parisiensis 13, ff. l v-151v, non quidem ob propria eius merita, sed ob iteratas eius mentiones apud rerum liturgicarum scriptores: S t . B aluzium , S . A g o b a r d i o p e r a , L i b e r c o n ­ t r a l i b r o s q u a t t u o r A m a l a r i i a b b a t i s , Nota b, PL, 104, p. 339D; A. W ilmart, L e s a m e d i - s a i n t m o n a s t i q u e , in R e v u e B é n é d i c t i n e , 34 (1922), p. 159; P o u r u n e n o u v e l l e é d i t i o n d u t r a i t é d ' A m a l a i r e s u r l e s o f f i c e s , in eodem periodico, 37 (1925), p. 80. Eiusdem autem compilationis, quae singulorum L i b r i o f f i c i a l i s capitulorum non complectitur nisi excerpta, haec est compositio: Ff.. l v-16v. THOMU& AMALLARII ABBATIS DE DIVINIS OEEICIIS. Continentia secuture cause A malhàrii abbatis scriptionis (praefatiuncula U b i s a n c t u s A g u s t i n u s ) . De divinis offitiis incipit. D e offitio missae . D o m i n e o p i t u l a n t e , etc. (praefatiuncula li­ belli III). Lib. III, c. 1-4; 5 et 7 in unum coniuncta; 15 et 16; 17-23; 27-34; 1. IV, c. 47; «Valet namque., perpetuo vivamus» (quod scriptum praebet etiam Parisiensis 7, f. 82, et Parisiensis 8 , f. 174r); 1. III, c. 36; 37; 1. IV, c. 45; 36; 32; 34, adiecta hac sententia: « In oc­ tavis apostolorum non canitur C r e d o . . . C o n f i t e m i n i D o m i n o ad pri­ mam ». Ff. 17v-18v, I n c i p i t p r o l o g u s B e d a e p r e s b y t e r i . « Quantam et quam multiplicem... Deus verus., saeculorum, amen » (qui est prologus ps. Bedae in homiliarium editus a Ioanne Gymnico [Gymnich], Co­ loniae, anno 1543). Ff. 18v-22r. Praefatiuncula U b i s a n c t u s A u g u s t i n u s (Iterum!). Lib. IV, c. 35; 36; 23. Ff. 22r-35r. INCIPIT COLLECTIO AMALARII V IR I DOCTIS­ SIMI DE ORDINE ROMANE AECCLESIAE QUI VOCATUR LI-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

174

A m a la rii o p e ra litu r g ic a

BEE OFFICIALIS. « Postquam scripsit... quinarium et ternarium » (Primus prologus totus). Lib. I, c. 1-3; 7; 4; 1. IV, e. 18 (Quae omnia capitula plane similia s u n t. capitulis R e t r a c t a t i o n i s I iisque singulis singula respondent). Qua hora celebratur missa per diem do ­ minicum . «Fratri et compresbytero Hieronimo Damasus. Quid tibi videtur... rectum est quod dixisti » (Sicut in P ar 7, f. 83r, et in Pare, f. 174v). Ff. 35v-151v. INCIPIT LIBEE OFFICIOEUM. «Presbiteri cum ad sinodum evocati convenient... ad vitam ducere et Christo representare ». Dein sine titulo p s . A lcuini L i b r i d e d i v i n i s o f f i c i i s C. 1-8; 13-17; 18 cum Q u a e s t i o n e c u r n a t a l i t i a s a n c t o r u m , etc. et re ­ sponso H ilperici Sangallensis monachi; c. 19; scriptum I t e m d e e a ­ d e m v a r i e t a t e s u b b r e v i t a t e , « Mane primo sabbati peracto psalterio... visitatur post II I responsorium «, ff. 82v-83v, (editum ab A. W il MART, L e s a m e d i - s a i n t m o n a s t i q u e , in R e v u e B é n é d i c t i n e , 34, 1922, pp. 159-163); L i b . d e d i v . o f f . , c. 20-26; O f f . , 1. I, c. 29; L i b . d e d i v . o f f . , c. 27-35; 36 una cum O f f . , 1. TV, c. 39 ac 1. II, c. 7-14; L i b . d e d i v . o f f . , c. 37-40; O f f . , 1. I ll, c. 44; 1. IV, c. 41, 42; 44; 1. I ll, c. 36; 1. I, c. 8 ; 1. IY, c. 38; S ententia d e parasceve , « Inquirendum est cur die parasceve... Christi Salvatoris mundi »; D e observatione quadragesimae , « Cavendus quoque usus... ad tantum sacramentum accedat » (sicut in P ar 7 , f. 59r, et Pars, f. 174r-v); O f f . , 1. I, c. 41; 1. IY, c. 40; 1. I, c. 37 cum 1. IY, c. 25; 1. IY, c. 46; 37; 4. Ultimum autem hoc capitulum imperfectum est terminaturque mutila sententia ac voce: « sed reprobi sunt supplicia perceptu[ri] ». Non est igitur absoluta compilatio. Capitula autem e L i b r o d e d i v i n i s o f f i c i i s excerpta eodem prorsus delectu atque ordine quo in codice Pari 3, etiam in L i b r o o f f i c i o r u m codicis Treverensis 2 adsunt, excepto fortasse L i b r i d e d i v i n i s o f f i c i i s c. 52, D e m i s s a I n n o c e n t u m , quod in L i b r o o f f i ­ c i o r u m 2um est. Praeterea e 53 capitulis quae L i b e r o f f i c i o r u m e L i ­ b r o d e d i v i n i s o f f i c i i s collegit, 36 priora tantum in Pari 3 reperiuntur. De ceteris retractationibus De rehquis retractationibus satis nobis est earum codices per­ censuisse. V. huius capitis art. 1, p. 130-131. Inter eas retractationes maiore auctoritate illa est quam prae­ bent, praeter Parisiensem 21, codices Monachenses, Staatsbibliothek, c. lat. 12519, p. 92-192, et c. lat. 13088, s. X III, p. 142-158, quamque nomine E x p o s i t i o n i s d i v i n o r u m o f f i c i o r u m edidit I. Prevot una cum Ioannis Abrincensis L i b r o d e o f f i c i i s e c c l e s i a s t i c i s . Ine.: « Spi­ ritus sancti gratia inspirante»; des.: «festivitas habet vesperam in fi­ nem ». Textus enim qualis est apud I. Prevot, mancus est. E x p o s i ­

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e « L ib r i o ffic ia lis » c o d ic u m

ra tio n ib u s

175

t i o n i s prima pars ad officium missae spectat, altera ad officium ho­ rarum, tertia ad ordines clericorum singulorumque vestimenta; huic brevis accedit appendix D e h i s q u i o r d i n a v e r u n t m i s s a m , id est de summis pontificibus qui secundum L i b r u m p o n t i f i c a l e m id egerunt. Aliud maximan partem E x p o s i t i o non est nisi Amalariani operis summarium quoddam. Conferatur, v. g., O f f . , 1. I l l , c. 35 cum PL, 147, p. 203B et 212A. Cfr. A. F ranz , D i e M e s s e , p. 426. - Principali­ bus L i b r i o f f i c i a l i s retractationibus adnumerandus est etiam p s . A lcuini L i b e r d e d i v i n i s o f f i c i i s et L i b e r o f f i c i o r u m Treverensis, de quibus egimus p. 52-55.

A rticulus Y D e A )

c o d ic u m

De codicibus ipsius

r a tio n ib u s

L ib r i

o ffic ia lis

in te r

se

singularum editionum.

Eationes codicum inter se definiuntur secundum gradum pro­ pinquitatis quibus alii aliis copulantur, vel e contrario secundum distantias quibus alii ab aliis separantur. Porro gradus propinquita­ tis determinantur numero relativo locorum in quibus codices con­ cordes manserunt, distantiae numero relativo vel absoluto locorum in quibus opera scriptorum discrepantes evaserunt. Uterque nume­ rus, u t est relativus, ad numerum quendam, maiorem vel minorem, locorum refertur, in quibus codices alii cum aliis comparantur. Ta­ bellis quas hic proponimus, indicatur quot locis e determinata sum­ ma locorum codices inter se conveniant vel discrepent. Quoniam autem eaedem tabellae, quantum fieri poterat, coar­ tandae erant, ex iis exclusimus codices aliquot quorum computatio minus est utilis. Omisimus ergo ex editione I codices Abri, And, Lugi, quia ita sunt principali codici Pari vicini, ut hic pro omnibus esse possit; codicem Erf et Trevi, quia alter alteri simillimi sunt, in textu vero L i b r i o f f i c i a l i s alia omiserunt, alia M formam breviorem redegerunt; Pulì, quia a codice Stu 2 vix differt, ingenti lacuna depra­ vatur, textum passim coartat; ex editione I I Eim, Ein 2, Mom, quia eorum textus praecipuo codici, SGa4, ita sunt consimiles, u t quat­ tuor udem codices prope unum exemplum habendi sint; EomC, Yat2, Vat 3, Vim, quia similiter cum Vati iunguntur; ex editione I*, I I vel mixta, codicem Fuk, quia eum non licuit, quantum opus erat, con­ ferre; ex editione II I P ar 7 et Pare, quia hic ab illo, ille ab Atri di­ recte et fortasse etiam immediate ortus est. Comparantur inter se codicum textus quales hi erant ante cor­ rectiones passim in iis aliis manibus factas.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

176

A m a la rii o p e ra litu r g ic a

Codicum propinquitates 1.

Comparatio codicum editionis I inter se

Numerus universus locorum: 215 (e 35 textibus) ea

64

s

1

64

1

*

>, apud Piorum Lugdunensem , Expositio in epistulas beati P au li, Expositio in epistolam I ad Corinthios, c. 1 0 , vers. 16, PL, 119, p. 335D; cfr. Venerabilis Bedae opera omnia, ed. Basilea» 1563, t. VI Operum venerabilis Bedae in divi P auli scripta, p. 479, ubi locus ipse prae­ betur. D e illa collectione dictorum Augustinianorum in epistulas s. Pauli, quae Plori est, non Bedae, vide A. W ilmabt, L a collection de Bède le vénérable sur Vapôtre, in Bevue Bénédictine, 38 (1926), pp. 16-52 G -

10 m a n d u c a tu r

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Amalarii opera liturgica

378

lestem, etiam ante passionem eius, « pridie quam pateretur », et ex illa nocte ac deinceps, omnes qui veraciter dicunt, aut dixerunt: P a n e m n o s t r u m c o t t i d i a n u m d a n o b i s h o d ie , sancti videlicet quorum est panis quem petunt, et quorum est pater a quo petunt. 47. Sic est panis defunctorum, sicut angelorum, viventium autem sic est, 5 sicut norunt fideles pie sumentes, qui didicerunt vel discunt ab apo­ stolo dicente: Q u o n i a m n o n p o s u i t n o s D e u s i n i r a m , s e d i n a d q u i s i tio n e m

s a lu tis , p e r D o m in u m

e s t p r o n o b is u t, s iv e

n o s tr u m

v ig ile m u s s iv e

Iesu m

C h r is tu m , q u i m o r tu u s

d o r m ia m u s , s i m u l c u m illo v i v a ­

Aperte igitur hic demonstrat apostolus quod membra Christi, sive vigilent, id est in corpore adhuc vivant, sive dormiant morte corporis, simul cum illo vivant. Ubi ergo erunt formae tuae? 48. Nam et verba Domini orantis post cenam, «pridie quam pateretur», hoc idem demonstrant, cum dicit: N o n p r o h i s r o g o t a n t u m , s e d e t p r o e i s m u s.

10

q u i c r e d i t u r i s u n t p e r v e r b u m e o r u m i n m e , u t o m n e s u n u m s i n t , s i c u t 1» t u , P a t e r , i n m e e t e g o i n te , u t e t i p s i i n n o b i s u n u m s i n t .

E t post pauca:

E t ego c la r ita te m q u a m d e d is ti m i h i d e d i e is , u t s i n t u n u m , s ic u t et n o s u n u m s u m u s , ego i n e is et tu i n m e , u t s im ' c o n s u m m a ti i n u n u m .

49. Deinde subinfert doctor falsitatis dicens: P anis autem est Christus, sanguis anima, ut sit totus Christus. Haec eius verba 20 sunt, licet numero pauca, sensu tamen pravo et haeretico multum gravida. Sed nos audiamus evangelistam quid dicat: Ait enim: P o ­ s te a s c ie n s I e s u s q u ia ia m s c r ip tu r a , d ic it: S itio . sp o n g ia m

p le n a m

o m n ia c o n s u m m a ta s u n t, u t c o n s u m m a r e tu r

V a s erg o p o s itu m

a c e to

h ysopo

e r a t a c e to p l e n u m . I l l i a u t e m

c ir c u m p o n e n te s

Cum

erg o a c c e p is s e t I e s u s a c e tu m , d i x i t :

n a to

c a p ite tr a d id it s p ir itu m .

o b tu le r u n t

C o n s u m m a tu m

E t post pauca:

A d

Iesu m

ori

e iu s ,

25

e s t, et in c l i ­ a u te m

cum

v e n is s e n t, u t v id e r u n t ia m m o r tu u m , n o n fr e g e r u n t e iu s c r u r a , s e d u n u s m ilitu m

la n c e a

la tu s

e iu s

E t q u i v id it te s tim o n iu m

a p e r u i t e t c o n tin u o p e r h ib u it e t v e r u m

e x iit s a n g u is

et a q u a .

e st te s tim o n iu m

e iu s . E t

50. Dic, stultissima perver­ sitas, quae asseris sanguinem esse animam Christi, quare non con­ sideras verba evangeli! tam diligenter scripta? Ecce audis venisse milites ad Dominum Iesum, ut frangerent eius crura, sed videntes eum iam mortuum, non fregerunt crura; tamen, lancea latere eius aperto, exivit sanguis et aqua.3

30

ille s c it q u ia v e r a d ic it, u t et v o s c r e d a tis .

3 Lue.,11, 3 7-10 I Thess., 5, 9-10 14-16 Io., 17, 20-21 17, 22-23 22-27 Io., 19, 28-30 27-31 Io., 19, 33-36

17-18 Io.,

1 Canon missae, edit. B. B otte , p. 38

G -

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

35

« Embolis meorum opusculorum »

379

51. Quomodo ergo erat mortuus, cum adhuc in eo sanguis ma­ neret, si secundum te sanguis anima est! Aut quem spiritum tradi­ dit inclinato capite, u t moreretur, si animam non tradidit? Nam hoc est spiritum tradere quod ponere animam. Quid unquam infidelius 5 dici potuit, [quam] spiritum esse sanguinem? Nempe quod iste evan­ gelista dicit: T r a d i d i t s p i r i t u m , alius dicit: E m i s i t s p i r i t u m , alii duo: E x s p i r a v i t . Unde aperte datur intellegi, quia spiritum nominant animam, quam nemo tulit ab illo, sed ipse eam, pum voluit, posuit. 52. Aut si tu solita perversitate dicis esse alium spiritum quem io tradidit vel emisit, ut moreretur, et aliam animam quae de latere iam mortui exivit in specie sanguinis, compellendus es u t dicas quid sit etiam aqua. Quia apostolus ait de Domino: H i c e s t q u i v e n i t p e r aquam

et s a n g u in e m I e s u s C h r is tu s . N o n in a q u a s o lu m , s e d in

aqua

Nempe multum granditer commendat evangelista hoc is miraculum, quod de aperto latere mortui exivit sanguis purus et aqua pura. Non dicit cucurrit aut fluxit, tanquam per plagam vul­ neris, sed exivit, tanquam per ostium apertum. 53. Aut forte adhuc perversius putas, sicut Moyses de animabus pecorum dicit, quod anima omnis animantis in sanguine sit, ita et de Domino dicendum, so Certe haec aqua et hic sanguis sacramenta sunt ecclesiae ablutionis et sanctificationis. E t propterea fidei commendat ea evangelista di­ cendo: E t i l l e s c i t q u i a v e r a d i c i t , u t e t v o s c r e d a t i s . Dicturus es de hoc sanguine quod ipsa sit anima, an non? Sed non te perm ittit evangelista et apostolus qui dicit: E t s p i r i t u s e s t 25 q u i t e s t i f i c a t u r q u o n i a m C h r i s t u s e s t v e r i t a s . Q u i a t r e s s u n t q u i t e s t i ­ m o n i u m d a n t : s p i r i t u s , a q u a , e t s a n g u i s , e t tr e s u n u m s u n t . 54. Quid facies cum fueris compulsus ut exponas quomodo est potus noster anima Christi. Ipse enim dicit: C a r o m e a v e r e e s t c i b u s e t s a n g u i s m e u s v e r e e s t p o t u s , et: Q u i m a n d u c a t m e a m c a r n e m , e t b i b i t s a n g u i 30 n e m m e u m . Dic, rogo, quomodo bibitur anima Christi, ut potus sit, si sanguis anima est? 55. Dominus post cenam tradens calicem di­ scipulis praecepit eis dicens: « Hic est calix [sanguinis mei], novi et aeterni testamenti, mysterium fidei, qui pro vobis et pro multis effundetur in remissionem peccatorum». Quomodo effunditur et et sa n g u in e .

6-7 Io., 19, 30; Mattii., 17, 50; Mare., 15, 37 et Lue., 23, 46 12-14 L Io., 5, 6 18-19 Lev., 17, 11. 14 21-22 Io., 19, 35 24-26 I Io., 5, 6-7 28-30 Io., 6 , 56-57 31-34 Canon missae, edit. B. B otte , p. 40 G - 14 granditer] corr. in graviter! s terio, sed corr.

‘13 testam ento, sed corr.

33 my-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Ama larii opera liturgica

.'5 8 0

quomodo bibitur! Funditur in morte, non post mortem, bibitur in sacramento. Notissimum est fidelibus quod apostolus dicit: Q u o ­ ti e s c u m q u e e n i m

m a n d u c a b itis

panem

h u n c e t c a lic e m

b ib e tis , m o r te m

56. Si in perceptione sacramento­ rum corporis · videlicet et sanguinis Domini mortem eius annuntia- 5 mus, donec veniat ad iudicandos vivos et mortuos, expone quomodo hic sanguis anima eius sit. Quod si ostenderis, ostendendum, sicut supra diximus, tibi erit quid_ etiam aqua sit, quae de Domini latere exivit. 57. Nos vero sicut aliud dicimus sanguinem esse, et aliud aquam, ita et animam aliud, quam substantialiter verbum caro io factum sibi coniunxit in unitate personae suae. Neque recipimus sanguinem esse animam. Anima enim in corpore latet, non corpus in anima. Propter quod convenit tibi pensare quam stultissime di­ xeris partem panis quam in calicem mittimus, corpus esse Domini, et vinum aqua mixtum, quod calix continet, animam infusam cor- 15 pori, quod nulli potest veri simile videri. 58. Dicit itaque assertor falsitatis: Sanguis anima est , ut sit totus Christus. Hic sensus non est .unius haeresis, sed plurimarum. Si totum Christum corpus et animam dicis, liquido patet quod divi­ nitatem Christo non tribuas. Catholicae namque veritatis magistri 20 confitentur Christum in singulis, Christum in omnibus, Christum fuisse sepultum in corpore, Christum descendisse ad infernum in anima, Christum permansisse inpassibilem in divinitate, licet Chri­ stus Deus passus sit in corpore et anima. 59. Iam supra diximus animam hominis Christi substantialiter fuisse unitam divinitati 25 Christi, et hoc esse fideliter verbum carnem factum habitare in no­ bis, hoc est in homine assumpto ex nobis, et in Christo homine inha­ bitare omnem plenitudinem divinitatis corporaliter, id est veraci­ ter et substantialiter. Nam totum Christum dicere corpus et sangui­ nem, quem tu animam interpretaris, non solum Hebionitarum est 30 haereticorum, sed et eorum qui Paulum Samosathenum secuti sunt, et eorum qui Fotinum et eorum qui Theodorum, pessimorum haere­ ticorum, et eorum qui Nestorium, etiam et alios. 60. Deinde dicit improbus doctor: Sed et illud praecipue vos nosse oportet, et exsequitur quaedam vana et inepta , quae nec 35 cognitione sunt necessaria, nec auditu, digna, eo quod sint falsa. Deinde adiungit, et dicit: E t prima eius pars pro electis, penul ­ tima pro peccatoribus dicitur, hoc est in actione quam ille oraD o m in i a n n u n tia tis , d o n ec v e n ia t.

2-4 I Cor., 11, 26 G - 3 bibitis, sed oorr.

30 in te rp re ta tis, sed corr.

31 sam othenum

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

« Embolis meorum opusculorum »

381

tionem canonicam nominat. Quae verba pelagianum sensum red­ dunt, et omnium haereticorum qui impeccantiam praedicare conati sunt. Quibus subiungit more suo a l i q u a i n e p t a e t v a n a . 61. Deinde adiungit de sacris officiis, et dicit per invitato5 RiuM ad ecclesiam invitari, quasi alibi haud aliter cantetur, nisi in ecclesia congregatis officialibus et audientibus. Quibus verbis subiungit quaedam ridicula et omni dispectione digna, dicens: D uodenos psalmos cantari in mynisterio A aron sacerdotis, Q UI, INGRESSURUS SANCTA 10 DUODECIM LA PID ES PTOS GESTABAT IN

SANCTORUM AD SACRIFICIA O FFEREN D A ,

D UO DENIS

PECTO RE. U N D E AD IPSOS DUODECIM PATRIARCHAS

E T CETEROS USQUE AD D A V ID AD NOCTURNAS

NOM INIBUS FILIO R U M IS R A H E L SCUL­

D IE

ΧΠ

PSALM I PE R T IN E N T , PRIMO

DOMINICO DECANTATI; TRESQ UE

QUI

LOCO

SECUNDO

LOCO CANTANTUR, AD EOS PE R T IN E N T QUI E X T IT E R U N T A D A V ID US15 q u e a d C h r i s t u m ; t r e s i t e r u m pu tan tur

U SQ U E AD

a p o s t o l is

FIN E M

qui

secu n tu r

E T CETERIS CHRISTIANIS

M U ND I. Ü N D E

t e r t io

loco, d e

­

AB ADVENTU C H R IST I

PRIMO Χ Π SIN E

A NTIPH ON IS, S E ­

CUNDO TRES CUM A NTIPH O N IS, TERTIO ITERU M TRES

CUM ALLELUIA

62. DÌC, improvide so praesumptor, quomodo cantantur nunc x n psalmi in ministerio Aaron sacerdotis, aut quomodo pertinent ad x n patriarchas et ceteros usque ad David, aut quae est series vel ordo, ut, quia ad illos pertinent, propterea cantentur sine antiphonis? Quae iterum ratio exigit ut tres psalmi, quos dicis pertinere ad eos qui fuerunt a David 25 usque ad Christum, cum antiphonis cantentur? Vel quod privile­ gium est apostolorum et ceterorum Christianorum, ut tu dicis, ut illi m qui ad eos pertinent, cum alleluia cantentur? 63. In eo- autem quod dicis ingressurum Aaron in sancta sancto­ rum ad sacrificia offerenda, nimiam tuam imperitiam demonstras, 3o quia nescis in sancta sanctorum, id est in oraculo, numquam sacri­ ficia solere offerri. Sic enim Dominus Moysi praecepit dicens: N o n CANTANTUR, PR O PTER GLORIAM NOVI TESTAM ENTI.

o ff e r e tis

su p er

v ic tim a m

,

e iu s

eo

th im ia m a

n e c lib a m in a

sem el p e r a n n u m

35 p l a c e b i t m in o .

c o m p o s itio n is

lib a b itis in

a lte r iu s

nec

et d e p r e c a b itu r A a r o n

s a n g u in e , q u o d o b la tu m

o b la tio n e m

et

su p e r corn u a

est p ro

p e c c a to , et

s u p e r e o i n g e n e r a t i o n i b u s v e s tr is ·, s a n c t u m s a n c t o r u m e r i t D o ­

64. De quo oraculo apostolus dicit:

P o s t v e la m e n tu m

s e c u n d u m ta b e r n a c u lu m , q u o d d ic i tu r s a n c ta s a n c to r u m ,

31-36 E r ., 30, 10

a u te m

in quod introi-

36-p.382, 2 Bebr., 9, 3. 7*3

G - 14 a ] ad 20 m ysterio, e correct, pro ministerio (?) 33 libamina] liba (!)

32 alteris

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

382

Amalarii opera liturgica

bat sacerdos

se m e l in a n n o , n o n s in e s a n g u in e q u e m o ffe rre t p r o s u a et

p o p u li ig n o r a n tia .

65. E t quia ad omnes ineptias istas respondere nausia est, hoc tantum audiant amatores veritatis, quia, si sciret iste importunus doctor qualis fuit usus ecclesiasticus in cantandis psalmis, ymnis et 5 canticis spiritalibus apud antiquos, nunquam forsitan in doctrina sua imitaretur stridores ranarum et cicadarum et tinnitulos musca­ rum et scinifarum. 66. Fuit igitur mos apud antiquos, postquam omnes gentes, tribus ac linguae Christo Iesu Domino nostro servire coeperunt, u t de omnibus regnis et regionibus concurrerent turm ae io clericorum, agmina quoque monachorum et turbae innumerae po­ pulorum ad sepulchrum Domini in Iherusalem, et ad locum nativi­ tatis eius Bethlehem, et incessanter die et nocte fieret cantus psal­ morum et ymnorum. 67. Fiebat hoc etiam et in aliis locis Deo dica­ tis ut per totam noctem sibi succederent vicissitudines psallentium 15 et generaliter per omnes pene ecclesias, aut in una nocte aut in nocte et die, compleretur volumen psalmorum exceptis ceteris lectionibus. Sed postquam tepiditas et neglegentiae coeperunt succrescere, con­ stituerunt plerique u t per septimanae circulum compleretur; tamen aliter et aliter distribuentes numeros et ordines psalmorum. 68. Nec 20 fuit ulla regio, quae uno tenore fuisset contenta. Sicut nunc etiam aliter agit Romana ecclesia, aliter Aquileiensis atque aliter Ravennensis, aliter Mediolanensis sic et per Graecorum regiones et Afri­ canas. Quae utique propter hoc quod sonant, cantantur. 69. Iam vero quod d e v e s p e r t i n o o f f i c i o dicit, s i b i v p s a l m o s 26 v i n d i c a r e , non solum inutiliter sed et vitiose dicit. Nam, etsi quini sunt psalmi per singulos dies vespertini, non sunt tantum v, sed X XX V. Sed prudens homo consideret per totum orbem terrarum ecclesiam Dei diffusam, et inveniet non omnes regiones et regna et ecclesias quinos psalmos in vespertinis officiis cantare, sed diversis 30 locis diverso numero, alibi ternos, ab aliquibus quaternos, sic aut senos aut septenos aut octonos atque denos vel etiam duodenos. Cum haec ita sint, quid aedificationis habet de quinis inaniter lo­ qui? 70. E t dicit IPSOS V PSALMOS SIG N IFIC A R E QUINQUE V IRGIN ES IN F IN E M U ND I CUM LAM PADIBUS AD N UPTIA S INTRATURAS. Quare 35 non considerat quomodo evangelium loquitur de ipsis virginibus? Dicit enim: S i m i l e e s t r e g n u m c a e l o r u m X v i r g i n i b u s . Quando dicit37 37 Matth., 25, 1

G - 10 co n cu rreru n t

23 M ediolanensis] corr. in m ediolauenses

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

« Embolis nieornm opusculorum »

383

simile, utique similitudo est, id est parabola. E t non erunt tantum V virgines, sed milia milium virginum. 71. Deinde adiungit adhuc dicendo: H a e c v o l o ltt s t u d i o s e d is c a t is . 5

H a e c v o b is p r a e s e n t e s a r c h id ia c o n i

D IL IG E N T IU S

COM M ENDENT,

UT

M IH I

EA

CERTO

et D IE

c h o r e p is c o p i BEN E

D IC E R E

p o s s i t i s , e t i p s i d e t a l i b u s SU FFIC IE N T E R s i t i s i m b u t i . Certe nullum imbutum reddis, sed omnes qui te audiunt, inflatos inanitate ventorum, et opples mentes miserorum, ne capere possint res ne­ cessarias, occupati verbis noxiis. Vas electionis beatus Paulus loquilo tur Thimotheo discipulo, exhortans vivide ad eruditionem doctrinae et dicit: A t t e n d e t i b i e t d o c t r i n a e , i n s t a i n i l l i s . H o c e n im f a c i e n s , e t t e i p s u m s a l v u m f a c i s , e t e o s q u i te a u d i u n t . Tu e contrario et te ipsum saucias, et eos qui te audiunt, sic pugnando, q u a s i a e r e m v e r b e r a n s . 72. Dicis,ut haereticus, r e g n u m C h r i s t i i n c h o a s s e , a c p e r h o c 15 R E G N U M E I U S N O N E S S E R E G N U M S E M P I T E R N U M , ut catholica fides credit, ut psalmista testatur: R e g n u m t u u m , D o m i n e , r e g n u m o m n i u m s a e c u l o r u m . Dicis etiam, ut haereticus, t o t u m C h r i s t u m e s s e c o r ­ p u s e t a n i m a m , q u a m t u s a n g u i n e m e x p o n i s et separas eum a di­ vinitate sua, ut, quem de Spiritu Sancto et virgine Maria catholici 20 natum confitentur, non ipsum fatearis « ex Patre natum ante omnia saecula ». Dicis quoque c a l i c e m e s s e s e p u l c h r u m et, cum s a n g u i ­ n e m a s s e r a s e s s e a n i m a m , fatearis ergo in corpore et anima iacuisse eum in sepulchro. 73. Dicis etiam, ut paganus, p r o p t e r t e m p o r a , i d e s t d i e s e t as h o r a s , c a n t a r i p s a l m o s e t c l a u s u l a s , contra illud sacrae scrip­ turae: S e p t i e s i n d i e l a u d e m d i x i t i b i . Dicis etiam q u a t t u o r i e i u n i a in a n n o f ie r i p r o p t e r π π h u m o r e s c o r p o r i s , cum e contrario omnes Christiani credant pro animae purgatione fieri debere. Simi­ liter dicis, u t paganus, i n i p s i s i e i u n i i s n n f e r i a d u a s l e c t i o n e s 30

F IE R I PR O PT E R

bem

so ro r em

DUO

L U M IN A R IA ,

QUAE

TU

N O M IN A S P H E B U M

ET

P

h

E-

. E t h u iu s m o d i m u l t a a l ia .

74. Simili errore et confusione, quod numquam. dictum est, dicis: H a e s it a n d u m u t r u m c o r p u s Ch r is t i d e a l t a r e s u m p t u m i n c o r ­ NOSTRO MANEAT USQUE IN D IEM SEPU LTU RA E, AN RECIPIATU R

po re

11-12 I Tini., 4, 16 118, 164

13 I Cor., 9, 26

16-17 P s. 144, 13

20-21 Svmbolum Nicaeno-ConstantinOpolitanum VI, Ad Guntardum, 15

26 P s.

33-p. 384, 3 Epistula

G

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

384

Amalarii opera liturgica

IN V IS IB IL IT E R G U IN E

IN

PRO FLU A T,

CAELUM , AN

CUM

AN

QUANDO

C E T E R IS

VENAM

QUAE

OS

IN C ID IM U S

IN T R A N T ,

IN

CUM

SA N ­

SECESSU M

Dic, detestabilis error, non audisti Dominum de se dixisse: Si vere, utique et ineorruptibiliter. Non enim est cibus ventris sed mentis, fide ap- 6 petendus, non gula. 75. Non audisti beatum Petrum apostolum di­ xisse credentibus: N o n c o r r u p t i b i l i b u s a r g e n t o v e l a u r o r e d e m p t i e s t i s d e v a n a v e s tr a c o n v e r s a tio n e p a te r n a e tr a d i t i o n i s , s e d p r e tio s o s a n ­ g u i n e q u a s i a g n i i m m a c u l a t i e t i n c o n t a m i n a t i C h r i s t i . Infelix nimis et fetidissima illa conscientia, quae talibus cogitationibus tam pu- io tidissimae doctrinae est sordida et immunda. Tibi contigit quod Ihezechieli prophetae dictum est, u t de diversis frugibus pararet sibi panem, et stercore quod egreditur de homine, operiret illum. Sed ille dolens et clamans avertit a se talem impuritatem; tu autem quia non doles, relictus es thesaurizans tibi iram in die irae. ib 76. Dicis etiam, in doctrina daemoniorum, ostendi per divinas historias D avid ardentem fuisse in marte. Vere hoc nullus di­ cere potuit, nisi repletus daemone. Abigail autem, prudens femina, non hoc tribuit marti, sed omnipotenti, dicens: P r a e l i a D o m i n i , d ò ­ m i n e , t u p r o e l i a r i s . 77. E t ipse David a Domino se doctum ad prae- 20 liandum confitetur dicens: Q u o n i a m q u i s d e u s p r a e t e r D o m i n u m a u t q u i s d e u s p r a e t e r D e u m n o s tr u m * . E t post pauca: Q u i d o c e t m a n u s m e a s a d p r a e l i u m e i p o s u i s t i u t a r c u m a e r e u m b r a c h i a m e a . E t iterum post aliqua: E t p r a e c i n x i s t i m e v i r t u t e a d b e l l u m e t s u p p l a n t a s t i i n ­ s u r g e n t e s i n m e s u b t e r m e . E t in alio psalmo: B e n e d i c t u s ■D o m i n u s 20 l a b a t u r

.

C a r o m e a v e r e e st c ib u s et s a n g u is m e u s v e r e e st p o tu s ?

D e u s m e u s q u i d o cet m a n u s m e a s a d p r a e liu m

e t d i g i t o s m e o s a d b e l­

Haec marti tribuere nec ipse diabolus ausus est unquam, quem etiam gentilis poeta impium nominat dicens:

lu m .

Saevit toto Mars impius orbe. 30

D e p r o f a n is et in a n ilo q u iis .

78. B e a t u s H y l a r i u s « Quae enim libro legis non continentur, ea nec nosse debemus ». 4 Io., 10, 17 7-9 I Petr., 1, 18-19 11-13 E z., 4, 9-12 19-20 I Beg., 25-28 21-22 P s. 17, 32 22-23 P s. 17, 35 24-25 P s. 17, 40 25-27 Pe. 143, 129 29 Vergilius, Georgica 1. I, 511 β, PL, 9, p. 749A

31-32 Tractatus in psalmum G X X X I I ,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

« Embolis meorum opusculorum »

385

B e a t u s I h e r o n i m u s : « Sicut ad proprias iniurias patientes esse debemus, ita si aliquem viderimus in iniuriam Dei ore sacrilego bla­ sphemantem, illi tenere patientiam non debemus, sed resistere sa­ crilego, et os blasphemum veritatis responsione dampnare, recordan6 tesFineesis sanctam iracundiam,austeritatem Heliae, zelum Simonis Cananei, Petri severitatem Ananiam et Saphiram trucidantis, Paulique constantiam, qui Elimam magum viis Domini resistentem ae­ terna caecitate damnavit. Non enim est crudelitas pro Deo pietas ». 79. Prudens lector debet esse sicut probatus numularius, « ut io si quis nummus adulter est, et figuram Caesaris non habet, nec si­ gnatur moneta publica, reprobetur; qui autem Christi faciem claro praefert lumine, in cordis marsupio recondatur ». 80. B e a t i A u g u s t i n i : «Attendamus apostolum cum ingenti cura veritatis commendandae dicere: S i a u t e m C h r i s t u s n o n r e s u r 15 r e x i t , i n a n i s e s t p r a e d i c a t i o n o s t r a , i n a n i s e s t e t f i d e s v e s t r a . I n v e n i m u r a u te m et f a l s i te s te s D e i , q u o n ia m te s tim o n iu m d ix i m u s a d v e r s u s D e u m

Si quis huic diceret: Quid in hoc mendacio perhorrescis, cum id dixeris quod etiam si falsum sit, ad laudem Dei maxime pertinet? Nonne huius detesta#> tu r insania, et quibus posset verbis et significationibus in lucem penetralia sui cordis aperiret, clamans non minore vel etiam fortasse maiore scelere in Deo laudari, falsitatem, quam veritatem vitupe­ rari »? 81. Absit a doctrina ecclesiastica officiosum mendacium et dispensatio quaedam velut honeste mentiendi. Neque enim ob hoc 25 fit u t mendacium non sit mendacium. Cum magna sit quaestio, sit necne aliquando mentiri viri boni, immo veri Christiani, qualibus dictum est: Sit in ore vestro: e s t , e s t , n o n , n o n , et quicumque cum fide aiunt: P e r d e s o m n e s , q u i l o c u n t u r m e n d a c i u m . 82. « Omnem scripturam quae ecclesiastico canoni non convenit 30 neque consentit, non solum non suscipimus, verum etiam veluti alienam a fidei veritate dampnamus, peregrinis atque ignotis de scripturarum continentia fabulis non facile commodamus assensum. Neque cito nova doctrina aurium nostrarum intrat cavernas, quia q u o d s u s c ita v e r it C h r is tu m , q u e m n o n s u s c ita v it.

8-11

4-8 Num., 25, 7-13; I I I Beg., 18, 40; Luc., 6 , 15; Act., 1, 13; 5, 1-11; 13, 14-17 I Cor., 15, 14-15 27 Luc., 5, 12 28 Ps. 5, 7

1-8 Cfr. H ie r o n y m u s , Epistula 109, Ad Riparium presbyterum, 3, PL, 22, p. 908 13-23 Epistula 28, Ad Hieronymum, 4, PL, 33, p. 113 23-28 Cfr. A u g u s t in u s , Epistula 82, Ad Hieronymum, 21, P L , 33, p. 285 G - 2 sacrilegio statur insania

6 Ananiam] inania, corr. in in anniam

19-20 dete­

25 — A m a la r ii O p era - T. I.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

386

Àmaiarii opera liturgica

legimus: V i r g i n e m n e i n s p e x e r i s , n e f o r t e s c a n d a l i z e t te . 83. Nos au­ tem hanc virginem novam aliquam et rudem vel secretam suspica­ mur esse doctrinam, quae ob hoc inspici prohibetur, ne hominum cor aut commutet ab specie veritatis, aut sermonum pulchritudine et suavitate decipiat. Virgo est illa doctrina, quae nulli viro ecclesia- 5 stico cognita est, sed inter mulieres semper adolevit, id est eas ani­ mas quae, semper discentes, omni spiritui deceptionis credula se facilitate commiscent, non curae habentes, unde concipiant, cum Dominus in lege mandaverit u t nemo nisi de tribù sua viro in con­ iugio coptdetUr, id est illi fidei quae ex patrum semine, hoc est doc- 10 trina, descendit, et Habrahae, qui primus in praeputio credidit, prosapia nobilitatur; et genere virgo est illa doctrina quae tantum in secreto sibi placet, et in publicum erubescit exire. Hanc talem non solum fugimus, verum etiam condemnamus, stultum ducentes hoc credere, quod aut ipsi non possumus defendere, aut ad aures 15 publicas non debeat pervenire ». 84. E x s y n o d o R o m a n a e u r b i s s u b p a p a M a r t i n o . « Caput xx· Si quis secundum sceleratos, haereticos, quocumque modo aut verbo, vel tempore aiit loco, terminos transmutans illicite quos posuerant firmius sancti catholicae ecclesiae patres, et sanctae universales v ®> synodi, novitates temere adinvenire (!), et fidei alterius expositiones, aut typos vel leges, aut definitiones, aut libellos, aut relationes, aut epistulas, aut conscripta, aut sublectiones, aut testimonia falsa, aut synodos, aut actus monumentorum, aut ordinationes vacuas et ecclesiasticae regulae incognitas, aut loci servaturas incongraas, *s et sine regula, et compendiose , si quid aliud impiissimis haereticis consuetum est agere, pro diabolica operatione tor­ tuose et callide agit contra pias orthodoxorum catholicae ecclesiae, id est paternas eius et synodales praedicationes, ad péremptionem sanctae clarissimae in Dominum nostrum Iesum Christum confes- 30 sionie, et usque in finem sine paenitentia permanet, haec impie agens, huiusmodi in saecula saeculorum sit condempnatus, et dicat omnis populus: fiat, fiat. 1 E c e li., β, 5

8-10 N um ., 36, 6-10

32-33 Cfr. Iudith, 13, 26; 15, 12

17-p. 387, 23 Concilium Lateranense Romanum a. 649, Canon X X , H a b pp. 925B-928A; M a n s i , t. X , pp. 1159D-1162D

d o u in , t . I l l ,

G - 17 x x ] XXI 21 adinvenire] exquirere (modo infinitivo!), at graece, ómvoiì, H a b x OUIN, p p . 925-926C;' M a n s i , p p . 1159-1160E 21 exp o sitio n is, sed oorr. 26 e t co m p en d iose - si quid] e t com pendiose, si quid; κα] àjrKûs, eÎTHrep, H ardouin, pp. 925-926D; M a n s /, p p . H61-1162A

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

« Embolis meorum opusculorum »

5

387

85. His itaque a nobis pie definitis, et communi enucleatione se­ cundum Domini praeceptum zizania quidem et omnes facientes scandala, cum paleato eorum et haeretico intellectu, igni canonicae sententiae c*- apostolica auctoritate proicientes, triticum autem ortodoxae et inmaculatae nostrae Christianorum fidei in horreum, id est catholicam ecclesiam, per ventilabrum paternae doctrinae com­ munione congregantes, victrices ei cum propheta Sophonia cante­ mus ymnos: A v e n i m i s , - o f i l i a S i o n ; p r a e d i c a , f i l i a I h e r u s a l e m , l a e ­ t a r e , e t e x u l t a e x to to c o r d e t u o , f i l i a I h e r u s a l e m . a b s t u l i t a te D o m i n u s

io

in iq u ita te s

a d v e r s a r io r u m

tu o r u m ,

lib e r a v it te

de

m anu

in im ic a r u m .

D o m i n u s i n m e d i o t u i , n o n v i d e b i s m a l a u l t r a , omni explosa novitate haeretica, et omni confirmata in te orthodoxa fide, in possessionem vitae aeternae. Per ipsum Christum Deum salvatorem animarum nostrarum, cui gloria et honor, veneratio et imperium cum Patre et io Spiritu Sancto, nunc et semper, et in saecula saeculorum. Arnen. 86. Martinus, gratia Dei episcopus sanctae Dei ecclesiae catho­ licae et apostolicae urbis Eomae, statuens quae superius scripta sunt cum praesente sancta synodo, et confirmatione orthodoxae fidei sanctorum patrum et universalium quinque synodorum, et condem» pnatione omnium qui ab eis anathematizati sunt haereticorum, et omnem eorum impiam haeresim (!), atque nunc pullulantium hae­ reticorum ad eversionem fidei, id est Theodori quondam episcopi Pharanitani ». R e l i q u a d e s u n t .

8-11 Soph., 3, 14-15 secundum versionem antiquam; cfr. Sabatier, B i­ bitorum sacrorum latinae versiones antiquae, t. II, pars II, p. 976 G - 6 communione] firmius; ά σ φ α λ ώ ε , Hardouin, pp. 925-926DE; Mansi, pp; 1161-1162B 18 et confirmatione] irpos β εβ α ΐω σ ιν , H ardouin, p. 926E; Mansi, p. 1161D 19 et condempnatione] et commendatione G καί κ α τά κ ρ ισ ιν , Hardouin, p. 926E; Mansi, p. 1161D 20-21 et omnem eorum impiam hae­ resim] καί irdcnjs α ύ τω ν τrjs ά σ β β ο νς alp éa ew s, Η 4RDOUIN, p. 927Α; Mansi, p. 1161D

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

388

Amalarii opera liturgica

VII. « E m b o l i s B)

E I,

m eoru m

o p u sc u lo ru m

» ( E m b .)

F lo r i L u g d u n e n s is O p u s c u lis a d v e r s u s A m a la r iu m I

et

II

(O p .

O p. I I )

E x O p u s c u l o I (PL, 119, p. 74B-76C; M G H , f E p i s t o l a e I c a r o lin i a e v i , t. III, pp. 269-271). 1. Docet praeceptor ipse egregius, scilicet Amalarius, ita: corpus Christi esse triforme et tripertitum; tria esse Christi corpora, primum quod ipse suseepit, secundum in nobis, qui super terram ambulamus, tertium in illis qui sepulti iacent. Asserit in mysterio sacrificii hac de causa tres debere fieri partes, unam calicis pro Christo, alteram 5 in patena pro vivis, tertiam in altari pro mortuis. Dicit panem il­ ium esse carnem Christi, sanguinem animam, u t sit totus Christus. 2. Hesitandum dicit utrum corpus Christi de altari sumptum in corpore nostro maneat usque in diem sepulturae, ân recipiatur in­ visibiliter in caelum, an quando venam incidimus, cum sanguine 10 profluat, an cum ceteris quae in os intrant, in secessum labatur. Epi­ stola eius est in suo Officiali fibro ad iuvenem nescio qiiem episco­ pum scripta, quae hoc continet. Ubi etiam de sputis et flegmatibus spurcissime disputat et, cuin sit tam sordidae mentis putidaeque doctrinae, se spiritalem iactat, qui omnia diiudicet, et alios'carnales 1.5 et animales vocat. 3. Calicem Domini vocat sepulchrum, presbiterum Ioseph ab Arimathia, archidiaconum Mcodemum, tanquam sepul­ tores Christi, diaconos, retro acclines, apostolos, se in passione Do­ mini velut contrahentes et occultare volentes, subdiaconos, ad fa­ ciem erectos, mulieres libere astantes. Aliam partem mysticae ora^ m> tionis, qua corpus Domini consecratur, Christo tribuit oranti in monte Oliveti, aliam in cruce pendenti, et, post nescio quas fatuas divisiones, aliam morienti. Cum vero presbyter inclinatur, hoc esse: E t i n c l i n a t o c a p i t e t r a d i d i t s p i r i t u m . 4. Quattuor in anno legitima ieiunia ad quattuor humores refert, quibus corpus vegetatur huma- *b hum et pro his fieri asserit in eisdem ieiuniis. Duas lectiones quarta fèria ad missam legi propter duo sidera ipso die condita, u t paganis

24 Io., 19, 30 11-16 Epistula V I, A d Guntardum, 15; 1-13 PM - 1 scilicet Ainalarius] om. M superset, e. τη. P 2 esse 2·] om. M 24 Quattuor] om. M

2 tria] ut praep. M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

« Embolis meorum opusculorum »

389

eius verbis utar, Phebum et sororem eius Phebam. Nam et san­ ctum David semper in Domino fortem et bellicosum, more ethnico arsisse dicit in marte, quem daemonem esse pessimum incentorem tumultuum atque bellorum proclamat etiam poeta gentilis dicens: 5

Saevit toto Mars impius orbe.

5. In evangelio maioris laetaniae per panem intellegit fruges ter­ rae, in pisce genita ex aquis, in ovo animalia quae ex utroque sexu gignuntur in terris, talemque fantasiam sensus sui evangelico prae­ ferens sensui, asserit pro talium rerum conservatione tunc a fidelilo bus celebrari laetaniae. Nam et messes tunc in profectum sunt, in­ quit, et pisces tunc veniunt, et pulli campos tundunt. 6. Addit in­ super et quasdam significationes monstruosas et instar antipodarum capite deorsum pedibus sursum versis, ita u t in his praecedat res ipsa et sequatur figura, cum e contrario umbrae legis iuxta aposto­ l i lum res designent futurorum bonorum. Cum ab altari sumitur evangelium, ipsum altare significat Hierusalem, unde evangelium processit. Locus altaris locum illum significat ubi Iacob dormiens angelos vidit. Romanus pontifex, cum sabbato ante palmas elemosinam . dat, mu­ lierem significat quae Dominum unxit. '7. Iam de sacerdotum et mi20 nistrorum sacris vestibus, dé vasis divini ministerii, de cantorum tabulis, de signis aereis, de ipsis etiam indumentorum et calciamentorum fimbriis, coloribus, speciebus, de officiis quoque sacris, et psal­ morum distributionibus, quam inepta et fatua et omni risu digna confingit, quasi ei soli licuerit post legem et prophetas, post evan25 gelia et apostolos, res typicas et mysticas in ecclesia statuere, ita ut mysteriorum eius praevaricator habeatur qui, usu et consuetudine simplici, aliud quid celebrare praesumpserit. 8. "Dicit se in talium fantasiarum adinventionibus sancti Augustini auctoritatem sequi, eo quod obscura quaeque et ambigua tamdiu ille tractari iubeat a t­ eo que versari, donec ad dilectionem Dei vel proximi intellegentia per­ ducatur; i n quibus d u o b u s m a n d a t i s t o t a l e x p e n d e t e t p r o p h e t a e . . . Libellum romani ordinis tantae auctoritatis habet, u t eum pene ad verbum nitatur exponere; et tamen statim, sibi ipse contrarius, 14-16 Hebr. 10, 1

17 Gen., 23, 12

31 Matth., 22, 40

5 V e r g il iu s , Georgica, 1. I, 511 6 Capitulare, A, 102 (Luc., 11, 5-13) 18-19 Sacram, gregor., 72, p. 42 29-31 Cfr. De doctrina Christiana, 1. III, c. 15, 23, P L , 34, 74 PM - 3 incentorem] inventorem M 8 evangelio, sed corr. P 10 men ses P 22 coloribus] et add. M 24 contingit M 33 nititur P

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

390

A m a la r ii o p e r a litu r g ic a

asserit hunc Romano archidiacono, cuius traditionibus gloriatur, ignotum... 9. Nam quotiens de his arguitur vel monetur, nequaquam, ut piorum moris est, libenter et humiliter adquiescit, sed tunc, iactantius et insolentius cornua erigens, multiplicat vesaniam suam, sic 5 sentire clamans omnem Germaniam, sic totam Italiam, sic ipsam Romam; se fuisse Constantinopoli, se apud Histriam sive Lucaniam, et idcirco in talibus singularis auctoritatis existere. Nec ei sat est quod ipse tantis implicatur erroribus atque fantasiis, nisi et totum pene orbem sui complicem infamet. Persistit namque sub multorum io pontificum ficta auctoritate suum de sacrosanctae eucharistiae di­ visione ineptissimum, immo blasphemum confirmare sensum. E x O p u s c u l o I I (PL, 119, p. 81A-C; MGH, C o n c i l i a a e v i I c a r o lin i, t. I, p. 779): 1. Asserit itaque doctor praefatus inter alia corpus Christi tri­ forme et tripertitum esse, immo rria esse Christi corpora: corpus Christi quod in sacramento a fidelibus sumitur, vel in caelum invi- 16 sibiliter recipi, vel in corporibus sumentium manere usque in diem sepulturae, vel ex incisione venarum cum sanguine fluere, vel in secessum labi opinatur. 2. Diaconos, altari cum assistunt inclines, asserit significare apostolos in passione Domini metuentes atque latitantes; subdiaconos mulieres cruci intrepide assistentes; presby- 20 terum Ioseph ab Arimathia; archidiaconum Nicodemum; calicem sepulchrum; oblationem dominici corporis dicit crucifixionem; lignum ipsum designare dicit doctores; lignum unde pendet, crucem; funem quo attrahitur, fidem; tintinnabulum quo resonat, Unguam; manum trahentis, cum levatur, vitam contemplativam; cum deponitur, acti- 2s vam. 3. Exorcismos catecuminorum ad spiritalem emundationis effectum simpficiter depromendos, ad quinque sensus corporeos nimia carnalitate convertit. Hisdem ipsis, sicut aures et nares, ita et oculos tangendos mefius iudicat. Antiphonarium Iohannis Apo­ calypsi comparat. 4. Atque has omnes et innumerabiles afias nenias 30 per sanctum dicit Spiritum revelari sibi, usurpans testimonium Pe­ tri apostoU dicentis: N o n e n i m v o l u n t a t e h u m a n a a l l a t a e s t a l i q u a n d o p r o p h e tia , s e d , S p i r i t u S a n c to i n s p i r a t i , lo c u ti s u n t s a n c ti D e i h o m in e s .

Ex quo manifeste et se prophetam et doctrinam vanissimam et risu dignam„ heu! miserabiüter deceptus, vult credi prophetiam. 3 2 -3 3

PM

-

I I P e tr ., 14

1, 21

trip a rtitu m

M

22

lig n u m )

s ig n u m

P

27

a ffe c tu m

29 in d ic a t M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

M

30

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

S TUDI E TESTI -------------

139---------------

AMALARII EPISCOPI OPERA LITURGICA OMNIA EDITA A

IOANNE MICHAELE HANSSENS PRESBYTERO SOCIETATIS IESU

T om us

li

L IB E R O F F IC IA L IS

CITTÀ DEL VATICANO BIBLIOTECA APOSTOLICA VATICANA MDCCCCL

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

■'■»· ·

' ·

‘*ΨΧ ;* $ £ · ?;:γ’::-*·‘5* ;v4T'£ii

"ψ -

h

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

S TUDI E TESTI 139 ---------------

-------------

AMALARII EPISCOPI OPERA LITURGICA OMNIA ED ITA A

IOANN E MIGHAELE HANSSENS PRESBYTERO

S O C IE T A T IS IE S Ü

T om us

li

L IB E R O F F IC IA L IS

CITTÀ DEL VATICANO BIBLIOTECA A POSTO LICA VATICANA MDCCCCXLVIII

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

IMPRIMI POTEST: Romae, die 7 a u g u sti 1947. P aulus Dezssa S. I. Hector Pont. U niversitatis Uregorianae

IMPRIMATUR: Datum Romae, in C ivitate V aticana, die 15 novem bris 1948. •f· Fr. A. C. Dk R omanis, Ep. Pocphyreonen.

Vir. Cten. Civitatis Vaticanae

R istam pa anastatica Tipo-Litografia D in i s.n.c. - M odena 1993

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INDEX ANALYTICUS PAO.

Index a u a l y t i c u s ............................. Introductio .................................................................................................. . V i l i - Liber officialis (Off.) ............................................................ P rooemium . Postquam s c r i p s i .............................................................. L IB E R

5 7-8 9-543 13-18

O FFIC IA LIS

P ra e fa tio . Gloriosissime i m p e r a t o r ..................................................

19-21

Libellus I ................................................................................................. Capitula primi l i b e l l i ................................. Praefatiuncula Continentia causae secuturae scriptionis . . . I - X L I .....................................................................................................

23-193 23-24 25-2(5 26-193

Libellus I I ................................................................................................ Capitula secundi libelli......................................... I - X X V I ................................................................................................

195-254 195 197-254

Libellus I I I ................................................................................................ Capitula tertii l i b e l l i ............................. Praefatiuncula D om ino o p i t u l a n t e ......................... I - X L I I I ........................ E p i s t u l a e .....................................

255-399 255-256 257 257-386 386-399

Libellus I V ................................................................................................ Capitula quarti lib e lli....................................................................... Praefatiuncula I n hoc quarto lib e llo .............................................. I-X L V 1I ............................................................................................

401 -543 401-402 403 403-543

Lectiones a textu discrepantes longiores (Lect. discr. long.) . . . I. Lectiones diversarum editionum. (I, I*, I I ) ......................... II. Lectiones Retractationis I . ...................................................

545-565 545-560 560-565

A d n otationes m arginales codicis P a rN l

5 6 7 -5 8 0

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INTRODUCTIO Quoniam temporum condicionibus codices Or2 , Paro, Par 6 ite­ rum adire prohibiti sumus, ad eorum lectiones nihilo minus reco­ gnoscendas adhibuimus codices Barn 2 et Stu2, prioribus valde pro­ pinquos, a nobisque per suas photographicas imagines in promptu habitos. Dubiae ergo eae dum taxat trium eorundem exemplorum peculiares lectiones aestimandae sunt, quae et unius ex iis propriae sint, et cum antiquo textu congruant. Argumento enim mere nega­ tivo seu silentii, quod dicunt, nituntur. Ad lectiones autem codicis ParN3 sive Boi firmandas (F) vel infirmandas ( 6 . In omnibus quae scribo, suspendor verorum, sanctorumque, ac piorum patrum iudieio; interim dico quae sentio. Quae aguntur in caelebratione missae, in sacramento dominicae passionis aguntur, ut ipse praecepit dicens: «Haec quotiescumque feceritis, in mei me­ moriam facietis ». Idcirco presbyter immolans panem et vinum et 5 aquam in sacramento est Christi, panis, vinum et aqua in sacra­ mento carnis Christi et eius sanguinis. 7. Sacramenta debent habere similitudinem aliquam earum rerum quarum sacramenta sunt. Qua­ propter similis sit sacerdos Christo, sicut panis et liquor similia sunt corpori Christi. Sic est immolatio sacerdotis in altari quodammodo io ut Christi immolatio in cruce. U t similis sit homo Christi resurrectioni, aliquo modo manducat carnem et bibit sanguinem eius. Christus 3 -4 C fr

I C o r.,

11, 2 3 -2 5

2 7 -3 0 C fr E p i s t . p ra e s e rtim

III:

n.

A P sD P sQ

2 4 p o s tu la tio n e s Q (« i

n o s tri

om .

38 in ]

om .

A

nem ]

add.

149,

16, p p .

B ,

-

add.

25

38

P3

O ra tio n i] s c ire ]

o ra tio n e m

sepe

a d sc r.

2, P L ,

P3

23

saep e

D

P8

3 3 , p p . 6 3 5 s s .;·

C X V I I , 8 8 1 38

o b s e c ra tio n e m 2 8 n o s tri]

C anT )

c e le b ra tio n e ,

P8 II:

G -

P3

v e s tri

3 3 o m n i a ] o r a m , e. m . corr. i n h o r a m A litt. c e l e i n m a rg . s u p p i. A 4 0 s c rib o ] P 3 Q ( e corr. a . m .) ¥ 6 c a r n is ] om . P 3 7 s im ilitu d i­ 8 c h r i s t i A P 8 (se d corr.) 1 1 a l i q u o m o d o ] q u i a d sc r. A

C a n C 1,

4 0 v iro r u m ad

23

P3

A

A d P a u lin u m N o la n u m e p ., c . 3 1 - 3 2 L ib e r sa c r a m ., C

6 3 6 -6 3 7

28 n o s tri] v e s tr i

38

c a e le b ra tio n e ]

hac

p ra e p o s.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

P r o o e m i u m P o s tq u a m s c r ip s i

8 -1 1

15

resurrexit a mortuis et iam non moritur. Per corpus Christi pu od manducat homo digne, anima, resurrectione accepta per baptismum sive per penitentiam, vivit, usque dum adimpleatur plena resur­ rectio in octava die. 8. Qua de re, quando in extremo vitae est homo, ir> u t separetur corpus et anima, sumit anima viaticum sibi corpus Christi, ut propter illud corpus in spe homo vivat, usque dum reci­ piat corpus in resurrectione, quod vivificabat per se, id est per suam amministrationem. Quamdiu hic vixit, anima vivebat propter cor­ pus Christi, et proprium corpus propter animam. Christus, ante *> quam pateretur, saepe oravit solus *et pernoctabat in oratione. Pro nobis, non pro se orabat. 0. Omne genus humanum subditum erat diabolo; pro hac absolutione descendit de caelo, et susceptam di­ spensationem exercuit. Sacerdos enim praesens instar eius orationis orationem facit pro absolutione peccatorum, ante quam transeat « ad immolationem. Multa vulnera uno medicamine frequenter sa­ nantur, ita et una oratione sacerdotis creduntur multa peccata posse absolvi eorum qui obsecuntur. 10. Dicta sunt ista de immolatione sacerdotis; dicamus de ordine orationum, quem praetermisimus. Principium habuit idem ordo de ■*' missa in nocte nativitatis Domini, ubi duplex oratio est: una de na­ tivitate Domini, et altera de sancta Anastasia. Ubi reliquiae sunt sanctae Anastasiae, vel ubi corpus eius est, dicantur orationes de sancta Anastasia iuxta romanum morem; ubi hoc non repperitur, dicantur de incarnatione Domini. Quando in dominica die fuerit 35 Aliqua festivitas sanctorum, sufficere potest illa oratio, in qua pre­ catur adesse cum oratione sacerdotis intercessio sancti illius cuius festivitas celebratur, ad id quod intenditur, id est ad memoriam immolationis Christi, praecipue cum oratio quae in dominica die statuta est, soleat currere per dies sequentes ebdomadae. **> 1 1 . Iuvat multos, quando tempus vacat lectionis et psalmo­ diae atque ceterarum orationum, seorsum sacramenta celebrare de dominicis diebus et seorsum de festivitatibus sanctorum; simili 3 0 -3 2

III:

L ib e r s a c r a m . ,

A P8D P3Q -

16 s u m à t P3

13 i n d ig n e P 3

19 v in e x it P 3

2 1 -2 3 P r o

n o b is - e r a t

ras.*, litt. m . s u p p i.

ri

d ia b o lo ]

a. m . s u p r a vers.

D

II: G -

I I - I I I *16

om .

A

o ite r d e in c e p s

s u p p i. 39

D

corr. a.

sed corr.

16

a . m . corr. in

28 a b s o lv i]

m .)D P 8

29

litt. om . P 3

2 s a c ra m e n to ,

sed corr. s in t

e t] a b ,

su p erset·.

o ra b a t A

a b o le ri,

35 d ic a n tu r]

16 s e p a r e n tu r ,

22 o ra b a n t,

c u m s ig n is convers.

o ra v it]

a b o le ri P 8

4 0 s e q u e n tis A (e 14 p e r]

13 r e a c c e p t a D 21

a. m . in 3 5 d e ] e. se d corr. D

o '. e

17 in s p e h o m o ] 33

c o rp u s

A

o ra b a t P s

e iu s ]

fe li-

in v ., se d

d o m in ic o

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

16

L ib e r

o ff ic ia lis

1 2 -1 5

modo in ceteris diebus, quando festivitas est plurimorum sancto f. rum, duas aut tres missas. Huic ordini congruit sacramentorium et canta torius, in quibus inveniuntur saepe duo officia sanctorum in uno die; nec non et Domini praeceptum dicit: « Haec quotiescumque feceritis, in mei memoriam facietis ». 12. In ceteris orationibus missae, quae « pro diversis necessita­ lo tibus » inscribuntur, sicut sunt: « in tempore belli », et « pro iter agen­ tibus»,· ac «pro diversis benedictionibus », ubi non satis est homini oratio communis sine pane et liquore, quid aliud agit sacerdos, quam ut Christum quodammodo contendat recordari, qui numquam obli­ viscitur magni pretii sanguinis sui, et iuxta magnitudinem pretii ma­ is ximum adiutorium eius precari? 13. Tamen si quis voluerit diligenter adtendere ea quae ibi pre­ cantur, repperiet in sequentibus orationibus missae. Si pro propriis conscientiis voluerit intercedere, habet devotus homo locum ubi pro eis roget. Post salutationem sacerdotis, evangelio lecto, quando 2« sacerdos dicit: « Oremus », et dein transit ad accipiendas oblationes, congruenter potest multitudo populi pro propriis conscientiis inter­ cedere, ante quam transeat ad gratias agendas in praefatione; sacer­ dos pro propriis, quando post acceptas oblationes primo transit ad altare; cantores in eo loco ubi sacerdos componit hostiam in altari, 2» et facit eam transire per suam secretam orationem ad nomen hostiae, sive muneris, donive, vel sacrificii, seu oblationis. 14. Si pro coniunctione sanctorum angelorum, habet in praefatione: « cum quibus et nostras voces ut admitti iubeas deprecamur ». Si pro pace certat intercedere, habet in canone: « quae tibi offerimus pro ecclesia tua so sancta catholica, quam pacificare »; si pro custodia sui, habet ibi: « custodire »; si pro unitate ecclesiae, habet ibi: « adunare »; si pro directione gressuum mentis sive corporis, habet ibi: « et regere di­ gneris toto orbe terrarum ». Ecce hic oratum est pro universali ec­ clesia. 15. Si voluerit pro singulis amicis intercedere, habet ibi: « me7 - 8 L ib e r sa c r a m ., C O X V I I , ber sa c r a m ., C C X V I I , 8 7 5 - 8 7 6

881

i l i : A P 8D P3Q - 4 s a n c to ru m ] a u t 5 o rd in e A c o rr.)D

a.

o rd in e m ,

s a c ra m e n to ru m

m .)P s (c a n ta to r iu m ,

c e n tis P e

d e in d e D P s

add.

Q F II:

in d e

32 e t] (i -

Ps

e corr. e. m .)

6 c a n ta to riu s ] c a n ta to ru m

9 quae]

om .

D

3 0 -3 2 h a b e t ib i -

om .

om .

D

5 H u io ] lim e A

usus

s u p p i.

P sQ F

om .

A

P3Q

(sed corr.

P8

A (e

7 d ic it] d ic i c u m 11 n o n ] n a m P 3

17 p ro ]

32 re g e re ] a d u n a re c o rp o ris ]

L i­

2 6 -3 8

s a c ra m e n to riu s

c a n ta to ru m

P sQ

D P3Q

2 3 'p r o p r o p r i i s ]

217 ss.

8 7 7 20

p r a e p o s ., sed e x p u n x .

r e p p e r i |e t Q (< F ) Q F

I b id .,

5 s a c ra m e n to riu m ]

A P 3Q F

8 m e i] m e a m A

p e rie t] re p e riri e t P 3 20

sed corr.

S a c ra m , gregor.

9 -1 1 3 4 -3 5

A

d i­

17 r e p ­

s u p p i.

F

24 c a n to re e ] c a n ta n t

D

e. m . s u p p i, in m a rg .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

P r o o e m iu m

1 6 -1 7

P o s tq u a m s c r ip s i

17

mento, Domine, famulorum famularumque tuarum »; nominet ibi 35 quoscumque ei et quas placuerit, singulasve necessitates; dein recor­ detur eorum qui circumstant et praesens sacrificium offerunt. Si quis voluerit pro sua defensione clamare, habet ibi: « communicantes et memoriam venerantes » multorum sanctorum, « quorum meritis pre­ cibusque concedas u t in omnibus protectionis tuae muniamur au- 40 xilio ». Ecce hic oratum est pro ipsis sacerdotibus. Si voluerit pro pace clamare totius temporis vitae suae, habet ibi in verbis quae addidit sanctus Gregorius: « diesque nostros in tua pace disponas, et dein: ab aeterna damnatione eripi, atque iubeas in electorum tuo­ rum grege numerari ». Ecce hic oratum est pro aeterna vita. 5 16. Iuxta dicta sancti Ambrosii in hac oratione bona nobis ne­ cessaria postulamus. In oratione quam dicit sacerdos post commu­ nionem, dicit sanctus Agustinus benedicere sacerdotem populum, et transire populum ad manus sacerdotis. Haec consuetudo non observatur apud nos usquequaque, nisi forte id sit transire populum ,0 ad manus sacerdotis, quod est accipere ab eo sacramenta corporis Domini, quod pene omnis romana ecclesia et orientalis per omnes solempnes dies agit, et id sit benedici, quod comeditur cibus domi­ nicus. Sic enim canitur in canone: «ut quotquot ex hac altaris par­ ticipatione sacrosanctum Filii tui corpus et sanguinem sumpseri- 15 mus, omni benedictione caelesti et gratia repleamur ». 17. Intendat diligens auditor pro quibus sonent orationes quas sacerdos dicit post communionem; repperiet nempe eas sonare pro his qui refecti sunt panne caelesti. Iuxta ordinem orationum et expositionem me­ moratorum patrum praecatum est in prima oratione missae pro *o absolutione peccatorum; super mensam vero postulantur bona nobis instar orationis et ymni evangelici, quem Christus cecinit secundum Iohannem, commendando discipulos suos Patri ante passionem suam. In ista novissima benedicitur populus. Quid vult ista benedictio? Pugnare vult, utique contra diabolum et eius insidias. Idipsum me- y , 3 7 L ib e r sa c ra m ., L ib e r p o n tific a lis, L X V c ra m ., C C X Y I I , 8 8 4 *4

III:

A P8D P3Q

-

C C X .V II, 8 7 7

36

est p ap a

om .

4 d e in ] tu m ] hoc

o ra

P3

P3 II:

G

m . s u p p l. 2 —

6

16 -

in ]

in te n d it

36

t.

I,

878 p.

3 -5 312

Ib id ., 1 4 -1 6

879; c fr.

L ib e r s a ­

s in g u la s u a e P

36 s in g u ­ 3 G re g o riu s ]

4 d a m n a tio n e ]

om . D t e m p o r q P 3 Q p e t r o a d sc r. a . m . Q « F ) n o s add. Q F 5 h ic ] om .

om .

usquequacum que

2 te m p o ris ]

d o c to r q u i f u it D P3Q F

Ib id .,

s in g u la s v e ] s in g u le s u e P 3

l a s v e n e c e s s i t a t e s ] r a s . 22 Q id

3 8 -1

e d it. L . D uc h esn e,

I,

P3

s in g u la s v e ]

12 o r i e n t i s ,

LXua D

v i a

10 17

s o le n t P 3

s in g u la s

21

s in g u la

sed e. m . corr.

suç

22

P3

p o s tu la m u s

14

3 n o s tra s P3 hac]

P8

5 o ra ­

om .

A Ps

A P8

36 re c o rd a tu r

11 e s t]

e.

e v a n g e li!

Amalarii Opera - T. II.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

L ib e r o ff ic ia lis . P r o o e m . P o stq u a m s c r ip s i

18

1 8 -2 1

minit sanctus Ambrosius in tertio ordine, ubi postulatio est. Iuxta Agustinum quartus ordo orationum, gratiarum actio, omnia con­ cludit, hoc est quando populus respondet: « Deo gratias ». 18. Quae, si quis hoc dignum duxerit ad legendum, latius e so repperiet scripta in sequenti volumine. Hic notandum est quod in diebus quadragesimae, quando populus ora nona convenit ad eccle­ siam, caelebretur apud nostros oratio benedictionis super populum, et populus se humiliet prostratus ad orationem iuxta dicta sancti Agustini. 19. E t potest videri ab aliquibus duplex oratio in tertio 35 ordine orationum; quae duplicitas si diligenter consideretur, non repperietur quasi duplicatio, sed quasi simplicitas ad unam rem per­ tinens, id est benedictionem, quae tamen et pro diversitate populi necessario duplicatur. 20. i i on enim omnis multitudo currit ad sacri­ ficium per continuos dies. Qui ad ecclesiam conveniunt, prout fa« ciunt qui per dies solempnes conveniunt: qui non communicant, ut non sint extorres a benedictione, super eos benedictio sacerdotis transit, quae non tangit sacramenta corporis et sanguinis Domini; qui vero communicant, benedicuntur ipsa communione, et pro eis oratur in priore oratione post communionem, u t tanto sacramento s congruenter sint concordes. 21. Haecine sunt quae a Eomana sede accepi de his quae hi inserere volo, quamvis iam latius explanata sint in sequenti volu­ mine. Prima salutatio ad populum: « Pax vobis » pronuntiatur, non: « Pax vobiscum ». Quando versus de alleluia canitur, exuit se pia­ to neta diaconus stolamque post tergum ducit subtus dextram alam una cum pianeta, et parat se ad ministrandum, ac in eo habitu per­ severat, usque dum apostolicus recesserit de altari. Post evangelium non offerunt incensum super altare. Calix involutus sudario porrigitur ad altare; quod sudarium ponitur in cornu altaris. Calix is in latere oblatae in altari componitur, non post tergum. Laetaniae ita caelebrantur in vigiliis paschae, u t noster mos olim obtinuit, id est post baptismum, per septenarium et quinarium et ternarium numerumJ 8 -9

O rdo ro m . I I ,

C fr.

iVI*8DP3Q(-1 8 )

III:

2 9 d ig n u m ] s ig n u m

om .

D

haec ea

3

h ç c c in e P 3 c is D

7 su

A (? )P 8 Q (< F ) II: G

10 17 -

27 a c tio n e D

A P 8 (se d

b e n e d ic u n t

A (litt.

-

n . 6 , P L , 7 8 , p . 9 7 1 A 29

e. m . corr. in

P3Q

4

p rio re ]

2 9 q u is ] q u a m P 3 d ig n a ) p rio ri

36 A (e

29 hoc]

era s.

p e rtin e n t P3 c o rr.)P 8

6

P8

37 e t] H a e c in e ]

su p e rsc r. vel i n r a s .) P 8 haec D h q c i n e s , sed e. m . corr. in 6 h i c ] om . D h in c P 3 7 q u a m v is ia m la tiu s ] q u e s u is ia m lo ­ nt D 8 s a l u t a t i o ] e. m . corr. i n s a l u t a t i o n e P 8 9 c a n ta tu r p o s t e r g u m A P 3 ( s e d corr. a . m .) 11 u n a m P 3 15 p o s te rg u m ea

q u in a riu m ] q u in q u a g e n a riu m 15 a d la tu s

P3

15 p o s t te r g u m ] a f r o n te

16 o lim ]

e. m . s u p p i.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

OFFICIALIS LIBER PRAEFATIO

20

1. Gloriosissime imperator et magnificentissime ac centies in­ victissime, a Deo coronate necnon et conservate atque conservande! Servus ego vester, quamvis minimus omnium, afficiebar olim desi­ derio u t scirem rationem aliquam de ordine nostrae missae, quam consueto more caelebramus, et amplius ex diversitate quae solet 25 fieri in ea, hoc est quod aliquoties una epistola legitur, aliquoties duae, et cetera talia, simulque de ceteris officiis. 2. Praeterita pro­ xima aestate videbatur mihi, quasi in crypta posito, fenestratim lucis scintillas radiare usque ad nostram parvitatem de re quam desiderabam. Longa esurie avidus, non frenum passus sum timoris 30 alicuius magistri, sed, ilico mente gratias agens Deo, scripsi quod sensi. 3. Dein tractare coepi cui sapientum porrigerem ea quae scripsi, ut eius auctoritate statuerentur ea quae ordinate sunt scripta, seu corrigerentur quae inordinate. Venit in mentem inter omnes spiri­ tales mentes in hoc saeculo degentes vestram potissimum pollere, 35 cui inest caritas sine livore, sapientia sine praeiudicio scientiae quae inflat, humilitas cum pietate quae nulli rectitudini resistit, quae*23 III:

A P8D P3

a m a la rio

D

(sed a . m . a d sc r. 23 la m

v e s te r] D

19 O ffic ia lis

P

r a e f a t io ]

vel

29

add.

p ra v ita te m 32

g e re n tu r] e a s c ie n tia ,

AP8

A P8P3

add. D et a d sc r.

28

D

s a p ie n tiu m

I : 0 (1 9 )P 5 P 6 N -

lib e r

L u d o v ic e D

in

c ry p ta ]

3 0 tim o ris ] D P3

33

3 6 c u i in e s t] non

I n c ip it lib e r

H ic titu lu s a n o b is a d d itu s

[m a g n ific e n tis s im e )

a m a la riu s

s o llic ite D

P8

-

20

D

36

o ff ic ia lis e d i t u s

est

21

e. m . s u p p i.

21 a c ]

in s c rip ta

P3

e. m . s u p p i. D 31 s u p p i, in m a r g . D

c u iu s

est

P3

add.

1 9 I n c i p i t l i b e r o ff ic ia lis O T H

id

im p e ra to re m

lib e r N

Ps

cum

II: o rd in e

e s u rite M

h lu d o v ic u m

2 4 m is s a e v e s tr a e P 5

adscr.

est

de

29 ra d ire

e c c le s ia s tic o o r ­ Pe

O ffic ia lis

P sH

36

cui

est Ρβ

G M (1 9 -) M

m e n te ] 34 c o rri­

E x p o s itio C h ris tia n a e c o n s u e ­

q u a tu o r

in e s t]

ilic o

36 s c ie n tia e ] n o n

d in e c e t e r i s q u e o ffic iis 2 4 a liq u e m

s c in til­

P3

t u d i n i s P 5 I n c i p i t lib e r o ff ic ia lis a m e la r ii c o r e p is c o p i, lib ri a d

D

29

quae]

quae] non

ab

m a g n ific e

26

-

19 I n c i p i t lib e r o ff ic ia lis G M

quod]

30 su m ]

e. m . c o rr . ) M 3 o m n e s ] om .

u t

om .

G M

32 p o rrig e re m M

2 1 g lo rio s e

M

25

m o re ]

U ti. t u e. m . s u p p i. G 3 0 lo n g e 3 1 a g e n s ] e. m . s u p p i. G 3 2 s a p i e n t i u m G [sed s c r i p s i ] in v . e . q . s . p . , sed c u m s ig n is co n vers. G 28 v id e b a tu r]

-

3 6 lib o r e M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

20

μ

ό

io

is

so

L ib e r

4-5

o ff ic ia lis

vos cotidie exaltat ante Dominum et eos qui vestigia vestra intuen­ tur, sequendo ab infimis et caducis ad sublimia et sempiterna erigit. 4. Quapropter arbitratus sum posse meam parvitatem aditum repperire ad vestram excellentissimam praesentiam. Insuper etiam me cognovi debitorem vestri servitii, quamvis absens degerem, et non vacuum redire ad vestram gloriosissimam et piissimam praesentiam debere, dicente Domino in lege: N o n a p p a r e b i s i n c o n s p e c t u m e o ν α ­ c u u s , et iterum in evangelio: R e d d i t e q u a e s u n t c a e s a r i s c a e s a r i . Prae­ sumpsi propter nimiam humilitatem vestram, de qua diximus, ve­ strae excellentissimae potestati ea offerre, praesertim cum sciamus vos rectorem esse totius Christianae religionis, quantum ad homines pertinet. 5. Ardor mihi inerat u t scirem quid priores auctores haberent in corde, qui nostra officia statuerunt. Sed quia hoc difficillimum mihi est affirmare, u t identidem scripsissem quod illi meditabantur, unum tamen suffugium mihi est, si ea quae scripsi, videbuntur ve­ strae pietati a via caritatis non excedere. Ex libro Agustini de Doc­ trina Christiana defendar ab illis qui me voluerint capere, quasi peri­ culose scripsissem, eo quod mentes auctorum officii nostri non prae­ sentes haberem. Dicit memoratus doctor in libro memorato primo: « Quisquis vero talem inde sententiam dixerit, ut huic aedificandae caritati sit utilis, nec tamen hoc dixerit quod ille quem legit eo loco sensisse probabitur, non perniciose fallitur, nec omnino mentitur. Inest quippe in mentiente voluntas falsa dicendi »; et paulo post: « Sed quisquis in scripturis aliud sentit quam ille qui scripsit, illis non mentientibus, fallitur. Sed tamen, u t dicere coeperam, si ea sen­ tentia fallitur qua aedificet ·caritatem, quae finis praecepti est, ita 1 7 -2 8

D e d o c trin a C h ristian a,

I ll : A P8D P3 -

38

deum

1. I , c . 3 6 , 4 0 - 4 1 , P L , 3 4 , p . 3 4 . 7*12

D P3

39

s u b lim ia

et

add. D 1 m e ] s u p p i. D sed a . m . a d sc r. v e l d e b i t o r e m 5 c a e sa ri] e t q u a e s u n t d e i

s e m p ite rn a ]

1 p ra e s e n tia m ] p e rg e re b ito re m ] d e c o re m ,

s u p p i. 7

s c im u s

re -

om .

P8

P3

A

10

23 m e n tie n d o

P3

24

A P8

qua]

q u ia

I: P5P6N P 6 T (se d

G

12 m ih i le m ]

P3

12

23 c o e p e r u n t A

(sed corr.)

m ih i

( ... u t id e m

3

in v .

e s t]

D

11

7

P3

k a rita s

D de­

a. m.

o ffe rri P 3

1 2 -1 3 19

sed e. m . corr. in

c e p e ru n t,

2

p ra e s e n tia m ]

add.

s c r ip s is s e m ...) D

24 c a rita te m ]

38 c o tid ie ] c o rd ia e P 5

D deo

su p ern a D

a ffirm a ­

c a rita tis c e p e ra m

D P8

P3

q u ia ] q u id P e

24 q u a] q u ae P s

corr.)

II: GM -

punx.

h ab erem

i n m a rg . s u p p i.

m ih i e s t]

2 re c o g n o v i

om .

38

a n te ]

3 et e s t] M

in v . 19

e. m . s u p p i. G om . M

p iis s im a m ] G

15

c a rita tis

C h ris tia n a ] M

3 9 in fim is ] 8 re c to re s

om .

M

16

sequendo M

11

a d d .(\), sed exc o n s titu e ru n t

p ra e s e n te m

M

18

24 fa lla tu r M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

G ta ­

21

P r a e f a t i o G lo rio sissim e

6 -7

fallitur ac si quisquam errore deserens viam, eo tamen per agrum pergat, quo etiam via illa perducit. Corrigendus est tamen, et quam sit utilius viam non deserere demonstrandum est, ne consuetudine deviandi etiam in transversum aut perversum ire cogatur ». + 6. Notandum est etiam, ne videretur parvitas mea quasi furtim interpolare meis verbis sanctorum dicta patrum, interposui in fine eorum et principium meorum signum crucis. 7. Divo Hludovico vita. Novo David perennitas. 1 Da principi, Domine, vitam. Ipsi novo Salomoni felicitas. Pax mundi vos estis. Pio principi prosperitas. Domine, vitam ipsi concede. Vestra fides vos servet. Christus, quem honoratis, ipse vos servet. Potestatem vestram Deus servet. Deus pacificet regnum vestrum. Iudith ortodoxae, nobilissimae atque prudentissimae, augustae, salus per mul­ tos annos. Lumina pacis, Domine, serva; lumina mundi, Domine, serva. Vita vestra tutela omnium est. Vestra fides ecclesiarum est gloria. Piissimos dominos nostros, imperiales natos, Hlotharium glo­ riosissimum coronatum et fratres eius Christus conservet. Ex proavis ortodoxos, Domine, serva. Custodes fidei, Domine, serva.*369 I I I : A P sD (-3 2 )P 3 - 2 7 d e m o n s tra tu m

corr. e. m .

P8

p rin c ip i -

fid e i,

D o m in e ,

om .

36 v e s tr u m ] deus

31 m e o ru m ] e o ru m ,

-

3 ! lu d u u u ic o

Ps

ip s e

v e t c h ris tu s II: GM d ic ta ]

om . D 34 A F s (s e d corr. i n

serv a]

36 iu d a

A Ps

iu d ith )

3 2 -2 D a

sed a d scr.

v ita ,

40

31 p r i n c i p i o , e

32 D iv o ] d iu P 3

fid e s ]

35

iu d it P 3

1

fid e s

P3

C h ris tu s ]

in v .

nec]

nec

P sT H

corr. in s e r v e t 1°]

lu d o u ic o , 35

in v .

Ps

30

fin e m

lu d o u u ic o T c o n se rv e t

Po

4 0 d o m n o s v e s tro s P ô

P6

32 D iv o ]

lu d o u u ic o 36

H

duo

h lu d u u u ic o

s e rv e t]

c o n se rv e t

40 c h lo th a riu m

P6

in

Ps

PeN P5T 1 se r­

P5 -

G

lu v id ic o M

nos M

27

P sT H

39 V ita v e s tra ]

32

29 fu rtu m D

30

P 3 I: P5P6N

34

P8

P3

sed corr.

25

25 d e se re a s 31

M

sed e. m . co rr.

2 6 p e rg it,

p rin c ip io e o ru m

M

32 D iv o ] d iu . o G

3 4 P io p rin c ip i] p rin c ip io M

4 0 lo th a riu m

Μ

3 5 v o s i 0]

G

30

s a n c to ru m

d i c t u m (? ) e n im

om .

M

M

40 d o m ­

1 serv et M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

\ -

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LIBELLUS I Ca p it o l a

p b i m i l ib e l l i

PAG.

C o n tin e n tia

P ra e fa tiu n c u la

cau sae

secu tu rae

s c r i p t i o n i s ................................

2 5 -2 6

I

— D e

s e p t u a g e s i m a .....................................................................................................

2 6 -3 6

II

-

s e x a g e s i m a ...........................................................................................................

3 6 -3 9

D e

q u i n q u a g e s i m a ..............................................................................................

4 0 -4 4

D e

q u a d r a g e s i m a .....................................................................................................

4 4 -4 6

III

-

IIII

-

D e

V

-

C ur

V I

-

C u r in

V II

-

D e v a r i e t a t i b u s o ffic io ru m p e r d ie m u s q u e i n r e s u r r e c t i o ­

in

q u a d ra g e s im a lib ro

C o n sen su

a p te tu r.

Id em

ad

A g u s tin u s

e v a n g e l i s t a r u m ............................................

te m p o re ta li c o n s titu ta s it o b s e rv a tio

s im a e .

nem

de

te m p o ra li v ita e

e u n d e m ............................................................................

D o m in i. D e p rim a v a r ie ta te

q u in q u a g e s im a m

et

q u a rta e

q u a d ra g e s im a m

.

fe ria e

— D e s e c u n d a v a r ie ta te q u a rta e e b d o m a d a e q u a d ra g e s im a e

V IIII

-

D e

te rtia

X

-

D e

q u a rta

X I

— D e q u in ta

X II

-

D e s e x ta " v a rie ta te

-

D e s e p tim a

-

D e

d ie

v a rie ta te

X III X IIII

s a b b a ti

v a rie ta te

p a l m a s ................................

p a l m a r u m .............................................

q u a r ta e fe ria e caenae

v a rie ta te

a d o ra tio n e

a n te

4 6 -4 7

in te r

......................................

V ili

v a rie ta te

46

q u a d ra g e ­

m a io ris e b d o m a d a e

4 7 -5 1 5 1 -5 6 5 6 -5 8 5 8 -5 9 5 9 -6 5

D o m i n i .....................................................

6 6 -9 0

p a r a s c h e v e s ....................................................

9 0 -9 9

c r u c i s .......................................................................

9 9 -1 0 7

s a n c ta e

X V

-

D e u ltim a

X V I

-

D e o c ta v a

X V II

-

D e a g n is

de

X V III

-

D e cereo

b e n e d i c e n d o ..................................................................................................1 1 1 - 1 1 3

X V IIII

-

D e

v a rie ta te

p a r a s c h e v e s .......................................................... 1 0 7 - 1 0 8

v a rie ta te

quae

cera

fa c tis

fit

d ie

s a b b a t i ................................. 1 0 8 - 1 1 0

b e n e d i c e n d i s ...............................................

110

l e c t i o n i b u s .................................................................................................................... 1 1 3 - 1 2 1

X X

-

D e duobus

X X I

-

D e p r o n u n ti a tio n e le c tio n u m in v ig iliis p a s c h a e e t in v ig i­

X X II

-

D e c a n t i c i s ................................................................................................................................1 2 4 - 1 2 5

X X III

-

D e o le i u n c tio n e

X X IIII

- C o m p r o b a tu r e x e v a n g e lio p o s s e s a lv a r i c a te c u m in o s p e r

X X V

-

liis

c e r e i s ............................................................................................................. 1 2 1 - 1 2 2

p e n t e c o s t e s ........................................................................................ 1 2 2 - 1 2 4

c o n fe s s io n e m

in

c e te ro ru m

D e c o n s e c ra tio n e

X X V I

-

D e in m is s io n e

X X V II

-

D e u n c tio n e m anus

X X V III

-

X X V IIII

- D e

D e

s a b b a to

s a n c t o ...........................................................1 2 5 - 1 2 8

fid e liu m .

.

.................................................... 1 2 8 - 1 3 4

b a p t i s t e r i i .............................................................................. 1 3 4 - 1 3 6

c e re i in

a q u a m ....................................................................... 1 3 6 - 1 3 8

c h ris m a tis

e p is c o p i s u p e r

a

p re s b y te ro

e td e im p o s itio n e

n e o f y t u m ............................................. 1 3 8 - 1 5 1

l a e t a n i i s .....................................................................................................1 5 1 - 1 5 2 v e s tim e n to

a lb a to ru m

e t re c a p itu la tio

d e s e p tu a g e ­

s im a

1 5 2 -1 5 6

X X X

-

D e

in lu m in a tio n e

X X X I

-

D e m is s a

X X X II

-

D e o c to

d ie b u s

X X X III

-

Ite m

e is d e m

X X X IIII

- D e

de

d ie

in

c e r e o r u m ......................................................................

157

n o c t e ....................................................................................................... 1 5 7 - 1 6 1

s a n c to

n e o f y t o r u m ............................................................................. 1 6 1 - 1 6 5 o c to

d i e b u s ..................................................· .

.

.

1 6 5 -1 6 7

p a s c h a e .......................................................................1 6 7 - 1 7 0

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

24

L ib e r o ff ic ia lis , 1. I , C a p it u l a PAG.

X X X V

-

D e m o n s tra tio

quod

in fo rm e n t

sex

d ie s

p a s c h a le s c e te ­

r o s d ie s d o m in ic o s e t iu s to s h o m in e s ; e t g in ta v a ru m s iv e

a

s a b b a to

pasch ae

p e n te c o s te s ,

usq u e

fu tu ra m

s e p tu a g e s im i

v ita m ;

d o m in ic i,

-

D e

d ie b u s

X X X V II

-

D e la e ta n ia

X X X V III

-

D e

v ig ilia

X X X V IIII

-

D e

s e q u e n tib u s

X L

-

Q u a n to s m a tis

-

D e

m is s a

et

o c ta ­

c o tid ia n i

d ie s ,

q u a d ra g e s im a le s ,

.......................................................... 1 7 0 - 1 7 4

p e n t e c o s t e s ............................................................................

.

1 7 4 -1 7 8

m a i o r e ..............................................................................................1 7 8 - 1 8 1

p e n te c o s te s s e p te m

te m p o re qui

e p is c o p o ru m X L I

.

d ie s q u in q u a ­

s a b b a tu m

seu

p a e n i t e n t e s ...................................... ... X X X V I

ad

non

..................................................................................1 8 1 - 1 8 5 d ie b u s

debeant

c o n s e c u n tu r

te m p o re

p e n te c o s te s .

esse

sub m anus

b a p tis te rii

sed

.

.

d is c ip lin a

.

.

.

1 8 5 -1 8 6

c h ri­

im p o s itio n e m p o s t ..........................1 8 6 - 1 9 2

I n n o c e n t u m .................................................................................. 1 9 2 - 1 9 3

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

P raefatiuncula Continentia causae secuturae scriptionis

1. Ubi sanctus Agustmus exponit evangelicum illud:

O m n ia erg o

volunta­ tem separat a cupiditate, voluntatem ponit in bono, cupiditatem in 5 malo. Non enim convenit ut quodcumque malus vult fieri sibif hoc possit ex auctoritate evangelica praesentis loci in alium libere per­ petrare. Verbi gratia, ut si ego ganeo cupio inebriari, aut nimis satu­ rari ab alio, non oportet ut id libere in ceteris agam, sed quodcum­ que mihi boni cupio, id in ceteris debeo satagere. to 2. Voluntas quasi quidam stipes est, quae a Domino menti datur, cui inhaerent quasi quidam ramusculi appetitus, quibus coniungitu r res ab auctore omnium rerum, in qua aliquid operetur voluntas, cui si assit ratio, aberit error. Eatio dirigit radios appetitus ad verum solem Deum, iit sua luce perspicue et veraciter sciat quid vel quale io sit quod appetit. Unde qui supra: « Nemo enim vult quod omnino quid vel quale sit nescit ». 3. Qui claro lumine pollent et sanis oculis, his proponitur subti­ lissima res et dignissima; qui aliquo nevo peccatorum fuscantur, q u a e c u m q u e v u ltis u t f a c ia n t v o b is h o m in e s , et v o s fa c ite e is ,

3 -4

M a ttii.,

7,

12.

3 - 8 C f r . D e c iv ita te D e i, 1. X I V , D o m in i i n m o n te, 1. I I , c . 2 2 , 7 4 - 7 5 , n u s , D e T r in ita te , 1. X V , c . 2 7 , P L ,

III:

A (-2 )P 8 D P 3

2 c o n tin e n tie D

-

P

42, p .

D e serm one

1 6 -1 7

A u g u s t i­

1 0 9 7 m e d .* 12

H ic titu lu s a n o b is a d d itu s est ergo ] e x p u n x . D 4 e is ] i l l i s s i m i l i t e r P 3 a g a m ] in v . P 3 9 c e t e r i s ] seq. r a s .s D 11 s t i p i s P 3 11 e s t ] a n im q add. D 3

s u p p i. D 9 in c e te ris corr. in q u e d a m D e t i t u s ] seq. s p a t.1* D 13 a liq u id ]

q u id a m ]

12 a p p

P L , 3 4 , p p . 1 3 0 3 -1 3 0 4

r a e f a t iu n c u l a ]

c o n tin e n tia e P 3

5 p o n it] 11

c . 8 , 1 -2 , P L , 4 1 , p p . 4 1 1 -4 1 2 ;

a liu t P 3

13 o p e ra tu r P 3

14 a b e s t

a d scr. P 8 15 s o le m ] s o ­ l u m , se d corr. P 8 1 6 - 1 7 q u o d a p p e t i t - q u a l e s i t ] om . P 3 18 p o n itu r P 3 I . I * : O P 5 P 6 L R N C - P r a e f a t i u n c u l a ] H ic titu lu s a n o b is a d d itu s est 2 D e c o n tin e n tia P 6 3 e v a n g e l i c u m ] e v a n g e l i u m P 5 ( e c o r r . ) T R ( s e d co rr . ) C 1 1 - 1 2 s t i p e s - q u a s i q u i d a m ] om . P s 14 a b e s t Ο Ρ όΡ β Ν 15 s o le m ] s o lu m O P 5 ( s e d a . m . c o r r .)T R 18 p ra e p o n itu r L R N C (? ) I I : G M - P r a e f a t i u n c u l a ] H ic titu lu s a n o b is a d d itu s est 2 C onsequen­ tia M 1 0 d e b e o s a t a g e r e ] in v ., sed cu m s ig n is con vers. G 11 q u id a m ] om . M 14 a s s it] iu n c ta s it M 15 q u id ] q u o d M 18 p r a e p o n itu r G M P8

14

R a tio

2°]

ra d io

P3

14 ra d io s ] id

est

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

4 . 1 -2

L ib e r o f f ic ia lis , P r a e f ., 4 - 1. I , c . 1 , 5

26

his grossior et manifestior a moderatore aequissimo Deo. Unde apo­ stolus: U n i c u i q u e , inquit, d a t u r m a n i f e s t a t i o s p i r i t u s a d u t i l i t a t e m . Stomachus est qui diversos cibos recipit, de quibus solet ructus fieri ad superiora; similiter quidam venter est mentis, qui recipit cogita­ tiones. Si his defuerit res, non habent unde ructum faciant. Mihi 25 peccatori grossa res data est potius ad indagandum quam exponen­ dum, id est de officio quod continetur in sacramentario et antiphonario, quae pene omnibus rusticis nota est. Fiducialiter ago coram Deo, qui vult u t unusquisque devote in suis datis ministret pro prae­ mio «eterno. Humilis humilia de se sentiens praemium expectat 30 humilitatis. Qui aurum argentumque et cetera magna dona in domo Dei suscipit, non despicit pilos caprarum. 4. Ardor mihi inest tritae viae et abolitae propter antiquitatem, ut sciam quid habeat in medulla res memorata, id est quid in corde esset primorum dictatorum officii nostri et quem fructum pariat. 35 Itaque mihi prima inquisitio est de septuagesima, cuius finis constat in primo mense. îo

I - tD e

septuagesima

1. Septuagesima computatur secundum titulationem sacramen­ torii et antiphonarii novem ebdomadibus ante pascha Domini et « finitur post pascha Domini in septima sabbati. Die dominica habet initium et in sabbati finem. 2. Populi Dei tempus captivitatis significat, qui peccando reces­ sit a Deo, et per misericordiam eius revertitur ad requiem. Populus Dei in Babilonia detentus est captivus sub numero septuagenario; 21

C or.,

I

III:

7 . *28

P 8 D P 3 Q (3 7 -) -

22

re c ip it]

26

a n tip h a n a rio

37

D

e

12,

re fic it

25

P3

D

c o ra m

C

II: GM -

om . 28

M

d a ti

-

a . m . s u p p i. O

20 a] ab

24 fa c ie n t M M

P8

p rim o

P3

37 de

I]

d a t u r ] in v . P 8 a . m . a d sc r. P 8 et sic co n sta n ter A P 8 o i d e s t p ra ep . P 3

in q u it,

D

I

p rim

a . m . s u p p i.

c a p tiv ita te m

Q (< F )

3 p o p u li,

1 s a b b a to , e

se d corr.

s a c ra m e n to rio L R N

e corr. a . m . P s o d e r a t o r e ] om . M

20 m

26 s a c ra m e n to rio 6 M {e

D 2 7 -3 6

29 h u m ilia ] h u m illim a P5

3 9 .4 0 e t f i n i t u r - D o m i n i ] om . O

p o p u liq u e , M

C ap.

lib r o

s p a t.6 O 26 haec fere o m n ia eras. O

Ps

21

2 5 g ro s s a ] lo rio

23 v e n te r]

- p rim o m e n se ]

2 p o p u lu s

om .

c a p itu lo

add.

P3

39 e t a n tip h o n a rii]

O P5P6LRNC

34 e t q u e m ]

corr.

D e

2 te m p u s c a p tiv ita tis ]

I.I* : ago

p e c c a to re s

3 5 p rim a ]

s e p t u a g e s im a ]

38 s a c ra m e n ta rii D

corr.

2 0 m o d e ra to re ] e t

P3

1 s a b b a to ,

e

2 peccandi O 23 q u id e m

corr. a. m .)

M

23 e s t]

28 u t]

om .

32 in e s t] e s t M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

M

3 -5

27

D e s e p t u a g e s im a

quo numero completo reversus est in HierusalemJ 3. De quo populo 5 dicit Hieremias: C o n s i d e r a t e e t q u a e r i t e i n p l a t e i s e i u s a n i n v e n i a t i s v ir u m

fa c ie n te m

in d ic iu m

et

q u a e r e n te m fid e m , e t p r o p i t i u s e ro e iu s .

Q u o d s i e tia m : V iv i t D o m in u s d ix e r in t, et hoc fa ls o iu r a b u n t, D o m in e ,

et iterum:

o c u li t u i r e s p ic iu n t fid e m ; p e tr a m

et n o lu e r u n t r e v e r ti. E g o

I n d u r a v e r u n t fa c ie s s u a s s u p e r

a u te m

d ix i: F o r s ita n

pau peres

su n t

io

e t s t u l t i , i g n o r a n t e s v i a m D o m i n i , i n d i c i u m D e i s u i ; ib o i g i t u r a d o p t i ­ m a te s e t lo q u a r e is . I p s i e n im c o g n o v e r u n t v i a m D o m i n i , i n d i c i u m D e i s u i; et ecce m a g is h i s im u l c o n fr e g e ru n t iu g u m , r u p e r u n t v in c u la ;

iterum:

et

O m n is fr a te r s u p p la n ta n s s u p p la n ta b it, et o m n is a m ic u s fr a u -

d o le n te r in c e d e t, e t v i r f r a tr e m s u u m

d e r id e b it, et v e r ita te m

n o n lo q u e -

ib

et cetera; et paulo post: N u m q u i d s u p e r h i s n o n v i s i t a b o ? d i c i t et iterum: E i c e i l l o s a f a c i e m e a e t e g r e d i a n t u r . Q u o d s i d i ­ x e r i n t a d te : Q u o e g r e d i e m u r ? d i c e s a d e o s : H a e c d i c i t D o m i n u s : 1 Q u i tu r ,

D o m in u s ;

a d m o r te m a d m o r te m , et q u i a d g la d iu m a d g la d iu m , e t q u i a d fa m e m a d fa m e m , et q u i a d c a p tiv ita te m

4.

E t Esaias:

20

a d c a p tiv ita te m .

V a e q u i c o n s u r g itis m a n e a d e b r ie ta te m

s e c ta n d a m

e t p o ta n d u m u s q u e a d v e s p e r u m , u t v in o e s tu e tis . C ith a r a e t li r a e t t y m ­ p a n u m et tib ia et v in u m i n c o n v iv iis v e s tr is , et o p u s D o m in i n o n r e s p i­ c itis , n ec o p e r a m a n u u m

e iu s

c o n s id e r a tis ; p r o p te r e a

c a p tiv u s d u c tu s

5. rQuanto tempore in captivitate fuerit, Hieremias manifestat dicens: P e r d a m e x e i s v o c e m g a u d i i e t l a e t i t i a e , v o c e m e st p o p u lu s m e u s .

25

s p o n s i e t v o c e m s p o n s a e , v o c e m m o la e et lu m e n lu c e r n a e , e t e r it u n iv e r s a

6 -9

1 e r.,

5,

1

9 -1 3

1 7 -2 0 I b i d ., 1 5 , 1 -2

III:

1 e r., 5 , 3 - 5 I s ., 5 , 1 1 - 1 3

2 1 -2 5

A (1 8 -)P e D P s Q (-5 , 2 5 -)

a d sc r. D 1 1 s tu lti ] et a d d . D 1 3 et] om . P3 1 3 h i] i n P 8 p la n ta b itu r

a d d . P3 m . a d sc r.

P3

-

5 11

h ii

D

1 4 -1 6 I b id ., 9 , 4 -5 2 6 -3 0

est] s u p p i. P8

1 e r.,

25,

1 6 -1 7 I b i d ., 9 , 9 1 0 - 1 2 *23

5 populo] vel numero 1 2 iu d ic iu m ] orti. P3 a d d . P3 14 s u p ­

a d ] a. m . s u p p i. P8 1 3 iu g u m ] m e u m

P3

15 lo q u e n tu r P 8 1 6 N u m q u id ] n o n E ic e illo s - e g red iem u r] om . P3 1 7 e g r e d i e n t u r , sed litt. a e. e g r e d i u n t u r , sed corr. D 2 4 e iu s ] om . D 2 5 c a p t i v i t a t e m P3 15

in c id e t

1 7 -1 8 P8

vocem s p o n s i - m olae] o m . A 5 q u i , sed corr. C 6 in v e n ie tis 0 7 e iu s ] e i s O L 1 1 - 1 3 ib o ig itu r - D e i su i] s u p p i, i n m a rg . C 1 3 e t 2°] e corr. p ro lect. in c . R 14 o m n e s fra tre s C 14 - s u p p la n ta b itu r R s u p p l a n t a v i t , sed corr. N 15 in ­ c e d it L (s e d c o rr.)R 1 7 e g r e d i e b a n t u r , litt. e b in ra s . P s 1 9 q u i 1°] a. m . s u p p i. P 5 2 1 V a e q u i] s u p p i. N 2 2 et 1°] om . R 2 2 e t p o t a n d u m ] om . 0 22 v e sp e ra m L R 2 2 u t] e t R 2 3 et tib ia et v in u m ] in v . L R 23 ve­ s tr is ] e i u s , sed e. m . corr. P 6 2 4 e iu s] n o n a d d ., sed era s. P ó 2 5 c a p tiv i­ ta te m 0 2 7 m o la e] m o d u l q , se d corr. i n m o l q P s I I : G M - 12 e i] om . M 1 3 e i ] om . M 17 re g re d ia n tu r M 22 c itb a re M 2 3 et tib ia et v in u m ] om·. M 2 6 m a n i f e s t a t ] in ra s. G

25

fu it D

2 6 -2 7

I .I * : O P sP eL R N C -

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

28

Liber officialis, 1. I, e. 1, 6-10

6

t e r r a e i u s i n s o l i t u d i n e e t i n s t u p o r e , e t s e r v i e n t o m n e s g e n te s i s t a e r e g i B a b ilo n ie s e p tu a g in ta a n n is ; c u m q u e im p le ti f u e r in t a n n i s e p tu a g in ta ,

et reliqua. 6. Fors dictator septuage­ simae novit per Christi gratiam nobis peccata dimissa; septuaginta annos mutavit, quia in aliquibus criminibus communicamus priori populo, septuaginta diebus, et quod illi inviti sustinuerunt, quia servi erant, nos voluntarie pro peccatis nostris sustineamus, quia liberi sumus; omittamus cum eis vocem gaudii et laetitiae, vocem sponsi et sponsae,! et reliqua. 7. Et Zacharias: I n d i e v i c e s i m a , inquit, e t q u a r t a u n d e c i m i m e n s i s v is ita b o s u p e r re g em

s a b a t,

in

anno

B a b ilo n is ,

s e c u n d o D a r ii, fa c tu m

est v e rb u m

D o m in i a d

Z ach a-

Hieromini in Zacharia: « Mensis autem undecimus, qui appellatur sabat, et lingua nostra in virgam vertitur, austeritatem et correptionem sonat ». Est in acerrimo tempore hiemis, qui a Romanis februarius appella­ tur, quem septuagesima solet tangere. Sequitur post aliqua: A n g e l u s r ia m ,

filiu m

B a r a c h ia e ,

f iliu m

A bdo,

p r o p h e ta m .

D o m i n i d ix it : D o m in e e x e r c itu u m , u s q u e q u o n o n m is e r e b e r is H i e r u ­ s a le m e t u r b iu m

I u d a , q u i b u s i r a t u s es? I s t e s e p t u a g e s i m u s a n n u s e s t.

E t r e s p o n d i t D o m i n u s a n g e lo q u i l o q u e b a t u r i n m e , v e r b a b o n d , v e r b a

8. Eiusdem in eodem: « Quod autem plenam miseri­ cordiam postulat, ut instante anno septuagesimo misereatur Deus Hierusalem et urbium Iuda, ad illam intellegentiam referunt magi­ stri ecclesiarum, quod, quamdiu vera pax veniat, et sabbatissimus

c o n s o la to r ia .

37-39 Zach., 1, 7

3-7 Ibid., 1, 12-13

40-41 Commentaria in Zachariam, 1. I, c. 1, PL, 25, p. 1422B 7-18 Com­ mentaria in Zachariam, 1. I, c. 1, PL, 25, p. 1425B (... sabbatism us et septem ... recipiat libertatem , quae interpretatur visio pacis et est ecclesia, nec urbes Iuda, animae Dom inum confitentes. D enique D. reprom ittit... destruantur...) *47 III: AP8DP3Q(-36) - 30 Pors] corr. in forsan D 32 annis P3QF 34 quia] om. P3 37 quarta] qua P3 39 filium 2°] filii et spatium 2 P8 39 ieronimus D 1 in virgam vertitur] inv. ve. i. vi. P8 1 correctionem DP3 4 misereberis] misereris reliquiis D 6 respondens D 6 me] et dixit add. D 10 sabbatism us DP8(e corr.) I.I*: OPsPeLRNC - 28 isti, sed corr. C 30 forte O 32 annis LR 38 secundo Darii] secundarii, sed a. m. corr. P5 39 Zacharia] zadiari, litt. di a. m. in ras. Ps 40 undecimi Ps 40 sabat] a. m. suppi. Pe 1 no­ stram R 3 aliqua] alia P6 5 Iste] ille OPsT litt. e in ras.2 N 5 an ­ nus] suppi. C 7 autem] pos. post vb. misericordiam L pos. post vb. plenam R 7 septuagesim o] ut add. O 10 sabbatism us OP6TL(sed corr.)R II: GM - 29 anni septuaginta] inv. M 30 visitabo - reliqua] om. M 30 Fors] E t M 36 et reliqua] om. M 38 sabbati M 39 addo M 39 zacha­ riam M 10 quod - veniat] om. M 10 sabbatissm us, sed litt. s 3° fere eras. M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

9-10

De septuagesima

29

est, et septem decadarum numerus, id est annus septuagesimus impleatur, nec Hierusalem plenam recipiet libertatem, id est eccle­ sia, nec urbs Iuda, anima Dominum confitene. Denique Dominus respondit verba bona et verba consolatoria, quod nunc e x f a r t e c e r ­ n i m u s , e t e x f a r t e prophetamus. C u m a u t e m v e n e r i t q u o d f e r f e c t u m 10 e s t , d e s t r u e n t u r q u a e e x f a r t e s u n t , et liberati de Babilone huius saeculi clamemus: I n c o n v e r te n d o D o m i n u s c a f t i v i t a t e m S i o n f a c t i s u m u s s i c u t c o n s o l a t i ». + 9. Dies paschae verba bona et consolatoria dat, erigit ad bona opera; in ea enim iustificamur. Sed requies et liberatio perfecta in sabbatissimo datur, quando animae sanctorum requiem 20 aeternam percipiunt. Babilonem diaboli civitatem appellat Iohannes in Apocalypsi: C e c i d i t , inquiens, c e c i d i t B a b i l o n i l l a m a g n a . Beda in Apocalypsi, libro secundo: « Superbi tunc a Domino deiciuntur, quando a diabolo inflantur, sicuti psalmus: D e i e c i s t i , inquit, e o s , d u m a l l e v a r e n t u r ». + æ 10. Septuagesimus numerus ad memoriam nobis reducit omne tempus praesentis saeculi, quo alieni sumus a caelesti Hierusalem. Ideo auctor officii nostri septuagesimam posuit in nostris officiis, ut illo in tempore a deliciis huius mundi abstinendo ostenderemus in 14-16 I Cor., 13, 9-10 72, 18

17-18 P s. 125, 1

22 Apoc., 14, 8

24-25 Ps.

22-25 Explanatio Apocalypsis, 1. II, c. 14, PL, 93, p. 174D *13 III: AP8DP3 - 11 est 1°] ras.1 D 11 annus] om. P3 12 recipiat APS 13 Iuda] id est a. m. adscr. A add. PsD 16 destruetur P3 16 quae] quod ex corr. A quod P8 (sed e. m. corr. in que)P3 18 pasce D 18 et] verba add. P8 18 consolatoria] quo add. P3 19 erigere A (liti, ere a. m. in ras.) Ρ8(α. m. corr. in erigitque) 19 ea enim] eo P s 20 sabbatismo P8(e corr.)D 22 inquiens] inquit D om. P3 22 cecidit 2 °] cecidit add. D 23 secundo] a. m. suppi. A 23 deicientur P3 24 inquit] a. m. suppi. D 28 septuage­ simam] compend. liti, am supra ras.1 P8 septuagesimum P3 28 posuit] -post h. V. ras.5 A suppi, a. m. D I.I*: OP5P6LRNC - 11 annus septuagesim us] inv. PsLR 13 urbis OPs 13 dominum] suppi, in marg. C 13 confitentes C 15 perfectum] p o sth .v b . ras.*·5 R 16 distruentur N 16 liberati] sunt a. m. adscr. Ps 18 et] verba LR 19 iustificamus 0 20 sabbatismo OP6TLR 20 datur] di­ citur Ó 24 sicut P5LNC · 24 salmus O 24 inquit, eos] inv. LR 25 alleverentur O 27 praesenti O 29 in i 0] a. m. suppi. PeL II: GM - 11 anni M 12 recipiat M 13 Iuda] id est add. M 13 deum M 16 destruetur M 17 clamant M 20 sabbatismo M 22 apocalipsin M 23 libro] in praep. M 24 sicuti psalmus] sicut in psalmo, sed e. m. corr. G 27 a] suppi. M 27 cqlestis, sed corr. in celesti M 28-32 Ideo auctor - caelesti Hierusalem] suppi, in marg. G 29 delictis M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

30

11-12

Liber officialis, 1. I, c. 1, 11-15

3o nostra conversatione qualiter per omne tempus saeculi vivere de­ beant subiecti, ' qui post baptismum peccatis alienamur a caelesti Hierusalem. 11. Agamus dies septuaginta, u t captivus in peregri­ natione; luctus paenitentiae convertatur in gaudium in resurrectione Domini, per quam revertimur ad Hierusalem. Sic. tamen ut sex se35 quentes dies 1 non ligemur cupiditate aliqua Babiloniae civitatis, sed iter perambulemus, ut septima die veniente intremus caelestem Hierusalem. Catecumeni qui super hoc alligati sunt originali peccato, illi abluantur aqua baptismatis in resurrectione, et nos' paenitentia; et illi et nos in resurrectione perseveremus usque ad plenam septua40 gesimam, id est ut non moriamur peccatis. 12. Quamvis Persarum rex Cyrus, cognomento christus, primo anno regni sui laxaret maximam partem, id est quinquaginta milia ferme hominum, captivitatis Iudaici populi de Babylonia, tamen septuagesimus annus protenditur usque ad secundum Darii annum, 5 ut vult Eusebius, testem adhibens Zachariam prophetam, apud quem secundo Darii anno loquitur angelus: D o m i n e e x e r c i t u u m , u sq u e q u o tu n o n m is e r e b e r is H ie r u s a le m tu s

es?

I s te est s e p tu a g e s im u s a n n u s .

1-4 Cfr. I Esdr., 1, 1 ss.; Is., 45, 1

et u r b iu m

I u d a , q u ib u s ir a ­

De istis septuaginta annis dicit 6-8 Zach., 1, 12

5-8 Demonstrationes evangelicae, 1. V i l i , PG, 22, p. 617D trina Christiana, 1. III, c. 35, 51, PL, 34, p. 8635*89

8-11 De doc­

III: A(-35)P8DP3 - 31 subiec'ti] et a. m. adscr. P 8 31 alienamur] alienati A(litt. ti a. m.)P8 (sumus a. m. adser.) 32 captivi A(?)PeP3 33 paeniten­ tiae] in peregrinatione ^P3 33 convertatur] corr. e. m. in convertamur A convertantur P 8 vertantur D convertetur P3 34 quam] quem P3 34 re­ vertimur] litt. re suppi, a. m. A 34 ut] per adscr. a. m. D 34 sex] om. D 35 non ligemur] obligemur P3 39 et 1°] ut P3 39 in resurrectione per­ severemus] inv. p. i. r. D 3 babilone D 4 secundum] e. m. suppi. D 6 anno] annum P3 7-8 quibus iratus e«] om. D 8 dicit] in ras. D I.I*: OP5P6LRNC - 31 alienamus 0 alienantur N 32 Agamus] coga­ mus PôT (sed corr.) 32 dies septuaginta, ut captivus] inv. u. c. d. s. P5 34 revertimus O 35 ligemus 0 legimur, a. m. corr. in ligimur Pe 35 ali­ qua] aliquid OP5(sed corr.) 36 caelestem] in praep. LR 37 hoc] om. RY 38 obluantur 0 38-39 et nos - et nos] a. m. suppi. P5 (... penitentia ut et...) 39 in resurrectione] om. P5 40 moriamus O 4 Darii annum] dar nandum, a. m. corr. P5 7 non] e. m. suppi. O 8 Iste] ipse NC II: GM - 31 peccatis] pro praep. M 31-32 alienamur a caelesti] alieni a misericordia cqlestis M 34 Sic tam en] om. M 37 super] quod add., sed expunx. M 38 resurrectionem M 40 non] fere eras. G 4 secundum] om. M 5 vult] est add. sed expunx. M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

13-15

De septuagesima

31

Agustinus in libro de Doctrina Christiana tertio: « Possunt et sep­ tuaginta anni Hieremiae pro universo tempore spiritaliter accipi, to quo est apud alienos ecclesia ». 13. Bt iterum idem in x n mo libro Contra Faustum: « Nam quod etiam post septuaginta annos secun­ dum eiusdem Hieremiae prophetiam reditur ex captivitate et tem ­ plum renovatur, quis fidelis Christianus non intellegat, post evoluta tempora quae septenarii dierum numeri repetitione transcurrunt, 15 etiam nobis, id est ecclesiae Dei, ad illam caelestem ex huius saeculi peregrinatione redeundum? Per quem, nisi per Iesum Christum, vere sacerdotem magnum, cuius figuram gerebat ille Iesus, sacerdos magnus illius temporis, quo templum aedificatum est post capti­ vitatem? ». + Nam et numerus praesens a septuagesima die usque 20 in pascha Domini afflictionem et abstinentiam quandam intimat. 14. Sexaginta dies sunt a septuagesima usque ad quartam feriam ante caenam Domini; per hunc numerum viduae quae in magna tri­ bulatione sunt, designantur. Quam tribulationem et afflictionem monstrat compotus digitorum, qui memoratum numerum exprimit 25 indice superposito pollici. Tres dies qui supersunt usque ad resur­ rectionem Domini, triduanum ieiunium, quod secundum septua­ ginta interpretes Ninivitae exercuerunt, designant. Ut nostra pec­ cata, pro quibus affligimur, in clarificatione resurrectionis Domini aboleantur, necesse est triduo compati morti Christi. 15. Post enim 30 iam regenerati in anima per paenitentiam sive per baptismum, Chri­ sti resurrectioni congratulari oportet usque ad requiem, quae post hanc vitam donatur in sabbato. Sexaginta dies viduitatem nostram 27-28 Ion., 3, 4; The old, Testament in Greek according to the Septuagint, t. I l l , p.

51.

11-20 Contra Faustum, 1. X II, c. 36, PL, 42, p. 273 (... ad illam caelestem Ierusalem ...) *16 I ll : PsDP3 - 9 in] om. D 9 libro] pos. post v. Christiana D 10 H ie­ remiae] om. D 11 quo] quod P3 12 Nam] su ppi. D 20 praesenti P3 21 pasca D 22 sunt] om. P3 26 supersunt] sunt P3 28 designat P3 1.1*: OP5P6LRNC - 9 Agustinus in libro] inv. LR(agustino) 10 accepi, sed a. m. corr. P5T 11 qup] quod, sed e. m. corr. C 13 prophetam NC (sed e. m. corr.) 18 figura R 20 a] om. 0 29 affligimus 0 29 in] et L 30 obeleantur O 30 m orti Christi] inv. 0 32 resurrecti O resur­ rectione LR 33 sabbatum , sed e. m. corr. P5 II: GM - 12 secundum] si M 13 prophetq M 16 id est] idem M 16 caelestem ] iqrusalem add. M 20 a] om. M 20 septuagesim a die] l x x dierum M 25 com potus] com putus, e corr. pro com punctus M 25 num e­ rum exprim it] inv., sed cum signis convers. G

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Liber officialis, 1. I, c. 1, 16-18

32

16-17

nobis ad memoriam reducunt, qua peregrinamur a Domino. Très dies qui supersunt, mortificationem nostrae delectationis, ut non inretiamur retibus huius mundi, quae solent nos inretire per concu­ piscentiam carnis et concupiscentiam oculorum et superbiam vitae. At in sex diebus qui supersunt usque ad sabbatum, bona opera re­ coluntur, quae debemus operari, ut non sit vacua domus nostra; io in sabbato, id est in requie animarum perfectae libertati reddimur. 16. Hieremias superius ostendit velle nos Dominum cessare a voce gaudii, quandiu in Babilone fuerimus, dicens: Et cessare fa­ ciam a vobis vocem gaudii et laetitiae. rQuapropter alleluia in illo tempore non cantatur apud nos et dulcissimus ymnus angelorum 5 « Gloria in excelsis Deo », sed tractus pro alleluia. A trahendo dici­ tur tractus. Quem tractum intimavit apostolus Paulus dicens: I n l o n g a n i m i t a t e , i n s u a v i t a t e . Et trahitur tractus et suavis est auribus. Alleluia propter honorem et latitudinem primae linguae praeclarius est. Hieronimus in Esaia libro x imo: «Ad comparationem enim io linguae ebraicae tam graeci quam latini sermonis pauper est ». -+· 17. Pauperem linguam in supradictis diebus *1*frequentamus: « Laus tibi, Domine, rex aeternae gloriae ». Dicit psalmus: Q u o m o d o c a n t a ­ b i m u s c a n t i c u m D o m i n i i n t e r r a a l i e n a i Alleluia et « Gloria in excelsis 35

36-37 Cfr. I I o ., 2, 16 12-13 P s„ 136, 4

2-3 Cfr. 1 e r., 7, 34; 16, 9; 25, 10

6-7 I I

C o r., 6, 6

9-10 C o m m e n ta ria in I s a ia m , 1. X I, c. 40, P L , 24, p. 407B (...propter inter­ pretandi difficultatem et ad comparationem... sermonis pauperiem).

40 redimur P3 1 dominum] 3 et] corr. i n nec D 4 can­ tatur] a. m . corr. i n canitur Q(T(.sed a. m. corr.) 5-7 in terram - mundabo vos] om. C 8 Quod] om. R quid C 8 sic Hieronimus] inv. R 11 ab] om. PsC suppi. T 13 ut crederent] om. C 15 fili C 16 credulitas, sed corr. C II: GS - 33 pravo] suppi. S 36 catecism o S 3 priori G 8 ezechielem S 11 aquas, sed e. m. corr. G 11 mundam] om. G

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

54 ad

Liber officialis, 1.1, c. 8, 8-11 s e r v itu te m

tu u m

«o

ad

«Q u ie s c ite

3o

36

to

s ta

in

iu s titia

et

tim o r e ,

et

p ra ep a ra

a n im u m

te m p ta tio n e m .

8. At secunda lectio affatim de moribus disputat, in qua dicit: agere

p erverse,

d is c ite

ie n e

fa c e r e ; q u a e r ite in d ic iu m , s u b v e ­

E t in conclusione ita: « V e n i t e e t a r g u i t e m e , d i c i t D o ­ m i n u s » , id est si ita feceritis, et non reddidero vobis mercedem, me­ rito arguetis me. Sequens responsorius demonstrat catecuminos ad nomen transire dicens: « B e a t a g e n s c u i u s e s t D o m i n u s D e u s e i u s , p o p u ­ l u s q u e m e l e g i t i n h e r e d i t a t e m s i b i » . Versus bonos mores eleetorum demonstrat: « V e r b o D o m i n i c a e l i f i r m a t i s u n t , e t s p i r i t u o r i s e i u s o m n i s v i r t u s e o r u m » . Fas est ut qui se sponte obtulerunt Deo, post instructio­ nem fidei et morum ad nomen transeant, et eius firmitate muniantur, cuius hereditate possidentur. 9. Ut opinor, demonstratum est propter fidem et mores quibus instruendi sunt catecumini, duas lectiones lectas esse eadem die. Ergo et evangelium non dissonat ab hoc officio, dicente Agustino super Iohannem: « Lavit ergo oculos in ea piscina quae interpretatur Missus, baptizatus est in Christo. Si ergo, quando eum in seipso quodammodo baptizavit, tunc inluminavit, quando inunxit, for­ tasse catecuminum fecit ». + 10. Modo dicendum est, ut promisimus, quare hoc officium aga­ tur quarta feria quartae ebdomadis quadragesimae. Per quadragenarium numerum omne tempus saeculi significatur, ut demonstra­ tum est in superioribus ex libro sancti Agustini de Consensu evangen ite

«

D o m in i,

8 -1 0

oppresso».

21-22 I s ., 1, 16-17 22-23 Ibid., 1, 18 32, 6 34-35 Io., 9, 7 ss.

25-26 P s„ 32, 12

27-28 P s.,

20-24 Comes A , 59 (Is. 1, 16-19) 24-28 Antiphonale, 63a 33-37 Ca­ pitulare, A, 77 (Io., 7, 14-31); In Ioannis evangelium tractatus X L I V , 2, PL, 35, p. 1714*23 III: ADP3 - 18 D om ini] dei D 18-19 animam tuam P 3 19 tuum] a. m. suppi. D 24 arguitis A 24 responsorium A 26 Versus] iste adscr. A 28 se sponte] inv. D 30 hereditatem possident D 34 interpretatur] voca­ tur D 35 ergo] cçcus add. A 39 ebdomade A I.I*: OP5P6LRNC - 18 dei E Y 18-19 animam tuam L Y 20 âffectim C 23 reddidero] credidero C 24 responsorium OPsPeTHLENC 25 m s ] om. Ps 29 nomen] eius add. O PsTHLE 32 lectiones lectas esse] inv. lectas e. 1. O lectiones e. 1. E Y 33 non dissonat ab hoc] ab hoc dissim at O 33 d i­ sponat H 34 qua O 3 6 .quando]'et e. m. cmte h. v. adscr. E et prae­ pes Y 36 in un xit, fortasse] inv. RŸ 38 agatur] agitur in E Y II: GS - 18-19 animam tuam S 26 elegit] dominus add. S 32 legio­ nes, sed e. m . corr. in lecciones S 39 ebdomadae S

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

' Vî vVs

Il

w

;■ -v

·»./

-..*.-■" -*,*.,*·-.**

De officio fer. iv hebd. iv quadrag.

55

listarum: sex dies primi sex aetates saeculi demonstrant et sex aeta­ tes unius hominis. De quarta tantummodo nunc dicendum est. Quarta feria et quarta septimana quadragesimae conpaginantur quartae aetati saeculi et aevo unius hominis. « Quarta » aetas est « a David », dicente Beda in sua Cronica, « Usque ad transmigratio­ nem Babylonis »; et post cetera: « A qua, velut iuvenali aetate in populo Dei, regum tempora coeperunt. Haec namque in hominibus aetas apta gubernando solet existere regno »; iterum in eadem: « Quarta mundi aetas non solum cum inchoato gentis iudeae im­ perio, sed et cum innovata promissione, quae patribus olim data est, imperii Christiani sumit exordium, iurante Domino David verita­ tem, de fructu ventris eius sedere super sedem eius ». + 11. Non inmerito eadem die et eadem ebdomada catecumini ad nomen Christianum accedunt, quae praefigurata est a quarta aetate hominis, id est iuvenali, quae apta est gubernaculo imperii, et ab eadem aetate saeculi, quae innovata est ex promissione regni Christi. De quo regno Gabrihel archangelus Mariae: H i c e r i t m a g n u s e t f i l i u s a ltis s im i

v o c a b itu r ,

et

d a b it

illi

D o m in u s

D eus

sedem

D a v id

p a tr is

Beda in Luca: Accepit autem sedem sive regnum David Dominus, ut gentem cui David quondam temporalis regni gubernacula simul et exempla iustitiae praebuit, quamque modulis ymnorum spiritalium ad fidem atque e iu s ,

e t re g n a b it

in

dom o

Ia co b

in

a e te r n u m .

18-20 L uc., 1, 32 6-13 De temporum ratione, c. 66, PL, 90, p. 521B; 531A 20-27 Cfr. In Lucae evangelium expositio, 1. I, c. 1, P L , 92, p. 317D; W alafridus Strabus, Glossa ordinaria, Evangelium secundum Lucam , PL, 114. p . 246D 16*2 III: ADP3 - 3 tantum m odo nunc] inv. D 5 aetatis P3 7 iuvenili D 13 sederet P3 16 id est] om. P3 16 iuvenili D 16 gubernando AD 16 imperio D 18 Mariae] d ixit add. P3 201ucam P3 22 cubernacula D 23 spiritualium, e corr. A LI*: OP5P6LRNC - 2 dem onstrant - aetates] om. C 2 et] eras. L 5 aetatis OLRC(*ed corr.) 6 Cronica] numero adscr. a. m. L 7 iuvenili PsL(c corr.)C(e corr.) 9 apto 0 10 inchoatur Pe 11 prom issiones C 11 quae] om. L 11 patribus olim ] in v. L E 14-16 eadem ebdom ada - iu ­ venali] haec characteribus m inutioribus et artioribus in ras., u t videtur, scr. N 16 hominis] spat.*·* O 16 iuvenili, e corr. LC 17 invocata PsP6(e corr.) TH(ecd e. m. corr.)LR 19 illi) ei RY 20 lucam OC 21 autem ] suppi. C 22 quodam O 22 et] om. O H E 23 quamque] quam qui C II: GS - 7 iuvenili S 12 veritate, e corr. S 14 ebdomadam, sed corr. S 16 iuvenili S 16 gubernando imperio S 20 eius] sui G 22 gu­ bernacula] tabernacula S

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

olì

Liber officialis, 1. I, c. 9, 1-4

1-2

amorem sui conditoris accendere solebat, hanc ipse factis, verbis, ir. donis et promissis tantum mediator Dei et hominum dignis ad regnum caeleste et inmortale vocaret, atque ad ipsam Dei Patris visionem introduceret. VIIII -

tD e tertia varietate sabbati ante

palmasi

1. Varietas tertia est sabbato ante palmas. Haec est varietas eius. rPraetitulatur in sacramentorio nostro et ìd antiphonario: « Sab­ bato vacat. Domnus papa elemosinam dat ». Cogitare oportet quare eadem die potissimum elemosina apostolici recitetur, cum per omne tempus anni elemosina tribuenda sit. Ubi notandum quod ea quae recolimus cultibus ecclesiasticis circa passionem Domini et resur:*> rectionem atque ascensionem in caelos, in memoratione illarum rerum quae suo in tempore peractae sunt agimus. Unde cotidie dici­ mus in sacrificio missae: « Quotiescumque haec feceritis, in mei me­ moriam facietis ». 2. Habemus opus praecedens elemosinae prae­ sentis sabbati quod imitemur, et ad memoriam nostri reducamus. 40 Infit synmista Iohannes: A n t e s e x d i e s p a s c h a e v e n i t l e s u s B e t h a n i a m ,

30

u b i fu e ra t

L a za ru s

m o r tu u s ,

quem

s u s c ita v it.

F eceru n t

a u te m

ei

cae-

4U-2 lo ., 12, 1-2 30-31 Sacram, gregor., 72; Antiphonale, 72 bis (in antiphonario Corbeiensi) 37-38 Liber sacram., CCXVII, 881; Sacram, gregor., 1, 24*36 III: ADP3Q(28,30-) - 24 factis] satis P3 25 tantum ] a. m. corr. in ta m ­ quam A tam du D 25 m edia||tor P3 25 hominis A 25 dignam P3 28 tertia - sabbati] sabbato QP 30 sacramentario DP3 30 et in an ti­ phonario] a. m. suppi. D 31 vacabat P3 31-28 ele|mosinam , etc. A 36 in] a. m. suppi. D 39 memoriam] litt. me a. m. suppi. D 40 Infit synm ista] o. m. corr. in inquit evvangelista D infasit m ista, sed e. m. corr. in infasint m ista P3 40 iohannis P3 40 pasce D 40 Bethaniam] in praep. A I.I*: OP5P6LRNC - 28 palmis L 29 sabbato] in praep. RY 29 p al­ mis, sed corr. L 30 sacramentario O 30 nostro] post vb. antiphonario pos. RY 31-28 eleim osinam , etc. N 32-33 apostolici - elemosina] om. OP5P6 TH 36 suo in] inv. LR 40 sinmissa O sin m ysta H synm ysta N symnista C 40 iohannis O 40 Bethaniam] in praep. O bethanie H bethania L (sed corr.)R 1 ei] om. LR II: GS - 30 sacramentario S 30 in 2°] om. S 30 Sabbato] hic pone. Item idem dicit apostolicus quam vis non verbis, operibus tamen: Im itatores, mei estote filii mei sicut ego Mariq adscr. in marg. S 32 reticetur, sed e. m. corr. G 33 quod] om. G 35 memorationem S 36 quae] in add., sed de­ let). G 40 sym m ysta S

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

3-4 nam

De officio sabbati ante dom. palmarum ib i;

p is tic i

et post pauca:

p r e c io s i

M a r ia

et u n x it p e d e s

ergo

le s u

a c c e p it

et e x te r s it

lib r a m c a p illis

57 u n g u e n ti

n ardi

s u is p e d e s

e iu s ,

ad indignationem Iudae pro­ ditoris. Iuxta Matheum, ita Dominus testificat opus mulieris: Q u i d b

et d o m u s

im p le ta

est

ex

o d o re

u n g u e n ti,

m o le s ti e s tis h u ic m u lie r i? O p u s b o n u m pau p eres

pauca: liu m

in

h a b e b itis v o b is c u m ,

A m en, to to

d ic o

v o b is ,

m e

a u te m

u b ic u m q u e

m u n d o , d ic e tu r et q u o d

o p e r a ta non

est in

sem p er

p r a e d ic a tu m

h a ec fe c it in

m e; n a m

sem p er

h a b e b itis ;

et post

fu e r it

hoc

m e m o r ia m

evange-

e iu s .

3. Apostolicus vir in memoriam devotissimae mulieris membris io Christi facit quod ipsa fecit capiti. Dicit Paulus: I m i t a t o r e s m e i e s t o t e , filii carissimi, s i c u t e t ,e g o C h r i s t i . Identidem dicit apostolicus, quam­ vis non verbis, operibus tamen: Imitatores mei estote, filii mei, sicut -et ego MariaeL 4. Unde Agustinus super Iohannem: «Pactum audi­ vimus, mysterium requiramus. Quaecumque anima fidelis vis esse is Maria, unge Domini pedes precioso unguento. Unguentum illud iustitia fuit, ideo libra fuit »; et iterum: « Unge pedes lesu: bene vivendo dominica sectare vestigia. Capillis terge: si habes super­ flua, da pauperibus et Domini pedes tersisti. Capilli enim superflua corporis videntur. Habes quod agas de superfluis tuis; tibi superflua îo 2-5 Ibid., 12, 3-4 Cor., 4, 16 et 11, 1

5-7 Matth., 26, 10-11

8-9 Ibid., 26, 13

11-12 J

14-25 I n Ioannis evangelium tractatus L, 6-7, PL, 35, p. 1760 (... esse, cum Maria unge... im pendistis...) 15*89

I ll : ADP3Q(-14) - 2.4 ungenti A 4 odore] ore P3 7 habebitis 1°] h a­ betis DP3 8 ubicumque] lût. ubi e. m. suppi. P3 10 A postolicus] lût. eus a. to. suppi. A 11 fecit] facit D (sed a. to. corr. )P3 11 estote] sicut e. m. adser. D 12 apostoli|cus A 12 quamvis non] quam P3 14 iohannes P3 15 inquiramus D 15 esse] ut adser. A esset P3 16 unge] post h. vb. ras.2 D 16 unguento] ungento AP3 16 Unguentum ] ungentum AP3(e corr. e. to. pro ungento) 17 iustitiae, e Corr. D 17 libera P3 17 Unge] unde P3 18 dominica] post. h. vb. ras.2 D 20 quid D I.I*: OP5P6LRNC - 2.4 ungenti N 5 testificai] testificatur OPóPfiTHL iustifìcat RY 6 huic] om. Po 6 semper] a. m. suppi, post vb. pauperes L om. R 7 habebitis 1°] h abetis PóL(e corr.)R 7 habebitis 2°] habetis PóHC (sed corr.) 8 hoc] suppi. L 9 et] om. 0 11 capiti] in capite LR 11 estote] e. m. su ppl., et sicut add. Ο 12 filii carissimi] om. R Y 12 et] om. L 12 apostolus C 15 fidelie] si add. RY 16 ungento RNC 16 ungentum RNC 19 et] sic add. RY 19 D om ini] in ras. N 19 pedes] pedibus NO 19 1 tersisti] terges RY 20 tuis] tisis O II: GS - 7 habebitis 7°] habetis G 8 vobis] suppi. G 12-14 Id en ti­ dem - Mariae] hic deest. E t in marg. adser. Item idem - Mariq (v. p. 56, 30) S

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

58

Liber officialis, 1. I, c. 9, 5-11, 1

5 .1

sunt, sed Domini pedibus necessaria. Forte in terra Domini pedibus indigent. De quibus enim nisi de membris suis in fine dicturus est: C u m u n i e x m in im is m e is fe c is tis , m ih i f e c i s t i s ? Superflua vestra impenditis, sed pedibus meis obsecuti estis. Domus autem impleta as est ex odore unguenti, mundus impletus est fama bona ». + 5. rHoc preciosissimum exemplum sequitur apostolicus. Utinam et nos sequamur; ubicumque officium romanae ecclesiae agitur, baec fama personat. Domnus papa elemosinam dat: det Deus ut et in nobis perseveranter sonet et acceptum sit quod agimus coram an30 gelis Domini in memoriam nostri.

X

-

De

quarta

v a r ie t a t e

d ie

palm arum

1. Quarta varietas est quae dicitur dies palmarum. Eadem die Dominus de Bethania descendit Hierusalem, quando obviam venit ei turba, ut Iohannes narrat: I n c r a s t i n u m a u t e m t u r b a m u l t a , q u a e 35

ven erat a d

d ie m

acceperu n t

ra m o s

r u n t:

O san n a,

f e s tu m , c u m p a lm a r u m ,

b e n e d ic tu s

qui

a u d is s e t q u ia et

v e n it I e s u s

p ra ecesseru n t

v e n it

in

n o m in e

o b v ia m

H ie r u s o lim a m , e i,

D o m in i,

et

c la m a v e ­

rex

I s r a h e l.

In memoriam illius rei nos per ecclesias nostras solemus portare ramos et clamare: Osanna. Quare venerit Hierusalem, Beda in Marco w ex testimoniis scripturarum promit dicens: « Appropinquante autem 22-23 Matth., 25, 40

34-37 Io., 12, 12-13

39-16 In M arci evangelium expositio, 1. I l i , PL, 92, pp. 243B-244A *2735 III: ADP3Q(26-) - 21 pedibus 2°] pedes, e corr. A 23 Gum] enim add. Ps 23 vestris P3 25 ungenti A 26 Hoe] potissim um et add. QF 27 ubicumque] hoc adscr. D 28 papa] abba P3Q(

Quid infirmum salvet, hic manifestat, scilicet oratio fidei, cuius signum est olei unctio. 9. Si propterea infir­ mantur, quia manducant corpus Domini indigne, quibus tamen sub­ venit olei unctio, id est gratia Dei per orationem presbyteri, merito consecratio de qua nunc agitur, consecrationi corporis et sanguinis so Domini iungitur, quae fit in commemoratione passionis Christi, per p e c c a t is

s it,

d im itte n tu r

17 l a c . , 5, 15

e i.

19-22 I C or., 11, 28-30

23-26 l a c ., 5, 14-15

17-22 C om es A , 78 (I C or., 11, 20-32)*31 III: ADP3 - 9 nostrum] om . A 14 tenet] teret, sed a . m . corr. P3 16 a c­ cideret] om . P3 17 quç, e corr. a . m . AP3 22 coapostolus] liti, co a. m . s u p p i. D 25 e u m ] a . m . s u p p i. D 26 dim ittuntur P3 26 m anifestat] m anifestatur A ostendit D 27 oleo, sed e. m . corr. P3 28 manducat, sed corr. A 30 consecratio] s u p p i. D 31 iungitur] litt. n s u p p i. A 31 com ­ memorationem D I.I*: OP5P6LRN - 12 quem] a. m . s u p p i. L 13 embolim] a. m . corr. in sim bolum L embolismum RY 17 quae OPsPeTLR 21 bibat, se d a . m . corr. Pe 22 boc, sed corr. O 23 infirmabatur P5 24 unguentes PóP6(sed c o rr .) TH 26 dim ittuntur L(lif£. tun in r a s .) R 27 Si] sic R(e corr. e. m .)Y 28 quia] qui L. 29 Dei] domini LR 30 consecrationi] consecratione L om . RY 30-31 consecrationi - iungitur] o m . P5 30 corpori et sanguini RY 31 commemorationem P6L II: GS - 18 accidit S 21 d iiu d ic a n s ] iudicat S 22 apostolus S 23 eius] et a d d . S 25 fid ei] s u p p i. G 26 dim ittuntur G 28 manducat 5 28 ta ­ men] ad iudicium a d d . G

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

70

35

40

5

io

i5

L i b e r o f f i c i a l i s , 1. I , c . 1 2 , 1 0 - 1 4

1 0 -1 2

quam auctor peccati aeternaliter prostratus est. Passio Christi aucto­ rem mortis destruxit; gratia eius, quae significatur per olei unctio­ nem, arma eius, quae sunt peccata cotidiana, destruit. Novissima oratio consecrationis dominici corporis ex voto paenitentum fit, de quibus dicitur: S a c r if ic iu m D e o s p i r i t u s c o n tr ib u la tu s . Congrue in ea consecratur oleum pro paenitentibus, ubi eorum sacrificium Deo offertur. 10. Quoniam de olei natura, et quid significet et cur in tali loco consecretur summatim perstrinximus, consequens est ut aliqua tangamus de verbis consecrationis. Ait enim: « Emitte Spiritum Sanctum tuum paraclytum de caelis in hanc pinguedinem olei, quam de viridi ligno producere dignatus es ad refectionem corporis ». Para­ clytum est hic additum, quod non invenitur in sequentibus; ut reor, non sine causa alicuius mysterii. 11. Primo videndum est quid ope­ retur Spiritus Sanctus in singulis; inde apparebit cur addatur in ista exorcismus olei. Iubet recedere diabolum a catecumino, qui adhuc pro mortuo deputatur, quia nondum est baptizatus. Chrismalis unctio sanctificat iam viventem ex mortuis. Oleum pro infirmo medelam praestat sauciatis. Unde in eadem: « Ad evacuandos omnes dolores omnesque infirmitates, omnem aegritudinem corporis ». Ae­ gritudinem sequitur dolor, dolorem consolatio. Paraclytus conso­ lator interpretatur. Qui mortuus est, non dolet, quia non sentit; quem non sequitur consolatio. Qui in Christo sanctificatur per conresurrectionem, non eget consolatione ex dolore. 12. Nunc transeundum est ad principalem consecrationem chri­ smatis. Ipsa enim dicitur principalis, quia ad eius ■unctionem prin­ cipalis spiritus tribuitur. Habet enim officium per se. Inchoatur a « Sursum corda »; finitur: « Per Dominum nostrum Iesum Christum, 34-35 « N obis quoque peccatoribus », etc. Liber sacram., CCXVII, 887-889 1-3 Sacram, gregor., 77, 5 10-11 Sacram, gregor., 77, 5 17-22 Sacram, gregor., 77, 6-11; Ordo rom. I , Suppi., 31, PL, 78, p. 952; Append. I l l , 7, p. 9621*5

III: A(-17)F8(17-)DP3 - 32 quem P3 36 in ea] hac, lift, a a. m. in ras. A 37 ibi, sed corr. D 39 olei natura] inv. D 40 perstruxim us, sed corr. A 1 tangam us] adiungamus D 1 Sanctum] a. m. suppi. D 6 inde] unde, in ras. D 17 principalis 2°] principalem P8 I.I*: OP5P6LRN - 32 protestatus L 34 destruxit P5P6R distruit N 39 in] om. P5 5 Primo videndum ] providendum RY 10 medellam OPs P6(sed corr.)TL(sed corr.) 16 Nunc] autem add. L 17 quia] qui O 19 Christum] filium tuum add. O 2 Sanctum] om. S II: GS - 35 consecrationis] liti, nis e. m. suppi. S 5 non] suppi. S

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

13-19

D e o ffic io f e r . v i n c e n a D o m i n i

71

qui tecum vivit ». Consecratur in eo loco ubi pacem inter nos sole­ mus dare, hoc est opus gratiae Domini, ut pax et concordia regnet in nobis. Ut Isidorus ait: « Olea est arbor pacis insignis ». + Haec pax praefigurata est olim in areha Noe, ut verba eiusdem consecra­ tionis testantur dicendo: « Et cum mundi crimina diluvio quondam expiarentur effuso, similitudinem futuri muneris columba demon­ strans, per olivae ramum pacem terris redditam nuntiavit ». 13. Hic non solum oleum, sed et balsamum consecratur. Balsami arbor est una aromatum quae sunt odoriferae, ut idem Isidorus: «Aromata sunt quaeque flagrantis odoris, quae India vel Arabia mittit sive Italiae regiones. Nomen autem aromata traxisse videntur, sive quia aris imposita divinis invocationibus apta videantur, seu quia sese aeri inserere ac misceri probantur ». + Odor balsami in oleo opinio­ nem bonarum virtutum late dispersam, operante gratia Spiritus Sancti, demonstrat. Additur oleo balsamus, quia nitet in vultu Chri­ sti caelestis splendor. Unde Hieronimus in psalmo x l i i i i 40 ad Principiam 1 virginem: « Virgo de virgine, qui non ex voluntate viri, sed ex Deo natus est. Nisi enim habuisset in vultu quiddam oculisque sidereum, numquam eum statim secuti fuissent apostoli, nec qui ad comprehendendum venerant, corruissent ». -+- Ipse nitor exhila­ rat, operante gratia Dei, vultus electorum, ut cum magna delecta­ tione eorum actus imitemur. 14. Unde praesens oratio: « Nam et David prophetico spiritu gra­ tiae tuae sacramenta praenoscens, vultus nostros in oleo exhilaran­ dos esse cantavit »; et paulo post: « Haec olei unctio vultus nostros

20

25

30

35

40

22 E ty m o lo g ia e , 1. X V II, c. 7, P L , 82, p. 618C 23-26 S a c ra m , gregor., 77, 7 28-32 E ty m o lo g ia e , 1. X V II, c. 8, 1, P L , 82, p. 620B 35-39 Epistula 65, A d P r in c i p ia m v ir g in e m , siv e e x p la n a tio p s a lm i X L I V , 8, PL, 22, p. 627 2-5 S a c ra m , gregor,, 77, 7.8*235

III: PsDPs - 22 insignis] signum P8 23 olim] o. m . s u p p i, in m a rg . D 23 in] om . P3 27 oleo, se d a . m . corr. P8 28 Isidorus] ait a d sc r . D 29 fra­ grantis P8 fragantis, se d corr. i n fraglantis D 33 dispersa P3 34-35 Chri­ sti caelestis] in v ., se d c u m s ig n is c o n v e rsio n is P8 35 x l i i i D 36 ex] om . P3 37 habuisset] a . m . s u p p i, i n m a rg . D 39 venerunt P8 1 im itetur P3 2 gratiae tuae] s u p p i. D I.I*: OP5P6LRNC(36-) - 20 Consecratur] enim a d d . L 23 praefiguratum O 25 effusio P5 25 muneris] numeris, sed a . m . corr. i n mumeris N 25 co ­ lumbam L 29 fragrantis O fraglantis, ex a . m . corr. P5 31 videbantur P5 34 balsam um Pe 34-35 quia n itet - Hieronimus] o m . OPsTH 37 quidam, se d a . m . corr. L quoddam RY 40 operantem L R 40 Gratiae L 1 im i­ tem ur] m ittem ur C II: GS - 34 dem onstrant, e c o rr. e. m . S 40 dilectione S

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

L i b e r o f f i c i a l i s , 1. I , c . 1 2 , 1 5 - 2 0

1 5 -1 7

iocundos efficit ac serenos ». Vultus nostros manifestationem operum nostrorum intellegimus. 15. De qua re Agustinus in psalmo cente­ simo quarto: « Gratia quaedam, quae est hominum ad homines, per­ spicua ad conciliandum sanctum amorem, oleum dicitur in nitore divino, et quoniam excellentissima in Christo apparuit, totus orbis io eum diligit »; et paulo post: « Tanta enim eius est gratia, ut multi qui in eum non credunt, laudent eum, et propterea dicant nolle se in eum credere, quia nemo potest hic implere quod iubet. Laudando impediuntur, qui in illum vituperando seviebant. Amatur tamen ab omnibus, praedicatur ab omnibus, quia excellenter unctus, ideo 15 christus ». 16. Sequitur exorcismus olei. Ut Isidorus: « Exorcismus grece, latine coniuratio, seu sermo increpationis est adversus diabolum, ut discedat », et concluditur sic: « Per Dominum nostrum Iesum Chri­ stum, qui venturus est iudicare vivos et mortuos ». Illo inunguntur 20 catecumini, ut, si quae maculae inhaeserunt corpori aut menti, post­ quam ad scrutinium accesserunt, recedant et munimentum deinceps habeant per hanc unctionem; ut non possit diabolus repedare. 17. Verba orationis haec demonstrant dicendo: « Ut, si quae illis adversantium spirituum inhaesere reliquiae, ad tactum sancti olei 25 omnes abscedant; nullus spiritalibus nequitiis locus, nulla refugis virtutibus sit facultas », et reliqua. Haec increpatio sive coniuratio ad diabolum digna est habere iudicium novissimum, in quo iudir,

15-15 E n a r r a tio in p s . C 1 1 I (non: C I V ) , Sermo III, 13, PL, 37, pp. 136916-18 E ty m o lo g ia e , 1. V II, c. 19, 55, P L , 82, p. 257A 18-19 S a c ra m , gregor., 78, 2, p. 47 23-26 Ibid., 78, 1*13 1370

III: P8DP3 - 7 quaedam] s u p p i. D 7 ad] s u p p i. P8 8 in] vel a a d sc r. D o m . P3 11 credent, sed a . m . corr. P8 11 se] om . P3 11-12 in eum credere] in v . cr. i. e. D 13 qui] quia P8 13 seviebant] serviebant, se d a. m . corr. P3 14 omnibus I0] bomnibus P8 hominibus D 14 unctus] est a d sc r. P8 14 ideo] id est P8 17 adversus diabolum] om . D 22 repe­ daret, sed a . m . corr. D 23 dem onstrat P8 (sed corr. a . m .) P3 26 et reli­ qua] om . Ps 27 iudicaturi] a . m . corr. i n iudicandi D vel iudicandi a sd c r. e. m . P3 I.I*: OP5P6LRNC - 5 m anifestationes L R 9 excellentissim um RY 13 amator C 14 omnibus 7°] hominibus C 14 praedicatur ab omnibus] om . L R 14 omnibus 2°] om inibus 0 hominibus HC 14 quia] qui OP6 TH 22 habeant] p o s t v b . unctionem p o s. R Y 22 possit li tt . it a . m . i n r a s . Ps 22 diabolus] denuo a d d . RY 24 spiritum, a . m . s u p r a v e rs. 0 24 reliquae C 24 sancti olei] in v . C 27 iudicium novissim um ] in v . RY II: GS - 5 effecit S 19 iniunguntur S 20 adheserunt S 24 sancti] om . S

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

18-20

73

D e o ffic io f e r . v i n c e n a D o m i n i

caturi sunt mortui et vivi « et saeculum per ignem »; ibi se scit po­ tissimum diabolus damnandum, illius tremore undique concutitur. At qui iam resurrexerunt et vivunt cum Christo, illi audiant bona 30 sibi promitti: « Per eundem qui vivit et regnat Deus cum Patre in unitate Spiritus Sancti ». 18. Tres memoratae consecrationes ex una atque eadem sub­ stantia fiunt, id est ex olei liquore. Sic namque Spiritus Sancti sub­ stantia una, qui tamen dividitur multiformiter per gratiam donorum 35 suorum: alii datur sermo sapientiae, alii sermo scientiae, alii fides, alii gratia sanitatum, et reliqua. Haec videntur nobis habilia esse ad dilucidandas consecrationes nostras. Sermo sapientiae bonam conversationem tenet, eorum scilicet quibus loquitur praesens apo­ stolus: S i c o n s u r r e x i s tis 1 c u m C h r is to , q u a e s u r s u m s u n t q u a e r ite , u b i 10 C h r is tu s e s t i n d e x te r a D e i s e d e n s , q u a e s u r s u m s u n t s a p i t e . Hunc sa­ porem gustavit qui ait: G r a tia D e i s u m i d q u o d s u m . 19. Ecce habes oleum. Addatur sermo scientiae. Scientia ad doctrinam pertinet; quoniam in illa laboravit Paulus, propterea subiunxit: E t g r a t i a e iu s i n m e v a c u a n o n f u i t . Habes et balsamum. Ubi haec duo coniuncta 5 fuerint, perfectum faciunt servientem. 20. Sequitur: alii fides. Fidem in promptu ad duo opera introducimus: ad expulsionem videlicet, ut apostolus: S i h a b u e ro f id e m , i t a u t -m o n tes t r a n s f e r a m , et ad mu­ nimen, de quo dicitur: S u m e n te s s c u tu m f id e i. Habes exorcismum 36-37 Cfr. I C o r., 12, 8-9 40-1 C oi., 3, 4-5 Ibid. 8 I C or., 13, 2 9 E p h ., 6, 16

1-2

2 I

C o r.,

15, 10

28 Ibid:, 78, 2, p. 4732*40

, III: A(40-)P8(-40)DP3 - 28 ubi P3 29 diabolus] a . m . s u p p i. D 29 tre­ more] timore, se d a . m . a d se r. vel tremore D 30 surrexerunt D 31 eun­ dem] dominum nostrum Iesum Christum a d d . P8 31 cum Patre] o m . P8 32 spiritu P8 34 id est] s u p p i. D 34 namque] v iv it a d se r. a . m . D 35 una] est a d se r. P8 35 qui] que, ex corr., P8 37 habilia] am abilia P3 39 sci­ licet quibus] in v . P8 39 loquebatur D 4 in] a . m . s u p p i. A 7 duo] tuo P3 9 S u m e n te s sc u tu m ] sum tum , sed e p a r te corr. P3 I.I*: OP5P6LRNC - 28 mortui et vivi] i n v . LR 28 se] o m . R 28 se scit] suescit L 30 A t qui] atque O 30 surrexerunt Ps 34 liquore] lo ­ quere O 34 sanctus R 36 alii sermo scientiae] om . C 38 diludandas O dilucidandos L (sed corr.)R 40 s i c o n su r re x is tis ] sicut resurrexistis O 40 conresurrexistis HN 40 s u n t ] om . R 40-1 q u a erite - su r su m su n t] s u p p i, i n m a rg . O o m . C 1 dexteram OPsR 5 dua C 6 servientem ] servitutem PsRC 8 m ontis, se d e. m . corr. S II: GS - 28 scit] sit S 30 surrexerunt S

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

74

L i b e r o f f i c i a l i s , 1. I , c . 1 2 , 2 1 - 2 7

2 1 -2 3

io olei, ut ipsa verba testantur dicendo: « Si quae inhaesere reliquiae adversantium [spirituum], ad tactum sanctificati olei huius absce­ dant »; et iterum: « Nulla refugis virtutibus sit facultas ». 21. Sequi­ tur: alii gratia sanitatum. Habes oleum pro infirmo. Yerba huius orationis demonstrant, non solum necessariam esse medicinam cor­ is poralem, sed potius spiritalem, dicendo: « Tutamentum mentis et corporis ». Peccatis infirmatur mens, gratia Domini sanatur. 22. Sine istis, ut reor, nullus aulam caelestis regni intrat, id est nisi habeat conversationem bonam et doctrinam sive verbis sive moribus, qui non possunt abscondi, dicente apostolo: S i m i l i t e r autem 20 e t f a c ta

b o n a m a n i f e s t a s u n t, et q u a e a lit e r s e h a b e n t, a b s c o n d i n o n

nisi habuerit fidem, sine qua nemo potest placere Deo; nisi habuerit cotidianam gratiam curationum, quia cotidie peccamus. Quapropter haec praecipue a sacerdotibus imprecantur per ministrationem olei, ut omnes generaliter accipiant, quia, nisi ea dederit *.:> gratia Dei, non sunt habiles regno Dei. 23. Sequentia dona non omnes omnia hic possunt habere, sed per multos divisa sunt. Qui tamen non creduntur divisi a regno Dei, quamvis non habeant operatio­ nem virtutum, id est ut signa faciant et daemones eiciant; sive non habeant prophetiam, ut secreta scripturarum revelent, aut futura ad praedicent; sive non habeant discretionem spirituum aut genera lin­ guarum vel interpretationem sermonum. Non erunt extorres a regno caelorum, dummodo habeant fidem quae per dilectionem operatur. p o ssu n t;

19-21 I T im ., 5, 25

10-12 Sacram, gregor., 78, 1-2*32

III: ADP3 - 15 m entis] » . P3 16 dei A 19 autem] om . P3 20 fac 25 habiles] hamabilès P3 25-26 omnes omnia] in v ., sed cu m s ig n is conv e rs. D 26 hic] om . D 27 habeant] litt. a 2° s u p p i., et p o s t h. vb. r a s .1 h a ­ bet D 29 habeant] litt. a s u p p i. D 30 praedicent] praedi||cant D 30 descretionem P3 31 interpretationum P3 31 erunt] tàm en a d sc r. A I.I*: OPôPeLRNC - 11 huius] huc, sed corr. in hinc L 13 oleum] oleo P5 litt. um in ra s . T 15 m entis] m eritis C 16 corporis peccati. R 16 dei Pô 19 possunt] valeant R Y. 19-21 abscondi - n o n p o ss u n t] in m a r g . s u p p i. O 22 cotidianum Pô 26 omnia hic] s p a t.10 O 27 diviso O divisa RY(eed co rr.) 27 operationum O 29 prophetiae, e corr. L 29 futuram NC 30 aut] ut OPôT(sed e. m . corr.JH 31 interpretatio OR interpretatione Pô 32 fidem] om . RY II: GS - 18 conversationem bonam] in v . S 22-23 curationum - Quaprop­ ter] s u p p i, in m a rg . G 25 habiles] amabiles, e corr. e. m . S 27 operatio­ num S A

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

24-27

D e o ffic io f e r . V i n c e n a D o m i n i

75

24. Diximus, Deo propitio, quo in loco consecretur oleum, et quid in significatione contineat. Restât ut dicamus aliqua de ordine consecrationis iuxta notationem sacramentorii et libelli qui dicitur 35 Romanus ordo. 25. De oleo pro infirmo sic continetur in sacramentorio: «Ante quam dicatur: Per quem baec omnia, Domine, semper bona creas, levantur de ampullis quas offerunt populi, et benedicit tam domnus papa quam omnes presbiteri ». In Exodo scriptum est ut populi offe- 411 rant oleum, dicente Domino: P r a e c i p e f i l i i s I s r a h e l u t o ffe r a n t t i b i o le u m d e a r b o r ib u s o l i v a r u m p u r i s s i m u m . 26. Quando a populis offer­ tur, simplex liquor est; per benedictionem sacerdotum transfertur in sacramentum. Haec administratio significat debere adesse terre­ nam administrationem spiritali. Unde dicit Paulus: S i n o s v o b is s p i - -, r i t a l i a s e m in a v im u s , m a g n u m e s t, s i v e s tr a c a r n a li a m e ta m u s . « Bene­ dicit tam domnus papa quam omnes presbiteri ». Mos est romanae ecclesiae ut in confectione immolationis Christi assint presbiteri, et simul cum pontifice verbis et manibus conficiant. At, quia in ipsa periocha concluditur consecratio huius olei, oportet ut, simili modo 10 sicut et cetera, cum pontifice presbiteri oleum conficiant. 27. Dicit libellus romani ordinis de consecratione chrismatis: « Continuo duo acoliti involutas ampullas cum sindone alba de sirico, ita ut videri possint a medio, teneant in brachio sinistro »; et paulo post: « Ante quam benedicat, . halat ter in ampullam »; et iterum: 15 «Ampulla autem quae cum chrismate est, statim ut benedicta fuerit, 1-2 E x ., 27, 20

5-6 I C or., 9, 11

37-40 S a c ra m , gregor., 77, 4 7-9 Cfr. O rdo ro m . I , Suppl., V III, 48, PL, 78, pp. 958-959A 12-18 Cfr. O rdo ro m . I , Suppl., V, 31, PL, 78, p. 952AB; Append., II, 7, p. 962B-D 39

III: ADP3 - 34 in] om . A 34 dicamus] audiamus A 37 oleo] ordine, se d d u o b u s p u n c tis s u p r a litt. r a d s c r ip tis D 37 si, se d corr. A 39 levan ­ tur, sed corr. i n laevantur A 39 de] eras. A 39 ampullq, e corr. a . m . A 39 benedicit tam ] benedictam , sed a . m . corr. i n benedicunt tam P3 39 dom i­ nus A 6 seminamus P3 6 benedicunt, e corr. P3 9 At, quia] ad qua, se d e. m . a d sc r. vel atque P3 10 pariocha P3 10 olei] ut a d d ., sed expunx. D I.I*: OPs P6LRNC - 37 sic] si RNC 2 de a rb o rib u s o liv a r u m ] om . P5 2 a populis] apostolis OP5 vel a populis apostolis H 3 per] om . 0 6 ve­ s tr a ] usuram 0 7 dominus OP5P6 domnos T 8 confectionem LR 9 A t] ut LR 14 ut] om . C 15 alat L(eorr. a . m . i n anelet)R II: GS - 37 continet S

40 papa] pontifex S

7 papa] pontifex S

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

76

Liber officialis, 1. I, c. 12, 28-32

28-29

operitur, ut a nemine nuda videatur, sed, tenente eam acolyto, omnes per ordinem salutent, quam episcopus et diaconi prius salutent ». 28. Si enim praesens ordo, ut scriptum est, non agitur, frustravit 20 scriptor laborem operis sui. Si enim agitur, frustra agitur, nisi ali­ quid contineat in sacramento. Libet primo dicere de hoc quod dicit: « Halat ter in ampullam ». Halitus ab interioribus et secretis pro­ cedit ad publicum, et vocatur spiritus. De quo Esaias: Q u ie s c ite a b h o m in e c u iu s s p i r i t u s i n n a r ib u s e iu s e st. Pontifex per spiritum suum 25 substantiam Spiritus Sancti nuntiat in corpore assumpto a divini­ tate inhabitare, cuius adventu renovata sunt omnia. 29. Ampulla cum chrismate quodammodo corpus Domini ex virgine Maria as­ sumptum significat. Quod ante quam transiret ad altare crucis, aliquo tempore coopertum erat, et aliquo nudum. Primaevo tem30 pore coopertum erat, quando ita fugit in Aegyptum regem Herodem, quasi non esset rex regum et dominus dominantium; quando ita portatus est ad templum, quasi non esset omnipotens; quando ita, regredientibus parentibus ab Hierusalem, requisitus est inter co­ gnatos et notos, quasi non esset ubique; quando ita inventus est in 35 templo sedens in medio doctorum atque audiens et interrogans, quasi non esset fons sapientiae; quando ita subditus parentibus, quasi non esset auctor parentum. In istis omnibus coopertus latebat. Ope23-24 I s ., 2, 22*17 I I I : ADP3 - 17 op eritu r] o p eria tu r, e corr. A litt. o su p e r scr. P3 17 aco ­ ly to ] ad acolito P3 18 quam episcopus] episcopus p resb iteri, a. m . i n r a s .8 A 18 épis, e c o r r .(ï) p ro eps P3 21 co n tin ea t] s u p p i. D 24 i n n a r ib u s eiu s e st ] in v . e. i. n ar, ei. D 30 regem H erodem ] in v . D 31 esse, se d corr. P3 31 q u an to D 32 esset] esse, sed corr. P3 34 n ato s, sed corr. A 35 a t ­ que] om . D 35 et] a tq u e P3 36 sub d itu s] e ra t a d sc r. a. m . A L I* : OP5P6LRNC - 17 u t a nem ine n u d a] a . m . in ra s . N 17 nom ine C 17 te n e n t C 19 u t] sicu t a dd: P s 19 u t scrip tu m ] in scrip tu m C 19 fru ­ s tra v it] fru stra u t O 20 enim ag itu r] in v . Ps 22 a la t L(eorr. a. m . in an elet)R 22 H a la t te r] h a la ttu r O 22 te r] ite r P s 22 H alitu s] h a b i­ tu s O h an elitu s, e corr. L 22 p rae ced it NC 23 et] ta m en L 24 eiu s est ] in v . L 25 assum pto] assu m p ta, e corr. p ro lect. in c . R 25 ad d iv in i­ ta te m R Y 26 am pu lam , corr. in am p u llam L 27-29 quodam m odo - coo­ p e rtu m era t] p o s t verba 29 coopertum e ra t p o s. Ps 29 coopertum ] quo o p ertu m OP6 29-30 et aliquo - coopertu m era t] om . OH 30 coopertum ] quo o p ertu m P s 30 era t] om . Ps 30 ita ] e. m . s u p p i. R 30 regem ] p ro p te r p r a e p . R Y 31 quasi] quia L 32 ita ] illi L 33 reg red ien tib u s] litt. regred i n ra s . Ps 33 ab] a d C 35 atq u e] a u t que O 36 su b d itu s] su b d itu r O est a d d . H 37 istis] his R Y I I : GS - 17 operietur, se d corr. G 17 n u d a v id e atu r] in v ., se d c u m sig n , conv: G 27 in h a b ita ri G

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

30-32

De officio fer. v in cena Domini

77

rimentum erat sindo alba, per quam non incongrue possumus intel­ legere mundissimam specialiter conversationem eius, qua indutus fuit ab initio. 30. Nudum erat, postquam coepit miracula facere, quae ultra hominum opera erant, unde Nichodemus: N e m o p o te s t h a e c s ig n a fa c e r e q u a e t u f a c is , n i s i f u e r i t D o m i n u s c u m eo, simulque praedicare et Deum se demonstrare, ut inquit: E g o et P a t e r u n u m s u m u s . Nisi intellegeret Petrus hoc dictum esse de divina natura, non diceret: T u es C h r is tu s f iliu s D e i v i v i . At, postquam transivit ad altare crucis, id est ad immolationem, quasi ad consecrationem epi­ scopi, ipse est enim summus pontifex, qui se ipsum obtulit Deo Pa­ tri, aliqua parte temporis nudum corpus suum demonstravit. Quae pars ad memoriam reducitur per ampullae nuditatem, quam epi­ scopi et diaconi salutant. Thomas, qui misit digitos suos in fixuram clavorum et manus in latus, et dixit: D o m i n u s m e u s et D e u s m e u s , nudum salutavit corpus Christi. Nuditatem eius dicimus manifesta­ tionem praesentiae corporalis. Similiter qui manducaverunt et bibe­ runt cum illo, postquam resurrexit a mortuis. 31. Ast, postquam salutata est a pontifice et ministris altaris, ampulla cooperitur, ut a nemine nuda videatur. Cooperta tamen salutatur ampulla: Chri­ stus nempe, postquam praesentiam suam eis secundum suam dispo­ sitionem praebuit, quos voluit esse testes suae resurrectionis, ascendit in caelum et invisibilis hominibus factus est, ut ipse testatur: E x i v i

ω

5

ω

«

a P a t r e e t v e n i i n m u n d u m . I t e r u m r e lin q u o m u n d u m e t v a d o a d P a - 20 tr e m . Quod est aperte dicere: Visibilis apparui hominibus, rediens ad Patrem invisibilis ero. Quamvis praesentiam eius corporalem non videamus, tamen venerando eam cotidie salutamus. 32. Quia tetigimus ad dilucidandum de ratione olei, rnunc pla­ cet dicere quare, si Dominus dederit, amittamus « Gloria Patri et

1-2 I o ., 3, 2 19-21 I o ., 16, 285*17

3-4 I o ., 10, 30

5 M a tth ., 16, 16

25

11 I o ., 20, 28

I I I : ADP3B(24-) - 1 hom inum op era e ra n t] hom inem o p ere ra n t D 4 es­ set D 5 tr a n s it D 14 A st] litt. s era s. P3 15 m inistris] eius add. D 15 am p u lla a lta ris D 17 eis] s u p p i. D 22 p rae sen tiam eius] in v . D 25 am isim us D I .I * : O P5P6L R N C - 38 sindone L R 1 u ltra ] nulli, a . m . a d sc r. L 1 opera e ra n t] o p e ra ra n t L R 2 n i s i ] ni L 3 D eum ] dom inus O 4 esset Pe 7 sem et P5 10 qui] litt. qu i n r a s .i N 10 in] i n r a s . N 10 fixuram ] fi­ g u ram 0 (ei s u p r a litt. g a d sc r. s)P 5T H L R N (hii. f in r a s .)C 14 A st] a t C 17 eis] eius C 23 ta m e n v enerando] in v . O R 23 sa lu ta m u r O 24 d i­ lu c id an d u m ] dilucidas O dilu cid an d am H 25 am isim us RY I I : GS - 38 quam ] nos a d d . S 5 ad] de G 11 m an u m G 14 surr e x it S 14 A st] a t GS

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

73

Liber officialis, 1. I, c. 12, 33-34

33

Filio et Spiritui Sancto ». Triduo iacuit Dominus in sepulchro secun­ dum evangelium, quod dicit: S i c u t f u i t I o n a s i n v e n tr e c e ti tr i b u s d ie b u s e t tr i b u s n o c tib u s , s i c e r it f iliu s h o m in is i n

c o r d e te r r a e tr i b u s

Quod ita Agustinus in libro primo Quae30 stionum evangeliorum: « Sextae feriae diei partem qua sepultus est, cum praeterita nocte pro nocte et die accipiens, hoc est pro toto die; sabbatum nocte et die; et noctem dominicam cum eodem die M u­ cescente, ac per hoc accipiendo partem pro toto, habes triduum et tres noctes ». -+- 33. Triduanam sepulturam eius ad memoriam redu35 cimus, quam non recolimus caelebrando, nisi addatur cum sexta feria et septima quinta. Dominica enim nox in magna gloria caelebratur, ut liquet omnibus qui morem nostrae ecclesiae tenent. Unde Agustinus ex sermone ad populum in vigiliis paschae: « Deinde sab­ bati dies, a sua nocte incipiens, finitus est vespere incipientis noctis « quae pertinet ad Mtium dominici diei, quoniam eam Dominus suae resurrectionis gloria consecravit. Illius itaque noctis ad initium donfinici diei pertinentis hunc istam solempnitatem memoria caelebramus ». + Si iuxta Agustinum gloria fuit resurrectio, nempe mors et sepultura humiliatio eius est. Si se exinanivit, iuxta apostolum, 5 postquam servi formam accepit, quanto magis cum factus est Patri o b o e d ie n s u s q u e a d m o r te m , m o r te m a u te m c r u c is . Per tres. contid ie b u s et tr i b u s n o c tib u s .

27-29 M a tih ., 12, 40

6 P h il ., 2, 7-8

29-34 Q u a estio n es e va n g elio ru m , 1. I, vii, P L , 35, p. 1325 (... accipias... to to die; sa b b a ti noctem e t diem ...) 37-3 S erm o O G X X I , In vigiliis p asch ae I I I , P L , 38, p. 1090 (... quoniam eum D om in u s... is ta so lem n itate m em oriam ce­ lebram us) *312

I I I : ADP3B - 26 sp iritu , sed a . m . corr. A 30 se x ta feria P3B (V I.) F (sed corr.) 31 pro nocte] om . B 31 est] a . m . s u p p i. D 31 to ta B 31 die 2°] et to ta n o ||te a d scr. a . m . A 32 nocte] no ctem A 32 die I 0] diem A 33 p a r D 35 recolim us] reliquim us P3 36 nox] om . B s u p p i. F 37 liq u et] aliqui ex B F 37 m ortem , sed corr. P3 37-38 U nde A gustinus vigiliis paschae] a . m . s u p p i, i n m a rg . D (au g u stin i) 2 m em oria] ad m em o­ riam B F 3 Si] at(corr. p ro ac) si A 5 p o stq u am ] litt. quam s u p p i. P3 I.I* : 0PsP6LRNC - 26 trid u e R 27 f u i t ] om . Ps a . m . s u p p i, p o st v b . I o ­ nas L 28 sic e rit ■ n o c tib u s ] om . PsH 31-32 accipiens - e t die] o m . P5 32 e t 2 °] e. m . s u p p i. R 32 eadem P5 33 ac] a t L R 33 trid u u m ] triu m L (sed a . m . corr.)R 37 m o rtem HC(sed a . m . corr.) 38 in] o m . P s 1 dom inica C 2 p ertin en te s O 2 m em oriam C 3 fu e rit L R 5 se rv i form am ] in v . L R I I : GS - 1 dom inice G 2 nunç] nos S 4 est] fu it, sed a d scr. vel e st G 5 postq u am ] p er quem S

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

34

De officio 1er. v in cena Do mini

79

nuos dies, id est quinta feria, sexta feria, septimaque, triduanam sepulturam eius caelebramus, ac per hoc, ut compaginemur humi­ litati sepulturae eius, amittimus excelsa nostra, id est « Gloria Patri » et campana signa, sive alia, quae congruentius tractabuntur, cum ad dilucidandum ea perventum fuerit. 34. Scriptum est in libello qui praetitulatur de Ordine romano, cuius exemplar non inveni Eomae, quod reservandum sit de cor­ pore Domini usque in crastinum. Quod superfluum esse compertum est. In isto enim die consummatur agnus typicus, consummaturque modus communicationis qui ea die celebratus est a pransis di­ scipulis, consummaturque vetus sacramentum per calicem quem primo porrexit Dominus discipulis suis, Deo gratias agendo quod vetera transitura erant et ventura nova, quae debemus expectare usque in resurrectionem Domini.1 Ratione suprascripta potius est consummandum corpus quam reservandum. Praecipue cum Domi­ nus dicat: N o n b ib a m a m o d o d e h o c g e n im i n e v i t i s u s q u e i n d ie m il l u m ,

10

15

20

c u m i l l u d b ib a m v o b is c u m n o v u m i n re g n o P a t r i s m e i.

22-23 M a tth ., 26, 29

12-14 Cfr. O rdo ro m . I , Suppl., V, 31, P L , 78, p. 952C. A ppend. I I vero, 7, p . 962D, p lane silet de reservando corpore D om ini in feriam V I; O rdo ro m . a n tiq ., p . 56B; 67C* 14

III: ADP3B(-20) - 7 feria 2°] om . D 7 septim amque P3 8 hum ilitati] om . P3BF 9 sepulturam P3(sed c o rr.) B 10 campanç, ex eorr. A eampanas D 11 fuérit] D e corpus domini reservandum in m a rg , a d sc r. P3 x im . Quod corpus domini observandum sit a d in s ta r titu li a d d . B F (De eo quod...) 12 pretitulabatur BF 13 non] era s. B om . F 13 Romae] p o s t h. vb. ra s . to tiu s fere v e rsu s B(■>. TTt opinor, propter mulierum imitationem dicit romanus libellus non portari hac nocte ante evangelium aliud nisi timiama, sive quia dubitat utrum iam carnem suam plenam munere lucis revexisset ab inferis Dominus. Hoc tantummodo obtulerunt mulieres. 9. Illis locutus est angelus dicens: p o lite expavescere; le s u m qu aeritis s N a za re n u m , cru cifixu m ; su rrex it, non est hic. in sequentibus mani­ festatur affectus mulierum: A t 'llae exeuntes, fu gerunt de m onu m en to,

io

in va sera t en im eas trem or et p a vo r; et n em in i quicquam d ix eru n t; tim e ­ ban t en im . Quod ita Beda super Marcum: « Merito movet quomodo Marcus scribat: E t n e m in i quicquam dix eru n t, cum dicat Lucas: E t regressae a m onu m en to, n u n tia veru n t haec o m n ia illis undecim , et cete­ r is om nibu s; similiter Matheus: E t ex ieru n t de m onum ento cum tim ore et gau dio m agno, currentes n u n tia re d isc ip u lis eiu s ; nisi intellegamus

ipsorum angelorum nemini a s a c rific in m

re v i­

7 e n im ]

^ 9 cum ] u t C

O P sP eT H L R

Ο Ρδ

3

17 e r a t]

17 c o rp o ris L R S

16 e a ru m

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

S

1 1 -1 2 .1 - 2

D e m is s a in n o c t. p a s c h . e t d e o c to d ie b u s n e o p h y t.

161

pus Domini. « Sanctus, sanctus, sanctus », cantant, quod est ange­ lorum cantus, quia angeli non tacuerunt de eius resurrectione, sive iste qui modo locutus est in Marco, sive illi quos Iohannes narrat so sedentes u n u m a d c a p u t et u n u m a d pedes. 11. Yice mulierum iterum « Agnus Dei » reticent cantores. « Agnus Dei, dicit, qui tollis peccata mundi, miserere nobis ». Maria dicebat hortolano: D o m in e, s i tu s u s tu lis ti eum , d icito m ih i u b i p o s u is ti eum . Quem credebat furto sublatum, non credebat tollere peccata mùndi, ac propterea audivit, *5 quando voluit Dominum tangere: N o li m e tangere, n on du m enim ascen di a d P a tre m m eu m . 12. Sacerdos, vicarius Christi, implet offi­ cium suum. Dubitantibus apostolis de suà resurrectione, timentibus mulieribus et nihil dicentibus, angelorum concentus clamat Christum resurrexisse a mortuis. Christus ipse per suam gloriosam apparitio^ so nem nianifestum se facit quibuscumque vult. X X X II -

Dé

octo

d ie b u s

n eo fy to bu m

1. Dicit Agustinus ad Ianuarium: «Haec de scripturis firmis­ sime tenentur, id est pascha et pentecostes; ut quadraginta illi dies ante pascha observentur, ecclesiae consensio roboravit; sic etiam’ ut 35 octo dies neofytorum distinguantur a ceteris, id est ut octavus primo concinnat ». + 2. Octo officia quae fiunt in commemoratione neo-

I o .,

18

Is„

20,

15

18 p.

957C

6, à;

A p o c ., 4 , 8 I o ., 2 0 ,

2 6 -2 7

M a r e .,

20

1 6 , 5 -7

I o .,

2 0 -2 1

20, 12

2 3 -2 4

17

L ib e r .j a c r a m ., C C X V I I , 8 7 5 2 2 - 2 3 S a c ra m , gregor., 1 ,

2 1 -2 2

O rdo ro m . I , S u p p i . , 4 5 , P L , 7 8 , G lo ria i n ex celsis D eo:

33 . C fr. h y m n u m

« D o m in e D e u s F iliu s P a tr is . Q u i to llis p e c c a ta m u n d i, m is e re re n o b is » In

L ib e r sa c r a m ., L X X Y , 3 2 9 ; Scurram, gregor., 8 7 , 3 A d I a n u a r iu m , c . 1 7 , n . 3 2 , P L , 3 2 , p . 2 2 0 ( . . . c o n c i n a t )

p ra e fa tio n e ?

s tu la

55,

2 9 -3 0

3 3 -3 7 E p i ­

I I I : ADP3Q - 2 0 is ti P 3 Q F 2 0 q u i] q u o p 3 Q (eed e. m . c o ir .) F 2 2 re ti­ c e n t]. r e t in e n t P 3 2 2 to llit D 2 3 n o b is] m e i A 2 7 - 2 8 im p le t officium su u m ] in m arg. s u p p i. D 2 8 tim e n tib u s ] d u b ita n tib u s , sed a d se r. s u p r a v e ts , v e l d ic e n tib u s D 3 1 sese, e c o r r . A 3 1 v u lt] a . m . s u p p i. D 3 5 con­ s e n s it D 3 6 u t o c ta v u s ] o m . Q F 3 7 ç o n c in n a t] lift, η 2° d elev . A con­ c in a n t, corr. in c o n c in a t P3 I.I* : O P5P6L R N C fu rtu m

H

p le v it)

R Y

re x is s e

ΡβΤ

ço rr.

Pe

II:

GS -

11 —

om .

20 m o d o ]

26 deum

2 7 - 2 8 o ffitio (e a : c o r r . 31 36

P 6 T H L R N (e

-

2 5 a u d iv i C

fe c it

L R

d is tin g u n tu r

31 C

pro

P5

23

L

h o rta la n o

27 im p le to L

o ffitiu m )s u o R

v o lu it

36 u t]

L R

om .

35

24 fu rtim

P5

(sed a . m . corr. i n

C

im ­

o ffio io s u o Y c o n s e n s io ]

O P sP eT H L R

30 su r -

c o n fe s s io ,

sed

37 c o n c in a t O P s

c o r i· .) C 20

n a rra n t

S

Amalàrii Opera - & 3SL

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

»

5

io

io

3 -4

L i b e r o f f i c i a l i s , 1. I , c . 3 2 , 3 - 6

162

fytorum, distinguntur a ceteris sequentibus usque in pentecosten. Primum habet duas laudes, id est alleluia, « C o n f i t e m i n i D o m i n o » et tractum « L a u d a t e D o m i n u m , o m n e s g e n t e s ». Octavum habet duas lau­ des, id est duo alleluia, « Haec dies » et « L a u d a t e , p u e r i , D o m i n u m », quod non fit in ullo sabbato alio usque in pentecosten. Sex medii habent responsorium et alleluia. « Prima ergo vita », ut qui supra ad eundem, «non fuit sempiterna peccanti; requies autem ultima sempiterna est, ac per hoc et octavus sempiternam beatitudinem habebit, quia requies illa, quae sempiterna est, excipitur ab octavo, non extinguitur; neque enim esset aliter sempiterna. Ita erit octavus qui primus, ut prima vita sed aeterna reddatur ». + 3. In memoratione primae vitae quam habuit primo Adam, alleluia canitur et, quia non fuit sempiterna, tractus sequitur, ut in lingua humiliore humilitas posterioris vitae recordetur. Adhuc neofyti in peregrina­ tione sunt, in qua tamen Deum laudare debent, quia sunt redempti. Requies ultima, quae redditur in septima die, et perficitur in octava, ipsa habet sempiternam beatitudinem, ac per hoc in recordatione potissimae restaurationis, in septima die et in octavo officio, duo alleluia cantantur: primum, quia vita redditur, secundum, quia sempiterna. Alleluia: gloriosior omnium linguarum lingua ebrea est. 4. Atque in isto loco eadem ratione possumus nos absolvere a 39

P s.

117, 1

79 4 0 - 1 A n tip h o n a le , 8 6 . C f r . h u i a s e d i t i o n i s i n t r o ­ L e s a llé lu ia s d e l’octave de p â q u e s 2 - 3 A n tip h o n a le , 3 - 8 E p i s t u l a 5 5 , A d I a n u a r iu m , c . 9 , n . 1 7 , P L , 3 3 , p . 2 1 2 ( . . . u t ita n o n to lla tu r s e d a e te r n a ...) 1 8 - 2 0 A n tip h o n a le , 8 7 - 9 1 ; 1 0 3 7*9

8 0 -8 6 v

p.

duas

ADP3Q P3Q F

b a to

a lio ]

III:

L X III,

-

e t t r a c t u m ] a . m . s u p p i. D 4 0 o c t a v u s P3Q F 1 duo] p u e r i ] a . m . s u p p i. D 2 n u l l o A P 3Q F (eed corr.) 2 sab­ 2 i n 2 ° ] om . D 3 v i t a ] d e m o n s t r a a d d . P3 4 pec­ et e. m . a n te h. vb. a d sc r. o b A 4 a u t e m u l t i m a ] in ra s . P3

3 9 -4 0 1

in v .

D

c a n ti] p e c c a tu m ,

7 e x tin g u itu r] d is tin g u itu r D

sed corr, A

m ilita tis , ta v a A

in

O P sP eL R N C

2°]

ad

add.

e t p e rfic itu r

-

6 e s t] e t

L R

8

u t]

et

9 c a n ta tu r

R Y

tio n is ]

o rd in a tio n is

re s

corr. ) a l l .

R

II: GS -

2

in v .

add.

L

O

2 n u llo

S

H

11

h u m ilita s ]

om . Q F

sed e. m . corr. P3 corr.)C 2 s a b b a to

a lio ]

2

3

p e n te c o s te s

16

P s

P s

7 e x tin g u u n tu r

c o m m e m o ra tio n e ,

u ltim a

L R

e b ria

(sed

6 ab] ob C 8

add. 17

R

om .

13 s e p tim a ]

Y

P3Q F

- s e p tim a d ie e t]

h u ­

15 o c ­

1 6 .c a n t a t u r , B u llo

O P sP eT L R N C

4 e a m d e m L et

9 p rim o ] p rim u s

1 3 -1 5

1 5 o f f i c i o ] r e e .® A

Î.I* : 2

1 P e . 117, 24. 1

A n tip h o n a le ,

3 9 -4 0

d u c tio n e m ,

p rim a

4 0 P e . 1 1 6 , 1 -2

13

a lle lu ia

e

corr.

p ro fic itu r c a n ta n tu r]

L L

R 9 15

in v .

in v .

p rim u m

O

7 e rit] p rim a

O

re s ta u ia -

c a n ta tu r(s e d

C

10 h u m ilia re

R Y

S

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

5 -6

De

o c to

d ie b u s n e o p h y to ru m

163

debito octavarum dierum, id est dominicorum pentecostes, quando duo alleluia frequentantur. Duo sunt unde anima in septima die, a> id est in requie, laudat Deum: unum de percepta laetitia, alterum de percipienda in resurrectione. 5. Et alio modò. Homo in resur­ rectione constabit ex anima et corpore, quamvis spiritali! In recor­ datione illius resurrectionis, per dominicos dies pentecostes duo alle­ luia celebrantur; et quia dominica resurrectio praecessit in octava 10 die, quod futurum erit in resurrectione nostra, hoc agimus per do­ minicos dies pentecostes, id est ut et mens et corpus laudet Domi­ num. Et quia interim sine corpore anima in re laudat Deum, per singulos dies unum alleluia celebratur. In festivitatibus sanctorum duo alleluia sunt, quia iam de Domini aspectu potius laetantur, 30 quam hae quae sunt tantum in requie animae; unum, quia requie­ scunt, alterum, quia vident Dominum. 6. Quamvis memorata sabbati septima dies sit ebdomadis, tamen octavum officium in ea celebratur pro neofytis. At medii sex respon­ sorium tenent et alleluia; sicut septenarius numerus requiem signi- 35 fleat, ita et senarius opera. Responsorius qui nos invitat per sex dies ad Christi resurrectionem, aliquam actionem vult nobis inti2 9 - 3 0 A n tip h o n a le , 9 2 , 9 3 , 9 5 , L ee a llé lu ia s d u sa n cto ra l, p p . C X I - C

III:

-

A D P3Q

C fr

h u iu s

e d itio n is

a . m . s u p p i. D a . m . corr. in s p i r i t a l i ] a . m . s u p p i. D 2 4 d u o ] s u p p i. A

19

21 p r a e c e p ta D

96.

in tro d u c tio n e m ,

X I I *34

d o m in ic o ru m ]

20

2.1 l a e t i t i a ] l a e t a n i a ,

fre q u e n ta tu r

le titia

D

D

22 re s u r­

sed a . m . corr. D 23 2 4 p e n te c o s te s ] a. m . corr. in a n t e p e n t e c o s t e n A 2 7 p e n t e c o s t e s ] a. m. corr. in a n t e p e n t e c o s t e n A 27 D o m in u m ] d e u m D 2 8 s in e c o rp o re a n i­ m a ] in v . a . s . c . D 2 8 i n r e ] a . m . corr. in i n r e q u i e A i u r e 'D i n a c r e P3 n o s tra Q in se F 2 9 d i e s ] a . m . s u p p i. D 2 9 u n a P3Q F 30 p o tiu s ] p ro p r a e m i i s , sed a . m . corr. in v e l p 9 t i u s ( s i c ) D 31 h çc D h a e c P3Q F 32 D o ­ m in u m ] d e u m D 3 3 m e m o r a t a ] s i t a d d ., sed era s. D 3 3 s a b b a t i ] p o st h. vb. ra s .1 A 33 d ie D 3 3 s i t ] s i n t , a . m . s u p r a v e rs., et s e c u n d e a d d . D

re c tio ,

3 4 A t m e d i i s e x ] r o s . 15 D n a riu s

34

o p e r a ] r a s . 15 D

36

m e d ii]

m e

re s p o n s a riu m

A

3 5 -3 6

quod,

e corr. a . m .

s ic u t s e p te n a riu s A

- se­

37 v u lt]

c u p it D I.I*

in v .

l

O P sP eL R N C

L R

21

la u d e t

-

19

21

a lle lu ia - d ie s p e n te c o s te s ] re la u d a t] deum 34

eo

om .

C

31

L R

3 4 A t] a c R Y II: GS s p o n so rii S

P5

d o m in ic o ru m ]

0

29

ta n tu m ]

om .

P sY

_

c e le b ra n tu r tu tu m

34

c e le b ra tu m

ad

C

31 h ç c G

p re c e p ta

27 e t 1°]

L

36 in v ita n t S

30

32 34

37 v u lt n o b is ] 33 d ie S

22

O

L R

add.

d ie ru m 0

I 0]

om .

O H

ia m ]

deum p ro ]

in v .

Ps

in

L

e tia m 33

per

L R Y

20

om .

s e p tim a

R Y

d ie ]

2 4 -2 7 d u o

2 7 -2 8 D o m in u m L R

Q u a m v is ] 34

-

3 0 D o m in i] q u iv is

n e o fy to s

L

R Y

P5

35 re q u ie m ]

s u p p i, in m a rg .

S

36

re ­

37 v o lu n t S

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

164

«i

ε

io

io

L i b e r o f f i c i a l i s , 1. I , c . 3 2 , 7 - c . 3 3 , 2

7 -9

mare in resurrectione corporum. 7. De qua actione dicit idem qui su­ pra ad eundem: « Inest autem in ilia requie non desidiosa segnitia, sed quaedam ineffabilis tranquillitas actionis otiosae. Sic enim ab huius vitae operibus in fine requiescetur, ut in alterius vitae actione gaudeatur; sed, quia talis actio in Dei laude agitur, sine labore mem­ brorum, sine angore curarum, non ad eam sic transitur per quietem, ut ipsa labori succedat, id est non sic esse incipiat actio, ut desinat quies. Neque enim reditur ad labores et curas, sed permanetur in actione; quod ad quietem pertinet, nec in opere laborare nec in cogi­ tatione fluctuare. Quia ergo per requiem ad primam vitam reditur, unde anima lapsa est in peccatum, propterea sabbatum requies si­ gnificatur. Illa autem prima vita, quae a peregrinatione redeuntibus et primam stolam accipientibus redditur, per unam sabbati, quem diem dominicum dicimus, figuratur ». 8. Et in alio loco idem ad eundem: « Dies dominicus non Iudaeis sed Christianis resurrec­ tione Domini declaratus est, et ex illo habere coepit festivitatem suam. Animae quippe omnium sanctorum ante resurrectionem cor­ poris sunt quidem in requie, sed in ea hon sunt actione, qua corpora recepta vegetantur. Talem quippe actionem significat dies octavus, qui et primus, qui non aufert illam requiem sed glorificat ». + 9. Ex inspiratione sancti Agustini, per responsorium intellegimus actionem sanctorum in corpore, quae erit cum omni laetitia, ut responsorius 3 8 -1 1

E p is tu la 55 ,

A d I a n u a r iu m ,

u t ip s i la b o r ... a c tio in c ip it, q u ie s ...) sunt a

ps.

1 1 -1 7 I b id ., c . 1 3 , n . 2 3 , p . 2 1 5

d o m in ic a

106, 2;

ps.

P L , 33,

p . 212

( ... q u i e t e m

R e s u rre c tio n is

ad

fe ria m

. 1 9 -3 2

A n tip h o n a le ,

V I s e q u e n te m : P s .

re ­

8 0 -8 6 . V e rs u s

117,

1; 2 ;

4

vel

1 1 7 , 1 6 ; 2 2 ; 2 6 15

I I I : A D P3Q a c tio n e

c. 9, n . 17,

u t e ss e d e s in a t... p e r m a n e t... p r o p te r e a s a b b a to

- la u d e

38 c o rp o ru m ] n o s tro ru m

a g itu r]

in

r» s.

P3

p ra ep . D 1 i n f i n e ] om . p o s t h. vb. r a s .1 A

2 a g itu r]

D

1 -2

3 -4 t r a n ­

a litt. s i t u r o m n ia i n ra s . P 3 ~ 4 la b o re A P 3 4 s u c c e d a t] i n ras.* A 4 i n c i p i a t ] i n c i p i t A ( e corr.) F (s u p p i.) om . Q 4 de­ s i n a t ] U tt. a t i n ra s . A 5 re q u ie s P 3 5 m a n e tu r P s Q F 6 p e rtin e t] litt. t i in r a s . A 7 r e d d i t u r P 3 Q ( e corr. a . m . ) « F ) 8 p ro p te re a ] p e r » . m . a d sc r. A , 8 r e q u i e m D 8 s ig n ific a t D 1 2 C h r i s t i a n o s , sed corr. D 1 5 n o n ] om . À 16 v e g ita n tu r A P 3 Q 1 9 r e s p o n s o r i u m , e corr. A I . I * : O P s P tL R N C - 3 8 i d e s t 0 40 se d ] si C 4 0 a b ] om . P s 1 re ­

s itu r - s u c c e d a t] s u d e t,

q u ie s c itu r O P s. qui est O te m 15 in

Ps 2°]

q u ie ta m

am .

II: GS su a e d a t,

3 p e r] a d P s

re q u ie i P s

4 in c ip ie t O

re q u ie s H

R

8

p e c c a to

4 d e s ig n a t O P sH

5 re d d itu r O O

11

5 p e rm a n e t

lo c o ]

om .

C

15

5 q u ie s ] O

6 que-

c o re q u ie (î)

C

C 39 In e s t] id e s t

se d e. m . corr.

9 a d p e re g rin a tio n e m

S

S

sed corr.

S

.< 1 i n

sed corr.

5 re d d itu r, 15 q u a e S

fin e ] S

s u p p i.

Gr

7 re d d itu r,

4

s u c c e d a t]

se d corr.

:

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

S

10

. 1 -2

D e o c to d ie b u s n e o p h y t. e t c u rs u s v ita e n o s tr a e

165

sonat: « Haec dies quam fecit Dominus; exultemus et laetemur in ea ». Quia haec laetitia exitum habet in glorificationem, alleluia sequitur et, ut demonstretur eandem actionem non esse aliud nisi laudem Dei, post sex dies continuatim alleluia canitur. 10. Ubi no­ tandum est versus responsorii omnes esse de psalmis C onfitem ini D o m in o , qui sonant confessionem laudis. Quae tamen laus alleluia concluditur propter nobiliorem linguam. Versus sunt: « Confitemini Domino, quoniam bonus, quoniam in saeculum misericordia eius »; item: « Dicat nunc Israhel, quoniam bonus »; item: « Dicant nunc qui timent Dominum, quoniam in saeculum », seu: « Dicant qui redempti sunt a Domino » — utrosque vidi scriptos in isto loco et utrosque audivi cantare — ; item: « Dextera Domini »; item: « Lapi­ dem quem reprobaverunt »; item: « Benedictus qui venit »i. X X X III -

20

26

30

I t e m d e e is d e m octo d ie b u s

1. Octo dies neofytorum cursum praesentis vitae monstrant. Sicut enim iter filiorum Israhel, postquam transierunt Mare Ru­ 35 brum usque ad terram: repromissionis, significat omnem cursum praesentis vitae, ita et conversatio neofytorum omnem cursum prae­ sentis vitae, in quo nos oportet secundum resurrectionem Christi vivere. 2. De quo cursu dicit Agustinus in libro contra Faustum

2 0 -2 1

P e. 117,

1; P e . 1 0 6 , 1; P e .

3 9 -6 m a re

24

2 4 -2 5 P s .

1 1 7 , 1. 2 . 4 ; P e .

104;

C o n tra F a u stu m M a n ic h a e u m ,

R u b ru m .

Q

om .

s a e c u lu m ]

117;

135

2 6 -3 2

P e. 105,

1. X I I , c . 2 9 , P L , 4 2 ,

p . 270

(N u b e s

et

B a p tis m u s ...)

I I I : A D P 3 Q (-3 2 ) d e m o n stra t

105; 106;

106, 2; P e . 117, 16. 22. 26

23

21 h a e c ] c a n ta tu r

D Q F

om .

A

21 g lo rific a tio n e D

D

24

p s a lm o

22 m o n s tre tu r D '

A (e c o r r . ) F

2 9 s a e c u lu m ] m is e r ic o r d ia e iu s

add.

2 9 q u o n ia m P3

in

29 se u ] ite m

litt. e in ra s . A p o s t h. vb. r a s .* A c o n v e rs a tio n e P 3 3 7 - 3 8 i t a e t - v i t a e ] s u p p i, a. m . i n m a r g .( c o n v e r s . n o ­ s tr o r u m o m n .)D 3 8 v i t a e 2 ° ] n o b is d e m o n s t r a n t add. P 3 3 8 C h r i s t i ] om . D I . I * : OP5P6LRNC - 2 0 s o n e t N C 2 0 q u e m N ( s e d a . m . corr.)C 24 p s a l­ P3Q

vel F

3 0 v id i s c rip to s ] in d is c re to s D

34 m o n s tra t,

m o

In

s ig n ific a t II: GS -

v in

A

O P5P6T H LR N C

q u i .v e n it] 36

sed corr.

G

fin e

25 san a t 0 -

om nem ]

v e n ie n te s

qui S

sonat P eT H L R N C

est 33

L o c t o

36

2 6 -3 2 V e rs u s s u n t -

V id e L ect. d is c r . lo n g ., I , 6

c u rsu m ]

] s e p te m ,

sed e. m . corr. S in v ., sed eu m s ig n is con vers. G

3 6 p ro m is s io n is ,

s e n tis v ita e ]

37 c o n v e rs a tio ]

O P sP eT H L R N C .

s ig n ific a tu m

26 v e rsu s]

31 c a n ta re ]

35 ite r] in te r P 3

v e rsu m

C

sed s u p r n verb. e. m . a d s c r -

37 c o n v e rs io

S

3 7 -3 8

p ra e ­

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

166

L i b e r o f f i c i a l i s , 1. I , c . 3 3 , 3 - c . 3 4 , 1

3 -4

io x n mo: « Eubet in Mari Eubro baptismus, utique Christi sanguine consecratus; hostes sequentes a tergo: moriuntur peccata praete­ rita; ducitur populus per desertum: baptizati omnes nondum perfruentes promissa patria, sed quod non vident sperando et per pa­ tientiam expectando, tamquam in deserto sunt; et illic laboriosae e et periculosae temptationes, ne revertantur corde in Aegypto: nec ibi tamen Christus deserit, nam et illa columna non recedit ». + rSecundum haec verba, nostri baptizati ducuntur cotidie ad eccle­ siam; columna cerei inluminata praecedens eos inluminata est iam, quia in corpus Christi traiecti sunt baptizati; spiritus Christi inlulo minat membra Christii. 3. Ex sequentibus potest dinosci quomodo illi octo dies coapten tur cursui status nostri. Prima dies, quando baptizatus descendit de aqua, quae est sabbatum, id est requies, statum Adae nobis in­ format, antequam peccaret. Non Adam ita fuit factus, ut labore io aliquo adquireret sibi fructum vivendi, si non peccaret, sed tamen legitur eum posuisse Deum in paradiso, ut operaretur. Eandem re­ quiem quam praestitit Deus Adae, antequam peccaret, dat bapti­ zatis in sabbato, ita tamen, ut deinceps operentur bona usque ad alteram sabbati, sicut et Adam operi deditus fuit absque ullo labore, îo 4. Ipsa requies est innocens vita, quam habuit Adam in septima die, quando requievit Deus ab omnibus operibus suis. Eandem recipiunt modo baptizati in sabbato, ac dein, quia via restat baptizatis per*12

I I I : A D P3Q c o rr.)D P 3

(7 -1 0 ) -

40 ru b ru m ,

sed corr. D 40 i n r a s ., et a d scr.

40 x i,

liti,

um

era s.

in ]

A

id e s t A

4 0 m a r e A (e 1 c o n s e c ra tu r P 3

1 m o r i u n t u r ] i d e s t a d sc r . A 2 d e s e r t u m ] i d e s t a d sc r. A 4 i l l i c ] i l l a , corr. in i l l i D ille P 3 4 l a b o r i o s a s , e corr. a . m . A 5 te m p ta tio n e s ] s u s tin e n t a . m . ad scr. A t e n t a t i o n i s D 5 ne] non P3 5 a e g y p tu m A ( e corr. a. m .) D 6 i b i ] e o s a d sc r. A 6 re c e d it] c re d it P 3 7 in lu m in a ta 2°] in lu ­ m in a P 3 1 1 o c t o ] s e p t e m , sed a . m . corr. D 1 2 a s c e n d it A (e c o rr.)D 1 3 q u a e ] corr. a . m . i n q u o d A 1 3 e s t 1 ° ] p o s t h. vb. r a s .3 v e l s p a t.3 A 15 a liq u o d P 3 1 5 v i v e n d i ] in ra s. P 3 1 5 s i] s ic P 3 16 e a d e m P 3 1 8 u t d e i n c e p s ] a . m . s u p r a r a s .3 D 1 9 o p e r a r i , sed corr. P 3 19 u llo la b o ­ r e ] in v . D 2 0 e s t i n n o c e n s v i t a ] in v . i . y . e . D 2 2 v i a ] om . A 22 re s ta t] litt. t a t in ra s . A I .I* : O P sP éL R N C - 1 a t e rg o C 6 t e m p t a t i o n i s , sed corr. R 5 A egy­ p to ] a e g y p tu m P 6 s u p r a litt. o e. m . a d sc r. u m T 7 c o tid ie a d e c c le s ia m ] in v . L R 9 t r a n s i e c t i L ( e c o rr.) C 11 illi o c to d i e s ] in v . o . d . i . L R 12 a s c e n d it P s H lo

C

quae

14 N o n ] n a m

20 in n o c e n tis O

22

II: GS p e c c a re t]

R Y

v ia ] v a rie

O

4. illic ] illa S

i n m a rg . s u p p i.

0

21

16 p a ra d is u m s u is ]

v a ria

om .

ΡδΡβΤΗ

8 c o lu m n a ta , S

L 22

se d c o ir .

18 o p e ra re n tu r S

O

22

19 o p e ra Ç d e in d e

re s ta n t G

O P6

19 il­ 22

q u ia ]

H 1 4 -1 5

20 v ite

N on

A dam

S

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

-

■i

5 .1

D e o c to d ie b . n e o p h . D e s a n c to d ie p a s c h a tis

167

desertum, quasi post alleluia animae tractus, id est patientia, per quam expectare debent terram repromissionis, secuntur sex dies, qui pertinent ad opus bonum sanctumque et pium, ne vacua domus 25 invadatur. Post illos sex dies sequitur sabbatissimus, qui eos intro­ ducit ad patriam repromissionis, ubi est requies sempiterna, non revertens ad aliquem laborem, sed de laetitia gloriae animarum tran­ sit ad laetitiam incorruptibilis corporis; a strent in tabernaculo foederis. Ex isto libro Numerorum et ex verbis sancti Hieronimi, qui nos iubet differentias sacrorum ordinum su­ mere a veteri testamento, discimus ministerium esse levitarum, ut N u m .,

4 -8

N u m .,

4, 16

III: D

AD P3

3, 18

-

5 -8

N u m .,

1 1 -1 2

N u m ., 4,

4, 28

1 9 -2 0

A

D

6

2 1 -2 2 q u i

a

m in is te riu m

P3

n o s - d is c im u s ]

OP5P6LRNC

fu e

v e n d ic e n t D

ei] i b i P 3 7 r iu m ] a. m . in ra s . D 13 1 4 t a b e r n a c u l i ] litt. c u l i in ra s . tu s

litt.

1 5 -1 7

N u m .,

era s. A s u p r a litt. v a s a ] s u p p i, a i m . D

1 fu e ru n t]

1 v |n d i c |n t A

15

om .

P3

fu e rin t i

e o ru m ]

14 ip s u d A

N u m .,

4 , 2 4 -2 5

1 7 -1 8

4 , 3 *6713

P3

1

1° e. m . a d sc r.

et

10 p e r t i n e t A litt. 16

riu m

A

a tq u e 4

11

e o ru m

a liu d ] eras.

7°]

P3 in

lo c u ­

s a n c tu a ­ ra s.

Ps

1 9 d ic i |

22 d is tim u s A

4 L o cu tu sq u e] litt. q u e s u p p i. P(> m .)L (a . m .) om . R 4 m oyses Pô m oysens Pe 6 m in is tra re n t P s 7 co ra m ] t e s . a d d . L (sed era s.) te s ta m e n to add. R Y 7 t a b e r n a c u l o r u m , se d corr. L ta b e rn a c u li Ÿ 8 in m in is te r io ] m i n i s t e r i i 0 8 - 9 a u d i v i m u s l e v i t a r u m ] in v . P s 9 id e s t] id e m C 1 1 C u m qu e] litt. q u e s u p p i. P 6 11 v o lu e r in t L R 1 2 co m m o tio n e] c o m m u t a t i o n e , e corr. p ro c o m m u ta tio P e 1 3 e s t ] om . C 13 p o r t e n t ] h i p ra ep . 0 in p o rte n t R Y 14 ip s u d N 17 d ic itu r O H L R N C 1 9 q u in q u a g e s im u m ] q u i n q u a g e n n i u m Ps 1 9 a n n u m ] s u p p i. P 6 21 d if f e r e n tia O I I : G M - 1 e p i s c o p i e t ] om . M 1 v e n d ic e n t M 3 e s s e t] e sse M 4 nu­ m e ro M 5 sfa re ] o m . M 8 se rv ie n te s] v e n i e n t e s M 13 is tu d ] is ti id M 13 m is te riu m M 13 o m n e M 1 6 a liu d ] i l l u d G 19 d ic itu r] d ic it u t M 1 9 A ] dm . j i l 2 2 ffid ic im u s M L I* :

4

D o m in u s a d ] s u p p i.

-

3 q u a le ] q u a re

R

P5(e.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

ο-ι

223

D e d ia c o n is

custodiant ecclesiam et vasa eius atque suppellectilem, nec non etiam et quae necessaria sunt ecclesiae portare, per iter portent. 5. Quapropter in Sardicensi concilio statutum est, ut qualescumque 25 preces habuerint episcopi ad palatium, diaconi eas perferant. Ita scriptum est in nono capitulo memorati concilii: « Quicunque ergo, quales superius memoravimus, preces habuerint, vel acceperint, per diaconum suum m ittant, quia persona ministri invidiosa non est », et reliqua. 4so 6. Quia audivimus ministerium diaconi ex veteri testamento, audiamus causam consecrationis eius ex novo. Scriptum est in Acti­ bus apostolorum: Convocantes duodecim m ultitudinem discipulorum , dixerunt: N on est aequum nos derelinquere verbum D e i, et m inistrare m ensis. Considerate ergo, fratres, viros ex vobis boni testim onii septem, so plenos sp iritu et sapientia, quos constituam us super hoc opus. N os vero orationi et m inisterio verbi instantes erim us. 7. Unde Hieronimus ad

eundem quem supra: «Non est dignum ut, relinquentes verbum Dei, ministremus mensis. Sciant quare diaconi constituti sunt, legant Acta apostolorum, recordentur conditionis suae »; et in eadem superius: « Quid patitur mensarum et viduarum minister? » + Perspi­ cuum est esse ministerium illorum in novo testamento, ut afferant quae ponenda sunt in mensa Domini ad caeleste convivium, et di­ sponant ea super illam. 3 2 -3 7

A c t.,

2 5 -3 0

C one. S a rd ic e n se

6,

2 -4

(3 4 7 ),

c. 9

(e x

in te rp re t.

s i, t . I l l , p . 2 5 D ; i n

C o ll. D i o n y s i a n a , C a n . C o n e .

3 7 -4 1 E p is tu la

A d J iva n g elu m ,

146,

III: A D P3 24 p o rte n t]

om .

om . P s 3 4 D e i]

28

I .I* :

33

26 p a la tiu m e a s ] d ia c o n ic a s

3 4 re lin q u e re n is tre m u r m en su ram u t

Ps

u n d e c im O P sH

Ps

2 5 -2 7

27 Q P sH 35

novo

0

33

sep tem ]

IX , P L ,

se d a. m . corr.

67, p .

33

c o m p e ritu r P s

d is c ip u lo r u m ]

m e n su ram

Ps

2 5 c o n s ilio Ps

C

p la c itu m

C

C

34

e.

m .

e s t]

om .

D

2 o ffe ra n t D 26 p re c e s]

R Y

28 a c c e p e ru n t C

m u ltitu d in e s

x ii

D

31 e s t]

26

a d d .(\)

nos

s u p r a lift, a adser. n ) 1 c o rr .)lj(se d c o rr .) R 2 a u f e r a n t , se d corr.

d ia ­

a u d im u s

3 7 r a tio n i L (se d c o rr.)R

39 s c ia t O P sP e T fse d

P s(se d

179A B

u t q u a le s c u m q u e - s c rip tu m

a . m . s u p p i. D 3 8 u t ] a. m . s u p p i. P s 1 - 2 4 p o r t e n t ] expunx. X ] p a r a t i u m , sed e. m . corr.

O P sP eL R N C

d u o d e c im ]

P3

a c c e p e rin t]

d o m in i A

om . C coni

25 s ta tu m

Ma n ­

D io n y s ii E x ig u i),

S a rd .,

2 , P L , 2 2 , p . 1 1 9 4 ; 1 , p . 1 1 9 3 *340

24 p e r ite r p o rte n t] p a rite r, A

vel

40

P6 0

39 m i­ m e n sa ru m ] C

3 e t]

RY II: GM -

40 eodem

M

24 in te r

M

1 quod M

28

m e m o ra m u s,

2 esse]

om .

M

sed corr. 4 illu m

M

29

p e r]

om .

M

M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

224 6

Liber officialis, 1. II, c. 12, 8-14

8 -1 1

8. Audiamus nunc consecrationem. Scriptum est in libro memo­ rato Actus apostolorum: E t 'placuit serm o coram o m n i m u ltitu d in e; et elegerunt S tep h a n u m , v iru m p len u m fide et s p ir itu sancto, et P h i­ lip p u m ; et paulo post: H o s sta tu eru n t ante conspectum apostolorum et orantes in p o su eru n t eis m a n u s. 9. E st libellus quidam apud nos

io de sacris ordinibus, nescio cuius auctoris, qui dicit solum episcopum debere manus imponere super diaconum, « quia non ad sacerdotium consecratur, sed ad ministerium ». Numquid scriptor libelli doctior atque sanctior apostolis, qui posuerunt pluxes manus super diaco­ nos, quando consecrabantur, et propterea solus episcopus ponat is m anum super diaconum, ac si solus possit precari virtutem gratia­ rum, quam plures apostoli precabantur? 10. A n forte ideo non im ­ ponit sacerdos manum super eum qui ad diaconatus officium con­ secratur, ut non fiât quod ipse est, id est sacerdos? Si ita estj nec episcopum oportet ei manum imponere, ut non fiat episcopus. Quod 20 si propterea oportet ei episcopum manum imponere, quia ipse orat pro eo, non solus ille orat, sed omnes qui pie intendunt verbis epi­ scopi ac mente retinent. Im itatio episcoporum apostolorum chorus est. Optimum est bonos duces sequi, qui certaverunt usque ad ple­ nam victoriam. 25 11. Quia de positione manus legimus, quae assumpta est a veteri •testamento, bonum est anquirere quid significet. Mysterium est, qualecumque sit; quae in veteri testam ento agebantur, umbra erant 5-9 A ct., 6, 4-5

8-9 Act., 6, 6

9-12 Ordo rom. antiq., p. 100E-101A *1257 III: ADP3 - 5 nunc] om. P3 7 virum ] om. P.3 11 sacerdotum A 12 consecrantur A 16 quam] om.. A 16 An forte] anferte A 19-20 ut non flat - imponere] om. A 20 quia ipse] litt. a ipse erae. A 22 chorus] corpus A 23 obtim um AP3 23 bonos nos, e corr. a. m. pro bon nos P3 25 Quia de] litt. a de erae. A 25 quae] eras. A 25 est] erae. A 26 inqui­ rere DP3(ea; corr. a. m.) I.I*: OP5P6LRNC - 9 quidam apud nos] inv. LR 11 debere] om. LR 15 manus OPsTH 16 precabantur] predicabantur OT(eed corr.) 17 m a­ nus LR 17 consecratus P5 18 est 3°] sunt LR 19 ei] episcopum add. R 20 episcopum] om. PsH 21 intendis, corr. in in tenti C 22 corus N 25 im positione PsR 25-26 assum pta - significet] spai.1®L om. R 26 in ­ quirere ΟΡόΡβΤΗ 26 ministerium ORC 2G est 2°] om. LR 27 qualescum que sint· RY 27 erant] errarum Ps erat LR II: GM - 5 mem orati M 8' conspectu M 9 eie] om. M 14 propter M 17 manus M 18 est 3°] om. M 20 propter M 22 retinet M 26 adquirere M 26 ministerium M 26 est 2°] suppi. M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

12-14

De diaconis

225

futurorum. Dicamus breviter quod sentimus, Deus dabit doetores qui melius explanabunt conatum nostrum. Per manum operam in­ tellegimus, per digitos dona Spiritus Sancti. In membris humanis :to non est maior discretio membrorum quam in digitis, ac per hoc di­ screta dona Spiritus Sancti per eos monstrantur. Caput enim prin­ cipale mentis designat. 12. Scripsimus in praesenti opusculo ex dictis sancti Agostini non dare apostolos Spiritum Sanctum, sed orare ut veniret super 35 eos quibus manus imponebant. Unde scriptum est in libro N um e­ rorum: E t d ix it D o m in u s a d M o ysen : Congrega m ih i sep tu a g in ta viros de sen ioribu s Isra e l, quos tu n o sti quod senes p o p u li s in t ac m a g istri; et duces eos a d h ostiu m tabern acu li foederis, faciesque ib i stare tecum , u t descendam et loquar tib i, et a u fera m de s p ir itu tuo tradam que eis. «

Non dixit: aufer de spiritu tuo, et trade eis, sed: auferam et tradam; et paulo post: D escen ditqu e D o m in u s p e r nubem , et locutus est ad eum , auferens de s p ir itu q u i erat in M o yse , et dan s se p tu a g in ta v iris. Neque hic dixit quod Moyses daret, sed Dominus dedit. 13. Per impositionem manuum opera Spiritus Sancti intellegi- s mus. N on erum adhuc est Deus omnia in omnibus: in aliquo est sa­ pientia, in aliquo fides, in aliquo pietas, in aliquo castitas, in aliquo humilitas. Hoc valent plurimae manus super caput eius qui conse­ cratur, ut unusquisque deprecetur Dominum, quatinus partem de spiritu suo det ei. 14. Si enim quis voluerit dicere, quid necesse est i» 36-40 Num ., 11, 16-17

2-3 N um ., 11, 25

34-36 Off., 1. I, c. 27, 26*5610 III: ADP3 - 29 opera I> 32 principalem P3, 35 venirent A 38 quod] quos A 38 senes] sine P3 40 ut] om. A 40 tibi] ibi P3 4 hie] hoc D 5 manum A 8 consecrantur P3 10 quid] quod D I.I*: OPiPeLRNC - 29 manus LR 29 opera O PiTH 32 eas O 32 monstratur Pô 32 principalis L principali RY 35 orare] orent, e. m. corr. in orarent Ps 36 imponebamus Pô 38 sunt OIILR 39 duces] du­ ce, sed a. m. eorr. P6 adduces LR 39 tabernaculum O 39 faciasque Pe facias que LR 40 loquor L (sed corr.) R 40 aufera OP6 aufer| T 40 tradem que Pe I aufer] aufert LR 2 pe/·] super N(sed corr.)C 3 auferans Pó 4 Moyses] de spiritu O 4 sed] quod add. LR 5 manum L (sed corr. in manus)R 5 Spiritus Sancti] inv. NC 6 adhuc est] adest LR 6 in i 0] om. O 10 enim quis] inv. H 10 quis] quisquis LR 10 quis vo­ luerit] inv. ΡόΤ IL GM - 28 D eus dabit] quod dabant M 29 explanabant M 29 ope­ ra M 31 non est] nam M 32 per eos] suppi. M 10 suo] sancto GM 10 enim] hoc M 10 quid] quis M 15 — Amala r i i Oliera - T. II.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

226

Liber officialis, 1. II, c. 12, 15-c. 13, 3

15-16 . 1

toties inponere manus super capita eorum qui consecrantur? Im po­ nuntur enim super diaconum, imponuntur postea super presbyte­ rum. Quare hoc? nisi quia per consecrationem de opere ad opus tran­ sit, sicut de ministerio diaconi transit ad immolationem sacerdotai5 lem. Quoniam nec illud opus, nec illud possumus agere, nisi dono gratiae D ei adiuti, ut apostolus: D eu s en im est qu i o peratu r in vobis et velle et o p era ri p ro bona volu ntate, repetitur manus impositio, ac sic deprecatio primi operis transit ad deprecationem secundi. 15. Additur unum ministerium diacono, id est ut legat evange li lium, quod in primo tempore non legebatur. Quandô Stephanus fuit factus diaconus, ut opinor, nondum erant evangelia scripta. D ia­ cono evangelii lectio convenit, quia minister est; imitatur eum qui dixit: N o n v e n i m in is tr a r i, sed m in istra re. Quamdiu evangelium Christus praedicavit, minister nobis factus est; quod in novissimo *5 ostendit ante immolationem suam, quando lavit pedes discipulorum. 16. Habet et diaconus donum prophetiae, et merito, quia eius fun­ gitur officio, de quo dictum est: P ro p h eta m vobis su scita b it D e u s de fra trib u s ve stris; ta m q u a m m e ipsum - a u dite, et iterum in evangelio: P ro p h eta m a g n u s su rre x it in nobis. 3o

X III - D e

p r e s b it e r i

1. Presbyteri deputantur in loco filiorum Aaron. Scriptum est in libro Numerorum: H a ec n o m in a filioru m A a ro n sacerdotum , q u i u n c ti su n t, quorum rep leta est consecratio m a n u s, u t sacerdotio funge16-17 P hil., 2, 13 27-28 A ct., 3, 22; 7, 37. Cfr Deut., 18, 15 28-29 Luc., 7, 16 32-34 N um . 3, 3 (... repletae et consecratae sunt manus...) *16

I ll ; ADP3 - 16 enim est] inv. D 16 nobis DP3 19 misterium DP3 22 est] et add. D ' 26 et diaconus] inv. D 27 suscitavit P3 29 nobis] et quia deus visitab it plebem suam add. P3 I .I * : OP5P6LRNC - 13 per] om. LR 14 sicut - transit] om. OPeTH 16 enim est] inv. OLR 17 operari] perficere LR 17 per bonam voluntatem LR 18 sic] si P5PeT(sed corr.)H 19 id est] idem HC 20 legebatur] agebatur OPeTHLR 20-21 fuit factus] inv. RY 22 quia] qui, sed e. m. corr. Pe 22 im itatur] enim add. LR 23 Non] enim add. LR 26 Habet] eius add. Ps 26 et] om. OPs 27 suscitavit P sL R 27 D eus] dominus PsR 29 in nobis] om. L 33 iuncti 0 33 repletae sunt consecratione, e corr. a. m. C II: GM - 11 toties] to t M . 12 postea] om. M 13 per] om. M 16 ut apostolus] om. M 21 Diacono] adiaconi M 22 lectio] a. m. suppi. M 24 in] om. M' 25 discipulorum] suorum add. M 26 et merito] om. M 33 iuncti M 33 sacerdotium M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De diaconis et de presbyteris

2-3

227

ren tu r. Hunc morem tenent episcopi nostri; manus presbyterorum

Ungant de oleo. Manifestum est cur hoc faciant; ut mundae sint 35 hostias Deo ad offerendum, et largae ad cetera officia pietatis; utrum­ que designatur per oleum, et gratia curationis, et caritas dilectionis. 2. H i praesunt levitis, ut idem Numerorum demonstrat: P rin c e p s au tem p r in c ip u m levita ru m E le a za r filiu s A a r o n sacerdotis erit su p er excubitores cu stodiae s a n c tu a rii, et paulo post: H ic est cu ltus fa m ilia e *o G erson itaru m in tabern acu lo foederis, eruntque sub m a n u Ith a m a r filii A a ro n sacerdotis. Ipsi enim, quando consecrantur, manus imposi­

tionem accipiunt. Quid illud significet, secundum quod nobis Dom i­ nus dedit, ministravimus. 3. In quo ordine essent presbyteri tempore apostolorum, disca- 5 mus ex auctoritate sanctorum patrum. D icit Ambrosius in tractatu super Timotheum: « Opinabatur quisquis usum divinarum non habet scripturarum, beatum Paulum presbyteros praetermississe, sed non ita se res habet; illa enim quae de episcopo in anterioribus-dixit, etiam et de illis dicit, qui nunc nominantur presbyteri, eo quod anti- io quis temporibus utrisque nominibus vocabantur presbyteri »; et post pauca: « Melius autem quis cognoscere poterit illud ex illis quae

38-40 N um ., 3, 32

40-2 N um ., 4, 28

2-3 Ordo rom. antiq., p. 103B 3-4 Off., 1. II, c. 12, 13-14 6-.18 Apud M a u r u m , Enarrationum in epistolas P a u li libri X X I I I , In epist. I Ad Tim ., c. 3, PL, 112, p. 603D (Opinabitur...) *39 R

a b a n u m

I l l : ADP3 - 37 designantur P3 38 hii D 4 dedit] a. m. suppi. D 4 m inistravim us] dem onstravimus D 5 essent] esse A 6 super tracta­ tum D 7 super] ad D 7 opinabitur D 8 non] suppi. A 10 eo] et, sed corr. D 11 utrique, sed a. m. corr D LI*: O P 5 P 6 L R N C - 34 episcopi nostri] inv. OPsTH 35 faciunt OH 36 ad I 0] om. O 36 ad 2°] et OPsPeTH 37 curationis] a. m. corr. in consecrationis C 37 et caritas] etturitas O 38 idem ] om. C 38 idem] liber, litt. er a. m. suppi. C 38 Numerorum] liber add. H liber adscr. a. m. L 39 prin cipu m ] principium LR 40 fam iliae] om. P5 3 Quid] quod L 3 significat, sed corr. C 3 secundum quod] in v., sed cum signis convers. O 3 D om inus] deus LR 4 ministrabimus O m inistramus, sed corr. Pe m on­ stravim us,, e corr. a. m. C 7 opinabitur OP5P6THLR 8-9 non ita] no­ m inata O 9 episcopo(epo)] christo(xpo) OPóTH(sed corr.) 12 quis] a. m. corr. in quisque C 12 ex illis] suppi. O 12 illis] eis LR bis NC II: GM - 34 presbyterum M 35 sit M 38 bii M 38 idem] in M 38 Princeps] principes Μ 40 cultus] cursus Μ 1 in] ita M 5 dica­ mus M 9 res] series M 11 utriusque M 12 aut M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

228

Liber officialis, 1. II, c. 13, 4-8

4-ft

ad Titum scripsit Apostolus; dixit etenim: U t con stitu as p e r sin gu las civita tes presbyteros, sic u t ego tib i p ra ecep i. E t, dicens quales debeant 15 ordinari, adicit: O portet en im ep isco p u m inrepreh en sibilem esse, sicu t D e i d isp en sa to rem , cum convenerit utique illum u t presbyterum

eum diceret, sed evidenter eundem et episcopum et presbyterum nom inavit ». + 4. E t Hieronimus in epistola ad Titum: «Adtendamus verba 40 dicentis: TJt con stitu as p e r civita tes presbyteros, sicu t ego tib i d isp o su i, qui qualis presbyter debeat ordinari in consequentibus disserens, hoc est s i gu is est sin e crim in e, u n iu s u xoris v ir, et cetera, postea intulit: O portet en im e p isco p u m sin e crim in e esse, tam qu am D e i d isp en ­ satorem . Idem est ergo presbyter qui episcopus ». 5. E t paulo post: © « Putet non scripturarum, sed nostram esse sententiam episcopum et presbyterum unum esse, et aliud aetatis, aliud esse nomen officii, relegat apostoli ad Philipenses verba dicentis: P a u lu s et T im oth eu s servii C h risti le s u o m n ib u s sa n ctis in Christo Iesu , qu i su n t P h ilip p is , cum ep isco p is, et d ia co n is, g ra tia vobis et p a x , et reliqua. Philippis

so una est urbs Macedoniae, et certe in una civitate plures, ut nuncu­ pantur, episcopi esse non poterant; sed quia eosdem episcopos illo tempore quos presbyteros appellabant, propterea indifferenter de episcopis quasi presbyteris est locutus. 6. Adhuc alicui hoc videatur 13-14 T it., 1, 5 15-16 T it., 1, 7 23-24 T it., 1, 7 27-29 P hil, 1, 1-2

20 T it., 1, 5

22 T it., 1, 6

19-1 Commentariorum in epistolam ad Titum liber, PL, 26, p. 562C-563B

III: ADP3 - 13 | |enim D 20 disposui] 'praecepi D 21 quales A tamquam] sicut P3 24 est] om. P3 25 p u tat A 26 esse nomen] inv. D relegat] legebat A 28 omnibus] cum praep. P3 29 diaconibus P3 pliilippus, sed corr. A 30 macedone P3 30 ut] et P3 32 tempore] praep. D I.I*: OPôPeLRXC - 13 enim LR 14 dices Ps 15 adiecit PsC(e corr.) 16 ilium ] om. Y 17 eum - et presbyterum] om. RY 17 et 7°] om. OTH 18 nominaret Y 20 sicut] et add. OTH 21 edisserens Pó 22 est 2°] om. OPoPeTH 22 est sine crimine] inv. L R 28 qui sunt] quis O 29 dia­ conibus RY' 29 philippus OP6(sed corr.) 30 ut] et O 31 illorum C 33 presbyteris] de a. m. ante verb, hoc adscr. 0 33 est locutus] dicebat ap­ pesi) O 33 hoc] aliquid add. LR 33 videbatur LR II: GM - 13 enim M 14 praecipe M 15 adiecit M 16 venerit M 17 evidenter] et videntur M 20 constituas] custodias M 21 qui] quia G 22 et cetera] esset M 24 est] om. M 24 presbyterum M 24 episco­ pum M 25 patet. M 29 gratiam, sed corr. M 31 eosdem] eiusdem M

23 27 29 in

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

7-8

De presbyteris

229

ambiguum, nisi altero testimonio comprobetur. In Actibus aposto­ lorum scriptum est quod, cum venisset apostolus Paulus Miletum, 3» miserit Ephesum, et vocaverit presbyteros eiusdem ecclesiae, quibus postea inter cetera sit locutus: A tte n d ite vobis et o m n i gregi, in quo vos S p ir itu s S a n ctu s p o su it episcopos pascere ecclesiam D o m in i, quam a d q u isiv it p e r sa n g u in em su u m , et hic diligentius observate quomodo

unius civitatis Ephesi presbyteros vocans, postea eosdem episcopos i» dixerit ». 7. Eiusdem ad Evangelium: « Sed et Petrus in prima epi­ stola: P resb ytero s, inquit, in vobis precor, com presbyter et testis p a s ­ sio n u m C h risti, et fu tu ra e gloriae quae revelan da est p a rticep s, regere gregem C h risti et in sp icere, non ex necessitate, sed volu n tarie iu r ta D eu m ; quod quidem graece significantius dicitur em i κοιιεγοΜ - a

Tee:, unde et nomen episcopi tractum est. Parva tibi videntur tantorum virorum testimonia? Clangat tuba evangelica, filius toni­ trui, quem Iesus am avit plurimum, qui de pectore salvatoris doctri­ nae fluenta potavit: P resb y te r E lectae d o m in a e et filiis eius, quos ego d iligo in verita te, et in alia epistola: P re sb y te r G aio carissim o , quem ego 10 d iligo in verita te ». -+- 8. Comites non dedignentur esse quod duces fue34-36 A ct., 20, 15-18 37-39 Act., 20, 28 l ì Io., 1, 1 10-11 I I I Io., 1, 1

2-4 I Petr.. 5, 1-2

9-10

1-11 Epistula 146, A d Evangelum, 1, PL, 22, p. 1193-1194 *69

III: ADP» - 36 presbyteros] a. vi. in ras.3 1) 38 quem P» 39 adquesivit A 3 gloriae) ecclesiç P» 5 greci A 5 significamus P» 5t-:iriCKon eyoN i e:c AP» e n y c K O i leyoN i e c D 6 episcopi] ei A 6 tractatum A 8 doctrina P» 9 dom inici P» JO g a io ||| D 11 quod] qui D I.I* : OPaPfilRNC — 34 altero] alio LR 35 apostolus] apostolus|s, e corr. pro lect. inc. C 35 apostolus Paulus] inv. LR 35 Paulus] om. C 39 ad· quqsivit NC 39 diligentius] legentius, sed corr. 0 39 observa, e corr. C 1 Eiusdem ] Ieronimi a. m. adscr. C 4 sed] ex add. PaTH 4 voluntariae, corr. in voluntate T voluntate voluntariae H 4 iusta Pô 5 e n iC K O l (O TO N T6C 0 e i i i c K O T i c i o N i v c PaH emcKoneioNTec P gTL emCKOiieioyeiic R emcKon eyoN rec C 6 et] om. LR « tracta­ tum NC(sed corr.) 6 Parva] si adscr. a. m. ante hoc verbum L 7 tonitruae LR 8 pectore] peccatore, sed corr. OPa 8 doctrina 0 9 portavit R 9 filius L 10 presbitero Pa 10-11 et in alia - veritate] om. LR 11 quod] quid O II: GM - 34 comprobentur M 35 cum] om. M 36 vocarit M 38 dei M 1 et] om. M 5 greco M 5 P.mcKOiTeyoNTGC G eriicKoMiyoNTec M 10-11 et in alia - veritate] suppi, in m arg. G’ 10 presbytero caio M 11 diligo] om. M 11 dignentur M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

230

Liber officialis, 1. Il, e. 13, 9-14

9-11

runt. A ducatu accepit nomen sacerdos, ut Beda dicit in exposi­ tione de Templo Salomonis: «Sacerdos namque ab eo nomen latine accepit, quod sacrum praebere ducatum minoribus debebat ». 49. Qualis esset eorum consecratio, Hieronimus in epistola memo­ rata ad Evangelium exponit: «N am et Alexandriae a Marco evan­ gelista usque ad Eraclam et Dionisium episcopos presbyteris sem­ per unum esse electum, et in excelsiori gradu collocatum episcopum nominabant, quomodo si exercitus imperatorem faciat, aut diaconi eligant de se quem industrium noverunt, et archidiaconum vocent,» + Arcbidiaeoni consecratio nobis notissima est; archidiaconus eandem consecrationem habet, quam ceteri diaconi, sed electione fratrum praeponitur. 10. Idem Hieronimus exponit quare unus eligeretur super epistolam ad Titum: « Antequam diaboli instinctu studia in religione fierent, et diceretur in populis: Ego sum Pauli, ego Apollo, ego autem Cephae, communi presbyterorum consilio ecclesiae guber­ nabantur. Postquam vero unusquisque eos quos baptizaverat, suos esse putabat, non Christi, in toto decretum est orbe ut unus de presby­ teris electus superponeretur ceteris, 'ad quem omnis cura ecclesiae pertineret, et scismatum semina tollerentur ». 11. Idem unde supra in epistola ad memoratum Evangelium: « Quod autem postea unus electus est, qui ceteris praeponeretur, presbyterorum, in scismatis

12-13 De templo Salomonis liber, c. 16, PL, 91, p. 776A 146, A d Evangelum, 1, PL, 22, p. 1194 (... ex presbyteris...) tariorum in epistolam ad Titum liber, c. 1, PL, 26, p. 562CD 146, A d Evangelum, 1, PL, 22, p. 1194

15-20 Epistula 23-30 Commen30-34 E pistula

III: ADP3 - 12 A] ad AP3 12 ducatum P s 16 alexandrç P3 16 a] e A 17 episcopum A 17 presbyteris] ex ante h. vb. adscr. D 17 pres­ byteros A 18 esse] de se, a. m. iri ras. D 21 A rcid ia co n i] archidiaconum A archi, ei a. m. adscr. diaconus D 24 instrictu A 30 sem ita A 31 au­ tem ] om. D I.I*: OPsPeLRNC - 13 ab eo nomen latine] inv. 1. a. e. n. RY 13 nomen] om. Ps 13-14 latine accepit] inv. P5 15 esset eorum] inv. Ps 17 dionisio episcopo O 17 ex presbiteri OP6 presbiteri PsTH L ex presbiterio R 18 esse] ex se C 19 aut] et O 20 noverint O 20 vocant, sed e. m. eorr. Ps 21 eadem OR 22 electionem R 23 item , sed corr. Ρβ 28 p uta­ bant, sed corr. C 29 cura ecclesiae] in v. Ps 30 semita, sed e. m. corr. Ps 30 item , sed corr. Ρβ 32 presbiteris RY presbyter, e corr. C 32 scism aticis, sed litt. ci expunx. C II: GM - 13 de Templo] tem pli M 14 debeat M 16 a] om. M 19 imperator est M 20 noveretur M 20 et] om. M 22 quam] cum M 22 sed] de G 24 epistolam ] episcopis M 26 cepe M 29 ad quem] atque M 32 in] om. M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

12-14

De presbyteris

231

remedium factum est, ne unusquisque ad se trahens Christi eccle­ siam rumperet ». + 12. Videamus cur presbiteri nomen transeat ad episcopi. Am- 35 brosius dicit in epistola ad Timotheum: « Quae autem sit causa, non est iustum eam silentio praeterire, ob illam imm utationem nom i­ num quae ad praesens esse videtur, et qua ex causa discreta sunt nunc nomina, et neque episcopus dici potest presbyter, neque pres­ byter umquam episcopi nuncupationem poterit sibi vindicare, usque +0 dum presbyter esse sistit. Antiquis etenim temporibus, quando pie­ ta ti studebant presbyteri, omni in loco ordinabantur, hoc quidem nomen contemplationis honoris accipientes, sicut et apud Iudeos presbyteri dicebantur qui populo praeerant. 13. Vocabantur autem et episcopi ab illd» opere, quod et implere videbantur, eo quod consi- & derare omnia quae ad cultum pertine[n]t pietatis, fuerant constituti, ita ut universorum dispensationem haberent commissam. Nam et perfectam dispensationem et auctoritatem ecclesiastici ministerii ipsi tunc commissam habebant, et omnia regebantur pro eorum arbitrio »; 14. et in sequentibus: « Beatis vero apostolis decedentibus, 10 illi qui post illos ordinati sunt, ut praeessent ecclesiis, illis primis exaequari non poterant, neque miraculorum testimonium par illis habere, sed in multis aliis infirmiores illis esse videbantur; grave existim averunt apostolorum sibi vindicare nuncupationem. D ivise­ runt ergo ipsa nomina et ab hisdem, id est presbyteris, presbyterii 15 36-18 Apud R a b a n u m M a u r u m , Enarrationes in epistolas P auli, liber X X I I I , In epist. ad Tim oth., c. 3, P L , 112, p. 604A-605A *15 III: ADP3 - 37 mutationem,, lût. mut a. m. in ras. D 40 vendicare D 7 dispensationem] dispensarem tionem D 10 beatus AP3(sed a. m. corr.) 10 decentibus, sed corr. D 12 exaequari P3 14 vendicare D 15 isdem A 15 presbyteris] a. m. corr. in apostolis D 15 presbyterii] presbiteri D presbiter P3 I.I*: OP5P6LRNC - 33 ecclesiae L (sed corr.) R 34 rumperent LR erum­ peret, e corr. L 35 nomine L(sed corr.)~R 35 episcopum RC 37 inmutionem Pe 38 qua] quae LR 40 episcopi] om. C 40 vindicari O v en ­ dicare, e corr. C 1 esse sistit] exsistit L 1 sistit] consistit OPaPeTH 1 etenim ] enim Ps om. H 3 onorisque O honoris quq P 5 H honorisque P6 TLR 3 et] suppi, a. m. O 6 pertinent OP5T(e corr.)C(sed corr.) 12 pars C 13 sed ] et add. PsTHLRN 14 sibi] om. O 15 isdem OP5P6THLC eisdem R Y 15 id est] om. P s 15 presbyterii] presbiteri OH presbyteri NC II: GM - 33 factum est] om. M 38 discreta] bis decreta M 39-40 pres­ b yter umquam ] presbyterum quam Μ 1 pietatis Μ 2 om ni in] inv. Μ 5 quod J°] quo Μ 6 pertinent G 9 commissa Μ 11 illi] illis Μ 11 prae esset Μ 13 sed] et add. GM 13 in] om. M 15 isdem M 15 presbyterii] orti. M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

232

so

25

30

35

Liber officialis, 1. II, c. 1 3 ,15-c. 14, 4

15-16

nomen reliquerunt, alii vero episcopi sunt nuncupati, bi qui et ordì’ nationis praediti potestate, ita ut plenissime idem praepositos se ecclesiarum esse cognoscerent ». + 15. Hieronimus exponit quid plus habeat episcopus quam pre­ sbyter, dicens in epistola ad Evangelium saepe repetitum: « Quid enim facit, excepta ordinatione, episcopus quod presbyter non fa ­ cit? » et exponit cuius constitutione sit episcopus constitutus, in tractatu super Titum dicens: « Sicut ergo presbyteri sciunt se ex ecclesiae consuetudine ei qui sibi praepositus fuerit esse subiectos, ita episcopi noverint se magis consuetudine, quam dispositionis do­ minicae veritate presbyteris esse maiores, et in commune debere ecclesiam .regere, im itantes Moysen, qui cum haberet in potestate solus praeesse populo Israel, septuaginta elegit, cum quibus popu­ lum, iudicaret ». + 16. D e eisdem septuaginta mentio facta est in consecratione presbyteri, dicendo: « ut, cum pontifices summos re­ gendis populis praefecisses, ad eorum societatis et operis adiumentum sequentis ordinis viros et secundae dignitatis eligeres, sic in heremo per septuaginta virorum prudentium mentem Moysi spiri­ tum propagasti », et reliqua. Opus presbyteri ad donum spiritus sapientiae pertinet proptèr bonam conversationem. 20-22 Epistula 146, A d Evangelum, 1, P L , 22, p. 1194 riorum in epistolam ad Titum liber, c. 1, PL, 26, p. 563C antiq., p. 103D

23-29 Commenta­ 29-34 Ordo rom .,

III: ADP3 - 16 hii DP3 18 ecclesiarum esse] inv. D 23 ex] om. A a. m. suppi. D 29 eisdem] ipsis D 32 viris A 32 eligeret, e corr. D 34 spiritu, sed a. m. corr. P3 I.I*: OPóPeLRNC - 16 relinquerunt PsL(sed corr.)R 1-6 nuncupati] no­ m inati LR 16 ordinationes L (sed a. m. corr.)R 17 ita ut] aut Ό 17 se] om. RNC 19 quid] quod C 23 tractu L (sed corr.)R 23 super] per LR 24 propositus 0 27 in] om. RY 27 ecclesias 0 28-29 elegit - septua­ ginta] a. m. in marg. suppi. 0 29 eisdem] his O 29 septuaginta] l x 0 31 perfecisses O praefecisset L R 32 sic] suppi. L om. R II: GM - 16 sunt] om. M 17 se] om. M 21 quod] quam M 22 et] om. M 23 ergo] enim M 23 se ex] uius(?) M 24 positus M 28-29 septuaginta - iudicaret] quinquaginta elegit viros qui populum iudicarent M 29 hisdem G 31 praefecisse M 32 elegeris M 33 m ente M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

1-4

De presbyteris et de episcopo seu pontifice

X IIII - D e

233

p o n t if ic e

1. Pontificem Aaron praefigurat in sua unctione; de quo scriptum est in Levitico: Sanctificabit oleum, quin Moyses, quod fu n den s su p er ca p u t A a ro n u n x it eum et consecravit; §t iterum in eodem: P o n tifex , id est sacerdos m a x im u s in te r fra tres suos, su p er cu iu s ca p u t fu su m est io u n ctio n is oleum , et cu iu s m a n u s in sacerdotio consecratae su n t; 2. et paulo post: N e c egredietur de san ctis. Secundum auctoritatem pa­

trum, scilicet Paulum apostolum, et Ambrosium archiepiscopum, et Hieronimum presbyterum, consecratio ad immolandum facta est episcopi in ordinatione presbyteri, sed quod additur ex canonica 5 auctoritate, ut plures assint episcopi, dicendum est cur addatur. 3. Gregorius apostolicus interrogationi Agustini respondit quod iam praetulimus in superioribus praesentis opusculi, et quidem inquiens: « In Anglorum ecclesia', in qua adhuc solus tu episcopus inve­ niris, ordinare episcopum non aliter, nisi sine episcopis, potes »; et io paulo post: « Cum igitur, auctore Deo, ita fuerint episcopi in pro­ pinquis sibi locis ordinati, per omnia episcoporum' ordinatio sine adgregatis tribus vel quattuor episcopis fieri non debet ». 4. In se­ quentibus exponit cur adventus eorum necessarius sit: « Cur non ergo et in hac spiritali ordinatione, qua per sacrum ministerium 15 homo Deo coniungitur, tales conveniant, qui vel in profectu ordi38-39 Lev., 8, 12

39-2 Lev., 21, 10.12

5-6 Concilium Nicaenum (325), c. 4, in Coli. D ionysiana, Can. cone., IV, PL 67, p. 148BC 7-18 Epistulae, 1. X I, ep. 64, A d Augustinum Anglorum episcopum, interr. V i l i , PL, 77, p. 1191B-1192A *16 III: ADP3 - 36 pontifice ] et eius ordinatione add. P3 38 sanctificavit P3 38 quin] eras. A 40 intra P3 40 cuius] canum A 2 Secundum patrum ] his verbis lineam subd. D 3 scilicet] secundum, a. m. in ras. praeter prim am litt. D 3 Paulum apostolum ] inv. A 3 archiepiscopum] archyepiscopum , comp. verbi episcopum in ras.6 Ps 7 interrogatione A 9 ange­ lorum P3 9 inveneris, sed a. m. corr. P3 15 hanc P.3 16 deiA I.I*: OP5P6LRNC - 37 in sua Anctione] om. LR 38 sanctificavit OPsTH LR 2 de] om. O 3 et] om. 0 9 in qua] inquit 0 9 solus tu] inv. PsH 10 ordinari C ·11 episcopi] om. O 12 locos L 14 necessaria L(e corr. pro necessarias)R 14 non] suppi. C 15 ordine, sed e. m. corr. Pô 16 convenient LR II: GM - 38 sanctificabis M 39 capita M 5 addicitur M 9 Anglo­ rum] evangeliorium M 9 inveniri M 10 episcopis] episcopus M 10 po­ test M 11 domino M 15 qua] quia M 16 cum veniant M 16 qui vel] quales M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

234

Liber officialis, 1. II, c. 14, 5-9

5-7

nati episcopi gaudeant, vel pro eius custodia omnipotenti Deo preces pariter fundant? ». + Gregorius dicit quare debeant venire pluripii, frater eius Innocentius monstrat quare prohibitum sit uni hoc fa20 cere, in decretalibus nono capitulo: « Nec unus episcopus ordinare praesumat, ne furtivum beneficium praestitum videatur ». 5. Additur etiam ad consecrationem eius infusio olei super capu Unde dicit Beda in libro tertio de Tabernaculo et vasis eius: « Indu­ tus vero sacris vestibus, pontifex m ox oleo unctionis perfunditur, ® ut per gratiam Spiritus Sancti consecratio perficiatur, Non quod ea quae praemissa sunt indumenta virtutum absque gratia, D ei possi­ mus habere, sed quia maius necesse est auxilium gratiae tribuatur a Domino, ubi quis vel maiorem conscenderit gradum, vel pluri­ morum fuerit regimini praelatus ». + 6. Mystice dicit psalmista: 30 S ic u t tm g u en tu m in ca p ite, quod descendit in barbam , barbam A a ro n . Agustinus in tractatu psalmorum: « Quis erat sacerdos, nisi unus sacerdos qui intravit in sancta sanctorum? Quis est sacerdos, nisi qui fuit et victim a et sacerdos? N isi ille, qui cum in mundo non inve­ niret mundum quod offerret, se ipsum obtulit? ». -Ί- Vicarius Christi 35 efficitur pontifex; ideo in capite ungitur. Caput nostrum Christus; caput nostrum unctum est oleo invisibili. 7. Episcopus quia vicarius 29-30 P s. 13, 2

19-21 In Coll. D ionysiana, Deer. Innocentii, cap. IX , P L , 67, p. 242B 22 Ordo-rom. antiq., p, 111B 23-29 De tabernaculo et vasis eius, 1. III, c. 9, .PL, 91, p. 485AB 31-34 Enarratio in ps. G X X X I I , 7, PL, 37, p. 1733

III: ADP3 - 18 convenire A 20 nono capitulo] in v. D 21 praestitum] esse add. D 27 maius] magis P3 31 qui A 32-33 Quis est - et sacer­ dos?] om. A 33 veniret, sed a. m. corr. P3 36 unctus P3 I.I*: OP5P6LRNC - 18 pariter] om. P6 18 evenire OPsP6T(eed corr. in convenire)HL(*ed corr. in convenire)E 19 eius] om. P5 19 prohibitum] hoc praep. L E 20 nono] in praep. NC 24 untionis Ο 27 maius] corr. in magis L 27 necesse est] inv. Ps 27 gratia O 28 qui C 28 maiorem] maior P s maior est HC 29 regimini] reg ni C 30 ungentum L E 31-32 nisi unus - est saeerdos] in marg. suppi. O 32-34 qui intravit - ipsum obtulit] haec omnia verba in ras. N 33 et 1°] suppi. E 35 Christus] est add. O 36 caput nostrum ] quod O 36 unctus C 36 quia] qui LE II: GM - 17 om nipotenti] operi m enti dei M 18 veniri. M 19 frater eius] fratres qui M 19 unum M 22 sacrationem M 22 caput] eius add. G 23 dicit Beda] inv. G' 23 indutis M 26 possum us M 27 tri­ bute M 33 m undum] om. M 35 ideo] a. m. suppi. M 35 unguitur, e corr. a. m . G 35 Christus] est add. G

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De episcopo seu pontifice

8-9

235

Christi est, in capite ungitur; ab illo enim significatur se accipere hanc unctionis gratiam, qui caput est totius corporis; imitando illum qui caput est totius ecclesiae, per unctionis gratiam fit et ipse caput ecclesiae sibi commissae. Christus pro universa ecclesia interpellat; 40 episcopus, pro sibi commissa vice Christi, regat sibi ecclesiam com­ missam, sicut Christus totam ecclesiam. 8. H oc sonant verba conse­ crationis eius: « Tribuas ei cathedram episcopalem ad regendam ecclesiam tuam et plebem universam ». E t aliter. D icit Gregorius in Moralibus: « Oleum in capite, caritas in m ente ». Quia vicarius Chri- 5 sti est, dilectionem quam Christus nobis monstravit et docuit, in eo debemus invenire, atque ab eo ad cumulum nostri profectus tra­ here. Omnia haec quae extrinsecus geruntur, signa sunt rerum inti­ marum. Si quis in mente habuerit ipsas res, ipse est verus sacerdos, ac ideo verum quod Petrus dicit de universis catholicis: Gens sancta, 10 regale sacerdotiu m .

9. D icit libellus, secundum cuius ordinem caelebratur ordinatio apud quosdam, ut duo episcopi teneant evangelium super caput eius; quod neque vetus auctoritas intim at, neque apostolica traditio, neque canonica auctoritas. P otest tam en evangelii positio super is caput monere tenentes ut Dominus idem evangelium firmet in corde eius deprecentur, aut ut moneant eum qui consecratur recordari 10-11 1 P etr., 2, 9

2-4 Ordo rom. antiq., p. 111D 4-5 M oralia, 1. II, c. 52, n. 82, PL, 75, p. 595CD 12-13 Ordo rom. antiq., p. 110C; Statuta ecclesiae antiqua, Recapi­ tulatio ordinationis officialium ecclesiae, 2, CX, PL, 56, p. 887C*56

III: ADP3 - 37 in] om. P3 37 se accipere] a. m. in ras. D 38 hanc] om. D 38 unctionem P3 38 gratiae, e corr. a. m. P3 3 eius] om. A 5 caritas] est a. m. adscr. D 6 dilectione A 7 adque AP3(sed a. m. corr.) 7 ab eo] om. P3 10 verum] est adscr. a. m. D 15 evangelio, sed a. m. corr. P3 16 id est P s 17 eius] que add. P3 17 deprecentur] antur a. m. adscr. D 17 ut] non add. A eras. D 17 eum] om. A 17 secordare A 1.1 * : OPóPcLRNO - 37 Christi] christus Pe om. H 39 caput 2°] fi praep. C 40 ecclesia] om. P6 1 sibi] om. Pó 2-4 Hoc sonant - regendam ecclesiam] in marg. suppi. O 3 tribuens, sed corr. O 3 regaendam 0 regandam Pe 4 tuam] om. O 5 inorabilibus O 6 dilectio RY 8 quae] qui, sed a. m. corr. L 9 ipsas] ipsa NC 9 verus] veros P6 10 ideo] deo LR 15 ca­ nonica auctoritas] a. m. in ras. angustiore O 17 ut] om. OHR 17 conse­ crantur PeC II: GM - 37 in] om. M 1 regit M 2 sic M 6_ quam] qua M 6 Christus] est add. M 8 signa sunt] designans M 12 ordine M 13 quo­ dam M 14 intim ant M 15 posito M 17 consecrantur M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

236

Liber officialis, 1. II, c. 14, 10-c. 16, 2

10 .1 - 2

se amplius esse sub iugo evangelii, quam foret. 10. Generaliter enim de benedictione omnium electorum dicit Beda in expositione de so Templo Salomonis: « Qui enim dixit: B en ed ix it om nes tim entes D o m i­ n u m , 'pusillos cum m a io rib u s , ipse dixit: Q u ia tu reddes sin g u lis se­ cu n dum opera eorum . Communis ergo ibi benedictio omnium erit electorum. Attamen pro distincta operum qualitate multae sunt mansiones beatorum in una eademque domo Patris aeterna in caelis». XV - De

h a b it u

sacrorum d u c u m

1. Primo notandum est ita esse clericorum habitum constitutum in ecclesiasticis officiis, ut in omnibus Christiano populo possit prae­ bere exemplum bonae conversationis. 2. Quod quodammodo signi­ ficat Hieronimus in libro de Yeste sacerdotali ad Fabiolam: « Legi3o mus, inquiens, in Levitico iuxta praeceptum Dei Moysen lavisse Aaron et filios eius. Iam tunc purgationem mundi et rerum omnium sanctitatem baptismi sacramenta signabant. Non accipiunt vestes, nisi loti prius sordibus, nec coronantur ad sacra, nisi in Christo novi homines renascantur».-)- E x his verbis intellegimus vestes sacer35 dotales ad conversationem populi Christiani pertinere. 20-21 P s. 113, 13

21-22 P s. 61, 13

30-31 Lev., 8, 6

19-24 De templo Salomonis liber, c. 18, PL, 91, p. 785B 64, A d Fabiolam, D e veste sacerdotali, n. 20, PL, 22, p. 619

29-34 Epistula

III: ADP3 - 18 evangelii] christi D 18 enim] ergo P3 20 dixit] om. P3 21 reddes] unicuique id est add. D 22 erit] suppi, a. m. D 23 A t­ tam en] ad tam en A 23 operum] omnium D opera, sed corr. P» 29 sa­ cerdotale A I.I*:’ OPóPeLRNC - 18 evangelii] angeli O 23 pro distincta] predistinata LR 24 in 1°] om. LR 25 ducorum O 27 in 2°] e. m. suppi. Pó 27 posse R possint, a. m. suppi. Y 30 Dei] domini RY 30 lavasse Pó 32 sacramentum O 32 significabant Pe 33 loti] soli C 34 verbis in ­ tellegim us] inv. O II: GM - 20 Dom inum ] se dominus M 21 pusillis M 25 s a c r o r u m d u c u m ] sacerdotum M 31 eius] suppi, e. m. M 31 Iam] .itim i M 32 sanctitate M 32 sacramenti M 32 significabant M 35 conversatio­ nis, e. m. corr. in conversationes M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De episcopo. De sacra veste de eiusque legitimo usu

1 -2

XYI -

De

n o n u t e n d i s v e s t i b u s s a c r a t is i n

237

c o t id ia n o u s u

1. « Stephanus, natione Eomanus, ex patre Iobio, ut legitur in Gestis episcopalibus, constituit sacerdotibus levitisque vestes sacra­ tas in usu cotidiano non uti, nisi in ecclesia ». Tale quid Dominus per lezechielem loquitur: H a ec su n t ga zo p h ila tia sancta, in quibus to vescu ntu r sacerdotes, qu i a p p ro p in q u a n t ante H om in u m in san cta san ctorum ; et paulo post: C um autem in g ressi fu erin t sacerdotes, non egredientu r de sa n ctis in a triu m exteriu s, et ib i reponent vestim en ta su a in quibus m in istra n t, q u ia san cta su n t, vestienturque vestim en tis a liis, et sic procedent a d p o p u lu m ; et iterum: Cum que in gredien tu r δ porta s a tr ii in terio ris, vestibu s lin e is in du en tu r; nec ascendat su p er eos qu icquam laneum , quando m in istra n t in p o rtis a tr ii in terio ris et in ­ trin secu s; et post pauca: C um que egredientu r a triu m exterius ad p o p u ­ lu m , exuent se vestim en ta su a in quibus m in istra vera n t, et repon en t ea in g a zo p h ila tia sa n c tu a rii, et vestien t se ve stim en tis a liis. io

2. Quamvis haec spiritaliter intellegere debeamus, tamen ammo­ niti sumus a supra memorato apostolico, ut mutationem vestimenti iuxta litteram compleamus. Nobis enim qui spiritu sumus renati, ante oculos bonum est frequentare quod in mentem transeat. Per 40-5 Ee„ 42, 13-14

5-10 Ez., 44, 17.19

37-39 Liber pontificalis, X X IIII, edit. L. D u c h e s n e , t. I, p. 154; cfr p. 695*8913

III: ADPs - 39 cotidiano] et adscr. a. m. D 39-40 Dominus per Iezechielem ] inv. D 1 vestiuntur, ex corr. a. m. AD 4 ministratur Ps 5 procedunt A procedant P:i 6 ascendet P» 7 lineum A 10 gazophilatio AD 11 liaec] hac, corr. in hoc A 12 vestim enti] a. m. suppi. D 14 m ente P3 I.I*: OPsPoLRNC - 38 constituit] hic adscr. ante hoc verbum L 38 sacras OR(ged corr.) 39 nisi] suppi. C 40 gazolìlatio LR 1 vestiuntur OL(e corr.) 2 non] om. O 3 exterius] sunt adscr. L 4 sancta sunt] sanctas C 4 vestiunturque OH 5 praecedent L 5 ingrediuntur ΡδΗ 6 ascendet O ascendant H 7-8 et intrinsecus - exteritis] om. RY 8 ingredientur L 8 exterius] interioris L 9 exuunt P o li 9 vestim entis suis OPaPeTIILR 9 reponant LR 9 ea] om. OPsPc 10 se] om. C 10 aliis] lift, al in ras.3 Ο 11 debem us PoC 11 tam O II: GM - 38 sacerdotalibus M 40 in] om. Μ 1 vestiuntur GM 3 in] om. M 4 vestiunturque M 5 procedunt M 6-8 portas - egre­ dientur] om. M 6 induuntur, sed corr. G 6 ascendet G 9 exuent] exeunt M 9 reponent] eam add. M 10 cazophilacia M 12 a] om. M 13 litteram ] liti, ter s u p p lii) M 13 qui] quia M 14 m ente M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

238

Liber officialis, 1. II, c. 16, 3-c. 18, 1

3-5

15 lineam vestem , qua tantummodo utimur in sanctis, intellegimus subtilem orationem, exutam ab omni carnali cogitatione ante D o­ minum; locutio vero ad populum alia debet esse, tamque grossa ut intellegi valeat a populo. 3. Unde et Hieronimus in libro x in mo super Iezeehielem: « E t quia semel praeceperat quibus vestibus uti *) deberent sacerdotes, quando intrinsecus in ministeriis sunt, rursum iubet ut, egredientes in gazophilatiis sive in exedris sanctorum, exuant se pristinis vestibus, et induantur aliis, ne si sanctas vestes habuerint, sanctificent populum foris positum, qui necdum fuerit sanctificatus, nec se praeparaverit in sanctificatione templi, ut sit 25 Domini nazareus. Per quae discimus non cotidianis et quibuslibet pro usu vitae communis pollutis vestibus nos ingredi debere in sancta sanctorum, sed munda conscientia et mundis vestibus tenere D o­ mini sacramenta». 4. E t iterum in eodem: «Porro religio divina alterum habitum habet in ministerio, alterum in usu vitaque corn­ eo mpni ». -+- Namque et hic ex verbis Hieronimi ammoniti sumus m u­ tatione vestimenti. 5. Sequitur eiusdem in eodem: «H aec vestim enta proprio nobis labore conficimus, quae texta sunt desuper; qualem et Dominus habebat tonicam, quae scindi non potest; quibus induimur, quando 35 secreta Dom ini et archana cognoscimus, et habemus spiritum qui scrutatur etiam alta et profunda Dei, quae non sunt monstranda vulgo, nec proferenda ad populum qui non est sanctificatus, nec D ei sanctitudini praeparatus; ne si m aiora.se audierint, maiestatem 18-40 Commentarii in Ezeehielem, 1. X III, c. 44, P L , 25, p. 436CD; p. 437 C; p. 438B *38 III: ADP3 - 15 qua tantum m odo] quantummodo A 17 tamquam P:» 20 deberentur P3 21 in exedris] inedris P3 22 ne] neo P3 . 23 habue­ rint] ut a. m. adscr. A 24 praeparaverit] a adscr. a. m. supra liti, i A 26 nos] suppi, a. m. D 29 habitum ] a. m. suppi, in marg. D 30-31 m u­ tationi vestim ento P3 32 propria A 33 laborem A 33 texa A 34 ha­ buit D 35 secreto A 36. monstranda] suppi. D 37 proferanda A 38 ne] nec D (sed corr. )P3 38 se] om. A 38 audierint] viderint, sed' a. m. adscr. vel audierint D I.I*: OPsPeLRNC - 15 qua] quem, sed corr. L quq R 16 deum LR 17 tamque] tam quam OPsLR tam quae P6 quae C 18 et] suppi. R 21 iubet] debeat, corr. in debent L debet R 21 exedris] edris O exdris H 22 .exuent O 22 primis L R 22 vestes] om. 0 24 praeparaverint, sed corr. P6 24 sit Domini] inv. P5 29 misterio OC 29 vitaque] vitam que PsC(seS corr.) itaque R om. Y 32 nobis] in praep. LR 33 conficimus] conspicimus LR 35 habent L habeat R 37 qui] quem, sed e. m. corr. C II: GM - 20 ministerii M 23 necdum] nec M 25 nazarenus M 27 dei M 29 usum M 34 tonicam ] unicam M 38 Dei] e. m. suppi. M 38 m aiestate M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

6 .1

De sacrae vestis legit, usu. De amictu et de alba

239

scientiae ferre non possint, et quasi solido suffocentur cibo, qui adhuc lacte infantiae nutriendi sunt ». + 6. Inter regulas sacrae scripturae ω septem haec una ex illis constat, ut a littera transeamus ad spiritum, et a spiritu ad litteram. Ac ideo non abhorret a vero, quamvis de laneo vestim ento accipiamus secundum spiritum, si secundum litte­ ram perfecerimus mutationem vestim enti, quod et secundum litte­ ram et secundum spiritum rite possumus intellegere. X Y II - D e

a m ic t u

Amictus est primum vestimentum nostrum, quo collum un­ dique cingimus. In collo est namque vox, ideoque per collum lo­ quendi usus exprimitur. Per amictum intellegimus custodiam vocis, i» de qua dicebat psalmista: D ix i: C u stodiam v ia s m eas, ut non d e lin ­ qu am in lin g u a m ea. P o s u i o ri m eo cu stodiam , et in alio psalmo: P on e, D o m in e, cu sto d ia m o ri meo. Amictus ideo, dicitur, quia circumicitur. In isto primo vestimento ammonetur castigatio vocis. X V III - D e

alba

1. Postea camisam induimus quam albam vocamus. D e qua Hie- is ronimus in epistola memorata de Veste sacerdotali ad Fabiolam: 10-12 P s. 38, 2

11-12 P s. 140, 3

40-2 Do his regulis, quae primum auctorem habent Ticonium D onatistam ,

V. Augustinus, D e doctrina christiani libri I V , 1. III, e. 30-37, P L , 34, p. 81-90; I sidorus, Sententiarum libri I I I , 1. I, c. 19, PL, 83, p. 581-586. Regula ab Amalario memorata est tertia. 16-26 Epistula 64, A d Fabiolam, D e veste sa ­ cerdotali, n. 11, P L , 22, p. 613-614 *14 III: ADP3 - 39 possent P3 39 solido] a. m. suppi, in marg. D 5 rite] a. m. suppi. D 10-11 ut non - mea] om. D 10 non] om. A 14 a l b a ] et sandalia add. P3 I-I*: OPsPeLRNC - 39 cibo] cilio Pô 40 infantia C 40 sacratq PsH 1 hae, sed a. m. corr. Pe 1 a] ad P6 1 ad litteram O 2 a 1°] om. 0 a. m. suppi. L 2 ad] a. m. suppi. L om. R 3 secundum 2°) secundam, sed corr. C 4 et] a. m. suppi. Ps 5 et secundum] om. Ps 6 X Y II - D e a m ic t u ] om. et hoc capitulum sine ulla divisione cum superiore iu n x ii 0 7 no­ strum] om. OH 7 quo] quod N(e corr.)C 8 namque] est add.(\) C 10 dicebat psalm ista] inv. OPsP6THLR 12 Domine] om. O 12 circumitur OTC 14 X V III - D e a l b a ] om., et hoc capitulum sine ulla divisione’ cum superiore iunxit O 15 camissam O camisa L(corr. in camisiam)R II: GM - 40 regula M 2 abhorret a vero] adoravero M 3 lanea M 4 profecerimus M 4 mutatione M 12 circum igitur M 13 ammonetur vocis] om. M 15 album M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

240

so

25

so

35

Liber officialis, 1. II, c. 18, 2-c. 19, 1

2 -3

« Secunda ex lino tonica est poderis, id est talaris »; et in sequenti­ bus: «H aec adheret corpori, et ita arta est et strictis manicis^ ut Dulia omnino in veste sit ruga, et usque ad crura descendat. Yolo pro legentis facilitate abuti sermone vulgato. Solent militantes ha­ bere lineas, quas camisas vocant, sic aptas membris et astrictis cor­ poribus, ut expeditae sint vel ad cursum vel ad proelia, dirigendo iaculo, tenendo clypeo, ense librando, et quocumque necessitas tra­ xerit. Ergo et sacerdotes parati in ministerio D ei utuntur hac tonica, ut, habentes pulchritudinem vestimentorum, nudorum cele­ ritate discurrant ». + 2. In eo discrepat vestimentum istud a nostro, quod illud stric­ tum est, nostrum vero largum. Etenim hi in veteri testamento spi­ ritu servitutis erant astricti, de quo dicebat Paulus: N o n en im acce­ p is tis sp ir itu m se rv itu tis in tim ore. ÏTos vero qhia Filius liberavit, liberi sumus; non accepimus spiritum servitutis in timore, sed spi­ ritum adoptionis filiorum, ac ideo sit illorum strictum, nostrum lar­ gum, propter libertatem qua Christus nos Uberavit. 3. Quia primum vestim entum diximus esse castigationem vocis, videamus si secundum habeat ahquam castigationem corporis. Dicit Beda in Ubro de Tabernaculo: « Haec etenim linea manus ac brachia debet stringere sacerdotis, ne quid nisi utile faciant; pectus, ne quid 29-30 Bom., 8, 15

36-4 De tabernaculo et vasis eius, 1. III, c. 8, PL, 91, p. 480CD

III: ADP3 - 17 ex lino tonica] inv. t. e. 1. P3 19 descendit P3 20 m i­ litares D 21 camisam, sed a. to. corr. Ps 21 vocant] et add. D vocantur P3 22 expedite AD 22 diriendo A diligendo Ps 23 liberando P3 24 in] om. D 26 discurratur P3 27 a nostro] in ras. Ps 28 Mi DP3 30 servitutis] iterum add. DP3 32 nostrum] vero add. P3 34 castigatio­ nis, sed a. to. corr. A 36 ac] et D 37 ne quid 1° et 2°] nequit A 37 nisi utile] inutile P3 1.1*: OP5P6LRNC - 19 in veste] om. C 19 descendit L 20 legentibus, e corr. R 20 facile LR 21 camissas O camisam H camisas, in ras. R camisias C 21 astructis O asstrictis Pó asstrictas P6 astristis, sed corr. C 23 necessitas] fuerit vel add. Ps 24 ac L (sed e. to. corr.)R 24 tunicam R 27 structum, sed corr. P6 28 Mi LR 29 asstricti O astructi, sed corr. Pfi 32 filiorum] in marg. suppi. O 32 structum , sed corr. Pc 33 christi, sed corr. *P6 35 abeat, liti, a 2° in ras. O 36 Haec] hoc O II: GM - 18 corporis M 21 socaptas M 23 iacula M 23 librando] vibrando, sed con·. G 27 adstrictum M 29 de quo] om. M 32 stri­ ctum ] om. M 32 nostrum] autem, add., sed expunr. G 36 ac brachia] abrachia M 37 ne quid 1° et 2°] nequit M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

4-5 . 1

De alba et de casula

241

inane cogitet; ventrem, ne dilicias ultra modum appetendo deum se gulosus facere praesumat; subiecta ventri rfiembra, ne lasci­ viendo totam sacerdotalis habitus pulchritudinem corrumpant; 40 genua, ne ab orationis instantia torpeant; tibias et pedes, ne ad m a­ lum currant. Induatur ergo sacerdos primo linea stricta, ’ut et cor­ pus ab iniquis operibus et a pravis mentem cogitationibus compe­ scat ». + Quod ibi significatur strictura vestim enti, hoc apud nos 5 fini castigatio. 4. Quia usque ad pedes Beda pervenit disserendo de lineis vesti­ bus, congruum est ut nosmet ipsos absolvamus de sandaliis, sive, u t alio nomine, campobis qui supersunt in pedibus. Sandalia subtus cooperiunt pedem, desuper nudum relinquunt. 5. D e quibus dicit idem qui supra in tractatu super Marcum: « Marcus dicendo calciari io eos sandaliis vel soleis, aliquid hoc calciamentum m ysticae signifi­ cationis habere ammonet, ut pes neque tectus sit, neque nudus ad terram, id est neC occultetur evangelium, nec terrenis commodis innitatur ». + Sicut per linum quo pedes vestiuntur, castigatio pe­ 15 dum significatur, ita per sandalia profectus ad praedicandum. X Y IIII - D e

c asula

1. Casula[m], quae est generale indumentum sacrorum ducum, ante ceteras vestes, quae sequentur, praeponimus. In illis quae supra 38-39 Cfr P h il., 3, 19 10-14 In M arci evangelium expositio, 1. II, c. 6, PL, 92, p. 187BC*914

III: ADP3 - 8 campalis P3 8 scandalia A 9 pedum, sed a. m. corr. A 9 nudum ] mundum, sed corr. A 10 qui] om. Ps 11 vel] sive D 12 com ­ m onet P3 12 neque 2°] nec A 18 secuntur DP3 I.I*: OP5P6LKNC - 38 ultromodo 0 39 gulosus] gulosum 0 gulosos Ps se add.(\) R 39 lascivendo 0 40 totum P6 2 prima LR 3 mentem cogitationibus] in v. C 4 Quod] quid 0 4 ibi] tibi LR 6 pervenit] convenit LR 7 est] a. m. suppi. Pe 7 sandalis 0 scandaliis H 8 camp o lisL R 8 scandalia H 10 dicendo] om. L 11 scandaliis H 12 pes] pedes 0 12 pes neque] penesque, sed e. m. corr. P6 12 neque 2°] nec OPsT 13 id est] idem C 13 est] ne add. ~L(sed eras.)R 14 lineum Pô 14 vestiuntur] corr. in utstiuntur(l) O 15 significatus P5 17 casulam H 18 secuntur OPsPoT sequuntur H 18' praeponitur LRC(sed e. m. corr.) II: GM — 38 inane] iam ne M 39 gulosum M 39 enim] om. M 39 lascivendo M 4 vestim enti] testam enti M 6 disserendum M 8 qui supersunt] om. M 8 sandalias M 9 cooperiant M 10 calciari] calcia eius M 18 In] om. M ir, — A 'm a la r ii

O p e ra -

T. II.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

242

Liber officialis, 1. II, c. 19, 2-c. 21, 1

2-3 . 1

praetulimus, castigatio corporis a vitiis designatur, excepto in san15* daliis. In sequentibus vero opera iustitiae demonstrabuntur. D icit Beda in libro memorato de Tabernaculo: « Vestes sanctae Aaron, quas illi Moyses fecit, opera sunt iustitiae et sanctitatis,.». + 2. Ca­ sula vero, quia pertinet generaliter ad omnes clericos, debet signi­ ficare opera quae pertineant ad omnes; haec enim sunt fames, sitis, so vigiliae, nuditas, lectio, psalmodia, oratio, labor operandi, doctrina, silentium, et cetera huiusmodi. In istis enim nullus sacrorum dux neglegens debet esse. Quando istis operibus vestitur, casula indutus est. Haec in aperto sunt, et tam ad minores gradus pertinent quam ad supremos. 25 3. Casula dupla est post tergum inter humeros et ante pectus. Per humeros opera exprimuntur; in eis duplex sit vestimentum, quia sic debemus bona opera foris proximis ostendere, ut eadem intus coram Domino integra servemus. In pectore duplex, quia in eo utrum­ que debet esse, doctrina et veritas; veritas interius, doctrina ad ho3o mines. Haec duo duplicia sint coniuncta, quia tunc bene ministratur, cum opus et ratio in unum conveniunt; opus ad humeros, ratio ad pectus. X X - De

35

sto la

1. Stolam accipit diaconus, quando ordinatur ab episcopo; ips enim semper utitur in opere ministerii. Per stolam designatur onus leve ac suave, de quo Dominus dicit: T ollite iu g u m m eum su p er vos, 36 Matth., 11, 29-30

16*-17* De tabernaculo et vasis eius, 1. III, c. 3, PL, 91, p. 466A rom. antiq., p. 102A

34 Ordo

III: ADP;s - 19 designantur P3 20 psalmodie P3 25 postergum A 27 intus] om. D 28 servamus A 29 doctrina 1° - interius] om. A I.I*: OP5P6LBNC - 19 castigationem 0 19 scandaliis H 15* demon­ strantur, sed eorr. E 18* vero] om. P5 . 19* sitis] om. LR 20 doctrinam C 22 esse] a. m. suppi. O 25 postergum NC 25 humores, sed e. m. eorr. P6 27 proximis ostendere] inv. P5 27 eadem] in praep. Ps eandem LR 29 do­ ctrina I 0] et praep. Pe 30 sunt P5 30 ministrantur LR 31 oracio, sed eorr. in racio L oratio RY 35 semper utitur] inv. PaH 36 Dominus dicit] inv. OTH II: GM —16* sancta M 19* permaneant M 19* enim] om. M 22 de­ bet esse] inv. G 25 duplex GM 25 numeros M 29 veritas 2°] om. M 30 dua M 30 tune] sic M 31 numeros M 34 accepit M 35 designat M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De casula, de stola, de dalmatica

2 . 1

243

et in alio loco: lu g u m en im m eum su ave est et onus meum- leve. Per iugum evangelium intellegimus, de quo dicit Hieronimus in com­ mentariis Mathei: « Quomodo levius lege evangelium, cum in lege homicidium, in evangelio ira damnetur? » et paulo post: « In lege m ulta praecepta sunt, quae apostolus non posse compleri plenissime docet. In lege opera requiruntur, quae quis fecerit, vivet in eis; in evangelio voluntas quaeritur, quae si etiam effectum non habuerit, tamen praemium non am ittet ». + 2. In eo quod stola ad genua tendit, quae solent curvari causa humilitatis, hoc intellegimus quod Dominus dicit: D iscite a m e, q u ia m itis su m et h u m ilis corde. Sciat se diaconus in stola superposita collo ministrum evangelii esse, non praepositum. Evangelium Christus est. X X I - De

DALMATICA

1. Dalmatica a Silvestro papa instructa est. Per dalmaticam intelligimus religionem sanctam et inmaculatam, quae est apud Deum et patrem, ut visitentur pupilli et viduae in tribulationibus eorum, et visitatores inmaculatos se custodiant ab hoc saeculo. Ipsa dalma­ tica duas coccineas lineas habet retro, similiterque in anteriore parte, quia vetus testamentum et novum rutilant dilectione D ei et pro­ ximi. Inmaculatum esse ad Deum pertinet, visitare fratres ad pro-

6 Matth., 11, 29

11-13 la c ., 1, 27

38-4 Commentarii in evangelium Matthaei, 1. II, o. 11, PL, 26, p. 76A 10 Liber pontificalis, X X X II II, edit. L. D u c h e s n e , t. I, p. 171; cfr p. 77*6

III: ADP3 - 2 fecit P:i 4 am ittat P3 6 qui am ittis A 6 mittis D Ps ' 7 evangelii esse] inv. D 11 et I 0] om. DP3 12 tribulatione D 15 testam entum et novum ] inv. e. n. t. D 15 dilectione] a. m. suppi. D di­ lectioni, sed a. m. corr. P3 16 ad] apud A I.I*: 0P5P6LRNC - 37 enim] om. LR 37 onus\ om. C 37 leve] a. m. suppi. O 39 levis LR 1 apostolis OPsH 1 posse] potuit C 1 com ­ plere LR 2 opera] m ulta praep. R 2 quis] qui OPsPeTHLR 3 affe­ ctum C 4 adm ittet O 4 eo quod] evangelio, sed corr. O 4 ienua 0 6 a me] om. NC 6 quia] quam C 6 m ittis 0Pe(sed corr.) 8 positum OPsP6T(sed supra verb. e. m. adscr. prae)H(sed e. m. corr.) 10 instructa] in ­ stituta OP5P6THLR 11 et] om. P6 in Pô 14 coctineas P5 cotcineas H cocineas, litt. c 2° in ras. P6 14 haberet O 15 dilectione] de praep. OH de ante verb. e. m. adscr. T 16 Deum] dominum LR 16 fratres] eo add. LR II: GM - 2 quae] om. M 3 affectum M 5 hos M 8 christi M 15 dilectionem M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

244

Liber officialis, 1. II, c. 21, 2-8

2-4

ximum. Per colorem coccineum òpera misericordiae, quae ex cari­ tate fiunt in pupillis et viduis, intellegimus; per candorem visitato­ rum munditia designatur. 2o 2. Ipsa est enim vestis de qua dicitur in psalmo XLmj quarto: A s titit regin a a d ex tris tu is in vestitu deaurato, circu m data varietate.

Undé Agustinus in eodem psalmo: « In veste ista varietas sit, scis­ sura non sit. Ecce varietatem intelleximus de diversitate linguarum, et vestem intelleximus propter unitatem », et in sequentibus: « Cir25 cumamicta varietate, pulchritudo intrinsecus; in fimbriis autem au­ reis varietas linguarum, doctrinae decus ». + 3. Fimbriae quae pro­ cedunt de dalmatica, verba sunt eius praedicatoris, cuius religio sancta et inmaculata est. Sicut verba ab aura aeris raptantur, ita fimbriae spiramine venti. Profert Paulus candidas fimbrias circa 30 manus ad utilitatem egentum, quando dicit: M a g is autem laboret operan do m a n ib u s su is, quod bonum est, u t habeat unde tribu at neces­ sita te m p a tie n ti. 4. Quod Paulus praedicavit, opere complevit, dicens ad Corinthios de se: I n laboribus. Quod ita Ambrosius in eadem epi­

stola: « Laborare non destitit manibus suis, ne cui gravis esset ». + 35 Fert fimbrias candidas in latere, quando dicit: Castigo corpus m eum et in servitu tem redigo, et in alio loco: I n castitate, hoc est castitate 20-21 P s. 44, 10 30-32 E ph., 4, 28 9, 27 36-37 I I Cor., 6, 6. 5

33 I I Cor., 6, 5

35-36 I Cor.,

22-24 Enarratio in psalm um X L I V , n. 24, PL, 36, p . 509 24-26 Ibid., n. 29, p . 512 33-34 Commentaria in epist. ad Corinthios secundam, c. 6, PL, 17, p . 299D 35-37 Cfr A m b r o s i u s , Commentaria in epist. ad Corinthios secun­ dam, c. 6, PL, 17, p. 300A

III: ADP3 - 19 m unditiç P3 22 scissura] scism ata, sed super vers, adscr. vel 111111(scissura,1?) D 23 sint D 24 vestem ] in veste P3 24 unitatem ] vanitatem A - 30 egentium DP3 34 ne cui] nec P3 I.I*: OPsPeLRNC - 17 coccineam OP6T(sed corr.)H eoctinèam Ps 18 v i­ duis] et praep., sed eras. P6 18-19 per candorem - designatur] om. H 18 v i­ sitatorem PeT(se(Z corr.) 20 Ipsa est] ipsç P6 20 est] om. O 20 vestis] om. LR 22 in eodem] e. m. in ras.* P6 23-24 intelligimus, bis C 25 au­ reis] cereis(pro areis), et litt. u suppi. O 26 varietates L 26 fimbreis P6 27 cuius] cui P6 27-28 religio sancta] religiosam P6 28 aeris] aureis O 29 spiramini L (sed corr.) R 30 utilitatem ] autem add. R 30 egentium OP6 LR 31 inde retribuat P6 33 labore OH 34 desistit OP6TH 36 ser­ v itu te OLR 36-38 et in alio - boc saeculo] om. O 36 castitate 2°] castitas C II: GM r 20 est] om. M 22 sissura M 27-28 verba, bis] umbra M 28 aurea M 28 raptamur M 30 egentium M 31 retribuat M 32 im ­ p levit M 35 candidas] om. M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De dalmatica

5-8

245

corporis et evangelii. + Qui hanc custodit, inmaculatum se custodit ab hoc saeculo. 5. Fert coccineas circa humeros et pectora, quando dicit: I n caritate non ficta. Ficta caritas est quae dim ittit viduas et pupillos in tribulatione, et subvenit in prosperitate. Quae fimbriae u ante sunt et retro, quia mandatum dilectionis et in veteri testam ento et in novo manet. Unde Iohannes: R a r is s im i, non m a n d a tu m n ovu m scribo vobis, sed m a n d a tu m vetu s, quod h a b u istis ab in itio : M a n d a tu m vetus est verbum , quod a u d istis. Iteru m m a n d a tu m n ovu m scribo vobis.

6. Aliquae dalmaticae habent viginti octo fimbrias ante, sim iliter retro, ubi est octies repetitus septiformis spiritus, propter octo ge­ nera hominum, quos replet, ut laudent Deum, hoc est reges terrae et omnes populos, principes et iudices, iuvenes et virgines, senes et iuniores; et ahquae triginta et triginta. Singulae lineae altrinsecus XV, quia caritas et in veteri testamento et in novo quindecim ramos ex se producit. 7. Monstrans qui studet prodesse fratribus in adversitate et prosperitate, iste habet fimbrias coccineas in utroque humero. H ae duae fortunae signantur per sinistrum et dextrum humerum. Quin­ decim ramos caritatis enumerat Paulus: P a tie n s est,, benigna est, non

s

io

in

15

em u latu r, non agit p erp era m , n on in fla tu r, non est a m bitiosa, non quae­ rit quae su a su n t, non irrita tu r, non cogitat m a lu m , non gaudet su p er in iq u ita te, congaudet autem ve rita ti; o m n ia suffert, o m n ia cred it, o m n ia sp era t, o m n ia su stin et. 8. Linea quae in medio est, quasi stipes cari-

39 I I Cor., 6, 6

2-4 I Io., 2, 7-8

15-19 I Cor., 13, 4-7*56

III: ADP3 - 39 est] om. D 2 novum] notum A 4 au distis] et add. D 5 similiter] et add. D 7 reges] suppi, o. to. D 8 om nis A[N ] oms P3 8 populus ΛΡ3[Ν] populi D 12 Monstrans] Monstrans quia, a. to. in marg. D OTO. P3 12 studeat A 12 adversitate et in] tres integros versus in imo alte­ rius paginulae margine adscr., sed eras. D 13 numero, sed eorr. A 14 h u ­ merum] eum rum, sed eorr. A 18 iniquitatem P3 I.I*: OPsPeLRNC- 3 7 inmaculatam P5 1 ante sunt] inv. P5 1 in] om. C 2 Unde] et add. Ps 5-9 Aliquae dalmaticae - triginta et triginta] Quod ita beda - retro et ante OP5P6THLRN(sed eras., et in huius textus locum textum ed i­ tionis I I I , talem qualis est in A et P3 substituit)C. Vide Lect. discr. long., I , 10 9 lineae] alinea 0 linguae, sed supra scr. eae T 10 et 1°] om. L R 11-15 ex se producit - Quindecim ramos] a. m. suppi, in marg. 0 11 producitur P5 12 studeat NC 13 Hae] ac 0 haec LR 18 iniquitatem PsT H L R 18 cojigaudet] non gaudet C II: GM - 2 R a rissim i] fratres mei M 3 veteris M 6 octies] tocies M 6 octo genera] hoc generale M 7 laudent] suppi. G 8 omnes populos] S ic omnes codices edit. I I 8 seniores M 12 Monstrans] om. GM 13 hec M 18 iniquitatem M 19 omnia sustinet] in marg. suppi. G

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

246

9 .1

Liber officialis, 1. II, c. 21, 9-c. 22, 3

2o tatis. Quod enim significant lineae sive fimbriae in dextro humero sive sinistro, hoc significant in anteriore parte hominis, quae perti­ net ad novum testamentum. Sinistrum latus habet fimbrias, quia actualis vita sollicita est et turbatur erga plurima; at dextrum latus non habet, quia contemplativa vita quieta est. Per ipsam figuratur 25 regina quae stat a dextris; ipsa est una columba perfecta, et pro­ xima, stat a dextris, et nihil in se sinistrum habet. Largitas brachio­ rum largitatem et hilaritatem datoris demonstrat. 9. Diaconus qui non est indutus dalmatica, casula legit circum cinctus, ut expedite possit ministrare, vel quia suum est ire ad comi3o tatum propter instantes necessitates. Ipsa habet pertusos subtus alis, quoniam Christum vult imitari, qui lancea perfossus est in la­ tere, et vult ut nos sequamur eius vestigia. Quod significat pertusus in latere. X X II -

»

Db

t o n ic a

quam

sacerdos

in d u it

su per

c a m is a m

1. Sicut in camisa designatur castigatio corporis, ita in tonica virtutes intimae, quae ad solos sublimes pertinent. De qua Hieronimus in epistola ad Fabiolam: «Haec ipsa iacinthina tonica subucula nominatur, et proprie pontificis est, significatque rationem subli36-39 Epistula 64, A d F a b io la m , D e veRte sacerdotali, n. 21, PL, 22, p. 620

III: ADP3 - 20 sive] in a d d . P3 22 latus habet] liti, tus ha s u p p i. D 22 quia] quae P» 23 at] ad AP3 24 ipsum A 26 a] ad P3 26 a] ad Ps 26 se] o m . A 27 datoris] doctoris A 30 ipse AP3 31 quoniam] cum P3 32 sequamur eius] eius imitemur D 35 signatur D 36-37 quae ad - Fabiolam] a. m . s u p p i. D 37 Haec] o. m . in ra s. D I.I*: OPóPeLRNC - 20 quasi] est p r a e p . NC 21 sive] in a d d . Pa 22 si­ nistra NC 22 quia] qui O 23 at] ad LRC 24 vita] s u p p i. Ps 24 quieta est] quietem, sed c o rr . (?) O 25-26 ipsa est - a dextris] om . OH 26 se] om . OC 27 demonstret O 30 pertuosos O pertusas P6 pertusus RY 31 quoniam] que L 31 perfossos, sed corr. L perfusus R profusus N (sed co rr.) C 33 latere] sinistro p r a e p . OPóPcTHLRNC 34 X X II D e t o n i c a c a m i s a m ] sp a t, sc rib e n d i ti tu l i va c. R 34 camissam [O camicam P5 cam i­ siam C 35 camisia C 35 in 2 °] om . LR 36 solis, sed corr. LR 36 per­ tinet LR 37 iacintinica O 38 et] in a d d . O 38 pontifici L (sed a. m . corr.)R 38 significat quae rationum sublimum O II: GM - 21 interiore M 22 quia] qui M 23 vite M 24 vita] om . M 24 est] om . M 25 a] ad M 27 largitate M 27 hilaritate M -28 legit] detegit M ' 30 ipse M 31 qiioniam] qui M 32 ut] om . M 32 eius vestigia] tnv. G 32 pertusos M 34 sacerdotes M 34 induuntur M 36 solus M 36 sublime M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

2-3

De dalmat. et de tun. a sacexd. sup. camis, induenda

247

mium non patere omnibus, sed maioribus atque perfectis ». + Ipsa est interior ipsaque designat virtutes animae quae non multis cogni- « tae sunt, et quas semper debet habere perfectus. Unde Beda in tractatu super Lucam: « Quis etenim nesciat viscera misericordiae, benignitatem, humilitatem, patientiam, modestiam, castitatem, fidem, spem, caritatem, et his similia sine ulla temporum interca­ pedine fidelibus esse servanda? » -4- 2. Ipsa non cingitur, sed camisa; » quae ita est fabrefacta, ut non impediat cursum nostrum ad ministrationem, quoniam memoratae virtutes liberum iter nobis prae­ bent ad contemplationem Dei. Camisa cingulo continentiae con­ stringitur, praecipiente Domino: S in t lu m b i ve stri 'praecincti, ut per duas virtutes, id est oboedientiam Domini et naturalem disputa- io tionem, constringatur omnis voluptas. Haec sunt vestim enta de quibus scribitur in parabolis Salomonis: F o rtitu do et decor in d u m en ­ tu m eiu s, et in superioribus, et cin gu lu m tr a d id it Cananeo. 3. Si quis voluerit uti duabus tonicis, ostendit se esse diaconum et sacerdotem, sive, ut octo sint vestim enta secundum numerum 15 vestimentorum summi pontificis Aaron, cuius vestim enta narrantur fuisse circa caput et corpus usque ad pedes. D e vestim ento pedum et manuum reticetur. Ad illius normam, dixi, habet summus pon­ tifex noster, a capite usque ad pedes, octo vestimenta. Primum est amictus, secundum camisa, tertium cingulum, quartum stola, quin- io tum et sextum duae tonicae, septimum casula ligatura mysterium incarnationis Christi. Quae incarnatio quia in aliquibus aperta est humanis sensibus humano more, sicuti est poni in praesepio, pannis involvi et cetera, aïiqua sandalia sine ligaturis tenet praedicatio. 8. E t aliter. Dicit Dominus in evangelio: Quodcum que superero- « gaveris, ego , cum rediero , reddam tib i. Disposuit Dominus his qui evangelium praedicarent, de evangelio vivere. Supererogavit Paulus, qui sine sumptu posuit evangelium; operabatur manibus suis victus sibi necessaria. Opus Pauli quod supererogavit evangelio, possumus intellegere corrigias supererogatas sandaliis, quae manibus huc illuc- 25 que ducuntur, ut ligentur. Firmo gressu it praedicator qui nulli one­ rosus est. X X Y I - R ecapitulatio

vestim entorum

1. Breviter desideramus recapitulare omnem ornatum clerico­ rum. Caput clerici mens est, in superiore parte discoopertum, ubi 30 20-21 Luc., 10, 35 20, 34; I Cor., 4, 12

21-22 I Cor., 9, 14

22-23 I Cor., 9, 18

23-24 Act.,

III: ADP3 - 11 potest figurare] inv. D 12 opere] sunt add. P3 12 a] ad P3 16 mysteriorum P3 16 Christi] est a. m. adscr. D 18 aliqua] alia A (sed a. m. corr.) D 20 D icit Dom inus] inv. P3 21 redigerò A 23 posuit] v el praedicavit a. m. adscr. D 24 supererogaverit P3 26 figerentur P3 28 X X V I - v e s t i m e n t o r u m ] om. A I.I*: OP5PGLRNC - 10 disiungantur] dis(!) O 12 opera OP6 12-13 a lingua - procedentes] om. O 12 scandalii H 12 sandalii usque] sandaliisque Ps 14 propheticam R 15 replicatae] recapitulate ΟΡ6ΊΉ recapitulatan te Pô 15 medianam] medici O 15 quae usque] qua eiusque C 16 m y­ sterium ] ministerium O 17 humano] humanu P6 17 poni] et add. LR 18 aliqua] alia, sed supra verb. liti, c, et in marg. vel qua adscr. O aliquan, sed corr. Pe 18 scandalia H 2.) supererogaveritis RY 21 tibi] vobis R 21 his] om. RY ras.11*21C 21 qui] in add. OH 22 praedicarentur U se d 'corr.)R 22 evangelium ] evangelio Ή 24 necessari]]a Pe necessarios Η 24 evangelium, sed corr. O 25 supererogatus Pe 26 legentur P5 26 it] id O P» ita T sit H 28 R e c a p i t u l a t i o ] D e capitulario C 30 mens est] m entem L 30 est] om. O 39 superiori OHR superiora C II: GM - 11 quae] om. M 11 lingua M 12 opera M ,13 evangelica M 14-15 ipsa replicata M 15 mediam G 30 clerici] liti, ci suppi. M SO par­ te] om. M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

254

Liber officialis, 1. II, c. 26, 2. Libelli III capitula

2'

est imago Dei, in inferiore parte circumdatum capillis, quasi aliqui­ bus cogitationibus de praesenti necessitate. Amictus est castigatio vocis, alba ceterorum inferiorum sensuum, praesidente magistra, ratione interius per disciplinam continentiae constringente, quasi 35 quodam cingulo, voluptatem carnis. 2. Calciamenta linea prohibitio pedum ad malum festinando. Sandalia ornatus iter praedicatoris, qui caelestia non debet abscondere neque terrenis inhiare. Secunda tonica opera mentis sunt. Casula opera corporis pia. Stola iu gu li Christi, quod est evangelium. Dalmatica diaconi, quae est itineri. 40 habilis, cura proximorum. Sudarium piae et mundae cogitationes, quibus detergimus molestias animi, ex infirmitate corporis. Pallium archiepiscoporum torques devotissimae praedicationis et in veteri testamento et in novo.*39 I ll: ADP3 - 33 inferiorum] inferiorem A ceterorum add. P) 36 festi­ nandi D 36 ornatum D 36 iter] sit Pa 39 quae est itineri] spat.25 D 39 est itineri] eius teneri P3 40 cura] cur eo(t) A I.I*: OPóPeLRKC - 31 inferiori OR inferiora C 31 circumdatur LR 33 inferiorem C 33 praesidentem C 33 magistri RY 33-34 magistra, ratione] magistratione C 35 voluptatur C 36 festinandum OP6THLR 36 ornatus] ornatus sit, sed corr. in ornatus est L ornatur C 36 iter] id R om. Y inter C 37 debet] habet, sed corr. Pe 38-40 Stola - Sudarium] cum varia lect., de qua infra, suppi, in marg. 0 39 est 1°] om. P5 39-40 quae est itineri habilis] et sui ministri OPóP6THLRN(sed eras, et in huius lectionis lo­ cum lect. recensionis I I vel I I I substit.)C 40 proximorum] est add. ΟΡόΡβΤ HLR 40 cogitationis Ο 1 Pallium] pauluni C 2 archiepiscopum, sed a. m. corr. C 3 in] om. O II: GM - 37 quq, sed corr. G 38 operi m enti M 39-40 itineri habilis], tenere ab illis M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LIB ELL U S III C

a p it u l a

t e r t ii

l ib e l l i

PAG.

Praefatiuncula Domino o p itu la n te ................................................................... 257 I - D e signis quibus congregamur in i d i p s u m ....................... 257-260 II - D e situ e c c l e s i a e ........................................................... 261-265 III - D e choro cantorum ........................................................................ 265-269 IIII - De vestim ento c a n to r u m ......................................... 270-271 V - D e introitu episcopi ad m issa m .................................... 271-282 VI - D e « Kyrie eleison » .................................................................... 282-284 V II - D e c e r e i s .......................................................................................... 285-286 V ili - D e «Gloria in excelsis D eo » .................................................. 286-287 V IIII - D e prima oratione m i s s a e ....................................................... 288-290 X - D e sessione e p is c o p i......................................... 290-292 XI - D e officio lectoris et c a n t o r is .................................................. 292-299 X II - Quid sit inter responsorium et tractum . . . . . . . 299-301 X III - D e a l l e l u i a ...................................................................................... 301 X I III - Quid sit inter alleluia et t r a c t u m ........................................ 302 XV - D e espolatione casularum ........................................................... 302-303 XVI - D e t à b u l i s ....................................................................................... 303-304 X V II - D e ascensu in p u l p i t u m ........................................................... 305-303 X V III - D e diaconi ascensione in t r ib u n a l......................................... 306-311 X V IIII - D e officio quod vocatur o fferen d a...............................................311-322 XX - D e s e c r e t a ....................................................................................... 323 XXI - D e ym no ante passionem Dom ini sive praeparatione . 323-329 X X II - D e ym no « Sanctus, sanctus, sanctus » ................................. 329 X X III - D e « Te igitur » .................................................................... 329-337 X X IIII - D e institutione dominica in conficiendo corpus et sangui­ nem ............................................................................................... 337-339 XXV - D e ascensione Christi in crucem. . ................ ................... 340-343 XXVI - D e corpore Dom ini post emissum spiritum in cruce et nostra mortificatione in id ip s u m ..................................... 343-350 X X V II - D e praesentatione p a t e n a e ....................................... 350-353 X X V III - D e officio quod memorat requiem Dom ini in sepulchro 353-355 X X V IIII - D e oratione d o m i n i c a ................................................ 355-359 XXX - D e praesentatione subdiaconorum, ut suscipiant corpus Dom ini de altari................................................................... . 359-361 XXXI - D e immissione panis in v i n u m ................................ 361-363 X X X II - D e pacis o s c u lo ................................................................ 363-364 X X X II I - D e « A gnu s'D ei » ........................................................... 364-365 X X X II II - D e eucharistia ............................................................................. 365-367 XXXV - D e parte oblatae quae remanet in altari. . . . . . . 367-368 XXXVI - D e ultim a b en ed iction e....................................................... 368-371 X X X V II - D e ulteriore ultim a b e n e d ic t io n e ........................... 371-372 X X X V III - De missa in festivitate sancti Iohannis baptistae mane prima.............................................................................. 373

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Liber officialis, lib. I l l capit., praef., c. 1, 1

256

X X X V IIIIXL XLI X L II X L III X L IIII -

De De De De De De

ofierenda « Vir erat in terra » . . . ........................... a iv e n tu D o m i n i ........................................ n ativitate D o m i n i ........................... consueto tempore missae . . ......................................... y p o p a n t i .......................................................... m issa pro mortuis ............................................................... E

I II III IU I V VI

-

PAG. 373 374-377 377-378 378-380 380-381 381-386

p is t u l a e

D e nomine Ihü ............................................................................. Responsio Ilierem iae a rch iep isco p i............................... Âmalarius Ionae venerabili episcopo . ............................ Epistola ad Rantgarium e p is c o p u m .................................... Ad Hetdonem m o n a c h u m ...................................................... Amalarius Guntardo dilecto filio in disciplina Christi .

386-387 387-388 388 389-391 391-392 393-399

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DE OFFICIO MISSAE P

r a e f a t iu n c u l a

rDomino opitulante, intercedente beato Medardo confessore, cuius festivitas hodie apud nos celebratur, in gaudio sanctorum, prompti sumus animo ad suscipiendum Dei munus, si tamen ipse 5 dignatur purgare et serenare oculum, in quo discamus de officio missae, quid rationis in se contineat diversitas illa quae ibi agitur, cum satis esset, sine cantoribus et lectoribus et ceteris quae ibi agun­ tur, sola benedictio, episcoporum aut presbyterorum ad benedicen­ dum panem et vinum, quo reficeretur populus ad animarum salu­ 10 tem, sicut primevis temporibus fiebat apud apostolos, ac ideo primo dicendum est de signis. I - De

s ig n is

q u ib u s

c o n g r e g a m u r

in

id ip s u m

1. Signorum usus a veteri testamento sumptus est. Scriptum est in libro Numerorum: L ocu tu s est D o m in u s a d M o ysen dicens: F a c 15 tib i d u as tubas argenteas d u ctiles, qu ibu s convocare nem ; et paulo post: Q uando au tem congregandus est tu b a ru m clangor erit, et n on concise u lu labu nt. F i li i clangent tu bis; et iterum: S i quando habetis ep u lam kalen das, can etis tu b is su p e r holocaustis et p a cificis vobis in recordationem D e i vestri.

p o ssis m u ltitu d i­ p o p u lu s, sim p lex A a ro n sacerdotis et dies festos, et v ic tim is, ut sin t

*0

15-21 N um ., 10, 1-2.7-8.10 *617 III: ADP3Q(3-) - 1 DE OFFICIO MISSAE] Incipit liber tercius D Incipit liber tertius add. P3 2 P raefatiuncula] H ic titulus a nobis additus est 6 dignetur QF 6 dicamus DQF 11 apud] suppi, a. m. D per P3QF 16 possit P3QF (convocari p. m ultitudo) 19 clangent tubis] clangentibus P3 19 epulas D 21-22 recordatione, bis D LI*: OPóPeLRNC - 1 D E OFFICIO M ISSAE] om. OT 3 opitulante] om. OPoTH 4 apud nos] suppi. C 5 summus, sed corr. a. m. P6 7 ibi] tibi P5 7 agatur L (sed corr.)R 8 agantur, sed corr. L 11 apostolis 0 11 primo] primum OTH om. L 14 sumptum LR 15 est I 0] om. C 15 numerum 0 16 tubas\ tabulas OHN 18 turbarum, sed corr. 0 19 ep u ­ lum OPôPeTHLR 20 tubas L (sed corr.)R 21 nostri, sed corr. 0 II: GM - 5 prumtissimus M 6 in] om. M 7 quid] quod M 9 be­ nedictione M 17 et] suppi, a. m. M 17 Quando] quoniam M 21-22 re­ cordatione, bis M 17 — A m a la r ii O p e ra - T . I I .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

258

Liber officialis, 1. I ll, c. 1, 2-6

2 -1

2. Audivimus clangorem tubarum in recordationem Dei nostr resonare, detque nobis Deus ut quicquid boni facere poterimus, sive singulariter in nostra causa, sive communiter in causa fratrum, ut 25 est signa moveri, in memoriam eius faciamus. Audiamus et tubam vocantem nos ad paenitentiam, quando in adversis affligimur, di­ cente Iohel: C an ite tu ba in S io n , sanctificate ieiuniurtrC, vocate coetum ,

congregate p o p u lu m , sanctificate ecclesiam , gate p a rvu lo s et sugentes ubera.

coadunate senes, congre­

30

3. Quod ita Hieronimus in eodem: « Clangite tuba in Sion, et paenitentiam populis praedicate; sanctificate ieiunium, praedicate curationem sive coetum, de quibus iam diximus; congregate popu­ lum, ut qui dispersus peccaverat, congregatus peccare desistat; san­ ctificate ecclesiam, ut nullus in ecclesia non sanctus sit, ne forsitan 35 impediantur orationes vestrae, et modicum fermentum totam mas­ sam corrumpat; et adunate, sive eligite senes, ut non aetas in eis, sed sanctitas eligatur; congregate quoque parvulos et sugentes ubera, ne ulla sit aetas quae non bonvertatur ad Dominum, parvulos atque lactantes, de quibus in psalmis et in evangelio legimus: E x ore in fa n ­ ta tiu m et la cta n tiu m p e rfe c isti lau dem ». +■ 4. rpraedicationem quam significat clangor tubarum, Hieroxfimo exponente, signat signum quod in nostra ecclesia reboat. Si2'7-29 Ioel, 2, 15-16

39-40 P s. 8, 3; Matth., 21, 16

30-40 Commentaria in Ioelem, c. 2, PL, 25, p. 968CD

III: ADP3Q(-27, 1-) - 30 geronimus AD 30 et] hoc est, a. m. in ras. D 31 paenitentiam ] agite add. A 32 sive] vocare, a. m. in ras D 33 qui dispersus] quid A 34 non sanctus] ociosus P3 34 forsitan] forte D 36 corrumpit A 38 convertantuf P3 38 atque] itaque D 39 lactantes] litt. e a. m. adscr. super liti, a 2° A 40 lactantium] liti, e a. m. adscr. suppi, litt. a 2° A lactentium D 2 signat] significat P3QF 2 roboat A I.I*: OPaPeLRNC - 22 Audivimus - D ei nostri] suppi, in marg. O 23 boni facere] a. m. suppi. O 24 causa I0] om. O 24 ut] suppi. O 25 movere PsPeT H LR 28 ecclesiam, coadunate] in ecclesia inco adunata O 30 Hiero­ nimus] gerimus O 30 Clangite] canite O 33 qui] quid OP5 34 nou] nisi-P5 e. m. suppi. L 35 im pediant, e corr. R 35 vestras P6L(sed corr.)R 35 messam, sed a. m. corr. P 36 corrumpitur O corrumpit, e corr. a. m. L 37 sed] et add. O 38 revertatur L R 40 lactentium L(e corr. a. m.)RNC 2 signat] significat L 2 roboat ecclesia O II: GM - 23 vobis M 24 fratrem, sed corr. G 25 audivim us M 28 senes, congregate] om. M 32 prediximus M 33 qui] quid M 33 p ec­ caverat] perierat M 33 desistit M 40 lactantium] laudantium M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De signis quibus congregamur in ecclesiam

5-6

259

gnum nostrum est ex metallo aeris. Aes est metallum durabile et sonorum. Habet idem signum interius plectrum ferreum, quo tun­ ditur, ut audiatur, oraque praedicatorum significat novi testamenti, 5 quae plus durant quam tubae veteris testamenti, atque altius reso­ nant. Ora praedicatorum nostrorum durabunt usque in finem, et auditur longe sonus eorum usque in fines terrae. Tempore Iudaeorum n otu s tantum erat in I u d a e a D eu s, at nunc in omni terra. 5. Vas metalli aeris ora significat, ut diximus, praedicatorum; io ferrum interius linguam eorum; per funem intellegimus mensuram nostrae vitae. Unde dicebat Paulus: S ed i p s i in nobis nosm et ip so s m etientes et com paran tes. Mensura meae conversationis nusquam mihi satius ostenditur quam in scriptura, ac ideo funem scripturam intel­ lego. 6 . Funis qui habet initium a ligno, scripturam sacram signi- 15 ficat novi testamenti, descendentem a ligno dominicae crucis. Quod tamen lignum a superioribus continetur!, quia dominica crux a pro­ phetis et antiquis patribus continetur. rQui funis usque ad manus

8 P s. 18, 5

9 P s. 75, 2

12-13 I I Cor., 10, 12678*12

III: ADP3Q(-17, 18-) - 5-7 significat - Ora praedicatorum] om. A 6 v e­ teri P3 8 audietur D 8 finem QF 13 mensurae A mensuram P3F 14 in] suppi, a. m. D om. Ps 14 scripturam] scripturarum A 15 scri­ pturam ] scripturarum A 15 sacrum A 18 Qui] quia D(? sed corr. )P3QF dominica crux a profetis et antiquis patribus contineturQ(o

9-19 Antiquitates Iu-

III: ADP3B(-8) - e c c l e s i a e ] et quare vocatur basilica add. P sB F 39 E c­ clesia] ecclesie situs D 39 populus] est adser. per modum contecturae D 39 ab eo] om. B P 40 unianimes habitare] inv. D(unanim es) 1 quia 1°] quç P3BF 1 kyria A kyrrica P3 1 quia 2°] id BF 2 kyrica] kyria A 3 basilica] basilia A 3 Basileus] basilius A 4 basilaus] basilius A basileos P3 basilaos B 6 basileus] basilius A 6-7 basilicae, bis] basiliae A 7-9 ibi regi - domum quam] om. P3 9 iosephus D 11 dixim us D 11 fuisse] esse D 11 domum AD (sed e. m. corr.)P3 12 tredecim] v in A 14 aedificate A 16 coniciant DP3 I.I*: OPsLeLRNC - 39 Ecclesia est] ecclesiae Ps 40 unanimes ΟΡόΡβΤΗ LE, 40 ecclesiae, sed corr. P» 1 quia 1°] que, e corr. a. m. L 3 basis] bassis O 4 laos - basis populi] om. 0 4 basilaus] basilaos P6 6 Nam] e t add. PsH 6 habitatores O 9 iosephus OPoHLR ioseppusN C 11 per factam , sed a. m. corr. Pe 11 aedificium] aedificavit C 11 domum OPsC 12 construere] constituere ΡόΤΗ 12 anni C 16 ex] suppi, a. m. L om. R 16 coniciant P 0 P 6 C II: GM - 39 convocatus] congregatus M 40 unanim es G I kiria M 2 kirius M 2 kyrica] lift, c suppi. G kiria M 4 baçilaus] basilica M 7 regio M 9 iosephus G 9 donum M 11 domum M 16 conitiant] sentiant M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

262

Liber officialis, 1. I ll, c. 2, 4-8

4-6

viderint huius rei discriptionem. Erat magna basilica nimis et pul­ chra. Haec innumera columnarum multitudine portabatur, quam ad iudicia rerumque cognitiones distribuit ». + âo 4. rAudistis ex auctoritate veteri ideo convenisse · populum ad basilicam, ut audiret iudicia; audite apostolum cur conveniatur in ecclesia: Ita q u e , fra tres m ei, inquit, cum con venitis a d m andu can du m , in v icem expectate. S i qu is au tem esu rit, d om i m anducet, ut non in in d i­ ciu m con ven iatis. Monstrante Paulo, propterea convenimus ad eccle-

25 siam, ut manducemus caenam Domini. 5. Duo audistis cur conve­ niat populus: unum ex antiqua traditione, ut iudicia rerum et cogni­ tiones accipiat; alterum ex novo testamento, ut manducet. Utraque quaerimus ad ecclesiam, scilicet ut in ea audiamus iudicia nostra, mala sive bona, et. cognitionem Dei, et ut manducemus corpus Do3 o mini. Idcirco quae praeter ista sunt, postponamus eo tempore, ut iudicia Domini percipere et retinere queamus, et panem Domini manducare, studentes nosmet ipsos probare si digne possit a nobis manducari. 6. In conventu ecclesiastico seorsum masculi et seorsum femina 3 5 stant; quod accepimus a veteri consuetudine, dicente Beda in tractatu super Lucam: « Quaerit aliquis quomodo Dei filius tanta parentum

22-24 I Cor., 11, 33-34

34-35 Cod. I I , c. 1, 1; Eel., c. 1 c. 2, PL, 92, p. 349AB

35-3 In Lucae euangelium expositio, 1 .1,

II: ADP3B(20-) - 17 descriptionem D 18 innumera] vero numera, sed corr. in in innumera D 19 cogitationes A cognitionem D 20 convenit populus B F 21 audiat B F 21-22 ad ecclesiam BF 22 inquit] in quid A 22 cum\ om. A '26 cogitationes A 29 cogitationem A 30-32 Idcirco manducare] om. B F 33 manducare A B « F ) I.I*: OP5P6LRNC - 17 descriptionem PsH L(e corr.)R 17 Erat] enim add. O 17 magna basilica] inv. Ps 19 rerum quae L 19 cogitationes, sed e. m. corr. PeT 19 distribuit] describunt Ps 21 circumveniatur, Ziti, cum veni in ras. O 22 ecclesiam LR 25 audistis] litt. stis a. m. suppi. L 26 cogitationes OT(sed corr.)H 27 accipiunt C 29 et 2°] om. O 31 per­ cipere - Dom ini] in marg. suppi. O 32 possim us, e corr. a. m. T 32 a no­ bis] om. T 33 manducare, sed e. m. corr. Pe manducare, e corr. T mundur, sed corr. L 35 veteri] testam ento add., sed expunx. O 35 tractatu] tractu O tractato, sed a. m. corr. L II: GrM - 17 erant M 17 nimium M 17 et] om. M 19 iudiciam M 22 cum] om. M 24 m onstrate M 30 praeter ista] praeterita M 35 stant] statuantur M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

7-s

De situ ecclesiae

2(>:ί

cura nutritus, his abeuntibus, potuerit obliviscendo relinqui. Cui respondendum quia filiis Israel moris fuerit ut temporibus festis, vel Hierosolimam confluentes vel ad propria redeuntes, seorsum viri, seorsum autem feminae choros ducentes, incederent, infan­ 40 tesque vel pueri cum quolibet parente indifferenter ire potuerint; ideoque beatam Mariam vel Ioseph vicissim putasse puerum Iesum, quem secum comitari non cernebant, cum altero parente reversum ». + 7. Quamvis et aliud in re possimus tenere, quod caro viri et mu­ lieris, si propius accesserint, unumquodque ex altero accendatur ad 5 libidinem. Qua de re dicit Salomon: Longe fa c ab ea v ia m tu am . Quo­ niam propterea venimus, ut defleamus carnales delectationes, necesse est vitare fomenta earum. 8 . De habitu mulierum docet Paulus Corinthios: D ecet m ulierem non velatam orare D eum ? N e c ip s a n a ­ tu ra docet vos quod v ir qu idem , s i com am n u tria t, ig n o m in ia est illi; m u lier vero, s i com am n u tria t, gloria est illi, qu on iam c a p illi pro vela­ m in e ei d a ti sunt? Ambrosius in epistola ad Corinthios: « Mulier, in­

10

quit, idcirco debet velare caput, quia non est imago Dei, sed ut osten­ datur subiecta, et quia praevaricatio per illam inchoata est, hoc signi debet habere, ut in ecclesia propter reverentiam sacerdotalem non 15 6 P rov., 5, 8

9-12 I Cor., 11, 13-15

12-19 Commentaria in epistolam ad Corinthios prim am , c. 11, PL, 17, p. 240D (... reverentiam episcopalem ... quia episcopus personam ... ante epis­ copum ...); apud R abanum Mauktjm, Enarrationes in epp. P a u li, 1. X I, c. 11, P L , 112, p. 101AB (cum iisdem lectionibus atque in ipsis Commentariis) 45*9 III: ADP3B - 37 Cui] cum AP3 sed D 38 fuerat BF 39 hierosolima A 40 seorsum] et praep. F 40 autem] om. D B ras.5 F 4 re] hac praep. D rem P3 5 unumquoque P3B(> ac deinceps orationem, et sic tandem unumquemque reb e n e d ic tio n e m ,

q u ia

,28 I I Tim ., 4, 21 37-38 I Cor., 14, 16

n e s c it

q u id

d ic a s ?

31 Luc., 24, 36; Io., 20, 19. 20. 26

*0

5

35-36 Luc., 24, 50

40-3 Commentaria in epist. ad Corinthios prim am , e. 14, PL, 17, p. 255C; apud R a b a n u m Maurijm , Enarrationes in epp. P auli, 1. X I, c . 14, PL, 112, p. 132C III: ADP3B(28-30, 32-34, 37-) - 28 haec P3 29 unum] unde B 29 efectum DP3F 30 episcopi(epi)] christi(xpi) P3 30 hospitium D B F 35 au­ tem] om. P3 37 benedixeritis P3 38 qui D 38 idiota] idiote D F om. P3 ideote B 38 Quomodo] Idiota praep. DP3 39 quia] qui D 1 id est verum ] iterum B « F ) 4 kyrie eleison D kyrrieleison P3 5 remeare] om. B «F) LI*: OP5P6LRNC - 27 agit] ait O 28 dicit OP 5 P 6 TH LR 28 hçc salutatio C 30 -sicut] om. P5 30 hospites OPsPeTHLRNfsed super litt. es adscr. litt. um)C 32 vertitur P s 33 dein] deinde OC in P5 33 ascenderat OT(sed a. m. corr.) 34 benedicit OPoHLR 38 idiotae OPsPeT H LR 39 nescis LR 1 respondet OPsPeTHL(e corr. a. m .)R 2 hos] os OPóPe(eed e. m. corr.)T(sed Utt.< h supra scr.) 2 preces R 3 respondent] litt. nt in ras.2 L (a. m .) N respondens C 4 nascitur R 4 kyrie eleison P5. Ρ βΗ Ν kyrie eleyson T kyrrieleison RY II: GS - 30-31 Christus.resurrexit] inv., sed cum sign, convers. 8 36 eos G 36 nomine, id est] nostrae id em 'S 38 idiotae, e corr. G 38 Quomodo] e. m. su ppi. S, 38 Am en] in ras. G 3 officio, sed. e. m. corr. G 4 kyrie eleyson G 19 — Λ m alarii O pera - T. II.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

290

Liber officialis, 1. I ll, c. 9, 6-c. 10, 5

6 . 1

meare ad suai. Eundem ad demonstrandum finem mutantur cerei de loco in locum. 6. r -Libet hic proferre auctoritatem sancti Agustini, quare mos ecclesiae obtineat suas orationes versum orientem dirigere. D icit in io Sermone Domini de monte: « Cum ad orationem stamus, ad orien­ tem convertimur, unde caelum surgit, non tamquam ibi sit et Deus, quasi ceteras partes mundi deseruerit, qui ubique praesens est, non locorum spatiis, sed m aiestatis potentia, sed ut,am m oneatur animus ad naturam excellentiorem se convertere, id est ad 'Dominum, cum io ipsum corpus eius quod terrenum est, ad corpus excellentius, id est ad corpus caeleste, convertitur ». + Ideo dicitur Deus in caelis habi­ tare, quia maior cognitio est in caelis illius summae m aiestatis et essentiae, in angelis vel in animabus sanctorum, quam in terra ha­ bitantibus sanctis, propter gravitudinem carnalis habitationis, quae 20 vix perm ittit animam ad purum veritatis lumen advolarei. X - D e sessione episcopi

1. D ein Christus ascendit in caelum, ut sedeat ad dexteram P a­ tris. Episcopus, quia vicarius est Christi, in omnibus memoratis su­ perius debet et hic ad memoriam nobis intronizare Christi ascen25 sionem et sedem. Quapropter ascendit in sedem post opus et labo­ rem ministerii commissi. Christus, disposito curru suo per eonve10-16 D e serm on e D o m in i i n m o n te , 1. II, c. 5, 18, P L , 34, p. 1277

21 ss.

O rdo ro m . I I , 6, P L , 78, p. 971 A.* 26

III: ADP3B(-6, 8-20) - 6 finis P3 8 hic] haec B F 8 auctoritate B F 11 ‘convertim us B « F ) 11 et Deus] in v . D F(e co rr.) 12-13 non locorum potentia] o m . B F 14 se convertere] in v . D 18 vel] et D in r a s .1 B 21 s e s s i o n e ] prima p r a e p . D 23 est] om . A 25 sedem] Paulus a d d . D 26 per] super DP3 I.I*: 0P5P61R N C - 6 suam P5 6 m utatur O 8 proferri L 11 con­ vertim us OP5P6(liti. con a . m . s u p p l.)T (s e d litt. r s u p r a ser.) 11 et] o m . H I l et Deus] in v . Pe 12 partes mundi] in v . RY 12 quibique, se d a . m . corr. L 13 am m oveatur C 14 ad naturam] om . RY 14 id est] idem C 15· ipso corpore RY 15 eius] o m . RY 15 scelentius scelentius, corr. in scellentius scellentius, et a lte ra m sc r ip tu r a m e x p u n x . O ex cellen ces, corr. in excellencium R 15 id est] idem C 16 ad] a . m . s u p p i. L 21 s e s s i o ­ n e ] ascensione LR(eed co rr.) 22 deinde OPeRC 22 in] ad C 23 est Christi] in v . C 23 superius] p o s t h. v . s p a tiu m 5 L 26 dispositio C II: GS - 8 auctoritate S 1Ò de] in S - 11 convertimus S 12 quasi] et p ra e p o s . S 13 potentiam S 20 puram S - 20 advolaret S 23 m e­ morati S

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

2-5

De prima orat, missae. De sessione episcopi

291

nientia loca, id est presbyteros in suo ordine, diaconos in suo, subdiaconos in suo, ceterosque gradus in suis, necnon et auditores unum ­ quemque in suo, ascendit ad sedem et sedet. 2. Sedent cum eo quibus promisit: Cum venerit Filius hominis in sede maiestatis suae, sedebitis 30 et vos super sedes duodecim, indicantes duodecim tribus Israel. De quibus dicit Paulus apostolus ad Ephesios: Et conresuscitavit} et consedere fecit in caelestibus in Christo Iesu. D e his qui ascenderunt secum, aliqui sedent et aliqui stant. Per eos qui sedent, demonstran­ tur membra Christi in pace quiescentia; per eos qui stant, in certa- 35 mine posita. 3. Caput et membra unum corpus, quoniam Christus in aliqui­ bus sedet, in aliquibus stat, ut ilium vidit Stephanus, in certamine positus. Aliqui ascendentium sedent, aliqui stant. Dom inus in alto caelorum sedens custodit currum suum, id est civitatem de qua dicit ±0 psalmista: Nisi Dominus custodierit civitatem, frustra vigilat qui custodit eam. 4. Paulus quia vice Christi fungebatur, dicente Agustino in psal­ mo c x x v i, dicebat: « Timeo ne forte sicut serpens Evam seduxit astutia

sua, sic et vestrae mentes corrumpantur a castitate quae est in Christo; custodiebat, custos erat, vigilabat, quantum poterat, super eos qui- 5 bus praeerat; et episcopi hoc faciunt: 5. N am ideo altior locus positus est episcopis, ut ipsi superintendant et tamquam custodiant popu­ lum. N am et grece quod dicitur episcopus, hoc latine superintentor interpretatur, quia superintendat, quia desuper videt. Quomodo enim vinitori altior fit locus ad custodiendam vineam, sic et epi- 10 30-31 M a tth ., 19, 28 32-33 E p h ., 2, 6 1-2 P s . 126, 1 3-4 I I C or., 11, 3 (.. astutia sua, ita corrumpantur sensus vestri, e t excidant a sim plicitate quae ...)

2-13 E n a r r a tio i n p s . C X X V I , 3, PL, 37-, p. 1669*5

III: ADP3 - 27 subdiaconos] liti, subdia i n rae.15 P3 28 auditores] et a d d . D 30 m agestatis D 34 et] om . D 34 m onstràntur D 36 p o ­ siti P3 37 Caput] enim a d d . D 37 et] enim P3 -2 vicem P3 9 su ­ perintendit DP3 9 vidit A I.I*: OP 0 P 6 LRNC - 27 id est] idem C 30 sede ] sedem 0 32 ap osto­ lus] e. m. s u p p i.' i n m a rg . 0 33 ascendunt L R 34 secum] sed a d d . O 38 stephanum C 39 alta RY 40 dicit] o m , RY I psalm ista] inquit a d d . RY 2 quia] qui 0 3 dicebant O 3 forte] ne a d d .(\) O o m . R Y 5 vigilat P5 6 locus] est a a d .{\) P s 8 superintentos C 9 quia 1°] a . to. corr. i n quod, L 9 superintentat, se d corr. R 9 quia desuper vid et] o m . Ps • II: GS - 27 diaconi S 29 sedet] se d it S 8 greci S 10 et] o m . S

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

292

Liber officialis, 1. I ll, c. 11, 1-5

1 -2

scopis altior locus factus est, et de isto loco alto periculosa ratio red­ ditur, nisi eo corde stemus hic, ut hum ilitate sub pedibus vestris simus, et pro vobis oremus ». X I - tD e officio lectoris et cantoris 1. Lector dicitur, quia lectione fungitur, ut Isidorus ait: «Lectio dicitur, quia non cantatur, ut psalmus vel ymnus, sed legitur tantumL Ulic enim modulatio, hic sola pronuntiatio quaeritur ». + Cantor m ulta officia habet. Unumquodque officium ex illo quod efficit, no­ men habet. Lectionem quae legitur post sessionem, rsequitur cantus qui vocatur responsorius. « Besponsorium, u t idem qui supra, Itali tradiderunt; quos inde responsorios cantus vocant, quod alio desi­ nente, id alter respondeat »L + Usus lectionis et cantus sumptus est a veteri testam ento, ut legitur in libro Esdrae; quod ponendum est in nocturnali officio, si Dominus dederit. 2. Possumus etiam officio cantoris officium prophetae intellegere. Lectio legis et prophetarum frequentabantur a populo antiquo. Unde scriptum est in Actibus apostolorum: M ingressi synagogam die sab­

batorum, sederunt. Post lectionem autem legis et prophetarum, mise­ runt principes synagogae ad eos, id est ad Paulum et Barnaban, di27-32 A c t., 13, 14-16 14 ss. O rdo ro m . I I , 7, PL, 78, p. 971B 15-16 E ty m o lo g ia e , 1. V I, c. 19, 9, PL, 82, p. 252C 20-22 Ibid., n. 8, p. 252C(Responsorios...) 23-24 Cfr O ff., 1. IV, c. 9; A n t., c . 1; 3-4. Neutro tam en loco memoratur Esdrae liber * 124 III: ADP3B(14-16, 19-22) - 11 periculose DP3 12 eo] a . m . s u p p i. D 12 stam us A 12 suppedibus P3 14 o f f i c i o ] lectione et de prcuep. BF 16 tantum ] lectio que legitur sessionem episcopi et eorum quibus concesserit sessionem significat a d d . B F . V . L e c t. d is c r. lo n g ., I I , 14 17 enim] om. D 18 unumquodeumque P3 18 officit A 19 lectio P3 19 post sessionem ] possessionem P3 21 tradiderunt] responsorium a d se r. a . m . D 21 respon­ sorius P3F(sed corr.) 22 id] o m . B F 22 U sus] unus P3 25 officio] o f­ ficium D 26 lectiones D 29 p r in c ip e s ] et a d d . DP3 LI*: OP5P6LRNC - 11 altior] p o s t h. vb. ras..11 L 12 ut] et ÓL(eed oorr.) 14 officiis L 18 officit 0 19 quae] quam P5 19 post sessionem ] p os­ sessionem R 21 vacant L (sed e. m . dorr .)R 25 Possum us ëtiam ] in d e a litt. o in r a s . N 25 etiam officio] o m . R 26 frequentabatur P6T(e oorr.) frequentabant C 27 ingressis R 28 se d e r u n t ] o m . R Y 29 ad] om. P5 '9 dicentem O II: GS - 14 lectoris et cantoris] in v . S 15- quia lectione] quae leccio S 21 responsorius S 22 alter] àutem S 25 officio] officium 6 27 d ie ] om . S 28 leg is] sederunt a d d .,' sed era s. Gr

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

3-5

De officio lectoris et cantoris

293

centes: Viri fratres, si quis est in vobis sermo exortationis ad plebem, dicite. Surgens autem Paulus et manu silentium indicans, ait, et re­

30

liqua. 3. rQuamdiu haec duo caelebrantur, id est lex et prophetia, solemus sedere more antiquorum!. Upde Ambrosius in tractatu ad Corinthios: « H aec traditio synagogae est, quam nos vult sectari apostolus, quia Christianis quidem scribit, sed ex gentibus factis, 35 non ex Iudeis, ut sedentes disputent, seniores dignitate in cathedris, sequentes in subselliis, I novissim i in pavimento super nattas ». + 4. E t iterum. Per lectoris officium et cantoris possumus intelle­ gere patrem familias qui profert de thesauro suo nova et vetera. Unde Gregorius in suis omeliis: « In eo quod veritas dicit: Omnis scriba to doctus in regno caelorum similis est patri familiae, intellegi valet, quia non de his qui fuerant, sed de his qui esse in ecclesia poterant, loquebatur. Qui tunc nova et vetera proferunt, cum utriusque testa­ m enti praedicamenta vocibus et moribus loquuntur ». + 5. Per lectionem praedicationem veteris testam enti, quae hu- 5 milior est, possumus intellegere; per responsorium, novi testam enti, quae excelsior est. H aec duo praedicamenta per Iohannis vitam et Christi designantur. Nam quod ait Lucas evangelista: Lamentavimus, 39 M a tth ., 13, 52

40-1 Ibid.

8-9 L u c ., 7, 32

33-37 C o m m e n ta ria in e p is t. a d - C o rin th io s p r im a m , e. 14, P L , 17, p. 258B 40-4 X L h o m ilia e i n ev a n g e lia , 1. I, homilia 11, 4, PL, 76, p. 1117AB *5 III: A(-37)P8(37-)DP3B(32-33) - 30 qui P3 31 et 1°] in P3 31 in ­ dicens D 32 id est - prophetia] lectio et officia B({sed expunx.)P 3 33 cautiori D 33 auctus A 33 cogitatosque P 3 37 lavarent] laverunt A 38 emisum A 6 sacrificium 2°] su p p l. a. m . in marg. D I .I * : OPsPeLRNC - 24 rabiam , sed corr. L 24 corpus Christi L corpore Christi R Y 25 dicat 0 26 quod O 26 faciunt, e corr. O 26 conso­ lantur] consolatio Ο 26 aliquo modo] quomodo Ο 27 erigant OP5T(sed corr.) H 27 se] a. m . suppi. O 27 sibi] sion OP5TH(sed e. m. corr.) 27 pendetur L 30 diacono, sed corr. O 30 quia] quq O 3 1 passioni O 32 aliud] habuisse O 33 cogitatus quae L R 34 sic] si C 37 lavarent] lavaret OC 37 lavare] lavere, sed corr. L lavarent, sed corr. R 37 erecti] Ult. ti su ppi. L 38 s p ir it u m in c r u c e ] inv. i.c.s. L 39 in id ipsum, e corr. pro in ipsum O 40 commoneremur OR commoremur C 1 moriremur R 1 vitiis] vivis P 5 3 per] pro O 4 augustum, sed corr. L 6 praeseS, sed corr. L 6 sacrificium 2°] om. C I I : GS - 28 crucem S 28 multa] suppi. G 29 consolari S 40 con­ ni oreremus, Ktt. ore in ras* S

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

344

io

is

20

25

Liber officialis, 1. Ill, c. 26, 2-8

2-4

ante sacrificium paenitentum caelebratur passio Christi, ut magis infirmos provocet ad salubrem potionem. 2. Unde dicit Iohannes Chrisostomus in sermone m i ad Ebreos: « Sicut enim medicus, non habens necessitatem ex cibis qui aegroto praeparantur gustare, sed ille consolans, primus ex illius cibo degustat, u t persuadeat aegroto promptius illos cibos accipere·, sic etiam Dominus, quoniam homines mortem timebant, persuadens eis ut fiducialiter ad mortem accede­ rent, et ipse gustavit mortem, nullam habens necessitatem ». + Ex verbis beati Iohannis ostensum est ideo coniunctim prolatam esse passionem Christi et nostram confessionem peccatorum, u t non time­ remus dura pati pro peccatis nostris. 3. rChristus iam emisit spiritum, exivit ab eius laterei sanguis aqua; sine his sacramentis nemo intrat ad vitam aeternam. De his sacramentis dicit Agustinus in sermone lxv super Iohannem: r«lüe sanguis in remissionem fusus est peccatorum; aqua illa salutare tem ­ perat poculumi; haec et lavacrum praestat et potum »; et post pauca: « Hic secundus Adam, rinclinato capite, in cruce dormivit, ut inde formaretur ei coniux, quod de latere dormientis defluxit ». + 4. Coniux ista illum centurionem signat, de quo narratur in evangelio: V id e n s a u te m c e n tu r io q u o d i a c tu m e r a t, g lo r if ic a v a D e u m d ic e n s : V e re

Nisi futurum esset ut sacramento sanguinis et aquae inficeretur gentilitas, non ilico se centurio m utaret ad tantam compunctionem, u t aperte clamaret ex intimo cordis affectu: Vere 3o hic homo iustus erat. h ic h o m o i u s tu s e r a t.

26-27 Lue., 23, 47 9-14 H om ïüa I V in epist. ad hebraeos, e versione M u t ia n i S c h o l a s t ic i . PG , 63, p. 264 in fine (... sed illi consulens...); cfr p. 39 in fine. 20-24 I n lo a n n is evangelium tractatus G X X , 2, P L , 35, p. 1953 27 I I I : ADP3Q(18, 20-22, 23-) - 7 penitentium D 10 parantur D 1 1 il­ lius] illo D 12 promptus AD promptos P 3 12 sic] sed, sed corr. A 19 ad] in D 24 coniunx, bis D 24 efluxit D 28 se] a. m . suppi, hoc loeo D 28 mutaret] se add. D I .I * : OPsPeLRNC - 7 pqnitentiam P 5 penitential L 7 caelebrabatur, sed corr. L 10 praeparentur B 12 cibos accipere] in v. O ,1 3 accederant, sed a. m . corr. L 15 coniunctum C 15 prolatum L 16 et nostram confessionem] in ras. O 19 nemo] non L 19 ad] in L B 20-21 Ille san: guis] om. P 5 ' 21 remissione L B 24 coniux I 0] coniunx H ' 2 4 coniunx, bis O P5P6T(liti, n 2° supra scr.) 24 quod] qui O 26 vero, sed corr. L 27 esset] est P 5 27 sanguis O 28'tantum , sed a. m . corr.-L 29 compugctionem, in ras. O I I : GS - 14 nulla S· 16 peccatorum] in ras. S 20 in sermone] suppi. G 24 ei] suppi. G 24 Coniux 2°] corr. in coniunx G 27 sanguis, sed-corr. G

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

5-8

De orat. «Nobis quoque», «Per quem», «Per ipsum»

345

5. Hanc mutationem designat sacerdos per mutationem vocis, quando exaltat vocem, dicendo: « Nobis quoque peccatoribus ». Dicit de eo Beda in tractatu super Lucam: «Notanda distantia gentis et gentis. E t gentiles quippe, moriente Christo, Deum timentes aperta confessionis voce glorifieant; Iudaei, percutientes solum pectora, si- 35 lentes domi redeunt ». Percussura pectoris paénitentiae est et luctus indicium. 6. Interim « s t a b a n t a u t e m o m n e s n o t i e i u s a lo n g e '1, e t m u l i e r e s q u a e s e c u t a e e r a n t e u m a G a l i l a e a , h a e c v i d e n t e s . Hoc est quod ipse Dominus in psalmo, explicita suae passionis serie, Patri queritur dicens: rM o n - « g a s t i a m e a m i c u m , e t ' p r o x i m u m , e t n ò t o s m e o s a m i s e r i a ». -+- Hos ami­ cos et proximos ad memoriam nobis ducunt subdiaconi erecti et intuentes in presbyteri opus. 7. His ita intuentibus, venit v i r n o m i n e I o s e p h 1 , q u i e r a t d e c u r i o , v i r b o n u s e t i u s tu s ; h ic n o n c o n s e n s e r a t c o n s ilio e t a c tib u s e o r u m , a b j A r i m a t h i a c i v i t a t e I u d e a e , q u i e x p e c t a b a t e t i p s e r e g n u m D e i·, h i c a c c e s ­ s i t a d P ila tu m , et p e tiit c o r p u s I e s u , et d e p o s itu m

in v o lv it sin d o n e , et

p o s u i t e u m i n m o n u m e n to e x c is o , i n q u o n o n d u m q u is q u a m p o s i tu s f u e ­

Qui quamvis ex numero foret occultorum discipulorum, tamen in promptu omnes transcendit, scilicet et discipulos et apostolos. 8. Discipulis tantummodo a longe stantibus et intuentibus, apostolis vero latentibus in abditis, Ioseph mercatus est sindonem, ut depor a t.

38-39 L uc., 23, 49 15 , 46

40-1 P s. 87, 19

4-9 L uc., 23, 50-53

10

12 - 13 M arc.,

3 3-1 I n Lucae euangelium expositio, 1. V I, c. 23, P L , 92, p. 620C*58 I I I : ADP3Q(-38, 40-4) - 33-34 gentes et gentes, e corr. a. m . Q 34 gen­ tis] gentilis F 36 domum D 36 percussuram Q « F ) 36 est] om t QF 37 indicium] est add. P 3 38 autem ] delev. D 40 explicita] expleta P3 40 serie] syrie A 2 vobis A I .I * : OP5P6LRNC - 31 mutationem] invocationem NC 33 tractus 0 33 distantia] distinctio P 5 34 timentis L(sed corr.)R. 36 penitentia C 38 om nes] om. O P 5P 6T H LR 39 videntes] audientes L R 39 Hoc] hec O hos L (sed vb. linea subducta notav.)~R 39 est] om. O LR 40 explicita] e x ­ pleta P 5 40 P atri queritur dicens] patrique ritus dicitur P 5 40 quaeri­ tur, corr. in conquaeritur L 1 Hos] nos L R 2 dicunt Ο δ concilio L R 5 eorum] iudaeorum L R ' 6 iudçeveniunt, sed litt. eveniunt expunx. L 7 iesum, sed corr. 0 7 sindone] in praep. P6 8 fuerat] post h. vb. spatium d im id ii versus, in quo ad instar titu li a. m . scripta sunt, at deleta, verba Oratio do­ minica L 9 quicquamvis,' sed corr. L 9 oculorum, corr. in ocultorum L 10 et] e. m. suppi. P 6 10 et apostolos] in ras. 0 12 aditis, sed. e. m . corr. L 12 ut] et R Y I I : GS - 32 vocem] suam add. S 36 penitentia S 8 inposuit S 8 fuerat] fu erat, litt. u in ras. S10 et. 1°] om. S

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

346

Liber officialis, 1. Ill, c. 26, 9-14

9-10

situm corpus Iesu involveret. Quantae dignitatis foret iste Ioseph, in tractatu Bedae legitur super Lucam, ita dicendo: « Magnae qui15 dem Ioseph iste dignitatis apud saeculum, sed maioris apud Deum meriti fuisse laudatur, u t et per iustitiam meritorum sepeliendo cor­ pore dominico dignus foret, et per nobilitatem potentiae saecularis idem corpus accipere possit. ISTon enim quilibet ignotus ad praesidem accedere et crucifixi corpus poterat impetrare ». -I- 9. rHune Ioseph » ad memoriam ducit archidiaeonus, qui elevat calicem de altari, et involvit sudario, scilicet ab aure calicis usque ad aurenfi. Sicut ille diaconus primatum tenet inter ceteros diaconos, qui levat calicem cum sacerdote, ita iste Ioseph tenuit inter ceteros discipulos, qui me­ ruit corpus Domini de cruce deponere, et sepelire in monumento suo; 25 idem deputatur retro stare cum apostolis, quoniam timore Iudaeorum occultus erat. 10. rSacerdos qui elevat oblatam praesentat Mchodemum, de quo narrat Iohannes dicens: V e n i t a u t e m e t N i c h o d e m w f l , q u i v e n e r a t a d le s u m

30

n o c te p r i m u m , f e r e n s m i x t u r a m m y r r a e e t a lo e s , q u a s i l i b r a s

C . A c c e p e r u n t ergo c o r p u s I e s u , et lig a v e r u n t e u m lin te is c u m

arom a­

t i b u s , s i c u t m o s I u d a e i s e s t s e p e l i r e . rSacerdos facit oblata duas cruces iuxta calicem, u t doceat eum depositum esse de cruce, qui pro duobus populis crucifixus est. Christi depositionem de cruce monstrat ele-

28-31 Io., 19, 39-40 14-19 I n Lucae euangelium expositio, 1. V I, c. 23, P L , 92, p. 6 21A *27 I I I : ADP3Q(19-21,'271-28,,31-) - 16 meritis A 16 corpori D 19 Hunc] hic QF 20 ad memoriam ducit] significat QF 20 reducit D 20 archi diaconum QF 22-23 qui levat - inter ceteros] om.. A 26 idem] item D iter P3 26 erant A 28 et] om. D 29 m ix tu m m ]o m . D P 3 3 1 oblata] super praepos. D P3Q F 31 oblatam QF 32 eum] esse QF 32 esse] eum QF I .I * : OP5 P 0LRNC - 15 Ioseph iste] ίη ν. O P5P6TH 15-17 apud Deum dignus] in marg. suppi. O 16 merito O meritis L (sed corr.)R 16 sepe­ liendi, ex a. m . corr. L 16 corporis L 17 dominici, ex a. m. corr. L 18 idem] id est O LR in add. N (sed delev.)C 18 posset O P6P6T LR 19 po­ terant R 20 reducit P 6 L R 2,1-30 Sicut ille - libras O] E aec litteris m in u ­ tionibus in ras. 9 versuum scrips. L 22 ceteros] discipulos add. O 22 ele­ vat O 23 discipulos] apostolos, sed e. m. corr. P6 25 idem] id est 0P6T(e«d litt. o a. m . supra ser.) 25 deputatus O 25 timor R Y 27 sacerdotis O 27 repraesentat, e corr. a. m . L 29 inferens O 30 ergo] autem O 31 Iud a eis est] inv. OH 31 oblata] om. O de praepos. P 5 de a. m . adscr. praepos. P6 super a. m . adscr. praepos., et corr. in oblatam L 32 doceant O 33 populis crucilixu8 est] litteris m inutioribus in spatio11 L 33 monstratur L R 33 'levatio L R I I : GS - 16 corpori S

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

11-14

De orat. «Nobis quoque», «Per quem», «Per ipsum»

347

Vatio sacerdotis et diaconi!. 11. Sudarium super caput Iesu notum est fuisse, narrante eodem Iohanne quod videret Petrus l i n t e a m i n a p o s i t a e t s u d a r i u m q u o d f u e r a t s u p e r c a p u t Iesu. Oblata et calix do­ minicum corpus signant; quando Christus dixit: «Hic est calix san­ guinis mei », suum sanguinem signavit. Qui sanguis, sicut vinum est intra calicem, ita erat intra corpus. 12. Hoc peracto, quid agerent quos praesentant subdiaconi, Beda in memorato libro narrat: « Supra legimus, inquiens, quia stabant omnes noti eius a longe, et mulieres quae secutae erant eum. His ergo notis Iesu, post depositum eius cadaver, ad sua remeantibus, solae mulieres, quae artius amabant, funus subsecutae, quomodo ponere­ tu r inspicere cupiebant ». -+13. Haec oratio « Nobis quoque peccatoribus » tendit usque « Per omnia saecula saeculorum». Usque ad istum locum, quantum perti­ net ad exequias sepulturae Christi, altare crucem praesentat; quan­ tum ad nostram mortificationem, altare holocausti. Sindo et suda­ rium sunt quae supra memoravi. 14. Moraliter. Voce paenitentu'm, qui confitentur peccata sua, relevat sacerdos vocem, quasi quodam stimulo punctus nimii timoris. Talis conpunctio vocatur et vere dicitur s a c r i f i c i u m s p i r i t u s c o n t r i ­ b u l a t i 7 .. Vox elevata sacerdotis in sacrificio paenitentum signat, ma­ gnum esse debere clamorem in corde paenitentis. Unde Agustinüs in tractatu super Iohannem sermone xlvi: «Quare f r e m u i t , quin 35-36 lo ., 19, 6-7 1 1 , 33

1-2 L uc., 23, 49

13-14 P s. 50, 19

35

40

5

10

15

16-17 Io.,

37-38 Canon romanus, edit. B . B o t t e , p . 40 1-5 I n Lucae evangelium· ex­ positio, 1. VI, c. 23, P L , 92, p. 622B 16-23 I n Io a n n is evangelium tractatus L , c. 1 1 - 1 2 , 19; 24, P L , 35, p. 1755 ad fln. ; 1756 ad fin.*38 I l l : ADP3Q(-34, 12-14) - 35 viderat P 3 38 Qui] calix add., sed expunx. D 40 peracto] per octo A 3 lesum P 3 3 depositum] debitum P 3 3 ca­ daver] corpus D 6 Haec oratio] et orationis P 3 1 1 penitentium D 12 vocem] suam add. D 12 punctus] compunctus D 14 sacrificium D 14 penitentium D 16 sermone] om. D P 3 16 quin] om. D I .I * : OPflPoLRNC - 35 'eadem OP6T(sed liti, o supra scr.) 35 viderat O 38 Qui] quia O 40 peracto] in ras. R 3 rem meantibus O 4 funus sub­ secutae] liti, funus sub charact. m inutior, in spat, vel ras.* L 10 memoravi­ mus, sed corr. O memortivi, sed. a. m. corr. L 1 1 penitentium P5P6(sed litt. i 2° eras.) L R 1 1 qui] litt. i in ras.2 N 12 quadam OP5 qu|dam, et litt. o. supra scr. T quondam C 12 nimio L R 12 terroris L R 13 eompugtio C 13 vo||catur L 14 penitentium P6(sed i 2° era».)'LR I I : GS - 37 significant S 8 altaris crucis S

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Liber officialis, 1. Ill, c. 26, 15-19

348

15-18

Iesus, e t t u r b a v i t s e i p s u m , nisi quia fides hominis sibi merito displi­ centis fremere quodammodo debet in accusatione malorum operum, ut violentiae paenitendi cedat consuetudo peccandi? » et iterhm in 20 eodem: « E t c u m h a e c d i x i s s e t , e x c l a m a v i t v o c e m a g n a . Fremuit, lacri­ mavit, voce magna clamavit. Quam difficile surgit quem moles ma­ lae consuetudinis premit, sed tamen surgit, occulta gratia intus vi­ vificatur; surgit post vocem magnam ». + 15. Sat est de elevatione vocis, dicendum est de sacrificio. Sacr 25 ficium paenitentum est s p i r i t u s c o n t r i b u l a t u s et c o r c o n t r i t u m . Paenitentia sepeliuntur peccata nostra. Altare paenitentum est altare ho­ locausti; altare holocausti signat cor eorum qiiibus necesse est car­ nales motus consummare fervore Spiritus Sancti. 16. Sindo est ipsa castigatio carnis per ieiunia et vigilias ac ceteras virtutes, quibus de 30 genuina carnali delectatione, quasi de umore nativo, perducitur affec­ tus hominis, ceu quoddam linum, ad candorem, u t fiat de eo corporale, in quo possit Dominum recipere. Ille in sindone munda involvit Iesum, qui pura eum mente susceperit. Sudarium est ipsa intentio, qua festinat omnes venientes motus temptationum pristinarum tergere, 35 ante quam oculos sautiant. 17. Postquam vox paenitentum prolata est, impetratio succedit, ut partem sibi societatis concedat Dominus cum sanctis suis. Quibus denominatis, sequitur: intra quorum consortium, quaesumus, nos admitte, tu qui es largitor veniae, non aestimator meriti. 18. In com25 P s „ 50, 19 I I I : ADP3 - 17 Iesus] quin add., sed delev. D 17 merito] meritis P3 19-38 et iterum - denominatis, sequitur] a. m. suppi, in marg. D 21 quem] quam P 3 26 altare 2°] peccati add. D 27 consumere carnales motus D 28 consumare P 3 29 vigiliis A 30 ieiunia A 30 umero A 3 1 quod­ dam] quidam A 33 intentio] in tertio A 38 denominatis] donatis D 38 nos] pos. post vb. quorum D P 3 39 meritis P3 L I * : OPsPeLRNC - 17-18 nisi quia · debet] om. C 17 immerito O P 6 19 violente R Y 21 voce magna clam avit] in v. c. v. m. L 22 vivifica; vivificatus P 5P 6L(a. m . in ras.)R vivificat TH 24 elevatione] elationem, sed e. m. corr. L 25 penitendum L R 25 contribulatum P6 26 penitendum L R 27 altare holocausti 2°] om. O P5TH L - 27 significat OP5TH 28 consumare O consumere P 5P 6 29 ac] et O 30 genuina] ienuina O genua in P 5 {sed supra vb. genua adser. a. m . in)H ieiunia L ieiuniis R Y genu in G 30 amore O P6P6T H LR 30 nativi O 3l· lineum P 5 31 ad] e. m. suppi. R 33 pura] puram O e corr. pro lect. inc. L 35 saucient. O P5P6T(e corr. pro sauciant)H LR 37 sibi] a. m . suppi. L 38 sequitur] et * praep. C 39 admittere R Y 39 venae, sed corr. L 39 stimator O 39 complectione, sed corr. L I I : GS - 30 ienuina G(eed corr.)S 38 consortio, sed e. m . corr. G

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

19

De orat. «li obis quoque», «Per quem », «Per ipsum

349

pletione prioris sacrificii, quod fungebatur tantummodo orationibus, w ibi memoratur communio sanctorum, quorum pene conversatio est aequalis; in isto, quia longe distamus ab eorum conversatione, venia precamur introduci « per Christum Dominum nostrum; per quem i haec omnia semper, Domine, bona », scilicet quae retro memorata sunt, « creas », ut sint, « sanctificas », tibi ea deputando, « vivificas », 5 ut viva sint, « benedicis », ut utilia sint nobis, « et praestas », ad fruendum; «per ipsum», eundemque videlicet per quem superius memorata concedis, « et cum ipso », qui tecum semper vivit, « et in ipso », in quo restaurata sunt omnia, « est tibi Deo Patri, in unitate Spiritus Sancti, omnis honor et gloria per omnia saecula saeculo- io rum ». Hoc ipsum volendo tibi omni nisu monstrare tota fide me ita tenere, elevo praesentia munera ad te, ego indignus sacerdos, et dia­ conus, vice praepositorum et auditorum, quia tibi ab omni ecclesia tua omnia bona deputantur. 19. Subdiaconi, qui stant usque modo in facie sacrificii, et nunc i» recedunt, ministeria feminarum ad memoriam nobis ducunt, quae recesserunt de monumento, sepulto Domino. Non enim ita recesse­ runt a sepulchro, u t abessent ministerio Domini, sed sabbato silue­ runt; quo transacto, paraverunt aromata, u t ungerent corpus eius. Eo· modo praesentes subdiaconi recedunt a praesentia sacrificii, ut *o sabbato quidem, hoc est quamdiu septem petitiones dominicae ora­ tionis dicuntur, sint in silentio et inclinati, sicut erant apostoli illo in tempore et sanctae mulieres. Qui postea satagunt cum patenis ad 16 -17 M are., 15 , 47 - 16, 1; L u c ., 23, 55-56 15 ss. Ordo rom. I l , 1 1 , P L , 78, p. 974CD *59 I I I : ADP3 - 40 fungebantur D 1 commemoratur D 2 veniam· D 5 tibi ea deputando] inv. e. d. t. D 11- 12 me ita tenere] a. m , su p p i., et add. in oratione D 15 modum D P 3 19 unguerent D P 3 20 sacrificia P 3 I .I * : OPoPeLRNC - 1 sanctorum] omnium praep. L R 1 est] ora. 0 2 distam ur 0 4 bona] creas P 5 7 eundemque] eundem LR (e eorr. pro eundum) · 7 videlicet per quern] inv. R Y 8-10 et cum ipso - saeculorum] Haec litteris artioribus in spatio (vel ras.l) angustiore scrips. N 9 est] es R 9 P atri] om. C 1 1 nisi C 11 me ita] inv. C 17 Non enim] nondum P5 18 soluerunt, sedvorr. P6 20 praesente L(sed e. m. corr.)R 21 quam ­ diu] quam P 5 22 ducuntur R 23 in] om. O T H LR I I : GS(-3)M(3-) - 1 quorum pene] inv. S(poene) 4 semper, Domine] in v. Μ 6 ad] ut Μ 8 concedas Μ 9 restaurata suritj inv. Μ 12 ele­ vabo Μ - 12 diaconos Μ 15 in] suppi, Q lb facies G 16 deducunt Μ 17 ita] suppi. G 23 in] om. Μ 23-24 Qui - mulieres] suppi, in marg. (que postea... et mulieres) Μ

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

350

Liber officialis, 1. Ill, c. 26, 20-c. 27, 6

20 . 1-2

requirendum corpus Domini circa altare, ut mulieres quaesierunt 25 corpus Domini circa sepulehrum. 20. Moraliter. Possumus subdiaconos nos peccatores intellegere qui faciem, id est conscientiam peccatorum nostrorum, sacerdoti ostendimus, ut nostram confessionem offerat Deo. Quo peracto, non ilico saltum facimus in locum magistrorum, sed post diutinam humiso liationem, fervore crescente Spiritus Sancti, dilatantur corda nostra, quasi patena, ad suscipienda sacramenta ecclesiae. X X V II - D e

p r a e s e n t a t io n e

paten a e

1. Dicit libellus romanus quem iam memoravimus: «Quand inchoatur canon, venit acolytus sub humero habens sindonem in collo 35 ligatam, tenens patenam ante pectus suum in parte dextera usque medium canonem. Tunc subdiaconus sequens suscipit eam super planetam, et venit ante altare, expeetans quando eam suscipiat subdiaconus regionarius. Finito vero canone, subdiaconus regionarius stat cum patena post archidiaconum. Quando dixerit: E t ab omni per« turbatione securi, vertit se archidiaconus, et, osculatam patenam, dat eam tenendam diacono secundo ». 2 . Ordo talis est:, subdiaconus sequens non est ausus hostia altaris relinquere, secundum canones Laodicensis concilii, qui dicunt capitulo x l tii quod non oporteat 24-25 M attii.·, 28, I; M are., 16, 2; Lue., 24, 1 33-1 Ordo rom. I I , .1 1 , P L , 78, p. 974C-975A 2-4 M a n s i , t. I I , p. 5 7 1B . In Coll. Dionysiana, Can. cono., C X X V , P L , 67, p. 167B *23

I I I : ADP3 - 29 saltum] litt. um in ras. scr., et add. in A. saltim P 3 29 loco D P3 29 diuturnam D 31 p a t e n a e ] et quis eam teneat add. P 3 37 eum DP3(sed e. m . corr.) 37 suscipiet P 3 39 patena] sua add. D 2 hostiam D 3 qui - x l i i i ] inv. c. x l i i i q. d. P 3 I.I * : OPoPeLRNC - 24 corpus] su p p i: L 27 conscientiam] concupiscen­ tiam, sed e. m . cor'r. P 5 28 peractio, sed corr. L 29 saltum] itti, s e. m. suppi. 0 saltim C 29 loco. L R - 30 fervore] e. m . in marg. suppi. L 30 dilatentur; sed e. m . corr. L 34-35 collo ligatam ] colligatam L {sed e. m. corr.)C 35 usque] ad a d d .: sed eras. P6 36 subdiaconus] diaconus L R Y 36 suscepit 0 36 planetam] a. m . corr. in planenam C 37 ante] om. C 37 suscipit O P5P6T H R 38 Finito - regionarius] e, m. in marg. suppi. L 38 vere C 40 securi] seu, sed a. m . corr. L 40 vertit] seculi vertit add., sed delev. L 3 laodicenis O laodioenses R 3 consilii, sed a. m . corr. L I I : GM - 27 id est] ad M 29 illi consaltum M 29 in] om. M29 di­ vinam M 33 quem] quç M 34 acolytis, sed corr. G 2 hostiam M 3 dicuntur M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

3-6

De fine canonis et de praesentatione patenae

351

subdiaconnm saltim paululum ianuas deserere et orationibus vacare. Ac ideo acolytus educit patenam de exedris, quando dicitur: « Sur- » sum corda ». 3. Mea humilitas dicit quod sibi videtur rationi congruere, relin­ quens arbitrio magistrorum quid potissimum tenendum sit. Videtur mihi ut ea ora praesentanda sit patena, qua circa mysteria passionis Domini satagebant discipuli vel mulieres. Postquam enim ivit ad »o mensam, studuerunt circa mysteria passionis. 4. Sequens vero subdiaconus in medio canone, id est cum dicitur « Te igitur », suscipit eam ab acolyto, et stat ante altare cum patena, usque dum suscipia­ tu r a subdiacono regionario. Suscipitur enim, cum dicitur: « Per omnia saecula saeculorum ». Eegionarius suscipit illam finito canone, id est i5 ubi dicitur: « Per omnia saecula saeculorum », et tenet illam usque ad susceptionem diaconi. ·Potest etiam intellegi simpliciter recessio subdiaconi de facie pontificis accessio ad patenam. 5. Ubi notandum quod acolytus involutam tenet linteo patenam, subdiaconus nudam; unde liquido apparet quod consecrata vasa a *> consecratis elericis merito debeant tantummodo attingi. Hoc denique Esdras sacerdos expressit, quando reversus est de Babilone, et vasa sancta sanctis commendavit dicens: S e p a r a v i d e p r i n c i p i b u s s a c e r ­ d o t u m X I I ; et paulo post: A p p e n d i q u e e i s a r g e n t u m e t a u r u m , e t v a s a c o n s e c r a t a d o m u s D e i n o s t r i ; et iterum: M d i x i e i s : V o s s a n c t i D o m i n i , ir> e tjv a s a s a n c ta , et a r g e n tu m et a u r u m D e o p a tr u m

q u o d s p o n te o b la tu m e st D o m in o

n o s tr o r u m ; v ig ila te et c u s to d ite .

6. Unde in concilio Oar-

23-27 1 E sdr., 8, 24. 25. 28-29*27

I I I : ADP3 - 4 vocare A 7 dicit] suppi, a. m . I) 7 ratio A 8 quod P3 9 ministeria D 16 ubi] om. P3 25 dixit A P 3 26 et 2°] om. P3 I .I * : OPsPsLRAC - 4 saltum 0 4 pallulum L 5-16 Ac ideo - saecula saeculorum] Ac ideo - nos a m aloO P sP eT H L R N {sed verba recens. I . eras. et in eorum locum verba recens. I I , talia qualia sunt in GMSZ, subst.). V ide Lect. discr. long., I , 13 7 sibi] si C 13 eam] illam [N]C 16 finita C 17 in ­ tellegi simpliciter] inv. LR ’ 18 subdiacono O 21 merito] om. 0 21 de­ beantur L R Y N C 22 est] es h(sed corr.JR 23 dicens] dicendens , e corr. pro dicendo O 24 appenditque NC 25 dixit OP6(sed a. m. corr.)TH 27 Unde] et add. L 27 consilio L (sed corr.) R 'I I : GM - 7 quod] quomodo M 8 quod M 9 ora] su p pL(hora) M 9 praesentandus M 13 eam (Roml, V at. 1. 2. 3., Vin 1)] illam GMSZ [N]C 13 et - altare] stante M 19 involutam] litt. o in ras. G 23. separavit M 24 eie] om. M 25 E t d ix i] dixit M 26 ablatum M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

352

Liber officialis, 1. Ill, c. 27, 7-c. 28, 3

7-3

taginiensi, capitulo xxv, scribitur: « Aurelius episcopus dixit: Addi­ mus, fratres karissimi, praeterea, cum de quorundam clericorum, 30 quamvis lectorum, erga uxores proprias incontinentia referretur, placuit quod in diversis conciliis firmatum est: subdiaconi, qui sacra mysteria contrectant, et diaconi, et presbyteri, sed et episcopi, se­ cundum propria statuta, etiam ab uxoribus se contineant ». Necnon et « Xystus papa, natione Romanus, ex patre Pastore, constituit ut 35 ministeria sacrata non tangerentur nisi a ministris ». + 7. Verum et in hoc culpavit Danihel Baltasar regem, quia in consecratis vasis bi­ bebat, sicut scriptum est: T u q u o q u e , B a l t a s a r , f i l i u s e i u s , n o n h u m i ­ l i a s t i c o r tu u m , c u m s c ir e s h a e c o m n ia , s e d a d v e r s u s d o m in a to r e m c a e li e l e v a t u s e s , e t v a s a d o m u s e i u s a l l a t a s u n t c o r a m te ; t u , e t o p t i m a t e s t u i ,

w

e t u x o re s tu a e , e t c o n c u b in a e tu a e , v i n u m

b i b i s t i s i n e is .

8.

Patena dicitur eo quod patet; corda ampla caritate significat. Sicut alabastrum in quo portavit unguentum Maria ad unguendum Dominum, significavit cor eius, in quo erat fides sine impostura; ita et patena potest corda sanctarum feminarum designare, quae pate5 bant latitudine caritatis in obsequiQ Christi. Xam et ipsae inerant, ut praetuli, non minima executione in ministerio discipulatus Christi; 37-40

D a n .,

5, 22

28-33 M a n s i , t. I l l , p . 725D-728A; in Coll. Dionysiana, Can. cone. Carth., X X V , P L , 67, p . 19 1B C 34-35 L i b e r p o n t i f i c a l i s , V I I I , edit. L . D u c h e s n e , t. I, p. 128 *16 I I I : AI)Ps - 28 Aurelianus P 3 28 Addimus] audimus P 3 29 propterea D P 3 3 1 est] sit P 3 32 ministeria D 33 etiam] ut iam, s e d c o r r . D 34 sixtus P3 35 sacrata] sacra A 36 in 2°] o m . P 3 39 a l l a t a ] oblata A 1 caritatis D 2 portavit unguentum] i n v . D 2 ungendum A 4 sancto­ rum A 5 ipsa D 5 inerant] inenarrant A 6 non minima] nomina D I.I*: 0P sP6LRNC - 28 Addimus] audivimus OP6TH audimus C 29 prae­ terea] ea a d d . ( \ ) C, 30 propria 0 ' 30 referetur P5H refertur C 32 et 2°] s u p p i . L 32 et 3°] o m . O 33 Necnon] nec enim O 34 X ystus] six ­ tus l x O sixtus H 34 X ystu s papa, natione] fictus preparatione L 34 ratione R nationes C 35 sacramenta O 35 tangeretur, s e d c o r r . P6 36- bibebat] e c o r r . p r o l e c t . i n c . P5 bibebant H 39 est, s e d c o r r . C 39 a l­ lato] alta, s e d e . m . c o r r . L ablata NC 40 v i n u m ] unum O 1 Patena d i­ citur] patem additur, s e d c o r r . L 2 ungendum P 6 L R C 3 Dominum] o. m . s u p p i. O 3 cor] corpus O P5TH l i t t . c o. m . s u p p i . L 3 quo] qua P 5 P5TH LR 3 impositura NC 4 sanctorum - P6(eed corr.)TN ( s e d c o r r . ) 6 non minima - ministerio] o m . P 5 I I : GM - 28 addimus] audivimus M 30 propria M 30 refertur M 1 31-32 qui sacra - diaconi] o m . M · 34 sixtus M 35 a ministris] o. m. s u p p i . M 1 amplam caritatem M 2 ungendum G [ s e d c o r r . ) M 5 inerat M 6 inexecutionem M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

9 . 1-3

De praesent. pat. et de officio orat, dominicae

de quibus dicit Matheus evangelista: rE r a n t a lo n g e , q u a e s e c u t a e e r a n t I e s u m

353

a u te m i b i m u lie r e s i m u lta e

a G a lile a , m in is tr a n te s e i; in te r q u a s

e r a t M a r ia M a g d a le n a e , et M a r ia I a c o b i et I o s e p h , m a te r filio r u m Z e ­

9. rTamen ipsae non susceperunt corpus Domini de cruce, sed io Ioseph; sicut nec subdiaconi, sed diaconi, suscipiunt calicem de al­ tarii. b e d e i.

X X V III - D e

o f f ic io quod m em orat r e q u ie m

D o m in i

in s e p u l -

chro

1. rSubdiaconus regionarius accipit patenam, finito canone, quia ir> laetitiam dominicae resurrectionis mulieres primo audierunt. Illae huc illucque discurrebant ferventi studio circa sepulturam Domini. Stant diaconi stantque subdiaconi inclinati, usque dum audiant: « Sed libera nos a malo ». Ipsa est enim septima petitio de oratione domi­ nica. Septenario enim numero universitas designatur. 2. Septima a» petitione dominicae orationis finis signatur totius tristitiae ac per­ turbationis apostolorum, quam habebant de Domini morte. Sequens oratio quae inchoatur: « Libera nos, quaesumus, Domine, ab omnibus malis », embolim est dominicae orationis, ut per illud veniatur ad finem consuetae conclusionis: « Per Dominum nostrum »i. Quod aner- as tius in sequentibus demonstrabitur, si Dominus dederit. 3. Quid illo in tempore, hoc est quando Christus quievit in sepulchro, apostoli agerent, non legitur aperte, sed ex Iohannis evangelio metum eorum cognoscimus, qui dicit: C u m e s s e t e r g o s e r o d i e i l l o u n a s a b b a t o r u m , e t f o r e s e s s e n t c l a u s a e , u b i e r a n t d i s c i p u l i c o n g r e g a t i p r o p t e r 30 m e lu m

Iu daeoru m .

Ex quo discimus tristes fuisse apostolos timore.

7-10 M atth., 27, 55-56

29-31 Io., 20, 19

18 se. Ordo rom. I I , 1 1 , P L , 78, p. 974C I I I : ADP3Q(7, 10-12, 15-25) - 9 magdalena D 10 Domini] ~om. D 18 stantque] stant P 3 - 21 orationis] petitionis add., sed exp u n x. D 24 em­ bolismus D 27 quod P 3 29 ergo] om. P 3 I .I* : OPsPeLRNC - 9 Magdalenae] magna denae L 9 mater] et a. m. adscr. praep. N 10 ipsi, e corr. pro ipse R 1 1 altare O 16 dominicae] domini cqlo, sed corr. P6 dominica, sed corr. L 18 [in clin ati, usque diim audiant] Haec litt. m ulto m inutior, et artior, scrips. L 22 habeant, sed corr. C 24 ymbolim, sed a. m . corr. 0 24 dominici 0 28 sed] om. 0 29 esset] est O 29 ergo] om. R Y 29 die illo] in marg. su p p i. O 29 illa R 31 timere O I I : GM - 11 de altari] altaris M 17 studio] suppi. G 20 universis M 24 simboli M 27 in] om. M 29 ergo] suppi. G 31 discimus] diximus M 23 — A m alarii Opera - T. II.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

354

35

40

s

io

Liber officialis, 1. I ll, c. 28, 4-c. 29, 2

4-7

Ipga tristitia demonstratur per diaconorum declinationem. 4. Disci­ pulorum Tero tristitiam cognoscimus ex Domini sermone, qui dicit, secundum Lucam, ad duos qui ibant in die resurrectionis in castel lum Emaus: Q u i su n t h i serm ones quos confertis a d in vicem am bulan tes , et estis tristes? Ideo et subdiaconi inclinati manent. 5. Secundum modulum lucubrationis meae demonstratum quid velit inclinatio diaconorum, excepto quod oratio interna solet demonstrari per habitum corporis. 6. Unde Agustinus in libro ad Paulinum de Cura gerenda pro mortuis: « Nam et orantes de membris sui corporis faciunt quod supplicantibus congruit, cum genua figunt, cum extendunt manus, vel etiam prosternuntur solo, et si quid aliud faciunt visibiliter, quamvis eorum invisibilis voluntas et cordis iutentio Deo nota sit, nec ille indigeat his indiciis, ut animus ei pandar tur humanus; 7. sed his magis se ipsum excitat homo ad orandum gemendumque humilius atque ferventius; et nescio quomodo, cum hi motus corporis fieri, nisi motu animi praecedente, non possint, eisdem rursus exterius visibiliter factis, ille interior invisibilis, qui eos facit, augetur, ac per hoc cordis affectus, qui, ut fierent ista, praecess t, quia facta sunt, crescit. Verumtamen, si eo modo quisque te­ neatur, vel etiam ligetur, ut haec de suis membris' facere nequeat, non ideo non orat interior homo, et ante oculos D ei in secretissimo cubili, ubi conpungitur, sternitur ». + 35-36 Lue., 24, 17 40-13' C. 5, 7, P L , 40, p . 597 4*10 I I I : ADP3 - 33 vero] om. P3 34 castellum ] intellum A nomine add. P3 35 Mi D P 3 1 suis A P3 1 genua] sua add. D 2 extendent A 3 in ­ tentio] m entio P3 4 ei] eius P3 5 excitavit, sed eorr. D 6 humilis P : 7 hi] om. A hii D 7 m otu] m ota P3 8 factus A 9 qui] que A 9 istam DP3 10 quia] qui A 11 membris] suis add.(sic) A 12 orat] honnorat P s 13 sternuntur Pa I.I*: OP5P6LRNC - 32 Ipsa] ista OPsTH 34 caustellum , sed corr. O 39 ad] a O 40 membri, sed e. m. corr. L 1 corporis] sui add., sed expunx. O I genua] ieiunia U se d oorr.)RY 1 Angunt RY 2 extendant O 2 pro­ sternunt P 5L R 2 si quid] sicut O 4 nota sit] om. RY 4 iudiciis P5 4 anima O 5 sed] si O 5 ipsum] ut add. O 7 motu] m otum O m o­ tus H 7 m otu animi] muntuamini, corr. in m otu amini L 7 non] e. m. ex­ punx. Ps 7 possit P5H 8 eisdem rursus exterius] inv. ex. ei. r. Ps 10 crescit] scitur O 10 si eo] sine, sed e. m. corr. Pe 11 legitur RY II dβ] suppi. P6 12 oculos] om. Ps I I : GM - 38 d eclin a lo M 40 cara Μ 1 Agunt] Aunt M ■6 hum ili G 6 perfer ventius M 7 hi] in G hii M 7 motu] m ota G 8 rursum M 10 quia] quç M 10 eo] eum M 11 vel etiam ligetur] letitiam legitur M 11 haec] hic G autem M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

e

8 . 1-2

De orationis dominicae officio et recitatione

355

8. Celebratio huius officii ita currit, ut ostendatur quid illo in tem pore actum sit circa passionem Domini et sepulturam eius, et is quomodo nos id ad memoriam reducere debeamus per obsequium nostrum, quod pro nobis factum est. X X V IIII - D e

o r a t io n e

d o m in ic a

1. rDieendum est quare dominica oratio dicatur excelsa voce, cum ceterae secreto dicantur. D icit Cyprianus in sermone de Oratione 20 dominica: « A nte omnia pacis doctor atque unitatis magister singulatim noluit et privatim precem fieri; non ut quis, cum precatur, pro se tantum precetur. Non dicimus: Pater meus, qui es in caelis, nec: Panem meum da mihi hodie,- nec dim itti sibi tantum unusquisque debitum postulat, aut in tem ptationem non inducatur, atque a malo 25 liberetur pro se solo rogat. Publica est nobis et communis oratio, et, quando oramus, non pro uno, sed prò toto populo oramus, quia totus populus unum sumus. Deus pacis et concordiae magister, qui docuit unitatem , sic orare unum pro omnibus voluit, quomodo in uno omnes ipse portavit. 2. Hanc orationis legem servaverunt tres pueri in ca- 30 mino ignis inclusi, consonantes in prece et spiritu consensionis · con­ cordes. Declarat scripturae divinae fides et, dum docet quomodo ora­ verint, tale dat exemplum, quod imitari in precibus debeamus, ut tales esse possimus: T u n c, inquit, i l l i tres q u a si ex uno ore ym n u m ca­ nebant et benedicebant D e u m . Loquebantur quasi ex uno ore, et non-. 30 34-35 D an., 3, 51 21-38 Liber de oratione dominica. 8, PL, 4, p. 523B-524E *2531 III: ADPsQ(19-) - 14 ostenditur D I 7 factus P3 18 d o m i n i c a ] et v u peticiones add. P3 21 singillatim D sigillatim P3 25 tem ptatione P3. 25 non] ne D 27 uno, sed pro] a. m. suppi. D 28 Deus] et add. D 31 consonantes] consortes P3 31 concordes] ut adscr. D 34 possum us P3 34 canebant] dicebant P3QF 3 - uno] om. D Ï.I*: O P óP cI ìRNC - 14 officio 0 14 ita currit] vita cucurrit Ps 14 quid] quod 0 19 est] om. OP5P6TH LR 19 dominica oratio] inv. 0 19 d i­ catur] dicitur OP5P6TH 20 secrete PoL secretq HR 20 de Oratione] om. ΟΡόΤΗ 21 dominica] liti. 0 supra liti, a adscr. T dom inico H 21 singillatim OP 5 P 6 TLR singilatim H 23 es] e. m. suppi. L 25 tem ptatione Ps 26 roget L 26 est] a. m. suppi. 0 31 consensionis] confessionis RY 32 oraverunt C, 34 ille OL(sed corr.) 34 ore] corde, sed e. m. supra scr. ore C IJ: GM - 14 ostenditur quod M 1.9 oratione, sed a. m. corr. M 20 se­ crete M 21 unitas M 22 cum] om. M 27 quia] quç M 31 precem M 31 spiritum M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

350

4o

5

io

io

Liber officialis, 1. I ll, c. 29, 3-9

3-5

dum illos Christus docuerat orare, et idcirco orantibus fuit impetra­ bilis et efficax sermo, quia promerebatur Deum pacifica, simplex et spiritalis oratio ». + 3. Quae oratio sic inchoatur: « Oremus. Praeceptis salutaribus moniti, et divina institutione formati, audemus dicere ». Praecepta salutaria dicimus evangelicam doctrinam; dicimus institutionem traditionem quam ipse dignatus est tradere in conficiendo sacramento corporis et sanguinisi. 4. Undé idem qui supra in sermone de sacra­ mento Domini calicis Cecilio: « Quanquam sciam, frater karissime, episcopos plurimos, dominicis ecclesiis in toto mundo divina digna­ tione praepositos, evangelicae veritatis ac dominicae traditionis te ­ nere rationem, nec ab eo quod Christus magister et praecepit et ges­ sit, humanam et novellam institutionem docere », et reliqua; et ite­ rum in eodem: « Ab evangelicis autem praeceptis omnino non recedendum esse, et eadem quae magister docuit et fecit, discipulos quo­ que observare et facere debere ». + 5. Ubi Cyprianus dicit: « evangelicae veritatis », et in posterio­ ribus: « ab evangelicis autem praeceptis omnino non recedendum esse », evangelicam doctrinam monstrat; ubi dicit: « ac dominicae traditionis tenere rationem », et in sequentibus: « eadem quae m agi­ ster docuit et fecit », dominicam institutionem. 4-11 Epistula 63, A d Caecilium de sacramento dominici calicis, 1, PL, 4, p. 373A; 10, p. 381B-382A *410 III: ADP3Q(-3) - 3 6 oranti D 37 quia] quam Q quo F 39 oratio 2°] offitio D(sed corr. in marg.)P3 efiìcatio Q( 1

3-6

et carnem mortuam pro nostro corpore redire ad propriam substan­ tiam, atque spiritu vivificante vegetari hominem novum, ut ultra non moriatur qui pro nobis mortuus fuit et resurrexit. Crux quae formatur super calicem particula oblatae, ipsum corpus nobis ante oculos proscribit, quod pro nobis crucifixum est. rideo tangit quat­ tuor latera calicis, quia per illum hominum genus quattuor climatum ad unitatem unius corporis accessit et ad pacem catholicae ecclesiae, 3. Talia verba sacerdos hoc agendo profert: «F iat commixtio cor­ poris et sanguinis Domini accipientibus nobis in vitam aeternam »i. Quae verba precantur, ut fiat corpus Domini praesens oblatio per resurrectionem, per quam veneranda et aeterna pax data est, non solum in terra sed etiam in caelo. ! . Tunc cessaverunt murmurare operarii vineae orae primae, tertiae et sextae; tunc data est pax quam promiserunt angeli in sa­ cratissima nocte dicentes: G loria in excelsis D eo et in terra p a x hom i­ n ib u s bonae vo lu n ta tis. Eandem sacerdos nunc ad memoriam revocat dicens: « Pax Domini sit semper vobiscum »; eandem populus insequitur per basia blanda. 5. Estimo, secundum hunc sensum, quod non erret, si quis primo sancta ponat in calicem, et dein dixerit: « P ax Dom ini sit semper vo­ biscum », salvo magisterio didasculorum. 6. Sequitur in libello memorato: « Sed archidiaconus pacem dat episcopo prior, deinde ceteri per ordinem, et populus. rTunc pontifex 20-21 Matth., 20, 8-15

22-23 Lu c., 2, 14

'29-40 Ordo rom. I I , 12-13, p. 975A-C (episcopo priori); cfr Ordo rom. I, 1S-19, p. 945B-946C (episcopo priori... ceteris... populis) *134 III: ADP3Q(12-16, 30-) - 12 proscribit] litt. o in ras. D 12 crucifixus A 14 et] ras.1 D 14 pacem] partem, sed corr. D 15 flet D 16 D om ini] nostri add. D 17 flant P3 20 murmurare] numerare, sed supra vers, adscr. murmurare D 27 deinde P3 I.I*: OPsPeLRNC - 1 0 qui] quia O 12 pro] om. RY 12 crucifixus LRC 13 illud OPoP6THL(ea; a. m. corr.)NC 13 hominem R omne humanum Y 14 ad 2°] om. LR 15 hoc agendo] per hqc O post ha,ec PsPeTHLR 15 profert] fert Ps 15 Fiat] a. m. suppi. Pó 15 com m ixtio] et consecratio e. m. adscr. L 1 > corporis] sacri add. O 17 Quae] quoniam O 21 pro­ miserant II Y 21 sacratissime, sed corr. L 22 pax] in add., sed expunx. L 26 quis] que OP5(sed corr. a. m.)P6TH 27 deinde O II: GM - 13 illud GM 15 tali, sed a. m. corr. M 15 verbo M 15 fit G 16 vobis M 19 terram, sed corr. G 1.9 sed etiam ] et(?) M 22 d i­ ceris M 25 basi albanda M 27 ponit G 28 salvat M 28 didascolorurri M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

7.1

De commixtione et osculo pacis

363

rumpit oblatam ex latóre dextro, et particulam quam rumpit, super altare relinquit, reliquas vero oblationes ponit in patenam, quam tenet diaconus »Ί; et post pauca: « Tunc acolyti vadunt dextra levaqué per episcopos circa altare; reliqui descendunt ad presbyteros, ut frangant hostias; patena praecedit iuxta sedem, ferentibus eam duo- 35 bus subdiaconibus regionariis ad diaconos, ut frangant »; et iterum post aliqua: « Expleta confractione, diaconus minor, levata de sub­ diacono patena, fert ad sedem, ut communicet pontifex; qui dum communicaverit, de ipsa quam momorderat, ponit inter manus arcliidîaéoni in calicefn ». 7. Si hoc ita agitur in Eomana ecclesia, ab « illis-potest addisci quid significet bis positus panis in calicem; non enfin vacat a mysterio qüicquid in eo officio agitur iuxta constitu­ tionem patrum. Quod nobis videtur posse significare immissio panis in vinum, et pax populo porrecta per vocem sacerdotis, magistris obtulimus ad dilucidandum. 5 X X X II -

tD e

p a c is

o s c u l o i

1. Contentum me oportet esse de pace in eo quod Innocentius de ea scribit ad Decentium episcopum in decretalibus primo capitulo, propter auctoritatem tanti viri: « Pacem igitur asseris ante confecta 9-14 Epistula 25, A d Decentium episcopum Eugubinum, c. 1 , 1 , PL, 20, p. 553A; in Coll. Dionysiana, Deer. Innocentii, I, PL, 67, p. 238D-239A (.7. necessario...) *79 III: ADP3Q(-33, 6) - 31 rumpit 2°] rupit Q 35 ferentibus] ferent ibi A 36 regionarius A regionaribus DP3 37 aliqua] pauca P3 37 confractio­ ne] consecratione P3 2 ministerio P3 2 iuxta] om. DP3 2 constitu­ tione D 6 p a c is ] panis A 6 o s c u l o ] inter viros et mulieres add. P3QF 7 contem ptum O(sed corr.)P3 I.I*: OP5P6LRNC - 31 rumpit 2°] rupit PfiNC frangit RY 32 reliquid 0 reliquit, sed liti, n eupra scripta T 32 ponet L(sed eorr.)R 34 per episcopos] episcopi O 34 circum THL(e corr,)RNC 35 frangent, sed çorr. L 35 te deferentibus Pe 36 regionarius O 37 aliquid C 37 aliquam expletam confractionem RY 38 fert] in . marg. suppi. O 38 qui] a quibus C 38 qui dum] quidam, sed a. m. corr. Pó 39 d©] ac C 40-1 Si hoc - in cali­ cem ] in marg. suppi. O 40 ecclesiae 0 2 vacan t C 2 mynisterio, sed corr. L ministerio R 2 constitutionem ] consuetudinem LR 3 quid PôL(e eorr.)R 4.in] et LR(sed corr.) 4 per recta Pô 4 m agistri Pô 7 Con­ tentum ] contem ptum OT(sed corr.) e corr: pro led. inc. R 7 oportet] om. O 9 ante] a te R II: GM - 31 rumpit .2°] rupit ( i 32 reliquos oblationis M 32 patena M 3 4 'ascendunt M 39 qifa M l quid] qui M 1 panem M 2 con stitu ­ tione M 3· signare M 5 lucidandum M 6 x x x i i - o sc u l o ] om., et hoc capitulum sine ulla divisione 'cum superiore coniunx.· reliquat vero omnia l. I I I capitula hisque adnumercltas epistulas singulas singulis U n^unitate dem issioribus numeris signavit GM

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

864

Liber officialis, 1. I ll, c. 32, 2-c. 34, 2

2 . 1

io mysteria quosdam populis imperare, vel sibi inter sacerdotes tradere, cum post omnia quae aperire non debeo, pax sit necessaria indicenda, per quam constet populum ad omnia quae in mysteriis aguntur atque in ecclesia caelebrantur, praebuisse consensum, ac finita esse pacis concludentis signaculo demonstrentur». -4- 2. rinterrogatus sum ab is aliquibus quare non invicem porrigant sibi oscula viri et feminae in officio missae. Quibus, quamvis tunc non responderem, responden­ dum nunc fore arbitror. Carnales amplexus quibus iunguntur sae­ pissime viri et feminae, vitandi sunt in ecclesiae conventum, ac ideo sequestrantur viri et feminae in ecclesia, non solum ab osculo carnali, 20 sed etiam situ locali. Ab bis personis dantur oscula mutuo in ecclesia, quae nullam titillationem libidinosae suggestionis cogunt excitare. X X X III - D e A g n u s D e i

1. Sergius papa constituit ut « Agnus D ei » cantaretur, sicut scrip tum est in Gestis pontificalibus: « Hic statuit ut tempore confractionis 25 dominici corporis Agnus D ei a clero et populo decantetur ». -t- Depre­ catio est pro populo, qui sumpturus'est corpus Domini, ut misericor­ dia innocentis agni peccata subitanea et irruentia auferantur, sci­ licet cogitationum verborumque, et, sicut passione sua totius mundi tulit offensa, ita et nunc ecclesiae, quae eum susceptura est per eucha3o ristiam. 24-25 Liber 'pontificalis, L X X X V I, edit. L. D u c h e s n e , p. 376 III: ADP3Q(14-) - 10 imperare] impetrare P3 11 necessario D 12 m i­ nisteriis P3 15 oscula viri] osculari, litt. a superset., ri a. m. adser. A 18 vitandi sunt] vitandis D 20 osculo P3 23-24 sicut - pontificalibus] om. QF 25 corporis] ut add. D 25 cantetur D 25 populo] a e. m. adser. ante h. vb. P3 praep. QF 26 pro] om. A 26 qui] quo P3 29 nunc] cun­ cte D I.I*: OPsPeLRNC - 10 impetrare RY 10 inter] invicem Pe 10 sacer­ dotes] e. m. in ras. O 11 necessario P6 13 assensum P6 14 conclu­ dentes O concludendis L(corr. in concludendes)R 14 interrog||us Pô 15 non] om. OC 15-16 in officio missae] om. OPsT 16-18 Quibus - et feminae] om. ΟΡδΡβΤΗ 18 vitande, e corr. O vitanda P6 18 in] om. O 18 ecclesia, sed eorr. L 18 conventu OP5P6THLR 19 sequestranti O se­ questrant P5H 19 viri] litt. ri supra ras.2 O 20 osculo O 20 m utua OTHLR 25 dominicae O 25 decantaretur LR 26 sum ptus OPsTH 26 misericordia] misericordiam O om. Pó ma Pe(corr. e. m. in marg. in mscdia)H 29 offensam, e corr. L 29 ecclesia P6 29 eum] cum C II: GM - 10 sacerdos M 15 sibi] ante v. invicem pos. M 15 oscula] osculari M 17 am plexos, sed con . G18 conventu, e corr. G 19 seque­ strentur M 20 ecclesiam M 22 agnu M 24 constituit M 27 aufera­ tur M 28 verborum M 28 mundi| M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

2. 1-2

De commixtione, de «Agnus Dei», de commun.

363

2. Antiphona sequens, id est vox reciproca, iura fraternitatis custodit, ut unusquisque alterius utilitati studeat, et curet provocare ad gaudia resurrectionis. Quem typum gesserunt illi duo, qui Dom i­ num cognoverunt in fratione panis, et ilico perrexerunt Hierusalem, et invenerunt congregatos xi et eos qui cum ipsis erant, dicentes: 3o S u rre x it vere D o m in u s, et a p p a r u it S y m o n i; et i p s i n a rra b a n t quae gesta erant in v ia , et quom odo congnoverunt eum in fraction e p a n is. Illi nempe

cantaverunt antiphonam vicissim narrando de resurrectione Domini. X X X IIII - D e

e u c h a r is t ia

1. Eucharistia sumenda est post osculum pacis. Sicut unus panis « sumus in Christo, sic et unum cor debemus habere. Ipsa unitas ut teneatur, ammonetur per oscula pacis. Unde Beda in tractatu super Lucam: « N e quisquam se Christum agnovisse arbitretur, si eius cor­ poris particeps non est, id est ecclesiae, cuius unitatem in sacramento panis commendat apostolus dicens: U n u s p a n is , u n u m corpus m u lti r> su m u s ». + Per eucharistiam Christus in nobis manet, et nos in illo per assumptum hominem. Ipse est Deus pacis, per quem pacata sunt caelestia et terrestria.

2. Sunt enim intra sanctam ecclesiam qui raro communicant, et qui cotidie; quibus utrisque dat aptum consilium sanctus ■Agustinus i 30-37 Luc., 24, 30-35

5-6 I Cor., 10, 17

3-6 In Lucae evangelium expositio, 1. VI, c. 24, PL, 92, p. 628B III: ADP3Q - 32 custodiat P3QF 32-p. 377, 12 provocare ad - (c. 40, 9) precioeius est. Ac] haec omnia a. m. in tribus insertis foliis suppi. D , producta ta ­ men scriptione usque ad verba, p. 377, 22 (c. 41, 1), Gestis episcopa[libus], ita ut locus, p. 377, 13-22, ideo, quando interm ittitur - Gestis episcopaflibus] bis exara­ tus sit et prior scriptura eius (foil. 86v) abradenda fuerit 36 vere D om inus] inv. D PsQ F 38 cantaverunt] eam add. DQF eum add. P3 39 e u c h a r i ­ s t ia ] et quales com m unicent add. P3QF 1 cor] corpus QF 2 osculum P3QF 9 com m unicent QF LI*: OP5P6LRNC - 31 iura] e corr. pro lect. ine. Pe 32 unusquisque] litt. quisque in ras. O 32 u tilitate C 33 gaudia] g a u d i|||; lift, a 2° in marg. suppi. O 33 Quem] quae, sed corr. L 36 vere Dominus] inv. PoPfi R Y 36-37 et ip si - gesta erant] om. O 40 eucharistiam C 40 unum O 40-1 pa­ nis sumüs] om. O 1 et] om. C 2 ammoneatur, sed corr. Pf> 2 osculo, sed a. m. corr. in osculum L 2 tractatus O II: GM 31 vox] post h. v. ras* M 32 u tilitatis M 32 curat G 33 illi] alii M 38 vicissim ] in ras.6 G 38 d.e] om. Μ 38 resurrectionem Μ 39 eucharistiam Μ 40 eucharistiam Μ 3 lucan Μ 3 cognovisse Μ 5 unum] unus M 9 sancta ecclesia M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

366

3-4

Liber officialis, 1. I ll, c. 34, 3-c. 35, 2

ad inquisitionem Ianuarii de eadem re: « Rectius, inquit, inter eos fortasse quispiam dirimit litem, qui m onet ut praeqipue in Christi pace permaneant. Faciat autem unusquisque quod secundum fidem suam pie credit esse faciendum. Neuter enim eorum exhorreat cor16 pus et sanguinem D omini, sed saluberrimum sacramentum certatim honorare contendat. Neque enim litigaverunt inter se, aut quisquam eorum se alteri praeposuit, Zacheus et ille centurio, cum alter eorum gaudens in domum suam susceperit Dominum, alter dixerit: N o n sum d ig n u s, u t sub tectum m eu m in tres, ambo salvatorem honorificantes 20 diverso et quasi contrario modo, ambo peccatis miseri, ambo mise­ ricordiam consecuti » . - I- 3. Idem -exponit apostoli dictum: Q ui enim m a n d u ca t et bibit in dign e, in d ic iu m sib i m andu cat et bibit i, in sequen­ tibus ita: «Inde etenim apostolus indigne dicit acceptum ab eis qui hoc non discernebant a ceteris cibis veneratione singulariter debita. 25 Continuo quippe cum dixisset: in d ic iu m sib i m andu cat et b ib it, raddidit ut diceret: non deiu d ica n s corpu s D o m in i »i. 4. U t a ieiunis suscipiatur, ridem dicit in eodem libro: «Nam que salvator, quo vehementius commendaret m ysterii illius altitudinem, ultimum hoc voluit infigere cordibus et memoriae discipulorum, a, μ quibus ad passionem degressurus erat. E t ideo non praecepit quo.

17-18 Luc., 19, 6 11, 29 25-26 Ibid.

18-19 Luc., 7, 6; cfr. Matth., 8, 8

21-22 I Cor.,

11-26 A d inquisitiones Ianuarii. liber prim us,, seu epistula 5 4 ,c . 3, 4, P L , 33, p. 201-202 (... eorum exhonorat corpus...) 27-34 Ibid., c. 6, 8, p. 203 *267

III: ADP3Q(-22, 25-26, 27-)'- 13 fiat A faciant DP3QF 14 enim] am. QF 18 suscepit .QF 22-25 in sequentibus - ei bibit] om. P3 23 ita] ait" A 26 non deiudicans - D om ini] om. P3 26 diiudicans D 27 ieiunis] ieiuniis A ielum(!) P3 27 item A 29 ultim am P3QF 30 digressurus D. 1.1*: OP5P6LRNC - 12-13 Christi pace] inv. P6 13 faciant, sed corr. O 14 esse] om. P6 15 saluberrimus L 16 inhonorare, sed corr. P6 16 li­ tigaverunt inter se] inv. O 20 ambo i.®] om .'L 21 Idem]--id est OT(sed corr.) 23 apostolus, e corr,. a. m. L 24 hoc non discernebant] inv. n. d . h . P6 24 venerationi O 24 debite O d ed ita-L E 25 indicium, sibi] inv. Pò 25 addit PsC 26 diiudicans OPsPeTHLR 27 ieiuniis, sed corr. L 27 idem] id est OT(sed corr.) 28 ministerii Ps 29 memoria O 30 d i­ gressurus OPsPeTHLR 30-32 E t ideo - dispositurus erat] om. Pó II: GM - 14 Neuter] neque M _14 abhorreat GJÆ 15 certatim ] om. M 16 aut] u t M . 17 altari M 1 9 honorificantes] litt. rie. m. suppi. II 20 d i­ v e r s o ]. dives M 25 indicium sibi] itιν. Μ 26 diiudicans ’G(e corr.)M 27 a] om. M 28 em entius M 30 digressurus, sed porr. G 30 quo] qui Μ.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

5-6 . 1-2

De commun. De parte oblat. relieta in alt.

567

deinceps ordine sumeretur, ut apostolis, per quos ecclesias dispositu­ rus erat, servaret hunc locum. Nam, si hoc ille monuisset, ut post cibos alios semper acciperetur, credo quod eum morem nemo variasset ». -h 5. E x quo tempore debeat se sanctificare homo ad perceptionem 35 tanti muneris, vetus historia docet. Dicit in Exodo Dominus Moysi: Vade ad p o p u lu m , et san ctifica illos hodie et cras, laventque vestim enta su a; et s in t p a r a ti in d ie tertio. I n d ie en im tertio descendet D o m in u s coram o m n i plebe su p e r m ontem S in a . 6 . Eodem numero David se et

pueros suos sanctificatum dixit, ut comedat panes propositionis. Ita ω scriptum est in libro Samuelis: D ixit Abimelech sacerdos: N o n habeo p a n es laicos a d m a n u m , sed ta n tu m p a n em sanctum . S i m u n d i su nt p u e ri, m a x im e a m u lieribu s? E t respondet D a v id sacerdoti, et d ix it ei; E t qu idem , s i de m u lierib u s a g itu r, co n tin u im u s nos ad heri et- n udiu stertiu s, quando egrediebam ur, et fu eru n t va sa p u eroru m sancta. P orro v ia haec p o llu ta est, sed et ip s a hodie sa n ctifica b itu r in va sis. D e d it er­ go ei sacerdos san ctificatu m p a n em .

5

X X X Y - D e parte oblatae quae remanet in altari 1. Triforme est corpus Christi, eorum scilicet qui gustaverunt mortem et morituri sunt. Primum videlicet sanctum et immacula- to tum, quod assumptum est ex Maria virgine; alterum, quod ambulat in terra; tertium, quod iacet in sepulchris. 2. Per particulam oblatae 37-39 Ex., 19, 10-11

1-7 I Beg., 21, 4-6*7

III: ADPsQ - 31 ecclesiam D F ecclesia P3Q 32 ut] et Pa QF 36 istoriq P:i 36 D icit] dixit D 38 diem D 38 tertio 1°] tertium D 38 tertio 2°] tertia D 40 sanctificatos D 40 comederet D 2 manus P3 7 ei] eis D om. P3Q( « Ipse Iohannes certe vir iustus erat et magnus, qui de pectore D o­ mini mysteriorum secreta bibebat; non tamen dixit advocatum me habetis apud Patrem , sed advocatum, inquit, habemus, dixit; et ha­ bemus, dixit, non habetis; m aluit se ponere in numero peccatorum, ut haberet advocatum Christum, quam ponere se pro Christo advo- io catum , et inveniri inter damnandos superbos. -4. Nec tamen dicen­ dum quia episcopi vel praepositi non petant pro populo. Orat enim apostolus pro plebe, orat plebs pro apostolo, qui dicit: O rantes sim u l 40-1 P s. 106, 2.1

4-5 7 Io., 2, 1

13-14 Coi., 4, 3

35-3 B k d a , In Lucae euangelium expositio, 1. V I, c. 24, PL, 92, p . 630CL) 6-22 B e d a , In I epistolam Ioannis, c. 2, PL, 93, p. 89CD*378

III: ADP3Q(-35) - 33 dixitque Ps 35 prima P3 38 misericorditer] misericordiam A 38 prepositis P3 2-3 perfidis - flagitia, etiam ] om. P3 3 cicatrice D 5 Iesum ] nostrum A 6 p ec||tore A 8 habemus 2°] non praep. P3 9 humero P3 10 se] om. Ps I.I*: OP.iP6LRNC - 33 dicetque, sed corr. L 33 diaconis C 34 Chri­ sti C 34 inditie L(a. m. corr. in inditium )R 35 per] om. OPsTHLR 36 astruatur O astruant, e corr. L 37 suae L (sed corr.) R 37 morti, sed corr. L 40 non],ne Pó 40-1 Quoniam bonus\om . LR 2 perfidis] a praep. O 2 ostensas OPsTHLR 3 quae] qui PsH 3 denuntietur O 5 Ie ­ sum ] om. Ps 6 peccatore, sed corr. L 7 bibebat] christi corpus - ut osten ­ datur, e cap. 35, 2-3, add. O biberat LR 7-9 non tam en - non habetis] om. O 7 me] ras.1 N 8 inquit, habemus] inv. Ps 8 inquit - dixit; et] om. Pc 8 dixit] om. OPsRY 8 et] om. RY 9-10 habemus 2°-habetis] om. Y 11 damnendos, sed corr. L 12 praepositi] presbiteri O 13 pro apostolo] a. m. corr. in propter apostolum L 13 qui] quia OPsTH 13 orate OR Y II: GM· - 35 discipuli Μ 35 rectionis Μ 37 suo, sed corr. G 38 sunt Μ 39 novet iudiciis Μ 1 aeternum] seculum M 6 vir iustus] virtus M 7 dixi M 8 advocatum ] om. M 8 dixit] eras. G om. M 8 et habe­ mus] om. M 10 se] om. M 13 qui] quid M 21 — A m alarii Opera - ΐ . II.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

370

Liber officialis, 1. I ll, c. 36, 5-c. 37, 2

5-7

et pro n obis, u t D e u s a p e ria t nobis h ostiu m verbi. E t pro Petro orabat is ecclesia, cum esset in vinculis Petrus; exaudita est, quomodo et P e­ trus pro ecclesia; quia omnia pro invicem membra orant, caput pro omnibus interpellat. 5. D e quo scriptum est: Q u i est ad dexteram D ei, qu i etiam in te rp ella t p ro nobis. Unigenito enim Filio pro homine in­ terpellare est apud coaeternum Patrem se ipsum hominem demon­ io strare·, eique pro humana natura rogasse est eandem naturam in di­ vinitatis suae celsitudinem suscepisse. Interpellat igitur pro nobis Dominus non voce, sed miseratione ». 6. rO utinam quando audimus a diacono: « Ite missa est », mens nostra ad illam patriam tendat,’ quo caput nostrum praecessit, ut ibi r> simus desiderio, ubi desideratus cunctis gentibus nos expectat cum suo tropheoi; quatinus sic desiderando aliquando ad eum pervenire possimus, qui ita Patrem supplicat pro nobis: Yolo, Pater, ut ubi ego sum, ibi sit et minister meus. 7. rSolet vulgus indoctum requirere a quo loco totius officii missa 3o inchoetur, ut, si forte ad totum officium non occurrerit, possit scire quibus officiis se praesentare debeat sine retractatione. Nobis videtur missa vocari ab eo loco, ubi incipit sacerdos sacrificium offerre Deo, usque ad ultimam benedictionem, id est ab offerenda usque ad « Ite missa est ». A tempore sacrificii Isidorus officium missae deputat, ss inquiens in libro Ethimologiarum: « Missa tempore sacrificii est, quando eatecumini foras mittuntur, clamante levita: Si quis cate14-15 A ct., 12, 5

.17-18 Bom., 8, 34

27-28 Io., 17, 24; 12, 26

35-38 Etymologiae, 1. V I, c. 19, 4, PL, 82, p. 252B III: ADP3Q(23-26, 29-) - 14 Deus aperiat] in v. DP3 14 orabat] orat A 15 exaudita] et ante h. vb. adscr. D(?)P3 16 orant] erant P3 23 audivi­ mus A Q « F ) 26 perveniri A 28’ibi] illic D 31 retractione P3QF LI*: OP5P6LRNC - 15 Petrus }°] om. RY 15 exaudita] et praepos. OP5P6THLR 15 et] om. LR 20 est] a. to. suppi. 0 21 igitur] om. P5 22 sed] si O 23 O] om. OLR 23 audivim us OP6 24 illam] nostram Pe 24 ’quo] qui L in qua RY 24 u t ibi] ubi C 26 quantinus, sed e. m. corr. L 26 sic] si P5 26 aliquando] om. P5 27 ita - nobis] inv. pa. pro n. ita sup. RY 29 Solet] sed et, sed e. m. supra scr. solet Pe 29 re­ quire, sed e. m. corr. Pe 30 poscit C 31 officii RY 32 m issam, e corr. a. m. L 33 ultim um , sed corr. L 35’ethonologiarum P6 35 sacrificii] officii P5 36 quando] quoniam POsT(sed corr. in cum)H 36 foras m ittuntur] inv. OH 36 levitq C 36 quis] quae O 36 catecum inus] catecum inis C I: GM - 14 ut Deus - nobis] om. M 15 quomodo] modo M 16 orat M 20 eadem M 23 misse, sed corr. G 24 ibi] ubi Μ 30 posscit Μ 31 se] suppi. G om. Μ 31 retractione, sed corr. G tractatione M 35 ethimoli parum G 35 sacrificiis M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De dimiss. Ubi missa ine. De or. super pop.

8 -9 . 1 -2

371

cnminus remansit, exeat foras, et inde missa, quia sacramentis altaris interesse non possunt qui nondum regenerati noscuntur ». -I- 8. Con­ suetudo nostra tenet, ut catecuminos repellamus ante evangelium. Non mihi hoc videtur ex ratione incumbere; cum procul dubio prae- « dicatoribus gentium praeceptum sit ut evangelium eis praedicent; sed sacrificio omnimo interesse non possunt nisi renati, quia neque pro eis oratur a sacerdote in consecratione corporis et sanguinis D o­ mini, neque confectum illis* porrigitur. 9. Sic orat sacerdos pro cir­ cumstantibus: «Memento, Domine, famulorum famularumque tua- .-> rum, et omnium circumstantium, quorum tibi fides cognita est, et nota devotio ». Nondum renati infideles vocantur, non fideles; igitur non possumus animadvertere pro illis constitutam esse orationem in officio confectionis corporis, Christi; quapropter merito eo tempore recedunt, quo sacrificium caelebratur. io X X X V II - D e ulteriore ultima benedictione 1. E st ultim a benedictio, de qua nunc agimus; quam potissimum frequentamus tempore quadragesimali; hoc est post illam ultimam continuatam, in qua spiritalis refectio commendatur, restat haec ulterior, de qua nunc, ut diximus, agitur; in qua milites Christi com- ir> mendantur pugnae contra antiquum hostem. Si omni tempore necesse est paratum esse bellicosum adversus insidias sive impetus inim ico­ rum, quanto magis in procinctu. 2. Quadragesimali tempore scit ad­ versarius noster a sancta ecclesia singulare certamen commissum 12 ss.

de

P u n i e t , p . 30*-67* (o ra tio 6)

III: ADP3Q - 40 hoc videtur] inv. D 1 ut] in add. V i 1 eis] eius P3QF 4 circum adstantibus QP 5-6 famularum que - est, et] et reli­ qua usque QF 6 circum adstantium P3 6 et 2°] suppi. F 10 caele brantur A 14 haec] autem QF 15 com m endatur P3 I.I*: OP5P6LRNC - 37 quia] quq Po 39 tenetur 0 40 mihi hoc v id e­ tur] inv. V. m. h. 0 40 hoc] om. HLR 1 eius O 6 circum adstantium ΟΡδΡβΗ 8 animatere, corr. in animavertere C 8 con stituta O 8 ora­ tio O 10 qua O 12 quam] quae, sed corr. L 15 ut] om. LR 15 agitur] om. O 16 pugna O 17 sive] seu P6 19 a] om. 0 II: GM - 37 remanserit M 37 sacram enti salutaris M 38 Consuetudo] Sed illut debet fieri ante apertionem aurium hoc est in tertio scrutinio id est in quarta feria post mediam quadragesimam catecum eni audito evangelio exeant a. m. in marg. adser. G. Eandem notam hoc loco in marg. praebet etiam Mon2, fol. 33r; in ipso textu, post verbum (39) evangelium F in2, p. 236 1 sit ut] sicut M 5 famulorum] 'om. M 6 circum astantium M 8 con stituta M 8 ratione M 17 bellicosus M 18 quando M 18 scit] om. M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

372

Libar officialis, 1. III. c. 37, 3-e. 39, 2

3-4

ίυ esse contra se, ac ideo instat fortius ad rapiendum et prosternendum, si forte aliquem neglegentem invenerit. Sacerdos noster, ut prudens agonoteta, quantum in maiore periculo videt milites fore, tantum munit eos amplius sua benedictione. Arma nostra contra diabolum sunt humilitas et ceterae virtutes. Yult sacerdos noster ut nostris Ά armis vestiti simus; propterea iubet per ministrum ut humiliemus capita nostra Deo, et ita tandem infundit super milites protectionem benedictionis suae. 3. Benedictio sacerdotis morem antiquum tenet, ut in novissimo porrigatur. lacob patriarcha in novissimo vitae suae benedixit filiis 3o suis·. Scriptum est in Genesi: B en ed ix it sin g u lis benedictionibus p ro ­ p r iis , et p ra ec ep it eis dicen s: E go congregor ad p o p u lu m m eum . S epelite me cum p a trib u s m eis; et iterum: F in itisq u e m a n d a tis quibus filios in ­ stitu ebat, collegit pedes suos su p er lectum , et obiit. Similiter scriptum est de Moyse in libro Deuteronomii: H aec benedictio qua benedixit :« M o yses, homo D e i, filiis Isra h e l an tê m entem su am . rDenique et ipse

Dominus salvator, ut superius praetulimus, ante ascensionem suam in caelum benedixit discipulis suis. 4. i In XII lectionibus non sequitur ista benedictio, sive quia be­ nedictiones praecesserunt plures super consecratos, seu quod officium in illud finitur saepe circa noctem dominicam, in qua non flectimus ge­ nual. 30-33 Gen., 49, 28-29.32

34-35 Deut., 33, 1

35-37 Luc., 24, 50-51*38

III: ADP3Q(-30, 35-41)Ç(38-41) - 20 instat] stat DP3QF 21 fortem QF 22 agonoteta] agono et D agoneta P3Q agonitheta F 24 hum ilitas] hum iles, sed a . τη. cott. P3Q hum ilitates F 31 congregabor P3 32'instruebat P3 - 34 Haec] est adser. a. m. .P3 35 filios P3 37 discipulis] filiis A 38 XII] quibusque praep. QF 38 sequitur] requiritur D 38 ista] ultim a Q ultim am F 38 benedictio] ulterior quae dicitur ad populum add. QF{b en e­ dictionem) 39 seu] sive QFQF I.I*: OPsPeLRNC - 20 constat Pe 21 aliquam L (sed corr.)R . 21 n e­ glegentem invenerit] inv. PeH 22 agoniteta OPsPeHLR agonitheta T 22 maiori 0 (e eorr.)R Y 23 diabolum] om. RY 25 sumus P5L(se suae conversationis; qui triumphus celebratur in vigilia eius. Per baptismi ministerium claruit; insignis huius ministerii triumphus recolitur in prima missa. Xazareus vero permansit ex utero matris; hoc donum recolitur in secunda missa in die. X X X V IIII - ID e

offerenda

V ir

e r a t in

terra

io

1. Interim occurrit mihi repetitio verborum quae est in versibus offertorii «Vir erat ». Xolui praetermittere quod sensi de illa"12, quam­ vis ordo rerum teneat post scriptionem nativitatis sancti Iohannis nativitatem Christi scribere, rln offertorio non est repetitio verbo­ rum; in versibus est. Verba historici continentur in offertorio; verba is lo b aegroti et dolentis continentur in versibus. Aegrotus cuius anhe­ litus non est sanus neque fortis, solet verba inperfecta saepius repe­ tere. 2, Officii auctor, ut affeetanter nobis ad memoriam reduceret aegrotantem Iob, repetivit saepius verba more aegrotantium. In offertorio, ut dixi, non sunt verba repetita, quia historicus scribens 20 historiam non aegrotabat '. I l ss. Antiphonale, 196a III: ADP3Q(10-12, 14-21) - 3 primo mane D 12 offertorii] sicut iob de illo ait(e. m. corr. pro erat) a. m. adscr. in ras.3·’1 in marg. Q 20 dixit P3 20 verba repetita] inv. P3 21 historiam] in praep. P3QF I.I*: OP5P6LRNC - 2 f e s t iv it a t e ] litt. tiv ita te in ras. R 2 s a n c t i ] om. C 2 b a p t is t a e ] baptista 0 om. R 3 primo P6 4-9 tribus insignibus - missa in die] legitur in evangelio - honorare ex utero matris OPsPeTHLRNC. Vide Lect. discr. long., I , 15 12 noluit C 12 N olui praetermittere] in ras. usq. ad ipsas litt. ter 0 14 offertorio] post h. v l. ras.3·* O 15 in] sed praep. Pe 15 historica Pe 18 affectantur OH a se sectantur L 19 egrotantiae O 20 non sunt] a litt. oh in ras. R 20 quia] qui ast R II: GM - 2 b a p t is t a e ] om. M 4 baptista lohannes] inv. M 4-9 tri­ bus insignibus - missa in die] legitur in evangelio - honorare ex utero matris GM. Vide Lect. diser. long., 1 , 15 12 nolo id M 14 n ativitatis M 16 dolenti M 18 reducere M 19 saepius] om. M 20 verba repetita] inv. M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

374

Liber officialis, 1. I ll, c. 40, 1-6

XL - D e

a d v e n t i;

D

1 -2

o m in i

1. In antiquis libris missalium et lectionarium reperitur scrip turn: « Ebdomada quinta ante natale Dom ini ». Totidem enim lectio25 nes habentur in lectionario et totidem évangelia, a tempore memo­ rato per dies dominicos usque ad nativitatem Domini. Antiphonarius habet tria officia diurna, et quartum in die dominico qui vacat post lectiones xn; nocturna vero quattuor, ut superius dixi, per dies do­ minicos. 30 2. Auctor lectionarii excitat fidem nostram ad recolendum D o­ mini nostri lesu Christi venturi in mundum praeconium per quinque aetates mundi; auctor missalis quod vocatur gregorianum, et antiphonarii nos tangit, ut recolamus nativitatem Domini caelebratam per tres ordines librorum, scilicet legis, prophetarum et psalmorum, :« necnon et per quartum, id est principium evangelii, in quo narratur Gabrihel archangelus missus ad Zachariam, videlicet nuncius nativi­ tatis praecursoris Domini, verum etiam et prophetia Zachariae de adventu Dom ini, et Gabrihel missus ad Mariam virginem, narrans 35-40 Luc., 1, 5-25; 67-79; 26-38; etc 23-26 d e P u n i e t , p. 164*-165*; 166*-175*; Comes W, C LX X -C L X X IIII; Co­ mes M, 147-156; Liber comitis, G X X X IX -C X LV I; cfr Comes A , Supplementum Alcuini, 50-51; Capitulare, D , 307. E contrario capitularia mere romana non liabent nisi quattuor hebdomades; Capitulare, A, 233, ss.; B, 258, ss.; C, 262, ss.; eandemque rationem exhibet sacramentarium gregorianum, d e P u n i e t , p. 164*175* et ipse Comes A , 176-182 26-29 AM iphonale, l a-7b,s (excepto Rhenaugiensi); Bespons. rom., p. 17-35; Bespons. gregor., p. 172-183; Liber respons., p. 725D - 733À 32-40 Vide notam ad v. 23-26 h. pag. 32-33 Bespons. rom., p. 32-35; Bespons. gregor., p. 181-182; Liber respons., p. 731C - 733C*2431 III; ADP3B(22-) - 24 natalem A(e corr Λ ) 25 lectionarium A(sed corr.) P sB F lectionari D 27 vocat] iudicat B( 28-29 Io., 6, 64

29-30 Ex., 12, 10

40-1 Matth., 16, 17*14

III: AI)P3(J(-3) - 26 excidat D 27 ipsum D 30 Christi carnem] inv. D 31 quae igne] duq que P3QF 31 videbantur] iubebantur AD 32 Domini] om. P3 33 assumenda] absumenda, e eorr. e. m. D ■ 33 Illo, id est] illi ei­ d em D 34 vitia] viatico QP 35 assumantur] assummantur AP3Q con­ sum antur F 37 servetur P3 39 aures D 39 sanguine] corpore, sed a. m . adser. vel sanguine D 39 poros] os DP3QF 39 em itatur A 40 in ­ trat in os] inv. D 40 iti 3°] om. P3 1 Iudae] iudicii D avidi P3QF 1 sum am ] summa P3 sum m am Q(