Opera omnia 1 Opera ascetica

Citation preview

CORPVS CHRISTIANORVM

Continuatio Mediaeualis

I

CORPVS

CHRISTIANORVM

Continuatio Mediaeualis

I

AELREDI RIEVALLENSIS OPERA OMNIA 1 OPERA

ASCETICA

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI

BREPOLS

EDITORES

MCMLXXI

PONTIFICII

AELREDI T

M

RIEVALLENSIS

74

|-

[er dye ) A

(s

E

OPERA

OMNIA

EDIDERVNT

A.HOSTE, O.S.B. zr C.H. TALBOT

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI

BREPOLS

EDITORES

MCMLXXI

PONTIFICII

SVMPTIBVS SVPPEDITANTE SvPREMO BELGARVM MAGISTRATV PVBLICAE INSTITVTIONI ATQVE OPTIMIS ARTIBVS PRAEPOSITO EDITVM

AELRED, DOUAI,

ABBOT OF RIEVAULX (1110-1167)

Bibl. Mun., Ms. 392,12th c., f. 3T CAncbin)

The only surviving representation of Aelred.

INTRODUCTION Aelred of Rievaulx, the author of the texts collected in this volume, was born, the son of a married priest, about 1110

at Hexham on the borders of England and Scotland. () He pursued his early studies first at Hexham and then at Durham, and sometime after 1124 was accepted into the household of David, king of Scotland, where he eventually became the seneschal. Little is known of this period of his life beyond the fact that the king held him in such regard as to consider appointing him archbishop of his realm. (? This intention was frustrated by Aelred's sudden decision, taken whilst on a journey to Archbishop Thurstan of York to conduct the King's business, to become a monk at Rievaulx. Rievaulx had been founded two years before with William, St. Bernard's secretary, at its head and twelve monks from Clairvaux, so

that the date of Aelred's entrance into religious life can be fixed as 1134. 0) After the death of Archbishop Thurstan in II4O à dispute arose over the election, thought to be simoniacal, of Archbishop William and, since the Cistercians became involved, Aelred was sent to Rome by his abbot to present their side of the case. (? On his return he was appointed master of novices and shortly afterwards, at the direct request of Saint Bernard, he wrote the Speculum Cari-

tatis, which in the judgement of Walter Daniel, his biographer, was the best of all his works. (?) Towards the end of ir43 the abbey of Rievaulx sent a colony of monks to form a new monastery at Revesby about twenty miles from Lincoln and Aelred was chosen to be their abbot. (9 He stayed there until 1147, when he was recalled to Rievaulx to fill the abbatial chair left vacant by (1) J. RAmwz, The Priory of Hexbam, in Surtees Society, vol. I, 1864, p. li ; Walter Daurizr, Vita AAelredi — ed. F.M. Powi1ckz, Walter Daniel's. Life of ZAelred, abbot of Rievaulx, London, 1950, p. xxxiv-vi. (2) Vita Aelredi, c. 11 — ed. Pow1CkE, p. 5 : '*Rex magis ac magis de die in diem ad altiora provehere cogitabat in tantum ut eum episcopatu nobilitasset primario terre sue". (3) Cartularium abbatiae de Rievalle — ed. J.C. AvKiwsow, in Surfees Society, vol. LXXXIII, 1887, p. 16-21. (4) M.D. Kxowrzs, Te case of Saint William of York, in. Cambridge Historical Journal, V (1936), p. 162-177 ; 212-214 ;C.H. Tarsor, New Documents in tbe case cf Saint William cf York, in Cambridge Historical Journal, X. (1950), p. 1-15 ; cft Vita r "Aelredi — ed. PowICKE, p. 32. (5) Vita JAelredi, c. XVII — ed. Powrckz, p. 25. : "Scripsit eciam tres libros. secundum iudicium meum pte omnibus quos sctipsit laudabiles, quos uocauit 4 speculum catitatis...". (6) Revesby was founded 9 August 1142. V/a /Aelredi — ed. Pow1cxz, p. lxii :

*'Elexerunt illum (i.e. Aelred) in abbatem fratres qui de Rievalle ad locum quemdam mittendi fuerant in provinciam Lindisse, qui locus a Lincolnia civitate regia viginti distat millibus". CfrG.R. C. Davis, Medieval Cartularies of Great. Britain, London, 1958, p. 91.

VI

INTRODUCTION

the resignation of Maurice, called by his monks ''a second Bede". (? Here for the next twenty years he spent all his energies in building up a fervent community without neglecting material possessions. Walter Daniel says that under his rule everything was doubled, monks, lay-brethren, workers, farms,

lands and every kind of equipment, whilst the intensity of monastic life and its charity was trebled. At his death in 1167 the abbey numbered one hundred and forty monks and five hundred lay-brethren. (9) During the last ten years of his life he suffered intense pain from arthritis and had to be dispensed by the General Chapter at Citeaux from many of the obligations incumbent on an abbot. A small dwelling was erected for him near the infirmary and there, under the supervision

carried out the administration monks,

of two of the monks,

he

of the abbey, received his

twenty or thirty at a time, and wrote most

of his

books. (9? The first of his works to be written in this private closet was the collection of thirty-three homilies, De oneribus. After this he composed the three books of De spirituali amici£a, then the rule for recluses, De énstitutione anclusarum, the

life of King Edward, and finally the De anima, which, according to Walter Daniel, was not quite finished when he died. During this period he also kept up a voluminous correspondence with the Pope, the Kings of England and France, the Archbishops of Canterbury and York, many noblemen and ecclesiastics of every degree. Unfortunately these letters, three hundred in number, which were still extant during the period of the Reformation,

have not survived. Their loss is all the

more to be deplored since in them *'he left a living image of himself". 1490 We have, however, a great number of the sermons which he delivered in chapters, in synods and in ordinary churches, though not, perhaps, the two hundred which Walter Daniel credited him with. It is not to be wondered at that after his death on r2 January, 1167, Walter Daniel, his faithful companion up to the

end, should have anointed with balsam the thumb, first and

(7) Vita Aelredi, c. XXV — ed. Powrcxs, p. 55 : "Mauricius magne sanctitatis

uir..ita ut a sociis secundus Beda cognominaretur..." ; F.M. Powrckr, Maurice of

Rievaulx, in. Tbe Englisb Historical Review, XXXNI (1921), p. 17-25. A collection of Maurice's writings is mentioned in the Rievaulx Catalogue — ed. A. Hosrs, in Bibliotheca /Aelrediana, p. 158, n? 84 ; p. 160, no 98 and n? 99 ; p. 170, n? 222. (8) Vita Aelredi, c. XXX — ed. Powicksz, p. 358 : "Hinc est quod post se Rieualle tcliquit monachos bis sepcies decem, et decies quinquaginta laicos fratres". (9) Vita ,Aelredi, c. XXXI — ed. Powrcks, P- 39-40 : "Quod quidem tugurium patris ad tantam consolacionem fratrum edificatam est, ut uenientes ad illud et

in eo sedentes uiginti simul uel triginta...". (10) Vita JAelredi, c. XX XII — ed. PowICKE, p. 42 : *in quibus uiuentem sibi reliquit imaginem...".

INTRODUCTION

VII

middle finger of Aelred's right hand, "because it was with these that he had written many things about God". 00

Among Cistercian writers of the twelfth century it is to be expected that a certain affinity should exist. The uniformity in rule, customs, liturgical worship, buildings and much else,

imposed on the members of the Order by the Carta Caritatis, could have no other effect than to bring their thoughts, aspirations and expressions into alignment. Yet, in spite of these limitations, personal temperament, education, upbringing and the pressure of local conditions were bound to show differences in some form or another. That is why the writings of Saint Bernard, William of St. Thierry, Guerric of Igny, Isaac of Stella and Aelred of Rievaulx, whilst treating

generally of the same themes and being directed to the same end, are so diverse. To take only two examples from the series of writers just mentioned, both of them Englishmen, and both dealing with the same theme, that is, Aelred and Isaac

writing on the soul ; their manner of treatment is immediately apparent. Aelred, mainly self-taught, traditional in outlook, humanistic in sympathy, harks back to the opinions of his favourite teachers Augustine and Bernard, rarely expresses a view that is not stamped with orthodoxy and composes his treatise in a dialogue with one of his friends and pupils. Isaac, trained

in the

school

of Abelard,

adventurous

and

with

a pronounced bent towards metaphysics, widely read, argues with the dialectical skill of a master of the schools. Both were

Cistercians, imbued with Cistercian ideals, speaking to Cistercjan audiences. But their personalities were completely different and it was this which tinged their compositions with a particular hue, or as Aelred put it, '^with blood from the heart"'.

The initial training of the novice in all Cistercian houses was the same, the ascetical framework being constructed within the literal interpretation of the Benedictine Rule and five books of the Old Testament. These latter five books were Ecclesiastes, Ecclesiasticus, Proverbs, Wisdom

and the Song

(1x) Vita /Aelredi, c. LIX — ed. Pow1CkE, p. 65 : "guttula ego ttes digitos patris dextere, pollicem uidelicet indicem et medium inungi adiudicaui, eo quod illis digitis multa de Deo sctipserat".

VIII

INTRODUCTION

of Songs ; Ecclesiastes to teach the-vanity of worldly pleasures and

ambitions,

Proverbs

and

Ecclesiasticus

to teach

self-

knowledge and the practice of virtue, Wisdom and the Song of Songs to lead the proficient towards a life of contemplation. The fundamental purpose was to restore man to the estate lost by sin, to bring him from the hostile world into that paradise from which he had been expelled, to rescue him from the region of unlikeness, the reg?o dissimilitudimis, to that

likeness with God in which he had been created. And since the likeness with God resided principally in the three faculties of the soul, memory, intellect and will, spiritual renewal could be brought about only by the concentration of these faculties on their highest possible object, God, for their perfection consists in remembering without forgetfulness, knowing without error and loving without satiety. By engaging the mind exclusively on the pursuit of God, the highest and eternally unchangeable Good, the soul would become stabilized in good, would be transformed into good, would become deiform.

''Sic affici, deificari

est", to use

Saint

Bernard's

expression.

These were some of the basic ideas and aims which animated all Cistercians and they appear with varying degrees of emphasis and frequency in all the ascetical writings of the early period of the Order. Aelred, naturally, repeats them, but interprets them according to his own personal tastes and inclimations. In the De anima, where he approaches the question from a quasi-philosophical angle, the religious or ascetical side is muted, whilst the rational or argumentative aspect receives more prominence. In the De énshitutione 4nclusarum, written for his sister, a recluse, whose intellectual

interests would be less developed than her feminine feelings, the mystical approach is stressed with a strong appeal to the imagination and emotions. The S$eculum cariatis is an amalgam of both. Indeed, though Aelred could be highly rational in his thinking, with an acute and penetrating perception into problems that needed deep analysis, the affectionate side of his nature always rises to the surface, and as we can see from the friendships he formed with his monks in the cloister, this was perhaps his strongest asset. From his early day at school in Hexham, when he pondered over Cicero's De amicitia, to his last agony-wracked hours in the fugurwm at Rievaulx, where he read and re-read the Confessions of Saint Augustine, he clung to the conviction that to love and to be loved lay at the roots of a full and happy life, and if a full and happy life, a religious life. This was the keystone of all his beliefs and this was the recurrent

INTRODUCTION

IX

theme that runs throughout his writings. As Saint Paul had said that without charity everything else is vain, so Aelred reiterated that no virtue could exist without love, indeed the

cardinal virtues were but love exercised in various circumstances and under various pressures. Love was the source of creation, and the end of creation was love.

This simple message finds its expression in almost all Aelred's writings, and gives them that warmth, that humanity, that compassion, that broad tolerance which distinguishes him in many ways from other Cistercian writers. Saint Bernard must have recognized this trait in Aelred's character and realized that only he could speak so movingly of the part played by love in the formation of the monastic ideal, and from that realization arose his insistence that Aelred, in spite of his lack of literary training, in spite of his long sojourn amid "the pots and pans of the royal kitchen", should compose the treatise which has long been considered one of the gems of Cistercian writing.

The first attempt to edit a series of Aelredian works was made by the 17th c. editor Richard Gibbons €? in his Ofera Divi Aelredi Rievallensis. 9?) This edition contains Aelred's Sermones de Oneribus, De Spiritali amicitia, Sbeculum Caritatis, Compendium Speculi Caritatis, and finally the De Iesu uero duodenni. About the same time Roger Twysden collected most of Aelred's historical writings in the H?storiae Anglicanae Scriptores decem. Q9 The devotional works, put together by R. Gibbons, were reprinted in the Magna Bibliotheca. Patrum 43) and in the Maxima Bibliotheca Patrum. 09) 'The famous editor Bertrand Tissier published, also in the 17th c., his Bibliothecae Patrum (12) R. Gibbons died 28 June 1632. See A. Dx BackzR-C. SOMMERVOGEL, He Bibliotbique de la Compagnie de Jésus, t. ILL, Btruxelles-Paris, 1892, c. 1404-1408. edited also eight homilies of Amedeus of Lausanne. ;Duaci(13) R. Gzssows, Opera Divi Aelredi Rievallensis, Duaci, 1616 ; 1631? Parisiis, 1654.

(14) R. TwxspEN, Historiae "Anglicanae Scriptores Decezm, Londinii, 1652. (15) Magna Bibliotheca Patrum, vol. XIII, Coloniae Agrippinae, 1618. (16) Maxima Bibliotheca Patrum, vol. XXIII, Lyon, 1677.

X Cisterciensium, 9?

INTRODUCTION and added to.the works,

already edited

by Gibbons, a series of twenty-five sermons which he found in a Clairvaux manuscript. 49) In the roth c. the work of Tissier took its place in a collection of Aelred's writings in Migne's Patrologia Latina. 09 : The hagiographical works of Saint Aelred found their way in the Acta Sanctorum 9? and in Mabillon's Acta Sanctorum Ordinis S. Benedicti, (2) The following works of Aelred have been edited for the first time in our 20th century : the Oratio Pastoralis, 9 the

De Anima, ??) à collection of unedited Sermons (?? and the

first draft of the De Spiritali Amicitia. 95)

We wish to express our profound gratitude to the editors of the Revue Bénédictóine for their permission to publish Dom Wilmart's text. We are grateful also to Dom Jean-Marie Clément, to Father Charles Dumont of the abbey of Scourmont for their friendly collaboration. We were aided most graciously by the Reverend Father Abbot Eligius Dekkers — arnicissimus ille — who accepted this work as a contribution to the series Corpus Christianorum Continuatio Mediaevalis.

(17) B. Trssrem, Bibliothecae Patrum Cisterciensium, t. V, Bonnefon taine, (18) Now TRovzs, Bibl. Mun., Ms. 910, 12th centuty.

1662.

(19) J.P. MrGNE, Parrologia Latina, vol. CXCV, Parisiis, 1855. (20) So the Vita Eduardi in the Aca Sanctorum, Januatii, I, p. 293-302 (incomplete text). (21) Aelred's work De Sanctis Ecclesiae Hagulstadensis appears in J. MABILLON,

"Acta Sanctorum. Ordinis S. Benedicti, saec. tert., p. Ia, Parisiis, 1672?, p. 228-232. (reprint Macon, 1950). (22) A. WirMARr, L'Oraison pastorale de l'abbé JAelred, in. Revue Bénédictine, XXXVII (1925), p. 263-272 ; XLI (1929), p. 74. Appeare d also in zAzzeurs spirituels e£ Textes dévots du Moyen Age Latin, Patris, 1932, p. 287. (23) AErmED or RrevaurLX, De mima — ed. C.H. Tarsor, in Mediaeval] and Renaissance S1udies, suppl. I, London, 1952, 164 p. (24) C.H. Tarsor, Sermones Inediti B. "Aelredi JAbbatis Rievallensis, in feries Script. S. Ord. Cist., Romae, 1952, 190 p. See also A. SourRE, To Unpublisbed Sermons of Aelred of Rievaulx, in Cfteaux, XI (1960), p. 104-116 ; In., The Literary evidence for tbe preaching of Aelred Rievaulx, in Cíteaux, XI (1960), p. 178-179 (edition of a sermon fort Christmas). C.H. TArsor, Ze/red^ s Sermons, some First Drafts, in Sacris Erudiri, XIII (1962), p. 153-192. (25) A. HosrE, The Firsi Draft of Aelred of. Rievaub e) De $piritali "Amicitia, in Sacris Erudiri, X. (1958), p. 186-211.

BIBLIOGRAPHY* General Works

R.A. DoxkIN, Cistercian Bibliography (Documentation Cistercienne), Rochefort, 1969, 104 p. A. FRACHEBOUD, Les Premiers spirituels Cisterciens (Pain de Citeaux, 30), Chambarand, 1967, 202 p. B.D. HirL, English Cistercian Monasteries and their batrons in the twelfth. century, Univ. of Illinois, 1968, 188 p. Repertorium. Fontiwn Historiae Medii Aevi, II Fontes A-B, Romae, 1967, p. 157-158. Biographies of St. Aelred

C.I. SurrH,

Aelred's Immersion,

. Review, 62 (1969), p. 429. A. SQurRE, Aelred of Rievaulx.

in The Harvard

Theological

A Study, London, 1969, 178 p.

A. SrACPOOLE, Sí. Aelred of Rievaulx. The Scottish aspect of the 8th centenary of his death, n Pluscarden Benedichines,

1968, 1, p. 4-8. Aelred and monastic life

I. Birri, Aspetti dell'Imitazione di Cristo mella letteratura monastica del secolo XII, in La Scuola Cattolica, 96 (1968), p- 451-490. j

A. HarLrER,

TÀe Momastic

Theology of Aelred of Rsevaulx.

An experiential Theology (Cistercian Studies, 2), translated by C. Heaney, Shannon, Irish University Press, 1969, xxxl 4- 178 p. Paradisus Claustri. Gedanken des Aelred von Rievaulx. Herausgegeben von A. Hoste und Rh. Haacke, Konstanz, 1970,

32 p. The Speculum Caritatis

A. HosrE, Een Aelved-handschrift wit Rooklooster, in Citeaux,

I9 (1968), p. 220-221. U. KINDERMANN, Laurentius von Durham. Consolatio de morte (*) Only recent titles arge given here. For a full bibliography, see A. Hosrg,

Bibliotheca ,Aelrediana, Steenbrugge-Den Haag, 1962, 206 p., with supplement to 1967 in Cífeaux, xviii (1967), p. 402-407.

XII

BIBLIOGRAPHY amici. Untersuchungen 19690, 2IO p.

und kritischer Text, Erlangen,

P. vou Moos, Consolatio. Studien zur mittelalterlichen Trostliteratur dber den Tod und zum Problem der christlichen Trauer, München, 1970, 3 vol., 1120 p. The De Spiritali Amicitia

Elredo de Rievaulx. La amistad. espiritual. Introducción, notas y traducción por Fr. Martin M. Garcia (Fuentes de Espiritualidad Monastica, 2), Madrid, 1969, 158 p. Freundschaft. Gedanken des Aelred von Rievaulx. Herausgegeben von A. Hoste und Rh. Haacke, Konstanz, 1968, 32 p. Y. MiGNEAULT, L'amailié selon Aelred de Rievaulx, Montréal, I968, 294 p. (typewr.). A. NIERIKER, St. Aelred von Rievaulx, der kirchliche Lehrer der

Freundesliebe m. Zwiegesprách dber Fragen des geistlichen Lebens, in Cistercienser Chronik, 75 (1968), p. 116-123. R. PaorIN1, La ''spiritualis amicitia" in. Aelred di Rievaulx, in Aevum, 42 (1968), p. 455-473.

Aelred's Sermons

I. Birri, Bibbia e Liturgia nei sermoni liturgici di Aelredo di Rievaulx, in Bibbia e spiritualità, Roma, 1967, p. 516-598. J.B. ScuNEvEn, Repertorium. der. Lateinischen Sermones. des Mittelalters für die Zeit von 1150-1350, Münster, 1969, p. 60-69.

I Autoren A-D,

LIBER

DE

SPECVLO

CARITATIS

CVRA ET STVDIO C.H.

TALBOT

PREFACE

Since the edition of the Speculum Caritatis is new, the

manuscripts used for the text are listed here. The full series of manuscripts available were published by Dom Anselm Hoste in Biblotheca Aelrediana, Steenbrugge, 1962, pP. 41-43, but not all of these have been used. In particular Ms. Ashmole 1285, dating from about 1300, and now in the Bodleian Library, Oxford, has been omitted. It came originally from the Augustinian Priory of St. Mary Overy at Southwark in the county of Surrey. Its text differs greatly from the accepted version and has given rise to various speculations. The Disputatio, which usually occurs in book III as chapter xxv, is separated in this copy from the body of the S$eculum and given a separate title. Dom Wilmart published it under the ttle : Un court traité d'Aelred sur l'étendue et le but de la frojession monastique (Revue d' Ascetique et de Mystique, xxiii, I947, pp- 259-273) expressing the view that ''il semble permis e regarder le nouveau morceau comme l'un de ces essais par lequel Aelred ... táchait à voir clair dans ses propres pensées". He said that this piece was quite independent of the text of the Speculum ''dans lequel on trouve la doctrine compléte". He was followed in this opinion by Professor F.M. Powicke who in his introduction to the Vita Ailredi (London, 1950) remarked (p. 1xxiv) : ''I consider it to beroughly contemporary with, but not subsidiary to, the S$eculum Caritatis". Such assertions have led others to believe that in the Ashmole manuscript we have a kind of first draft of Aelred's book and that the text which we find in all the other manuscripts is a revised version of this early essay. This is not so. The Ashmole manuscript bears clear traces of having been copied from a complete text and of having been manipulated by the scribe to suit his own purposes. It is not without significance that another manuscript from the Sorbonne in Paris (B.N. lat. 16339) of the thirteenth century has manipulated Aelred's text in similar fashion, making a continuous narrative by piecing together extracts from various parts of the three books. Since the Cistercian tradition of the early manuscripts is almost uniform, it has seemed unnecessary to burden the apparatus with a number of readings which occur in late manuscripts and which are due to scribal error and carelessness rather than to a separate version of the text. It will be seen, however, that the three English manuscripts have readings which are peculiar to themselves and since it is feasible to suppose that the English tradition is much nearer to Aelred's

XT

PREFACE

own text than that found on the continent, preference has been given on the whole to the readings they propose. The provenances of the manuscripts are as follows : belonged to the Cistercian abbey of Buildwas, formerly a Savigniac foundation, in Shropshire. The excellence of its scriptorium may be judged by the manuscripts, which are preserved in Trinity College, Cambridge. B' belonged to the Cistercian abbey of Aulne in the diocese of Liége. : B? came from the priory of Augustinian nuns at Bethlehem, near Mons. Co was written at the Cistercian abbey of Coggeshall in Essex, formerly a Savigniac foundation.

B

D

came from the Benedictine abbey of St. Sauveur, Anchin, near Douai. Its first folio contains, among other things,

the name of the scribe ; Liber tensis cenobii, Quem scripsit belonged to the Augustinian da), Gloucestershire. is listed as having belonged

L

sancti Salvatoris aquiscincRAINALDUS. priory of Lanthony (secunto the Cistercian abbey of

Le Jardinet in the diocese of Liége. There is, however,

P' P*

a note showing that it was copied elsewhere : ''Scriptum citissime et finitum in ?g7;aco per manus fratris bartholomaei vilissimi peccatoris anno domini m? cccc? Ixxix in die translationis sancti Martini. Pro mercede sua scriptor petit ave Maria. belonged to the Benedictine abbey of St. Martin des Champs, Paris. came from the house of the Augustinian friars at Paris.

In a single manuscript, Oxronp, Bodl. Libr., Ms. Digby 218, r3th-i4th c., f. 707-82T occurs an abridgment of the

Speculum Caritatis with the title : de winculo perfectionis. (9€) Our compendium is followed by excerpts from Cassian's 11th collatio de perfectione. The manuscript belonged perhaps to Merton College. (?? The text was known to Dom Wilmart, (26) G.D. Macnax, Ca/alogi Cod. MS. Bibl. Bodl. K. Digby, t. IX, Oxonii, 1885,

C222» (27) F.M. Powrckz, Te medieval books of Merton College, Oxfotd, 1931, p. 256.

PREFACE

XVII

who did not esteem it very high. ?9 Th. Tanner thought the treatise was the work of Ethelred,

a monk

of Wardon. (?9)

The composer did not use the third book of the S$eculum Caritatis. He transcribed only six chapters of the first book and copied then the whole contents of the second book. At

the end of the last chapter of the second book the author returns to chapter 34 of the first book, which contains the plaint of Aelred for his dead friend Simon. The text itself does not differ so much of the basis text of the S$eculum Caritatis. There are small omissions and misreadings, but rarely additions. We give the transcription of the chapters as they occur in the manuscript, with a reference to the printed edition of C.H. Talbot's edition below.

Manuscript Digby 218 f. 7or : Incipit

Spec. Caritatis, ed. Talbot

liber

Rieuall'abbatis

culo perfectionis

Aldredi de

f. 7o : Extendisti Domine

uin-

loncspsis

f. 7oY : Ecce dulcis Domine I»2801ps40 f. 717 : Errant, Domine, errant I»29. ip345 Proinde qui de iugi I, 30 p.50 f. 71Y : Quid enim suauius DL3r p.5r ambitiosa] non quaerit quae sua sunt add. Ms et jroseq. ex capite I libri II : Proinde nos usque ad finem capitis II IL, 1-2 p. 67 f. 727 : Nonne et corporibus IL 3208 Puto autem quia IL4i3p.:00 Sed assiduis, inquis, uigiliis Ib (p.70 f. 72Y : Accedat ergo ille athleta — IL, 6 p. 71i f. 737 : Sed quid est, inquiens IL: poA 1L 5 7555 f. 73* : Nouerimus ergo quia Ordo foliorum sic sequatur : 73-74-7475 Nec mirandum hanc gratiam T1901 570 DLgo-p f. 74Y : Qui excusso tepore In primo igitur statu II-TT po77 (28) A. WirMART, L'Instigateur du Speculum. Caritatis, in. Revue d' Ascétique et de Mystique, XIV (1935), p. 382 : *... le texte anglais ... n'offre, apparemment, qu'une rédaction abrégée, analogue à celle du Cozzpendium et qui s'explique de méme. On peut donc la négliger". (29) Tr. TaxNER, Bibliotbeca Britannico-Hibernica, Londini, 1748, p. 267. 2

I

PREFACE

XVIII

Manuscript Digby 218 TE

Porro notandum arbitror

Porro fructus primae Proinde si uisitationis Caeterum si talibus 75865 755 Sed, esto, nihil tibi 76r : Cum ante non multum

2/7 : Igitur, ut diximus 727

5 Haec tamen dulcedinis

78r : Vide, igitur, inquam Hactenus haec forte

[27955 Sicque probabit expertus Sed quia aperte f. 79! : Sed iam de concupiscentia

Sec. Caritatis, ed. Talbot

Ibx2p;79 II, 13 p. 8o Ilxr4wtpa3or H;-r5

*p?83

Il; x6-pi85 ILaz 4p 96 Il1:895p29z

II, 19. p. 93

. Il, 20 p. 95 DDxarvpii9go IIn22:0p597.

IL 23 p.97 IL 24 p. 99

[5570X Restat noxiae radicis II 250p Xor At si mentem libido «sque II, 26 p. 102 animabus nostris 11:26^ pX1T04 8or : Sed plura iam dicere L 34 p.57 totogios 821 : ... aliquando locum quietis indulge. Amen. L 34 p.65

?

$4

—

bur)

Mo

Ir "Ed "*-X 18JAUE -

"—"--IY AP

p.434

AN AN,

nC

;

o

wn

SÁ ; Atti MUI

'

ond]

MONITVM

Sh

codex OxoNrENsis, Bodl. Libr., Ashmole 1285, s. xiii, f. 2367-269". codex CANTABRIGIENSIS, St. John's Coll., 77, s. xii, f. 1-91. codex BnvxzELLENsiIs, K.B. II.1052, s. xiii, f. 17-867.

B Ca

codex BRvxELLENSIS, K.B. 2049-50, s. xv, f. 27-9oY.

codex CAMEnAcENsiS, Bibl. Mun. 211, s. xii-xiii, f. 1-65.

codex LowpiNENsis, Brit. Mus., Royal 5 B IX, s. xiii, f. 1597-210F. codex DvAczwsis, Bibl. Mun. 392, s. xii-xiii, f. 2v-63T. codex LowNpiNENsiS, Lambeth Palace 397, s. xii, f. 1v-103I. codex NAMvRncENsiS, Bibl. Mus. Archéol. 163 (1469), s. xiii, f. 57-83.

von pOcodex P? P3

PanrsiNvs, Bibl. Nat., Lat. 17.468, s. xii, f. 17-52r. codex PanisiNvs, Arsenal 550, s. xiii, f. s1T-101v.

codex PanrsiNvs, Bibl. Nat., Lat. 16.339, s. xiii, f. 697-77! ; 99"-105F. codex BnvxzrLENsis, K.B. IV.519, s. xii, f. 1V-1327.

DE SPECULO

CARITATIS

EPISTOLA BEATI BERNARDI ABBATIS CLAREVALLIS AD AELREDVM ABBATEM 1. Est quidem

sanctorum

uirtus permaxima

humilitas,

; Sed si uera, sed si discreta. Neque enim humilitas in parte est

constituenda mendacii, nec inoboedientiae sacrilegio conseruanda. Rogaui fraternitatem tuam, immo praecepi, immo sub attestatione diuini nominis adiuraui, ut mihi pauca quaedam scriberes, inter quae etiam quorumdam querimoniis, :0 qui de remissioribus ad arctiora nituntur, obuiares. Non damno, non reprehendo excusationem, sed prorsus obstinationem accuso. Fuerit humilitatis excusasse, sed numquid humilitatis est non oboedire ? numquid humilitatis est non acquiescere ? Immo quasi peccatum ariolandi est repugnare, 15 et quasi scelus idololatriae nolle acquiescere. 2, Sed clamas : femineos humeros graui sarcinae minime subducendos, cautiusque onus oblatum non subire, quam sub fasce, cum subieris, ruere. Sit ergo graue quod iubeo, sit arduum, sit impossibile. Sed nec sic excusationem habes. Persisto in sententia mea,

20 praeceptum ingemino. Quid facies ? Nonne is, in cuius uerba iurasti : Sciat, inquit, iunior, hoc sibi expedire, et confidens

de adiutorio Deo obediat. Fecisti utique quantum debuisti, sed non plus quam debuisti ; quousque licuit processisti. Causas tuae impossibilitatis ostendisti, dicens te minus grammati2; cum, immo pene illiteratum, qui de coquinis, non de scholis ad heremum ueneris, ubi inter rupes et montes agrestis et rusticus uictitans, pro diurno pane in securi desudes et malleo; ubi magis discitur silere quam loqui; ubi sub habitu pauperum piscatorum cothurnus non admittitur oratorum. 30 9. Accipio gratissime excusationem tuam, qua desiderii mei scintillam augeri potius sentio, quam exstingui, cum dulcius mihi debeat sapere, si id proferas, quod non in cuiuslibet grammatici, sed in schola didicisses Spiritus sancti, cum forte thesaurum ob id habeas in uasi fictili, ut sublimitas

55; sit uirtutis Dei et non ex te. Id quoque quam iucundum, quod quodam praesagio futurorum de coquina sis translatus ad 14 1 Reg. 15. 25.

21 Reg. S. Ben. c. 68

Tii : INCIPIT SPECVLVM CARITATIS COMPOSITVM A DOMINO AELREDO ABBATE RIEVALLIS ORD. CIST. D!; INCIPIT EPISTOLA BERNARDI ABBATIS CLAREVALLIS AD EILREDVM ABBATEM RIEVALLIS Co ; INCIPIT EPISTOLA EIVSDEM AD AILREDVM IN SEQVENTI OPERE D.

8 mihi ozz. LL

dos B

15 et oz. B!

23 sed] si B? Ca D P!

16 minime o7. cef.

32 mihi sapere B? P?

subducendos] subicien-

id si B?

4

DE SPEC. CARITATIS, praefatio

heremum, cui forte ad horam in regia domo carnalium ciborum fuit credita dispensatio, ut aliquando in domo regis nostri spiritalibus spiritalia comparares, ac cibo uerbo Dei esurientes 40 reficeres. 4. Sed nec ardua montium, nec aspera rupium, nec uallium concaua perhorresco, cum in diebus istis montes stillent dulcedinem, et colles fluant lac et mel, in quibus ualles abundant frumento ; in quibus sugitur mel de petra oleumque de saxo 4 I durissimo, et in rupibus et in montibus sunt pascuae ouium Christi. Vnde arbitror, quod malleo illo tuo aliquid tibi de rupibus illis excuderis, quod sagacitate ingenii de magistrorum scriniis non tulisses, et nonnunquam tale aliquid in meridiano fervore, sub umbris arborum senseris quale nunquam didicisses 50 in scolis. 3. Non tibi ergo, non tibi, sed nomini eius da gloriam, qui non solum de lacu miseriae et de luto faecis, de prostibulo mortis et coeno turpitudinis eripuit desperatum, sed et memoriam faciens mirabilium suorum misericors et miserator Do55 minus, ad peccatorum spem cumulatius erigendam illuminauit caecum, indoctum erudiuit, docuit imperitum. Proinde,

cum id quod exigeris tuum non esse nouerit omnis qui te nouit, cur erubescis, 6o

cur trepidas,

cur dissimulas ? cur ad

eius uocis imperium qui dedit, renuis erogare quod dedit ? An praesumptionis notam, uel aliquorum formidas inuidiam ? Quasi aliquid utile quis unquam sine inuidia scripserit, aut praesumptionis possis argui, qui monachus abbati parueris. 6. Praecipio itaque in nomine Iesu Christi, et in Spiritu Dei nostri, quatenus ea quae tibi diuturna meditatione nota

65 sunt, de excellentia caritatis, de fructu eius, de ordine

79

75

eius

stylo adnotare non differas, ut et quid sit caritas, et quanta in eius possessione habeatur dulcedo, quanta in cupiditate, quae ei contraria est, sentiatur oppressio; quam non ipsam dulcedinem caritatis minuat, ut quidam putant, sed potius augeat hominis exterioris afflictio ;postremo qualis in eius exhibitione sit habenda discretio, in ipso opere tuo, quasi in quodam speculo agnoscamus. Verum ut pudori tuo parcatur, haec ipsa epistola in fronte operis praefigatur, ut quidquid in Speculo caritatis (hoc enim libro nomen imponimus), lectori displicuerit, non tibi, qui parueris, sed mihi, qui inuitum coegerim, imputetur. Vale in Christo, dilecte frater. 42 Iocl 5, r8. BsS1130 T.

43 Ps. 64, 14. 94 Ps. rro, 4.

43 mel us. 44 mel oz. B!

44 Deut. 32, 15.

44 sugitur mel

faecis et add. P! s.c, 66 differas] desinas DP! a.c, ** Vale usq. frater ozz. B

B

45 Ezech. 54, 14.

— 52 deoz.

BD

51

lacu]

72 ut] parcatur ad7. B Co L

INCIPIT PRAEFATIO ABBATIS AELREDI IN LIBRVM QVI INSCRIBITVR DE SPECVLO CARITATIS 8$»

1. Vere sanctorum

uera et discreta

humilitas uirtus est;

mea autem et mei similium defectus uirtutis. De qua propheta : Vide humilitatem meam, et eripe me. Neque enim a uirtute aliqua se eripi postulabat, aut de humilitate se extollebat, sed deiectioni suae subuentionem implorabat. Quam miseram 8; humilitatem meam,

et utinam sicut humilitatem ueram,

sic

quoque uirtutem discretam, ne aliqua inobedientiae importunitate uelare uidear, tantae dignationis petitioni, iussioni, attestationi, quia dignum est, minus digne licet, quod quidem mea interest, tamen pareo. Suscipio itaque opus impossibile, 9o inexcusabile, dignum accusatione; ex mea pusillanimitate impossibile, ex praeceptione vestra inexcusabile, accusationi subiacens ex cuiusuis inspectione. 2, Quis enim digne ferat, prima fronte quadam auctoritate apostolica, de excellentiori uia caritatis scribere promittentem, 95 non solum scribendi rudem, aut, sicut uobis placuit, illitera-

tum sed etiam elinguem, et lactis potum nondum idonee lingentem ? Aut qualiter rerum portio ima aut certe nulla de caritatis eminentia, incompositus de eius ordine, sterilis de fructu disserat, infatuatus et insipidus eius dulcedinem eliciat,

1oo cupiditate uictus contra eam se erigat? Denique qualiter carnis contritione caritas augeatur, et eius discretam exhibitionem quis ego qui explicem ? qui secus ac uobis uidetur, quod tamen pace vestra dico, de coquinis ad heremum ueniens locum non officium mutaui ? 3B. Atqui dicetis : Excusare non debes. Scio, domine mi, 155 scio. Sed quia excusare non licet, libet accusare, ut adueniens lector minus gratus non cogatur ulterius progredi, dum in ipso limine cernit, quo iure possit offendi. Illud tamen ad scribendum quantum fiduciae praestat, quod sanctissimum 110 caritatis affectum ad suscipiendas molestias, quae mihi digne irrogari potuerunt, incunctanter obiecistis ? Itaque spem perficiendi uix habens de caritate quae iussistis illo malleo nostro, cui allusistis, ut speculum perficeretur, ut potui $2 Ps. 118, 153.

79 frater] INCIPIT PROLOGVS AILREDI ABBATIS RIEVALLIS IN SVBSEQVENTI OPERE B! ; EXPLICIT EPISTOLA BEATI BERNARDI ABBATIS AD ALDREDVM ABBATEM RIEVALLIS Ca ; INCIPIT PROLOGVS OPERIS SEQVENTIS Ca D IN P ; 1NCIPIT EXCVSATIO AVCTORIS HVIVS OPVSCVLI P?,

8? tantae dignationis B 83 se om. cet. 105 dicitis B 103 dico] et 427. B catitate I, fiduciam] ce. 111 erogari P?

94 praemittentem cef. 108 quo] quod Ce L

98 109

6 II5

I20

125

130

155

DE SPEC. CARITATIS, praefatio

compegi, in hoc certissimum esse reperiens, quod cum spes et caetera exciderint, semper maneat caritas. Praestitit autem gratiam, qui artem non tribuit. Et quidem in hoc caritatis speculo nulli, nisi in dilectione manenti, uultus se caritatis infundet, sicut nec nisi in luce existenti sua cuique in quouis speculo redditur facies. 4. Sane autem praesentis operis suscipiendi propositum, quaedam ipse mecum meditando, quaedam uero quasi mecum, immo magis mecum, quia ili unanimi meo reuerendissimo priori Hugoni, qui plus mecum quam ego ipse mecum, communicanda epistolarum more sparsim dictaueram, ex quibus praesenti intentioni materiam sumens, sed et ipsa eadem ubi

congruere uidebantur inserens, tribus incisionibus totum distinxi. Quarum licet de qualibet in singulis mentionem fecerim, specialiter tamen in prima parte caritatis excellentiam, tum ex eius dignitate, tum ex aduersae ei cupiditatis improbatione commendare ; in secunda ineptis quorumdam querimoniis obuiare; in tertia qualiter exhibenda sit caritas, monstrare laborat intentio. 5. Si quid igitur in hoc sudore nostro proposito congruens processit, gratiae largitoris et uestrae orationi debetur ; si quid uero aliter, mihi artem aut usum non habenti donetur. Verum ne occupationem uestram terreat operis huius tanta prolixitas, capitula, quae subiecta sunt, primo percurrite

et eorum inspectione quid legendum quidue sit negligendum, discernite.

140

EXPLICIT

PROLOGVS

115 autem] ante IL 117 nisi ... nec ozz. B 124 epistolati B LL 125 ubi] ut cef. 135 ueto occup. oz. B! 138 ue] uero ce. sit oz. P? 139 decetnite B 140 ExpLICIT PROEMIVM ALDREDI ABBATIS IN SPECVLVM CARITATIS Co.

INCIPIVNT

CAPITVLA

PRIMI

LIBRI

i. Quod nihil dignius quam ut creator a sua ametur creatura.

i. De natura, specie, usu quae omnibus creaturis communiter collata sunt. ii. Quod homo ad imaginem creatoris suis conditus etiam beatitudinis capax sit. lv. Quod amore, in quo plenius ipsius erat beatitudinis gustus, a Deo recesserit homo, et sic miser effectus,

Dei in se imaginem corruperit, nec tamen aboleuerit. Quod post Saluatoris aduentum Dei in homine renouetur imago, et quod non hic sed in futuro speranda sit ipsius renouationis perfectio. . Disputatio contra insipientem, qui dicit in corde suo : Non est Deus.

. Quod mentis affectu homo a Deo recesserit. . Quod ex caritatis affectu homo in Dei imaginem reformetur.

E É& b . Quod amor noster aduersum se ex caritate et cupiditate contrario appetitu diuidatur. Dad . Quod liberum arbitrium in anima locum medium teneat nec tamen ad bonum et malum aeque sufficiat. Quod gratia liberum non tollat arbitrium. xil. Quod nec saluatis nec damnatis liberum arbitrium auferatur, et quod gratia non nisi in libero arbitrio operetur. xiil. Ratio cur non ad malum et ad bonum aeque sufficiat. xiv. Quid sit inter gratiam, quam primi homines in para-

XV. xvi xvil. xvili. xix.

xxl.

xxii.

diso, et illam quam habent praedestinati in mundo, et quod iuste imputetur homini mala uoluntas, licet ad bonam obtinendam liberi arbitrii non sufficiat facultas. Quod iustissima sit etiam paruulorum damnatio. Quod caritati nihil desit perfectionis. De spiritali circumcisione, quae in caritate continetur. Quod uerum sabbatum ac spiritale in caritate quaerendum sit. Quantum dies septimus caeteris praeferatur, et quod in eo Dei caritas commendetur. Cur senarius numerus in Dei opere, septenarius in eius requie commendetur. Quod in omnibus creaturis quoddam uestigium diuinae caritatis appareat, et ideo quasi ad sabbatum, id est requiem, omnia tendant. Quod rationalis creatura nonnisi in beatitudinis adeptione quiescit, et quare cum beatitudinem optet,

DE SPEC. CARITATIS, capitula

xxill.

XXIV. XXV. SORS. XXVll. XXVIil. x6 9b

uiam tamen qua eam.obtineat, mira infelicitate refugiat. De praerogatiua rationalis creaturae, et quod requies, quam naturaliter appetit, nec in salute corporis, nec in mundi huius sit quaerenda diuitiis. Quid sit inter diuites electos et reprobos. Quod nec in mundiali amicitia requies sit quaerenda. Quod nec in corporis uoluptate, nec mundi potentia requies inueniatur. Quod caritas sit illud iugum suaue, sub quo uera requies quasi uerum sabbatum inuenitur. Exemplum de seipso, et sua conuersione. Quantum errent, qui de Dominici iugi asperitate causantur, cum quidquid laboris sentitur, ex reliquiis sit cupiditatis ; quidquid requiei ex infusione caritatis.

XXX. Quod hi, qui de Dominici oneris grauitate queruntur,

mundi potius onere comprimuntur. sit in caritate perfectio, et quid a caeteris uirtutibus distet, et quod caeterae uirtutes sine ipsa uirtutes non sint. XXXll. Quomodo opera sex dierum caeteris aptentur uirtutibus ; septimi uero diei requies caritati assignetur. Xxxlil. Quod in hac uita caeterae uirtutes caritati famulentur; post istam uitam in plenitudinem caritatis transfundentur. XXXlV. Interueniente morte amici triplicis concupiscentiae consideratio differtur, et in eius epitaphium primus liber hic terminatur. XXXI. Quanta

EXPLICIVNT INCIPIVNT

CAPITVLA

CAPITVLA

LIBRI

LIBRI

PRIMI

SECVNDI

. Quid in primo libro proposuerit considerandum, et quod manifeste uitiosi ab hac sint consideratione remouendi. nr Quod labor exterior pro interioris qualitate formetur ; et exterior labor interiori aliquando minuatur. iii. Quod omnia accidentia caritas sua temperet tranquilitate, cupiditas omnia sua corrumpat peruersi[m

tate.

lv. Quod a triplici concupiscentia oriatur.

. De

V1.Ee

quorumdam

sententia,

omnis labor interior

qui exteriores

labores

caritati et interiori dulcedini dicunt esse contrarios.

Apostolica et prophetica auctoritate praemissa sententia confutatur.

DE SPEC. CARITATIS, capitula

viii. ix.

. xi . xli.

9

Quaestio cur quidam ampliori dulcedine in remissiori uita quam in arctiori compungantur. Quod triplex sit causa spiritalis uisitationis. Quod primum genus compunctionis, sicut aliae quaedam gratiae, et reprobis ad iudicium, et electis proueniat ad profectum. De duplici ratione secundae uisitationis, et quod de ista ad tertiam quae caeteris excellentior est, transitur. Quid in singulis his uisitationibus Deus operetur. Quod in prima uisitatione specialiter timor, in secunda

consolatio, in tertia sit dilectio. xiii. Quis sit fructus in singulis, et quare quidam secundae

uisitationis consolatione priuentur. diuina quaedam testimonia secundum quae statum suum quisque metiatur. Quibus modis ad spiritales consolationes transitur. Quod non sit deserendum ab aliquo arctioris uitae propositum, quamuis illum dulcem non experiatur affectum. Interrogationes cuiusdam nouitii, et suae responsiones inseruntur. In quibus amorem Dei constare credendum sit. Quis sit diuersarum compunctionum fructus nouicio interroganti exponitur. Nouitius ille unde Deum se magis amasse probabat, inde minus amasse conuincitur. Quod ex his quae inserta sunt, quid caritas, quid cupiditas in proficiente operetur, possit aduerti. Quanta sit in uoluptatum contemptu uictoriaque iucunditas. De uana aurium uoluptate. De concupiscentia oculorum, quae in exteriori et interiori curiositate consistit, quae ad uiam perfectiorem conuersos affligit. Tractatus de superbia uitae ; primo agit de uanitate. De dominandi libidine.

Xlv. Proponuntur

XV. XVI.

xvii. xvili. xix.

X xxi. XXiL

xxlii. XXlV. XXV. XXVl.

INCIPIVNT

CAPITVLA

LIBRI

TERTII

l Lex de sabbatorum distinctione proponitur. li. Quod in dilectione triplici istorum sabbatorum sit quaerenda distinctio; et quae sit in triplicis dilectionis distinctione complexio. iii. Quomodo sabbatum spiritale in sui dilectione sentiatur. 1V.

Quale sabbatum ex fraterna dilectione capiatur, et quomodo sex anni, qui praecedunt septimum, caritati

coaptentur.

DE SPEC. CARITATIS, capitula

IO V.

Quomodo utraque haec dilectio Dei dilectione seruetur.

. Quomodo perfectum sabbatum in Dei dilectione reperitur, et quomodo quinquagesimus annus huic dilectioni comparetur. i. Ouid sit amor, quid caritas, quid cupiditas. . Quomodo in electione, in motu, in fructu, rectus usus constet, siue peruersus.

amoris

. Quid nos oporteat ad fruendum eligere. . Quod ad actum et desiderium amor noster moueatur, et quod aliquando affectu, aliquando ratione ad haec duo moueatur. 5e Quid sit affectus, et quot sint affectus declaratur, et quod spiritalis affectus dupliciter accipiatur, ostenditur. xil. xiii. xiv. VA xvi. xvil.

De affectu rationali et irrationali. De affectu officiali. De affectu naturali. De affectu carnali dupliciter accipiendo. Quid de his affectibus sentiendum sit. Quomodo mens ad Dei proximique dilectionem ratione

moueatur. xviii. Distinctio gemini amoris, inter quos animus fluctuat

proficientis.

xix. Quid sit quod homo

beneuolus ac suauis, quamuis minus perfectus maiori quam austerus et perfectior et dulciori diligatur affectu, gemina comparatione probatur ; et quomodo utriusque amor non sit periculosus ostenditur.

XX. Quod tres sint amores ex affectu, ex ratione, ex utro-

que.

Sox Recapitulatio eorum quae dicta sunt, et quomodo uera

Dei cognoscatur dilectio.

XXli. In proximi dilectione quae sit habenda consideratio. xxlii. Qui affectus admittendi non sunt, et quantum spiritalis, qui ex Deo est, sit sequendus affectus.

XXIV. De rationali affectu in quantum et ipse sequen dus sit. XXV. Officialis affectus in quo cauendus sit, in quo admit-

tendus.

xxvi. Quis modus in naturali sit seruandus affectu, et quid

sit diligere in Deo, et quid propter Deum.

xxvil. De affectu carnali, quod nec omnino respuendus, nec

plene sit admittendus.

xxviii. Quod affectuum non solum origo, sed etiam processus

et finis scrutetur, et quod affectus transeat in affec tum exemplis ostenditur.

Xxilx. Quod diuersi affectus in una Saepius mente luctentur,

DE SPEC. CARITATIS, capitula

II

et ideo quis cui praeponendus sit exemplis manifestatur. XXX. In affectibus quae sit quaerenda utilitas. xxxi. Quibus actibus nos oporteat ad Deum tendere, quibus

xxxiii. XXXIV.

XXXV. XXXVIl.

nobis proximisque consulere. De modo humanae uitae tractare incipiens, quae sit in naturali ordine seruanda sobrietas ostendit. Modus satisfactionis in ordine necessario purgationisque describitur. Quis sit ordo uoluntarius, et quis in eo seruandus sit modus. Disputatio contra cuiusdam epistolam de monachorum regula et professione. Item modus in ordine uoluntario seruandus describitur.

xxxvil. Quid homo sibi, quid proximo debeat, ostenditur, et

utrum se proximo, an proximum sibi praeferre debeat, declaratur. xxxvil. Inter ipsos proximos quis cui praeponendus sit, distinguitur. XXXIX. Qui sunt quibus in hac uita frui ualeamus. xl. Quomodo inuicem frui debeamus.

-apedisipalig dese stimato

-—p utt seii

^d

E.

ierra D BiJ^aei redii vri. Rx

d? En ius

eáita

ar

iiU

dr?

Jeiuzpfm

-"-

T "inen

M

A

-

BM

WU

disc dri qantruiitet p

Uc

dpatitigefe

um.

a E quoi» fy euióaoin shotje

EL m ida and.'waedop

]

p

"urnmaniy

- £5$329 - exfTir tosdatuhnd

af

turpilinbme ietshuleemganapem apiliwe didt

Co P

few

sh law

aille

a hdmi ^ *o, Bl ans satiat tmibé "TM p^» eitutuqvitl ax

enters Sandt i atre ge lr, dE aahisniaedis ous dtt ee

ec.

NEQU

dii. v

i

An

dem nitiflotaB «tinc avo onaeren] discefi oonod biuQj. dre Abos

ouyoldioag éeils aimiitcecun] na Odin

in eru

E

n E

£L imas fursioab rtu qué 3e LE TSPENÜNILL ws: esi d ]

(e

d ]

dt

m"

p3:ieadit

retium]

Asinio ira tin ved ds inicia reme. d Lt E o Summzsdab vr woo obeeto P «

a

V

B

P

i

-

v

wd

Li

-

»

ft

"taf A.

íTorwus

"I

4

x

Ttg- d

*

Meg zc

n

RR, ad

rudi Fast

affir en

D

—

4

AX

ed

ve wedonfiget -

piscem eedem, ol qu ^ e^

S4

Lvl. -—

bd 5

urit, aet ciiin g 'ss0

|

es nerdxas el v

-

INCIPIT LIBER QVI INSCRIBITVR DE SPECVLO CARITATIS

CAPITVLVM

PRIMVM

Quod. nihil dignius quam ut Creator a sua ametur. creatura. 1. Extendisti, Domine, sicut pellem coelum tuum, ponens in eo stellas, ut luceant nobis in hac nocte, in qua pertranseunt bestiae siluae, catuli leonum rugientes ut rapiant, et quaerant nos escam sibi : qui etiam tegis aquis superiora eius, quibus ; per quasdam secretissimas cataractas compluas terram cordis nostri; ut multiplicetur a fructu frumenti, uini et olei sui; et non casso sudore quaeramus panem nostrum, sed quaerentes inueniamus, inuenientes pascamur, et gustemus quoniam tu dulcis es, Domine. Anima mea, anima arida, anima sterilis

ro et infructuosa, sitit his suauissimis complui stillicidiis, ut et illi appareat panis ille coelestis, qui angelos pascit, quem paruulus sugit ; et sapiat interiori palato meo omne oblectamentum, nec amplius suspirem ad ollas carnis, quas reliqui in Aegypto, ubi exigente Pharaone, etiam ablatis paleis, lateres 15 luteos exsoluebam. 2, Sonet ergo uox tua in auribus meis, bone Iesu, ut discat quomodo te amet cor meum, amet te mens mea, ament te ipsa

uiscera animae meae : amplectatur te intima medulla cordis mei, unum et solum uerum bonum meum, dulce et delectabile

20 gaudium meum. Sed quid est amor, Deus meus? Mira, ni fallor, animi delectatio, eo dulcior quo castior, eo suauior quo sincerior, eo iucundior quo latior : et est palatum cordis cui sapis, quia dulcis es ; oculus quo uideris, quia bonus es ; et est hic locus capax tui, qui summus es. Qui enim amat te, capit te ; 2; et tantum capit, quantum amat, quia ipse amor es, quia caritas es. Haec est illa ubertas domus tuae, qua inebriabuntur dilecti tui, deficientes a se, ut transeant in te. Et quomodo, Domine,

nisi amando te? Sed hoc ex toto se. Descendat quaeso, Domine, in animam meam aliqua portiuncula huius tantae ;o dulcedinis tuae, qua dulcescant ei panes amaritudinis suae. Praegustet cuiusdam sorbitiunculae experientia, quid desideret, quid concupiscat, ad quid suspiret in hac peregrinatione sua. Praegustet esuriendo, bibat sitiendo. Qui enim edunt te d. Ps. 5102322. 16 Cant. 2, 14.

8 Ps. 103, 21.

4 Ps. 103, 3.

6 Ps. 4, 8.

14 Exod. 5, 7.

9 sterilis $8 inueniemus P! a.v. * quasso P? 3 et quaerant oz. B Co L 80 amatitudinis] dul22 cordis] mei a4. P? 13 carnium B? snatida pa cedinis B? a.c. 33 te] me P?

I4

DE SPEC. CARITATIS, I, 2-5

adhuc esurient, et qui bibunt te adhuc 5; autem, cum apparuerit gloria tua, cum magna multitudo dulcedinis tuae, quam bus te, quia non reuelas, nisi diligentibus 9. Interim, Domine,

quaeram

sitient. Satiabuntur manifesta fuerit illa abscondisti timentite.

te, et amando

quaeram

te ;

quia, qui proficit amando te, utique Domine quaerit te : 4» et qui perfecte amat te, ipse est, Domine, qui iam inuenit te. Et quid iustius quam ut creatura tua amet te, quae hoc ipsum accepit a te, ut possit amare te ? Non enim irrationabilia aut insensibilia possunt amare te : non enim est iste modus eorum. Habent nempe et ipsa modum suum, speciem suam, ordinem 4; suum, non quo beata sint, aut esse possint amando te, sed quo pulchra, et bona, et bene ordinata exte ad illorum gloriam proficiant, qui possunt beati esse, quia possunt amare te. CAPITVLVM

De matura, specie, usu go

II

quae ommübus

creaturis communiter

collata sunt. 4. Deus enim noster, cui est summum

et incommutabile

esse, cui est semper idem esse, dicente Dauid : T'« semper idem ?bse es : omnibus creaturis suis communiter haec tria distribuit, naturam,

speciem,

usum.

Naturam,

qua

bona

sunt;

55 speciem, qua pulchra sunt ; usum, ut bene ordinata alicui rei proficiant. Qui enim fecit ut essent, fecit etiam ut bona essent, ut pulchra, ut bene ordinata. Quoniam enim ab ipso sunt, qui summe et incommutabiliter est, ideo sunt omnia ; quoniam ipse à quo sunt, summe et incommutabiliter pulcher est, 6» pulchra sunt omnia ; ab ipso qui summe et incommutabiliter bonus est, bona sunt omnia ; ab ipso qui summe et incommutabiliter sapiens est, bene ordinata sunt omnia. Sunt ergo bona per naturam, pulchra per speciem, bene ordinata ad ipsius uniuersitatis decorem. 65. 8. Vidit, inquit, Deus cuncta quae fecerat, et erant ualde bona. In quantum itaque sunt, bona sunt ; in quantum unaquaeque pars toti suo congruit, pulchra sunt; in quantum in ipsa uniuersitate unaquaeque res conuenientem sibi et locum, et tempus,

et modum

84 Io. 6, 55. 1331.

84 te] me P? 4.€. D, quia P?

qua] quia B ipsa ozz. P?

obtinet,

3b Ps. 16, 15.

optime

36 Ps. 30, 20.

36 mag. mult. ozz. P?

ordinata

92 Ps. ror, 28.

3? quia] quam B

42 non ... te add. in marg. B.

sunt.

Locum

65 Gen.

41 quae] qui B?

43 enim est e IN

88 ideo ... incommutabiliter z44. n 7Warg. B, om. D? P?

54/55

67 in

DE SPEC. CARITATIS, I, 5-7 7o

gratia,

75

8o

8A

angelus

caelum,

irrationabilia

solum,

homo

medius

medium paradisum. Tempus itidem quando, uel quamdiu sint, ut uidelicet in ipsius uniuersitatis pulchritudine aliud quidem simul totum incipiat, sed nunquam desinat, ut natura angelica ; alia, ut simul omnia nequaquam incipiant, coepta tamen nequaquam uel ipsa desinant, ut homines ; alia, ut nec simul incipiant, et esse quandoque desinant, ut irrationabilia. 6. Porro ne de modo quemadmodum quaeque creatura subsistat, quam congruentem sibi modum sortiantur omnia tacuisse uideamur, quid rationali creaturae magis congruum, quam beatitudo, si iusta est, quid ei magis conuenit quam miseria, si iniqua est ? Denique irrationali itemque insensibili creaturae quis modus aptior, quam ut, cum ipsa nec beata nec misera esse possit, illorum saluti subseruiat, horum infelicitatem accumulet ? Verissime quidem a quodam sapiente dicitur : Aqua, ignis et ferrum, lac et panis et mel, botrus wue, oleum. et uestimenium,

haec omnia sicut sanctis in bona, sic

impiis et peccatoribus in mala conuertentur. 9o

I5

quippe, qui sibi congruat, quaeque res habet in quo sit ; uerbi

Nec causetur

homo, quod iam communem locum sortiatur cum beluis, qui in honore positus non intellexit, et ideo comparatus est iumentis,

et similis factus est illis; nec loco solum. Quis enim facile dixerit, abolita in mente rationali, etsi non

95

IOO

imagine, diuina

tamen similitudine, quanta irrationabilium |iumentorum similitudo succreuerit ? Sed hinc alias. ?. Nunc animaduertenda simul et praedicanda est Creatoris sapientia : qui cum non sit malorum Creator aut incentor, est tamen ipsorum malorum prudentissimus ordinator. Cur ergo non sineret dulcissimus simul et ommnipotentissimus Dominus meus malum esse, quod nequiret uel modice aeternum suum labefactare propositum ; quo insuper manifestior appareret ipsa eius omnipotentia, sapientia mirabilior, suauior misericordia, cum de malis bona faceret omnipotenter, ordina-

ta ordinaret sapienter, miseris conferret beatitudinem misericorditer ?

86 Eccli. 39, 31.

70 sit ozz. B nec] ne P? 83 quam ut] sicut haec P! sottiatur 101 appareret 103 conferret] 3

88 Rom. 8, 28.

90 Ps. 48, 13.

73 ut] uel P! P? 74 desinat ... nequaquam adZ. in marg. B 78 quaeque ozz. P? 79 sottiantur omnia — IN $81 est ozz. que Ca D cum ipsa — Ca IN R nec beata oz. P? sicut 5.J. P? ; oz. Ca D 88 nec] ne P? 89 beluis] bestiis ad. Co 95 est] oz. P e£ cet. 99 nequiret] eternum a4g. ... misericordia ad4. im zrg. B! ^ 102 misericordia suauior B offerret P?

76 P? 87 B! P? L I

16

DE SPEC. CARITATIS I, 8-1o CAPITVLVM

105

III

Quod homo ad wmaginem Creatoris su? conditus, etiam beatitudinis capax sit.

8. Homini ergo in ipsa uniuersitatis creatione dedit non solum esse, nec, ut caeteris, bonum II o

II

bxc]

12 o

tantum

esse, nec solum

pulchrum aut ordinatum quid esse, sed insuper beatum quid esse. Sed quemadmodum nulla creatura nec a seipsa est, nec a seipsa pulchra, aut bona est; sed ab ipso qui summe est, qui summe bonus et pulcher est : et ideo bonitas bonorum omnium, pulchritudo pulchrorum omnium, causa omnium existentium : ita nec a seipsa beata est, sed ab ipso qui summe beatus est, ac per hoc beatitudo beatorum omnium. 9. Huius beatitudinis sola rationalis creatura capax est. Ipsa quippe ad imaginem sui Creatoris condita, idonea est illi

adhaerere, cuius est imago, quod solum rationalis creaturae bonum est, ut ait sanctus Dauid : Mzhi autem adhaerere Deo bonwm. est. Adhaesio plane ista non carnis, sed mentis est, in

qua tria quaedam naturarum auctor inseruit, quibus diuinae aeternitatis compos efficeretur, particeps sapientiae, dulcedinis degustator. Tria haec memoriam dico, scientiam, amorem I2 A siue uoluntatem. Aeternitatis quippe capax est memoria, sapientiae scientia, dulcedinis amor. Ín his tribus ad imaginem Trinitatis conditus homo, Deum quidem memoria retinebat sine obliuione, scientia agnoscebat sine errore, amore amplectabatur sine alterius rei cupiditate. Hinc beatus.

CAPITVLVM

I3 o

IV

Quod amore, in quo plenius ipsius erat beatitudinis gustus, à Deo recesserit homo, et sic miser effectus Dei án se imaginem corruberi, nec tamen aboleuerit. IS

10. Verum licet in his tribus uel his tribus ipsa perficiatur beatitudo, in hoc tamen tertio proprie est ipsius beatitudinis gustus. Quanquam enim in pessimis delectari miserrimum sit,

ubi tamen

nulla delectatio,

nec

ulla beatitudo.

Porro

ubi

amor nullus, nulla delectatio. Denique ipsius summi boni quanto maior dilectio, tanto maior delectatio, tanto maior 14 o et beatitudo. Pariat licet multa memoria, capiat licet profunda 120 Ps. 72, 28.

iD est ozz. I Ga

125 quippe] quidem B B? D

127 quidem] quem cez. (excepz.

DE SPEC. CARITATIS, I; 1o-13

Ig

scientia, nulla tamen delectatio si non ad parta uel nota ipsius fiat uoluntatis conuersio. 1i. At primus parens noster libero muneratus arbitrio poterat quidem, Dei tamen adiutus gratia, ipsum Deum per145 petuo amando in eius memoria notitiaque perpetuo delectari, perpetuoque beatus existere : potuit et ipsum amorem suum ad aliquid minus reflectere, sicque ab eius amore recedendo frigescere, seseque miseriae addicere. Sicut enim rationalis creaturae nulla alia est beatitudo quam Deo adhaerere, ita 150 hoc eius miseria est a Deo recedere. Verum ille in honore positus non intellexit. Ouid? Fortassis id quod quidam ingrediens sanctuarium Dei, et intelligens non modo 1n praesentia, sed etiam in nouissima, quoniam ecce, inquit, qui elonganít se a te peribunt : perdidisti omnes qui fornicantur abs te. Non intellexit 155 quia qui fornicantur a Deo per superbiam, deuoluuntur in insiplentiam, et qui per rapinam Dei usurpat similitudinem, merito iumentorum induit dissimilitudinem. 12. Libero ergo male usus arbitrio, amorem suum ab illo incommutabili bono deflexit, et ad id quod minus erat propria 160 cupiditate caecatus reflexit, sicque a uero bono recedens, et ad id quod ex se bonum non erat deficiens, ubi aucupabatur profectum, inuenit defectum ; peruerseque diligendo seipsum, et se perdidit et Deum. Sicque iustissime actum est, ut qui contra Deum Dei appetebat similitudinem, quo uoluit fieri curiositate similior, eo cupiditate fieret dissimilior. Corrupta est itaque in homine Dei imago, non abolita penitus. Proinde habet memoriam, sed obnoxiam obliuioni, scientiam quoque sed subditam errori, nihilominus et amorem, sed pronum cupiditati. 13. Perseuerat adhuc in anima rationali in hac trinitate, 170

etsi misera, ipsius beatae Trinitatis impressio, quae ad ipsam animae relata substantiam, quae et sui reminiscitur, se nouit,

175

180

se diligit : quae ipsam sui memoriam diligit, nouit, reminiscitur, ipsam sui scientiam reminiscitur, nouit et diligit : item ipsam sui dilectionem diligit, reminiscitur, nouit : et in substantia unitatem et in tribus his, quae perstrinximus, uocabulis praefert trinitatem. Unde psalmista : Verumtamen 4m imagine pertransit homo, sed et. frustra conturbatur. Breuiter quidem, sed expresse satis his uerbis sanctus Dauid utrumque insinuat animae non deesse humanae et ex natura imaginem, et ex peccato corruptionem. Nam et memoriam corrumpit obliuio, scientiam error obnubilat, amorem cupiditas coangustat. 153 Ps. 72, 27.

1*6 Ps. 58, 7.

165e0o7.B 163 sic P? 150 est ozz. P? e£ cet. 178 satis ozz. B CoL 175 his tribus Cz oz. B? tus ozz. P?

174 ipsam factus est P? sancuetbis] tribus B*

18

DE SPEC. CARITATIS, I, 14-15 CAPITVLVM

185

V

Quod. ost Saluatoris aduentum Dei in homine renouetur imago; et quod mon hic sed in futuro sberanda sit ipsius venouationis perfectio. 14. Porro iam per Mediatorem Dei et hominum

hominem

Christum Iesum soluto debito, cui obnoxia tenebatur humana 190

195

natura, deleto chirographo, cuius cautione astrictos nos tenebat antiqui hostis dira superbia ; exspoliatis principibus et potestatibus, quibus nos addixerat diuina iustitia, pacato denique Deo Patre illa singulari in cruce hostia, reparatur tandem memoria per sacrae Scripturae documentum, intellectus per fidei sacramentum, amor per caritatis quotidianum incrementum. Perfecta erit imaginis reformatio, si memoriam obliuio non interpolet, scientiam nullus error obnubilet, nulla

amorem cupiditas interpellet. Sed ubi istud, et quando istud ? Haec pax, haec tranquillitas, haec in patria speretur felicitas, ubi nullus

200

locus

obliuioni

uiuentibus

in aeternitate,

nulla

erroris subreptio fruentibus ueritate ; nulla cupiditatis impulsio diuina absorptis caritate. O aeternà et uera caritas, o uera et cara aeternitas, o cara et aeterna ueritas, o aeterna et uera

205

et cara trinitas ! Hic hic requies, hic pax, hic felix tranquillitas, hic tranquilla felicitas, hic felix et tranquilla iucunditas. 15. Quid agis, o anima humana, quid agis ? Quid per diuersa raptaris? Porro unum est necessarium. Ut quid multa? Quidquid appetis in multis, in uno est. Si excellere, si scire, si

210

nisi hic. Numquid enim in hoc lacu miseriae et luto faecis uera excellentia ? Numquid in hac regione umbrae mortis perfecta scientia ? Numquid in hoc loco horroris et uastae solitudinis

delectari, si abundare, totum hic et perfecte hic, et nusquam

uera delectatio, inter tot aerumnas uera abundantia ? Porro

215

quae in mundo excellentia, quam timor non deicit ? quanta hominis scientia, qui nec seipsum capit ? Denique si delectaris in carne, hoc et equus et mulus, quibus non est intellectus. Si in gloria, si in diuitiis, cum interieris, non

sumes

omnia,

neque descendet tecum gloria tua. Ibi ergo uera excellentia, ubi nihil superius quod ambiatur; ibi uera scientia, ubi

nihil ignoratur ; illa uera delectatio, quae fastidio non minui220

tur; illa uera abundantia,

quae nunquam

exhauritur.

Vae

217 Ps. 48, 18.

221

nobis, quia recessimus a te, Domine. Heu mili, quia incolatus 187 I Tim. 2, 5. Ps. 119, 5.

190 Col. 2, 15.

188 Ihesum Christum P? 195 erit in zzarg. B* ozz. cet.

215 Ps. 51, 9.

190 principatibus P? 2185 prius et ozz. P?

194 quotidianum oz. P?

DE SPEC. CARITATIS, I, 15-17

225

I9

meus rolongatus esi. Quando ueniam et apparebo ante faciem tuam ? Quis dabit mihi pennas sicut columbae ; et uolabo, et requiescam. 16. Plumescat interim, Domine Iesu, plumescat quaeso anima mea in nido disciplinae tuae, pauset in foraminibus petrae, in cauerna

fixum,

sumat

maceriae.

tui dulcissimi

Amplectatur

sanguinis

te interim cruci-

haustum.

Occupet

interim memoriam meam haec suauis meditatio, ne ex toto 230 eam obliuio obscuret ; iudicem me interim nihil scire nisi Dominum meum et hunc crucifixum, ne scientiam meam a

255

soliditate fidei uanus error abducat : uendicet sibi totum amorem meum haec tua mira dilectio, ne illum cupiditas mundialis absorbeat. Quid ergo ? Mihi soli id optauerim ? Impleatur Domine, quaeso, impleatur illud propheticum : Reminiscentur

ei comuerientur

ad. Dominum

untuersi

fines. lervae.

Reminiscentur, inquit. Absconditam ergo, non sepultam omnino, in mente rationali Dei intellexit memoriam, ut non tam 240

nouum aliquid insertum quam illud antiquum sentias reparatum. Nisi enim naturaliter quodammodo in ipsam Dei memoriam uel modicum

ratio scintillaret humana, puto non esset,

unde uel insipiens diceret in corde suo : Non est Deus.

CAPITVLVM 245

250

255

260

VI

Disputatio contra insipientem, qui dicit àn corde suo : "Non est Deus''. 17. Dic inquam, quicumque es adeo insipiens ut dicas in corde tuo : Non est Deus, aliquemne putas sapientem ? Forte teipsum. Ita sit. Itane tamen sapiens, ut fieri non possis et insipiens ? Aut si insipiens, eo usque ut non possis fieri et sapiens ? Si quid horum abnuas, iam non te desipere, sed potius non uiuere dixerim. Ergo si tu desipueris, perire aestimas sapientiam ? Sed fieri potes et sapiens. Aliunde quaeso quam a sapientia ? Erit ergo, et te desipiente, sapientia. Erit, inquis, sed in homine sapiente. Sed quis est homo, qui non possit desipere ? Si ergo omnes homines desipiant, erit nihilominus sapientia, alioquin non possent denuo sapere. Sed in angelis, inquis. Sed et ipsos posse natura dumtaxat desipere indicat illa insipientium angelorum tanta multitudo, quibus quidem cum caeteris par natura, sed impar gratia. Nulla ergo creatura ex se sapiens. Unde ergo nisi a sapientia ? Et 230 1 Cot. 2, 2.

238 Ps. 21, 28.

242 Ps. 15, 1.

235 queso Domine B? D R 233 illam P? 231 meam oz. P? 252 queso oz. P? 249 fieri oz. B 248 et oz. B Co Sic P?

246 Dic]

20

DEISSPECTCARLPATISANDS/:2T

illam ubi inuenit insipiens, ut denuo sapiat ? Si eam inuenit,

est utique sapientia, quae inueniatur ab insipiente ut sit sapiens. Alioquin quomodo inuenitur, quod non est, nisi prius coeperit esse ? 265

270

2

280

18. Non, inquis, eam ita inuenio, sed meditando et exercendo

facio meipsum sapientem. Ergo facis teipsum sapientem ? Et tu ipse facis sapientiam tuam ? Quare non fecerim ? Ego te proposueram insipientem, et ecce adeo factus es sapiens, ut et sufficias tibi facere sapientiam. An hoc est parum sapere, sapientem facere ? Sed si quis dicat stultum facere posse sapientem, quis audiens non ridebit ? Unde ergo sapientia stulto ? Forte a quolibet homine sapiente. Et ipse unde sapiens ? An ipse se fecit sapientem. Sed antequam se faceret sapientem, quid erat nisi insipiens ? Praedicta igitur sequetur abusio, ut insipiens fecerit sapientem. 19. Si et angelum dixeris posse facere sapientem, et ipse unde sapiens ? Si et ipse se fecit sapientem, praedicta nihilominus sequetur abusio. Restat ergo ut non sit facta sapientia, quae caeteros faciat sapientes. Ipsa non potest desipere, quia sapientia non potest esse insipientia, sicut nec mors uita, quamuis mors Christi nostra sit uita : sicut lux tenebrae, quamuis fuerimus aliquando tenebrae, nunc autem lux in

Domino.

Nam

nec

Ioannes

erat

lux, sed ut testimonium

perhiberet de lumine. Eraí lux wera, quae illuminat omnem 285 hominem uenientem in hunc mundum. Ypsa est uera sapientia, quae in animas sanctas se transfert, ut et ipsae sint sapientes. Parumne hoc tibi, o insipiens ? 20. Quaero iterum, utrum scias te esse. Ouis, inquis, hoc ignoret ? Plane nec academicus. Semperne fuisti ? Unde ergo 290 accepisti, ut esses ? An teipsum fecisti ? Sed quomodo, qui non eras aliquid, facere potuisti tam magnum aliquid ?Vnde ergo tibi esse ? An ab alio homine ? Et ipse unde ? numquid ab angelo ? Et angelus unde ? Restat ergo ut non sit facta essentia, a qua caetera omnia habent esse, sicut nec facta est sapien-

Z9»

300

tia, unde caetera omnia habent sapere. Sic sapere, sic et sic esse : loquatur tibi et rpsum esse, et iam non dices in corde ipso plane perspiciens nec posse saltem

Sileat ergo tibi sic et in corde ipsum sapere tuo : Non est Deus, in te esse, qui diceres in

corde tuo Ion est Deus, nisi esset et Deus.

21. Iterum quaero : utrum uelis te esse et sapere ? Puto quia non abnuis. Iunge igitur haec tria, esse, sapere, uelle. Redi 284 Io. 1, 9.

266 facis ... sapientiam ozz. cef. 291 itridebit B? enim aZ. D* et cer. 285 ueta oz. B? D p: p? igitur tibi Ca IN P1 ergo B! Co

279 facit B? 284 erat] 289 ergo oz. P? 301

DESSBEGUCARITATIS,

1; 21-23

2I

ergo praeuaricator ad cor. Considera in his tribus quanta unitas, quanta sit aequalitas. Et cum inueneris haec tria in te esse,

et a te non esse, cogita aeternam essentiam, aeternam sapien395 tiam,

aeternae sapientiae et essentiae aeternam uoluntatem, et ne dicas in corde tuo : Non est Deus, sed potius reminiscens, conuertere ad Dominum Deum tuum cum omni fine terrae.

CAPITVLVM

VII

Quod. mentis affectu homo a Deo recesserit. 310

22. Mirabilis facta est, Domine, scientia tua ex me ; confortata est, et non potero ad eam. Amplectar interim te, Domine Iesu,

paruus paruum, infirmus infirmum, homo hominem, amplius dicam, pauper pauperem. Nam et tu, Domine, pauper, sedens super asinam, et super pullum filium asinae. Sic ergo te 31 II amplectar, Domine. Nam tota magnitudo mea non nisi quod paruum est tui; tota fortitudo mea, quod infirmum est tui ; tota sapientia mea,

320

quod stultum

est tui. Curram,

Domine,

in odorem unguentorum istorum. Miraris quod unguenta appellem quae infirmum sanant, roborant debilem, moestum laetificant ? Sequae ergo te, Domine Iesu, horum unguentorum excitatus odore, refocillatus aspergine. Sequar te, Domine,

etsi non in montibus aromatum, ubi te inuenit sponsa tua ; uel in horto, Domine, ubi seminata est caro tua. Illic quidem salis; hic dormis. Hic, Domine, hic dormis, hic cubas, hic 32

A

dulce

quoddam

Sabbatum

sabbatizas.

Consepeliatur

tibi,

Domine, caro mea, ut quod uiuo in carne, non uiuam in me

sed in te, qui tradidisti temetipsum pro me. Coungatur tibi, Domine, pudicitiae myrrha, ut iam non regnet peccatum in meo mortali corpore, nec fiam uelut iumentum in proprio 959 computrescens

stercore. 93. Sed unde uenisti in hortum ? Unde,

nisi de cruce?

Vtinam, Domine, et ego accipiam crucem tuam, et sequar te. Sed quomodo sequar te ? Quomodo, inquis, recessisti a me ? Puto,

355

Domine,

quia non

pedum

passu,

sed mentis

affectu.

Nolens enim substantiam animae meae seruare ad te, accepi eam ad me, et uolens meipsum possidere sine te, et te perdidi et me. Et ecce factus sum mihimetipsi grauis ; factus sum 310 Ps. 158, 6. 302 Is. 46, 8. 324 Cant. 1, 6. Cant. 8, 14. Icel 7; 337 Iob 7, 20.

313 Io. 12, 15. 329 Gal. 2, 20.

quod] iam aZ. cer.

322 330

326 Do322 montem B! 335 seruate] eam 329 tibi ozz. P?

318 unguenta] ungenta B! corr. in ;zarg. ungentes

mine ozz. Ca P! add. P*

317/318 Cant. 1.3. 328 Rom. 6, 12.

22

DE SPEC. CARITATIS, I, 23-26

mihimet locus miseriae et tenebrarum, locus horroris et regio egestatis. Surgam ergo et ibo ad Patrem, et dicam ei : Pater, 34o feccawi in caelum, ei coram te.

CAPITVLVM

VIII

Quod ex caritatis affecku homo in Dei imaginem veformetur.

24, Patet, ni fallor, quia sicut non pedum passu, sed mentis affectu a summo bono recedens, et in semetipsa ueterascens 34; humana superbia, Dei in se corrupit imaginem, ita mentis affectu ad Deum

accedens

humana

humilitas,

renouatur

in

imaginem eius, qui creauit eum. Vnde Apostolus : Renouamini, inquit, spiritu mentis uestrae, et induite nowum hominem, qua secundum Deum. creatus est. Quomodo autem fiet ista renoua550 tio, nisi nouo caritatis praecepto, de quo ait Saluator : Mandatum nouum do uobis ? Proinde hanc caritatem si mens perfecte induerit, profecto duo illa, quae aeque corrupta diximus, memoriam scilicet et scientiam, ipsa reformabit. Ideo saluberrime nobis indicitur istius unius praecepti compendium,

35; in quo

et ueteris

hominis

exspoliatio,

et mentis

renouatio,

et diuinae imaginis consistit reformatio. 25. Amor quippe noster ueneno cupiditatis infectus, tenacique uoluptatis uisco miserabiliter irretitus, qui in ima semper, id est, de uitio in uitium proprio pondere ferebatur, caritate 36o desuper influente, ac innatum torporem suo calore dissoluente, ad altiora se surrigit, sicque exuens uetustatem, ac induens nouitatem, sortitur pennas columbae deargentatas, quibus ad illud sublime et purum bonum euolet, de quo et genus ducit, beato Paulo id apertius Atheniensibus profitente. 26. Cum 56; enim de Deo subtiliter multa disseruisset, et ex philosophor um quoque libris Deum unum instantissime comprobaret, in quo uiuimus, mouemur

et sumus, ait inter caetera

: Cuius et nos

genus sumus. Et addidit : Genus ergo cum simus Dei. Nec quis existimet genus nos Dei ita dixisse Apostolum, ut eius57» dem naturae substantiaeue probarit, cuius est Dei, alioquin nec mutabiles, qui nec corruptibiles, sed nec miseri aliquando esse possemus, sicut nec eius unigenitus, qui de eius substantia natus, in omnibus ipsi Patri comprobatur aequalis : sed i

3840 Luc 15, 18. 368 Act. 17, 28.

347 Eph. 4, 25-24.

351 Ioh. 15, 54.

362 cf. Ps. 64, 14.

339 Patrem] meum a44. B? Ca P1 p? 344. seipsa Cz 853 scientiam] scilicet add.P* 35b exspol hom. P? 358 tenaciterque B! —359 qui] quae Ca D P1 p2 866 comprobasset Ca IN P1 p 370 est oz;z. P?, et P1 371 qui ozz. B!

DE SPEC. CARITATIS, I, 26-28 575

23

ideo nos genus asserit Dei, uel potius non negat, quia ad eius creata imaginem anima rationalis, ipsius sapientiae ac beatitudini participari posse cognoscitur. Ànimam itaque nostram ad id ad quod facta est, caritas subleuat ; ad id uero,ad quod

illa sponte defluxit, premit cupiditas. CAPITVLVM 380

IX

Quod amor noster aduersum se ex caritate e cupiditate contrario appelatu dowidatur.

27. Verum, quia caritatis siue etiam cupiditatis ea sola animae nostrae portio capax est, quae usitatius amor nuncupatur, ipse est, qui ex noua infusione caritatis, et ex reliquiis 385 uetustae cupiditatis, quasi quodam contrario appetitu aduersus semetipsum constat esse diuisus. De quo et Apostolus : Non quod wolo ago. Et iterum : Caro concupiscit aduersus spiritum, e spiritus aduersus carnem. Haec sibi (nwicem aduersaniur, ui non quaecunque uultis, illa faciatis. Intelligendum 399 sane Apostolum spiritus carnisque nomine nequaquam duas contrarias

395

in homine

uno,

ut impuri

somniant

Manichaei,

descripsisse naturas; sed spiritus appellatione mentis ex caritatis infusione exprimens nouitatem, caritas, quippe Det diffusa est in cordibus mostris per Spiritum sanctum qui datus est nobis; carnis quoque uocabulo ex reliquiis uetustatis miseram

animae

insinuans

seruitutem,

inter uetus

nostrum

inolitum, nouumque insolitum, continuum in una mente asserit oboriri conflictum.

CAPITVLVM 400

X

Quod liberum arbitrium in anima locum medium. teneat nec tamen ad bonum et malum aeque sufficiat.

28. Inter haec duo, concupiscentiam scilicet quam carnis esse dicit Apostolus, non quod omnis concupiscentia mala ex carne sit, quippe cum eis nequaquam daemones careant, qui

495 carne carent ; sed quod non ex Deo, sed ex homine sit, quem

carnem in Scripturis appellari non ambiguum est. Inter hanc ergo concupiscentiam quae cupiditas congruentissime appellatur, et illam spiritus quam caritatem non immerito dicimus, 387 Rom. 7, 15 ; Gal. 5, 17.

393 Rom. 5, 5.

3897 nouum 395 ex reliquiis aZ. s./. P? 384 est oz. P? 382 etiam] et L 405 quem] quam daemones nequaquam P? 404 eis oz. Co quoque N BCoL

24

DE SPEC. CARITATIS,

I, 28-30

quae utique spiritus est, non nostri, sed. Dei; caritas enim 410 Det diffusa est in cordibus mostris, ber Spiritum sanctum, qui datus est nobis : Inter haec, inquam, duo id quod in homine liberum dicitur arbitrium, medium quodammodo locum tenet,

ut ad quodlibet eorum se verterit anima, libero nimirum fiat arbitrio. Nemo sane ita desipiat, ut aequalem homini et ad

41; bonum et ad malum ex libero arbitrio ascribere audeat

facul-

tatem, cum non simus sufficientes cogitare aliquid ex nobis,

quasi ex nobis, cum Deus sit, qui operatur in nobis et uelle et perficere, pro bona uoluntate ; cum denique neque uolentis,

neque currentis, sed miserentis sit- Dei. Quid ergo ? His omni420 bus liberum in homine negatur inesse arbitrium ? Absit. 29, Est quippe liberum arbitrium ea animae uis, siue natura, uel si quid aliud congruentius dici potest, id hominis, quo cuilibet rei non sine iudicio rationis consentit ; non huius aut illius rei,

boni maliue consensus, sed id quo consentitur. Sicut enim 425; aliud est uisus, aliud uisio, nam uisus quidem sensus est corporis unus de quinque, uisio autem ipsius sensus actus; ita aliud dicimus ipsum consensum, aliud id quo consentitur. Nam consensus quidem quaedam animae actio est ; liberum arbitrium quaedam animae uis atque natura, qua consentit,

43o habens iudicium sibi insitum, quo eligit cui rei consentiat. Sed quia consensus fit uoluntate, iudicium ratione, haec duo

uoluntas et ratio liberum constituunt arbitrium. Ratio bona uel mala, iusta et iniusta, siue ea quae media sunt, quasi

proponit ; uoluntas consentit, cuicunque autem rei consentiat, 45; non nisi uoluntate. 30. Ubi autem uoluntas, ibi et libertas

quaedam. Ex his ergo duobus, ut diximus, liberum uidetur

constare arbitrium, ex libertate scilicet uoluntatis et arbitrio

rationis. Vides igitur quam non libero praescribat arbitrio, undecunque homini bona oriatur uoluntas, quandoquidem nec

440 in bona nec in mala uoluntate amittit uoluntatem : ac per hoc

nec libertatem, sed nec rationem, ideo nec iudicium. Quid enim ? Quia Deus est qui operatur in nobis uelle, ideo amisimus uelle ? Aut quia Dei est quod ratione bene utimur ; ideo ratione non utimur ? Vel quia ex Deo nobis est, quidquid

445 boni perficimus, ideo bonum

non perficimus ? Aut quia non

sumus sufficientes cogitare aliquid ex nobis quasi ex nobis, quoniam ex Deo est nostra sufficientia, ideo non est sufficientia ? Haec omnia, licet ex Dei gratia est quod agimus, tamen 409 Rom. 5, 5.

416 2 Cot. 5, 5.

418 Rom. 9, 16.

421 animae uis — NN 424. sentitur I, 425 a/;. aliud] est ad. B IL 428 id oz. B sentitur I, 433 et] uel B Ca IN P! B? a, 435 libertas quaedam — B! Ca N P1 pz 439 bona hominum P? 446 prius ex] a Co 447 sufficientia nostra P?

DE SPEC. CARITATIS, I, 30-33

25

agimus, nec sine uoluntate, nec sine ratione agimus ; ac per

450 hoc non sine libero arbitrio agimus. CAPITVLVM XI Quod gratia làberum non tollat arbitrium. 31. Nam qui et uoluntate carent ac ratione ac per hoc libero arbitrio, nihil huiusmodi Deus in eis operatur, ut sunt pecora, 455

ac per hoc, nec ipsi aliquid huiusmodi operantur. Quidquid autem boni Deus per nos, uel de nobis, sine nostra operatur

uoluntate, tantum Dei est, non etiam nostri ; quidquid autem cum nostra uoluntate, et illius est, et nostrum. S2 enim uolens id facio, ait Paulus, mercedem accipic ; sí autem inuitus,

dispensatio mihi credita est. Quocirca ut opus quod in nobis, siue per nos operatur, etiam nostrum sit, inclinat uoluntatem ut consentiamus ; sicque ex eius gratia, merces fit nostra. Si enim uolens id facio, mercedem accipio ; ut autem sim uolens in bono opere, Deus est qui operatur et uelle. Ipsam deinde 46 I uoluntatem excitans ad petendum, ad quaerendum, ad pulsandum, dat gratiam pro gratia, perficere scilicet pro bona uoluntate. 32. Postremo quia uita aeterna bonorum operum merces est, ipsam dans coronat dona sua, quae uoluit esse merita nostra. 470 Vide hoc totum in Paulo : Qui fui, inquit, blasphemus, et per-

460

secutor, et contumeliosus. Hic voluntas, sed mala : merita, sed

pessima. Sed misericordiam consecutus sum, ut fidelis essem. Ecce uoluntas bona ; sed uide, unde. Non quia aliquid boni in me praecessit, sed quia eius misericordia me praeuenit.

475

480

Misericordiam enim consecutus sum, ut fidelis essem. Nempe, ut ait beatus Augustinus, ire ad ecclesiam, audire uerbum Dei,

percipere sacramentum Christi, aliquis potest nolens : credere nemo, nisi uolens. Audi et de opere. Plus ?llis omnibus laborauas. Hoccine habes, Paule, quod non accepisti ? immo accepi. Et quidem plus illis omnibus laboraui, won autem ego. 33. Quomodo utrumque uerum ; ego, et non ego ? Non ego, quia non ex me ; non uiribus meis non sapientia mea, non denique meritis meis ; sed gratia Dei. Quid ergo ? Itane, ut liberum tibi tollat arbitrium, destruat uoluntatem, iudicium rationis absumat ? Ab-

ego quia gratia 485 sit ! Dixi, non ego, quia gratia Dei, sed tamen 489 I Cor. 9, 17.

470 I Tim. r, 15.

450 non ozz. B!

453 nam] et IN

448 I Cor. 15, 10.

454 in eis Deus P?

462 ex o. 458 nostri] nostrum B L 471 petcipere sacramentum uolunt. P? nemo] potest a422. D

456 sine] siue IN

465 excit. 463 id uolens LL BL 448 uolens nemo B — Ca D pusp2

26

DE SPEC. CARITATIS, I, 33-35

Dei mecum. Quomodo mecum ? Agens scilicet, ut consentiam operanti, et sic ipse cooperer, et uolens cooperer, ne, si me in-

uito de me, aut per me operetur, non sim qui dicam : Bonum certamen ceriaui ; cursum consummati ; fidem seruaus. Non ergo 490 liberum arbitrium ad aliquod bonum sufficit, sed in ipso, uel

cum ipso, uel per ipsum, Deus multa bona perficit. In ipso,

495

$00

595

quando illud occulta inspiratione ad aliquod bonum erigit ; cum ipso, quando ipsum liberum arbitrium sibi per consensum iungit ; per ipsum, quando Deo cooperante alter per alterum proficit. Refosita est mihi, inquit, corona iustitiae. Quae corona,

nisi uita aeterna ? Refosita est mili corona iustitiae, quam reddet mili Dominus in illa die. 34. Reddet inquit. Ergo, quia redditur, merces est uita aeterna. Merces plane, quia bonum opus praecessit. Bonum enim certamen ceriawi. Sed hoc opus unde? Non autem ego, sed gratia Dei mecum. Merita itaque nostra, Dei est gratia. Propter quae merita dat uitam aeternam ; gratiam pro gratia. Denique reddet unicuique secundum opera sua. Sed illa tantum opera caelesti mercede donantur, quae prius eius munere largiuntur. Nam quod uita aeterna gratia sit, ipsum iterum audi : Stipendium enim peccati mors, gratia autem Dei uita aeterna. Gratia, inquam, uita aeterna, et duplex gratia. Gratia, quia pro gratia data : gratia, quia meritis praeponderat gloria. Nom enim sunt condignae bassiones uius temporis ad futuram gloriam, quae reuelabitur 1n. nobis.

510

CAPITVLVM

XII

Quod mec saluatis mec dammatis liberum arbitrium. auferatur, et quod. gratia mon mási 4n libero arbitrio operetur.

515

520

39. Sed numquid in illa gloria, aut sine uoluntate erimus, qua tanto bono consentiamus ; aut sine ratione, qua hoc bonum nostrum iudicemus ? Ergo nec sine libero arbitrio j non quo ullum malum poterimus ; sed quo illius boni capaces existamus. Non enim pecora aut damnationi obnoxia , salutis possunt esse capacia, utique quia sunt rationis aut ac uoluntatis expertia. Nam infantes quidem, in quibus etsi non malor, tamen gratia est euidentior; in quibus nec ulla sunt merita, licet ob infirmitatem, quae ex peccatiex dono poena accidit, sine libero

et uiuant

et moriantur

arbitrio,

exuti

i

488 II Tim. 4, 7.

494 II Tim. 4, 8.

$05 Rom. 6, 25.

507 Rom.

8, 18.

491 cum ipso oz. B IL, 493 pet o». L. — 494 cooperante] opetante cef. 503 tantum] tamen B Co L, 505 autem] enim R 516 nullum B? 517 damnationis ce/. 519 ac uoluntatis ozz. B Co I, 520 euidentior est Ca

DE SPEC. CARITATIS, I, 35-38 $2

A

tamen hoc, quo impediuntur, carnis inuolucro, nequaquam credendi sunt absque rationali uoluntate aeternae felicitatis, uel debitae damnationis esse participes. 36. E quibus quotquot saluantur, euidentiori fit gratia ; quippe quibus liberum deest arbitrium, cui possint ascribi merita ; caeterum illa mihi uidetur cumulatior, qua et merita donantur et praemia. Igitur in nullo gloriandum, quando nostrum nihil est. Quis enim te discernit, o homo ? Liberum arbitrium ? Ita plane, sed a iumentis, non ab iniustis. Nam

55 A

27

et iniusti liberum

habent arbi-

trium, sine quo non possent esse uel iniusti. Excepto dumtaxat originali peccato, quod alia ratione etiam inuitos quosque constringit, nemo nisi uoluntate iustus, nemo nisi uoluntate potest esse iniustus : ac perinde nec sine libero arbitrio. Sed uoluntatem ad iustitiam sola gratia erigit; in iniustitiam ipsa se deiicit. 37. Porro ubicumque uoluntas ibi et libertas. Ubicumque enim uoluntate est, ibi non cogitur, ut sit necessi-

tate. Habet ergo innatam sibi quodammodo uoluntas liberta-

540 tem, quia nullam potest pati necessitatem. Vis audire quam-

54 A

dam etiam in iniustitia libertatem ? Audi Apostolum : Cun enim serui essetis peccati, liberi fuistis iustitiae. Videsne quod non desit libertas uoluntati, etiam in seruitute peccati? Sed numquid in libertate iniustae uoluntatis iudicium deest rationis; quo id quod uult, discernat ab eo quod non uult : quo sibi commodum uel bonum, uel uoluptuosum iudicet, etiam id quod male uult ? Nam, si utrumlibet horum deesset, posset forte uoluptuosa tantum

55 o

555

560

appetere, carne more iumentorum

sentire, non autem illis rationali quodam iudicio consentire uel dissentire ; quod est liberi arbitrii. Nam quod ratione etiam ad malum abuti possit homo, probat illud propheticum Safientes sunt, ut faciant mala. Nam nec in poenis inferni liberum deest arbitrium, quo uoluntarie, ac per hoc libere a malis dissentiant reprobi quae patiantur ; nec iudicium rationis, quo seipsos accusent et iudicent, quia suis meritis talia patiuntur. 38. Patet, ni fallor, ratio: quod nec gratia liberum arbitrium destruat ; nec liberum arbitrium gratiam minuat. Quomodo enim gratia liberum arbitrium auferat, cum gratia non nisi in libero operetur arbitrio ? Neque enim gratia ista, de qua loquimur, aut in brutis animalibus, aut in rebus operetur insensibilibus ; sed in his tantum, qui praeceptionis, aut

prohibitionis capaces audiunt : Fac hoc, et fac illud et noli hoc, 542 Rom. 6, 20.

551 lerem. 4, 22.

532 iniusti esse B 527 possint ascribi — B' B? D P* P? 523 quo] quod P? 545 541 etiam oz. B? 536 iniustitia D? 533 quod] quae B B! e.c. L 554 548 tantum uoluptuosa P? 546 iudicet] uidelicet B! a.c. discernit IN 557 nec ... atbitrium s./. P? teptobi ozz. cef.

28

56 5

DE SPEC. CARITATIS, I, 38-40

et noli illud. Quae procul dubio non dicuntur, nisi his, quibus inest liberum arbitrium quo possint uelle hoc aut illud. Ut autem bonum uelint, Dei gratia operatur, non liberum des-

'truens

arbitrium,

ut nihil uelint,

sed ad hoc inclinans,

ut

bonum uelint. Quocirca, cum aliquid boni facis non existimes haec tuis uiribus agere ; nec tamen a tua id alienes uoluntate,

quandoquidem uoluntarium.

27 o

non

dicendum

est opus bonum,

CAPITVLVM

nisi sit et

XIII

Ratio, cur non ad bonwm et ad malum liberum arbitrium

aeque sufficiat.

39. Sed dicet aliquis : Assentio iam, et quidem satis probatum est, Dei gratiam ita posse omnia in omnibus operari, ut nihil arbitrii praeiudicet liber!a'i. Sed utrum ita sit, quis nouit? Quae ratio, ut cum nullius adminiculo ad malum egeat, ad bonum sibi non sufficiat ? Et quis est, cui satis non Sit, quod huic assertioni consentiat fides catholica, probet 58 o quotidiana uniuscuiusque bene proficientis experientia, affirment insuper prophetica, simul et apostolica testimonia, et quod his maius est, testetur illa illius ueridici oris sententia qua dicit ; Sine me nihil botestis facere. Porro oculis hac fide purgatis ratio deesse non poterit, aderit intelligentia, lumen se 58 II ingeret veritatis. 40. Videat ergo qui potest, credat qui uidere non potest. Qui uidet, gaudeat, sed humiliter ; qui non uidet, credat, sed perseueranter, quia mis? credideritis, non intellagetis. 7

vA

Videat, inquam, quia cum omnis creatura de nihilo sit facta;

et mutabilis facta, naturali quodam suae mutabilitatis impul-

su, semper ad id, de quo facta est, id est ad nihilum uergit.

Et reuera perfacile est uidere omne quod natura mutabile est, quodam incommutabili indigere, ut non mutetur. Nullum siquidem mutabile in se habet incommutabilitatem, alioquin ne mutabile quidem esset; quanto minus alteri confert ? nullius fulcita praesidio creatura mutetur, quis non vA Si uero facile uideat eam naturalius, ut ita dicam, et expressius ad id,

de quo facta est, impetu quodam necessario commutari? Quapropter ut in inferiora sua mutabilitate non defluat, ut in 583 Ioh. r5, 5.

58? Is. 7, 9.

568 haec tuis] hoc eius B: a tua uol. P? 975 gratia B? 5v? nulli P? ut ozz. Ca 579 probat P? 581 insuper oz. Co B! 582 testatur IN 583 hac] ac B? p? 584 se om. B LL 588 nihilo] mutabili z4Z. I. 589 et mutabilis facta ozz. I, mutabilis] sit 47. B Co 590 id est] idem B! c.r. uidere ... est Jis B? 592 immutabili B Co L 593 immutabilitatem Co habet in se P? 594 ne] nec LL

DE SPEC. CARITATIS, I, 40-42 eo quod est, suam 600

mutabilitatem

I

ad

altiora

auspicio feliciori se subrigat, semper illius eget gratia cuius est creata potentia.

CAPITVLVM

6o

cohibeat, ut

29

XIV

Quid sit inler gratiam, quam jrimi homines in. paradiso, et illam quam habent jraedestinati in| mundo, et quod iuste imputetur homini mala woluntas, licet ad. bonam. obtinendam liberi arbitrii nom sufficiat facultas. 41. Unde et in coelis angelo, et homini in paradiso licet nulla eos coarctaret infirmitas, quibus nulla dominabatur iniquitas, quia tamen uterque mutabilis natura, utrique haec gratia necessaria ; quae utique si collata non esset, excusabiliter uterque peccasset. At, quia ex creante gratia, bona eis erat collata uoluntas ; ex adiuuante gratia, si ipsi uellent, in

615

ea perseuerandi facultas : nulla superest de mutabili natura causatio : cui sustentandae, ac promouendae non deesset diuina bonitas, si eam propria illorum non deseruisset iniquitas. Utrum autem reprobis aliquando etiam nunc talis gratia conferatur, ut et bona eis inspiretur uoluntas ; addatur gratia, qua non desit, si tamen ipsi uelint, perseuerandi facultas, non

audeo praecipitare sententiam. 42. Sane electis, quia maior quam primis in paradiso hominibus, incumbit miseria, maior

625

confertur et gratia : et quo maior impugnat infirmitas, eo uberior praestatur resistendi facultas. Ills enim, ut dictum est, datum nouimus posse perseuerare, si uellent, istis insuper, ut perseuerent. Sed quod, iniqui hominis uitium, si. bonam non habuerit uoluntatem, quam nec propriis uiribus acquirere, nec adeptam suis poterit uiribus retentare ? At qui bonae uoluntatis conditus, cuius est uitio peioratus ? Cur non iustissime ipsa ei impotentia imputetur, quam non Creator ei imposuit, sed cui ipse sua sponte submisit ? Et si forte aequum

630 non

uidetur,

ut hinc culpetur,

si nunc

bonam

non

habeat

uoluntatem, quam quidem habere non poterit si non acceperit; iniustumne, ut imputetur ei, quod acceptam amisit; iniustum ut imputetur mala, qua nullo cogente deliquit?

600 erigat

B Co L

613 facilitas B Co L. IN ; ozz. B* ; add. in zarg. P?

622

629 istis B? 624 iniqui] inquis B' Ca D IN P! — 628 ei creator. — B P? CoL qua] quae ce in qua 633 impuntetuft ce/ sua ozz. B? se sponte B Ca $4. D

3o 655

DE SPEC. CARITATIS, I, 43-45 CAPITVLVM XV Quod iustissima sit etiam baruulorum damnatio. 43. Ad haec, inquis, ratio iustissime illos condemnat,

qui

rationis capaces, nec iudicio eligendi, nec uoluntate carent consentiendi : caeterum paruulos quae ratio addicit damnationi, quos nec creatio malos, nec propria uoluntas fecit iniustos ? 640 Quid enim ? Iniustum aestimas, ut lignum inutile et infructuosum ignis depascat ? Cogita, quaeso, totum humanum genus quasi lignum aridum, lignum infructuosum, lignum in ipsa radice uitiatum, utpote ueneno antiqui serpentis inficiatum, iustissime addictum flammis, igni destinatum, adiudicatum 645 damnationi. Quid ergo ? Ingratum te praebes, o lignum inutile, quod quidam ramusculi a tua praemortua praecisi radice, eripiuntur incendio, quatenus stipiti cuidam fructuoso inserti, pristinae uenustati donentur! 44. Vide lignum illud uiride, lignum uitae, lignum cuius non defluunt folia, cuius omnia 650 facta prosperantur, in ipso suo dulcissimo latere, quod idcirco uoluit in cruce aperiri, ramis, ab illa damnata radice, sola sua

miseratione discretis, dedisse locum ; ut sibi inserti et complan-

tati, et unum cum eo effecti, non sua uirtute, quae nulla est,

sed illius spiritus participatione, reuiuiscant et uirescant, 655 susceptaque pluuia illa uoluntaria, quam segregat Deus haereditati suae, sole quoque diuinae caritatis incalescente, resumpto nouo caelestis gratiae succo, fructus afferant spiritales,

660

supernis nimirum horreis recondendos. Sed relictus sum ego, ait ramus ille inutilis. Relictus plane. Quid causaris? An oculus tuus nequam est, quia ego bonus sum ? 45. Multis quidem

dedi, quod nulli debui ; et tu hinc nequam, hinc inuidus, hinc

665

670

opponis, hinc calumniam struis ? Sed, cum utrosque, inquis, paruulos, par teneat inuolutos damnatio, cur ille eligitur, iste respuitur ? Audi quare. Quia Jacob, inquit, dilexi : Esau autem odio habui. Iniustum clamas. Nwnquid dicit figmentum ei, qui se finxit : quid me fecisti sic? An mon habet potestatem figulus luti ex eadem massa facere aliud quidem vas in honorem, aliud ?n contumeliam. Si ergo homo ex uasis quae facit, quae uoluerit deputat honori, quae uoluerit exponit contumeliae, nec quisquam est qui causetur iniustum, tu calumniaris, si Deus ex uasis, omnibus quidem iustissimae contumeliae expositis, 655 Ps. 67, ro.

660 Matth. 20, 15.

636 Ad] et Co, At D

664 Rom. 9, 13-14.

643 infectum B B! Co L,,

uel infectum ;./. B? Ca uitiataque B 649 folia oz. B? 653 unum effecti P? 656 claritatis Ca 658 recondendis I 639 ille ramus B? 661 tu ozz. B L, 663 par inuolutos pa 668 ergo] facit a47. B! 671 contumeliae oz; P?

DE SPEC. CARITATIS, I, 45-48

3I

quae uoluerit, assumat ; quae uoluerit, relinquat; quae voluerit, in pristinum reformet honorem ; quibus uoluerit, debitam

inferat damnationem ? Si, inquam, figulus in uasis, quae de 675 eodem luto compingit discernendis, ipsa eius uoluntas iustitia

est, quomodo non multo magis in omnibus, quae ex nihilo creavit Omnipotens, discernendis, ordinandis, sumendis, deserendis, saluandis, damnandis, ipsa eius uoluntas summa

iustitia sit ? 46, Ergo miseretur cui uoluerit ; et misericordiam praestat, in quem sibi placuerit; et quem uult obdurat, iustissime deserendo ; et quem uult emollit, piissime miserendo; et quidquid uult facit, nec iniustum aliquid facit, quandoquidem inter iustum et iniustum sola eius discernit uoluntas, quae non est aliud quam ipsa aequitas, nec eius uoluntas ex 685 alia pendet lege iustitiae, sed lex iustitiae ex eius utique pendet uoluntate. Haec diximus, ne iniusta uideatur damnatio paruulorum. Itaque, o homo, noli altum sapere ; sed time. Si enim ramis cum quibus tibi est aequa conditio, par meritum, non parcit Deus, ne forte nec tibi parcat. 47. Vide ergo seueritatem 690 et bonitatem Dei. In his quidem qui deseruntur, seueritatem; in te autem bonitatem, si tamen permanseris in bonitate. Alioquin et tu relinqueris. Porro ut non relinquaris, sed a relictis potius discernaris, noli de te praesumere, noli de Dei bonitate desperare, noli esse negligens ad operandum, noli esse 695 segnis ad orandum cum Propheta, qui ait : Déscerne causam

680

meam, de gente mon sancta. Verum, ut in bonitate hac perseveres, non tibi de tuis uiribus blandiaris, sed de illo praesume, cui item clamat Propheta : Tw, Domine, seruabis nos, et custodis

700

nos a generatione hac im aetermum. llla scilicet generatione, de qua statim subjecit : In circuitu impii ambulant. Hi sunt, qui instar Samson decisis uirtutum crinibus, defossisque scientiae rationisque luminibus, deputantur ad molam, ut deserentes compendium caritatis, circuitum teneant cupiditatis.

CAPITVLVM

XVI

Quod. caritati mihil desit perfectionis.

795

48. Quid tu, o anima mea, satisne es hoc intricata circuitu ?

Caput, inquit, circuitus eorum, labor labiorum vbsorum operiet 687 Rom.

11, 20.

695 Ps. 42, 1.

698 Ps. 11, 8.

400 Ps. 11, 9.

707

Ps. 139, 10.

679 sit] est B? corr. in 678 deserendis] discernendis corr. in zarg. B?, om. P* 689 685 utique pendet — B Co L 681 piissime] misericorditer P? zarg. pet691 manseris B Co LL 690 Dei bonitatem P? B CoL nec tibi 695 adorandum P? 693 potius a relictis P? mansetis ... relinquaftis ozz. B! 4

I

32 eos.

DE SPEC. CARITATIS, I, 48-50 Quod,

quaeso,

huius

laboris emolumentum

? Aliudne,

quam porcorum siliquae ? Nec hinc quidem satietas. Et si 710 forte satietas, qualis? O quam suauior, quam iucundior, quam denique gratior esuries caritatis, quam satietas cupiditatis! Caeterum de beatitudine nulla comparatio, Quanto enim quisque saginatior cupiditate, tanto ueritate inanior, tanto proinde et miserior. Audiens quapropter, o anima mea, 7:5; uituperationem multorum commorantium in circuitu, esto quasi vas perditum, quatenus a temetipsa deficiens, et tota in Deum transiens, nescias tibi uiuere, nec tibi mori ; sed ei qui

pro te mortuus est, et resurrexit..49, O quis dabit mihi hoc salutari poculo debriari, hoc mentis stupore perfundi, hoc 720 Suauissimo lethargo sopiri, ut diligens Dominum Deum meum ex toto corde meo, et ex tota anima mea, et ex omni uirtute

mea, numquam quaeram quae mea sunt, sed quae Iesu Christi ; diligensque proximum tanquam meipsum, non quaeram quod mihi utile est, sed quod alteri. O uerbum consummans et

72; abbreuians

uerbum

in aequitate!

dilectionis,

Verbum consummans,

uerbum

uerbum

totius

caritatis, uerbum amoris,

interioris

perfectionis !

cui nihil potest deesse, verbum abbre-

uians, in quo pendet tota lex et prophetae. O Judaee, quid tantis opus est ? Hic circumcisio, hic Sabbatum, hic hostiae

73o salutares, hic odoriferum sacrificium, hic totius suauitatis incensum. Tene caritatem, et nihil horum deerit ; caritatem

neglige, et nihil horum proderit.

CAPITVLVM De spiritali circumcisione, 755

XVII

quae in caritate continetur.

90. Hic plane non carnalis unius membri

potius

interioris

circumcisio,

exteriorisque

resecans

hominis

uoluptatem,

amputatio,

uera

exstinguens

et

sed

perfecta libidinem,

coercens gulam, cohibens iracundiam, inuidiam penitus euertens, omnium uitiorum generatricem expugnans superb iam. 74o Haec edacis tristitiae stimulos spiritali quada m suauitate contemperans, sequacis acediae occurrit languori. Haec auaritiae pestem liberalitatis grauissimo mucrone confod iens, ab idololatriae uitio animam liberat ac conseruat. Quid, rogo, 921 Matth. 22, 57.

722 cf. Phil. 2, 21.

712 beatitate] B! D P!P? — $14 et o5. B Co L 419 debtriari] uel inebriati is 7arg. B? 920 sopoti Co, sopotari L,, letargico P! 724 uerbum consummatum et breuiatum B, breuians Co 126 interioris ozz. P? *31 deerit] tibi a47. B? a.C. 432 et oz;. P? *35 Hic] Sic P? 940 edaces] cod. omnes excepto Co

DE SPEC. CARITATIS, I, 50-52

33

hac circumcisione perfectius, qua uitiorum membra resecan74; tur, corpus peccati destruitur, protoplastorum exuuies uillosa deponitur, totaque antiquae uetustatis squalor tabesque rejicitur ? Mentem enim, quam dulcedo caritatis oppleuerit, non timor angustat, non libido commaculat, non ira dilaniat, non superbia eleuat ; non coenodoxiae inanis fumus 75» eventilat ; non exagitat furor, nec stimulus ambitionis euiscerat ; non auaritia contrahit, non deiicit tristitia, non inuidia

tabefacit. Caritas quippe won aemulatur ; non agit perperam, non

inflatur, non

est ambitiosa ; non

quaerit quae sua. sunt,

non irritatur, nom cogitat malum, non gaudet super iniquitate. 755 Vides hanc spiritalem circumcisionem

omnium

uitiorum

esse

peremptoriam ; que omnes sensus corporis diuino quodam cultro purificat, oculorum abscidens petulantiam, aurium pruritum eradens, gustus superfluas suauitates propellens, linguae procacitatem detrahens, meretricios odores excludens 76o naribus, tactus perniciosam mollitiem eradicans.

CAPITVLVM

XVIII

Quod uerum Sabbatum ac spiritale in caritate quaerendum sit. 51. Iam quale hoc Sabbatum, aduertat Iudaeus, si tamen uilis homuncio gemens sub sarcina peccatorum, uinculatus 765 retibus passionum, qui certe nihil aut perparum huius dulcedinis degustauit, hinc aliquid loqui potuerit. O si daretur mihi uel modica requies ab exactoribus Pharaonis, ut liceret animam meam dimidia saltem hora in huius silentio Sabbati repausare, profecto in pace in idipsum dormiens silerem, et 770 somno meo requiescerem cum regibus et consulibus, qui aedificant sibi solitudines, et replent domos suas argento. Sed unde misero tanta spes ? Quaeram, quaeram sabbatum istud, si forte desiderium pauperis audias, Domine ; et educ-

tum aliquando de lacu miseriae et luto faecis, dones uel stillulae 775 alicuius experientia uidere, quam magna multitudo dulcedinis iuae, quam, abscondisti timentibus ie, quia non reuelas nisi diligentibus te. 32, Qui enim diligunt te, requiescunt in te : et ibi uera requies, uera tranquillitas, uera pax, uerum mentis sabbatum. Tibi autem Iudaee, unde sabbatum ? Quia, requie78o uit, inquis, Deus die septimo ab omnibus operibus suis. Quid ergo ? in praecedentibus sex non requieuit ? Immo, inquis, 252 I Cot. 15, 4.

746 totusque Co L sabbatum] sit z42. B

9*4 Ps. 39, 3.

$45 Ps. 50, 20.

480 Gen. 2, 2.

756 corp. sensus P? stet IN P!, rabiesque P? 770 consulibus ad. terra B? auertat P? corr. B

763

34

DE SPEC. CARITATIS, I, 52-54

sex diebus fecit Deus caelum et terram, septimo requieuit. Hinc ergo praecipitur tibi uacare. Vacare, inquam, non saltare. O si scires uacare, et uidere quoniam Iesus ipse est Deus, subla785 to certe mox infidelitatis obscuro, reuelata

facie in caritate

perfectum cerneres sabbatismum, nec magnopere iam carnales carnalis tui sabbati epulas affectares, qui ingressus locum tabernaculi admirabilis usque ad domum Dei, in uoce exsultationis et confessionis sonus epulantis, in illud canticum 79e gratulabundus erumperes : Exsultabimus et laetabimur im te, memores uberum tuorum super uinum. Sed et illud Habacuc in cumulum tuae iucunditatis 'assumeres : Ego autem im Domino gaudebo, et exsultabo in Deo Iesu meo.

CAPITVLVM

XIX

795 Quantum dies septimus caeteris braeferatur ; et quod àn eo Dei cariias commendetur.

53. Sed iam septimi diei praerogatiuam paucis aduertamus. Et quidem magnus dies ille, in quo, decussis tenebris, lux Deo iubente resplenduit : magnus et ille, quo aquas interiores 8oo et superiores interiecto firmamento uox diuina discreuit. Pretiosus nihilominus ille quo, aquis Dei uerbo in unum con-

gregatis, terra arida uestitur herbis, uenustatur arboribus, decoratur floribus, fructibus fecundatur. Nec ille inferior, in

quo caelum suis luminaribus adornatur, quibus dierum succes-

805 sus temporum uices, anni cursus, signorum ordines disponun-

tur. Illius quoque quae eminentia, quo aqua animantium genus emittens, partem suis mersit partem transmisit in aera. Nec uacat admiratione quo quadrupedia et serpentia producuntur e terra,

diuersorum gurgitibus, dies sextus, quo demum

810 homo formatus e limo, diuino flatu animatur. At nullus horum

diei septimo uidetur comparandus, in quo nulla quidem naturae creatio, sed ipsius Dei requies omniumque creaturarum commendatur perfectio. Sic enim habes : Combpleuitque Deus die septimo opus suwm, quod fecerat, et requieuit ab wuniuer$1; so Opere quod patrarat. Magnus hic dies, magna requies, magnum sabbatum. 34. O si intelligas. Ni fallor, dies iste non huius uisibilis solis cursu peragitur, non eius inchoatur exortu, nec terminatur occasu ; denique non habet mane, non uespere. Porro de die *84 cf. Ps. 45, 11. $813 Gen. 2, 2

488. Ps. A1:05-

990 Cant. 1, 5.

1782 Deus om. P* . 183 praecipitur tibi — B! NN B? 798 discussis Ca P! p? 802 terra oz. B LL

793 Habac.

5, 18.

790 gratulabundus 7n zzarg. 817 uisibili P?

DE SPEC. CARITATIS, I, 54-56

35

820 primo, si tamen primus dicendus est, non enim eum scriptura primum appellat, sed unum. Sed quomodo, inquis, sequens dicitur secundus, si non iste primus ? Vide ne forte secundo dicatur ille unus, dicatur et tertio, üt uno die sexies repeti-

to senarius nobis numerus commendetur. Verum quoquo modo 825 se habeat ista obscuritas, factum est, inquit, wespere et mane dies

unus. Et infra : Factum est uespere et mane dies secundus. Id ipsum et de reliquis. Puto his uerbis omnium creaturarum mutabilitatem esse signatam, defectum et profectum, initium et finem. De die septimo nihil tale. Non ei ascribitur uespere, non 85o mane, non finis, non initium. Ergo dies requietionis Dei non

temporalis, sed aeternus. Tu paulo ante Deum tibi finxeras temporaliter laborantem, quasi fatigatum temporaliter quiescentem. Hoc non erat Deum cogitare, sed idolum fabricare. 55. Cauendum tibi est ne, non habens idolum in templo Iero835 solymitano, habeas illud in corde tuo. Non aliquid laborans fecit ; quia dixit et factum est. Non fatigatus uno aliquo tantum die requieuit, quia dies requietionis eius aeternus est. Ergo requies eius, aeternitas eius, quod non est aliud quam diuinitas eius. Putaueras eum tibi similem, ideo quasi indigentem 84o aliquid creasse, quo oblectaretur aspiciendo, uel in quo requiesceret fruendo ; idcirco non in aliqua creatura requies eius describitur, ut scias nullius indigentem, sed sibi in omnibus sufficientem, nec creasse aliquid, ut suae consuleret egestati, sed ut satisfaceret suae plenissimae caritati. Porro 84; creauit ut essent omnia, sustentat, ut maneant, quae manent

omnia, ipse ad debitos fines perducit uniuersa. Nec id agit ulla necessitate, sed sola sua suauissima uoluntate. Denique attingit a fine usque ad finem fortiter, praesentissima et omnipotentissima

maiestate,

sed disponit

omnia

suauiter,

quietus

85o semper et quiescens in sua placidissima caritate. 56. Ipsa sola incommutabilis et aeterna requies eius, aeterna et incommutabilis tranquillitas eius, aeternum et incommutabile Sabbatum eius. Ipsa sola causa cur creauit creanda, regit regenda, administrat administranda, mouet mouenda, promouet promouen-

855 da, perficit perficienda. Ideo aptissime ubi eius requies comme-

moratur, ibi omnium rerum perfectio demonstratur. Caritas enim eius, ipsa est uoluntas eius, ipsa est et bonitas eius : nec hoc totum aliud quam esse eius. Hoc est enim ei in sua dulcis825 Gen. 1, 5.

826 Gen. r, 8.

848 Sap. 8, r.

824 nobis 823 ille] dies D 822 secundo] secundus P? 838 834 cauendum] est a7. B! requietionis dies P? 847 uoluntate 846 agit id B? prius quo] quod P? 850 semper quiescens B? catitate add. in marg. B Pp?

830 numerus — L quam] nisi P^ ^ $40 denique ... oz. B? sola] oz. B? Ca D P*

36

DE SPEC. CARITATIS, I, 56-57

sima caritate, in sua placidissima uoluntate, in sua abundantis-

sima bonitate, semper quiescere, quod semper est esse. Quocirca, sicut diebus sibi succedentibus et quasi uices suas mane

860

ac uespere

uariantibus,

in quibus creata

narrantur

omnia,

creaturae mutabilitas designatur ; sic die hoc, die cui nihil aduenit, nihil praeterit, nihil succedit, qui nec initio angusta86 II

tur, nec fine concludatur, ipsa eius aeternitas non immerito

commendatur, in qua eius requies aptissime describitur, ne indigens aut laborans aliquid creasse putetur. Sed cur ibi senarius numerus, hic septenarius ? Et hinc accipe, quale possumus, documentum.

:

CAPITVLVM

870

XX

Cur senarius mumerus in. Dei opere, seplenarius in eius requie commendetur. 97. Senarius sane numerus perfectionem maximam continere uidetur. Ex omnibus quippe suis partibus constat, nec eas

875 excedit.

Partes eius sunt unum,

duo, tres. Nam

si quaeras,

unum quota pars sit senarii, respondetur sexta ;quota duo, responderi potest, tertia; quota tres, respondetur media. Tam in senario nullus alius est numerus, de quo posset respon-

deri, quota sit eius. Omnes igitur partes senarii, unum,

duo,

880

tres. Hos coniunge, nec plus nec minus inuenies quam sex. Is ergo numerus in mundi creatione seruatus est, ut in uniuersitate creaturae nihil superfluum, nihil aestimes imperfectum. Porro septenarius numerus in Dei requie dedicatur. Requiem

885

diligit Filiwm ; et omnia monstrat ei quae ise facit. Et iterum : Sicut ego Patris mei mandata seruaui,et maneo in eius dilectione.

Dei

eius diximus

caritatem.

Nec

immerito.

Pater,

inquit,

Et ipse Pater : Hic est, inquit, Filius meus dilectus, in quo mihi

890

complacui. Haec mutua mus, gratus complexus, Filius repausat in Patre babilis requies, sincera

Patris Filiique dilectio amor suauissicaritas beatissima, qua Pater in Filio, : haec plane, haec utriusque imperturpax, aeterna tranquillitas, incompara-

bilis bonitas, unitas indiuisibilis: hoc utriusque unum,

immo

in quo uterque unum, dulce, suaue, iucundum, sanctum dicimus Spiritum : qui et idcirco creditur hoc sibi uocabulum 895 proprie assumpsisse, quod esse constat utriusque commune. 884 Ioh. 5, 20.

886 Ioh. 15, 20.

888 II Petr. 1, 17.

$59 plenissima B Co L 861 sibi oz;. DP? 863 creaturae] maturae B? c.r. 866 ne] nec Ca 867 cur] cuius B? 875 tres] tria Ca 879 quota] pats add. B CoL 880tria Ca $93 uterque] utrique B Co LN. 898 proprium uel proprie B utrisque B! B?

DE SPEC. CARITATIS, I, 58-60

37

98. Nam cum Pater et Filius uterque sit Spiritus, uterque sanctus, hic tamen qui utriusque est, caritas scilicet et unitas

consubstantialis amborum, proprie dicitur Spiritus sanctus. Qui licet sit unus, et cum Patre et Filio unum, propter septi9oo formem tamen gratiam, quae ex illius fontis plenitudine creditur emanare in Scripturis septenario numero designatur. Unde et in lapide uno, iuxta Zachariam, septem cernuntur oculi : et secundum Apocalypsim, septem sunt spiritus ante thronum Dei. Vides ergo quanta praestantia caritatis, in qua 9o; omnium Creator et rector perenne quoddam et ineffabile Sabbatum sabbatizat. CAPITVLVM

XXI

Quod in omnibus creaturis quoddam uestigium diuinae caritatis appareat : et ideo quast ad. Sabbatum, id est ad. requiem, 910

omnaa tendant.

59. Porro si omnem creaturam a prima usque ad nouissimam, a summa usque ad imam, a summo angelo usque ad minimum uermiculum subtilius contempleris, cernes profecto diuinam bonitatem, quam non aliud dicimus, quam eius cari915 tatem, non locali infusione, non spatiosa diffusione, non mobili

discursione, sed substantialis praesentiae stabili et incomprehensibili in se permanente simplicitate omnia continentem, omnia ambientem, omnia penetrantem, ima superis coniungentem,

contraria

contrariis,

frigida calidis,

siccis humida,

92o lenibus aspera, duris mollia, concordi quadam pace foederantem ; ut in ipsa creaturae uniuersitate nihil aduersum, nihil possit esse contrarium, nihil quod dedeceat, nihil quod perturbet, nihil quod ipsam uniuersitatis pulchritudinem decoloret, sed in ipsius ordinis tranquillitate, quem ipsi uniuersitati 925 praefixit, cuncta quasi tranquillissima quadam pace quiescant. Unde id quod tumescens foras ordinem excedit diuinae bonitatis, excipitur mox ab ordine eius inuictissimae potestatis, ut quamquam in se inquietum sit et inordinatum, tran-

quillitati tamen ipsius uniuersitatis non modo non obsit, sed 93o etiam prosit plurimum, dum comparatione eius, quae pulchra sunt pulchriora, quae bona sunt iudicantur esse meliora. 60. Hinc est, quod singula quaeque ad suum ordinem tendunt, sua loca petunt, 902 cf. Zach. 3, 9.

extra ordinem

suum

inquieta sunt,

903 Apoc. r, 4.

900 gratiam ad4. im zrg. P* 912 imam] unam B! 913 cernes] canes B! corr. in "arg. 923 nihil] sic P? 928 sit oz. B 929 absit P? 931 indicantut B Co L

38

DE SPEC. CARITATIS, T; 60-62

ordinata quiescunt. Nam si lapidem libres in aera, nonne mox quasi uim passus proprio pondere se deponit ad solida, ibi tantum requiem habiturus, ubi nec deflectet in latera, nec in ima solidi alicuius oppositione labatur. At si oleum caeteris suffundas liquoribus, continuo suae deiectionis impatiens penetrat ad superna, nec alias deponit conatum, quam caeteris 940 supereminens ordinis sui quiete potiatur. Quid olera, quid arbusta ? Nonne quo feracius uberiusque fructificent, haec solidiorem, haec molliorem, haec pinguiorem, haec argillosam, haec arenosam quasi appetunt terram ? 61. Quae cum fuerint

secundum naturae suae ordinem posita uel transposita, plantata uel transplantata, nihil se ulterius affectare, ipsius incrementi sui uoce testantur. Denique si singula quaeque corpora diligenter attendas, cernes nimirum singula suis constare partibus; partes partibus quasi unitatis quodam uinculo colligari, ordinem suae seruare naturae, in eo quasi quadam 950 pace quiescere ; ita ut si uelis ab eo modo, in quo quaeque res est, eam transferre, pax partium quodammodo pertuibetur, donec adductae in eum quem uelis modum, quadam iterum assumpta tranquillitate quiescant. Porro animantibus irrationalibus quis labor est tueri salutem, uitare perniciem, carnaquaerere satietatem, qua adepta, cum 95 vA lium appetituum nihil habeant ultra quod appetant, conquiescunt. Rationis quippe scientiaeque expertia, quod sensum carnis excedat, ne appetere quidem possunt. 945

CAPITVLVM 960

96 A

Quod rationalis creatura nonnisi im beatitudinis adeptione quiescit, el quare cum. beatitudinem. optet, wiam tamen qua eam obtineat, mira infelicitate vejugiat. 62. Tibi enim, o anima rationalis, prae caeteris animantibus haec praerogatiua seruatur, quo te sensibus carnis emergens, ad altiora contendas ; nec aliquando saties appetitum, donec ad id quod est summum, id est quod optimum, id quo nihil superius, nihil excellentius, felici curiositate peruenias. Ubi-

cumque 970

XXII

infra substiteris,

tametsi

altum,

tametsi

magnum,

tametsi iucundum iudicetur, misera procul dubio remanebis. Misera, quia indiga. Indiga, quia restat quod petas; restat ad quod anheles, restat postremo ipsa beatitudo, ad quam appetendam animam rationalem uis quaedam naturalis impellit. Quocirca cum omnes homines beatos esse uelle singu935 deponit] posuit P? 940 sui] suae P? 943 appeterit B B* Co I 944 uel transposita oz;. P? plantata 244. in zarg. B? 948 partes partibus oz; B 957 expettia] experientia P? 971 anhelas B?

DE SPEC. CARITATIS, I, 62-64 lorum

testis sit conscientia,

cum

haec

uoluntas

39 ullomodo

nequeat aboleri, patet rationalem creaturam optatam omnibus requiem nonnisi in beatitudinis adeptione sortiri. 63. Proinde deploranda satis est miseri hominis caeca peruersitas ; qui cum beatitudinem uehementer exoptet, non modo non agit, quibus adipiscatur optata, uerum proniori affectu ea commit980 tit, quibus miseriam magis accumulet suam. Quod, ut mea fert opinio, nequaquam ageret, nisi hinc eum falsa quaedam felicitatis imago deluderet ; hinc uerae miseriae similitudo terreret. Nam pauperiem, luctum, famem, sitim quis non uideat miseriae fore non modicam portionem ? Quibus tamen plerum985 que uera miseria praecauetur, aeterna beatitudo conquiritur. Beati enim bawperes, ait lesus, quoniam uestrum est regnum caelorum. Beati qui lugetis, quoniam consolabimini. Beata, qui esuritis munc, quia saturabimini. Pauperies ergo aeternis

975

diuitiis muneratur, luctus aeterna iucunditate mutatur, esudiuitias 950 rienti satietas aeterna seruatur. Haec enim omnia, scilicet, iucunditatem, satietatem, beatitudini non deesse

nemo qui dubitet. Verum quia reprobum quemque in qualiscumque suae uoluntatis affectu species quaedam iucunditatis eludit, in desideriorum

995

IOOO

1005

expletione delectatio falsa dissoluit,

ignorans miser quanta sit electis et in pressuris consolatio, et in spe gratulatio. 64. Perhorrescit quidem eam, quae in facie paret, infelicitatis effigiem, sed sub felicitatis colore ueram excipit infelicitatem, falsam iucunditatem, quae uerum dolorem non effugit, ei miseriae praeferens, cui uera beatitudo succedit. Non secus quam si aeger quispiam salutem uehementer exoptet, sed ob praesentem molestiam refugiat sectionem, adustionem exhorreat, ac praesenti quadam suauitate pellectus olei fomenta requirat, quanquam morbus eiusmodi sit, ut hac magis lenitate feruescat, nec sine adustionis sectionisue dolore lentescat. Sic miser homo sic uel deceptus, dum putat felicitatem esse, quae non est, uel praesentium suauitate illectus, quae falsa est ; et seipsum miseriae addicit,

IOIO

et beatitudinis appetitum non amittit, ac perinde infelici circuitu laborans, nunquam quiescit. Enimuero cum anima rationali solus sit superior Deus, par angelus, caetera omnia reinferiora iudicentur, quid dementiae tam uicinum, quam ? licto superiore, in his quibus ipsa fit melior, requiem aucupari

986 Matth. 5, 5.

987 Matth. 5, 5.

988 Matth. 5, 6.

992 qualiscumque] qualencumque effectum Co 9:4 nullo modo B! B? IN 1001 exoptet 997 sub oz. P? 993 effectu P! P? qualicumque B! C P 1004 sectionis cum targ. in corr. Bt quoniam m] quanqua 1003 uehem. P? 1012 melior fit P? adustionisue B Co L

40

DE SPEC. CARITATIS, I, 65-66 CAPITVLVM

IOIS

IO20

XXIII

De jraerogatiua vationalis creaturae : et quod requies, quam naturaliter appetit, nec in salute corporis, nec im mundi huius sit quaerenda. diuitiis.

65. O mirabilis creatura, solo Creatore inferior, quo te deicies ?Mundum amas ? Sed ipsa es mundo superior. Solem miraris ? Sed ipsa es sole lucidior. De caeli huius uolubilis situ philosopharis ? Sed tu caelo sublimior. Secretas creaturarum

causas rimaris ? Sed te nulla creatura secretior. Dubitas, cum tu de his omnibus iudices ; de te autem nihil horum ? sed si

uelis iudicare, noli tamen amare. Sed nec ipsum iudicare ama. Ipsum ama, qui his omnibus te praeposuit, non submisit.

1025 Praeposuit, non ut ex his tu beatior, sed ut esset quo tu esses

superior, subiciens tibi omnia

ad cumulum

honoris, se tibi

seruans ad fructum beatitudinis. Quid ergo sequeris fugitiuas pulchritudines, cum tua ipsius pulchritudo nec senectute marcescat, nec paupertate sordescat, nec palleat aegritudi ne, 1030 nec ipsa saltem morte depereat ? Quod quaeris, quaere ; sed noli ibi. Quaeris, ut uoluntati tuae nihil desit, et sic requiesca s. Hoc ergo quaere. Ubi, inquis ? Noli in salute corporis ; quae si Sic ametur, ut in ea requies ista quaeratur, cerne, si desit, quanto labore acquiritur, quam poenali exitio poenalis ple1035 rumque morbus expellitur. Porro si adsit, quanta necesse est cura seruetur, quot ei insidiantur morbi, quot febres, quot pestes, quot denique mortes. 66. Ouid ergo ? Numquid in diuitiis ? Sed acquirendis, quae sollicitudo in seruandis, quis quis labor in timor ne amit1040 tantur, quis dolor si delabantur . Auxisti pecuniam, et timorem nihilominus auxisti. Timetur potens, ne auferat ; timetur latro, ne minuat ; timetur seruulus, ne perdat. Deinde quam crebro id quoque eueniat, quod quidam sapie ns ait : Diuitiae conseruatae in malum domini sui, quis dixerit ? Magis ergo 1045 requiescit pauper. Vacuus enim uiator et nudus , ut quidam ait, non timet latronis insidias. Secur us a nocturnis furibus dormit pauper, etsi claustra non munia t. Inde est et illud poeticum : Cantabit uacuus coram latrone 1050 Caeterum mordaces diuitum curas quid wiator. am sapiens satis ele1044 Eccle. 5, 12.

1018 mundo] solo P?

1049 Iuvenalis, $27. x, 22

1022 his 242. n z;arg. B? 1024 te his P? 1025 esset 1031 ibi] tibi B Co IL 1032 si] sic D 1033 ista] bis D exp. 1039 quae ... seruandis oz. Co 1040 dilabuntur P? seruus B Co IL 1042 1047 muniantur P? 1050 satis oz. I, quo] essent quibus B

DE SPEC. CARITATIS, I, 66-69

4I

ganter irridens : Satwritas, inquit, diwitis nom sinit eum. dor-

mire. Quod licet ad litteram plerumque contingat, ut diues quispiam saturatus ad nauseam, dum praegrauato stomacho

se colligit ad quietem, crebris ructibus excitetur ; intelligen105; dum tamen dictum de illo potius somno, de quo sponsa gloriatur in Canticis:

Ego, inquiens, dormio, et cor meum

wigilat.

De quo et Psalmista : In face in idipsum dormiam et requiescam. 67. Hic est somnus, in quo sopitis sensibus carnis ac 1060 temporalibus curis a penetralibus sui cordis extrusis, sancta anima in Dei suauitate quiescit, gustans et uidens, quam dulcis est Dominus, quam beatus omnis qui sperat in eo. Hoc ergo somno absit, ut diuitem quempiam aestimes consopiri, qui semper lucris inhians, quo plura congesserit, eo inexplebiliori 106; ingluuie non habita concupiscit. Vnde Salomon : Awarus, inquit, 20n satiabitur becuniis ; et qui amat diuitias, fructum mon

capiet ex eis. Qui propheticum quoque illud maledictum incurrit : Vae qui congregat non sua. Statimque idem metallorum eius subsannans congeriem : Vf quid aggrauat contra se densum 1070 [utum ?

CAPITVLVM

XXIV

Quid sit inter diuites electos et reprobos. 68. Notandum sane quod non ait Salomon : Qui habet diui-

tias, sed qui amat, inquit, diwitias, fructum mon capiet ex eis.

1075; Nam profecto electi quique, etsi forte diuitias habeant, non tamen eas amant, proinde nec in his requiem quaerunt, sed audientes Apostolum praecipientem diuitibus, wow swperbe sapere nec sperare in incerto diuwitiarum, sed facile tribuant, communicent, thesaurizent sibi fundamentum bonum, ut ap108» prehendant ueram uitam, ex suis diuitiis non modicum fructum accipiunt, audituri nimirum a Domino : Venite, benedicta Patris mei : esuriui enim, et dedistis mihi manducare, etc.

69. Hi sane non laborant in diuitiis acquirendis, timentes illud Apostoli, quia qui uolunt diwites fieri, incidunt in laqueum

1085 diaboli, hos in conseruandis cassa sollicitudo non cruciat, spon-

sionem Domini altius recitantes, qui et sollicitudinem prohibet, et necessaria spondet. Nolite, inquiens, solliciti esse dicentes : 1065 1062 Ps. 35, 9. 1057 Ps. 4, 9. 1056 Cant. 5, 2. 1051 Eccle. 5, 11. 1078 I Tim. 6,17. 1074 Eccle. 5, 9. 1068 Habac. 2, 6. Eccle. 5, 9. 1084 I Tim. 6, 9. 1082 Matth. 25, 55.

1064 inexpletioris Cz 1063 absit] assit LL 1069 quid] qui ait 247. Co L non ozz. B!

1065 inquit oz. 1085 quassa P?

B Co LL

1068

42

DE SPEC. CARITATIS, I, 69-71

Quid manducabimus, aut quid bibemus ? Et paulo post : Quaerite primum regnum Dei, et iustitiam eius, et haec omnia adicientur

1090 uobis.

1095

Postremo

harum

amissione non murmurant,

immo

et

rapinam bonorum suorum cum gaudio suscipiunt, considerantes se habere meliorem et manentem substantiam. At peruersis in contrarium cedit. Dum enim rationalis animae appetitum, cui solus Deus satis est, uilissima mundialium rerum copia existimant posse sopiri, quia quantarumlibet rerum ingestione pro-

ficiunt, nec ad modicum curis se infelicibus exuunt, nec labo-

IIOO

1IOS

rem aliquando deponunt : et tamen, quod miserius est, talium rerum quaestu uana caecitate tumescunt. Et haec quidem in praesenti ; at quis horum finis? 70. Vltima eorum uerba quae sacra Scriptura non tacet, potius audiamus : Dicent, inquit, inler se poenitentiam agentes et prae angustia spiritus gementes ; eorumque uerba subnectit, in quibus sunt haec : Lassati sumus ?n wia niquitatis el perditionis, et ambulauimus uias difficiles : uiam autem Domini ignorauimus. Quid nobis jrofuit superbia, et diwitiarum iactantia, quid contulit nobis ? Transierunt omnia

uelut umbra, et tanquam muntius jraecurrens, et tanquam nauis qua pertransit fluctuantes aquas, cuius, cum praeterzerit, non est uestigiwm inueniri ; ita et nos nati continuo desinimus esse ;

IIIO

IIIS

el uirtutis quidem mullum signum ualuimus ostendere ; in malignitate autem nostra consumpti sumus. Talia dixerunt in inferno,

qui peccauerunt, quoniam spes impiis tanquam lanugo est, quae a uento tollitur, et tanquam spuma gracilis quae a $rocella dispergitur, e tanquam fumus qui a uento diffusus est ; e tanquam memoria hospitis unius diei braetereuntis. We ergo haec requies et hoc Sabbatum uidetur esse quaeren-

um.

CAPITVLVM

XXV

Quod nec in mundiali amicitia requáes sit quaerenda. II20

11. Sed amare, inquis, et amari, quid tranquillius? Siqui-

dem in Deo, et propter Deum, non improbo, immo

et probo

plurimum. At si secundum carnem uel mundum, cerne inuidiae, quot suspiciones, quot zelantis animi urentia quot flagra quietem mentis excludunt. Quod si nihil horum eueneri t, mors quam omnes experiri necesse habent, hanc dirimet unitatem, 1088 Matth. 6, 51.

13-15.

Matth. 6, 53.

1100 Sap. 5, 5.

1102 Sap. 5, 7-10;

1095 rerum] temporalium add. B Co L 1096 exuunt] eximunt B? a.c. 1109 quidem ;./. P1 signum ad4. n zzarg. B? 1115 sabbatum ... requies P! a, 1120 et ozz. B I, alt. et om. BL

DE SPEC. CARITATIS, I, 71-73

43

112; dolorem uiuenti, poenam importabit discedenti. Quanquam et in hac uita inter amicissimos graues inimicitias obortas nouimus. Sane de ea, quae inter bonos est, dilectione, alias disse-

remus. CAPITVLVM 1130

XXVI

Quod. nec 1n corporis uoluptate, nec yyundi potentia requies 4nueniatur.

72. Compellimur quasi naeuum quemdam huic operi inserere, de carnali scilicet uoluptate sermonem, de qua tacendum quidem foret, nisi plerosque quasi exutos homine, beluina 1155 quadam similitudine adeo cerneremus

indutos, ut in uentris

eorumque quae sub uentre sunt uoluptate, omnem uitae suae fructum aestiment collocandum. Ne quis ergo existimet in his mentis suae requiem esse quaerendam, paucis hinc dicendum. Quid enim peruersius, quam rationalis mentis bonum in i140 uentris ingluuie collocare, ac id quod praecellit in homine, uilissimae cuidam carnis suae portioni substernere, maxime cum se in his a stolidissimis beluis nihil uideat posse differre? Denique et fames cruciatum, et satietas fastidium parit. 1144) Nam etsi uoluptati satisfaciat, necessitatis metas excedat, necesse est ; si autem naturae modum excesserit, dolorem cor-

poris uitare impossibile est. Porro libidinum sordibus oblectari, ac instar immundissimae suis in coeno turpitudinis uolutari, sicut nihil turpius, nihil foedius, nihil magis erubescendum, i1 nihil tam confusione dignum, ita profecto nihil magis inquietum, nihi] ita omni quiete ac tranquillitate uacuum. Nam de eius foeditate quid dicendum cum haec sordidissima lues et carnem contaminet, et mentem effeminet, ac quidquid in animo honestum, quidquid decorum, quidquid denique uirile 1155 est obruat pariter et euertat.

73. Et quidem cum caetera uitia plerumque se quibusdam uirtutum tegumentis obpallient, ac perinde non modo ad humanos non erubescant, immo et intumescant aspectus; haec sola in prima fronte tantum sui praefert horrorem, ut t, 1160 ea maxime hora qua etiam carnem perstringit ac sibi uindica humano s membri ipsis et Nempe . refugiat nter ueheme oculos corpori a sapientissimo Creatore honeste insertis, ob sui obscoenitatem tantum turpitudinis ingessit, ut is qui ea maluit 1138 requiem 1137 fructum in zarg. B? 1132 operi] corpori B! B? D N P* uolutari] 1148 D* oz. naturae 1146 P* oz. his ... 1143 cum p^ 1158 tumescant B Co L 1150 dignum confus. P! a.c. uoluptati B! B? Co a.c. 1163 obscenitatem] obceci1160 prostringit P? 1159 prima] sui a4. P! a.r. tatem Co

44

DE SPEC. CARITATIS, I, 73-76

cernere quam reuerenter obtegere, aeterna patris maledic116; tione mulctetur ;quibus autem horum nuditas uerecundiae notam incussit, benedictionis perpetuae gratia munerentur. Nec mirandum, iam triumphante ac ubique coruscante illa mollitiei debellatrice cruce lesu, huius passionis colluuiem proditam ac nudatam, cum in illa daemonicola plebe, in qua

1170 callidissima daemonum factione falsorum deorum flagitia pro sacris colebantur, pro eorum quasi reuerentia in theatris saltabatur, nec saltem sub spurcissimo Ioue spurcus quisquam notam aliquando confusionis exuerit. Nam et ab ipsis adulterorum deorum cultoribus et adulterium puniebatur, et castitas 117; plurimum laudabatur. Quid ergo his agendum qui Virginis filium ac uirginitatis colunt auctorem. 74, Cauendum est profecto ne cuiquam id eueniat, quod de quibusdam ait propheta : Compuíruerunt iumenta in stercore suo. Quibus uerbis proprie satis finem modumque huius spurcissimae passionis expressit ; 1180 eum quem luxuriae Charybdis absorbuit, carnis suae colluuione quasi proprii stercoris egestione asserens esse corruptum, ut eum non modo exstinctum aestimes, uel absorptum ; sed

instar sepulti cadaueris immundissimi pruritus sanie profluente putrescentem sentias et fetentem. 1:8; — 19, Necesse est ergo mentem, cui nequam hic spiritus insederit, quibusdam furiis agitari, et ignitis luxuriae stimulis impetitam, ad quaeque flagitia ebriam et uagabundam, soluto freno totius honestatis impelli, restinctoque semel conceptae passionis incendio, in aliud nihilominus aestu uehementiore suc-

1190 cendi. Perabsurdum est ergo in huiusmodi uoluptate rationalis mentis requiem aucupari, praesertim cuma diuina. iustitia nunquam maior poena in praesenti uita legitur irrogari, quam cum propriis desideriis quilibet traditur maculandus, dicente Scriptura : Et non audiuit populus meus uocem meam ; 1195 et Israel non intendit mali : et dimisi eos secundum desideria cordis eorum. Et Apostolus manifestius de his qui commutauerunt gloriam Dei in 1dola : Propter quod, inquit, £radidit illos Deus wn. desideria cordis eorum im immunditiam, ut contumeliis afficiant corpora sua in semetipsis. Non quod eos Deus quasi malo1200 rum incentor ad haec probra compulerit, sed quod ab eo iustissime derelicti haec facinora uitare nequiuerint. 16. Supprimo multa silentio, quae mihi contra hanc immundissimam luem animo suggeruntur, uerens nimirum pudicis si"

1178 Ioel 1, 17.

1194 Ps. 80, 12.

1197 Rom. r, 24.

1172. 1173 et oz. B L, 1182 modo] esse a44. B 118? impetitum B! B* Co I, 1188 conceptae 5.7. P? 1192 legimus B B! e.c. B? Co I, 1198 afficiatur B?

aestimes extinctum B? DD 1189 uehementiori B?

DE SPEC. CARITATIS, I, 76-77

45

mos oculos tuos, mi amantissime et desideratissime cui prae120 Sens opusculum destinaui. Videor enim mihi quasi cernere pudoratam faciem tuam ad haec quae scripta sunt, honestae uere cundiae nota perfundi, ac suauissimo oculorum nutu mihi silentium imperare. Noui enim illud castissimum pectus tanta caritatis suauitate perfusum, ac suaue olentis pudicitiae refer12:10 tum floribus tam caelestem ac diuinum spirare odorem, ut huius colluuionis fetorem saltem audire onerosum sit. **. Proinde ad alia transeuntes, de aurium oculorumque ac caeterorum sensuum uoluptate, de dominatu ac potentia, ille rex ditissimus, potentissimus, sed sapientissimus, Salomon

1215 uidelicet consulatur ; immo in ipso ipsa sapientia intentissime audiatur. Primo igitur ex sua, siue aliorum persona pronuntians : D2xt, inquit, ?n corde meo : Vadam et affluam delicuss, et

fruar bonis : Et infra : Aedificau? domos, blantawi uineas, feci hortos et bomaria, et conseui cuncti generis arboribus. Multaque 1220 huiusmodi addens, adiecit : Possed? seruos et ancillas, et familiam muliam nimis. Coaceruaui mihi argentum et aurum, subsiantias regum ei prowinciarum. Et cum de aurium uoluptate addidisset : Fec? mih? cantores et cantatrices ; post pauca subiunxit : Quidquid desiderauerunt oculi mei, non negaut eis ; mec 1225 brohibui cor meum,

quin omni uoluptate frueretur, et oblectaret

se in his quae paraueram. Quid rogo delicatius ? Quid suauius ? Quid secundum hanc uitam iucundius ? Sed audi, quia nihil uanius. Cumque conuertissem me, inquit, ad cuncta opera et labores meos, (n. quibus frustra sudaueram,

uidi in omnibus

1230 4amitatem. et afflictionem. spiritus, ek nihil permanere sub sole. Ideoque generalem sententiam praemiserat, dicens : Vid? cuncta quae fiunt sub sole, et ecce omnia uanitas et afflictio spiritus. Addamus et illam Saluatoris nostri sententiam : Omnis qui facit peccatum, seruus est peccati. Coniungantur ergo haec tria, 125 Vanitas, seruitus et afflictio spiritus. Vbi igitur requies, ubi Sabbatum, maxime cum lex dicat : Nwllum opus seruile facielis in eo ? Certe omnis qui facit peccatum seruus est peccati. Vbi ergo ab hoc seruili opere certa uacatio, ubi cauetur huius seruitutis contagio, ubi fit uera et perfecta sabbatizatio ? 1240 Denique est iustus super terram, qui non peccet ? Porro in iniquitatibus conceptus sum, et in peccatis concepit me mater mea, ait sanctus Dauid. 1217 Eccle. 2, 1. 1224 Eccle. 2, 10.

1218 Eccle. 2, 4. 1228 Eccle. 2, 11.

1220 Eccle. 2, 7. 1233 Ioh. 8, 34.

1223 Eccle. 2, 8. 123* Leu. 25, 8.

1214rexille P? —poten1212 oculorumue D P! P?, oculorum B? — acom.P? tissimus] delicatissimus add. B? — 1215 intentissime ozz. P? — 1219 atboris geneti1233 nostti 1226 ptaepataueram B 1222 uoluptate aurium B? bus L peccet] super 1240 denique] non a4. ce/. 1235 igitur] ergo B? om. B* terram add. P?

46

DE SPEC. CARITATIS, I, 78-79 CAPITVLVM

1245

XXVII

Quod caritas sit illud dugum suaue, sub quo uera requies, quasi uerum Sabbatum inuenitur. *8. Audiamus quapropter eum qui ait : S? «os filius liberauerit, tunc uere liberi eritis. Ipsum, inquam, audiamus uocantem, clamantem, et ad requiem et ad Sabbatum laborantes inuitantem : Venite, inquit, ad me, omnes qui laboratis et onerati

1250 &SLis, el ego uos reficiam. Ecce refectio, quasi sabbati praeparatio. Iam ipsum Sabbatum audiamus : Tollite iugum meum super uos, el discite a me, quia mitis sum et humilis corde, et

inuenielis requiem animabus uestris. Ecce requies, ecce tranquillitas, ecce Sabbatum. Et ónuenietis requiem animabus ues1255 iris. Iugum enim meum

suaue est, el onus meum

leue. Prorsus

iugum istud suaue est, et onus leue, ideo inuenietis requiem animabus uestris. Iugum istud non premit, sed unit; onus istud pennas habet, non pondus. Iugum istud caritas est, onus istud fraterna dilectio est. Hic requiescitur, hic sabbatizatur,

1260 hic a seruilibus operibus uacatur. Denique caritas non agit perperam, non cogitat malum ; et dilectio proximi malum non operatur. Vides, Iudaee, ubi Sabbatum, in quo etsi contingat non quidem ex caritate, sed ex infirmitate aliqua peccati subreptio, quia tamen caritas operit multitudinem peccatorum, non perit

1265 Sabbati feriatio. Et merito septimo die haec uacatio dedicatur,

quia caritas Dei diffusa est in cordibus nostris, per Spiritum sanctum, qui datus est nobis. Porro septenario numero Spiritum sanctum significari, iam superius diximus.

CAPITVLVM 1270

XXVIII

Exemplum de seipso, et sua comuersione.

?9. Ecce, dulcis Domine, perambulaui mundum, et ea quae in mundo sunt, quia quidquid in mundo est (ait ille arcanorum tuorum conscius), aut concupiscentia carnis, aut concupiscentia oculorum, aut superbia uitae. Quaesiui in his requiem

127; infelici animae meae, sed ubique labor et gemitus, dolor et afflictio spiritus. Clamasti, Domine, clamasti, uocasti, terruisti, 1247 Ioh. 8, 56. L1,$30:

1249 Matth. rr, 28.

1260 I Cor. 15, 4.

1251 Matth. 11, 29.

1266 Rom. 5, 5.

1255 Matth.

1249 et clamantem P? 1255 2/7. meum oz. Co L 1257/8 istud ... pondus om. P* 1259 est add. marg. B? 1260 caritas oz; P? 1265 uocatio B? 1266 uestris B? 1267 uobis B? 1268 sanctum oz. B 1243 concupiscentia catnis ozz. B

DE SPEC. CARITATIS, I, 79-80

47

rupisti surditatem meam ; percussisti, uerberasti, uicisti duritiam meam ; obdulcuisti, sapuisti,. prodidisti amaritudinem meam. Audiui, sed heu, sero, clamantem : Venite ad me omnes 1280

qui laboratis et onerati estis. Et ego : Operi, inquam, manuwm tuarum porriges dexteram. lacebam enim pollutus et obuolutus, ligatus et captiuatus, irretitus uisco tenacis iniquitatis, oppressus mole inueteratae consuetudinis. Itaque intendi meipsum,

1285

expaui propriam effigiem meam ; terruit me tetra imago infelicis animae meae. Displicebam ipse mihi, quia tu placebas. Volebam fugere a me, et fugere ad te, sed retinebar in me. "Retinebant me, ut ait quidam, nugae nugarum, et uanitas uanitatum antiquae amicae meae': uinculabat me catena pessimae consuetudinis meae, uinciebat amor sanguinis mei, stringebant uincula socialis gratiae, maxime nodus cuiusdam amicitiae, dulcis mihi super omnes dulcedines illius uitae meae. Sapiebant ista, placebant ista, sed tu magis. Attendens enim singula ista, uidi amaris dulcia, laetis tristia, aduersa prosperis esse permixta. Placebat amicitiae grata connexio, sed semper timebatur offensio, et certa erat futura quandoque diuisio.

quis essem,

1290

1295

Consideraui

1300

ubi essem,

qualis essem.

iucunditatem

illarum

Exhorrui,

initia, attendi

Domine,

et

processus,

finem prospexi. Vidi nec initia reprehensione, nec media offensione, nec finem carere posse damnatione. Mors suspecta terrebat, quia talem animam post mortem certa poena manebat. Et dicebant homines, attendentes quaedam circa me, sed nes-

cientes quid ageretur in me : O quam bene est illi! O quam bene est illi! Ignorabant enim, quia ibi mihi male erat, ubi solum poterat bene esse. Valde enim intus erat plaga mea, oen)

1310

1315

crucians,

terrens, et intolerabili fetore omnia interiora mea

corrumpens ; et nisi cito admouisses manum, non tolerans meipsum, forte pessimum desperationis remedium adhibuis-

sem. 80. Coepi ergo conicere, quantum inexpertus potui, immo quantum tu dedisti, quanta in tui dilectione iucunditas, quanta cum iucunditate tranquillitas, quanta cum tranquillitate securitas. Non eius qui te amat errat electio, quia te nihil melius ; non spes fallitur, quia nihil amatur fructuosius ;non modi excessus timetur, quia in tui dilectione nullus modus praescribitur ; non mundialis amicitiae diremptrix mors formidatur, quia uita non moritur. In tui dilectione non timetur offensio, quia nulla est, nisi ipsa deseratur dilectio; non interuenit ulla 1279 Matth. 11i, 28.

1280 Iob. 14, 15.

1288 Aug., Conf. viii, 11.

1298 sine 1294 aduersis prospera B 1280 inquit B? 1279 seto oz. B 1317 quia] que B 1302 O ... illi oz. B? reprehensione sine offensione P?

B: B?CoL 5

I

48 1320

1525

DE SPEC. CARITATIS, I, 80-83

suspicio, quia iudicas ipsius conscientiae testimonio. Hic iucunditas, quia timor excluditur ; hic tranquillitas, quia ira compescitur ; hic securitas, quia mundus contemnitur. 81. Coepisti interim paulatim sapere palato meo, quanquam minus sano, et dicebam : O si sanarer. Et rapiebar ad te, sed iterum recidebam in me. Et tenebant me quasi compeditum ea, quae per carnem delectabiliter sentiebam, ui quadam consuetudinis ; sed magis placebant ea, quae animus coniciebat ui rationis. Et dicebam saepe etiam in auribus aliorum : ""Vbi, rogo, modo sunt omnes deliciae nostrae, omnes uolup-

1330

tates, omnes iucunditates, quibus usque in hanc horam usi sumus? Iam nunc hoc momento temporis, quid inde sentimus? Quidquid iucundum fuit, hoc abiit: hoc solum de his omnibus superest, quod conscientiam pungat, quod timorem mortis incutiat, quod nos aeternae damnationi addicat. Comparetur, quaeso, omnibus diuitiis nostris, omnibus deliciis, omnibus honoribus, id unum famulorum Christi, quod mortem

1555

1340

non timent." 82, Vilui ipse mihi in his uerbis saepe, et flebam aliquando amarissima contritione animae. Viluit mihi quidquid aspiciebam, sed carnalis delectationis consuetudo premebat. Sed qui audis gemitus compeditorum, et soluis filios interemptorum, dirupisti uincula mea ; et qui meretricibus et publicanis offers paradisum tuum, me omnium primum conuertisti ad te. Et ecce respiro sub iugo tuo, et repauso sub onere tuo, quia iugum tuum suaue est, et onus tuum leue.

CAPITVLVM 1345

XXIX

Quantum errent, qui de Dominici iugi asperitate causantur, cum quidquid laboris sentitur ex reliquis sit cupiditatis ; quidquid vequiei ex imfusione caritatis. 83. Errant, Domine, errant, falluntur qui ignorantes semet-

1350

13555

ipsos, et quid in se agatur non aduertentes, de iugi huius asperitate ac oneris grauitate causantur. Quid ergo, inquis, tu qui uideris huic iugo supposuisse ceruices, ac oneri humeros subiecisse, nunquam laboras? Immo persaepe. Nam hodie quoque nonnihil laboraui. Cum enim paulo ante incautius mihi uerbum exsiliisset, ita illud amicissimus quidam meus moleste accepit, ut etiam offensionem suam uultu proderet, et prostratum me ad pedes eius paulo tardius erigeret. Nec adhuc plene exsudauit animus meus moerorem illum ; Domine, 1329 nunc] uero P? 1334 id] ad P? 1341 omnium] peccatorum a44. D a.c. 1351 et oneris P?

1336 flebam ... aspiciebam o. B! 1343 leue] est add. B? Ca D P! p:

DE SPEC. CARITATIS, I, 83-85

49

tu scis, non ideo quia ego tarde erectus, sed quia ille offensus, et ego incauto sermone praeuentus. Et forte ob singularem 1360 familiaritatem, qua ei magis nude loqui consueui, hic mihi facilius sermo subrepsit, secundum id quod uulgo dicitur : Priuatus dominus stultum mancipium [acit. 84. Et nunc, Domine, inspector infirmitatis meae, medicus animae meae unica spes salutis meae, tibi soli peccaui, etiam 1365 quod in ipsum peccaui. Non enim ideo peccatum est, quia illum offendi, sed quia ne offenderem tu prohibuisti. Tibi, Domine, tibi soli peccat, quicumque peccat, quia, cum peccatur, aut non fit quod iubes, aut fit quod prohibes. Homicidium, Domine, peccatum est, quia tu dixisti : Non occides. Et ideo

157» cum tu aliquando diceres : Occide, non solum peccatum non fuit occidere, sed scelus maximum

te iubente nolle occidere.

Fraudem quoque damnat tua lex, et tamen cum te iubente Hebraei mutuatis uasis et uestibus spoliarent Aegyptum, quoniam tibi paruerunt, non utique peccauerunt. Dicis, 137; nihilominus : No fornicaberis ; et idcirco fornicari immanissimum scelus est ; nec tamen, te iubente, dubitauit Propheta

tuus sumere sibi mulierem fornicariam ut faceret filios fornicationis : quod utique non faceret, si uxorio uinculo sibi eam copulasset. Quanquam dubitetur utrum ad litteram sic factum 1580 sit. T'?bt ergo soli peccaua.

Neque occurrit in Scripturis, hoc facile homini dictum, /2b; $eccaui, quanquam dictum sit : In te peccaui. Nescio quid magnum innuit, quod dictum est, £0. Quid est ergo, £ib: soli peccawi, nisi tuo arbitrio aestimandum est peccatum meum, tuo 138; arbitrio iudicandum,

tuo arbitrio puniendum?

Tibi soli pec-

caui. Vt quid parat lapidem Iudaeus? Tibi soli peccaui. Quz sine peccato est, inquit, uestrum, primo in illam lapidem mittat. Illi ergo soli peccaui, cui congruit de peccato iudicium, cuius iudicii est, quod hoc constat esse peccatum. Tu ergo, Domine, 1390 tu ignosce quod peccaui, quia tibi soli peccaui. Quia tamen et in illum peccaui, proiciam me adhuc ad pedes eius ; tu autem inspira ei, ut et ipse ignoscat, quod illum offendi, quanquam sicut tu scis, tunc eum offendere non cogitaui, non uolui. 85. Sed ut redeam ad priora: numquid hic labor meus de 13595 iugo Dominico, et non potius de morbo proprio? Sentio profecto quidquid mihi est tranquillitatis, quidquid pacis, quidquid est iucunditatis, hoc totum mihi hoc suauissimum iugum 1369 Exod. 20, 13.

1372 Exod. 5, 22.

1387 Ioh. 8, 7.

1361 id oz. B Co lapidem parat P? a.C.

1376 Osee r, 2.

1383/4 quamquam ... peccaui ozz. P? 1389 Domine] Ihesu ZZ. B Co L

1396 est oz. P?

1330 Ps. 5o, 6-

soli B? zzarg. 1386 1392 quod] et ag. P

50 1400

1405

I4IO

DE SPEC. CARITATIS, I, 85-86

parturire ; quidquid uero laboris, quidquid fatigationis, quidquid denique grauitatis ex reliquiis mundialis concupiscentiae prouenire. Sub iugo enim illo, quod infelicissimae ceruici meae Babylonis, id est confusionis princeps imposuit, infirmata est uirtus mea, contrita sunt ossa mea: et quamuis ex aliqua parte sit soluta captiuitas, restat tamen ex antiqua oppressione nonnulla infirmitas, ex qua plerumque turbatur iam aliquantulum expertae suauitatis serenitas, donec illi qui propitiatur omnibus iniquitatibus meis, sanet etiam omnes infirmitates meas, redimensque de interitu uitam meam coronet me in misericordia et miseratiodibus : cum corruptibile hoc induerit incorruptelam, et mortale hoc induerit immortalitatem : et impleatur sermo qui scriptus est: Absorpía est mors in, wicloria. Interim ex iugi huius suauitate non modica consolatio, et contra inolitam infirmitatem nonnulla conflictatio.

CAPITVLVM I415

1420

1425

XXX

Quod hi, qui de Dominici oneris grauitate queruntur, mundi potius onere comprimuntur. 86. Proinde qui de iugi huius asperitate causantur, forte grauissimum mundialis concupiscentiae iugum, aut non plene abiecerunt, aut abiectum cum maiori confusione resumpserunt ac a foris iugum Dominicum praeferentes, sed ab intus mentis humeros saecularium negotiorum sarcinae supponentes, labores et dolores, quibus semetipsos addicunt, grauitati Dominici oneris imputant ; sicque praecepta Domini, quae sicut dicit Ioannes, grauia non sunt, fastidientes, et ut canes proprium uomitum repascentes, sub habitu abstinentium uentrem colunt : sub tunica poenitentium ad mundiales glorias et honores anhelant, sub sacro amictu continentium

1430

carnis sordi-

bus maculantur, sub agnino uellere lupinum gerentes animum, ac inexplebili auaritia aestuantes, domum ad domum, agrum agro copulant, uiduis non parcunt, orphanis non miserentur, patrimonia sibi pauperum uendicant, pro his ad lites et contentiones proni, ad iudicia parati, pro his continuis curis euiscerantur, inflammantur odiis, anxiis cogitationibus dissipantur ; quia iugum non Domini, sed mundi asperum est, et onus mun-

1402 Ps. 3o, 11.

1410 I Cor. 15, 54.

1424 I Ioh. 5, 5.

1405 expettae] ex patte B! B* Co N P1 P? 1413 inolitam] inditam cez., inclitam B 1417 iugi ;./. B? 1418 grtauissimum iugum P? 1420 a oz;. P? 1421 humetos ad. in zzarg. B?

DE SPEC. CARITATIS, I, 86-88 1455

5I

di graue est. Porro iugum Domini suaue est, et onus Domini leue est.

CAPITVLVM

XXXI

Quanta sit 1n caritate perfectio, e quid a caeteris wirtutibus distet, el quod caeterae wirlutes sine ipsa uirtutes mon sint. 1440

87. Quid enim suauius, quid gloriosius quam mundi contemptu mundo se cernere celsiorem, ac in bonae conscientiae uertice

consistentem,

totum

mundum

habere

sub

pedibus,

nihil uidere quod appetat, nullum quem metuat, nullum cui inuideat, nihil quod possit ab alio auferri suum esse, nihil quod 1445 ab alio sibi possit inferri malum esse ; dumque in illam haereditatem incorruptibilem et incontaminatam, et immarcescibilem conseruatam in caelis, dirigit mentis obtutum, saeculares diuitias quasi corruptibiles, carnales illecebras quasi contaminatas, omnes mundi pompas quasi marcescibiles, quadam mentis 1450 nobilitate contemnere, et in illud propheticum exsultare : Omnis caro foenum, et omnis gloria eius tanquam flos foem. ; exsiccatum est foenum et cecidit flos, uerbum autem Domini manet in aeternum. Quid, rogo, dulcius, quidue tranquillius quam turbidis carnis motibus non agitari, carnalium incentiuorum incen1455 diis non aduri, ad nullum illecebrosum moueri aspectum, sed tepescentem rore pudicitiae carnem spiritui habere substratam, non iam ad carnales uoluptates illectricem, sed ad spiritalia exercitia obedientissimam adiutricem ? Quid tandem diuinae tranquillitati tam proximum, quam ad illatas contu1460 melias non moueri, nullo supplicio nullaue persecutione terreri, unam mentis et in prosperis et in aduersis habere constantiam, inimicum et amicum eodem oculo intueri ; ad eius se similitu-

dinem conformare, qui facit solem suwwm. oriri swper bonos et malos, et bluit swper iustos et niustos ? 1465

1470

88. Haec simul omnia in caritate, et nonnisi in caritate simul

omnia ; ac perinde in illa uera tranquillitas, uera suauitas, quia ipsa est iugum Domini, quam si, Domino inuitante, tulerimus, inueniemus requiem animabus nostris, quia iugum Domini suaue est, et onus eius leue. Denique caritas patiens est, benigna

est ; non aemulatur, non agit perperam, non inflatur, non est

1435 Matth. 11, 50.

1451 I Petr. 1, 24.

1463 Matth. 5, 45.

1469 I Cor.

13, 4.

1455/ 1476 substratam] subiectam B Co L 1445 ab oz. P? 1435 est oz. B 1469 eius oz. B* D 1463 se conformare P? 1458 sed 4. illectricem 5/5 B? 1470 non aemulatur ... perperam oz. P?

52

DE SPEC. CARITATIS, I, 88-90

ambitiosa, et caetera. Proinde caeterae uirtutes sunt nobis, aut

quasi fesso uehiculum, aut quasi uiatori uiaticum, aut quasi lucerna caligantibus, aut quasi arma pugnantibus : at caritas, quae licet ut aliae uirtutes uirtutes sint, sit oportet in omnibus, et 1475 specialius tamen ipsa et requies fatigato, et uiatori mansio, plena lux peruenienti, et perfecta corona uictori. Quid enim est fides, nisi uehiculum nostrum, quo ad patriam uehimur? quid spes, nisi uiaticum nostrum, quo in huius uitae miseriis sustentamur ? quid quatuor illae uirtutes, temperantia, pru1480

dentia, fortitudo, iustitia, nisi arma nostra, quibus pugnamus ?

At ubi caritate, quae nonnisi im Dei uisione perficitur, illis dumtaxat quibus hic in fide inchoatur, mors fuerit plenius absorpta, nec fides erit, quia qui cernitur et amatur, non est opus ut credatur ; nec spes erit, quia brachiis caritatis Deum 1485 amplectenti nihil restat, quod speretur. 89. Verum temperantia pugnat contra libidines, prudentia contra errores, fortitudo contra aduersitates, iustitia contra inaequalitates ; sed in caritate perfecta castitas, ideoque nulla libido, contra quam pugnet temperantia ; in caritate perfecta scientia ideoque nullus er1490 ror, contra quem pugnet prudentia ; in caritate uera beatitudo, ideo nulla aduersitas, quam

fortitudo deuincat ; in caritate

pacata sunt omnia, ideo nulla inaequalitas, contra quam iustitia uigilet. Sed nec fides uirtus est, nisi per dilectionem operetur; nec spes, nisi quod speratur ametur. 1495

Porro si subtilius

aduertas, quid est temperantia, nisi amor, quem nulla uoluptas illicit ; quid prudentia, nisi amor, quem nullus error sedu-

cit ; quid fortitudo, nisi amor fortiter aduersa sustinens ; quid

I500

iustitia, nisi amor aequo quodam moderamine inaequalitates huius uitae componens ? In fide ergo caritas inchoatur, in caeteris uirtutibus exercetur, in seipsa perficitur.

CAPITVLVM

XXXII

Quomodo opera sex dierum caeteris aptentur uirtutibus ; septum uero diei requies caritati assignetur.

1505

90. Sit ergo fides nobis quasi primus dies, quo fideles ab infidelibus, quasi lux a tenebris separamur. Sit spes secundus, per quam in caelestibus habitantes, pro fidei meritis sola super caelestia sperantes, ab his qui terram sapientes, et a Deo sola terrena flagitantes, sub caeli firmamento aquarum instar dilabuntur et fluitant, Deo promouente, discernimur. Temperantia nobis quasi dies tertius illucescat, in quo membra nostra quae 1471 ambitiosa] non quaerit ..... ueritati a7. D?

1472 uiaticum] uiatoticum

DI. 1474 a/7. uirtutes ozz. B 1478 spes ... nostrum ozz. B 1480 arma] sunt add. D? 1498 aequo] aequus B? Ca D P! pe 1503 infideles BE? a.r. 1505 habitantes] et 247. B? D

DE SPEC. CARITATIS, 1510

1515

1520

15530

1535

ante legem et sub lege ? quid inter hos et illos qui sub gra? quid singulis conueniat ? quae praecepta, quae tempora, mores, quae sacramenta, aequa examinatione discernat ? nobis fortitudo quasi dies quintus, per quam huius maris

magni et spatiosi, saeculi uidelicet huius, procellas toleremus, ac pisces spiritales, Deo operante, effecti, uitam nostram inter

undas tempestatesque seruemus ; ac mentis nostrae desideria simul et affectus, quasi uolatilia pennata ad caelestia erigentes, et ea quae sursum sunt sapientes, multiplices bonorum operum fructus Deo benedicente reddamus. Porro diem sextum nobis iustitia dictet, per quam diuinam similitudinem reinduti, atrocissimis uitiorum bestiis terrenisque desideriis, quasi reptilibus, corporisque motibus, quasi iumentis, generosa auctoritate imperemus, agentes, ut corpus menti, mens Deo subdatur ; sicque iustitia dictante, cuique quod suum est tribuatur. Hic iterum

1540

53

sunt super terram mortificantibus, ac carnales concupiscentias quasi aquas amarissimas necessariis terminis coercentibus, appareat terra cordis nostri arida et inaquosa, sitiens Dominum Deum suum. Iam uero prudentia quasi diei quarti lumen erumpat, per quam inter facienda et non facienda quasi inter diem et noctem diuidamus : cuius adminiculo lumen sapientiae uelut solis splendor effulgeat, lux scientiae spiritalis, quae in aliquibus nobis crescit, in aliquibus deficit, quasi lunae decus appareat ; per quam etiam praecedentium patrum exempla quasi stellarum globos mens deuota suspiciat ; per quam inter dies et annos, menses et horas, diuidat. 91. Ouid distet uidelicet inter eos

qui tia qui Sit 1525

I, 90-91

benedictio,

non

bestiis, non

iumentis,

non

reptilibus, sed hominibus. Monemur plane de hac historia, licet ad litteram facta, spiritales carpere fructus, qui piscibus maris et uolatilibus caeli Dei benedictionem legimus accepisse, quam tamen bestiis ac iumentis, siue reptilibus terrae, diuinam largitatem non cernimus contulisse, quanquam et ipsa crescant et multiplicentur, quod muneris piscibus et uolatilibus praefata benedictione Deus cernitur concessisse. Sic enim scriptum est : Benedixit illis Deus, dicens : Crescite, e multiplica-

1545 mini, el veplete aquas maris,auesque multiblicentur super terram. Bestiis et iumentis nihil horum. Nimirum uirtutibus sanctisque affectibus, quos piscibus uolatilibusque credidimus comparandos, debetur benedictio, debetur multiplicatio, debetur

spiritali generatione successio. 1545 Gen. 1, 22.

1514 et non facienda 7er B? 1526 spiritales] effecti a7. D

Dei ozz. P? D a.c.

intet add. in zzarg. P? 1534 temperemus B

1540 reptilibus] largientem a7. P?

1519 suscipiat B Co L P! 1538 capere P. — 1539

1542 uolatilibus] caeli 244.

DE SPEC. CARITATIS, I, 92-93

54 1550.

92, Verum sicut homini ad Dei imaginem et similitudinem creato bestiae et iumenta Deo benedicente subduntur, sic in

ipsam imaginem et similitudinem iustitiae meritis reparato, spiritales bestiae de quibus Psalmista : Ne íradas, inquit, bestiis animam confitentem tibi, quibus successio non debetur,

1555; Dei imperio substernuntur. Restat septimus dies, id est Sabbatum, in quo omnia ista opera consummantur, in quo requies uera suscipitur, in quo labori nostro terminus ac finis indicitur. Ipsa est caritas uirtutum omnium consummatio, sanctarum animarum suauis refectio, honesta morum compositio. Ipsa 1560 radix, ex qua omnia bona opera ut bona sint oriuntur, in qua omnia bona opera perficiuntur. Ipsa septimus dies in quo diuina nos gratia reficit, ipsa septimus mensis, in quo post tentationum diluuium arca cordis suauiter requiescit. Huic seruit temperantia, prudentia uigilat, militat fortitudo, iustitia 156; famulatur.

CAPITVLVM

XXXIII

Quod in hac wita caeterae wirtutes caritati f[amulentur ; et post isiam uitam in caritatis plenitudinem transfjundentur. 93. Cum enim ea sit temperantiae uis, ut illecebrosos carnis

157o animiue motus cohibeat ac retundat,ne scilicet noxiae uolupta-

tis dulcedinem germanaedilectionis suauitati mens illecta praeponat, prudentiaeque peruigil cura inter amanda et non amanda discernat, ne cor incautum caritatis colore cupiditas palliata praeueniat, roburque fortitudinis non ob alind se mundi huius 157; aduersis opponat, nisi ut rebus minus pro uoto cedentibus, uel etiam asperis quibusque conglobatim irruentibus, nequaquam legem caritatis animus oppressus excedat, patet profecto haec tria uirtutum uocabulo sic esse censenda, si eorum usus

ad caritatem obtinendam uel conseruandam omnimodis diriga158o tur. Alioquin nec uirtus ea temperantia aestimatur, quae etsi carnis pruritum contegat uel refrenet, dum tamen mens nomine castitatis in auaritiam turpis quaestus abutitur, tam perniciosam interioris hominis lasciuiam non coercet. Sed nec uirtus ea est prudentia iudicanda, qua quisque fallere doctus, non

158; inter amanda

et non

amanda,

sed inter lucra

temporalia

damnaque discernit, ac caritatis fine relicto aliorum pernicie 1554 Ps. 75, 19.

1550 imaginem ;./. P! 1560 ut ... opera oz;. P? 1561 in quo ozz. Ca D P! p, 1563 huic adZ. zarg. B? 1569 ea ozz. B? Ca D IN P! p? 1572 et] que P? 1575 ut] in P? 1578 uocabula B Co IL 1885 et non amanda agg. marg. B?

OY RUE

DE SPEC. CARITATIS, I, 93-95

55

sibi commodi quidpiam comparare contendit. Absit autem ut fortitudo Catilinae inter uirtutes numeretur, qua, licet omnia

aduersa incredibili modo ferre sufficeret, pro hac tamen forti1590 tudine nonnisi potentiae mundialis, uel certe propriae uoluptatis pretium captans, semetipsum debito uirtuti praemio defraudauit. Proinde quantulumcumque sibi temperans popularis gloriae cupidus uideatur, quantumlibet prudens pecuniosus quispiam et astutus uulgi iudicio aestimetur, quanquam 159; etiam immani stupore durescens philosophus quis nullis aduersitatibus moueatur, quidquid de radice caritatis non pullulauerit, a uirtutum fructibus sequestrandum nostri philosophi censuerunt ; quidquid structurae recta linea ad cubitum illum unum non dirigitur, extra spiritalis arcae fabricam metiendum 16oo subtiliter peruiderunt. 94. Agit itaque uera temperantia ne illecta, uera prudentia ne decepta, uera fortitudo ne oppressa mens rationalis normam caritatis excedat. Verum ut sui sectatores in regnum suae tranquillitatis caritas perfecta transtulerit, cunctis iam 16o5 carnis illecebris cum ipsa carnis mortalitate consumptis, cunctis errorum tenebris diuinae lucis contemplatione decussis, certaque securitate mundi huius succedente molestiis, depositis, ut ita dixerim, quibus hoc belli tempore utitur armis, sola sui suauitate reficiet ipsa uictores. Ita enim tunc caeterae 16:0 uirtutes in caritatis plenitudinem sese refundent, ut in illa felicitate nihil aliud temperantia, prudentia, fortitudoue pute-

tur, quam caritas; tam casta, ut nullis tentetur illecebris, tam lucida, ut nullis interpelletur erroribus, tam ualida, ut

nullis omnino appetatur aduersis. 161; —95. Cuius tranquillitatis statum Dominus mystico nobis sermone promittens, e£ auferam, inquit, malas bestias de terra, el dormire uos faciam fiducialiter. Atrocissimis namque passionum bestiis a. terra nostra, carne scilicet, quam gestamus, ablatis, caelesti nos faciet somno sopiri, cum immenso diuinae illius cla1620 ritatis pelago absorpti, ac ineffabiliter extra nosmetipsos elati, perfecte uacabimus, et uidebimus, quoniam Dominus ipse est Deus, perenne illud caritatis Sabbatum celebrantes, quod sanctus Isaias propheta describit: Ef erit, inquiens, ensis ex mense, el Sabbatum de Sabbato, cum scilicet ex hoc Sabbato,

162; quo quaedam caritatis initia degustantes, quantum diei sinit malitia, a negotiosis actibus feriamur, in illud perfectum fuerimus introducti, ubi nulla interpellante molestia, nulla 1616 Osee 2, 18.

1624 Is. 66, 23.

1610 caeterae uirtutes — D? — 1619 1596 non] nisi P? 1588 qua] quia Co 1626 militia L, catitatis — B sabbatum 1622 P? 227. illius diuinae] bonitatis

56

DE SPEC. CARITATIS, I, 95-98

carnis praepediente miseria, diligemus Dominum Deum nostrum ex tota anima nostra, et ex tota uirtute nostra, et ex 1630

omnibus uiribus nostris, et proximos nostros tanquam nos-

metipsos.

96. Porro iustitiam, qua cuique quod suum

Mm

est, tribuitur,

secundum illud Apostoli : Redd:te omnibus debita ; cui tributum, tributum ; cui timorem, timorem ; cui honorem, honorem, 1635

fraternae dilectionis quoddam dixerim incentiuum, cuius qui-

dem initium est, nulli nocere ; profectus, sine querela se omni-

bus exhibere. Plurimum enim sibi aliorum mentes beneuolentiae suauitate conciliat, qui quieta sui conuersatione offendit neminem, obtemperans senioribus, contemperans aequalibus,

1640

iunioribus

condescendens ; primis

timorem

et reuerentiam,

mediis honorem et gratiam, posterioribus humilem exhibens compassionem. In re quoque pecuniaria haec uirtus ad caritatis bonum prouocat intuentes, quae secundum praemissum Apostoli praeceptum, non differt debitum, donec exigat importunus 1645 exactor, sed cum quadam potius hilaritate praeuenit repetentem. Si ergo haec uirtus temporalium tantum dispensationes amplectitur, nec ipsam tranquillitati illius felicissimi status uereor abrogare, quo summa illa aequitate singulis secundum merita uel praemia uel supplicia dispensante, illi irreuocabili 1650 damnationis sententia feriuntur, illi aeternae beatitudinis praemio munerantur, ut cum fuerit utrobique aeternitas, nulla temporalium possit esse uarietas. 97. Verum si altius ipsius iustitiae regulas contempleris, nemo melius, nemo perfectius unicuique quod suum est tri1655 buit, quam is qui diligit diligenda et tantum diligit quantum sunt diligenda ; Deum scilicet supra seipsum, proximum tanquam seipsum ; Deum nonnisi propter ipsum, se et proximum nonnisi propter Deum. Vides, ni fallor, ex caritatis perfectione perfectionem pendere iustitiae, ut nihil aliud uideatur esse 1660 iustitia, quam caritas ordinata, in qua quantum quisque profecerit, tantum et requiescit.

CAPITVLVM

1665

XXXIV

Interueniente morte amici triplicis concupiscentiae consideratio differtur, et in eius epitaphium rimus hic liber terminatur.

98. Consideranda 1629 Luc. ro, 27.

quapropter illa tria uidentur,

quae in

1633 Rom. r5, 7.

1635 dilectionis ... incentiuum ozz. P1 1635/36 quidem »./. D? —1640 iunioribus] r$ Hes pi 1656/5 proximum ... seipsum oz. P? 1666 tria] quapropter aad.

DE SPEC. CARITATIS, I, 98-99

07

mundo esse sanctus describit Apostolus : Concupiscentia carnis, concupiscentia oculorum, et superbia uitae, ne forte, quidquid minus iucundum sub Dominico iugo perferimus, ex 1670 harum passionum uirulenta radice procedat. Sed ulterius progredi dolor prohibet, et ad flendi magis negotium recens mors Simonis mei uiolenter impellit. Hinc forte timor ille nocturnus, mentem exagitans meam. Hinc terror ille somniorum, necessariam mihi quietem eripiens, quia uidelicet 1675 dilectissimus meus subito rapiendus erat e terris. Nec mirandum, si mea mens quadam sui perturbatione eius praesagiebatur excessum, cuius uita tam delectabiliter fruebatur. Ecce iam timor, quem timebam, euenit mihi, et quod uerebar, acce1680

dit. Quid dissimulo ? Cur sileo ? Fortasse idcirco manet super me ista tribulatio. Procedat ad oculos, procedat ad linguam, quod corde tegitur; si forte, si forte, si forte lacrimarum guttulis, stillulisque uerborum conceptam intimis praecordiis moestitiam, cor dolentis exsudet. Miseremini mei, misere-

1685

1690

mini mei, si qui estis amici mei, quia manus Domini tetigit me. Miramini lacrimantem, immo magis miramini uiuentem. Quis enim non miretur Aelredum sine Simone uiuere, nisi is qui nescit quam dulce fuit simul uiuere, quam dulce foret simul in patriam redire? Patienter ergo ferte lacrimas meas, gemitum meum, rugitum pectoris mei. 99. Et tu, dilecte mi, quanquam introductus in gaudium Domini tui, ad mensam illius summi patrisfamilias delectabiliter epuleris, illoque nouo genimine uitis in regno patris cum tuo Iesu feliciter debrieris ; patere tamen, ut libem tibi lacrimas meas, resoluam tibi affectum meum, refundam tibi, si fieri

1695 potest, totum animum meum. Noli has lacrimas prohibere, quas dulcis memoria tui, mi carissime frater, educit. Non sit tibi onerosus hic gemitus, quem non excitat desperatio, sed affectus; nec cohibeas has lacr mas, quas pietas elicit, non fidei defectus. Et certe si meministi quo ueneris, quid 1700 euaseris, ubi illum tuum familiarem reliqueris, cernes profecto quam iustus sit dolor meus, quam flenda plaga mea. Dimitte me ergo, ut plangam paululum dolorem meum. Meum, inquam, meum ; neque enim tua mors flenda est, quam tam laudabilis,

1705

tam amabilis, tam omnibus grata uita praecessit, quam commendat illa stupenda conuersio tua, illa praedicanda conuersatio tua, illa beata perseuerantia tua.

1667 I Ioh. 2, 16.

1680 Iob. 19, 2r.

1690 cf. Matth. 25, 21.

1692

cf.

Matth. 26, 29.

1686 Aelredum oz. B! B? 1676/7? praesagabatur P! P? gemitus] meus adZ. P? tibi ozz. B Co L

nisi y./. B?

1697

58

DE SPEC. CARITATIS,

I, 100-102

100. Vere stupenda conuersio tua ! Quis enim non obstupescat, quis non miretur puerum tenerum et delicatum, clarum genere, forma conspicuum, talem arripuisse uiam, et sic arri1710 puisse? Recessisti, mi dulcis frater, scienter nescius et sapien-

ter indoctus ; qui instar primi illius patriarchae egressus de terra tua, et de cognatione tua, et de domo patris tui, ibas qua ignorabas, ueniebas quo nesciebas. Sed sciebat ille, qui te duce-

bat, qui tenerum adhuc cor tuum flamma suae dilectionis suc1715 cenderat, et tu in odorem unguentorum illius currebas. Prae-

cessit te ille speciosus forma prae filiis hominum, ille unctus oleo laetitiae prae consortibus suis, unctus spiritu sapientiae et intellectus, spiritu consilii et fortitudinis, spiritu scientiae et pietatis ; et tu in odorem unguentorum istorum currebas. 1720 Praecessit te hinnulus ille spiritalis per ardua et montuosa,

aspergens itinera sua aromatibus myrrhae et thuris, et vniuersi pulueris pigmentarii ; et tu in odorem unguentorum istorum currebas. Praecessit puerum suum puer Iesus, ostendens ei praesepium paupertatis suae, reclinatorium humilitatis suae,

1725 cubiculum caritatis suae, refertum floribus gratiae suae, pin-

guescens melle dulcedinis suae, respersa balsamo consolationis suae; et tu in odorem unguentorum istorum currebas. Nescio quid magnum, quid ineffabile iam tunc mens illa praegustauerat, quae corpusculo fame deficienti, quasi iumento 1730 lassescenti, foeni pabulum credidit ministrandum. Fugiebat pius puer a facie patris sui, sed magis ad faciem patris sui. Voluit quidem obliuisci populum suum, et domum patris sui, ut concupisceret Rex, Regis filius, decorem suum, et essent duo in spiritu uno, quatenus eius fieret pater per gratiam, qui

1755 illius est per naturam.

101. O mira deuotio, o mira sui ipsius obliuio ! Parum fuit aemulatori uenerabilis patriarchae Ioseph, relicto mulieri Aegyptiae palliolo, quo tenebatur astrictus, nudum e manibus amplectentis elabi, sed insuper euangelicae perfectionis stre-

174» nuus exsecutor, de crastino non cogitabat. Deniqu e iter labo-

riosum satis sine uiatico arripiens, deficientibus iam iamque

prae inedia membris, ''Audiui", inquit, ''seruos Christi herbis

pasci. Quare non et nos ?" Diuertensque paululum ab itinere, coepit carpere. ''O"', inquit, "quam dulce." 174; 102. O bone puer, quid tibi sapiebat ? Quid, rogo, herba illa, an fides; fenum an caritas? Sapiebat plane, sed lesus in 1710 Greg., Dialog. 2.

1911 Gen. I2, I. 1715 Cant. 1, 5. 1716 Ps. 44, 5. 1717 Ps. 44, 8. 1718 Is. 11, 2. 1720 Cant. 2, 9. 1721 Cant. 5, 6. 1733 Ps. 44, 11. 1734 cf. I Cot. 6, 17. 1737 cf. Gen. 39, 12.

1707 obstupeat] CoZ. ozzmes. 1735 est] pater ag7. P?

1711 iliius primi — P! p?

1726 respersum B?

DE SPEC. CARITATIS, I, 102-104

59

corde, et ideo fenum in ore. Vnde, quaeso, unde ista puero ?

Tua sunt ista, Domine exigis. Quis enim tibi 175» dare uoluerit, quod a Accepit igitur, Domine dit, accepit et obtulit.

Iesu, qui das et accipis, praestas, et dat aliquid non tuum? Sed et si quis te non accepit, non dignaris accipere. Iesu, puer iste ; accepit a te, et reddiAccepit et obtulit hanc mentis deuoti-

onem, hunc fidei feruorem, hunc dilectionis ardorem.

103. Tua ergo omnia, Domine, Qui primordia conuersionis 1755 eius his miraculis dedicasti, qui piae conuersationis eius gratum postmodum sacrificium suscepisti, qui nunc holocaustum illud acceptissimum in sublime illud templum tuum misericorditer transtulisti. Ibi in sinu Abrahae requiescit Simon meus, dulcissimus amicus meus, tuus autem pauper, Domine Iesu : ibi translatus de morte ad uitam, de labore ad requiem, requiescit, 176o de miseria ad felicitatem. 104. Ecce qui dolere coeperam, inueni unde gaudeam. Inue-

ni plane, sed in te, mi dilecte frater, non in me. Nolite, ait,

flere super me, sed super uos ipsas flete. Tibi, mi dilecte frater, 176; tibi congaudeo, sed mihi condoleo. Tibi gaudendum est, ego flendus, qui possum sine Simone uiuere. Mirum tamen, si uiuere dicendus sum, cui ablata est tanta portio uitae meae,

tam dulce solatium peregrinationis meae, tam unicum leuamen miseriae meae. Quasi auulsa sunt uiscera mea, quasi 177o dilaniata infelix anima mea. Et uiuere dicor ? O miserum uiuere, o dolendum uiuere, sine Simone uiuere. Fleuit patriarcha Iacob filium suum ; fleuit Ioseph patrem suum ; fleuit sanctus Dauid Ionathan carissimum suum. Omnia haec mihi

unus Simon fuit ; filius aetate, pater sanctitate, amicus cari-

177; tate. Plora, ergo, miser carissimum patrem tuum, plora amantissimum filium tuum, plora dulcissimum amicum tuum. Rumpantur cataractae miseri capitis, deducant oculi lacrimas per diem et noctem. Plora, inquam, non quia ille assumptus, sed quia tu relictus. Pater mi, frater mi, fili mi, quis mihi

178o det, ut ego moriar tecum ? Nollem enim pro te. Hoc enim non esset tibi, sed potius mihi ipsi consuluisse. Dicebat quidem

hoc de filio parricida sanctus Dauid: Absalom fili mà, fili mà Absalom, quis mihi det, ut ego moriar bro te? Numquid hoc dixit de Ionatha amico suo ? Numquid hoc Ioseph de patre 178; suo ? De parricida dici debuit, de peccatore hoc dici debuit, quia mors peccatorum pessima. Pium erat uelle mori pro im-

pio, ut esset qui poeniteret, esset qui fleret, esset cui miserere1763 Luc. 235, 28.

1771 ler. 9, 18.

1782 I Reg. 17, 55.

1759 dulcissimus] amantissimus 1756 illud oz. P? 1754 domine omnia — B 1712 al. fleuit.] suum 1767 sum ozz. B? 176) uitam translatus P? pane. a.c. P? simum dilectis 1776 B* add. in marg.

60

DE SPEC. CARITATIS, I, 104-108

tur Deus, ne in aeternum periret, At illi translati ad requiem non erant ulterius in hanc miseriam reuocandi, non erant tot 1790 timoribus, tot doloribus iterum subiciendi.

105. Denique et Rachel plorans filios suos noluit consolari. Quid plorabat ? Affectus. Affectus autem consolaretur, si filius. a mortuis reuocaretur, si eius aspectibus mater iterum frueretur. Hoc noluit Rachel. Quare ? Quia si ille a mortuis reuoca-

1/95

1800

1805

retur, de beatitudine in miseriam deuolueretur. Noluit autem

ut filius reuocaretur, sed ut illa ad filium in requiem assumeretur. Affectus filios requirebat, ne reuocarentur, affectui ratio obsistebat ; matris uero assumptionem diuina prouidentia differebat. Ideo Rachel plorans filios suos noluit consolari. 106. Similis causa mihi. Doleo dilectissimum meum, unicordem meum mihi ereptum, gaudeo eum in aeterna tabernacula assumptum. Quaerit affectus dulcem eius praesentiam, qua delectabiliter pascebatur, sed non acquiescit ratio, ut dilecta mihi anima carne soluta iterum carnis miseriis addicatur. Optat anima mea simul cum illa sua portione frui amplexibus.

Christi, sed obsistit infirmitas mea,

1810

1815

1820

1825

obsistit iniquitas mea,

oDbsistit etiam diuina prouidentia. Certe qui paratus erat, intrauit cum sponso ad nuptias ; mihi misero adhuc clausa est ianua. Vtinam, Domine lesu, utinam quandoque aperiatur. Spero autem in tua misericordia, Domine, quod aliquando aperiatur. Praemisi primitias meas, praemisi thesaurum meum, praemisi non modicam mei portionem. Sequatur ad te quod

mei restat. Vbi est thesaurus meus, ibi sit et cor meum. 107. Sequar hic, Domine, itinera eius, ut in te fruar consor-

tio eius. Et poteram quidem, Domine, lento licet pede, cum oculis his obiceretur pia conuersatio eius, cum superbiam meam retunderet conspecta humilitas eius, cum inquietudinem meam reprimeret considerata tranquillitas eius, cum leuitas mea constringeretur freno mirae grauitatis eius. Memini me saepe, cum oculis huc illucque discurrerem, ad unum eius aspectu m tanto pudore perfusum, ut subito intra memetipsum receptus , manu grauitatis omnem illam compescere leuitatem, ac me ad me colligens inciperem mecum aliquid utile actitare. Simul quidem loqui Ordinis nostri prohibebat auctoritas, sed loquebatur mihi aspectus eius, loquebatur mihi incessus eius, loquebatur mihi ipsum silentium eius. Aspectus pudicus, maturus incessus, grauitas in sermone, silentium sine amaritu dine. 108. Denique hoc ultimo anno uitae suae, quasi futura e uocationis suae non inscius quanta tranquillitate, quanta pace, 1792 Matth. 2, 18.

1813 cf. Matth. 6, 21.

1796 illa] in requiem a42. P? pace ... tranquillitate B?

1803 ratio] uicio P?

1814 sequatur B?

1829

DE SPEC. CARITATIS, I, 108-109 1830

61

quanta circumspectione uitam exigebat. Videbatur quasi omnium

exteriorum,

etiam mei oblitus, ac infra quasdam suae

mentis inclusus angustias uirum illum expressius depinxisse, quem sanctus leremias propheta describens: Bomwm est, inquit, uiro, cum portauerit iugum ab adolescentia ; sedebit solus, 1855

1840

ek tacebit, quia leuabit se super se. Suscepit quidem iugum disciplinae tuae, Domine Iesu, florescente aetate, eligens illam arctam uiam quae ducit ad uitam, in sudore uultus sui uesci pane suo, et alieno iudicio suam subdere uoluntatem. Portauit etiam graue iugum infirmitatis ab ipsa adolescentia, qua cum usque ad extrema eius per octennium, ut reor, sine ulla interpolatione paterno flagellasti affectu. Et ideo exterius nihil pene inueniens quo oblectaretur, in interiorem suae mentis solitudinem sese recluserat, solus sedens et tacens, non tamen

otio torpens. Scribebat enim uel legebat, uel meditationi Scrip1845 turarum, quippe cui erat uigil sensus, secretius intendebat. Vix cum priore saltem de necessariis loquebatur. Incedebat tanquam surdus non audiens, et sicut mutus non aperiens os suum, factus sicut homo non audiens et non habens in ore suo

redargutiones. Verum si quis eum accepta occasione quolibet 1850

conueniret affatu, tanta mox redolebat in eius sermone suaui-

tas, tanta in uultu sine omni dissolutione apparebat hilaritas, ut quam fuerit silentium eius uacuum

et modus

1855

1860

amaritudinis, ple-

loquendi, et humilitas proderet

num dulcedinis, audiendi. 109. Ecce quid perdidi ; ecce quid plar uitae meae, compositio morum recessisti ? Quid faciam ? Quo me sequendum proponam ? Quomodo

amisi. Quo abisti, o exemmeorum ? Quo abisti, quo uertam ? Quem mihi iam auulsus es ab amplexibus

meis, subtractus osculis meis, subductis oculis meis ? Amplexabar te, dilecte frater, non carne, sed corde. Osculabar te, non oris attactu, sed mentis affectu. Dilexi te, qui me ab ipso initio

conuersionis meae in amicitiam suscepisti, qui te mihi prae caeteris familiarem exhibuisti, qui in ipsis uisceribus animae tuae tuo me Hugoni associasti. Tanta enim tibi erat circa utrosque

1865 dilectio, tam similis affectio, tam una deuotio, ut, sicut mihi

uidetur ex uerbis tuis collegisse, neutrum alteri tuus praeferret affectus, quamuis eius sanctitatem mihi omnino praeferendam certa ratio iudicaret. Cur ergo me absente transiisti ? Cur

1833 "Thren. 5, 27.

1847 cf. Ps. 57, 14-15.

1839 1836 florescente] adhuc aZ. B Co L 1831 exteriorum add. in zzarg. B* 1842 IL 247. illa nihil] 1841 P? «47. sua ia] adolescent P? etiam oz. plenum 1853 P? uultu eius 1851 LL Co B ozz. eum 1849 mentis suae P? 1863 qui] me adZ. B Co L 18597 reuertam B! B? P? dulcedinis oz. P? honori P? 1864 Hugoni oz. B!

62

DE SPEC. CARITATIS, I, 109-111

quem solum pro duobus praesentem habuisti, discedens praesentem noluisti ? An parcendum utrique, scilicet et tibi et mihi aestimauisti, ne meos conspectus tuus exitus afflictaret, et laetum tuum exitum ac tranquillum dolor meus uel modice contristaret. An forte, quod magis credo, tibi soli pietas diuina prospexit, ut tranquillam ac pacificam illam animam in desi1875 deratam tibi patriam ab huius uitae miseriis cum omni tranquillitate transferret, ac corporei habitaculi uinculum, te pene 1870

nesciente tanta solueret facilitate, ut nec modicus mortis timor

1880

dilectam sibi animam molestaret ? 110. Denique is qui lectulo accubabat tuo, nullum in te uicinae mortis deprehendit indicium, immo uultus hilarior, sermo facilior, spem reuocandae salutis augebant. Porro cum caput tuum suauiter reclinans spiritum reddidisses, obdormisse

te credidit, non obiisse. Tibi ergo, mi dilecte frater, tibi con-

1885

1890

1895

sultum est, qui cum tanta tranquillitate transisti, qui pacifica tua morte a pacis ministris te fuisse susceptum, manifestissime prodidisti. Nec mirum. Non enim horam illam horruisti, sed potius desiderasti, qui pridie quam a nobis discederes, uisitanti te monasterii nostri praeposito, nullas te ulterius uitae inducias optare dixisti. 111. Quid igitur profecisti, o amara mors ? Quid profecisti ? Inuasisti certe tabernaculum eius, in quo peregrinebatur, sed rupisti uinculum quo tenebatur. Obruisti domicilium quo interim fruebatur, sed tulisti sarcinam qua premebatur. Scimus, inquit Apostolus, quoniam si terrestris domus nostra huius habitationis dissoluatur, quod aedificationem habemus domum non manufactam a Deo aeternam in caelis. Ergo iam illa anima amica uirtutibus, quietis cupida, studiosa sapientiae, uictrix

naturae, 1900

exuto

huius

carnis

inuolucro,

liberioribus,

ut ita

dixerim, pennis ad illud sublime et purum bonum euolat, ac diu cupitis Christi excipitur amplexibus. Sed caro, inquis terrae mandata, in cineres soluitur. Ita plane. Sed quid exsultas ? Mortua est, ut uiuificetur ; dissolui -

tur, ut melius reparetur. Seminata est in infirmitate, sed sur-

1905

get in uirtute. Seminata est in corruptione, sed surget in incorruptione. Seminata est in ignobilitate, sed surget in gloria. Denique seminatum est corpus animale, surget spirital e. Vbi est mors wictoria tua ; ubi est, mors, stimulus tuus ? Certe

1910

ubi uideris in eum aliquid fecisse, inde conuinceris profuis se. In mé ergo totum tuum uirus euomuisti, et illum appeten s dira mihi uulnera inflixisti. Ego, ego tuli quod doloris, quod amari1893 II Cor. 5, x.

1870 prius et om, B?

1904 I Cor. 15, 42-43.

1871 meos] me cod. ozznes 1874 animam illam — P? 1879 is] hiis B* — 1889 indiciam B? P! P? — 4899 igitur] ergo P1 P2

DE SPEC. CARITATIS, tudinis, quod acerbitatis,

1915

cui ablatus

I, rrr-r13

63

est dux itineris mei,

magisterium conuersationis meae. 112. Sed quidnam est, o anima mea, quod dulce illud funus tamdiu sine lacrymis aspexisti ? Quid est quod dilectum tibi corpus illud sine osculis dimisisti ? Dolebam miser et rugiebam, et ab intimis praecordiis trahebam longa suspiria ; nec tamen flebam. Tantumque mihi dolendum esse peruidebam, ut nec dolere me crederem, etiam cum uehementer dolerem. Sic postea sensi. Tantus quippe stupor mentem inuaserat meam, ut

1920 etiam nudatis iam ad lauacrum membris, transisse non crede-

1925

1930

rem. Mirabar enim eum, quem arctis dulcissimi amoris uinculis mihi astrinxeram, subito elapsum manibus ; mirabar animam illam quae cum mea una erat, sine mea corporis exui posse compedibus. Sed iam cessit ille stupor affectui, cessit dolori, cessit compassioni. Nunc quid agitis, o oculi quid agitis? Nolite, quaeso, parcere, nolite dissimulare. Praebete in exse-

quiis dilecti mei quidquid habetis, quidquid potestis. Quid erubesco ? An solus ploro ? Ecce quot sunt undique lacrimae, quot gemitus, quot suspiria! An hae lacrimae reprehendendae ? Sed excusant nos tuae lacrimae, Domine Iesu, quas in morte amici tui fudisti, exprimentes quidem nostram affectionem, sed tuam insinuantes caritatem. Induisti, Domine, nostrae infirmitatis affectum, sed quando uoluisti, ideo et non flere

potuisti. 1955 tum

O quam dulces lacrimae tuae, quam suaues. O quan-

sapiunt anxiae menti meae, quantum consolantur. Ecce,

inquiunt, quomodo amabat eum. Et ecce quomodo meus Simon amabatur ab omnibus, amplectabatur ab omnibus, ab omnibus

fouebatur. Sed forte iudicant nunc aliqui fortes lacrimas meas, nimis carnalem existimantes amorem meum. Interpretentur

1940 eas, ut uolent ; tu autem, Domine, uide eas, respice eas. Vident

alii quid exterius agitur, quid interius patiar non attendunt. Ibi tui oculi, Domine.

1945

1950

Certe in oculis meis nihil habuit hic

seruus tuus, quod uel impedimento ei sit ad tuos transire amplexus. 113. Sed nemo scit hominum, quid agatur in homine, nisi spiritus hominis qui in ipso est. Tuus autem, Domine, oculus penetrat usque ad diuisionem animae et spiritus, compagum quoque ut medullarum ; et est discretor cogitationum et intentionum cordis. Et ut ait quidam optimus seruus: Vae etiam laudabili witae hominum, si remota ietate discutiatur. Ecce, Domine, unde timor meus, ecce unde lacrimae. Attende 1935 Ioh. rr, 36.

1947 Heb. 4, 12.

1918 dolorem B?, dolerere P? 1917 mihi] esse a7. B? Co 1914 tibi ozz. P? 1943 1940 respice] inspice P? animam Zn zzarg. 1919 mentem oz. B? ei ozz. P? 1947 spititus et animae — B Co L 6

I

64

DE SPEC. CARITATIS, D;Xr13-r14

eas, o piissime, dulcissime,

misericordissime.

Suscipe eas, o

unica spes mea, unum et solum refugium meum, finis intentionis meae, Deus meus, misericordia mea. Suscipe eas, Domine, 1955

sacrificium quod tibi offero pro dilectissimo amico meo, et si quae in eum maculae resederint, aut ignosce, aut mihi imputa. Ego, ego percutiar, ego flageller, ego totum pendam ; tantum, quaeso, ne illi abscondas beatam faciem tuam ne illi subtrahas dulcedinem tuam ne illi differas piam consolationem tuam.

1960 Experiatur, mi Domine, dulcedinem misericordiae tuae, quam

tam uehementer optauit, de qua tanta securitate praesumpsit, quam tanto affectu commendauit, quae ei tam delectabiliter sapuit nocte illa, cum caeteris sese ad quietem recipientibus, uno ei fratre ad excubias relicto, in hanc uocem gratulabundus 1965

erumperet : M?sericordiam, misericordiam, misericordiam. Co-

nabatur, ut aiunt, uersiculum illum ex integro psallere : Msericordiam. et iudicium. cantabo tibi, Domine. 1970

1975

1980

Verum,

ut reor,

primi illius uerbi dulcedine reuocatus, in eius repetitione familiarius immoratus, denique conuertens se ad eum qui eius lectulo assidebat, eumdem sermonem crebro repetiit. Cernens quoque illum quodam quasi stupore suffundi, uelut indignatus tantam eius insensibilitatem, quod uidelicet simili non perfunderetur dulcedine, simili sapore frueretur, coepit manu quasi uelle excitare sopitum et expressiori acriorique uoce ingeminat : Misericordiam, misericordiam.

114. Quid est quod intueor, mi Domine ? Videor mihi certe quasi oculis cernere mentem illam, ad huius uersiculi haustum quodam ineffabili gaudio resolutam, dum cerneret peccata sua, immenso hoc pelago diuinae miserationis absorpta, nihil reliquisse quod premeret, nihil quod eius conscientiam uel

modice obfuscaret. Libet intueri animam illam, fonte diuinae

1985

misericordiae dilutam, deposito pondere peccatorum, ipso naturali impulsu leuissimis quibusdam motibus ad superiora conari, carnisque exuuiis iam iamque exui gestientem, ipsam tantam Dei misericordiam, cui tota innititur, meditari. Eia,

conuertere nunc, o anima, in requiem tuam, quia Dominus

benefecit tibi ; transi ad locum tabernaculi admirabilis, usque ad domum Dei, in uoce exsultationis et confessionis, sonus

1990

epulantis. Ego te prosequar lacrimis meis, prosequar te qualibuscumque precibus meis prosequar te affectu meo, prosequar Ipso singulari Mediatoris nostri sacrificio. Et tu pater Abraham, etiam atque etiam extende ad suscipiendum hunc paupe1967 Ps. roo, 1.

1987 Ps. 114, 7.

1953 mea oz. B? ^ unicum B? Ca D P1, altiorique P?

1988 cf. Ps. 41, 5.

1992 cf. Luc 16, 25.

1969 immotatur B?

1974 arctiorique B?

DE SPEC. CARITATIS, I, 114

65

rem Iesu, alium quemdam Lazarum, manus tuas, aperi gremium tuum, expande sinum, et a uitae huius miseriis reuerten-

199; tem pie suscipe, foue, consolare. Mihi quoque misero, qualicumque dilectori suo, in ipso sinu tuo cum ipso aliquando locum quietis indulge. Amen.

EXPLICIT LIBER PRIMVS.

66

DE SPEC. CARITATIS, II, 1-3 LIBER

INCIPIT SECVNDVS

CAPITVLVM PRIMVM

Quid in rimo libro broposuerit considerandum : ; e quod manifeste uitiosi ab hac sint consideratione remouenda.

1. Superiore opusculi huius parte de caritatis perfectione disserentes in ea omnium uirtutum summam

consistere, sicut

ualuimus, demonstrauimus. Neque enim uirtus dicenda est, quam radix ista non protulerit ; nec opus perfectum aestimabi1o tur, quod finis iste non concluserit. In hac et legis consummatio et euangelica probatur esse perfectio : cum in ea et spiritalis interioris exteriorisque hominis circumcisio, uera mentis sabbatizatio,

ueritas

sacrificiorum,

et omnis

sit

plenitudo

praeceptorum. Et de circumcisione quidem superius pauca 1; perstrinximus, mentis sabbatum nusquam, nisi in caritate esse, aut esse posse ostendimus. 2, Ipsa est namque iugum illud suaue, et onus leue, ad quod nos Saluatoris inuitat clementia, Ef inwenietis, inquiens, ve-

20

quiem animabus uestris. Verum quia plerique nostrum, qui uidemur huic iugo suppo-

suisse ceruices, in multis conuincimur laborare, conati sumus

ostendere cupiditatis iugum hunc parturire laborem. Vnde tria illa proposuimus consideranda, in quibus euangelista Ioannes omnigenam uidetur comprehendisse cupiditatem, con25 cupiscentiam scilicet carnis, concupiscentiam oculorum et superbiam uitae. Sed interueniente morte dilectissimi nostri interruptum est opus : aliquandoque tempus lacrymis et planctui indulgentes, hanc considerationem alteri exordio reseruauimus. ;» 3.Igitur ut a Pauli uerbis sumamus initium, dicimus quia radix omnium malorum est cupiditas, sicut e diuerso radix omnium uirtutum caritas. Proinde quamdiu in ipsis animae praecordiis radix haec uirulenta resederit, licet summatim quidam ramusculi recidantur, germine rediuiuo necesse est alios 5; pullulare, donec radix ipsa euulsa radicitus, unde perniciosissima. uitiorum soboles oriatur, ulterius non relinquat. Porro sunt quidam, qui manifestioribus, et ut ita dicam crassioribus implicati uitiis, confusionis suae notam prima mox fronte praetendunt, quos a praesenti consideratione aestimo semo18 Matth. 11, 29.

23 I Ioh. 2, 16.

31 I Tim. 6, 1o.

18 inuitat Sal. B? 20 uerum quia ad4. zzarg. B? 24 omnia genera B? intetueniente] in conuente Co 28 aliquid quod B?

26

DE SPEC. CARITATIS, II, 3-4

67

4o uendos ; quod eorum mentem omni uacuam requie satis superius demonstratum sit. At nos qui euangelico iugo, quod suauissimum Saluatoris sententia manifestat, Dominicoque oneri, quod leuissimum eiusdem nihilominus probat auctoritas, uidemur mentis humeros subiecisse, et tamen conuincimur la43 borare, nos, inquam, professores crucis Christi, assumpta claue

uerbi Dei, reseremus claustra pectoris nostri, et penetrantes usque ad diuisionem animae ac spiritus, compagum quoque ac medullarum, discernamus cogitationes et intentiones cordis ; et sine adulatoria palpatione quid in ipsis animae recessi5o bus secretius latitet peruidentes, ipsas potius morborum radices eruere conemur.

CAPITVLVM

II

Quod. labor exterior bro interioris qualitate formetur, et exterior labor interiori aliquando minuatur. s;

4. Sane labor iste non carnis, sed cordis est, sicut et requies

de qua agimus, cordis constat esse, non carnis, quanquam exterior labor pro interioris qualitate formetur, nec dicendus sit exterior labor ullus, si interior fuerit nullus. Verbi gratia,

attende uenatores uel aucupes, uel quoslibet talium uanitatum 6o sectatores. Si exteriores corporis motus perspexeris, quid laboriosius ? Si mentis qualitatem, quid delectabilius ? Idipsum etiam in laudabilibus indagare facillimum est. Quantus apostolis labor exterior, cum in carcerem traderentur, cum astringe-

rentur uinculis, cum flagris acerrime caederentur. Et tamen 6s ébant gaudentes a conspectu concilii, quoniam digni habiti sunt fro nomine Iesu contumeliam pati. Quam multis tunc sacrilegis similis poena ; sed quia dissimilis conscientia, illi utrobique miseri, et interius et exterius laborabant, isti ad interiorem

requiem in poenis exterioribus exsultabant. Nec mirandum, 7o cum plerumque interiore labore exterior minuatur, et grauissimi corporis aestus aestibus animi temperentur. Quis enim labor adulteris ? quae poena latronibus ? Illis, ut male cupitis excipiantur amplexibus, istis, ut alienis spoliis perfruantur. Sed ille interius face libidinis ardens, quid exterius patiatur,

7; ignorat : hunc auaritiae flamma secretior manifestas facit poe-

nas corporis non

sentire. De quibus propheta:

V? inique

agerent, laborauerunt. 65 Act. 5, 41.

76 Ier. 9, 5.

50 ipsas potius 48 et medullatum P? 43 et quod P? 41 sit add. zzarg. B? 70 exterior P? a.c.b 69 ne P? 66 in multis P? B8 nullus P? MLPB 765 facit ozz. P?

68

DE SPEC. CARITATIS, II, 5-6

5. His igitur diligenter inspectis, patet profecto nequaquam exteriores corporis passiones interiorem parturire laborem, 8o sed radicem internis uisceribus residentem, quidquid exterius accidit, pro sui conformare natura. Quid enim est quod duobus ad eamdem mensam residentibus, eisdem appositis cibis, alter exsultat, murmurat alter ? Quid, quod eisdem exceptis uulneribus alter tristitiae languore deicitur, alter mira iucunditate 85 perfunditur ; duo simul orbitatis siue paupertatis infortunio feriuntur, et tamen iste blasphemat, gratias agit ille ? Eadem species utriusque ingeritur oculis, et unus turpiter commouetur, alius solita sibi pace perfruitur. Oblata occasione honoris cuiuslibet ambiendi, 9o

alter tanta dominandi

CAPITVLVM 95

libidine inflam-

matur, ut spe culminis potiundi nihil sceleris committere perhorrescat, adeo alter ab hac pessima passione liber existit, ut oblatas quoque dignitatum infulas, aut non, aut uix suscipere acquiescat. III

Quod. omnia accidentia caritas sua temperet tranquillitate, cupiditas omnia sua corrumpat peruersitate. 6. Nonne et corporibus idipsum accidere manifestum est, ut pro sanitatis uitiiue qualitate, ea quae exterius accidunt,

IO0O0

aut molesta experiantur, aut grata ? Nam cibus, qui morbum auget alterius, alterius proficit sanitati, et sol, qui lumen oculo eripit lippienti, sano iucundius illucescit. Sicut ergo in corporibus pro interioris naturae modo, ea quae exterius adhiben-

tur, aut salubria inueniuntur, aut noxia, ita praemissis indi-

105

XIO

I15

ciis facile peruidetur, ex interna mentis qualitate huius requiem, istius pendere laborem. Mentem enim, quam suauissimum ac tranquillissimum Domini iugum, caritas uidelicet perfecta possederit, in suae tranquillitatis statum accidentia quaeque transfundet, non sinens eam ullis rerum perturbationibus commoueri, sed ipsas rerum permutationes ad sui profectus usum prouenire compellens. At si mens grauissimo fuerit iugo cupiditatis addicta, quamdiu quidem nulla fuerit commotionis occasio, dominici iugi suauitatem requies remissa mentitur : sed causa cuiuslibet indignationis oborta, mox de cordis recessibus quasi de abditissimis cauernis, bestia saeua prorumpens, dirissimis passionum morsibus miseram animam

81 enim est — P? 83 eisdem exceptis — B? 88 perfunditur a44. zzarg. B? 8 uttisque I, 90 potiendi B 91 liber adZ. zzarg. B? 100 alterius ozz. P? 101 oculo eripit — P? in cotporibus ozz. B? 106 ac tranquillissimum ozz. P? catitas add. zzarg. B? 112 iugi suauitatem -— P? 113 aborta B?

DE SPEC. CARITATIS, II, 67 lacerat et cruentat,

nullum

paci, nullum

69

ei requiei tempus

indulgens. Computrescat itaque iugum a facie olei, iugum scilicet cupiditatis a praesentia caritatis ; et statim experitur sarcina Christi, ut ait quidam, quam sit leuis, quam suauis,

120 quam iucunda, quam in caelum rapiens, et a terra eripiens. Quocirca si requiei huius dulcedinem uolumus experiri, laboris nostri causas et radices sollicite exquiramus, non affectu tepido, quasi ferro retuso, exteriora tantum recidentes, sed ad ipsas morborum origines uehementiori desiderio penetran1255565]

CAPITVLVM

IV

Quod. a triplici concupiscentia omnis labor interior oriatur.

13o

15;

14o

14;

*. Puto autem, quia si subtilius indagemus quidquid nobis laboris oboritur, uel a carnis concupiscentia, uel a concupiscentia oculorum, uel superbia uitae, quasi quibusdam uenenosis fontibus deriuari, manifestissime cognoscemus. Si ergo adhuc cibus me contristat asperior, laborem mihi concupiscentia carnalis indicit : nec ideo laboro, quia iugum Christi suscepi, sed quia non plene iugum cupiditatis abieci. Quid si lautioris edulii inflammatus ardore, uilioris appositione conturbor, uel si solito minus, si uel tardius uel negligentius praeparetur, murmurationis peste consumor ? Quid mihi has parit angustias, passio cupiditatis, an suauitas caritatis ? Quid si monachus quis pro numero nocturnalium lectionum a suo praeposito numerum sibi exigat ferculorum, et pro solemnitatis cuiuslibet excellentia dapes esculentiores ac peregrinos expetat sapores ? Quid si, cum horum aliquid aliqua occasione defuerit, in lites ac contentiones erumpat, ac pessimae passionis aestus ferre non sustinens, importunis clamoribus, occultis susurrationibus fratrum pacem perturbet ? Nonne ei iugum huius miserae seruitutis, ac uilissimi laboris angustias concupiscentia mundialis inuexit ? Quos bene Iacobus redarguens : Vnde, inquit, Lites et contentiones in, uobis ? Nonne ex concu-

piscentiis uestris, quae militant in membris uestris ?

117 Is. 10, 27.

119

129 cf. I Ioh. 2, 16.

retunso cod. ozznes 123 tepido] tedio B? 134 quid] quidam P*? huc corr. zzarg. B? sione] aliquid «47. Co

148 Iac. 5, 14.

131 128 indagemus 5s. P 142 occa 135 appositionis P?

7o

DE SPEC. CARITATIS, II, 8-9 CAPITVLVM V

150

De quormudam. sententia, qui exteriores labores caritati et inieriori dulcedind dicunt esse contrarios.

155

8. Sed assiduis, inquis uigiliis corpus tabefacere, quotidianis laboribus carnem affligere, uilissimis cibis membrorum labefactare uigorem : non solum non modici laboris, sed et ei, quam tantopere niteris commendare, adeo caritati constat esse contrarium, ut totam mentis suauitatem euacuans, omni

160

eam spiritali dulcedine reddat effetam. Haec est illa ridenda quorumdam opinio, qui spiritalem dulcedinem in carnis quodammodo suauitate constituunt, asserentes corporis afflictionem contrariam esse spiritui, exterio-

170

rT]5

risque hominis passiones interioris minuere sanctitatem. Cum enim, inquiunt, caro ac spiritus affectu sibi naturali cohaereant, necesse est suas inuicem communicent passiones ; ac si impossibile, ut non huius oppressione alterius hilaritas perturbetur, ita ut in illud gaudium spiritale moeroris quadam anxietate deiectus spiritus nullatenus ualeat respirare. Acute haec uel inuestigari uidentur, uel probari. O rem pudendam, secundum regulas Hippocratis gratia quaeritur spiritalis. Sic nimirum, sic errant, qui physicis argumentis, magis quam praeceptis apostolicis innituntur. 9. Plane haec est sapientia non desursum descendens, quae primo quidem pudica, est deinde pacifica : sed prorsus terrena, animalis, diabolica. Haec est sapientia uerbi, quae cum suaui-

tatem doceat carnis, crucem

Christi euacuare

contendit:

in

qua profecto quantum ad carnem nihil est suaue, nihil molle,

nihil tenerum, nihil omnino delicatum. Sed non illa euacuatur.

180

185

Illa potius hanc delicatam doctrinam euertit, quam claui sacris inditi membris expugnant, quam lancea illa dulcibus impressa uisceribus acumine salutari debellat. Ego prorsus contra sentio, audacterque pronuntio, carnis afflictionem, si sana praecedat intentio, et fuerit seruata discretio, quam tamen non propria coniectura, sed exemplis maiorum capere oportet, ne forte remissio et dissolutio sub colore se discretionis obpallient ; sic, inquam, carnis afflictionem non spiritui

contrariam, sed necessariam, 172 Iac. 5, 15.

sed nec diuinam minuere con-

175 cf. I Cor. 1, 17.

153 inquit P? 185 labefacere J4 Co L 156 tantopere] tanto ipso P? 160 suauitatem 44 Co L 163 naturali] spirituali 74 165 si] sic 74 B? 17* tenerum adZ. zarg. B? 179 inditi membris -— B? 180 ego ... pronuntio add. zarg. P? 181 contra ;./. P! 182 procedit P! 183 sed] ex adg. B? 185 carnis oz;. P? non s. P!

DE SPEC. CARITATIS, II, 9-12

yj

solationem, sed potius sentio prouocare : adeo ut haec duo semper aequari in hac dumtaxat uita existimem, exteriorem scilicet tribulationem, et interiorem consolationem.

10. Quid ergo, inquis ? Tuaene sententiae magis quam propriae credam experientiae ? Et quid, si alius longe aliud se testetur expertum ? Cui uestrum potissimum credam ? Tu arrepta arctiori conuersatione diminutam tibi autumas gratiam spiritalem, ille quo magis affligitur, eo maiorem diuinae 195 dulcedinis gratiam experitur. Cuius ergo sententiae accommodanda est fides ? An et hic physicis rationibus diuinam gratiam substernendam putabimus ? Absit, absit ! Plane cui uult miseretur. Forte ergo huic diuitiis et deliciis affluenti suae consolationis dulcedinem impertit, quam a pauperculo suo pro 200 se quotidie morienti rigida censura suspendit. Absit hoc de illo dulcissimo, suauissimo, piissimo, compatientissimo sen-

190.

tire. Sed si ego dico, potes dubitare ; si autem Christus dicit,

haereticum est non credere.

CAPITVLVM

205

VI

Apostolica et prophetica auctoritate praemissa sententia conjutatur.

11. Accedat ergo ille athleta fortissimus, testis fidelissimus, disputator egregius, in quo Christus loquitur, qui quotidie pro Christo moritur, qui omnem tribulationem patitur, cui fo210 ris pugne, intus timores, qui castigat corpus suum et in seruitutem redigit, qui non gratis panem suum manducat, sed in fatigatione nocte ac die operatur, cuius manus et sibi et qui cum eo sunt necessaria subministrant : qui denique in labore et aerumna, in uigiliis multis, in fame et siti, in frigore et nu-

215 ditate, sub signis Iesu acerrimus miles insudat: ille, inquam, hanc dirimat quaestionem, et utrum tanta tribulatio, tam mira fatigatio consolationem ei subtraxerit spiritalem, ostendat. Forte caput tot uigiliis et laboribus, ab omni humore naturali siccatum, nullam producere lacrymam praeualebat, a2o et cor ob tot pressuras marcidum, nihil spiritalis dulcedinis hauriebat. 19. Sed uideo eum scribentem quibusdam cum multa tribueum latione et angustia cordis, per multas lacrymas ; uideo 197 cf. Rom. 9, 18. 211 II Thess. 5, 8.

210 II Cor. 7, 5; I Cot. 9, 27. 209 cf. I Cor. 15, 31. 222 II Cot. 2, 4. 214 II Cor. 11, 27.

195 193 arctioti| acriori B? 191 aliud oz. P? 187 sentio oz. B Co L 199/200 198/199 consolationis dulced. — pz sententiae] magis a4. P? pto se 5.7. P!

72 225

230

DE SPEC. CARITATIS,

II, I2-I14

lugentem quosdam, qui ante peccauerunt, et non egerunt poenitentiam ; uideo eum gaudere cum gaudentibus, flere cum flentibus ; audio ingemiscentem, eo quod nolit exspoliari, sed superuestiri. De spiritali eius dulcedine quid dicam, ? cum ad eius suauissimum gustum, etiam quae sibi uidebantur lucra arbitratur ut stercora. Nonne mira dulcedine prouocatus, ad ipsos Christi gestit amplexus, Cupio, inquiens, dissolui e

esse cum Christo, multo enim melius. Nonne mira Christi dilectione debriatus omnem gloriam prorsus abiurat, Nisi, inquit, im cruce Domini mei Iesu Christi.? Nonne feruore

nimiae caritatis excitus anathematizat non amantes Dominum

225 Iesum

? S? quis, inquit, 1o» amat Dominum anathema sit, Maran atha.

240

13. Ipse tamen dicat, utrum bulatione relictus, et quid in randum sit, manifestet ; sicque hoc noxium humanis insibilat confodiat. Ipsius namque sunt

nostrum I esum,

sine consolatione in sua sit trinostra tribulatione nobis speserpentinum caput, quod uirus sensibus, apostolico mucrone haec, qui super uentrem repit,

qui terram comedit, qui sub umbra dormit in locis humentibus,

qui negotium uentris et libidinis sub colore actitat sanctita tis. Sic enim facilius simplices quosque ab apostolica pauper245 tate et euangelica puritate cogitat exterrendos, si maiorem diuinae dulcedinis gratiam, in remissiori uita sibi aestiment adfuturam. Si sanctius credant inter epulas et uina, inter regalia fercula et apparata conuiuia, inter otiosas confabu lationes et nocturnas potationes, madentia lacrymis ora praeferre, 250 quam in labore et aerumna, in uigiliis multis, in fame in frigore et nuditate, in diurna fatigatione et propria et siti, e uoluntatis mortificatione, in mundi contemptu et carnis despect u, pallentia ora siccis praeferre obtutibus. 14. Dicat ergo Paulus utrum suos in praesenti tribulatione 255 pius ille consolator sine consolatione relinq uat, et haeresim louiniani iterum pullulantem sua auctoritat e praeoccupet. Perniciosior tamen haec haeresis quam Iouin iani uidetur, nam cum illa epulas abstinentiae aequarit, ista praeponit. Ergo qui maiorem diuinae dulcedinis consolationem in carnis suaui260 tate quam tribulatione constituunt, Paulum audiant dicentem: Bened ictus Deus, et. Pater Domini nostri lesu Christi, Pater misericordiarum, et Deus totius consol ationis, qui conso-

224 II Cor. r2, zx. 231 Phil. r, 25. 250 II Cor. 11, 27.

229 arbitrabatur B

4

225 Rom. r2, r5. 226 II Cor. 5, 4. 233 Gal. 6, 4. 235 I Cot. 16, 22. 261 II Cor. r, 4.

229 Phil. 5, 8. 242 lob 4o, r6.

230 inquiens P? ; inquiens ozz, P? 232 nisi] mihi B p.c. absit glotiati nisi agg. 5./. B 234 caritatis nimiae -. P2 excitatus B B? 251 diuturna /4 Ca P1 p2 25? pernicior P?

DE SPEC. CARITATIS, II, 14-16

73

latur nos in, omni tribulatione nostra. Siue ergo ieiuniis maceremur, siue afficiamur uigiliis, siue laboribus atteramur, 265

bene-

dictus Deus, qui consolatur nos in omni tribulatione nostra. Et si lapidibus obruamur, et si uinculis astringamur, et si caedamur uirgis, et si carceris toleremus angustias, benedictus

Deus, qui consolatur nos in omni tribulatione nostra. Fremat mundus, saeuiat mundus, insectetur odiis, aggrediatur malediripiat substantiam, commaculet famam, benedictus

270 dictis,

Deus, qui consolatur nos in omnia tribulatione nostra.

VÍ

possimus, inquit, ef ifs? consolari eos, qui in omma pressura

275

280

285

sunt. Et hic non his qui in diuitiis et deliciis, sed his qui in omni pressura sunt, suam consolationem promittit. Et nihil quaestioni relinquens, adiecit: Qwoniam sicut abundant passiones Christi in nobis, iia et ber Chrisium abundat consolatio nostra. Quid manifestius ? Hoc est plane, quod paulo ante diximus, duo scilicet haec coaequari, exteriores passiones et interiores consolationes. 15. Quis est ergo tam hebes tamque praesumptuosus, ut contra manifestisimam ueritatem et apostolicam auctoritatem, physicis rationibus innitens, communicationem passionum Christi contrariam esse spiritui, et spiritalis dulcedinis imminuere gratiam, impudenti uanitate affirmet ? Communicare passionibus Christi est regularibus disciplinis subdi, carnem per abstinentiam,

uigilias, et labores mortificare, alieno

iudicio suam subdere uoluntatem, nihil obedientiae praeferre, et ut breui multa complectar, professionem nostram, quae secundum regulam beati Benedicti 290

295

300

facta est, exsequi, hoc est,

passionibus Christi participari, teste eodem legislatore nostro, qui ait: Et iia in monasterio usque ad fimem perseuerantes, assionibus Christi ber patientiam particiemus, ut regni eius mereamur esse consortes. Hoc ipsum et Apostolus : Sc?entes, inquit, quoniam sicut socii passionum estis, sic eritis et consolationis. 16. Quam sit autem necessaria exterioris hominis afflictio manifestissime perdocemur, eodem Apostolo ita pronuntiante : Etsi exterior homo noster corrumpitur, tamen is quà interior est, renouatur. Id enim quod in praesenti est, momentaneum et leue tribulationis nostrae, supra modum in sublimitate aeternum gloriae pondus operatur in nobis. Denique Salomon quibus diuina 285 cf. I Petr. 4, 15. 242 II Cot. 1, 4. TA; 299 II Cor. 1, 10-17.

291 Reg. S. Ben. Prol.

293 II Cor.

272 266 uinculis ... uitgis — Co 263 nostra] qui consolatur ... nostra bis B? 285 est P? o. ueritatem 281 B* arg. ad. hebes 280 P? ozz. ipsi et 288 complectantur B Co L 286 alieno ... uoluntatem ozz. P? om. B B' CoL 296 autem] ista a7. P?

74

DE SPEC. CARITATIS, II, 16-18

consolatio sit infundenda

mysticis

uerbis declarat, dicens:

Date siceram moerentibus, e unwnm his, qui amaro sunt animo.

395

Bibant et obliwiscantur egestatis suae, et doloris non recordentur amplius. Aperte his uerbis uinum illud quod laetificat cor ho-

minis, non otio dissolutis, non diem in cachinnis et fabulis

310

315

expendentibus, sed his qui amaro sunt animo, repromittit siceramque illam, quae de pomis nouis et ueteribus, quae in sponsi deliciis sponsa conseruat, conficitur, non epulantibus et potantibus, sed propter angustias huius uitae moerentibus, et egestate et dolore laborantibus, pronuntiat esse donandam. Bibant, inquit, et obliwiscantur egestatis suae, laboris uidelicet magnitudinem diuina consolatione asserens minuendam. Cui sententiae apertissime concinit Psalmista : Secundum mvulti-

tudinem, inquiens, dolorum meorum 4n corde ?)£0, consolationes tuae laetificauerunt animam meam.

Nemo ergo arduam illam uiam, quae ducit ad uitam, exhorreat, nemo remissiorem quam semel abiecit, timida infelicitate repetat, sed sicut ait noster legislator, sustinens non lassescat, 320 nec discedat ;sciens quia secundum multitudinem laborum quos tolerat pro Christo, consolationes eius laetificabunt animam illius.

CAPITVLVM 325

359

VII

Quaestio, cur quidam ampliori dulcedine in vemissiore uita, quam, tn arctiori compungantur.

17. Sed quid est, inquis, quod cum aliquanto remissius uiuerem, saginatioribus uterer cibis, poculis pauculum relaxare r, plusculo somno indulgerem, nec corpus labore, aut tanta uestium asperitate attererem, nec silentio tanto supprimerer, ita compungebar, ita afficiebar, ita quadam mentis dulcedi ne

resoluebar ; at nunc in hac districtione ita aridus et siccus

335

incedo, ut nec ui quidem ab oculis meis lacrimas ualeam extorquere ? 18. Et ego quaero a te, quid de eo aestimes iudicandum , qui cum immani uitiorum gurgite absorptus omne se tiae et immunditiae traderet, nihil prorsus flagitii perhorspurciret, in tali uita saepius compungebatur, saepius lacrim resceabatur, nec solum timore poenae et peccatorum suorum recordatione, quod forte nemo miraretur, sed etiam miro affectu in amoris 304 Prou. 51, 6-7. 312 Prou. sr, 7. 319 Reg. S. Ben. c. 7.

304 obliuiscentur P?

at| ac B B? e.c. Co L,

314 Ps. 95, 19.

321 tolerat] sustinet P?

334 a] ad P?

317 Matth. 7, 14.

3279 paululum B?

331

DE SPEC. CARITATIS, IT; 18-21 340 Iesu dulcedinem resolutus, quodam uideretur amplecti ? Quid ergo ?

54 ^

259

mentis

75

osculo

ipsum

Huiusne aemulanda uita, hi sectandi mores, tradenda caro illecebris, membra subdenda libidini, ut simili dulcedine perfruamur ? Quis hoc dementissimus dixerit ? Nec ego ista quasi ambigua, sed sicut nouit ipse Iesus, uera et certa pronuntio. 19. Noui et ipse fratrem, qui cum tota die saecularibus uiris ac feminis immixtus fabulis et potationi uacauerit, sero rediens monasterium ita in lacrimas ac suspiria erupit, ut etiam importunis gemitibus multorum aures compelleret ; nec ideo uel modicum ab huiusmodi illecebris temperaret. Huiusce igitur spe compunctionis regularis districtio deserenda, et similis est sectanda spurcitia ? Cuius non hoc abhorret auditus ?

CAPITVLVM

VIII

Quod triplex sit causa spiritalis wisitationis. 20. Nouerimus ergo quia huiusmodi

uisitatio non semper

sanctitatem ostendit, nam saepe prouocat, saepe et conseruat.

Est autem, quantum inpraesentiarum occurrit, triplex huius uisitationis causa. Fit enim aliquando ad excitationem, nonnunquam ad consolationem, plerumque etiam ad praemium.

360 Ad excitationem dormientibus, ad consolationem laborantibus,

pro praemio ad caelestia suspirantibus. Prima ergo excitat torpentes, secunda reficit laborantes, tertia suscipit ascendentes. Prima haec compunctio ad sanctitatem prouocat, secun-

36 A^

2l o

375

da sanctitatem conseruat, tertia remunerat. Prima terret contemnentem, uel illicit timentem ; secunda fouet et promouet

adnitentem, tertia amplectitur uenientem. Prima est quasi stimulus deuium corrigens, secunda quasi baculus debilem sustentans, tertia lectulus quietum suscipiens. 21. Sicut igitur diuina clementia plerumque uerbo, plerumque exemplo, nonnunquam correptione, aliquando etiam flagello, tepide uel perdite uiuentes prouocat ad salutem, ita etiam occulta compunctione, quam uel timor excitat, uel generat affectus, ad melioris uitae statum inuitat. Huius autem uisitationis causa bipartita est. Fit enim electis ad profectum, reprobis ad iudicium. 349 compellet B? Ca D P' P? 34S erumpit B? Ca D P* P? 347 uacatet P? 365 promouet] prouocet 355 ergo] igitur B? 350 temperet B? Ca D P* P? p?

76

DE SPEC. CARITATIS, II, 22-23 CAPITVLVM IX

Quod primum genus compunctionis, sicut aliae quaedam gratiae, ei reprobis ad judicium, et electis broueniat ad profectum. 380

22. Nec mirandum,hanc gratiam reprobis et electis plerum-

que esse communem, cum excellentiora illa charismata, sermo

uidelicet scientiae, prophetia, genera linguarum, gratia miraculorum, etiam reprobis nouerimus impertita. Nam et Saul inter prophetas, et inter apostolos Iudas. E£ multi, inquit, dicent

mali in illa die, nonne im nomine tuo daemonia eiecimus, et im

385 nomine tuo signa multa fecimus ? Et tunc confitebor illis, quia

fon noui wos ? Quod ut similiter de gratia compunctionis uidea-

mus, compunctus Balaam ; Mor:atur, inquit, anima mea morte

399

?ustorum, et fiant nouissima mea horum similia. Qui propriam quoque peruersitatem deplorans, ait : Dixit Balaam fitus Beor : dixit auditor sermonum Dei, qui cadens apertos habet oculos. Nihil tamen hac compunctione profecit, qui docuit Balac po-

nere scandalum coram filiis Israel, fornicari et bibere, come-

dere de idolothytis. Quam saepe filii Israel in eremo correpti a Moyse fleuer unt 395 coram Domino, quibus nihil illa compunctio profuit , pristinis concupiscentiis denuo resolutis. Sed et introducti in terram repromissionis cum loqueretur illis angelus in loco flentium, leuauerunt uocem et fleuerunt : et nihilominus post haec addiderunt facere malum coram Domino. 400 29. Quid Iudas ? Nonne compunctus ait: Peccawi traden s sanguinem iustun. Verum quam nihil prosit suam peruersitatem iterantibus huiusmodi compunctio, testis est Sapiens ille, qui ait : Qui baptizatur a mortuo, et iterum tangit mortuum, quid proficit lauatio eius ? Baptizatur a mortuo , qui uitam 405 suam omni calore feruoris expertem, uel certe uitiis fetidam ac sepultam compunctus deplorat. Sed nihil proder tio, nisi fuerit secuta correctio. Porro electi, it talis lauaquibus omnia cooperantur in bonum, huiusmodi compunctio ne excitantur, non ad iudicium, sed ad profectum, qui hac caelesti uisitatione 410 percitij, nequaquam securi us in remissiori uita torpescunt, sed quo maiore diuinae dilectionis dulcedine perfruuntur, eo ardentius ad fortiora uirtutum exercitia accinguntur. i

384 Matth. 7, 22. 400 Matth. 27, 4.

387 Num. 25, ro. 403 Eccli. 34, 3o.

389 Num. 24, 4.

397 Iudith 2, r,

392 comedere] manducare P? 393 ydolaticis B? 397 angelus add. zarg. B? 399 facere malum — P? 406 ptoderit 7. P? 412 ad fortiora oz; P?

DE SPEC. CARITATIS, II, 24-26 CAPITVLVM X

77

. De duplici ratione secundae wisitationis, 415 el quod de ista ad tertiam, quae caeteris excellentior est, transitur. 24. Qui excusso tepore statim ut sudores et agones pro Christo susceperint, ab illo excellentiori compunctionis genere excipiuntur, quae infirmos sanat, debiles roborat, alleuat des-

peratos. Ipsa est consolatio gementibus, pausatio laborantibus, 420 tentatis protectio, uiaticum itinerantibus. Quam quidem consolationem illi sibi adimunt, qui statim ad primos sudores resilientes, uel in pristinum torporem deuoluuntur,uel uiles quasdam consolationes in crebra confabulatione, uel amicorum uisitatione, uel certe propriae uoluntatis libertate con425 quirunt. Quas consolationum sordes sanctus Propheta contemnens: Renwit, inquit, consolari anima mea. Quid ergo ? Sine omni consolatione relictus es ? Absit ! Memor fui Des, et delectatus sum. 25. Et huius similiter uisitationis ratio duplex. Prouenit 43o enim aliquando tentatis, ne corruant, aliquando tentandis, ut leuius

ferant.

Prima

reficiuntur, altera armantur. Nemo

ergo secundum primum illud uisitationis genus suam metiatur sanctitatem, quod et reprobis nonnunquam accidere manifes-

tum est ; sed neque secundum

istud, quod licet excellentius

435 Sit, sanctitatem tamen praeparat, non ostendit. In illo enim quasi parturitur, in isto nutritur. Sane in hoc secundo genere crebra compunctione assuefactus, crebris sorbitiunculis diuinae dulcedinis pastus, in illud sublimius gradu excellentiore prouehitur,

quod non

iam debilem

corroborat

et confortat,

440 sed quasi perfectum uictorem gratia abundantiori remunerat.

CAPITVLVM

XI

Quid in singulis his uisitation?bus Deus operetur. 26. In primo igitur statu anima suscitatur, in secundo purgatur, in tertio sabbati tranquillitate pertruitur. In primo statu 445 operatur misericordia, in secundo pietas, in tertio iustitia. Misericordia enim quaerit perditum, pietas reformat inuentum, iustitia munerat iam perfectum. Misericordia erigit iacentem, pietas adiuuat pugnantem, iustitia coronat uictorem. Et reuera quid poterit esse maius diuinae miserationis indici426 Ps. 76, 3.

424 Ps. 76, 4.

416 ut] in B expunct. 449 quid] quod B

424. certe 5]. B

433 nonnunquam]

plerumque P?

78

DE SPEC. CARITATIS, II, 26-28

450 um, quam ut illa suauitas, illa iucunditas, illa mira serenitas, in qua nihil inquinatum incurrit, animae inquinatae adhuc gratiam suae uisitationis impertiat, nec solum terrore concutiat, sed omnia mentis claustra seris uitiorum obserata sua 455

penetrabilitate perscindens, foedis adhuc labiis quoddam suae dulcedinis imprimat osculum, ac ineffabili suauitate sua blandiatur auertenti, cunctantem alliciat, animet desperantem ?

27. O dulcis Domine ! Quid retribuam tibi 5ro omnibus quae retribuisti mili ? O quam suauis est in omnibus spiritus tuus! Vere, Domine, misericordia tua magna est super me, qui emi460 sisti manum tuam de alto, eripiens et liberans me de aquis multis, et de manu filiorum alienorum ; qui eripuisti animam meam de inferno inferiori, in quo elinxi quamdam dulcedinis tuae stillam, et audiui uocem tuam quasi de longinquo. Quid agis, indigne et sordide ? Vt quid in his sordibus uolutaris ? 46 V^ in his turpibus delectaris ? Ecce quid apud me dulcedinis, quid suauitatis, quid iucunditatis. An scelerum tuorum immanitate desperas ? Sed qui persequor fugientem, reiciam uenientem ? Qui auertentem te faciem tuam a me amplector et attraho, sub alas misericordiae meae fugientem repellam ? 28. Et uox tua, Domine, inspiratio tua. Vnde enim animae 470 desperatae tanta spes, nisi te, Domine, donante, qui miris modis curas infirmitates nostras, formas deformia nostra ?

475

Sed iam de secundo illo statu quid dicendum, in quo diuina pietas tam mirabiliter operatur in homine, ut ex tentatione proficiat, ex infirmitate amplius conualescat ? Et cum omnis

anima naturaliter labores, tentationes, et dolores refugiat, tot consolationibus in suis tentationibus animatur, ut non solum

480

sustineat irruentes, sed etiam retardantes prouocet quodammodo ac requirat. In quem statum sanctus ille profecerat, qui ait : Proba me, Domine, el tenta me. Et iterum : Proba me, Domine, et scito cor meum. In hoc statu innumerabilibus caelestium

affectuum incentiuis assuefacta mens, paulatim in illud sublimissimum ac perpaucis expertum uisitationis genus prouehitur, ubi quasdam futurae suae remunerationis primitias 485 incipiat praegustare, transiens in locum tabernaculi admirabilis usque ad domum Dei, et effundens super se animam suam, caelestium secretorum nectare debrietur, futuraeque quietis suae locum purissimis contemplans obtutibus exclamet cum propheta : Haec requies mea in saeculum saeculi : hic habitabo, 490 quoniam. elegi eam. i

451 Ps. 115, 12. 459 Ps. 85, 15. 460 Ps. 145, 7. D5;:158325485 Ps. 41, 5. 489 Ps. 15, 14.

454 perscindens] per se uidens P? misisti P? 46« prtosequot B Co L secretorum - P? futute B?

480 Ps. 25, 2.

481

foedis] his P? 455 osculis P? 460 480 domine oz. P? 48? caelestium

DE SPEC. CARITATIS, II, 28-30

79

Sicut ergo in illo statu, ubi nulla praecedunt merita, sola operatur misericordia, ita in isto, in quo coronat munera sua,

quae tamen esse uoluit merita nostra, cum misericordia operatur iustitia.

CAPITVLVM

495

XII

Quod in prima wisitatione specialiter timor, iv secunda consolatio, in tertia sit dilectio.

$00

595

29. Porro notandum arbitror, quia, licet in prima illa uisitatione nonnunquam timori dulcedinem suauitatis admisceat, in secunda uero cum suauitate stimulum plerumque timoris adhibeat, proprie tamen illa ad timorem, ista pertinet ad consolationis dulcedinem ; nam in tertia perfecta caritas foras mittit timorem. Initium enim sapientiae timor Domini ; consummatio autem sapientiae amor Domini. In timore inchoatio, in dilectione perfectio. Hic labor, ibi praemium. Hoc ad illam ascenditur, nec tamen ad ipsam nisi per ipsam peruenitur. Menti etenim, quam plerumque timor afficit, urget dolor, deicit desperatio, absorbet tristitia, corrodit acedia, quaedam

510

515

mirae suauitatis gutta descendens a balsamo illius montis pinguis, montis coagulati, quasi quodam placidissimo se superinfundit elapsu : ad cuius radiantis diuini splendorem luminis omnis illa irrationabilium sensuum nebula dissoluitur ; ad cuius suauissimum gustum tota illa amaritudo fugatur, dilatatur cor, mens impinguatur, et ascendendi facultas miro modo praeparatur. Sic timore tepor excluditur, timor gustu diuinae dulcedinis temperatur. Ne mens in infimis torpeat, timor excitat, ne laborando deficiat, pascit affectus. 30. His nimirum alternantibus tamdiu eruditur, donec tota mens illa

520

525

ineffabili caritate absorpta iam non ex dilectione pinguescat, sed illius speciosi forma prae filiis hominum desideratissimos ardens amplexus incipiat uelle dissolui et esse cum Christo, dicens quotidie cum Propheta : Heu mihi, quia incolatus meus Qrolongatus est. Sic benedictionem dabit legislator, administrans incipientibus uinum compunctionis cum timore eius, proficientibus lac ab uberibus consolationis eius : et cum auulsi fuerint a lacte, epulabuntur ab introitu gloriae eius. Igitur prima illa uisitatio arguit iniquitatem, secunda sus510 Ps. 67, 16. 503 Eccli. z, 16. 502 I Ioh. 4, 18. 523 Ps. 85, 8. 522 Ps. 119, 5. Ph1lX1525.

520 Ps. 44, 3.

521

506 nisi ... ipsam adZ. marg. B^ — 511 500 ueto] tamen B? 493 uult B sponsi B? 520 speciosissimi D diuini splendorem — B? infundit P? 521 incipiens P? 1

I

80

DE SPEC, CARITATIS, 1E36-32

tentat infirmitatem,

sane tertia ostendit sanctitatem.

Nemo

ergo glorietur in prima, in qua conuincitur iniquus uel tepidus ;

550

sed nec in secunda, in qua probatur infirmus ; in tertia autem

qui gloriatur in Domino glorietur.

CAPITVLVM

XIII

Quis sit fructus in singulis, e quare quidam secundae wisilationis consolatione briuentur. 535

31. uersio onum nique

Porro fructus primae uisitationis uera est ad Deum con; fructus secundae propriae uoluntatis et omnium passimortificatio, fructus tertiae perfecta est beatitudo. Deaccepto fructu primae compunctionis in excellentia per-

fectae conuersionis, cessante iam illa, quae suum, ut ita dixe-

540 rim, expleuit negotium, statim sequitur tentationum et laborum probatio, ut merito succedat illa, quae est dulcis in Deum

deuotio. Non enim facile dulcedinis huius affectus sine praece-

dente uel comitante, uel certe statim subsequente labore, aut 545

35e

tentatione donatur, quae nequaquam pro uitae merito, sed pro

infirmitate

sustentanda,

uel tentatione

alleuianda

donatur.

Ideoque hi qui ad primas mox tentationes et labores resiliunt, et instar quorumdam discipulorum Domini scandalizati communicationem Dominici corporis et sanguinis, id est passionis

illius imitationem abhorrent, dicentes : Durus est hic sermo, et

quis botest eum audire?, ac sic regno Dei minus apti retro respi-

ciunt, uel certe abiectissimas illas terrenas, et humanas consolationes admittunt : hi, inquam, ab huius consolationis dulce-

dine semetipsos excludunt, et ubique miseri, nec ad sublime illud uisitationis genus ascendunt, et uirtutum exercitia sine 555 huiusmodi consolatione fastidiunt ad pristina uero redire conscientia resistente non praesumunt. Qui merito forte de diuinae consolationis desertione causarentur si perfecte pristinis abrenuntiantes, ac propriam uoluntatem plene mortificantes, nequaquam uiles et abiectas mundi consolationes Dei consola560 tioni praeponerent. 32. Nunc uero, cum ingressi arctioris propositi uiam, statim incipiant nescio quas dignitatum infulas somniare, ac uanissima praesumptione sui libertatem usurpare, nec exspec seri donec dicatur eis: Amice ascende superius : tent mised ipsi se 565 quantum possunt ad altiora impudenter impingant, appe549 Ioh. 6, 61.

564 Luc. 14, 1o.

566 Matth. 25, 6.

536 uoluntatis oz;. P? uel proptiae B? 546 his oz. P? 550 sic] si B? Diopa 554 uisitationis genus -—» p? 555 redire ozz. D? B5? causatent B BCoDLNIP? 560 consolationibus P? 562 seminare P?

DE SPEC. CARITATIS, II, 32-33

81

tantque, ut euangelicis sermonibus utar, primas cathedras in synagogis, primos discubitus in coenis, primas salutationes in foro, et uocari ab hominibus Rabbi, affectantes nimirum esse

magistri, qui ne una quidem die didicerunt esse discipuli : cum 57o ergo talium ineptiarum ipsi sibi conscii sint, miror qua fronte, quaue irreuerentia diuinam sibi dulcedinem impertiendam, ac animam terrenis affectibus constupratam, suauissimis ac purissimis amplexibus lesu aestiment confouendam. Quibus profecto si qua caelestis dulcedinis gutta profluxerit, non ob 575 sanctitatis meritum, nec laboris solatium, sed quasi in infimis

positis, ad excitationem certum sit prouenire. Quanquam post acceptam notitiam ueritatis, ac arreptam uiam perfectae puritatis, uoluntarie peccantibus uel inertia torpentibus, aut uix aut nunquam huiusmodi gratia largiatur. Hoc sane dicen-

58o dum, aliud esse terrenis illis affectibus attentari solum, aliud

uix in aliquem rarissime cadere, aliud cedere et consentire, uel se eis ex toto dedere ; aliud si quid huiusmodi occupationum imponatur, inuitum suscipere.

CAPITVLVM 35

XIV

. Proponwntur quaedam diwima testimonia, secundum quae statum suum quasque meliatur. 33. Proinde

si uisitationis

tuae

causas,

ac

rationes

uelis

lucidius intueri, primo statum, in quem profecisti sagaci inspectione discutito ; ac uitae morumque tuorum qualitatem, 59o non secundum

propriam coniecturam,

sed secundum regulas

Scripturarum, et caelestium praeceptorum lineas, propriaeque

professionis normam, teste conscientia, subtili inquisitione exa-

mina. Ait nempe Dominus : Videte, ne grawentur corda uestra

in crapula, et ebrietate, et curis huius uitae. Et item : Omnis

5o; qui irascitur. fratri suo, veus erit iudicio, el qui dixerit vaca, reus erit concilio : et qui dixerit fatue, reus erit gehennae ignis. Et alias : Qui uoluerit inter uos maior esse, sit omniwm seruus. Et item : Quaecumque uultis ut. faciant uobis homines bona, et uos facite illis. Et : De ommi otioso sermone quem locuti

6oo fuerint homines, reddent de eo rationem in, die iudici. Ait et apostolus Paulus: Nom n comessationibus et ebrielatibus, non in cubilibus et impudicitiis, non in contentione et aemulati594 Matth. 5, 22. — 997 Matth. 20, 27. 593 Luc. 21, 34. 601 Rom. 13, I5. 599 Matth. 12, 36.

598 Matth. 7, 12.

dedere] addere B? 582 toto] corde a4Z. P? 570 ipsi sibi — DP? fatuus Co a.c. L 596 concilio] consilii B? om. LL

590 sed

82

DE SPEC. CARITATIS, II, 33-35

one, sed ónduimini Dominum

605

nostrum Iesum, et carnis curam

ne feceritis in desideriis. Et ipse : Nemo militans Deo implicat se negotiis saecularibus. Et ad Galatas: S4 inuicem mordetis

et comeditis, widete ne ab inuicem consumamini. Et ad Thessalonicenses : Rogamus uos, fratres, ut abundetis magis, el operam

610

detis, ut. quieti sitis et ut uestrum negotium agatis, et wt operemini manibus uestris, et ut honeste ambuletis ad. eos qua foris sunt, et vullius aliquid desidevetis. In secunda quoque Epistola ad eosdem : Quia si quis, inquit, non uult operari, nec manducet. lacobus quoque : Fratres mei, inquit, nolite in personarum acceptione habere fidem Domini nostri Iesu Christi. Item : Si

zelum amarum habetis, et contentiones in cordibus uestris, nolite

gloriari : ubi enim zelus et contentio, ibi inconstantia et omne opus prawwmn. Et paulo post : Quicumque uoluerit amicus esse hwius saeculi, inimicus Dei constituctur. Idem in consequentibus: Nolite detrahere alterutrum, fratres mei. Veniamus ad apostolorum principem : Obsecro uos, inquit, /anquam aduenas 620 et peregrinos, abstinere wos a carnalibus desideriis. Et in eadem epistola : Deponentes omnem malitiam, omnem dolum, ei simulatones, et inuwidias et omnes deltractiones. Et infra : Si quas loquitur, quasi sermones Dei. Et post pauca ad pastores Pascile qui in uobis est gregem, non turpis lucri gratia, neque 62 vA dominantes, inquit, in clero. Similiter adolescentes subditi estote semioribus. Omnes autem inuicem humilitatem insinuate. Idem in secunda epistola : Fagientes eius, quae in mundo est, concupiscentiae corru ptionem. Et item : Sobrii estote et uigilate. 630 94. Iam nunc ad illum discipulum quem dilige ueniendum est : Qui dicil se nosse Deum, et manda bat Iesus ta eius non custodit, mendax est. Et : N. olite, inquit, diliger e mundum, neque ea quae in mundo sunt. Et infra : Omnis qui odit fratrem suwm, homicida est. Iudas quoque apostolus : Vae illis, inquit, qui 615

655 n

wia Cain

abierunt,

et errore. Balaam

mercede

effusi sunt, et in contradictione Core perierunt. Hi sunt in epulis suis maculae comuiuantes. Et post pauca : Hi sunt murmur atores, queru-

lost, secundum desideria sua ambulantes. Et infra : Odientes et eam, quae carnal 640

is est, maculatam tunicam. 35. Haec ergo, et his similia, euangelicae et apostolicae doctrinae testimonia, tibi quasi quoddam speculum spiritale

604 II Tim. 2, 4. 605 Gal. 5, 15. 607 612 Iac. 2, r. 624. Iac. 5, 14-16. 616 ISPett TI. 623 I Petr. 4, 11. 624 629 I Petr. 5, 8. 630 cf. Ioh. 21, 7. 633 I Ioh. 5, r5. 634 Iud. r, 11. 637

603 Ihesum] Christum a44, B?

I Thess. 4, r. 610 II Thess. 5, ro. Tac. 4, 4. 617 Iac. 4, r1. 619 I Petr. 5, 5 sq. 627 II Petr. r, 4. 631 I Ioh. 2, 5. 632 I Ioh. 2, r5. Iud. r, 16.

611 inquit ;./. P1

638 Iud. r, 25.

628 eius 5.7. P1

DE SPEC. CARITATIS, I1,.35-36

83

proponens, uultum animae tuae sollicitius contemplare, et si

adhuc inueneris temetipsum fluitare

epulis, mero

crebrius

incalescere, saecularibus negotiis implicari, distendi curis mun645 di, ac carnis desideriis incubare, litibus et fabulis occupare

diem, impuris detractionum morsibus fraternam lacerare carnem, inerti dissolutum otio, quasi quibuslibet stimulis inquietatum,

mobili

discursione

huc

atque

illuc uolitare,

et non

proprio labore, sed sanguine et sudore pauperum uentris deli65o cias comparare ; si denique ira, impatientia, inuidia, inoboedientia crebrius maculari, et sollicitius curam uentris quam mentis agere, metas professionis tuae sine cessatione transgredi; si igitur in his omnibus nitidus ac crassus incedas, noli,

quaeso, de tuis lacrymulis multum gloriari ; quae forte, ut et 655 nos aliquid secundum physicos dicamus, tumescentibus mero uenis, ac diuersis ciborum saporumue nidoribus, humore capitis succrescente, facilius elabuntur, uel certe si Dei timore,

uel affectu in hoc statu compungaris, noli tanta Dei gratia tam impudenter abuti, ut securius in tuis sordibus uoluteris: et 66o Deum qui nequaquam te adhuc a calore uiscerum suorum hoc uidetur indicio penitus abiecisse, tuo tepore compellas ad uomitum, et fiant nouissima tua peiora prioribus. Quod multis euenire quotidianis experimentis perdocemur.

CAPITVLVM 665

XV

Quibus modis ad spiritales consolationes transitur. 36. Caeterum si talibus affectuum aculeis excitatus, sordi-

das Aegyptiorum ollas abiecisti, ac paupertatem Iesu cunctis mundi opibus praetulisti ;si regalia fercula grossioris panis, et uilissimi oleris commutasti edulio, si subiectionem et abiec-

67o tionem honoribus compensasti, si mundi curis ac negotiis exutus, non cum rusticorum maledictione, sed proprio tuo ac communi fratrum tuorum labore uictum quaerere delegisti, si pro loquacitate silentium, pro crebris litibus fraternae dilectionis induisti affectum, si iam coepisti reddere uota tua, 67; quae distinxerunt labia tua ; si, inquam, his atque huiusmodi

indiciis deprehenderis temetipsum exisse de Aegypto, et huius maris magni et spatiosi, saeculi uidelicet huius fluctus quasi

uerus Israelita transisse, si non statim caelestis dulcedinis tibi

615 Ps. 65, 14.

67? Ps. 103, 25.

646 carnem] corr. in caritatem Co —— 649 sanguine et sudore 642 sollicitius s./. B 667 sordidas] 666 affectuum aculeis — P? 654 lacrymis B? P? —-L 675 huiusmodi ad. zzarg. B? 669 et abiectionem ozz. P?, bis L illas 242. P?

84

DE SPEC. CARITATIS, II, 36-38

manna profluxerit ; noli aduersus Deum murmurare, noli De680

um

tentare, et dicere ; Si Deus in nobis est, an non ? cum

praeceptorum illius exsecutio praesentiae illius apertissimum indicium sit, ipso dicente: S7 qwis diligit me, mandata mea seruabit : et. Pater meus dilige eum, et ad eum weniemus, et mansionem,

abud eum

faciemus.

Noli, inquam,

murmurare,

68 ISI incidasque

in illam blasphemiam, ut dicas : Vanus est quá serwii Deo, et quid emolumenti, qui custodiwimus Praecepta eius ?

Et illud Psalmistae : Evgo sine causa iustificaud cor meum, ei laut inter innocentes manus meas, et fui flagellatus tota die, 690

ei castigatio mea in matutinis, quando quidem ibsi beccatores et abundantes im saeculo obtinuerunt diwitias, et quod est summum, diuitias spiritales. Si in amplioribus diuitiis amplior praestatur et gratia, ut quid mortificamur tota die, aestimamur ut oues occisionis ? Nonne melius est manducare et bibere, et frui bonis in ista uita, et in alia ? Nonne insulsi hominis est

695 id ingenti corporis quaerere cruciatu, quod facile possit et sine

labore conquiri ? 91. Sed ubi est quod ait Paulus : Per multas tribulationes oportet nos introire in regnum. Dei? Et ad Thessalonicenses:

700

705

710

Nemo, inquit, moueatur in tribulationibus istis, ipsi enim scitis

quod in hoc bositi sumus. Sed miraris, quod non statim te dulcedo caelestis excipiat. Et tamen filii Israel, qui in Aegypto quidem crebrius diuinorum miraculorum gloria excitati, ac mystici illius agni sacris sunt carnibus pasti post maris Rubri transitum non statum angelici paubli meruere solatium, immo primo ad aquas Mara adducti, ibique tentati sunt, ac inde per duodecim fontes ad secretioris eremi abdita peruenientes caelesti pane mirabiliter saginantur. 98. Et tu ergo egressus de Aegypto, si intumescentes huius saeculi fluctus sicco uestigio pertransisti, ducendus es primo ad aquas Mara, id est amaras, ut te corporalium laborum amaritudo deterreat, experiarisque illud euangelicum, quia

arcta est uia, quae ducit ad uitam. Ibique tentaberis a Domino,

7/55)

Si forte ad illorum merearis transire consortium, quibus dicit : Vos estis qui bermansistis mecum in tentationibus meis. Inde ad duodecim fontes, ad apostolicae uidelicet fluenta doctrinae gradu excellentiore transibis, ut assidua Scripturarum medita-

tione assuefactus, quodammodo extra mundum

efficiaris, et e

diuinis eloquiis, quae sunt nimirum argentum igne examina-

682 Ioh. 14, 25. 697 Act. 14, 21.

686 Mal. 5, r4. 699 I Thess. 5, 5.

687 Ps. 72, 13-14. 712 Matth. 7, 14.

689 Ps. 72, 12. 714 Luc. 22, 28.

679 profluxit B? aduetsum B? 697 Paulus] apostolus P? 699 in tribulationibus a44. zzarg. B? *01 dulcedo oz. B? 9702 crebris B? 705 inde] deinde P? 713 transire] pertinere B a.c.

DE SPEC. CARITATIS, II, 38-40

85

tum, mutuatis tibi pennis columbae deargentatis, quasi turtur 720 castissimus ad eremum peruoles spiritalem, ubi si quid tibi stillicidii spiritalis pietas Conditoris effuderit, scito non tui esse arbitrii, quando colligas, aut quantum colligas, aut quamdiu quod collegeris serues. Nam si sabbato egressus aliquid caelestis edulii colligere tentaueris, ne inueniri quidem poterit. 725 Caeteris uero diebus certam tibi quantitatem gomor, id est diuini iudicii mensura praescribet. Porro si quid in crastinum seruare tentaueris, ut sine labore diurno caelesti pascaris alimento, uermes tibi tua exspectatio procreabit. 39. Verum gustata dulcedine spiritali non statim otio dissol73o uaris ; mox enim e latere spiritalis insurget Amalec, non armis, sed orationibus

euincendus.

Ita succedentibus

sibi ex

duiuna quidem pietate nonnullis consolationibus, ex propriis autem concupiscentiis multis laboribus, post innumerosagones ad illud ineffabile uisitationis genus munerandus ascendes, 75; ut ex integro caritatis ardore flammascens ab introitu gloriae Dei, quasi ex fructu terrae repromissionis feliciter satieris, ac igne diuini amoiis iugum concupiscentiae penitus absumente, requiescas in pallore auri, in splendore sapientiae, in suauitate contemplationis diuinae, experiarisque ex toto quia 74o iugum Domini suaue est, et onus eius leue est. CAPITVLVM

XVI

Quod non sit deserendum ab aliquo arctioris witae propositum, quamuis illum dulcem non experiatur affectum. 40. Sed esto, nihil tibi huiusce dulcedinis profluat, nulla te

74; lacrymarum suauitas mulceat. Nec sic tibi est ad pristina redeundum, immo utriusque conuersationis conferendi sunt fruc-

tus, ac libra conscientiae aequo examine trutinandi, ne forte in

tua aestimatione praeponderent minora maioribus, deteriora melioribus comparentur, ne securis dubia, aut pluribus prae75» iudicent pauciora. Nam si aliter non possis, satius profecto tibi est, uno membro debilitato, uel si necesse sit, amputato,

in caeteris ualidus ac sanus incedere, quam omnibus artubus arefactis, unius sanitati importunius inniti.

719 Ps. 67, 14.

425 Exod. 16, 18.

740 730 spiritalis] Amalec adZ. P? ^ *34 ascendens B* 723 collegas B? a.c. 951 est tibi B? 745 tibi est sic B? 444 huiuscemodi B prius est om. P? 752 sanus ;./. P?

86

DE SPEC. CARITATIS, II, 41-43 CAPITVLVM

XVII

Interrogationes cuiusdam mowitüi,

[D

ei suae responsiones inseruntur.

41. Cum ante non multum tempus frater quidam abrenun-

tians mundo, nostro se monasterio contulisset, traditus a reue-

rendissimo abbate nostro meae paruitati disciplinis regularibus instituendus, coepit aliquando admirans quaerere quaenam mihi causa uideretur, quod in seaculari adhuc habitu ac conuersatione positus ita saepius compungebatur, ac in quemdam diuini amoris resoluebatur affectum tantaque spiritus suauitate frueretur, quantam, inquit, modo non dicam diutius reti765 nere, sed ne raro quidem degustare sufficiam. 76o

77e

Tum ego : Sanctioremne, inquam, illam tuam conuersationem Deoque acceptiorem fuisse existimas ? Nequaquam, inquit, id dixerim, praesertim cum multa iam agam, quorum si unum aliquid tunc egissem, non modo sanc-

tus, immo ab omnibus crederer, ut ita dixerim, adorandus.

42. Rogo, inquam, in quantis illud apostolicum experiebaris, quia fer mulías tribulationes oportet mos introire in regnum Dei ; illudque beati Iob : Sé éustus fuero, non leuabo caput

mewn, TI5

satwratus afflictione el. miseria ? Nihil, inquit, horum

sensisse me memini, sed plerumque expressius ac dulcius me Christum amare persensi. Et ego : Tantane tunc patereris pro Christo, quanta nunc

pateris? Ne una, inquit, hora, quanta hic sine cessati one sustineo. Nam ut caetera taceam, nullo modo saltem una die

tanto me sinerer premi silentio, aut me ulla ratione ab otiosis et uanis sermonibus continerem. Quinimmo post illas, quas praefatus sum lacrymas, statim ad cachinnos redibam et fabulas, ac pro impetu animi huc atque illuc mobili discurs ione ferebar, ac meae uoluntatis possidens libertatem, parent um 785 praesentia gratulabar, sociorum confabulationibus arrideb am, conuiuiis apparatis intereram, potationes non abhor rebam; matutinos somnos pro libitu carpebam, cibo ac potu supra metas 780

etiam

799

necessitatis

distendebar.

Taceo

irae stimulo

s, quibus nonnunquam urgebar, lites, contentiones, ac mundialium rerum cupiditates, quibus pro posse intend ebam.

43. At nunc, inquam, qui mores tui, quae uita, qui Et ille subridens : In promptu, inquit, est dicere actus ? : non enim 732 Act. 14, 21.

773 Iob ro, r5.

«5? tempus ;.7. P? *60 aliquanto B Co L, 7*6 petsensi add. zzarg. B? 719 uno B? 786 conuiuiis ... abhotrebam marg. B *87 potu] etiam add. P? catpebam] capiebam B?

DE SPEC. CARITATIS, II, 43-44

87

ignorari se sinunt. Est quidem cibus parcior, uestis asperior, potus e fonte, somnus plerumque in codice. Denique fatigatis membris male mollis matta substernitur ; dum somnus suauior

795

fuerit, surgere campana pulsante compellimur. Taceo quod in sudore uultus nostri uescimur pane nostro, quod tribus solum hominibus, et hoc rarissime, et uix de necessariis loqui-

mur.

Nonne

istud apostolicum

manifestissime

impletur in

8oo

nobis : Mortificate membra uestra, quae sunt super terram. Et

805

iumentum facti sumus : quocumque ducimur sine ulla contradictione euntes, quodcumque imponitur sine reluctatione ferentes. Propriae uoluntati nullus locus, otio aut dissolutioni nullum tempus. Praetereunda non aestimo quaedam, quae non minus delectant quam ista fatigant. Nusquam lites, nusquam contentio, nusquam rusticorum ob diram oppressionem querulus planctus, nusquam pauperum iniuriatorum miseran-

ilud Psalmistae : V£ éwmentum factus sum apud te ? Vere ut

dus clamor, placita nulla, saecularia iudicia nulla. Vbique pax, 810

ubique tranquillitas, et a mundialium tumultu mira libertas. Inter fratres tanta unitas, tantaque concordia, ut singula uideantur omnium, et omnia singulorum. Et quod me miro modo delectat, nulla est personarum acceptio, nulla natalium

81

A

$820

825

830

consideratio. Sola necessitas parit diuersitatem, sola infirmitas disparilitatem. Quod enim in communi laboratur ab omnibus distribuitur singulis, non ut carnalis affectus, aut priuatus amor dictauerit, sed prout cuique opus fuerit. Quam illud quoque mirandum, quod trecentis, ut reor, hominibus unius hominis uoluntas lex est, adeo ut quod semel ex eius ore elapsum

fuerit, tanta cura seruetur ab omnibus,

ac si id omnes

coniurauerint, uel ab ipsius Dei ore audierint. Et ut breuiter multa comprehendam, nihil prorsus perfectionis uel in euangelicis uel in apostolicis praeceptis audio, nihil in litteris sanctorum Patrum inuenio, nihil in antiquorum monachorum dictis intelligo, quod non huic ordini et huic consonet professioni. 44. Tum ego : Nouitius, inquam, es : ideo non haec iactantiae, sed feruori potius assignarim. Volo te tamen cautum esse, ne ullam omnino professionem esse existimes in hac uita, quae fictos non habeat, ne si forte quemquam perspexeris aut sermone aut actu excedere praeter aestimationem tuam quasi noui aliquid acciderit conturberis. Attamen haec omnia, quae tam feruenter enumeras, illisne lacrimis tuis aestimas comparanda ? 800 Coloss. 3, 5. $10 tumultuum D oz. B. B? Co IN P!

801 Ps. 12, 235. 816 ptiuatus oz. B? $13 natalitium D $31 excedere] quasi adZ. B* Ca D IN P!

823 prius in

88

DE SPEC. CARITATIS, II, 44-47

Absit, inquit, cum securam mihi conscientiam nunquam ila lacrymarum profusio reddiderit, nunquam metu mortis exuerit. At nunc non multum curo, immo et opto plurimum, ut post modicum tollat me factor meus. Quod licet forte pusillanimitatis sit, ut exprobare mihi soles, quod uidelicet mallem 840 his laboribus eximi, nullo modo tamen sine certa spe diuinae miserationis id possem. Vnde satis miror, cur ampliori amore Deum amabam, quando minori securitate fruebar. 45. Rogo, inquam, si duo tibi essent serui, quorum alter praeceptis tuis non solum oboedientissime pareret, immo non845 nullos labores tui causa sustineret ralter praeceptorum tuorum quotidianus transgressor, nihil prorsus aduersi pro te ferre consensisset, dicentibus utrisque: Dilipo Dominum meum, cui credere deligeres ? Quis, inquit, non uideat hunc copiosissime munerandum, 850 ilum non modo trangressionis, sed et nimiae impudentiae arguendum ? Sic te, inquam, inter hos duos status tuos oportet iudicare. Sed ut propriae, inquit, experientiae non credam, quae 855 mihi ratio persuadere poterit ? Si quis, inquam, quaerat abs te, quisnam sit melior, qui amplius, an qui minus Deum diligit, nonne sine omni cunctatione eum pronuntiabis meliorem, quem plus noueris diligentem ? 855

860

Insani capitis est, inquit, saltem hinc haesitare. 46. Quaeso nunc, inquam, semoueas, si quid tibi adhuc,

utpote nouitio, de saeculari suauitate blanditur, si quid expertae delectationis alludit; nec attendas quid caro suggerat, sed quid ratio dictet, respondeasque mihi secundum regulas

865 ueritatis

870

ac conscientiae tuae testimonium,

utrum malles te

in illo statu nunc esse, quam in isto, quo nunc es. Prorsus, inquit, si non uelim fallere me ipsum, nec agere, ut sit mihi proprium os oleum peccatoris ad impinguandum caput meum, necesse habeo confiteri, quia si illum. statum praeelegissem, esset plane hoc non propter Christum, sed propter mundum, nec desiderio maioris perfectionis, sed fastidio praesentis laboris, uel certe appetitu maioris delectationis. 47. lam

nunc,

inquam,

quasi

feruoris

tui conscius,

875 cunctor affirmare, nolle te nunc in eo esse statu.

non

Non falleris, inquit. Sed in illo, inquam, statu Deum magis amabas, profec to

836 reddiderit 7 zzarg. B? 839 sit ozz. B? 848 cligeres B!, diligeres B? Co I, 852 oportet] te «47. Ca D P1 p? 838 quem plus 7 zzarg. B? 862 expertae] ex parte B?

DE SPEC. CARITATIS, II, 47-49 $8o

885

melior eras. Si tunc melior, quare nunc securior ? An eligis securior esse quam melior ? Sed et si quis dixerit meliorem illum qui amplius, quam qui minus praeceptis Domini adimplendis institerit, puto quia non abnue$. Coarctor, inquit, undique, et quasi de scopulo ad scopulum impulsu rationis allidor, nec inuenio exitum. Nam quod tunc Deum magis amauerim et dulcibus quibusdam lacrymis in eius amorem saepius respirauerim, quasi de re experta dubitare non debeo ; at quin is melior sit, qui in Dei amore fuerit feruentior, negare non audeo. Porro ne uitam illam huic conuersationi praeponam, omnis sanctarum Scripturaram repugnat auctoritas,

$890

89

obsistit

ratio, ipsa conscientia

nostra

reclamat.

Vnde eum dubitare meliorem, cuius moribus magis Scripturae concordat

auctoritas,

insanissimum

iudico.

Sed cum

in his

non parua repugnantia sit, considerandum mihi est, unde dubitare minus sit periculosum, deScripturarum ueritate, an de manifestissima ratione, an potius de coniectura propriae 895 experientiae. Sed contra Scripturam, inquam, nemo Catholicus, contra manifestam rationem nemo pacificus ; uerum in sui aestimatione cui non facile subrepat fallacia ? Denique experimentum fallax, et, sicut scriptum est: Nom ommi spiritwi credendum 900 est, et aliquando Satanas transfigurat se in angelum lucis. 48. Verumtamen licet, inquit, tunc forte Deum magis amauerim, quia tamen nunc eius uoluntati magis obtempero, magis praeceptis eius adimplendis insisto, amplius pro eius nomine memetipsum affligo, hinc mens securior, hilarior con995

scientia, et tot laborum conscius animus, ad ipsam subeundam

mortem, spe praemiorum promptior.

49. Duo, inquam, ualde sibi contraria asseris, quod scilicet

amplius Deum amaueris, et minus eius uoluntati parueris. Quam opinionem tuam, sententia ipsius Saluatoris euacuat, 910 ita dicentis: Si quis diligit me, mandata mea seruabit. Sed et iterum : Qui habet mandata mea et seruat ea, hic est qui diligit me. Et iterum : Qui non diligit me sermones meos mon seruat. torium Hinc discipulus ille, quem diligebat Iesus, cuius reclina

915

capitis sacrum illud pectus factum est : In hoc est caritas Dez, : ut mandata illius custodiamus. Proinde ut ait quidam sanctus Dei improbo u cogitat etiam uel «Quicumque dictu uel actu, mandata. uiolauerint, frustra se Deum diligere credunt". Vnde 899 II Cot. 11, 14. 914 I Ioh. 5, 5.

910 Ioh. 14, 23.

911 Ioh. 14, 21.

912 Ioh. 14,24.

898 experimentum] est ad2. B Co L 888 sanctatum scripturarum -- B* 912 non ... non oz. L 910 sed oz. B? spiritui add. zzarg. P*

899

90 920

DE SPEC. CARITATIS, II, 49-5:

etiam beatus Gregorius: *Amor Dei nunquam est otiosus ; aut enim operatur magna, si est ; aut si operari contempnit, amor non est. Probatio ergo dilectionis exhibitio est operis". 90. Quid ergo, inquit. Vanusne fuisse dulcissimus ille affectus credendus est, deceptoriasque illas lacrimas iudicabimus? Minime, inquam. Immo maximus

earum fructus, si tamen

intelligas. Noueris ergo primo quod nequaquam

925

secundum

momentaneum illum, et ut ita dicam, horarium affectum, lei

pensandus sit amor : quod ex contrariis exemplis perspicuum est intueri. Cum enim in tragoediis uanisue carminibus quisquam iniuriatus fingitur, uel oppressus, cuius amabilis pul-

chritudo, fortitudo mirabilis, gratiosus praedicetur affectus;

959

si quis haec uel cum canuntur audiens, uel cernens si recitentur, usque ad expressionem lacrymarum quodam moueatur affectu, nonne perabsurdum est, ex hac uanissima pietate de

amoris eius qualitate capere coniecturam, ut hinc fabulosum illum nescio quem affirmetur amare, pro cuius ereptione, 935 etiamsi haec omnia uere prae oculis gererentur, ne modicam quidam substantiae suae portionem pateretur expendi? Similis profecto ineptiae est,immo multo maioris insaniae, si quisquam luxuriosus aut tepidus, occulta Dei dispensatione ob quosdam internos compungatur affectus ad 940 uana et ludicra et sordes pristinas denuo reuersurus secundum steriles has lacrimas ac momentaneos

affectus, de eius dilec-

tione ferre sententiam, ut hinc Deum plus illo credatur amare, qui adeo se diuinae seruituti subiecit, ut quidquid eius uolun-

tati nouerit esse contrarium,

945

950

955

omni detestetur horrore, quid-

quid fuerit laboris impositum, pro eius nomine omni amplectatur feruore. 91. Ad haec uerba, quodam ille pudore perfusus, demiss o capite, fixisque in terram luminibus : Verissime, inquit, uerissime. Nam et in fabulis, quae uulgo de nescio quo fingun Arthuro, memini me nonnunquam usque ad effusionem tur lacrimarum fuisse permotum. Vnde non modicum pudet propriae uanitatis, qui si forte ad ea quae de Domino pie leguntu cantantur, uel certe publico sermone dicuntur, aliqua r, uel m mihi lacrimam ualuero extorquere, ita mihi statim de sanctitate applaudo, ac si magnum aliquid ac inusitatum mihi miraculum contigisset. Et reuera uanissimae mentis indicium est, pro his affectibus, si forte pro pietate contingant, uana gloria uentilari, quibus in fabulis et mendaciis solebat compungi. Sed quia non 918 Greg., Hoz. 3o

918 est] et B? 925 horarum Co IL 927 est] sit B? 941 steriles has —— P1 942 plus illo deum B? 949 in 5/7. P1 Herturo B Co L Erturo Bi 932 uanitatis] uoluntatis B Co I. 952 de oz. LL 955 ac] uel B?

DE SPEC. CARITATIS, II, 51-54 960

9

modicum fructum his inesse affectibus paulo ante dixisti, rogo,

ut quae coeperas, prosequaris. 92. Libentissime, inquam. Neque enim tibi deneganda est cognitio ueritatis, pro qua nec tibi ipsi existimas esse parcendum. Nam plerique, si forte audiant aliqua contra suam inertiam disputari, sophisticas quasdam ratiunculas, quibus ueri-

965 tati resistant, reclamante etiam conscientia, moliuntur ; ac declinantes cor suum in uerba malitiae, amant excusationes

in peccatis. Melius est profecto confiteri Domino, et dicere :

Miserere mei, quoniam infirmus sum, quam dicere : Dues ego sum, et locuples, et nullius egeo, cum sis miser, miserabilis, 970

caecus, ei bauper, et mudus. Sed ad propositum ueniamus.

CAPITVLVM

XVIII

In quibus amorem Dei stare credendum sit. 53. Igitur, ut diximus, 975

980

985

non

secundum

hos momentaneos

affectus, quos minime nostrae subesse uoluntati, nullus spiritalis ignorat, Dei aestimandus est amor, sed potius secundum continuam ipsius uoluntatis qualitatem. Suam enim uoluntatem Dei uoluntati coniungere, ut quaelibet uoluntas diuina praescribat his uoluntas humana consentiat, ut nulla sit alia causa, cur hoc aut illud uelit, nisi quia hoc Deum uelle cognoscit : hoc utique Deum amare est. Nam ipsa uoluntas nihil est aliud quam amor, nec aliud dicendae sunt bonae aut malae uoluntates, quam boni uel mali amores. Denique ipsa Dei uoluntas amor eius est, qui nihil est aliud quam sanctus Spiritus eius, per quem diffunditur caritas in cordibus nostris. Quae caritatis diffusio diuinae est et humanae uoluntatis coniunctio,

999

uel certe diuinae uoluntati humanae uoluntatis subiunctio. Quae tunc fit, cum Spiritus sanctus, qui utique Dei uoluntas et amor est, et Deus est, humanae se uoluntati ingerit et infundit, eamque ab inferioribus ad superiora sustollens, totam ipsam in sui modum qualitatemque transformat, ut ei indissolubili glutino unitatis adhaerens, unus cum eo spiritus efficiatur, Apostolo hoc idem manifestius intimante : Qu adhaeret,

995

inquit, Domino, unus spiritus efficitur. 54. Sane haec uoluntas secundum duo quaedam iudicanda est, passionem scilicet et actionem, si uidelicet ea quae Deus intulerit, uel inferri permiserit, patienter sustineat, et ea quae 968 Ps. 6, 3; Apoc. 5, 17.

983 Aug.

986 coniunctio ... subiunctio ozz. B?

993 I Cor. 6, 17.

92

DE SPEC. CARITATIS, II, 54-56

iusserit feruenter adimpleat. Caeterum, ut ait Beatus Gregorius, nemo credat quidquid sibi mens sine operibus de Dei amore respondeat. Eius est enim sententia, qui non mentitur : Qui habet mandata mea, ei seruat ea, hic est qui diligit me. 55. Ouocumque igitur modo insuetos hos affectus internasque uisitationes, iudicia Dei, quae sunt abyssus multa, dispensent, quibuscumque etiam causis, his non quaerentibus nec pulsantibus, nonnunquam, ut ita dixerim, subito infundantur, illis omni licet conatu in earum acquisitione laborantibus subtrahantur, cuiuscumque uoluntas Dei uoluntati concordat : eaque quae Deus intulerit sustinet patienter, et ea quae iusserit exsequitur feruenter, Deum diligere sine omni cunctatione dicendus est. Alioquin, si secundum hos affectus

IOOO

1005

IOIO

noster metiendus est amor, ut tunc solum Deum uel hominem quemlibet amare dicamur, cum huiusmodi affectum experimur,

non utique continue, sed per rarissima quaedam interualla amare dicendi sumus. Dicendum sane quod si forte homo iustus IOIS aliquando uelit, uerbi gratia, salutem alicuius, quod tamen nolit Deus, non tamen eius uoluntas a Dei uoluntate discordat,

IO20

quandoquidem, ut hoc uelit, Dei utique operatur uoluntas; qui ideo uult omnes homines saluos fieri, quia a suis id facit optari. 96. Habet praeterea amor iste inchoationem suam, profectum suum, perfectionem suam. De quibus omnibus enucleatius disserere, nec huius temporis, forte nec nostrae est facultatis. Proinde affectus illos sentire, non ita, ut autumas, Deum amare est, sed oblatam, immo infusam menti quamdam dul-

1025

1030

1055

cedinis illius guttam, interioris palati quasi praesentem, suaui praesentire attactu. Nam aliud est melleae dulcedinis cupidum in eius acquisitione pro uiribus laborare, aliud si cuiuslibet non quaerentis nec amantis infusa fuerit labiis, sensum dulcedinis illius non posse effugere. Ille non gustat, amat tamen ;

iste non amat, et tamen gustat.

Vt ergo simplicioribus uerbis utar, quo facilius intelligas ; qui quantumcumque potest, insistit, ut Deum habeat, mandatis uidelicet illius obtemperando, et secundum apostolica et euangelica praecepta sobrie, et iuste, et pie uiuendo, etsi nihil huius dulcedinis gustet, Deum tamen diligere dicendus est, ipso attestante qui ait : Qui mandata mea custodieril, ille est qui diligit me. Qui uero quotidie hunc experitur affectum, et nihilominus diuinae uoluntati sua desideria praeponit, non qui998 Greg. Hoz. 30. 114) 25.

1001 Ioh. 14, 25.

1008 patienter] Deum 44. P! a.;. c

2

1018 I Tim. 2, 4.

1015 tamen ozz. P?

1036 cf. Ioh.

1017 utique operatur

DE SPEC. CARITATIS, II, 56-58

93

dem Deum diligere, sed ingestum suae menti diuina dispensa1040 tione spiritalem saporem non nisi sentire posse credendus est.

CAPITVLVM

XIX

Qus sit diuersarum compunctionum fructus, nouitio (nterroganti exponitur. 104;

9*. Haec tamen dulcedinis experientia, negligentibus quidem ad bona opera magna excitatio, in bonis operibus desudantibus necessaria consolatio, in culmine perfectionis consistentibus suauis et secura refectio est. Operatur ergo ille mire misericors miris et ineffabilibus modis salutem nostram, ipse 105o Sapientia illuminans, ipse iustitia terrens, ipse dulcedo suauitatis alliciens. Velut si quemlibet ignarum mellis ad eius uelles appetitum accendere, sed cernens eum aliis speciebus, minus licet sapientibus, delectatum, nec sermone, nec eius qualibet

1055

106o

1065

107o

laude in illius desiderium inflammari, sumpta modica liquaminis illius gutta, eius faucibus instillares ; illeque sumpto gustu, ita in eius aestuaret appetitum, ut pro eius acquisitione ne immensos quidem labores aggredi perhorreret, quoties attamen immanitate laboris cerneres fatigatum a coepto feruore tepes ere, simili eum dulcedinis stilla mulceres : sic clementia piissimi Saluatoris nostri illecebris carnis immersos, quos nec lumen rationis, nec futuri examinis timor, a male blanda praeualet suauitate compescere, quodam internae dulcedinis gustu allicit ad salutem, donec propria uoluptate paulatim attracti secundum illud : Tvahit sua quemque uoluptas iugum eis suae seruitutis imponat. 58. Sed quia accedens quis ad seruitutem Dei audit Scripturam dicentem : Sía fortiter et braepara animam iuam. ad lentationem, necesse est, ut quoties labor tentationis oppresserit, nutanti iam peneque desperanti spiritalis quidam sapor interfluat ; cuius recreatus aspergine, uitiorum colluctationem acriori mentis aestu sus ipiat, magnanimiter toleret, fa ilius superet, uel euitet. Teipsum diligentius intuere. Nonne post illam dulcissimi affectus experientiam, ad ludicra uanaque

1075 reuersus, cum iterum redires in te, confundebaris, ac quodam,

ut ita dixerim, odio salutari contra teipsum accendebaris? Hinc meditari arctiorem uitam arripere, tantamque tibimet 1065 Vergil. Ec/. 2, 65.

1068 Eccli. 2, 1.

1046 ad oz. B? 1058 tamen P? ac] a P? tedites] rediens B?

1061 blanda] suauitate a47. P?

1075

94

DE SPEC. CARITATIS, II, 58-60

apponere necessitatem, ut si etiam talibusconsentiret uoluntas, nulla tamen foret ad talia redeundi facultas. 1080

Omnino, inquit, ita est.

59. Vides ergo, inquam, quia illa feruens conuersio tua, ista districta admodum conuersatio tua, quasi illarum lacrymarum fructus est ? Ad hoc enim datae sunt, hoc paulatim operabantur, immo per illas Deus. Quid ergo mirum, si suo, 1085 ut ita dixerim, negotio consummato cessarunt ? Nunc quidem labores tibi pro Christo subeundi sunt, uirtus patientiae exercenda, carnis insolentia crebris uigiliis ac ieiuniis castiganda, perferendae tentationes, et ab omni terrena sollicitudine animus auocandus, praecipue autem uirtute obedientiae propria 1090 mortificanda uoluntas : quoties uero in his animus plus nimio fatigatur, sollicita orationum deuotione, ad materna ubera Iesu properandum, ex quorum abundantia lac tibi mirae consolationis eliciens, dicas cum Apostolo: Benedictus Deus, qui consolatur mos in omni tribulatione. Et : Sicut abundant passio1095 nes Christi )n mobis, ita et ber Christum abundat consolatio mostra. Sic affectus ille pius, qui primo torpentem excitauerat ne periret, consolabitur laborantem ne deficiat, donec post innumeras uictorias, quasi emeritus iam miles effectus, his tentationibus quibus nunc quasi nouitius fatigaris, penitus consopiIIOO tis, in uirtutum suauitate repauses : ad illud quoque sublimissimum consolationis genus gratia diuinae pietatis admissus, quod quasi praemium constat esse iustorum, dicas cum Propheta : Quam magna multitudo dulcedinis tuae, Domine, quam abscondisti timentibus te. IIOS 60. Tum ille, obortis lacrymis : Placet, inquit, et ualde placet quod dicis, quia non solum haec ita esse ratione magistrante conicio, uerum in me ipso luce clarius perspicio. Nam primum illud uisitationis genus sic prorsus, ut asseris, expertus sum; secundum uero quod in me iam incipiat actitari, te IIIO instruente persentio ; at sublime illud et ineffabile quandoque me adepturum confido.

CAPITVLVM

IIIl$

XX

Nowitius ille unde Deum se magis amasse probabat, ?nde minus amasse conuincitur ; et. quibus lacrymarum brofusio proficiat ostenditur. i

1093 II Cor. r, 5.

1094 II Cor. r, 5.

1103 Ps. 30, 20.

1081 inquam oz;z. B? Ca D P1 p? 1082 illarum lacrymarum -— Co a.c. 1089 teuocandus P? 1091 ubera] uerba B? — 1092 mitae] dulcedinis 247. P! ar. 109? laborantem] laborem P? 1098 iam miles — B? 1105 abortis B? 1106 haec] hic B? 1107 luce clarius —. B2

DE SPEC. CARITATIS, II, 61-63

95

61. Vide igitur, inquam, quam praeter opinionem tuam res acta sit. Quomodo, inquit ? .Ne forte, inquam, II2O

1125

unde te Deum

magis amare

credebas,

hinc minus conuincaris amasse. Aliquantisper, inquit, et mihi haec ratio interlucet : uelim tamen plenius eam, te disputante, cognoscere. Nonne, inquam, quanto quisque negligentior fuerit, uel mente infirmior, tanto in Dei amore probabitur imperfectior ? Negari, inquit, non potest. Sed sicut, inquam, temetipsum dicis clarius intueri, primus ille affectus arguebat errantem, secundus iste sustinuit infirmantem.

1130

1135

I140

Prorsus, inquit, ita. Conuincunt igitur, inquam, imperfectius amantem. 62, Tum ille suspirans : O, inquit, quam miserabiliter falluntur, quam sunt suae salutis proditores, qui uitiis innumerabilibus ac damnabilibus implicati si parum quid huius, de quo loqueris, experiantur affectus, non solum sibi ueniam de praeteritis pollicentur, immo ad eadem securius quodammodo reuertuntur, nec aliquid hoc spiritali incitamento proficiunt ; sed sanctiores hinc semetipsos arbitrantes, in suis sordibus uel negligentiis impudentius uolutantur. Forte de talibus ait Apostolus : Dedit illis Deus spiritum compunctionis, oculos, ul non wideant, el aures, ut non audiant. Numquid non genus hoc compunctionis

excaecat oculos, aures obturat, illorum dum-

taxat qui immanissimas uitiorum sordes sine poenitentiae fructibus paucis his lacrymis aestimant abluendas ? 63. Est profecto, inquam, gratissimum et acceptissimum 1145 Deo sacrificium profusio lacrymarum, et pro omnibus admissis

sufficiens holocaustum, sed poenitentibus et confitentibus, sed

1150

ea unde poenituerint non iterantibus, sed cum spiritu humilitatis et animo contrito ad pia uiscera lesu fugientibus, sed dignis poenitentiae fructibus pro posse insistentibus. Quocirca tibi omnique suae salutis sollicito elaborandum est, quatenus haec carnis mortificatio, haec uigiliarum ac laborum sollici-

tudo, haec uestium uilitas, haec ciborum asperitas, haec silen-

tii grauitas, haec, inquam, omnium membrorum interioris et exterioris hominis quasi acceptissimum holocaustum sagimine,

LI$5

ut ita dixerim,

lacrymarum,

ac deuotissimorum

affectuum

suauitate pinguescat, ut in ara cordis igne caritatis admisso

suaue

redoleat,

1140 Rom. rr, 8.

et sic, secundum

Prophetam: Holocaustum

1148 cf. Ps. 50, 19.

1132 salutis] damnabilius 247. B? 1156 admissio P? est ozz. B? 8

1133 ac damnabilibus oz. B Co L

1150

I

96

DE SPEC. CARITATIS, II, 63-64 tuum jingue fiat. Caeterum si utrumque non possis, satius est sine lacrymis in apostolica paupertate et euangelica uiuere 1160 puritate, quam cum quotidianis lacrymis quotid ie diuinis obuiare mandatis. Nam licet mortuos suscitent, daemonia eiciant, caecos illuminent, nihilominus tamen audien t a Domi-

no : Discedite a me, quicumque fuerint operarii iniquitatis. CAPITVLVM

1165

XXI

Quod ex his quae inserta sunt, quid caritas, quid. cupiditas im broficiente operetur, bossit aduerti,

64, Hactenus haec forte non inutiliter inseruimus ; quae omnia si attente, si diligenter, postremo si humiliter inspiciantur, erit, ni fallor, perfacile intueri, conuersum queml ibet ex noua 1170 caritatis infusione alacri conatu ac leuissimis quibusdam mentis suae motibus ad altiora sustolli, sed cupid itate deorsum premente, et omne cui inhaeserit naturali pondere ad ima semper urgente, in ipso suo conatu nonnihil labor Et quanto frutex perniciosa altius in ipsis animaare. e recessibus 117; radices infixerit, tanto in earum auulsione maior difficultas, proinde in ascensione minor facilitas. Sed sicut piger quis ac desidiosus, ac agriculturae imperitus, agru m suum parua licet ex parte tribulis ac spinis obsitum, tardi us euacuat et emundat : impiger autem ac sollicitus ac huius disciplinae industri1:80 US, etiamsi omnem agri superfic iem occupauerit, ueprium densitatem citius eradicat, ac de sterili et infecundo pinguem reddit et uberem : sic nimirum abrenunt ians quis mundo, si tardus, si tepidus, si suae purgationis minus fuerit curiosus, quanquam in saeculo minus extitit inqu inatus, tardius in 118; conscientiae serenitatem ac carit atis proficiet libertatem : at si feruens spiritu, si diligens ac solli citus,

fundatus, assumptis spiritalium exerciti si discretionis uirtute orum instrumentis, uitiorum genimina ab agro sui cordis pote nter euellat, in auras conscientiae purioris citius respirabit , ac iugo cupiditatis ex1190 CUSSO, ac onere deposito passionu m, inueniet quia iugum Domini suaue est, et onus eius leue est.

1158 Ps. r9, 4.

1161 Matth. 7, 22-25.

1160 cum oem, p? 1167 haec] hic B? inseruimus] leuissimis] mentis a7. P? 1172 naturali pondete — P2? pa 1188 potenter ozz, B? 1191 est oz;, p?

inserius B? 1170 1181 infecunda I.

DE SPEC. CARITATIS, II, 65-67 CAPITVLVM

97

XXII

Quanta sit in uoluptatum contemptu wictoriaque ducundatas. 65. Sicque probabit expertus, 1195 immo

summae

esse

iucunditatis,

non modo

nullius laboris:

pudicitiae

suauitate

per-

fundi, quanquam onerosum sit naturalia incentiua immundaque desideria, quae de concupiscentia carnis emergunt, freno temperantiae cohibere. Similiter non solum iucundum, sed insuper gloriosum, cum gulae fuerit concupiscentia superata, 1200 nOn

se seruum

sui uentris, sed dominum

intueri, illa mira

exsultatione tripudians: Ego autem didici, m quibus sum, suffciens esse : scio humiliari, scio et abundare ; ubique et in omnábus institutus sum et esurire et satiari, et abundare et penuriam pati. 66. Sed et amor carnis si fuerit perfecte sopitus, uel certe i20; igne diuini amoris absorptus, nullus erit in exterioribus labor, quia non poterit mens eius afflictione turbari, cuius non potest dilectione dissolui. Illecebris sane odorum licet nonnulli turpiter abutantur, quia tamen hi, de quibus nunc sermo est,

1210 uel parum uel nihil in eorum appetitu uel amissione laborant, hinc plura loqui supersedeo. Porro oculorum auriumque uolIuptas plurimis non modicum laboris importat, qui nequaquam recte iugo Saluatoris ascribitur, cum totum peruersa potius pariat consuetudo. Quam quia abscindere sentiunt onerosum, 12:1; de Dominici iugi, cuius non experti sunt lenitatem, malunt asperitate causari ; quae cum in uoluptatum contemptu consistat, non minorem profecto contemnentibus confert libertatem, quam uana illa et ludicra damnosam pariunt suauitatem.

CAPITVLVM

1220

XXIII

De uana aurium uoluptate. 67. Sed quia aperte malos ab hac consideratione putauimus remouendos, de his nunc sermo sit, qui sub specie religionis negotium uoluptatis obpalliant : qui ea, quae antiqui patres 122; in typis futurorum salubriter exercebant, in usum suae uanitatis usurpant. Vnde, quaeso, cessantibus iam typis et figuris,

unde in Ecclesia tot organa, tot cymbala ? Ad quid, rogo, 1201 Phil. 4, 12.

1211. supetsedeo] pet1208 solui P? 1198 temperantiae] pudicitiae P? 1214 pariat consuetudo — 1213 totum] totius add. potius P? suadeo P? 1225 salubriter] feliciter B? 1223 sub oz. B CoL 1215 leuitatem B? Bp?

98

1230

1255

DE SPEC. CARITATIS, II, 67-69

terribilis ille follium flatus, tonitrui potius fragorem, quam uocis exprimens suauitatem ? Ad quid illa uocis contractio

et infractio ? Hic succinit, ille discinit, alter supercinit, alter

medias quasdam notas diuidit et incidit. Nunc uox stringitur, nunc frangitur, nunc impingitur, nunc diffusiori sonitu dilatatur. Aliquando, quod pudet dicere, in equinos hinnitus cogitur, aliquando uirili uigore deposito in femineae uocis gracilitates acuitur, nonnunquam artificiosa quadam circumuolutione torquetur et retorquetur. Videas aliquando hominem

aperto ore quasi intercluso halitu exspirare, non cantare, ac ridiculosa quadam uocis interceptione quasi minitari silen-

1240

tium ; nunc agones morientium, uel exstasim patientium imi-

tari. Interim histrionicis quibusdam

gestibus totum corpus

agitatur, torquentur labia, rotant oculi, ludunt humeri, et ad

singulas quasque notas digitorum flexus respondet. Et haec ridiculosa dissolutio uocatur religio ; et ubi haec frequentius agitantur, ibi Deo honorabilius seruiri clamatur. Stans interea 1245 uulgus sonitum follium, crepitum cymbalorum, harmoniam fistularum tremens attonitusque miratur ; sed lasciuas cantantium gesticulationes, meretricias uocum alternationes et infractiones non sine cachinno risuque intuetur, ut eos non 1250

ad oratorium, sed ad theatrum, nec ad orandum, sed ad spec-

tandum aestimes conuenisse.

68. Nec timetur illa tremenda maiestas cui assistitur, nec

defertur mystico illi praesepio, cui ministratur, ubi Christus mystice pannis inuoluitur, ubi sacratissimus eius sanguis calice

libatur, I255

ubi aperiuntur

coeli, assistunt

angeli,

ubi terrena

caelestibus iunguntur, ubi angelis homines sociantur. Sic quod

sancti Patres instituerunt, ut infirmi excitarentur ad affectu

1260

1265

m pietatis, in usum assumitur illicitae uoluptatis. Non enim sensui praeferendus est sonus, sed sonus cum sensu ad incitamentum maioris affectus plerumque admittendus. 69. Ideoque talis debet esse sonus, tam moderatus, tam grauis, ut non totum animum ad sui rapiat oblect atione m, sed sensui maiorem relinquat portionem. Ait nempe mus Augustinus : Mouetur animus ad affectum pietati beatissis diuino cantico audito : sed si magis sonum quam sensu m libido audiendi desideret, improbatur. Et alias : Cum me, inquit, magis cantus quam uerba delectant, poenaliter me peccas se confiteor, et mallem non audire cantantem. Cum igitur aliquis, spreta i

1263 Aug., Conf. X.55.

1233 gracilitate DP? 1240 gestis dum] spectaculum P? 1253 ubi ipa libatur] bibitur Co 1256 Bp? 1266 me peccasse — Co

P? 1245 strepitum B? 1250 spectan... inuoluitur oz. B? 1254 caeli] ubi 44. instituantur B? 1258 ad incitamentum oz. 1267? mallem] me a47. B?

DE SPEC. CARITATIS, II, 69-70

99

ridiculosa illa et damnosa uanitate, antiquae Patrum moderationi sese contulerit, si ad memoriam nugarum theatricarum 1270 prurientibus auribus immane fastidium grauitas honesta intulerit, sicque totam Patrum serietatem quasi rusticitatem contemnat ac iudicet, modo cantandi, quem Spiritus sanctus

per sanctissimos Patres quasi per organa sua, Augustinum uidelicet, Ambrosium, maximeque Gregorium, instituit : hibe127; ras, ut dicitur, naenias, uel nescio quorum scholasticorum

nugas uanissimas anteponens. Si ergo hinc crucietur, hinc doleat, hinc ad ea quae euomuerat anxius anhelet, quae rogo huius laboris origo, iugum caritatis, an onus concupiscentiae mundialis ?

1280

CAPITVLVM

XXIV

De concupiscentia oculorum quae $n exteriori et anteriori curiositate sita, quae ad uiam perfectiorem comuersos affligit. 7*0. Sed iam de concupiscentia oculorum pauca dicenda sunt, quam curiositatem sancti Patres uiderunt appellandam, 128; nam eam non solum ad exteriorem, sed etiam ad interiorem

hominem aestimant pertinere. Ergo ad exteriorem pertinet curiositatem omnis superflua pulchritudo, quam amant oculi in uariis formis, in nitidis et amoenis coloribus, in diuersis opificiis, in uestibus, calceamen-

1290 tis, uasis, picturis, sculpturis, diuersisque figmentis usum necessarium et moderatum transgredientibus : quae omnia amatores mundi ad illecebras expetunt oculorum, foras sequentes quod faciunt, intus relinquentes a quo facti sunt, et exterminantes quod facti sunt. Inde etiam in claustris monachorum 1295 grues et lepores, damulae et cerui, picae et corui, non quidem Antoniana et Machariana instrumenta, sed muliebria oblecta-

menta : quae omnia nequaquam monachorum paupertati consulunt, sed curiosorum oculos pascunt. Si quis ergo pauperta-

tem Iesu, his oculorum illecebris praeferens, infra metas neces-

1300 Sitatis sese recluserit, et pro superflua illa aedificiorum amplitudine, ac superuacua altitudine, pauperum quorumdam fratrum cubilia expetierit, cum forte ingrediens oratorium impolito constructum lapide, nihil pictum, nihil sculptum, nihil occurrerit pretiosum, non marmora strata tapetibus, non uesti1305 ti parietes ostro, historias gentium, pugnas regum, uel certe scripturarum seriem praeferentes, non ille cereorum attonitus fulgor, non in diuersis utensilibus radiantis metalli splendor;

1271 serenitatem B! B? P! p? quasi rusticitatem oz. B Co LL 1274 Ambro1302 1291 quae] quia B? 1289 prius in oz. B? sium] uide icet a7. B? forte om. B? Co

IOO0

DE SPEC. CARITATIS, II, 70-72

cum ergo nihil horum occurrerit intuenti, si incipiant ei cuncta sordere quae cernit, ac se quodam paradiso excussum ac carce15310 rali quodam squalore queratur immersum, unde haec mentis angustia, unde totus hic labor ? is *1. Rogo, si didicisset a Domino

Iesu esse mitis et humilis

corde, ac contemplari secundum Apostolum : Non ea quae uidentur, sed quae non uidentur ; quae enim uidentur, temporalia

1315 Suni,

quae autem

non

widentur,

aeterna : si interioris

illius

gloriae uel modicum degustasset, de qua scriptum est : Omnis gloria eius filiae regis ab intus, illudque Apostoli : Ofus suum probet unusquisque, et sic in. semetipso gloriam habebit, et non ?n altero : quod si non in homine altero, quanto minus in muto 1320 insensibilique metallo ? 5i, inquam, interiori ceruice iugo diuinae dilectionis supposita, ibi ibi intus Iesus ille dulcis dulciter sapuisset, multumne,

quaeso, gloriolas has exteriores affectasset ? *2. Nunc de interiori illa curiositate pauca dicenda sunt, 132; quae maxime in tribus constat, in appetitu uidelicet noxiae uel inanis scientiae, in peruestigatione alienae uitae, non ad imitandum, sed ad inuidendum, si bona est, uel insultandum si mala, uel certe sola curiositate tantum, ut sciatur, siue

mala sit, siue bona ; postremo in curiosa quadam pro saecu1330 larium rerum uel actuum agnitione, inquietudine. Ex quibus omnibus mentibus captiuatis non modicus labor innascitur, cum uel intemperate exercentur, uel libenter exercentibus prohibentur. Hinc est quod plerique, qui inani philosophiae dedere animum, quibus etiam moris est cum Euangeliis Buco-

135; lica meditari, Horatium

cum

Prophetis, cum

lectitare, tunc etiam metro ludere

Paulo Tullium

laciniosisque

carminibus

amatoria texere, uel inuectionibus inuicem prouocare, cum €o sese contulerint, ubi haec omnia quasi seminaria uanitatis,

uel initia iurgiorum, uel libidinis incentiua regulari districtione

134o damnantur, incipiunt contristari, irasci: et cum non habeant,

quibus semina conceptae uanitatis effundant, in illa Eliu uerba uidentur prorumpere : Ex uenter meus quasi mustum absque spiraculo, quod. lagunculas mouas dirumpii. Vnde ergo labor iste nascatur, inpromptu est iudicare. Inde est etiam quod cum

134; tota. die inanibus spectaculis dediti, uel rumoribus audiendis

intenti

a nobis quodam modo exierimus, reuertentes iterum

1313 II Cot. 4, r8.

1316 Ps. 44, 14.

1317 Gal. 6, 4.

1342 Iob 32, 19

1312 didicisses B Co IL 1314 sed] ea a44. P? 1315 aeterna] sunt a4. P? 1319 quod ... altero oz;. B? 1321 iugo diuinae — P? 1321/1322 supposito cet. 1322 intus 75 zzarg. B 1324 i tetriori illa B? 1327 est oz;. D? 1327 1328

siue bona uel mala P? sciantur B? uel ag4. B? 1336 laciuiosique B Co I

1329 sit ozz. B?

1330 agnitione]

DE SPEC. CARITATIS, II; 72-74

IOI

ad nos, uanitatum imagines introducimus, et cor plenum simulacris ad locum quoque quietis nostrae ferentes, pro inepüssmma uanitate noctes ducimus insommnes, regum praelia, 1350 uictorias ducum, quasi sub oculis stultissima praesumptione depingimus, omniaque regni negotia in ipsa psalmodia uel orationibus nostris otiosis discursibus ordinamus. 13. Est adhuc aliud curiositatis pessimum genus, quo tamen

hi soli, qui magnarum sibi uirtutum conscii sunt, attentantur T

1355

1360

exploratio scilicet suae sanctitatis per miraculorum exhibitionem, quod est Deum tentare. Quod curiositatis genus lege Mosaica ita prohibetur :Non tentabis Dominum Deum tuum. Vnde etiam Apostolus : Neque tentemus Christum, sicut quidam illorum. tentauerunt, et a serpentibus perierunt. Cui pessimo uitio si quis consenserit ex nimia mentis angustia cum compos non fuerit uoti, uel laqueos desperationis uel sacrilegium incurret blasphemiae.

CAPITVLVM

XXV

De superbia uitae. 1365

74. Restat noxiae radicis tertius ramus, quem superbiam uitae sanctus Apostolus nominauit. Cuius cum multa sint genera, ad praesentem quaestionem de duobus pertinet disputare.

1370

1575

1380

Et primum quidem est, quod amorem uanae laudis infundit, secundum libidinem inserit dominandi. Ex his ergo quantus oriatur labor, quanta mentis angustia, quis facile dixerit? Quoties plane correctus uel iniuriatus conturbor, uel qualibet detractione uel oblocutione confundor, aut quod est lugubrius, tristitiae peste consumor, si uelim laboris huius causas expressius indagare, inuenio in ipsis animae recessibus radicem uanitatis altius latitantem, qua animus de se magna praesumens, talem se delusus depingit ;qui non modo non corripi, uel obiurgari, sed insuper laudari ab omnibus et honorari debuerit. Vel certe, cum mens ueneno huius nefandae pestis infecta, in aliorum existimatione sanctum se finxerit, et mirandum, sta-

tim ut a sua uanitate alios dissentire perspexerit gloria sua gaudioque frustratus, quod uidelicet in aliorum aestimatione falsa opinione locauerat necesse est tristitiae stimulis corroda1357 Deut. 6, 16.

1358 I Cot. 1o, 9.

1347 et oz. B? 1350 stulta P? 1353 aliud oz. P? pessimum genus -— B Co L 1365 quem] quam B? Co ; sanctus apostolus a44. B? sanctus ozz. Co 1366 sunt B? 1367/1368 disputare oz. B? 1370 secundum] inserit a7. P? 1371 facile dixerit] dicere poterit P? 1376 altius] latius P? 1377 delusa B! Co IN P! g.c., delusum P? 1379 mens] mente B! 1380 aestimatione Co IN

I02

DE SPEC. CARITATIS, II, 74-76

tur. Ex hoc quoque pessimo morbo primae cathedrae, salutaprimae, prima uox in conciliis, primae in conuentu sedes turpiter appetuntur : quae omnia quantum oblata uel acquisita delectant, tantum negata uel ablata conturbant.

1385 tiones

CAPITVLVM

XXVI

De dominandi libidine. 1390

75. At si mentem libido dominandi corruperit, quantum ei laboris imponit, solus ille nosse potuerit, qui huius pessimae passionis expertus tyrannidem Dei tandem auxilio ab eius est dominio liberatus. Statim enim ut noxium hoc uirus mens insana conceperit, ei a quo desiderii sui aucupatur effectum,

1595 degeneri

uilitate substernitur,

et antequam

ille aliis praefe-

ratur, ipse omnium, quos sibi obesse uel prodesse posse perspe-

xerit, abiectissimus seruus efficitur. Inde ob eorum timorem

1400

ueritatis suppressio, ob eorum fauorem turpis adulatio, ita quod ei tota uocis libertas adimitur, ut laudare cogatur quae conscientia uiderit arguenda, arguere quae ipsa indicauerit approbanda. Denique si quemlibet eius cui innititur familiaritati proprius accedere perspexerit, mox suspicionum iaculis

mens captiua confoditur, ne is ad eos, quos ipse ambit, honores

citius assumatur, aegritudine timoris afficitur. Itaque inuidiae

1405 uirgis ferreis caeditur, ut nec cibus ad utilitatem, nec ei somnus

proueniat ad quietem. *6. Tunc

I4IO

ad detractiones,

susurrationesque

conuertitur,

ac quidquid in eo perspexerit arguendum prodit et publicat, quidquid publice arguere non potest, sinistra interpretatione commaculat. Verum si tota sua spe frustratus alius prouehatur, quae tunc illi animae cruces, quae tormenta ? Confun-

ditur, conteritur, conturbatur, dissipatur, internosque aestus

I4I5

ferre non sustinens, aut e congregatione, tot passionum ictibus arietatus excutitur, uel si humano pudore deuinctus

in congregatione resederit, totus in contrarium uertitur, conceptamque semel ambitionis flammam ferre non ualens, anhelat, aestuat, cruciatur ita ut in silentio eius amari-

1420

tudo appareat, et in uerbis indignatio, et uasis testei instar ad uim fornacis occultae per exterioris hominis motus infeliciter crepat, mordaciter loquens, truculenter aspiciens, et ad omnia quae obiciuntur, turgida inflatione respondens. Tunc quibus

1383 tristitiae stimulis —. B? 1385 consiliis B? 1390 ps 1392 expertus ;./. B 1395 de generi Co 1396 1403 ipse 5.7. P! 1406 quietem] requiem P? 1410 spe quia 242. P', frustratur IN 1413 e] cum B? 1418 ad

libido dominandi — prodesse posse — DP? oz;. P? frustratus] oz;. B?

DE SPEC. CARITATIS, II, 76-78

I03

prius turpiter adulabatur, aperta fronte resistit, contradicit, obloquitur, clam maculosa detractione corrodens, palam sine 1425

omni reuerentia et honestate obiurgans. Tunc omnia seniorum suorum uerba male curiosus attendens, singulis insidiatur syllabis, explorat facta ; et omnes, ut ita dixerim, motus et iti-

1430

1455

nera impudicis oculis perlustrans, enumerat omnia, de omnibus iudicat, ac pro malitiae suae liuore omnia interpretatur. Quod si forte, ut se habet humana infirmitas, excessu aliquo praeuentus senior fuerit, iam tunc ille nactus locum suae, ut sibi uidetur, iniuriae ulciscendae erigit supercilium, rugat frontem, labia importunis dilatat clamoribus. **. Verum ut se Dei zelo agi intuentibus mentiatur, quasdam sibi aliquando extorquet guttulas lacrymarum, dolosa producit suspiria, querulis satis uocibus caritatem deseri queritur, puritatem transgredi, conculcari iustitiam ingemiscit. DiCas, si nescias, eo spiritu agi, quo quondam Ieremias propheta

flammascens : Factus est, inquit, sermo Domini quasi ignis aestuams n ossibus meis ; et defeci, ferre mom sustinens. Sic ile 1440 igne zeli Dei interiora sua depasci proclamans, se pro iustitia erigi, certare pro ordine, pro caritate etiam odia subisse mentitur. Quid plura ? Ita tandem rebellis ac contumax experitur, ut uel expelli eum extrema necessitas urgeat, aut certe aliqua propriae uoluntatis libertate leniri. Hinc mira quaedam orta 1445 abusio est. Cum aliquando status religionis pure admodum tractaretur, sicut se habet regula ueritatis, quicumque humiliores, quietiores ad obedientiam, ad opprobria promptiores, in omnibus bonis feruentiores, qui honores maxime non appeterent ; hi tales uel ad alios regendos, uel ad aliquas admini1450

strationes, non dico promouebantur, sed compellebantur : nunc

e contrario, dum quorumdam timetur insolentia, uel cauetur rebellio, uel improbitas formidatur, quia querulosi, quia iracundi, quia leues et acediosi, non ualentes in domo consistere pedibus suis, nunc foris, nunc intus, quia denique timentur, 1455

promouentur;

et quae illis debuit esse causa deiectionis et

1460

omnibus si quis animae suae uultum quasi in quodam speculo diligenter attenderit, inueniet, ni fallor, non modo quid habeat deformitatis, sed et ipsius deformitatis causas occultas sub ueritatis luce cognoscet, ac sic non Dominici iugi asperitatem, quae nulla est, sed propriam arguet peruersitatem. His ergo

humilitatis, fit fomes tumoris.

78. Sed de trimoda hac cupiditate haec satis sint. In quibus

1438Ier. 20, 9.

1434 ali1433 Dei zelo — P? 1423 malitiosa ce. 1422 prius ozz. B* sic] 1439 aestuans s/. P! 1438 domini ozz. P? quando extorquet — P? 1461 ueritatis luce — P? si B? 1441 etiam odia ozz. P?

104

DE SPEC. CARITATIS, II, 78

passionum radicibus, quasi totius laboris nostri causis, euulsis penitus, ac mentis nostrae humeris caritatis iugo suppo-

1465 sitis, discemus a Domino Iesu quia mitis est et humilis corde,

et inueniemus requiem animabus nostris, sabbatizantes non

cum Iudeis Sabbatum carnale, sed in dulcedine caritatis aeter-

num et spiritale.

EXPLICIT

LIBER

SECVNDVS

1465 cf. Matth. 11, 29.

1463 laboris nostri — P?

— 1467/1468 aeternum et spiritale — P?

DE SPEC. CARITATIS, HT, 1-2

IOS

INCIBETSEIBER:TERTIVS

CAPITVLVM

PRIMVM

Lex de Sabbatorum distinctione froponitur. 1. Legimus in Veteri Testamento quasdam sabbatorum dis5 tinctiones, quorum considerationi libri huius dedicamus exor-

dium. Habes nempe in lege tria tempora sabbati requiei consecrata : septimum uidelicet diem, septimum annum, et post septies septem quinquagesimum annum. Primum ergo sabbatum dierum, secundum annorum,

tertium non immerito dici-

1o tur sabbatum sabbatorum. Constat namque ex septem annorum sabbatis, addito uno, ut septenarius numerus in unitate concludatur, qui et ab unitate progreditur, et in unitate perficitur. Nam et omne opus bonum ab unius Dei fide inchoatur, quod septenario Spiritus sancti munere promouetur, ut 15 ad ipsum, qui uere unus est, ueniatur, ubi totum quod sumus unum cum ipso efficiatur. Et quia in unitate nulla diuisio, nulla sit ibi per diuersa mentis effusio, sed sit unum in uno, cum uno, per unum, circa unum, unum sentiens, unum sapiens ; et quia semper unum, semper requiescens, et sic peren2o ne sabbatum sabbatizans. 2, Interim

habes

sabbatum

dierum,

sabbatum

annorum,

et in quodam praegustu sabbatum sabbatorum. Quis ita illuminatus est Dei spiritu, ut has sabbatorum distinctiones non ex aliorum uerbis mutuet, memoria mediante, sed in seipso 25 agi sentiens, loquatur non solum ex memoria, sed etiam ex sententia ? Adesto, tu bone Iesu, adesto huic pauperculo tuo, mendicanti non micas diuitis purpurati, sed instar catuli,

micas quae cadunt de mensa dominorum meorum filiorum tuorum. Magnus enim ille filius tuus, et quia filius tuus, Domi3o nus meus, sanctus scilicet Moyses, admissus nimirum ad men-

sam tuam, epulatus est in ferculo Salomonis panem tuum. Et scio, mi dulcis Domine, dixisti enim : Nom est bomum sumere

panem. filiorum, et mittere canibus. Sed quia catelli edunt de micis quae cadunt de mensa dominorum suorum, tu frange 3; catulo tuo panem istum, ut micas colligat, qui non sufficit ad crustulam.

32 Matth. 15, 26.

12 concludatur z:4. unitate ozz. B? 11 ut septenarius Ps B? 19 sic sumus] summum est B? 15 petueniatur B? 29 et quia filius tuus 28 de mensa oz. L 25 etiam ozz. B? Co 30 mensam zs. epulatus oz. B*

6 requie B? P! 14 munete oz. P?

om. P? om. B?

106

DE/SPEC.CARTEATIS; CAPITVLVM

T1555

II

Quod in dilectione triplici, — istorum, Sabbatorum sit quaerenda distinctio : et quae sit im triplicis dilectionis distinctione complexio.

40

9. Audiamus

ergo frangentem : Diliges, inquit, Dominum

Deum tuwm ex toto corde tuo, et tota anima tua, el ex omni mente

tua, et proximum tuum tanquam teipsum. In his duobus fraeceptis tota lex pendet et rophetae. Si igitur credimus, immo quia 45 credimus ueritati, necesse est in his'duobus praeceptis has Sabbatorum quaeramus distinctiones, nam et ipsae ex lege sunt. Porro haec duo praecepta si diligenter inspicias, tria quaedam inuenis diligenda, te uidelicet, proximum,

5o

55

Deum.

Vbi enim

dicitur : Diliges proximum tuum tanquam teipsum, manifestum est quia diligere debes et teipsum. Hoc tamen non est praeceptum, quia naturae est insitum. Nemo enim unquam, teste Apostolo, carnem suam odio habuit. Et si non carnem, multo minus utique mentem, quam quilibet homo, etiam nesciens, magis diligit quam carnem. Nemo est enim qui non malit infirmus carne, quam insanus uiuere mente. Sit ergo homini dilectio sui Sabbatum primum : dilectio proximi sit secundum, Dei autem

dilectio

Sabbatum

Sabbatorum.

Est autem,

ut

superius diximus, Sabbatum spiritale requies animi, pax cordis, tranquillitas mentis. Et hoc Sabbatum nonnunquam in 6o propria dilectione sentitur, aliquando ex dulcedine fraternae dilectionis hauritur, in Dei autem dilectione absque ulla ambiguitate perficitur. Hoc sane prouidendum, ut homo, sicut oportet, diligat semetipsum, proximum uero tanquam seipsum, Deum autem supra seipsum : quia nec se, nec proximum 65 nisi propter ipsum. Sed haec dilectio quemadmodum uel sibi uel proximo exhibenda sit, si Dominus uoluerit, postea adnotabimus. Nunc uero considerandum est, quia licet in hac trina dilectione manifesta sit distinctio, inest tamen eis mira quae79

dam complexio, ita ut singulae in omnibus, et omnes inueniantur in singulis, nec una sine omnibus habeatur, et una

uacillante ab omnibus recedatur. Nam neque se diligit, qui uel proximum uel Deum non diligit; nec proximum diligit tanquam seipsum, qui non diligit semetipsum. Porro Deum 41 Matth. 22, 57-40.

4

49 Matth. 22, 59.

51 Eph. 5, 29.

42 tota mente P? 43 tuum ozz. P? tamquam] sicut B? 44 igitur] ergo B? 45 credimus ueritati — D? 49 tamquam] sicut B? 50 et oz. B? tamen] autem P? 51 teste apostolo oz. B? 56 dil. rrox. sit ozz. P? 59 mentis] ed JEP rut 60 ex] in B?

aaa.

n

69 et omnes

oz. B?

7*2 proximum]

non

DE SPEC. CARITATIS, III, 3-6

107

non amare conuincitur, a quo proximus non amatur. Qui enim 7; non diligit fratrem suum. quem. widet, Deum. quem mon uidet quomodo potest diligere ? 4. Praecedit ergo quodammodo dilectionem Dei dilectio proximi; dilectionem uero proximi dilectio sui: praecedit, inquam, ordine, non dignitate. Praecedit, sed illam perfectam 8o de qua dictum est : Diliges Dominum Deum tuwm ex toto corde tuo, et ex toía anima tua, et ex tota mente tua. Nam profecto

quaedam huius dilectionis portio, et si non plenitudo, et sui et proximi dilectionem praecedat necesse est, sine qua utraque illa mortua est, ac proinde nulla est. Videtur enim mihi Dei di8; lectionem quasi aliarum dilectionum animam esse, quae et in seipsa plenissime uiuit, et aliis sui praesentia essentiam uitalem impertit, absentia mortem inducit. Vt ergo homo se diligat, in ipso Dei dilectio inchoatur; ut diligat proximum, capaciori quodammodo sinu concipitur, ut diuinus ille ignis 9o paululum calescens, caeteras tandem quasi scintillulas quasdam in sui plenitudinem miro modo absorbeat, totam animi dilectionem ad illud sublime et ineffabile bonum abducens, ubi nec ipse a se, nec proximus diligatur, nisi in quantum uterque deficiens a se, totus transfertur in Deum. 9;

S. Interim hi tres amores et ab inuicem concipiuntur, et ab

inuicem nutriuntur, et ab inuicem accenduntur, porro simul omnes perficiuntur. Agitur autem miro et ineffabili modo, ut quanquam hi tres amores simul omnes habeantur, neque enim aliter potest, non tamen semper aeque sentiantur, sed 1oo nunc requies illa, illa iucunditas in propriae conscientiae puritate sentiatur ; nunc ex fraternae dilectionis dulcedine mutue-

tur, nunc in Dei contemplatione plenius acquiratur. Sicut enim rex aliquis diuersas aromatum possidens apothecas, nunc hanc nunc illam ingreditur, nunc huius, nunc illius speciei 10; odore perfunditur, ita mens cellaria quaedam spiritalibus referta diuitiis intra conscientiae suae septa retentans, nunc hoc, nunc

ilud inambulat,

ac iucunditatis

suae

materiam

pro diuitiarum diuersitate diuerso modo compensat.

CAPITVLVM 110

III

Quomodo Sabbatum spiritale in sui dilectione sentiatur. 6. Cum

enim homo

74 I Ioh. 4, 20.

83 est ozz. B?

ab hoc exteriori tumultu

intra

secre-

80 Matth. 22, 37.

90 incalescens P!

99 semper aeque — P?

102 sicut] si B?

10U4 speciei aZ. zarg. B 105 cellaria a2. zzarg. B 106 scepta B? Jp 108 diuetsitate ozz. D? compensat] compescat B!

spera

108

DESBEC.|CARIPATIS;IDIB 6:

tarium suae mentis sese receperit, et contra circumstrepentium turbas uanitatum, clauso ostio, interiores gazas perlustrauerit, nihilque occurrerit inquietum, nihil inordinatum, ni115

hil quod remordeat, nihil quod oblatret, sed omnia iucunda, omnia concordantia, omnia pacifica, omnia tranquilla, et in-

star ordinatissimae ac pacatissimae cuiusdam familiae, omnis cogitationum, sermonum, operumque turba, ipsi animo quasi patrifamilias domus arriserit ; oritur hinc subito mira securiI20

tas, ex securitate

125

iubilus quidam, eo deuotius in Dei laudes erumpens, quo perspicacius conspicit eius esse muneris quidquid in se boni recognoscit. Haec est septimi diei iucunda solemnitas, quam necesse est sex dies, id est operum praecedat perfectio, ut primum in bonis operibus desudemus, et sic demum in conscientiae tranquillitate pausemus. Ex bonis namque operibus puritas. conscientiae nascitur, secundum quam sui dilectio iudicatur. Sicut enim is qui operatur uel diligit iniquitatem, non diligit sed odit animam suam; ita profecto qui diligit et operatur

mira

iucunditas,

ex

iucunditate

autem

130

iustitiam, non odit, sed diligit animam suam.

Haec est primi illius Sabbati iucunda solemnitas, in qua seruilia mundi opera minime exercentur, in qua nec ignis concupiscentiae turpis accenditur, nec passionum onera comportantur.

CAPITVLVM

155

IV

Quale Sabbatum ex fraterna dilectione capiatur, et quomodo sex amni, qui braecedunt septimum, caritati coaptentur.

140

7. Porro si ab hoc secretiori cubiculo, in quo primum hoc sabbatum celebrauit, ad illud pectoris sui diuersorium sese contulerit, ibi solet gaudere cum gaudentibus, flere cum flentibus, infirmari cum infirmis, uri cum scandalizatis, senserit-

que ibi animam suam cum omnium fratrum suorum animabus glutino caritatis uniri, nullis inuidiae stimulis agitari, nullis indignationum aestibus inflammari, non iaculis suspicionum 145 atteri, non edacis tristitiae morsibus consumi; sicque ad quemdam tranquillissimum mentis suae sinum omnes rapiat, ubi dulci quodam affectu omnes amplectatur et foueat, ac secum unum cor et unam animam faciat ; ad huius mox dulcedinis

150

suauissimum gustum omnis cupiditatum silet tumultus, ac uitiorum strepitus conquiescit, et fit ibi intus ab omnibus noxiis absoluta uacatio, et in fraternae dilectionis dulcedine

grata et iucunda pausatio.

121 laude B Co L tur P?

138 passionum oneta — B? — onera s. P?

139 celebra-

DE SPEC. CARITATIS, III, 8-9

109

8. Nam quod in huius Sabbati quiete nullum prorsus uitium residere caritas fraterna permittat, testis est huius ipsius Sab15; bati continuus feriator apostolus Paulus: sic enim ait: Non adulterabis, non furtum. facies, non falsum testimonium dices, et si. quod. est aliud mandatum, in hoc uerbo instauratur : Diliges proximum twum tanquam teibsum. Huius Sabbati requie ac dulcedine perfusus propheta Dauid in sonum gratulabundae 16e solemnitatis erupit, dicens : Ecce quam bonum et quam iucundwm, habitare fratres in unum.

Vere bonum, uere iucundum.

Bonum plane, quia nihil utilius ; iucundum, quia nihil sapidius. Sicut autem primo illi Sabbato unus tantum dies dedicatur, quia uidelicet singulare est, quod in propriae cuiusque 165 conscientiae tranquillitate consistit, ita non immerito huic annus integer consecratur ; quia, sicut ex multis diebus annus efficitur, ita ex multis animabus unum cor, et una anima cari-

tatis igne conflatur. Quod si ex sex illis annis, qui Sabbatum hoc spiritale praecedunt, aliquid mysticum uelis exsculpere,

17o SCito sex esse genera hominum, in quorum dilectione necesse est animus exerceatur. Sicut autem annus multos dies complectitur, ita in singulis illis generibus multi nobis homines dilectionis copula coniunguntur. 9. Primo ergo dilectio nostra naturali ordine ad domesticos 17; sanguinis

nostri deriuatur.

Quae dilectio ut habeatur,

quia

ipsi naturae est insitum, si non habeatur nimis est inhuma num. Vnde Apostolus : S? quis suorum, et maxime domesticorum curam non habet, fidem megawit, et est infideli deterior. Nec hanc

apostolicam sententiam Dominicis uerbis quisquam aestimet 180 esse contrariam, quibus dicit: Qwi uenit ad me, et non odit patrem et matrem adhuc autem et animam suam, non botes meus esse discipulus. Sed de his in consequentibus uidebimus. Igitur quia sunt nonnulli, qui immaniores bestiis, nec domesticos attendunt, iam aliquantulum ad Sabbatum hoc spiritale pro185 cedit qui suos, ita ut oportet, diligit. Haec autem dilectio, quoniam ab ipsa natura proficiscitur, in praeceptis quae ad dilectionem pertinent proximi primo loco sancitur, ita Deo protestante : Honora batrem twum et matrem. Hinc ad eos qui nobis specialis amicitiae foedere, uel officii uicissitudine copu19o lantur, dilectio nostra progreditur, et quodammodo sinu ampliori laxatur. Sed haec dilectio Pharisaeorum iustitiam non transcendit, quibus dictum est : Diliges amicum twwum, et odio habebis inimicum twwum. Sane utraque haec dilectio quanquam 155 Rom. 13, 9. 188 Exod. 20, 12.

160 Ps. 122, 1. 17? I Tim. 5, 8. 192 Matth. 5, 43.

180 Luc. 14, 26-

154 sabbati oz. P? 158 tamquam] sicut B? 167 una oz. P? . 171 autem enim B? . 1572 illis oz. P? ^ 173iunguntur B? ^ 185 ita oz;. P?

IIO 19 A

20 A

DE SPECSCARDIPATISJIMH

$99xt

parum praemii seruata conquirat, quippe cum ad illam lex naturalis impellat, ad istam gratia impertita nos prouocet, neglecta tamen cumulum damnationis importat. De his Dominus in euangelio: 57 digitis, inquit, eos qui uos diligunt, quam mercedem habebitis ? Nonne et ethnici hoc faciunt ? Et si salutaueritis fratres uestros tantum, quid. amplius facitis ? Vt ergo in aliquid amplum dilectio nostra tendatur, amplectatur et eos qui nobiscum eodem iugo professionis subduntur. Haec plane dilectio praemio non fraudabitur, quia Deus causa est cur exhibetur. In hoc statu mens uestimentis agglutinata Iesu, aliquid sibi illius unctionis elingit, quae descendens a capite, etiam barbae influit ueri Aaron, et ad oram usque uestis attingit, cuius uncta pinguedine aliquantisper extenditur : et primum omnes ad quos unctio ista pertingens participium iliius nominis Iesu, ut ab uncto uncti, id est a Christo Chris-

210

tiani uocentur, impertit, laxiori sinu recipit diligendos. 10. Restant adhuc duo hominum genera ; quae si pectori nostro amoris uinculis astringantur, nihil profecto obstabit, quin ueri illius sabbati requie perfruamur. Nam et eorum qui foris sunt, gentilium uidelicet et Iudaeorum, haereticorum uel Schismaticorum,

necesse

est ut ignoraàntiam

doleamus, com-

patiamur infirmitati, malitiam defleamus, ac pio affectu solatium illis nostrae orationis impertiamus, ut et ipsi inueniantur nobiscum in Christo Iesu Domino nostro. Inde ad illud transeundum est, in quo fraternae caritatis summa consistit, in quo homo Dei Filius efficitur, in quo 220 diuinae bonitatis similitudo plenius reparatur, sicut ait Saluator in Euangelio : Diligite inimicos uestros, et benefacite his qui oderunt uos ; ei orate bro persequentibus, ei. calumniantibus uobis, ut sitis filii Patris uestri, qui in caelis est. 11. Exinde quid supererit, nisi annus septimus, in quo debi22 vA tores repetere non permittimur, in quo seruus libertati donatur ? Qui enim nouit etiam inimicos simplici oculo intueri, ille 21 vA

est, qui ueraciter

230

dicere potest:

Démutte

nobis, sicut et mos

dimittimus. Omnis, inquit, qui facit peccatum, seruus est peccata. Cui deplorandae seruituti tamdiu quisque addicitur, donec ipse dimittens et diligens, dimittatur et diligatur, de seruo non modo liber, sed etiam amicus efficiatur. Vere tempus pacis, tempus quietis, tempus tranquillitatis, tempus gloriae et exsultationis. Quid enim molestiae, quid perturbationis, quid moeroris, quid anxietatis eius poterit interpolare laetitiam, 198 Matth. 5, 47.

221 Matth. 5, 44.

228 Matth. 6, 12.

195 gratiam P? 203 agglutinata Ihesu — P? qui B? etiam] et L 205 uestimenti B? summa fratetnae B 225 permittimus P?

228 Ioh. 8, 34.

204 sibi] Ihesu P? quae] 218 caritatis summa — Co L

DE SPEC. CARITATIS, III; 11-13

III

25; qui a primo illo sabbato, in quo laborum suorum fructibus pascitur, ad huius diuinae similitudinis statum gratia pleniore progreditur, ut omne hominum genus uno mentis amore complectens, nullius iniuria moueatur ; sed sicut indulgentissimus aliquis pater erga carissimum sibi filium phrenesi laborantem, 240 ita ille erga suos afficitur inimicos, ut quo magis ab eis iniuriatur, eo profundiori caritatis affectu inferentibus sibi molestiam compatiatur ? 12. Hac igitur uirtute possessus tunc maxime Sabbatum hoc celebrare dicendus est, cum ingrediens cor suum in frater245 nae dilectionis dulcedinem intendit animum, et erga carissimos sibi in quemdam suauissimum resolutus affectum, gustat quam bonum et quam iucundum habitare fratres in unum.

CAPITVLVM

V

Quomodo utraque haec dilectio Dei dilectione seruetur. 25»

13. Verum quia, ut superius diximus, utrumque hinc amo-

rem, quo uel propriae saluti consulimus, uel quo proximis puro affectu unimur, quadam diuini amoris portione necesse est animari: sciendum quia ad hanc geminam dilectionem Dei nos dilectio mouet et promouet, secundum id quod Ver255 bum cavo factum est, et habitauit in nobis. Siquidem in hac ge-

mina dilectione acquiritur innocentia, quam in duobus constare manifestum est. Innocens quippe est, qui nec sibi, nec alteri nocet. Sibi autem nocet, qui semetipsum uitii alicuius aut turpitudinis labe corrumpit. Ad quam corruptionem quia maxime 26o uoluptas ac delectatio carnis impellit, sic eam facile quislibet respuit uel euitat, si erga carnem nostri Saluatoris pium indutus affectum, gaudet spiritalibus oculis intueri Dominum maiestatis usque ad praesepis inclinatum angustias, uirgineis inhiare uberibus, maternis amplexibus stringi, tremuli senis, 265 sancti uidelicet Simeonis, felicibus labiis osculari. Qui mentis

suae obtutibus imaginari dulce habet, quam mitis aspectu, quam dulcis affatu, quam peccatoribus compatiens, quam infirmis et miseris condescendens, quod mira benignitate nec meretricis attactum, nec publicanorum refugit conuiuium, 27o quod unius adulterae suscipit causam ne lapidetur, quod alteri confabulatur, ut de adultera euangelista quodammodo efficiatur. Quis est, cui ad hoc dulce spectaculum omnis fetentis 258 Ioh. 1, 14.

239 sibi filium] filium suum P? 240 ab eis ozz. P? efficiatur :N ^ 246 quam bonum 4i; P? 252 portione] peroratione B? 261 nostri saluatotis] domini nostri P? 265 labiis osculati — B? 272 omnis fetentis 5i; B? 9

I

Eo

275

285

LEDber3-T6

carnis delectatio non sordescat ? Inde suaues quaedam lacrimae facile oriuntur, quibus omnis concupiscentiarum aestus exstinguitur, tepescit caro, gulae uoracitas temperatur, omnis uanitatum titillatio sedatur. 14. Porro ad inimicorum dilectionem, in qua fraternae caritatis

280

DE SPEC.CARITATIS,

consistit

perfectio,

nihil nos

ita animat,

ut illius

mirae patientiae grata consideratio, qua ille speciosus forma prae filiis hominum, uenustam faciem suam impiis praebuit conspuendam, qua oculos illos, quorum nutu reguntur omnia, uelamini subdidit iniquorum, qua latera illa sua flagellis exposuit, qua caput tremendum prineipatibus et potestatibus spinarum asperitati submisit; qua semetipsum opprobriis ac contumeliis addixit, qua tandem crucem, clauos, lanceam, fel, acetum patienter sustinuit, in omnibus lenis, mitis, tranquillus.

Denique tanquam ouis ad occisionem ductus est, et quasi agnus coram tondente se obmutuit, et non aperuit os suum.

290

295

Considera, o humana superbia, o superba impatientia, quid sustinuit, quis sustinuit, quare sustinuit, quomodo sustinuit. Cogitentur, rogo, non scribantur. 15. Quis est, cuius ad hunc mirabilem intuitum non statim

ira deferueat? Quis illam audiens mirabilem uocem, plenam dulcedinis, plenam caritatis, plenam immutabilis tranquillitatis : Pater, ignosce illis, et non statim omni affectu suos amplectitur inimicos ? Pater, inquit, ignosce illis. Quid lenitatis, quid caritatis huic addi potuit orationi ? Addidit tamen. Parum

fuit orare, 300

305

310

uoluit

et excusare.

Pater,

inquit,

Zgnosce

illis,

non enim sciunt. quid. faciunt. Sunt quidem magni peccatores, sed pusilli aestimatores, ideo, Pater, ignosce illis. Crucifigunt ; quem tamen crucifigunt nesciunt, quia si cognouissent nunquam Dominum gloriae crucifixissent. Ideo, Pater, ignosce illis. Putant legis praeuaricatorem ; putant diuinitatis praesumptorem ; putant populi seductorem. Abscondi ab eis faciem meam, non agnouerunt maiestatem meam ; ideo, Pater, ignosce illis, quia nesciunt quid faciunt. 16. Igitur ut homo se diligat, nulla se carnis delectatione corrumpat. Vt uero carnali concupiscentiae non succumbat, omnem affectum suum ad suauitatem Dominicae carnis extendat. Porro, ut perfectius ac suauius in fraternae caritatis delectatione quiescat, etiam inimicos brachiis ueri amoris astringat. Sed ne diuinus hic ignis iniuriarum flatu tepescat, i

295 Luc. 23, 34.

302 I Cot. 2, 8.

281 nutu oz. P? 283 principibus B? 289 o superba impatientia] omni patientia B! 292 est] enim P? 295 et non ... 296 illis oz;. B? 297 addit 122 298 inquit 5.7. P1 302 gloriae ozz. P? 303 illis aZ. zzarg. I. legis] leges B?

DE SPEC. CARITATIS, III; 16-19

Xf$

dilecti Domini ac Saluatoris sui tranquillam patientiam oculis mentis semper aspiciat. 315

CAPITVLVM

VI

Quomodo perfectum Sabbatum in Dei dilectione veperitur, eí quomodo quinquagesimus annus huic dilectioni comparetur. 17. Verum hac gemina dilectione purgata mens, tanto deuotius, quanto securius ad ipsius diuinitatis felices gestit am320 plexus, ita ut nimio desiderio succensa uelamen carnis excedat,

intransque in illud sanctuarium, ubi spiritus sit ante faciem suam Christus Iesus, ab illo ineffabili lumine, ab illa inusitata

dulcedine penitus absorbeatur; factoque silentio ab omnibus corporalibus, ab omnibus sensibilibus, ab omnibus mutabili325 bus, in id quod est, et sic semper est, et idipsum est, in illud

unum perspicacem figat intuitum, uacans et uidens quoniam Dominus ipse est Deus, et inter caritatis ipsius suaues amplexus, sabbatizans sine dubio Sabbatum sabbatorum. 18. Hic annus iubileus, in quo homo ad suam possessionem 535o reuertitur, ipsum uidelicet auctorem suum, ut nimirum possideatur et possideat, habeatur et habeat, teneatur et teneat.

Ipsa est possessio, quae distracta uili peccati pretio, amore hominis diffluente ab eo, a quo factus est, et inhaerente rei,

quae facta est. Huic Sabbato non immerito quinquagenarius 35; numerus

dedicatur,

in quo

seruilis timor expellitur,

carnis

non solum concupiscentia sed et memoria consopitur, spiritus plenitudo concipitur. As£e, inquit, id est ante Pentecosten, Spiritus non erat datus, quia Iesus nondum erat. glorificatus. Non omnino non datus, sed non tanta plenitudine, non tanta

34o perfectione. Datur profecto in Sabbato primo, datur et in secundo, sed in Sabbato sabbatorum eius infunditur plenitudo. In gemino enim illo Sabbato Iesus cernitur paruus non magnus, humilis non sublimis, iniuriatus non glorificatus. Ideo Spiritus nondum erat datus, quia Iesus nondum erat glorificatus. 34; 19. Verum quia caritas diffunditur in cordibus nostris, non alias nisi per Spiritum sanctum qui datus est nobis, ubique septenarius numerus custoditur, sed in ipsius septenarii multiplicatione profectus ipsius caritatis dignoscitur. Nam septimus dies quasi caritatis est inchoatio, septimus annus promo55o tio, quinquagesimus annus, qui est post septies septem, eius est 337 Ioh. 7, 39.

346 Rom. 5, 5.

314 semper oz. B? P? 321 sit] semper a7. L in arg. 322 suam oz. B? 325 a/; et] in P? 334 quinquagesimus P? 339 datur B? 3485 caritas diffunditur oz. B?

II4

DE SPEC. CARITATIS, III, 19-21

plenitudo. In singulis requies, in, singulis uacatio, in singulis spiritalis quaedam sabbatizatio. Primo requies in puritate conscientiae, 355

260

deinde in multarum

mentium

dulcissima

con-

iunctione, postremo in ipsius Dei contemplatione. In primo sabbato uacatur a crimine, in secundo a cupiditate, in tertio ab omni prorsus distensione. In primo gustat mens, quam dulcis est Iesus in humanitate ; in secundo uidet quam perfectus in caritate ; in tertio quam sublimis in Deitate. In primo

colligitur ad se ; in secundo extenditur extra se ; in tertio rapitur supra se.

CAPITVLVM

VII

Quad. sit amor, quid caritas, quid cupiditas. 20. Locus et tempus exigit, ut quod superius distulimus, quemadmodum uidelicet ipsa sit caritas exhibenda, paulo 365 latius exsequamur. Quod ut manifestius fiat, quidnam sit caritas, enucleatius uideo ostendendum.

5709

575

380

385

Et manifestum quidem est quod caritas amor sit, quanquam non minus manifestum, quod non omnis amor caritas sit. Quocirca subtiliori indagine opus est, ut primo quid sit amor pateat intuenti, quatenus genere agnito species non lateat inquirentem. Dupliciter igitur amorem dici, animaduersa loquendi consuetudo demonstrat. Dicitur enim amor animae rationalis uis quaedam siue natura, qua ei naturaliter inest ipsa amandi aliquid, non amandiue facultas. Dicitur et amor ipsius animae rationalis quidam actus uim illam exercens, cum ea utitur uel in his quae oportet, uel in his quae non oportet, qui quidam actus cum additamento amor appellari solet; uerbi gratia amor sapientiae, amor pecuniae, quem utique amorem uel bonum necesse est esse uel malum. Nam uis illa animae, siue natura,

qua hic amor,

siue bonus siue

malus exercetur, bonum quiddam animae est, et in bono et in malo nunquam potest esse non bonum. Pertinet quippe ad ipsius naturam substantiae, quae ab ipso summo bono est, qui fecit singula quidem bona, uniuersa autem bona ualde. 21. Sed homo libero muneratus

arbitrio, sicut caeteris na-

turae suae bonis, sic et hoc aut bene utitur, adiutus per gratiam, aut male, relictus per iustitiam. Quia igitur, ut quidam ait, bonos aut malos mores non faciunt, nisi boni aut mali

388 Aug., Epist. 155, c. 4

354 ipsius oz. B* 355 tertio] protsus a4. B? 356 descensione B! 864 sit caritas — N — 8373 uis quaedam — B? 39? amor oz. B? 386 adiutus] felictus P! ar,

DE SPEC. CARITATIS,

III, 21-23

IIS

amores, praemissi boni bonus usus bonum hominem facit, 390 quia bonum amorem facit ; abusus autem, quia malum amo-

rem facit, utique malum hominem facit. Quid ergo dubitamus caritatem dicere ipsius amoris rectum usum, abusum autem cupiditatem ? CAPITVLVM VIII Quomodo 1n electione, in motu, in fructu, amoas rectus usus constet, situe beruersus.

395

22, Iam nunc inter eius usum rectum siue peruersum aliquanto subtilius discernamus. Constat autem, ut mihi uidetur, 400

usus eius in tribus ; in electione, in motu, in fructu. Est autem electio ex ratione, motus in desiderio et actu, fructus in fine.

Rationalis quippe creatura sicut beatitudinis capax condita est, ita ipsius beatitudinis auida semper est ; sed ad beatitudinem nequaquam ipsa sibi sufficiens est. Propria autem infelicitate, quod ad beatitudinem sibi non sufficiat, consequenter 405 edocta, ut cupita beatitudine potiatur, re aliqua sibi uidetur esse fruendum, quae ipsa non sit. Proinde unusquisque uel pro modo suae fidei et intellectus, uel pro erroris fallacia, uel pro experientia sensus, primo sibi beatitudinem in rei cuiuslibet, uel certe rerum quarumlibet fructu constituit. 410 Deinde quidquid illud est, cuius se fructu beari posse confingit, sine omni ambiguitate sibi eligit ad fruendum. Quam utique electionem amor facit, nam ea ui sua siue natura, quam superius amorem diximus, anima rationalis id facit. Habet nempe amor semper comitem rationem, non qua semper rationabiliter 415 amet, sed qua ea quae eligit, ab his quae reprobat, uiuaci circumspectione discernat. Denique rationis est inter Creatorem

et creaturam,

inter temporalia et aeterna, inter amara

et dulcia, inter aspera et delectabilia discernere ; amoris autem quod uoluerit ad fruendum eligere. 29. Porro et ipsa electio amor dicitur, et est quidam actus animae ; sed cum amor ipse quo eligit semper bonum sit, haec tamen electio, quae et amor nihilominus appellatur, necesse est ut bona uel mala sit, ac per hoc bonus uel malus amor sit. Nam si experientia cuiuslibet delectationis illecta, uel 425 certe quolibet errore decepta mens, ea quibus minime fruendum est eligat ad fruendum, profecto infeliciter amat. Frui autem dicimus, cum delectatione ac gaudio uti. Ipsam sane

398 subtilius] facilius B? 402 auida sempet — P? 404 beatitudinem] beatitatem B? Ca D 405 uidet ce. 412 ui] in B? 413 anima rationalis — P? 421 bonum sit — P? 424 delectationis] uel dilectionis zz7. B? 427 ac] et P!

116

DE SPEC. CARITATIS, III, 23-25

electionem statim sequitur, uel etiam comitatur ipsius amoris motus occultus, excitans quodam modo et mouens animum 430 in illius rei desiderium, quam eligendam putauit. Et hic similiter motus animi actus est, et ex amore est, et amor dicitur : et si sit ad id quod debet, et sicut debet, amor bonus est, si

uero ad id quod non

debet, uel aliter quam

debet, malus

amor est. 435

24. At si eam rem quam ad fruendum elegerit, electam desiderauerit, actibus opportunis pro uoto adeptus fuerit, in ilius mox usu cum gaudio ac delectatione quiescit. Ouem usum, ut uno uerbo appelletur, früctum uocamus. In his igitur tribus caritas siue cupiditas constare uidetur; in animi

440 scilicet

electione,

in motu,

in fructu.

Sed

electio

amoris

siue boni siue mali est inchoatio, motus amoris ipsius cursus, fructus ipsius amoris est finis. Si itaque mens ad fruendum eligat quod oportet, si ad id sic moueatur ut debet, uel eo fruatur ut decet, et tam salubris electio, et tam competens 445

motus, et tam utilis fructus non immerito caritatis censeri uocabulo iudicatur. Sed in hac electione caritas inchoatur,

motu extenditur, in fructu uero perficitur. At si animus eligat insipienter, moueatur indecenter, turpiter abutatur, his quasi gradibus cupiditatem consummari facile aduerti potest. 450

Hi sunt duo fontes, bonorum

scilicet et malorum

quoniam quidem radix omnium malorum radix omnium bonorum est caritas.

origines,

est cupiditas, et

CAPIPVEVM-IX Quid nos oporteat ad. fruendum eligere. 455

25. Quoniam igitur inter bonum malumque amorem distinximus, superest nunc ut quid ad fruendum eligere debeat animus, quemadmodum ad id quod elegerit, moueri oporteat, sicut ipse, in cuius manu

460

sumus,

et nos et sermones

nostri,

inspirare uoluerit, ostendamus. Sic quidem et quid diligendum, et quemadmodum diligendum sit agnoscemus. Hoc sane dicendum, quia non omne quod in usum nostrum eligimus, diligere dicendi sumus, sed solum id quod ad fruendum eligimus. Ea quippe mens quae sterquilinio carnis immersa ad nihil subtile quod crassitudinem sensus excedat, nititur

465 aspirare, uel fallaces diuitias, uel futiles honores, aut corpo451 I Tim. 6, 1o.

428 statim sequitur -— P? committatur B! 435 cea re B! B? Ca DN P! P? rem ozz. B Co 440 electio amotis — P! 449 auerti P? 482 est oz. B? e£ cet. 463 sterquilinio carnis — P? 465 futiles] subtiles P?

DE SPEC. CARITATIS, III, 25-27

DIS

reas uoluptates mundiue fauores, uel horum aliquid, uel simul omnia, quasi destinatum intentionis sibi eligit finem, in talium perfunctione felicitatem falsa opinione depingens. Ad horum tamen fructum non eodem omnes calle nituntur. Alius enim

470 negotiari, militare alius, quamlibet artem alius eligit exercere, alius ad destinatum finem rapinis ac latrociniis tendit. Ex his omnibus id solum amare quis dicendus est, ad quod fruendum tota eius festinat intentio, caeteris autem quasi quibusdam adminiculis uti, quo facilius ad desideratae rei perfunctio475 nem ualeat peruenire. 26. Sed peruersa mens quamdiu quidem non potitur optatis, in eorum fructu felicitatis sibi pingit imaginem ; at uoti compos effecta, cum se solita indigentia senserit laborare, uel certe ab his quibus abusa est, quodam quasi fastidio resilire, 480 in alterius cuiuslibet rei succenditur appetitum, non quidem satianda, sed eadem iterum uanitatis ineptia turpiter deludenda. Hic est circuitus impiorum, de quorum misera indigentia in prima huius operis parte satis superque disputatum est. Porro is cui mens sanior, oculus purior, uita est defaecatior,

altiori sensu rem inuestigans, cum manifestum sit neminem sibi ad beatitudinem posse sufficere, uidet profecto id quod sit inferior abiectiorque natura, deicere posse hominem sui amore, non extollere altius, miseriisque magis inuoluere quam uerae felicitatis conferre solatium. Hinc semetipsum metiri 490 aggrediens, ac suae priuilegium aestimare naturae, cernit profecto quam digne, quam magnifice, quam denique iuste homini lex diuina praecipiat :Dominum Deum iuum adorabis, et ?lli soli seruies. Quod nullomodo dixisset, si esset quaelibet natura sublimior ,cui humana natura singulare illud deberet 495 obsequium, uel a qua beatitudinis posset praemium exspectare, Ipse igitur nobis prae omnibus eligendus est, ut eo fruamur, quod est amoris inchoatio ; ipse prae omnibus desiderandus, quod est ipsius amoris quasi cursus quidam atque promotio ; in cuius adeptione, quia perfecti boni perfecta erit dilectio, 500 perfecta erit et beatitudo. 27. Merito igitur prinum mandatum et maximum de Dei 48

v^

dilectione lex diuina contradidit : D?/iges, inquiens, Dominum

Deum twwm. Verum quia hoc beatifico bono, cum adepti fuerimus, quisque pro sua capacitate fruetur, capaciores autem

493 Deut. 6, 15 ; Matth. 4.10.

503 Deut. 6, 5.

466 mundique IL 468 horum] eotum P? 4v? at] ac B compos ;/. B 479 abusus BP?CoDLNI?P? 487 deicete] dicere B? hominem sui £i; P? 490aestimate ozz. B? 495 beatitudinis posset — P! praemium exspectare — n2 498 atque] et B? 504 capaciores] captiores B?

118 $0

vA

$1 o

5T m

DE SPEC. CARITATIS, III, 27-29

erunt omnes simul quam singulus quisque, erit sine dubio ipsa beatitudo cumulatior, si hoc quod quislibet minus capax habere non poterit in seipso, habere incipiat uel in altero. At alterius bonum suum non erit, nisi hoc ipsum bonum in altero dilexerit. Ouod aeque impossibile erit, nisi alterum ipse dilexerit. Congruentissime ergo secundum praeceptum diuina sanxit auctoritas : Diliges broximum tuum. 28. Sed quoniam summum bonum nostrum Deus erit, et in seipso, et in nobis, et in altero, ipse ex toto praecipitur diligendus: Diges itaque Dominum. Dewm tuum ex toto corde tuo, et ex tota anima. tua, el ex ommi uirtute tua. Quia uero tantumdem gaudii nobis conferet proximi bonum, quantum proprium, merito dicitur : Diliges Proximum twwum tanquam teibsum. Patet igitur duo nobis eligenda ut his fruamur, Deus scilicet et proximus, quanquam dissimiliter. Nam Deus, ut eo fruamur in seipso, et propter seipsum ; proximus, ut ipso fruamur in

Deo, immo et Deo fruamur in illo. Nam licet uerbum hoc frui districtius soleat accipi, ut uidelicet nulla re alia, sed solo Deo fruendum, esse dicatur, ad hominem tamen loquens Pau-

$2 VA

lus : Jia frater, inquit, ego te fruar in Domino. Cum igitur haec duo et ratio, ut diximus, eligenda perspexerit, et, caeteris omnibus horum contemplatione contemptis, mentis consensus elegerit, inchoata est profecto Dei proximique dilectio, quia ad id quod debet fit ipsius amoris conuer-

sio.

CAPITVLVM

550

X

Quod ad actum et desiderium amor noster moueatur, ei. quod aliquando affectu, aliquando ratione ad haec duo moueatur.

555

29. Haec de electione dixisse sufficiat, ut deinceps de ipsius amoris motu, quae dicenda sunt, prosequamur. Fit autem

motus eius ad duo, uel interius ad desiderium, uel exterius ad

actum. Ad desiderium, cum ad id quo fruendum iudicauerit, animus se motu quodam interno et appetitu extendit. Ad actum, cum mentem ad aliquid etiam exterius agendum, amoris ipsius uis quaedam occulta compellit. Proinde inuestigandum 540 arbitror quaenam sint illa, quibus quasi incentiuis, amor ipse ad haec duo excitetur ac moueatur, quaeque ei cursum suum i

511 Matth. 5, 45.

20.

513 Matth. 22, 57.

517 Matth. 22, 39.

506 quod quislibet] quodlibet P? 508 at] uel B? diuinum B? 519 quamquam dissimilitet i7 zarg. Co 522 accipi ozz. B? 525 elegenda perspexerit —. P2 despectis a4. s./. P1 538 ad aliquid oz; P?

524 Philemon

509 aequo B3 511 520/521 in Deo oz. B? 526 contemptis] uel

DE SPEC. CARITATIS, III,.29-32

54 A

550

ordinent quodammodo atque praescribant. Deinde quid eorum sequi debeat, uel quantum sequi debeat, quidue respuere, quid admittere, quid minuere, quid augere oporteat, ut ipse motus competens sit, subtilius inquirendum. 90. Sunt autem duo, ut mihi uidetur, quibus animus ad duo illa quae praemisimus, mouetur quodammodo ac excitatur, id est affectus et ratio. Aliquando enim affectu tantum, aliquando tantum ratione amor noster uel ad publicum actum, uel in occultum succenditur appetitum ; quocirca de singulis his, quantum necesse uidebitur, disputare conabimur. Hoc sane dicendum, cum superius duo quaedam ad fruendum, Deus scilicet et proximus,

555

IIQ

ratio docuerit

eligenda, caeteris

omissis,

quemadmodum ad haec duo amor noster moueri oporteat, deinceps esse tractandum. Igitur de omnibus motibus, quibus amor noster multipliciter uariatur, quis maxime sequendus sit, uideamus. Sed primo de bifaria ipsius motus origine, quae

coepimus exsequamur. CAPITVLVM $60

XI

Quad. sit affectus, et quot sint affectus declaratur, e. quod. spiritalis affectus dupliciter accipiatur, ostenditur. 31. Est igitur affectus spontanea quaedam ac dulcis ipsius animi ad aliquem inclinatio. Affectus autem aut spiritalis est,

aut rationalis, aut irrationalis, aut officialis, aut naturalis, uel 565 certe carnalis.

57 o

515

Spiritalis affectus dupliciter potest intelligi. Nam spiritali quidem affectu animus excitatur, cum occulta et quasi improuisa Spiritus sancti uisitatione in diuinae dilectionis dulcedinem, uel fraternae caritatis suauitatem mens compuncta resoluitur. Cuius uisitationis modum et causas quam lucide a nobis fieri potuit, superius memini demonstratas. Huic affectui ille contrarius est, qui ex diaboli immissione generatur. Quo illos ad turpia quaeque constat illectos, de quibus propheta: Siritus, inquit, fornicationis decejpi eos. 32. Gemino enim tormento sanctorum pudicitiam immundissimus hostis insequitur, nunc carnem intolerabili flamma succendens, nunc mentem

perniciosae dulcedinis affectu dissol-

uens. Ni fallor Amon filius Dauid ex immissione callidissimi

5*4 Osee 4, 12.

549 prius uelom.P?

^ 552 Deum..proximum B!P'P*

^ 854 oporteat] debeat

555 deinceps] deinde B? ^ 560/586 ees? in B, excepto Zitulo. Deinceps tituli B 57? nunc] non P* 564 aut irrationalis ozz. B! omnes corrigendi et correcti.

I20

DEXSBEC |.CATISIDAIBISATEIDIIG2293

hostis noxiae suauitatis resolutus affectu, in illicitos propriae sororis exarsit amplexus, ac tanti patris domum incestu commaculans, fratris in se gladium prouocauit, ac futuri parricidii quo proprium patrem infelix Absalon regni cupidus infestauit, occasiones quasdam praeseminauit et causas. Nemo sane exhorreat, quod hunc affectum dicimus spiritalem, pro eo quod 58 VA & spiritalibus nequitiis generatur, nec causetur de nomine, cum res ipsa manifesta sit. 58o

CAPITVLVM

XII

De affectu rationali el irrationalá.

39. Rationalis affectus est, qui ex consideratione

599

595

600

alienae

uirtutis oboritur, uidelicet cum oculis nostris cuiuslibet uirtus

uel sanctitas explorata, uel fama diuulgante, uel certe lectione comperta, mentem nostram quadam dulcedinis suauitate perfundit. Hic est affectus, qui nos, audita triumphali martyrum passione, suauissima deuotione compungit, ac memorabiles praecedentium actus quasi sub oculis delectabili meditatione depingit. Hinc uox illa, qua admirabilis athleta Iesu, Paulum dico, fortia sua gesta commendat, conceptae gratulationis indices ab oculis audientium plerumque lacrymas elicit, animumnque ad eius iamiamque gestientem amplexus infusa subito pietate perstringit. Quis enim audiens pericula illa fluminum, pericula latronum, pericula ex genere, pericula ex gentibus, illam insuper uocem uirtutis, Vbique et in omnibus institutus

sum el satiari, el esurire, et abundare et penuriam bati ; omnia

605

610

fossum 1n eo qui me confortat. Quis, inquam haec audiens uel legens, in talem uirum non mirabili moueatur affectu ? Hic affectus inter Dauid et Ionathan sacratissimi amoris primitias consecrauit, ac socialis uinculum gratiae ne paterna quoque auctoritate soluendum, foedere gratissimae caritatis innexuit. Visa namque immutabili pectoris illius constantia, qua loricatum gigantem puer inermis prostrauerat, quod alteri foret inuidiae seminarium, optimo adolescenti uirtutis exstitit incrementum, dum uirtutis amicus in uirtuosi iuuenis excitatur

affectum, dicente Scriptura : Anima Ionathae colligata est animae Dawid, quia dilexit eum. Ionathas quasi animam suam. 581 II Sam. r5. 613 I Sam. 18, 1.

583 II Sam. r5.

601 II Cor. T5926.

602 Phil. r, 12.

579 resolutus oz. B? resolutus affectu — P? 580 exatsit ozz. P? 591 uel us explorata bis B? 593 qui] quod P? 599 iamiamque gestientem — B 602 constitutus B? 609 inimitabili D Pt p2 pectoris] cari:atis I, a.c. illius ozz. B? 611 op ime Ca D P1 p2

DE SPEC. CARITATIS, III, 33-36 615

620

625

I21

Hunc ipse Iesus mire misericors misericorditer in se transformans affectum, intuitus adolescentem qui ei suas uirtutes prodiderat, ut ait euangelista ; dilexit eum. 34. Huic affectui contrarius est irrationalis, quo quislibet erga aliquem comperto eius uitio, quadam mentis inclinatione mouetur. Multi enim ob uanissimam philosophiam uel ob stultissimam in negotio militari audaciam, quorumdam sibi animos inclinarunt. Et quod lugubrius est, multi quia prodigi, quia luxuriosi, quia pudicitiae proditores et insecutores, quia turpissimorum hominum íÍautores et sectatores, quia inanium spectaculorum uanissimi sed intentissimi spectatores, aliquorum sibi alliciunt et inclinant affectum.

CAPFEPVLVM

XIH

De affectu officials. 630

35. Porro officialem eum dicimus affectum, qui munerum uel obsequiorum gratia parturitur. Moyses sanctus cum Pharaonis declinaret insidias, sacerdotis Madian officio memora-

bili sibi comparauit affectum ; cuius dum filias uirgines a pastorum improbitate constantissime, licet alienigena, pro-

texisset, admiratus adolescentis beneuolentiam homo, non so655 lum amicum eum sibi, sed et generum fieri postulauit. Ber-

640

zellai quoque Galaadites, regis Dauid, quem fugientem a facie Absalon officiosissima deuotione susceperat, muneribus nihilominus gratum excitauit affectum ; qui uiri constantissimi animo tam perseueranter inhaesit, ut inter haereditaria praecepta tantae munificentiae recompensationem filio Salomoni rex statim moriturus indixerit.

CAPITVLVM

XIV

De affeciu naturala.

36. Est praeterea affectus naturalis 645 suam,

cuilibet

ad carnem

matri ad filium, homini ad domesticum sangvinis sui.

Nemo enim carnem suam odio habuit; et, Nom potest matei obliuisci infantis sui, ut non misereatur filio uteri su ; et: Qur 618 Marc. 1o, 21. 29 ; Is. 49, 15.

632 Exod. 2, 16 sq.

636 III Reg. 2, 7.

646 Eph. 5,

647 I Tim. 5, 8.

sectato624 turpissimos D? 622 inclinant P? amicum 635 amicum oz. B* 631 declinasset L P? res] sectatotes Co 645 sanguinis natufalis oz. B? 644 affectus] effectus B? eum -— P? 647 filio oz. B? seminis] B! B? C D P'

616 suas uirtutes D? P1 P?

2225

DE SPEC. CARITATIS, III, 36-38

suorum maxime domesticorum curam mon habet, fidem negauit

650

et est infideli deterior. Primus horum etiam uiros sanctissimos non effugit, qui eo affectu, quo nemo carnem suam odio ha-

buit, de sepultura solliciti, narrantur sacramentis posteros obligasse, ne in alieno, sed in sepulchris patrum mortui conderentur. Secundum sapientissimus Salomon, cum pro superstite puero (nam alterum mater Oppresserat) meretrices femi655 nae in eius praesentia disceptarent, credidit explorandum. Denique allato ense, cum diuisionem pueri regia sublimitas iudicasset, matrem affectus prodidit naturalis, et cessit affectui quae non cesserat improbitati: et quae laborauerat ne uera mater proprio pignore frustraretur, laborare coepit ut

660

alteri traderetur : Obsecro, ait, date huic infantem uiwwm et non

occidatur. Econtra, quae ad aliena uiscera expers pietatis ob-

duruit, nec mihi nec tibi sit, sed diuidatur.

665

670

97. Porro tertius in pectore sanctissimi Ioseph etiam fratricidali praeponderauit iniuriae, qui cum fratribus fratricidiis dispensatoria seueritate explorationis crimen inureret, cernens eos non mediocriter fatigari, ac sera satis poenitentia de fratris proditione torqueri, cedens affectui, ut Scriptura ait : auwertit se parumper, ei flewit. Hunc affectum a piis uisceribus Patriarchae Dauid nec filii parricidalis abrasit immanitas, a quo cum quereretur ad mortem mittens qui eius obuiarent insaniae,

oblitus iniuriae, memor naturae, ut se sciret patrem, dissimu-

lans nosse persecutorem : Seruate, inquit, mhi puerum. Absalon. Hunc in se Saluator ipse mirabili compassione transfundens, uidens ciuitatem, quae ei secundum carnem metropol is 67 5 fuit, ex qua illi patres secundum carnem, naturali pietate comniotus, cum suffusione lacrymarum futurum eius deplorauit excidium. Cuius imitator Paulus naturali, ut reor, com-

punctus affectu, optabat aliquando anathema esse a Christo pro fratribus suis secundum carnem. 680

CAPITVLVM

XV

De affectu carnali duplici citer accipiendo. 38. Carnalis deinde affectus duplex occurrit origo. que enim cuiuslibet non quidem uirtus aut uitium, Plerumsed quaedam exterioris hominis habitudo animum sibi intuen tis incli68 VA nat. Facile quippe alicuius et forma elegantior, et sermo suaui653 III Reg. 5, 16 sq. 661 III Reg. 5, 26. 663 III Reg. 5, 26. 672 I Sam. r8, 5. 676 Luc. 19, 41. 678 Rom. 9, 5.

42, 24.

649 uiros sanctissimos -. P?

inufrens et B?

668 Gen.

652 sepulchris ;./. P! — 654 puero oz. P?

673 saluatot in se P?

676 suffulsione Co

6606

DE SPEC. CARITATIS, III, 38-39

I25

or, et maturus incessus, et uenustus aspectus, etiam ignoran-

tis qualis ipse homo sit, prouocat et perstringit affectum. Haec adeo in Moyse puero adhuc gratia relucebat, ut contra tyrannicum Pharaonis imperium, quo masculos Hebraeorum 690 neci

destinauerat,

a parentibus tribus mensibus

seruaretur,

ut ait Apostolus : eo quod. widissent elegantem infantem. Expositus quoque periculo, formae elegantia etiam filiae Pharaonis sibi pietatem illexit ; cui adoptatus in filium magnus effectus est coram uniuersis quoque seruis Pharaonis. Porro quem 695 ad noxiae uoluptatis memoriam in quamlibet speciem suauitas male blanda compungit, carnali motum affectu, nemo sani capitis dubitabit. Hic affectus ambulantem in solario domus suae Dauid ad speciem Bethsabee praeuenit incautum, praeuentum dissoluit, obruit dissolutum. Contrarioque modo quem 190 in alienae uxoris illicitum eneruauit amplexum, in proprii militis crudelem armauit interitum. Hic affectus sapentiam Salomonis absorbuit, et carnali libidine dissolutum 1n spiritalis fornicationis barathrum nefandissima idolorum cultura deiecit.

CAPITVLVM

795

XVI

Quid de his affectibus sentiendum sit. 39. Hi affectus interim meditanti occurrunt, quos amoris origines quasdam dixerim siue radices, non amorem. Non enim his affectibus excitari uel pulsari ualde laudabile existima710 mus, si boni sunt, nec exitiabile si mali. Nam

et eo quem pri-

mo loco posuimus, quanquam optimo, plerique in sui perniciem, ut superiori libello docuimus,

abutuntur ; et hoc ulti-

mo, qui caeteris formidabilior iudicatur, aliquando uiri optimi ad probationis meritum titillantur. Quocirca non his affectibus 715 moueri, sed secundum hos affectus moueri, aut utile iudicamus

aut noxium. Quando enim hi affectus mouent animum, aut uisitatio

est, aut tentatio ; quando

secundum

hos affectus

mouetur plena est ipsius uoluntatis consensio. Consensio autem aut occulta est, aut etiam manifesta.

720

725

Occulta cum

ex

consensu desiderii agitatur interius; manifesta, cum ipsum desiderium ad actum prorumpit exterius. Vtrum autem secundum hos affectus moueri debeat amor noster, uel quantum moueri debeat, inuestigare conabimur, si tamen prius de ratione, quam aliam ipsius motus causam diximus, pauca praemiserimus. 691 Heb. 1r, 25 ; Exod. 2, 2.

697 II Sam. 11, 2.

701 II Sam. 11, 17.

696 mala B? 695 suauitas oz. B? 715 aut iudicamus 5j; B? — $22 698 suae oz. P? . 700 enumerauit L a.r. quantum add. marg. Co — 23 moueri debeat o. B Co L 691 infantem] ut ait apostolus a7. P!

I24

DE SPECICABRIDADBISEDIP- AS CAPITVLVM

XVII

Quomodo mens ad Dei proximique dilectionem ratione moueatur.

750

755

40. Nam animum, quem ad Dei proximique dilectionem nullus mouet affectus, plerumque mouet ratio, tanto utique sacratius quanto securius, tanto securius quanto defaecatius, tanto autem defaecatius quanto rationali amore nihil utilius potest esse, uel purius. Igitur ratio, ut ad desiderium conditoris sui animum excitet tepescentem, tribus innititur argumentis, nostrae uidelicet necessitati uel utilitati, illius autem dignitati. Suadet ratio Deum esse diligendum, quia necessarium

hoc nobis, quia commodum,

quia dignum.

Necessarium,

ut

caueamus damnationem ; commodum, ut acquiramus glorificationem ; dignum, quia ipse prius diligens nos merito ipsius dilectionis exigit recompensationem. Desiderandus est homini 740 Deus tanquam bonum suum, sine quo necesse est eum semper miserum esse; cum quo non potest nisi beatissimus semper esse ; qui bonorum nostrorum non indigens, pro nobis uoluit

miser esse. Huic igitur rationi si mens consenserit, etsi non ex

affectu, ex uoluntate tamen in Dei desiderium se excitauerit d

74 A prosequitur statim ratio negotium suum, necessarium probans illius praeceptis adimplendis gnauiter insistendum, si adipisci uoluerit desideratum. Sic innatum internis uisceribus desiderium ratione compellente procedit ad actum. Quia uero inter eius praecepta id maximum inuenitur, ut homo proximo suo

759

consulat

sicut sibi, instat ratio, ut ad beneficium

proximo

impendendum animus moueatur. Omnis autem proximus aut

amicus est, aut non amicus, uel etiam inimicus. Amicus, quia prodest, uel profuit ; non inimicus, quia non nocet nec nocuit ;

755

inimicus, quia obest, vel obfuit. Amicus ex sanguine vel gratia ; non inimicus ex innocentia ; inimicus ex iniuria. Igitur ut amico se impendat homo, tria quaedam proponit ratio ; ut non

inimico

76o

duo, ut inimico

unum.

Amico

debetur

beneficium

ex natura, ex officio, ex praecepto. Ex natura, quia homo uel etiam domesticus est ; ex officio, quia amicus est ; ex praecepto, quia proximus est. Non inimico uero ex natura, quia homo est ; ex praecepto quia proximus est. Inimico tantum ex praecepto, quia ut inimicus diligatur, praeceptum Domini est. His igitur rationibus cedens animus, si ad beneficium impendendum non solum amico, se etiam inimico sese paraue rit,

765 etsi non sentiat affectum, caritatis tamen meritum non amit-

tet.

*62 Matth. 5, 44. 432 ut oz. D? *3$ prius] prior P! P? 741 beatissimus semper — B? sese Dispa 748 inter] ad B? *51 aut ozz. B?

744

DE SPEC. CARITATIS, IIT; 41-43 CAPITVLVM

I25

XVIII

Distinctio gemini amoris, inier quos animus fluctuat broficientis. TIO

Wen

780

41. Distinguendi sunt igitur duo amores isti ; unus ex affectu, alter ex ratione. Inter hos duos amores saepe animus proficientis, et ordinatum amorem habere cupientis, timet et fluctuat, dum putat se minus amare eum, qui amplius amandus est, aut amplius amare eum, qui minus amandus est. Hic est enim amor ordinatus, ut nec diligat homo quod diligendum non est, diligat autem quidquid diligendum est, amplius tamen non diligat quam diligendum est; nec aeque diligat quae Gissimiliter diligenda sunt, nec dissimiliter quae aeque diligenda sunt. 42, Constituamus igitur duos homines ante oculos nostros, quorum alter sit lenis, blandus, tranquillus, suauis, et omnium

bonorum aptus consortio, inuitans caeteros ad familiaritatem sui, dulcis eloquio, moribus temperatus, in quibusdam tamen

uirtutibus minus perfectus. Porro alter, licet in summa uirtute perfectior, uultu tamen tristior, aspectu seuerior, et fronte 785

790

austeris moribus irrugata, qui omnibus benefaciat, praestet quod poscitur, non sit tamen suauis consortio nec sua cunctos inuitet beneuolentia. Vt igitur illum diligat, animus quodam spontaneo mouetur affectu, ut istum, urget ratio ac ordinatae regula caritatis. Sentiens itaque homo animum suum, illum quadam amplecti dulcedine, erga istum omni uacuum

suauitate durescere,

anxiatur,

dolet, timet regulam

excedere caritatis, dum putat se amare illum quidem supra quam oportet, istum nec quantum oportet.

CAPITVLVM 795

XIX

Quid sit quod homo beneuolus ac suauwis, quamuis minus perfectus, maiore quam austerus et berfectior et dulciori diligatur affectu, gemina comparatione probatur, e quomodo utriusque amor mon si periculosus ostenditur.

43. Volo nunc primo latebras propriae explorare conscien-

8oo

tiae, ut non me fallat affectus iste, si eius causam et originem

contigerit ignorare. Cum igitur iste, cui animus meus dulci quadam inclinatione mouetur, etsi minus perfectus, non sit tamen uitiosus, immo multis uirtutibus adornatus ; cur non iste affectus ex uirtute credatur habere principium, ac proinde

711 timetur B? sunt add. P! P? 769 igitur] ergo P? 283 potro] licet agg. B? 713 igitur] ergo P? o. B? 802 perfectus] uel a47. P? excedete] regulam aZ. P?

716/718 nec ... sunt 792 786 sit ozz. P?

126 805

non timendus sit, sed potius amplectendus? Sed si eius originem

810

815

DE SPEC. CARITATIS, IIL,.43*45 uel causam

dixerim esse uirtutem, cur non erga istum,

quem magis agnosco uirtuosum, faciliori uel saltem simili motu dirigitur ? Ergone carnalis iudicandus est affectus iste, qui ex quadam exterioris hominis competentia generatur jg Sed si ita est, cur alium aeque exterioribus adornatum moribus, quia tamen aestimo uitiosum, non eiusdem dulcedinis suauitate complector ? Contigit enim mihi aliquando, ut alicuius exterior habitudo, quamdiu in eo uel uirtus sperabatur, uel uitium ignorabatur, plurimum sibi animum inclinauerit meum ; proditum autem

eius uitium totum illum affectum absorbuerit, ac non modi-

820

825

830

835

cum menti horrorem ingesserit. Quid ergo ? Forte uirtus aut uitium quasi animae cibus uel utilis uel noxius aestimanda sunt, exterioris uero hominis uel austeritas uel benignitas quasi uasa quaedam uel rusticana uel urbana iudicanda. Et utilis quidem cibus in uasis plerumque deformibus sumitur, noxius autem nec in pretiosis admittitur. 44. Contingit autem, et quidem persaepe, ut cibus aliquanto uilior ob uasis decorem iucundius admittatur, pretiossisimus autem ob uasis horrorem insuauius assumatur. Sic nonnunquam euenit, ut homo uitiosus, et in summo corporis ornatu displiceat, uirtus autem etiam in quadam exterioris hominis duritia et austeritate plurimum placeat. Nihilominus et id contingere manifestum est, ut minorem uirtutem in homine beneuolo quis ac iucundo libentius uideat, maior autem in homine duro et austero insuauius sapiat. Sed erit elegantior, puto, quia et expressior similitudo, si uirtus ueritas, falsitas uitium aestimetur : nimia autem morum seueritas, quasi sermo

durus et rusticus ; exterioris autem hominis grata suauitas,

quasi sermo comptus et eloquens. Sicut ergo in suauiloquio

non est falsitas admittenda,

840

sic in duro rusticoque sermone

ueritas non aspernanda. Simili modo nec in homine exterius ornato uitium placeat, nec in homine quanquam duro et austero uirtus displiceat. 45. Denique si duo homines incipiant aliqua persuadere,

quorum alter obtuse, deformiter, frigide id faciat, alter acute, ornate, suauiter, uehementer, donec nescitur quis eorum ueritati innitatur, quis diffluat falsitate, non est mirum, si in eius

sermone

magis delectatur auditor, qui nouit ope sermonis

845 conciliare auersos, remissos erigere ; beneuolum, intentum, do-

cilem auditorem prooemio reddere ; Descientibus quo eius ten-

810 aeque oz;. P? 818 cibum ... utilem ... noxium B? D P? 819 uero oz. B? Co 835 eloquens] reputatur a7. B expunct. suaui eloquio Co 836 duto rusticoqie — IN 83? non] est a7. P? 842 ornate suauiter -— B? 845 consiliare P?

DE SPEC. CARITATIS, III; 45-47

850

X27

dat oratio, quid exspectare debeant, intimare. Quod si uterque aeque uera, aeque magnifica, persuadere cognoscitur, in huius uerbis cum quadam amaritudine salubritas sumitur, in istius et suauis salubritas, et salubris suauitas gratius auidiusque percipitur. Ouanto enim magis in uera assertione appetitur iucunda suauitas, tanto facilius salubritas prodest. Verum si uterque uera, sed ille minus eloquens magnificentiora ac profundiora conetur asserere, illa quidem quae dicuntur

855 suauiter, quanquam

minora, suauius auribus illabuntur ; non

modica autem ui opus est, ne illa potiora ob sermonum quibus proferuntur ineptiam audire animum taedeat, intelligere non placeat, credere postremo non libeat. 46. Non secus si duo homines proponantur, quorum alter

860

865

beneuolus, affabilis, gratis aspectu, iucundus affatu, quadam

exterioris hominis suauitate in corda intuentium sese refundat ; alter durus, austerus, nimia quadam grauitate intuentibus quasi metum incutiat : quamdiu utriusque uirtus latet uel uitium, quis reprehendat, si illum dulcius interior sensus accipiat, istum non uoluntas aut ratio, sed affectus reiiciat ? Si uero in caeteris uirtutibus pares utrosque cognouerit, uel si etiam illum iucundiorem in aliquibus imperfectiorem inuenerit, non mirum, nec ratione uacuum,

si cui uirtus interior

in exteriori oblata suauitate quasi ueritas in pulchro sermone 870

iucundius sapiat ; ueritatem in morum austeritate nimia, quasi

ueritatem in duro rusticoque sermone, cum quadam mentis anxietate uel etiam coactione suscipiat. Sed sicut est quaedam eloquentia, quae iuuenilem decet aetatem, quaedam autem quae

senilem,

et quae

in iuniori aetate feruor et uiuacitas,

875 in maturiori leuitas arbitratur,

ita profecto in adolescente si sit beneuolentia hilarior, promptior, pronior ad obsequium, agilior ad actum, in seniore uero honesta, grauis, sine omni dissolutione,

88o

885

hilaris, uacua

leuitatis, plena maturitatis ; nec

ille leuitatis, nec iste debet argui austeritatis. 47. Quomodocumque ergo uarietur istius amatoris affectus, si isti, quem animus eius affectuose complectitur, nec sui copiam, nec aliud quid praeter rationem praebuerit, illi nihil, quod ratio impendendum esse monstrauerit, praebere omiserit, caritatis utique regulam non excedit. Nam cum affectus isti nequaquam in nostro arbitrio collocentur, cum quibusdam aliquando inuitissimi moueamur, nec quosdam, etiamsi uelimus, experiri ualeamus ; nequaquam tunc amor ex affectu est,

858 pateat IL, taedeat audire P? 870 ueritatem] uel uirtutem 4447. Co 871 sine ... hilatis ozz. Co IL $74 iunioti] iuuenili P? 880 quocumque 819 debet atgui — P? J23DsDU- pe 884 cum oz. omisit B? 883 monstrauit B? Dz 857 inepta B? PY expunct.

16

859 homines] si duo 22. in morum] minorum B?

878 uacuum ... plenum B D — 882 aliquid aliud 887 est oz. B! B? P? I

128

DE SPEC. CARITATIS, III, 47-49

cum mentem affectus mouerit, sed cum mens ipsum motum secundum affectum direxerit. Similiter de motu, qui ex ratione 89o generatur, sentiendum est

CAPITVLVM XX Quod tres sint amores, ex affectu, ex ratione, ex utroque.

48. Est ergo amor ex affectu, cum affectui animus consense-

rit; ex ratione, cum se uoluntas rationi coniunxerit ; potest 89; et tertius amor ex his duobus confici, cum scilicet haec tria, ratio, affectus et uoluntas in unum coierint. Primus dulcis, sed periculosus ; secundus durus, sed fructuosus ; tertius utriusque praerogatiua perfectus. Ad primum sensus expertae

dulcedinis illicit, ad secundum ratio manifesta compellit, in

9oo tertio lpsa ratio sapit. Differt

autem

hic ultimus

a primo,

quia, licet illo et quod amandum est, aliquando ametur ; magis tamen propter ipsius affectus dulcedinem amatur; hoc autem amatur, non quia dulce est, sed quia amore dignum ;

ideo dulce est.

905

CAPITVLVM XXI Recapitulatio eorum quae dicta sunt, et quomodo uera Dei cognoscatur dilectio.

49. Igitur ex his omnibus quae dicta sunt, in quo tota uis consistat amoris breuiter colligamus. Primo si mens aliquid 91o ad fruendum elegerit, deinde ad id quodam interno desiderio sese extenderit, postremo id agat, quo ad desideratum peruenire ualuerit, hoc sine dubio amare dicendum est. Hoc autem

quanto quisque feruentius instantiusque peregerit, tanto magis et diligit : quod si ex affectu id fecerit, dulcius utique dili915 git, ac proinde facilius agit. Si autem totum hoc quod alius ex affectu, alter ex sola fecerit ratione ; minus quidem dulce diligit, sed non tardius, quod desiderat, obtinebit. Porro si ipsa electio peruersa fuerit, ut quod non oportet eligat ad fruendum, et illa quae ipsam sequuntur electionem, peruersa 920 esse constabit et talis amor peruersus erit, cupiditatis non caritatis uocabulo censendus. Sed sicut superius docuimus , quidquid aliud mens ad fruendum praeter Deum in seipso, proximum autem in Deo, uel illecta, uel decepta elegerit, $888 sed] si B? 895 ex his duobus /;; B? 898 expettae] ex parte B? Co P1 pz 908 omnibus oz. B* 910 fruendum] aliquid agg. P? 911 quo] quod P? 912 hic ... dicendus 4

add. P?

B? D P1 p2

919 sequitur LL

922 seipso] praeter deum

DE SPEC. CARITATIS, III, 49-52

129

metas uerae dilectionis excedit. Potest praeterea ipsa electio 925 Sana esse, motus

90. Potest

tamen

et electio,

uterque peruersus.

et sequens

motus

in desiderio,

ex

ratione consistere ; alter autem motus, qui in actu est totam dilectionem corrumpere. Quod exemplis manifestius fiet. $i quis igitur Deum ad fruendum elegerit, sana est ista 93o electio. Si uero in ipso fructu carnale aliquid desiderauerit, existimans cum ad Deum peruenerit, quod ibi, ut Iudaicae fabulae ferunt, et epulis effluere, et uoluptatibus habeat incubare, nihil proderit electionis integritas, quam sequitur desiderii tanta peruersitas. Sed et si Deum ad fructum sibi feli955 citatis elegerit, nec in Deo quidquam nisi Deum desiderauerit ; si tamen aliis quam oportet actibus, uerbi gratia, aut Iudaicis caeremoniis, aut gentilium sacrificüs, uel alia aliqua superstitione ad tantum bonum ambierit, totum utique dilectionis fructum euacuabit. 940

B1. Sit ergo electio sana, desiderium competens, actus ratio-

nalis ; et sic non excedet limitem caritatis. Interest sane quantum fuerit quis in hac dilectione affectuosus, discretus, fortis. Affectuosus ut dulciter, discretus ut prudenter, fortis ut dili-

gat perseueranter. Affectuosus, ut quod eligit in desiderio, 94; sapiat ; discretus, ne in actu modum excedat ; fortis, ne inde

eum aliqua tentatio auertat. Affectus prodest contra peruersas dulcedines, discretio contra deceptiones, fortitudo contra persecutiones. Si quis autem in tribus his noscitur esse perfectus, non solum feliciter, sed et suauiter amat. Sane si non 95o poterit affectuosus, sit tamen discretus et fortis, et si non ad

praesentem suauitatem, non minus tamen ad futuram proficiet felicitatem.

CAPITVLVM

XXII

In proximà dilectione quae sit habenda consideratio.

o5

52. Haec eadem in proximi dilectione consideremus. Si igi-

tur proximum ad ipsius fructus societatem, qui in Deo est, elegerimus, sana est ista electio. Sed hanc electionem si desiderium turpe aut actus inordinatus subsequitur, tota electionis sanitas maculatur. Verum in Dei dilectione nobis non ipsi con-

96o sulimus.

Deus enim noster est, et bonorum

nostrorum

non

indiget : in mutua autem dilectione quoniam mutuo indigemus,

960 Ps. 15, 2.

946 941 excedens B Co L.— 940 actus tationalis — P? 929 igitur ozz. Co cap. XXII : Aic deest in P! 955 eadem] tamen B tentatio] enim a7. D P? 956 qui] quae B? 959 in ozz. B?

130

DE SPEC. CARITATIS, III, 52-54

necesse est ut nobis inuicem consulamus. Quocirca desiderium ipsum ad duo debet extendi, et actus nihilominus dupliciter exerceri. Debet quippe desiderium ad hoc esse ; ut, sicut decet,

96s mutuo

nobis fruamur in Deo, et ut Deo inuicem fruamur in

nobis. Quia uero homo et ex corpore constat et ex anima, actus utique noster, quantum facultas suppeditat, utrique debet prospicere. In his quanto quisque feruentior et prudentior, tanto utique et in caritate perfectior. Quanto autem affectuo97o Ssior, tanto caritas ipsa constat esse suauior. Sicut autem ad haec

aliquando,

ut

diximus,

affectus,

aliquando

mouet

ratio, ita utrumque ipsius desiderii modum actusque pro sui qualitate ordinare contendit. Proinde diligenti consideratione opus est, ut de ipsis affectibus quis sequendus sit, et in

97; quantum sequendus sit, uideamus.

CAPITVLVM

XXIII

Qui affectus admittendi non sunt, e£ quantum spiritalis, qui ex Deo est, sit sequendus affectus. 33. Igitur spiritalis affectus qui ex diabolo est, irrationalis 98o qui pro uitio est, carnalis qui ad uitium ; tres isti affectus non solum non sequendi, sed ne admittendi quidem sunt, immo quantum fieri potest, a cordibus nostris radicitus eruendi. Porro spiritalis qui ex Deo est, non solum admittendus, sed et omnibus modis excitandus est, et augendus : quem deside98 I rium nostrum saluberrime sequitur, ut quanto dulcius se nobis innotescit tanta excellentia, tanto feruentius eius desiderabilis

desideretur praesentia. Sane hoc affectu etiam actus noster

excitari habet, sed secundum hunc ordinari non debet. Excitari

habet, ut nunquam uoluntas bene, immo perfecte operandi tepescat ; ordinari autem secundum affectum operatio ipsa non debet, ne metas corporeae possibilitatis excedat. Corpus enim hoc quoddam est instrumentum, quo ipsum exerceri habet, quod cum luteae qualitatis sit, innumerabilibus obnoxium passionibus, uim feruentis spiritus ferre non sustinens, 99 ^ nisi quodam moderamine actus exterior temperetur : infecto negotio procul dubio deficiet ac succumbet. 94. Habet autem hoc affectus proprium ut plerumque modum nesciat, humanas non metiatur uires, corporeas passiones absorbeat, ac impetu quodam caeco irruens in amatum , 1ooo Solum id meditetur, quod appetit, despiciat quidqui d extra est; etiam quod graue, quod arduum, quod imposs ibile 99 o

963 dupliciter] debet a44. B? 966 nobis] ipso cez. 971 haec] hoc B? 972 desiderii ozz. B? 980 qui] est adz. B? 986 desiderabilis 5i; B? 987 desidetetur] expetatut B a.c. 991 ne] non P? 997 plerumque oz. P?

DE SPEC. CARITATIS, III, 54-56

131

quoque, ac si leue ac uacuum laboris opus aggrediens, molestissimas hominis exterioris iniurias prae interni affectus delectatione non sentiat. Proinde ut uoluntas iugi feruore calescat,

1005 ut illatas extrinsecus passiones patienter quis, immo gaudenter sustineat, usque ad ipsius desiderii motum affectus huius est impetus perferendus, ad uoluntarios uero actus progrediens ne metas corporeae possibilitatis excedat, rationis est moderamine coercendus. Quam mensuram uitae quidam ignorantes, roro ac totum affectus sui impetum importune sequentes, debiliores fiunt, quam sanctiores ; ac sic affectu ob actus immoderationem tepescente, ipsa quoque uoluntas immoderatius oppressa tepescit. De ipsa sane actus moderatione, quam secundum rationem fieri necesse est, si quid utileipse affectuum bonorum ro; inspirator et ordinator, malorum autem tantum ordinator Spiritus suggerere uoluerit, suo loco adnotabimus. Nunc de . ipsorum affectuum distinctione quae coepimus, exsequamur.

CAPITVLVM

XXIV

De rationali affectu in quantum et ipse sequendus sit. 1020

55. Rationalem igitur affectum, qui ex alterius contempla-

tione uirtutis oboritur, caeteris, quibus ad proximi dilectio-

nem accendimur, constat esse perfectiorem. Etenim non modicum uirtutis indicium est ipse amor uirtutis. Denique huic consentire affectui utilissimum est, tum pro ipsarum aemula102; tione uirtutum, quae ipso affectu facilius excitatur, tum pro horrore uitiorum, quae ex uirtutum diligenti consideratione

sordescunt. Sed et desiderium nostrum, si secundum hunc diri-

gatur affectum, nec perniciosum arbitror esse, nec noxium ; nihil enim obest, immo et prodest plurimum, si eius desideremus

1050 praesentiam cuius exemplo corrigamur, si mali sumus, si boni promoueamur, si aeque perfecti mutua collatione firmemur. 56. Est autem praesentia sanctorum temporalis et ipsa quidem desideranda, sed magis illa, quae cum Christo erit aeterna in coelis. Licet autem in utriusque desiderium simili excite1055 mur affectu, non tamen simili actu ad utramque pertingimus.

Nam ad corporalem sanctorum praesentiam, si forte absunt, aliqua terrarum spatia peragrando, ad aeternam tendimus, sancte, et iuste, et pie uiuendo. Si ergo ad utrumque hunc actum eodem incitemur affectu, iste ultimus, quantum ad 1040 interiorem exercitationem, eius impetum sine cunctatione sequatur, neque enim timenda est in interiori sanctitate nimie1013 immodetatione P? quam] quae D 1024 utilissimum] ultimum ID£ aemulatione] cumulatione B? 1025 quae] quo B 1028 nec] nisi B* 1033 illa] ipsa P? 1035 utrumque P? 1040 exteriorem P? 1041 sequamur P?

132

DE SPEC. CARITATIS, III, 56-58

tas ; exterior autem uirtutum exercitatio, de qua dictum est : Noli esse nimium iustus, rationis est moderamine temperanda. Porro sanctorum praesentia corporalis, etsi utiliter desideretur, 1045 non tamen semper utiliter quaeritur : unde in actu hoc ratio consulenda est, non sequendus affectus. Quam grata fuit fratribus Antiochenis Pauli ac Barnabae praesentia corporalis, quorum scientia instruebantur, quorum firmabantur exemplo, disputationibus contra diuersa sentientes tuebantur. Audientes 1050 tamen a Spiritu sancto : Segregate mihi Barnabam et Paulum in manisterium quo wocaui eos, quanquam repugnaret affectus, imponentes tamen eis manus et orantes, dimiserunt eos. Nonne Paulus ex profusione lacrymarum Timothei probauit affectum ; cui si uir tantus consensisset, utique irrationabiliter 1055 Pauli uestigiis inhaesisset : Gratias, inquit, ago Deo meo, memoriam tui faciens, memor lacrymarum tuarum ut gaudio àmplear.

CAPITVLVM

XXV

Officialis affectus in quo cauendus sit, in quo admittendus. 1o6o

91. Sequitur officialis affectus, caeteris qui admittendi sunt periculosior ; siquidem admittendus est, sed permaxime cauendus est. Quid enim tam dignum, tam consonum rationi, quam ut uicem rependas amanti, obsequenti officium, gratiam munera porrigenti? Quid deinde cauendum magis, quam ne delinitus obsequiis, uel muneribus

1065

illectus, aut foueas

uitia,

aut faueas uitioso ? Nec de his mihi sermo est, qui diligunt munera, sequuntur retributiones, qui iustitiam uenalem habentes, non homini sed muneribus fauent ; sed de his qui

obsequiis uel muneribus prouocati, non iam munera, sed ipsum hominem quodam interno complectuntur affectu. 1070

98. Admittendus est, inquam, iste affectus, sed et cauendus : admittendus, ne sit ingratus officio ; cauendus, ne non

tam homini impertiatur quam uitio. Proinde, quamuis in muneribus uel obsequiis suscipiendis magna sit habenda dis-

cretio, hoc attendendum,

1075

ut cum

erga eum,

cuius beneficiis

utimur, uel obsequiis adiuuamur, quodam mouemur affectu : ipsius personae dignitas diligentius inspiciatur, ut si forte

eius meriti sit, affectus ipse officialis transeat in rationalem :

et quem coepimus diligere, quia nobis gratus, diligi incipiatur, quia uirtutibus adornatus. 1043 Eccle. 7, 17.

1051 Act. 15, 2.

1055 II Tim. r, 4.

1045 utiliter 247. zzarg. B 1051 eos] eorum B? 1061 est ozz. D dignum est add. B? 1062 uicem] inuicem B a.c. 1065 mihi setmo — B? 1069 interiori

P?

1070 et oz. P?

1075 moueamur P?

1071

non

oz.

1077 officialis aZ. zzarg. B

P?

1074 cum]

tamen

1078 quem] quod BP?

B?

DE SPEC. CARITATIS, III,.59-61 1080

39. Euenit aliquando, ut uir optimus ob exteriorem quamdam austeritatem, ut superius diximus, non facili affectu in cor influat intuentis, quem, si aliqua occasione oblata munificum nobis senserimus,

1085

133

insensibiliter ipse, quem

austeritas

ila oppresserat quodammodo et obruerat, erigitur, ut ita dicam, et excitatur affectus; et uirtus quae prius placebat, sed non sapiebat, ipsi affectui quasi cordis palato, licet ad aliud adhibito, sua se suauitate ingerat et infundat ; ac sic

mirabili modo delectetur et sapiat. Quod si talis forte fuerit, in quo non sit uirtus quae placeat, quantum quidem eius 1090 desiderari potest correctio, aífectus admittendus est ; simplex autem affectus ille, qui quamuis certis quibusdam causis moueatur et moueat, hominem tamen sine alterius respectu causae complectitur, per omnia temperandus. Ipsa sane obsequiorum uel munerum redhibitio, utrique secundum rationem 1095 non secundum affectum impendatur. Sic et desiderium, quo eorum praesentia desideratur, uel actus quo ipsa praesentia comparatur, rationem sequantur, non affectum. CAPITVLVM

XXVI

IIOO

Quas modus $n naturali sit seruandus affectu ; et quid. sit diligere n Deo, quid fropter Deum.

1105

60. Iam nunc in naturali affectu quis modus seruandus sit, diligentius inquiramus. Hunc sane affectum sicut non admittere impossibile est, ita non sequi summae uirtutis est. Nemo enim seipsum odio habuit, et tamen : Qw; uenit ad me, ait Saluator, e£ non odit animam suam, mon botest meus esse disciulus. Similiter : Qui uenit, inquit, ad. me, et nom odt patrem,

IIIO

ei matrem, non potest meus esse dicipulus. Et contra Apostolus : Qui suorum, maxime auiem, domesticorum. curam mon habet, fidem. negawit, ek est infideli deterior. Quid ergo ? Contraria sensisse aestimandi sunt magister et discipulus, seruus et Dominus, ipsa ueritas et amicus ueritatis ? Absit ! 61. Distinguendi sunt ergo duo illi amores, de quibus superius locuti sumus ; alter secundum affectum, alter secundum rationem. Naturale quidem est, quod homo erga se et suos

III affectum

habet, sed amorem

secundum

affectum habere non

debet ; secundum rationem uero habere debet. Affectus ipse 1104 Luc. 14, 26.

1106 ibid.

1081 int. influat affectu P? 1089 quidem] potest a4Z. P? 1090 est ozz. B? 1102 sane oz. P? 1103 sequi] secus P? 1105 meus esse — P? 1106 similiter ... discipulus «44. zzarg. D 1107 meus esse — P? 1112 illi ozz. P? duo illis — P1

134

II20O

DE SPEC.GARIPATIS,

ostenditur, suam, odio Saluatoris et non odit

TID 61-02

cum per Apostolum dicitur : Nemo unquam carnem habwit. Amor autem secundum affectum ipsius auctoritate interdicitur, qui ait : Qu uenit ad me, patrem, ei matrem, adhuc autem et animam.

non polest meus esse discipulus. Amor secundum

suam

rationem

indicitur, cum idem dicit Apostolus: Qui suorum, maxime aulem. domesticorum curam mon habet, fidem negawit, et est infideli deterior. Amor secundum affectum arguitur, cum futuII25 ra mala praenuntians idem Paulus, ait inter caetera : E£ erunt

1130

homines se ?bsos amantes. Quod uero hic amorem secundum affectum intellexerit docent sequentia: Erunt emim, inquit, homines se ipsos amantes, cupidi, elati, uoluptatum. amatores magis quam Dei. Semper etenim affectus iste mollia suggerit et suauia ; quod iucundum, quod tenerum, quod uoluptuosum, quod delicatum libenter amplectitur; quod uero arduum, quod asperum, quod uoluntati contrarium, omni horrore refugit et euitat. Quocirca affectus huius exsecutio amor peruersus est, hominem

II35

exuens

homine,

formam

bestiis, excusatur in pueris; nam

II40O

induens

bestialem;

quod rationis, quod honestatis, postremo quod utilitatis obruens quodam modo et abscondens. Hic amor proprie conuenit illis ratio non infunditur,

in istis sopitur. Denique utrumque hunc amorem breuiter satis Saluator ipse distinguens : Qwi amat, inquit animam su-

am, perdet eum, et. qui odit animam

wiiam

aeternam

inueniel eam.

suam

Proinde

in hoc mundo,

ut ait sanctus

in

ille:

"Si male amaueris, tunc odisti ; si bene oderis, tunc amasti."'

Qui enim amat secundum affectum, utique odit, quia qui diligit iniquitatem, odit animam suam. Qui uero odit secundum 1145 affectum, secundum rationem diligit. Ad hoc enim addidit: In hoc mundo, quia quidquid in mundo est, aut concupiscentia carmis est, aut comcupiscentia oculorum, aut superbia witae. Qui itaque animam suam secundum affectum amat, in hoc mundo amat, quia in concupiscentia carnis, in concupiscentia 1150 oculorum, in superbia uitae, quae omnia affectus suggerit, amat.

62. Hac distinctione id quoque soluitur, quod quaerunt quidam : quid uidelicet distet inter amorem qui in Deo, et illum qui exhibetur propter Deum. Affectus quippe non propter

II55

Deum assumitur, sed in ipsa anima aut naturaliter, aut aàccii

1108 I Tim. 52181117 Eph. 5, 29. 1119 Luc. 14, 26. 1122 I Tim. 5, 8. 1127 II Tim. 5, 1, 4. 1139 Ioh. 12, 25. 1142 Aug., In Io. Tracz. 51. 1144 PsSrox6:

1146 I Ioh. 2, 16.

1122 dicitur P? 1126 hic] hunc P? amantes ... 1128 amantes ozz. 1136 amor ozz. P? 1145 addit P? 1147 uitae ... 1150 uitae oz;z. B?

B Co L,

DE SPEC. CARITATIS, III,:62-64

135

dentaliter oritur. Proinde si ei cui animus quadam spontanea

ir6o

ac dulci inclinatione sese refundit, totus amor secundum ipsum affectum exhibeatur, iste nec in Deo, nec propter Deum, sed potius propter se amatur. Si uero is quem affectus iste complectitur, in Dei dilectionem pariter assumitur, amorque ipse

ex affectu sapiat, sed eius exhibitio ex rationis moderamine pendeat ; huius utique amor non primo propter Deum assumitur, sed in Deo salubriter exercetur. Porro ei quem affectus ipse respuit et euitat, si consideratione diuini praecepti nosmet1165 ipsos, ut oportet, exhibuerimus,

1170

ac quidquid dictauerit ratio,

prout indiguerit, impenderimus, iste non propter se, sed tantum propter Deum diligitur. 63. Igitur amicus qui non potest non diligi, diligatur in Deo ; inimicus qui non propter se potest diligi, diligatur propter Deum, ille ex affectu, iste ex ratione. Hic itaque modus in naturali seruetur affectu, ut habeatur

quidem

et sentiatur,

sed in omnibus et per omnia rationis moderamine temperetur. Denique Ioseph sanctus prius lacrymis naturalem erga fratres protestatur affectum, quem si uir sanctus ratione postposita 117j sequeretur, nequaquam fratres salubri dolore a proditionis crimine purgarentur. Saluator quoque pium erga suos indutus affectum, ruituram ciuitatem compassione mirabili deplorauit, nihilominus tamen eiusdem ciuitatis scelera, summae calami-

tatis iniuria ex rigore iustitiae castigauit. 64. Ad quam regulam utinam rectores Ecclesiae suum castigarent affectum, quorum multi domesticos sanguinis sui nimis carnaliter amplectentes, non solum eos a mundi uanitate et uoluptate nullo rigore compescunt, immo ex ipso pretio sanguinis Christi, unde suas expleant libidines, damnabili prae1185 sumptione prospiciunt. Proh dolor! Sic est ingredi domos quorumdam episcoporum nostrorum, et quod magis pudet, cucullatorum, quasi quis ingrediatur Sodomam et Gomorrham. Procedunt quidam capillati et effeminati seminudis natibus cultu meretricio, de qualibus Scriptura : E? fosuerunt, inquit, 1190 fueros in brostibulo. Et in talium libidines tuus sanguis assumitur, Domine lesu, erigitur crux tua, panduntur uulnera tua, insumitur pretium mortis tuae. Vt isti habeant currentes canes, aues uolantes, equos spumantes, nudantur in paupe1180

ribus latera tua, ridentur uerbera tua, effunduntur uiscera tua.

1173

Gen.

42,

24.

1177

Luc.

19, 41.

1190

Ioecl 5, 3.

1167 Deum] tantum a4. P? 1156 oritur] accidentaliter aut naturaliter a4Z. D* 1181 1175 dolote ozz. B? 1171 affectus B? 1168 non diligi a4Z. zzarg. Co 1188 seminudis] semiclusis B Co L, semidulis B! D P?, nudulis B? sui ozz. B? 1193 spumantes] pugnantes B B' B* Co L 1192 currentes canes — B?

136 I195

DE SPEC. CARITATIS, III, 64-66

Vides ista, Iesu meus, uides ista et taces ; sed numquid semper

tacebis ? Immo, inquis, ut parturiens loquar. Sed ad propositum redeamus. CAPITVLVM I200

XXVII

De affectu carnali, quod nec omnino vesbuendus, nec plene sit admittendus. 65. Igitur carnalis affectus, quem parturit quidam hominis exterioris ornatus, nec omnino respuendus est, nec ita ut se profuderit,

1205

admittendus.

Vicinus

enim

illi est affectus

ille,

qui ducit ad uitia ; et nisi iste prudentius caueatur, ille sine sensu pene patientis illabitur. Ad hoc igitur affectus iste salubriter admittitur, si tamen suspense et temperate quodammo-

do admittatur ; ut uidelicet si uirtus in eo claruerit, facilius amplectatur; si uero uitium, correctioni eius uehementius

I210

insistatur. Quidquid enim de officiali affectu diximus, de hoc quoque sentiendum nihilominus arbitremur. Ab his tamen, qui adhuc carnalibus uitiis appetuntur, consulte affectus iste respuitur, a quibus rarissime sine uitii titillatione sentitur. CAPITVLVM

I215

1220

1225

1250

XXVIII

Quod affectuum mon solum origo, sed etiam processus et finis scruletur, et quod affectus transeat in affectum, exemplis ostenditur.

66. Porro horum affectuum non solum origo scrutanda est, sed et processus ipse ac finis sagaciter attendendus. Subtilissime enim aliquando unus oritur, et in alium terminatur, uel certe mutatur. Quod de duobus uel tribus ostendisse satis sit. Fama cuiuslibet uirginis excitus quis, quae et sancta corpore et spiritu, fide sincera, discretione praecipua, usque ad perfectum contemptum sui humilitatis uirtute fundata, praeclarae abstinentiae, summae praedicatur obedientiae ; ob tantarum admirationem uirtutum summo eam ueneratur affectu. Quem quidem affectum superius rationalem nominauimus. Huius ergo si incipiat familiaritate potiri, uenerari obsequio, recreari colloquio, eulogiis uel litteris, uel certe quibusdam munusculis frequentari, rationalis iste affectus pene insensibiliter transit in officialem ; et quae coeperat amari ob meritum sanctitatis, 1196 Is, 12, 14.

1221 quae] quia B? P! P? — 1226 admiratione P? OPI 1228 recreari] obsequio P! exp;ncz,

1226 superius rationalem

DE SPEC. CARITATIS, III, 66-69

I37

frequentari incipit ob gratiam mutuae liberalitatis. Deinde affectus iste dum ad quaedam blandimenta se porrigit, etiam carnalis ille qui caeteris perniciosior est, uitio tentante, subrepit. 607. Noui ego uiris pudicissimis et abstinentissimis omnem1235 que spurcitiam summo horrore detestantibus, accidisse, ut dum quosdam in tenera adhuc aetate summis uirtutibus cernerent accessisse, ac mirabili morum grauitate ac uitae sanctitate in quosdam canos, ut ita dixerim, spiritales incredibiliter 1240 profecisse ;deuotissimo eos ac dulcissimo colerent simul et amplecterentur affectu. Quibus dum sui copiam pronius indulgerent, ac in eorum aspectu et, ut ita dicam, amplexu suauius requiescerent, uitioso quodam affectu subtilius irrepente plurimum fatigati sunt ; et qui alios eius criminis conscios non 124j dico non aspicerent, immo a nauseantis animi sinu summo horrore reicerent, istos pudicissimos, grauissimos, forte etiam uirgineo decore serenos, quos et impudicus quis ob ipsam

desperationem non nisi pudice conspiceret ; uix sine quadam uitii titillatione frequentari potuerint. 1250 68. Cur hoc? Profecto quia facilius affectus in affectum mutatur, quam uel pectore pudico impudicus amplectatur, uel in impudico quis manifestae pudicitiae appetatur. Proinde cum affectus noster quanquam rationalis uel etiam spiritalis, usque ad suspectam aetatem uel sexum sese protenderit, conest, ut infra ipsum mentis sinum cohibeatur, nec 1255 sultissimum ad inania quaedam blandimenta mollesque teneritudines patiatur effluere, nisi forte ob id aliquando mature ac temperate progrediatur, ut uirtus amata et laudata feruentius exerceatur.

CAPITVLVM

1260

XXIX

Quod diuersi affectus in una saepius mente luctentur ; el ideo quis cui praeponendus sit, exemplis manifestatur.

69. Dicendum adhuc de his affectibus, quod plures aliquan-

do in una mente compugnent : ac quodam modo inuicem se 1265 expugnare contendant. Quod cum contigerit, magna discretione opus est, ut quis cui praeponendus sit, agnoscatur, uirtusque necessaria, ne ab inferiore superior expellatur. Denique Abraham proprium filium immolare iussus, nequaquam 1268 Gen. 22. 10,

1231 liberalitatis] libertatis P? 1242 amplexu] aspectum N quentati] respicere a4. B a.c.

1236 uitis pudicissimis — 1233 ille] iste P? 1249 fre1246 grauissimos oz. Co JN 1264 inuicem se — P 1253 uel] et B Co L

138

DE SPEC. CARITATIS, III, 69-70

ad propria uiscera expers naturalis affectus obduruit, sed cum

1270 naturalis,

quo

filium,

spiritalis,

quo

Deum

amplectabatur,

in sancti uiri pectore compugnarent, superiorem inferiori praeposuit : immo ob superiorem inferiorem contempsit. Optimus quoque adolescens Ionathas, non in patris iniuriam consilium, quo Dauid neci destinauerat, eidem sacro foedere copulatus 1275 prodidit ; sed rationalem affectum naturali legitimo iure praeposuit. Nec mirum, si amici gratia in eius sacratissimo pectore patris obliterauerit affectum, ob quam propriam, ut putabatur, iniuriam immutabili uirtute contempsit. Denique Dauid fugienti a facie Saul cum in secretioribus locis uir inuictae 1280 caritatis occurreret, patris ei consilia proditurus, inter amplexus et oscula cum se mutuis lacrymis perfudissent, ac pio fletu pium protestarentur affectum, renouato rursus foedere intulit Ionathas: Tw quidem eris vex, ego autem ero secundus ost te. O uirum summis laudibus efferendum. Virum exper1285 tem inuidiae, cupiditatis uacuum, qui amicum regno praetulit, qui, quod uidebatur suum, esse uoluit alienum. E £0, inquit,

1290

1295

ero secundus ost te. 10. O summae humilitatis pectus ! Vir regii seminis, cui ex successione sperabatur haereditas, cui spem auxerant culminis potiundi genus, uirtus, militum gratia, populi fauor, ipsius etiam mirabilis fama triumphi, quo uno tantum fulcitus comite armatos cuneos agminis hostilis inuasit, ac suae genti insperatam uictoriam reportauit, infra seruum semet deiciens : Ego inquit, ero secundus bost te. Hic, inquam, in cuius adhuc laudibus canitur: Sagitía Ionathae "wnquam abut vetrorsum, et gladius eius non est reuersus inanis ; quasi se ipsum nesciens ut sciret amicum : Tw, inquit, eris vex, et €go ero secundus post te.

1300

Quis, rogo, haec etiam de uterino suo fratre sine immani saltem cogitaret inuidia ? Quis amici causa tantam spem in desperationem deduceret ? Filii patriarchae Iacob paternae gratiae, qua unus caeteris dulcius fouebatur, immoderatius

inuidentes, seruitutem

fratri, patri summam

inuexere tristi-

tiam. Primus ille pontificum cum sorore prophetissa praeuen-

E305

tus, ni fallor, inuidia fratri mansuetissimo detrahen s, uix

orante Moyse diuinam ultionem euasit ; sapientissimus ipso Salomon fratrem aemulum regni, accepta qualibet occasion e, deleuit ; Ionathas solus infra amicum patrem, patriam regnumi

1242 I Sam. 20 1283 I Reg. 25, 17 1295 II Sam. 2502. 28. 1303 Num. r2, 12. 1305 III Reg. 2, 25.

1302 Gen. 57,

1281 profudissent B? 1286 uidebatur suum - P? 1291 quo] qui P? mirabilis add. zarg. B 1294 canitur adhuc P? 1298 ctiam oz. B? 1302 fratris ozz. P? inuexerit D? 1304 detrahens ozz. B? 1307 Ionathas oz;. B?

DE SPEC. CARITATIS, III; 70-72

139

que despiciens : Tw, inquit, eris vex, et ego ero secundus post te. Qui si dixisset : Ego ero rex, tu autem eris secundus post me, 1310

nec legem amicitiae, nec amici gratiami uiolasset. Flebant autem ambo, ut ait Scriptura, sed Dauid amplius.

*1. Instabat nimirum illa amarior morte diuisio, qua indiuidua illà pectora mutuo I3IS

frustrarentur

aspectu:

qua cessare

habuit illa dulcis confabulatio, illa periculorum omnium alleuiatrix consolatio, illa quoque uitae ipsi praeferenda mutui secreti reuelatio : ideo flebant ambo. Cerne, quaeso, ordinatis-

simae dilectionis hominem. Debebat quippe Ionathas amico affectum, sed patri obsequium. Amico gratiam, sed paternae senectuti 1320

1325

custodiam.

Si secutus

affectum

inhaesisset

amico,

paternae dilectionis iura laesisset. Sed si monente, immo etiam compellente patre, amico gratiam subtraxisset, initi foederis ac sacratissimae amicitiae legem uiolasset. Ex affectu itaque utrique placebat coniunctio ; sed ex ratione placebat diuisio. Flendo igitur soluebant quod debebant affectui, sed se diuidendo, coacti licet, cedebant rationi. Vtrique flebant, quia uterque diligebat. Cur igitur Dauid amplius ? Praedixerat nimirum Ionathas suum quodammodo defectum, amici profectum, se regno priuandum, Dauid assumendum ; idcirco lex amicitiae exigebat, ut ille compassione amici fleret iniuriam,

1320

iste ne amici uideretur dolere successus, aliquantisper lacrymis temperaret.

1535

Aífectum igitur naturalem rationali praeposuit, actum uero secundum rationem ordinauit. Dauid quoque ipse cum fidelis ei exercitus de filio parricida uictoriam reportasset, naturali cedens affectui, filii sui lugebat interitum ; sed correptus a milite officialem naturali praeposuit, depositoque luctu uictori populo gratulabundus occurrit.

72.Saluator etiam noster, cum ex affectu naturali, quo nemo unquam carnem suam odio habuit, proclamasset : Pater, 1340 si fieri bolest, transeat a me calix iste, spiritali, quo semper Patri inhaesit, rationis eum

iure submisit : Verumtamen,

in-

quiens, «on sicut ego uolo, sed sicut tu. Proinde in his affectibus haec ratio seruanda est, ut is quo animus noster excitatur in Deum, caeteris omnibus praeponatur ; deinde rationalis offici1545

ali, officialis naturali, naturalis carnali.

1311 I Sam. 2o, 41.

1340 Matth. 26, 29.

1312 indiuidua illa — P?

B?

1332 supposuit P?

1344 caeteris omnibus 5s B?

1317 Ionatha P?

1324 affectu B?

1338 etiam] quisque B!

1327 Ionathae

1342 tu] uis agZ. B?

140

DE SPEC. CARITATIS, III, 73-74 CAPITVLVM XXX In affectibus quae sit quaerenda utilitas.

I350

1355

1360

73. His itaque, quae de affectuum distinctione dicta sunt, diligenter inspectis, patet, ni fallor, quae in illis sit quaerenda utilitas. Illa nimirum, ut in eorum desiderium, quae diligenda sunt, ipsis affectibus, quasi amoris quibusdam aculeis excitemur ; ut ipsum amorem, ipsorum affectuum infusa dulcedine suauius, ac proinde diligentius teneamus, ut actus ipsos quibus ad desiderata tendimus, quanto affectuosius, tanto delectabilius, quanto autem delectabilius, tanto feruentius exerceamus.

Ipsum sane desiderium etsi affectu excitari habet, rarissime tamen ipsum affectum sequi debet, sicut superius monstratum est. Similiter ad bonorum operum exercitia affectu excitari, in ipsis operibus ex affectu teneri, utilissimum est ; sed ipsa opera secundum affectum ordinare, praeter ordinem est. Restat igitur, ut quemadmodum ipsa sint opera secundum rationem ordinanda, pro modulo nostro paucis dicamus. Nam ipsum desiderium secundum rationem uniforme est, quod in eo tantum

1365

amore,

qui ex affectu est, sentitur, in eo autem

qui ex ratione, in sola uoluntate computatur.

CAPITVLVM

XXXI

Quibus actibus nos oporteat ad Deum tendere, quibus nobis, jroximisque consulere. . 74 Sunt itaque actus quidam, quibus spiritaliter ad illud 1370 summum bonum, quod summe diligendum est, summeque desiderandum contendimus ; sunt et alii, quibus uel nostrae

13575

1580

necessitati, proximorum autem necessitati simul et saluti consulimus, quam tamen prouidentiam ad illum aeque finem referendam non ambigimus. Videtur autem Apostolus omnem perfectae uitae statum paucis insinuasse sermonibus : Sobrie,

inquiens, e£ iuste, et bie uiuamus in hoc saeculo. Est enim sobrie-

tas humanae uitae modus quidam ac temperantia, utramque nimietatem prudenter euitans, et regia uia inter dexteram et sinistram cursum nostrum deducens. Hanc uirtutem saeculi huius sapientes frugalitatem nominant, cuius excellentiam 1375 Tit. 2, 12.

1382 ut ... affectuum oz. B? ipsotum oz. P? 1356 affectum Ca Co D affectum excitare 74 1359 operibus ozz. B? 1363 est oz. B* 1364 tantum] tamen D 1373 quae ... prouidentia B! B? Ca D P! P* R 1380 huius oz. P? Saeculi huius 5i; P!

DE SPEC. CARITATIS, III, 74-77

I4I

illorum omnium eloquentissimus lucide satis exponens : Vt uolet, inquit, quisque accipiat ; ego frugalitatem, id est modum et temperantiam uirtutem maximam puto. Cum enim ille, ad quem summe tendimus, summus quidam modus sit, cui nihil 1385 deest, nihil obest, nihil superfluit, nihil deficit ; ad quem cum

1390

1595

1400

peruenerimus, nihil erit exterius quod appetamus, nihil interius quod fastidiamus : necesse profecto est, ut nosmetipsos in quadam mensura modoque seruemus, nec infra quam necesse est dilabamur ; nec supra, quam oportet pestifera praesumptione feramur. *5. lustitiam sane ab Apostolo illam hic aestimo nominari, qua proximorum necessitati siue saluti consulentes, et in ipsis beneficiis quid cui conueniat, quis cui praeferendus sit discernentes, quod iustum est cuique tribuimus. His autem duabus

uirtutibus,

sobrietati

scilicet et iustitiae, ne de eis

philosophi, uel quilibet a Christi fide alieni glorientur, consultissime addidit pietatem, quae in fide sincera, et pura intentione consistit. Porro ipsa intentio in amoris electione, de qua iam disputatum est, constare uidetur. Hic fortasse lector exiget, ut ipsum uiuendi modum, quem periculosum, immo perniciosum uidetur excedere, manifestius euoluamus. Quod quam sit arduum, difficileque tractatu, quis non uideat, cum tot sint hominum qualitates, quot homines, nec raro saltem duo

1405

simul inueniantur, quibus cuncta aeque conueniant; nam quod uni satis est, hoc alteri parum est ; et quo iste proficit, ille deficit;

I410

et quod

alteri

necessarium

est, alteri constat

esse superfluum. Dicendum tamen aliquid uidetur quod conueniat omnibus, quod quisque sibi possit aptare, et utrum necessarium uiuendi modum excedat, ductrice possit ratione conicere.

CAPITVLVM

XXXII

De modo humanae uitae tractare incipiens, quae sit (n naturala ordine seruanda. sobrietas ostendit. 76. Igitur tres ordines humanae conuersationis occurrunt, 1415 primus

naturalis, secundus necessarius, tertius uoluntarius. Primus conceditur, secundus indicitur, tertius offertur. Primus

ex potestate, secundus ex necessitate, tertius ex uoluntate. Primo debetur gratia, secundo misericordia, tertio gloria. Sed de singulis quam lucide possumus, quae dicenda uidentur, 1420

exsequamur. 77. Est autem ordo naturalis, ut qui nulla commisit illicita, 1381 eloquentissimo B? 1409 uiuendi] timendi B? indicitur] uidetur B*

1389 nec] ne P?

1395 eis] his P?

1414 ordines oz. P?

1397 addit P?

occutretint Co L

1414

142

DE SPEC. CARITATIS, III, 77

si uelit ipse licitis utatur, licite tamen. Est autem licitus, uerbi gratia, esus carnium, uini potus, usus coniugii, diuitiarum possessio. Vt enim ait Apostolus :Omnia munda mundis ; et 1425 nilal reiciendum, quod cum gratiarum actione bercipitur. Nam et haeretici ab ipso Apostolo iudicantur, qui prohibent nubere, et iubent abstinere a cibis, quos Deus creauit ad percipiendum cum gratiarum actione fidelibus. Verum ut horum usus licitus sit, modus seruandus est, tempus, locus, genus diligentius 1430 attendenda. Modum sane quemdam seruandum omnibus, nec a quolibet pacto quolibet excedendum, Saluator ipse praescribens : Videte, inquit, ne grauentur corda uestra in crapula et ebrietate et curis huius uitae. Et de usu coniugii ait Paulus : Scial unusquisque suum uas possidere in sanctificatione et hono1455 ve, non n passione desiderii. Vestium quoque usum describens Petrus : Non ?n ueste, inquit, $retiosa. In licitorum igitur usu hic modus seruandus est, ut quis in cibi potusque perceptione infra crapulam et ebrietatem sese contineat, in diuitiis seruandis anxiam sollicitudinem tollat, in usu coniugis ignomi1440 niosas passiones euitet, in uestium cultu non pretium, sed necessitatem requirat. Sed et tempus congruum cuiuslibet usui seruandum est, ne, uerbi gratia, his temporibus, quibus traditio ecclesiastica a cibis praecipit abstinere, ieiunium sine rationabili necessitate soluatur ; ne temporibus quibus oratio1445 ni necessario uacandum est, nuptialis usus exerceatur; ne diebus quos salubri uacationi ad audiendum uerbum Dei Christiana

1450

sacrauit

auctoritas,

curis mundialibus

insistatur ; ne

diebus, quibus dolorem uel poenitentiam uestium mutatione praeferre religio sacra constituit, solemnibus quis uestibus abutatur. Locus itidem in omni usu necessario prouidetur.

Nam

in Ecclesia uacare epulis, uel uti coniuge, uel exercere

negotia, quis non sacrilegium iudicet ? Corinthiis scribens Apostolus, in cibi potusque perceptione tempus legitimum eos

arguit non seruasse : Conuenientibus, inquiens, 4obis in unum,

1455

1460

?am mon est Dominicam coenam manducare ; unusquisque enim suam coenam praesumit ad manducandum. Non enim tempus congruum obseruabant, qui ante perceptam Eucharistiam, communes cibos contra scita apostolica praesumebant. De modi quoque transgressione, eosdem ipsos inculpans, subiecit : Et alius quidem esurit, alius autem ebrius est. Deinde loci i

1424 Tit. 1, 15 1436 I Tim. 2, 9.

1425 I Tim. 4, 4.

1432 Luc. 21, 34.

1453I Cot. 11, 20.

1428 f&delibus om. B? licitus] bonus P? rationalis Co L 1446 quos] quo LL 1460 quidem] autem B?

1460

1434 I Thess. 4, 4.

I Cor. r1, 21.

1441 cuilibet Ca D IN P1 P? 1444 1485 dominicam coenam - B? P?

DE SPEC. CARITATIS, III, 77-79

I43

contemptum improperans : Nwmquid domos, inquit, non habe-

Ws ad manducandum

1465

1470

el bibendum, aut Ecclesiam Dei contem-

"itis ? 18. Postremo earum rerum, quibus uti licitum est, genus subtilius discernendum, non quod aliquid creaturarum Dei immundum sine sacrilega impietate credatur ; sed quia his, quae in daemoniorum sacrificiis noscuntur exhibita, uel aliis furto, uel rapina probantur ablata, ne eorum usus impiis, uel infirmis, impietatis uideatur esse consensus, sacra nos abstinere compellit auctoritas. Vnde Apostolus : Si quas dixerii: Hoc àmmolatum est idolis, nolite comedere. 'Tobias quoque sanctus cum balatum pecoris quod pro mercede operis uxor aduexerat, oculis quidem captus, sed mente integra aduertis-

set, timens ne cui iniuriam, sibi maculam illicitus esus inuehe-

1475 ret : Videte, inquit, ne furtiuus sit. Haec de naturali ordine dicta sint, in quibus licet non omnia, quibus licite utuntur homines,

adnotauimus ; ex his tamen quis modus in caeteris seruandus sit, diligens inquisitor inueniet. Iam nunc de ordine necessario aliqua. perstringamus.

CAPITVLVM

1480

XXXIII

Modus satisfactionis im ordine necessario, burgationisque . describitur.

1485

1490

1495

*9. Est quippe ordo necessarius, ut qui commisit illicita ab usu licitorum sese restringat. In qua restrictione duo consideranda sunt : modus scilicet satisfactionis, et necessitas purgationis. Modus satisfactionis, ut secundum modum culpae rigor continentiae extendatur, quatenus secundum Baptistae uocem, dignos poenitentiae fructus faciamus. Sed de ipsa satisfactionis qualitate cum ad pastoralem curam pertineat, et a sanctis patribus libri scripti, ac sententiae praefinitae sint, plura dicere supersedeo. Verum non satisfactionis modus tantum conseruandus est, sed etiam purgationis necessitas perquirenda. Nec pro sola satisfactione a licitis continendum, sed etiam pro expellendis uel minuendis passionibus, quae uitiosa consuetudine inolescunt, laboriosis operibus insistendum. Sunt enim exterioris

hominis

exercitia

interioris

hominis

instrumenta,

quibus et passiones uitiosae, quae ipsam inficiunt animam, facilius abscinduntur, et interioris faciei sordes, quasi confectione quadam asperiori plenius diluuntur. Proinde suae purga1461 I Cor. 11, 22.

: 1471 I Cot. ro, 28.

1475 Tob. 2, 21.

1488 Matth.

3, 8.

1465 non].nam B* II

1469 impietas P?

1472 opetis oz. D?

1474 cui] ciui D I

I44

DE SPEC. CARPDATFIS;,-LED12095B0

tionis sollicito primo necesse est, ut passiones quibus impugnatur attendat, deinde quae sint quibus maxime fatigatur inspiciat: postremo quae instrumenta, quibus passionibus magis obuient sagaci circumspectione perquirat. Ouibus inspectis, congruum instrumentum cuilibet passioni obiciat, et quae 1505 magis impugnat, feruentiori instantia ut ipsa obruatur insistat. Denique passionem libidinis facile comprimit uentris restrictio, uagum cor et instabile uigiliarum confirmat afflictio, iram silentium mitigat, taedium mentis operis sollicitudo castigat. Nec sic tamen unius passionis exstinctioni tota uehemen1510 tia insistendum est, ut ad caetera comprimenda instrumentum corporale deficiat ; nec importunius laborandum est, ut non quaelibet passio sentiatur ; sed cum surrexerit, ut secundum rationis iudicium compescatur. Haec de modo purgationis breuiter tetigisse sufficiat. Caete1515 rum qui uitiorum impugnationem atque remedia plenius nosse desiderat, legat librum Ioannis Cassiani, quem de instituendis abrenuntiantibus intitulauit ; in quo eorum origines, impugnationis modum, expulsionis remedium, luculento stylo digessit. 1500

CAPITVLVM

1520

XXXIV

Quis sit ordo uoluntarius, e quis in eo seruandus sit modus.

1525

1530

1525

80. Sequitur ordo uoluntarius a nobis deinceps inspiciendus, de quo Psalmista: Voluntarie, inquit, sacrificabo tibi. Est quippe holocaustum gratuitum, acceptabilis hostia, sacrificium uoluntarium, cum quis ab his quae concessa sunt, per ea quae praecepta sunt, ad ea quae potioris gloriae praemia suspirantibus proposita sunt, spiritus libertate conscendit. Ad quod perfectionis culmen feruentiores quosque Saluator inuitans : S? wis, inquit, perfectus esse, uade ei uende quae habes, et da pauperibus: et ueni, sequere me. Et alias: Sunt spadones, inquit, qui se castrauerunt propter regnum caelorum. Qui botest capere, capiat. Itaque saeculi abrenuntiatio, castitatis propositum, cuiuslibet arctioris uitae professio, inter uoluntaria sacrificia computantur. Nam licet post saeculi abrenuntiationem retro respicienti regni caelorum non patescat ingressus ; post uotum castitatis illicita sit quaelibet carnis corruptio ; post arctioris uitae propositum ruina sit ad remissiora relabi ; absit tamen, ut ista uitae perfectio, quam uoluntarie subiit quis, non coac1523 Ps. 55, 8.

1528 Matth. 19, 21.

1506 comprimit] reprimit IN 1523 sacrificabo] inquit agg. IL

1530 Matth. 19, 12.

1510 est ozz. B? 1517 renuntiationibus P? tibi] inquit zZZ. Co 1538 quis oz. B Co LL x.

DE SPEC. CARITATIS, III, 80-82 I45 tus, inter necessaria et coactitia, et non potius inter uolun-

1540 taria numeretur,

cum et ipsa necessitas, quam inuito nullus

imposuit, sed cui ipse se desiderio perfectionis sponte subiecit,

uoluntaria dicenda sit, non coactitia. 81. Qui igitur ad haec excelsa, et sublimia sese contulerit,

primo uoti uel propositi sui normam in quibus et in quantis 1545 constet, diligenter inspiciat; deinde interioris et exterioris hominis uires experientiae libra trutinet et discernat. Vires dico interiores, quibus contra tentationum bella exercitatione quotidiana confligat ; uires exteriores, quibus corporalium laborum onera infatigabili longanimi155 tate toleret. Licet autem in quemlibet statum proficienti necessarius sit et interioris et exterioris hominis labor,

corporalia tamen ipsam animam specialiter a passionum sordibus diluunt ; spiritalia autem exercitia, quasi quaedam caelestia aromata spiritalium eam odoramentorum suauitate perfun155; dunt. Proinde quoniam uitiorum squalore sordenti non congruit unctionis illa dulcedo, profecto ei quem adhuc carnis passiones impugnant, necessaria magis est hominis exterioris afflictio. Ipsis autem passionibus sopitis uel exstinctis, licet ab exterioribus modicum temperare, ipsa autem spiritalia instan1560 tius et feruentius exercere. Nec sic tamen, ut professionis suae normam praesumptuosus excedat, nec temporum distinc-

tiones, quae in regula cui se subdidit praescribuntur, destruat uel confundat ; sed seruato cuilibet operi tempore praestituto, in ipsis se uel sedatius uel feruentius, sicut utile sibi norit, 1565 exerceat.

CAPITVLVM

XXXV

Disputatio contra cuiusdam epistolam, de monachorum regula et jrofessione. 82. Porro licet ad materiam non omnimodis pertinere uidea1570 tur, consultum tamen arbritor, quatenus nobis, qui monachi

dicimur, consulentes, ipsius regulae nostrae uim diligentius inspiciamus ; et cum ibi multa de spiritalibus, multa de corporalibus disserantur, in quibus maxime ipsius regulae uis, ac professionis nostrae norma consistat, diligentiori inquisi1575 tione inuestigemus. Legi cuiusdam litteras, qui super hanc questionem, cuidam sciscitanti ita respondit : Non timeo dicere, monasticae conditionis regulam esse, sed uirtutem monastici ordinis, immo substantiam monasticae professionis, ea quae aliis cessantibus

158» monachum faciunt, et sine quibus caetera non dico non

faci-

unt, sed nec sapiunt. 1543 igitur] ergo P? 1554 eam] autem P? 1555 quoniam] quia D 1575 uestigemus Ca D IN P! P? 157* timeo dicere — B? 1579 ea quae — P?

146

DE SPEC. CARITATIS, III, 83-85

83. Sed quae sunt haec ? Illa quae iurauimus, in quorum stabilitatem et obseruantiam Deum et sanctos eius attestati sumus. Et quae sunt haec ? Stabilitas, inquit, in nostro monasmorum nostrorum, et oboedientia secundum

1585 terio, conuersio

regulam Sancti Benedicti. Et infra: Cupio Beati Benedicti uolumen ad monachos reuoluere, et quae eius, quam nostrae

Regulae immo monasticae professionis substantiam praescripsimus, in eo esse cognouero ut necessaria mente complectar ; 1590

ut uota, et in quae iuraui, reddere, prout mihi Dominus dederit, tota deuotione contendam. Caetera uero, non ut Regulae nostrae corpus, sed tanquam ipsam iuuantia, ipsam nutrientia, opere complere tentabo.

1595

84. Dubitaremus forte quae essent ista caetera, nisi postmodum ipse insinuasset. Claustrum scilicet non exire, opus manuum exercere, quantitas uel multiplicitas uel certe uarietas cibi et potus, lecti stratura, feminalium usus non nisi in

1600

1605

uiam directis. Ouid enim, inquit ? Numquid si de substantia monasticae professionis essent, uel ad momentum in ea aliquid liceret dispensari, uel aliquid ex eis permutari ? Alioquin non existente substantia, nec monachus inuenior, qui monachi substantiam in me destruxero. Et in fine tractatus : Sic, inquit, frater diligende, sic quia in his dispensari licet, ut et ipse beatus Benedictus dispensat

in esu carnium omnino debilibus ; in feminalium usu saltem

in uia directis ; sic, inquam quia in his dispensari et mutari potest, ergo non sunt de substantia professionis. Haec ille.

85. Verum, quod de usu feminalium, de usu carnium dixit,

1610

utrum beati Benedicti dispensatio uel institutio dici debeat, ipse uiderit. Sane senibus et infantibus misericordiam impendendam,

1615

1620

non

ex dispensatione,

sed ex Regulae

auctoritate

praecepit. Regulae, inquit, auctoritas eis prospiciat. Sed ad priora redeamus. Manifestum est, quid dixerit Regulae corpus, ac monasticae professionis substantiam : loci scilicet stabilitatem, conuersionem morum et obedientiam secundum Regulam Sancti Benedicti. Sed miror cur cum de his, quae non tam Regulam quam ipsam iuuantia asserit, loqueretur, de lectione tacuerit. Nam cum ipsa dispensationem admittat, manifestum est secundum ipsum eam ad Regulae corpus non pertinere. Cum igitur opus manuum, panis potusque quantitas, pulmentario1611 Reg. S. Ben. c. 57.

1582 sunt] contta B? 159? non oz. Co 1602 deduxero B 1604 his] quiaadd.P? ^ 1606 uiam B! B* N 1608 prius de oz. Co 1609 uel institutio bis B? 1612 eis prospiciat — Co 1614 est ozz. P? 1616 sancti] beati Co 1617 cur oz. B? Ca D P! pz quod L 1618 adiuuantia Co a.c.

DE SPEC. CARITATIS, III, 85-87

147

rum numerus, modus induendi, quantitas uigilandi, lectisternii

1625

1630

qualitas, silentii grauitas, lectionis prolixitas, psalmorum modulatio, ieiunii protelatio, hospitum susceptio, et si qua alia huiusmodi sunt ; nec Regulae corpus nec monasticae professionis substantia habeantur, quippe cum in eis dispensationes et mutationes multae inueniantur ; ita ut perplura monasteria nihil horum per omnia secundum quod in Regula praefinitum est, exerceant ; ubi, quaeso, in Regula Regulae corpus inueniam, et monasticae professionis substantiam ? Nonne de his omnibus, immo pene his solis Regula tota compacta est ? 86. Sed enim, inquies, ea sola quae profitemur, Regulae corpus, ac monasticae professionis substantiam dico : tria illa

1655

uidelicet quae praescripsimus. De loci ergo mutatione nulla fieri potest dispensatio ? Quid est igitur, quod iam Regula facta et promulgata, ipse Pater Benedictus Maurum misit in Gallias ? Quod si eiusmodi mutationem descriptam in Regula legissem, utique non eam dispensationem, sed potius Regulae institutionem

nominandam

arbitrarer. Nunc

uero, cum

eam

non Regula praescriptam, sed post Regulae institutionem factam inuenio, cur non eam libere dispensationem appellem, cum ille esum carnium, quem omnino debilibus Regulae concedit auctoritas, dispensationi assignet ? Nonne huiusmodi dispensationes quotidie ab abbatibus nostris fieri cernimus ? 1645 Quam saepe non dico de monasterio ad monasterium, sed et de regionibus ad regiones abbatum suorum dispensatione monachi transferuntur ? Quomodo ergo ad Regulae nostrae corpus, ac monasticae professionis substantiam quae dispensationem non admittit, loci stabilitas tam multiplici dispensa1650 tioni obnoxia pertinebit ? Quid quod plerumque in clericatum assumpti non dico a loci illius stabilitate, sed et ab ipsius abbatis sui obedientia auctoritate ecclesiastica absoluuntur ? Tantane permutatio monachi substantiam destruit ? Quae est igitur dispensatio, quae si de loci stabilitate fiat, mona1640

1655

1660

chum destruet ? Dicet fortasse, si de monasterio ad monaste-

rium sine abbatis sui consensu, nullo salutis suae periculo compellente, transmigret. Haeccine est dispensatio, et non potius praeuaricatio ? Quod si praeuaricatio non est, constanter dico, quia nec talis mutatio monachum destruit. 87. Forte ergo poenitebit eum argumenti sui ; nec ideo tria haec monasticae professionis substantiam, quod dispensationem non admittant, sed quod ea sola monachus profiteatur, affirmabit. Interim et nos hoc ipsum concedamus. Sit ergo

1629 exerceatur cum oz. P? 3o 1650 om. B? 1657

B p.c. B? 1630 et] ac P! 1638 fieri potest — P? 1639 1640 post] potius B? 1644 quotidie oz. B? 1647 monachi quod] ad 47. P? 1653 destruit] destitit B? 1656 periculo est oz. P? 1661 tria haec — P?

148

DE SPEC. CARITATIS, III, 87-89

Regulae corpus ac monachi substantia loci stabilitas, morum 1665

conuersio, oboedientia secundum Regulam Sancti Benedicti. Rogo, demus interim dextras, et qualis sit haec loci stabilitas,

haec morum conuersio, haec oboedientia, diligentius inquiramus. 88. Vellem tamen scire, utrum sicut hoc ultimum, ita duo

illa priora secundum Regulam, an simpliciter sine determinatione monachum profiteri existimet. Quod nullo modo quaesitu dignum arbitrarer, nisi quosdam comperissem qul sic se professos dicant, ut scilicet solam oboedientiam secundum Regulam, duo autem priora non secundum Regulam, sed 1675 sine aliqua determinatione se promisisse affirment. Sed cum alia sit Regula B.Augustini, cui canonici ; alia Sancti Benedicti, cui monachi interposita se professione submittunt, quaero inter horum professiones quae habeatur distinctio. Vtrique 1670

enim et loci stabilitatem, et morum conuersionem, et oboedien1680

1685

1690

tiam profitentur. Sed si duo illa priora sine determinatione promittuntur, uidetur quod in oboedientiae tantum professione, a caeteris regulis Regula discrepet Sancti Benedicti. Ergone alia erit oboedientia secundum Regulam Benedicti, alia secundum Regulam Augustini ? Commendat beatus Benedictus

oboedientiam, quam nec tardam uult esse, nec tepidam, non tristem, nec murmurantem, non iniuriis uel contrariis lassescentem, nec ante mortem deficientem. Aliane erit illa secun-

dum Regulam Sancti Augustini ? Aliane erit illa, quam clericus episcopo, episcopus archiepiscopo, archiepiscopus episcoporum debet episcopo ? Illane aut tarda potest esse uel tepida, aut tristis, aut murmurans,

1695

1700

1705

aut in iniuriis contrariisue lasses-

cens, aut ante mortem deficiens ? In quibus ergo istarum professionum constat diuersitas ? An forte obedientia secundum Regulam est ipsius Regulae praeceptis subdi, quibus aliarum regularum professores non sunt obnoxii ? Quae sunt igitur ista praecepta ? 89. Si ea quae de caritate, de humilitate, de patientia caeterisque uirtutibus disserit, quis, non dico canonicus, sed etiam Christianus his praeceptis non est obnoxius ? An aliam caritatem in sua Regula Benedictus, aliam in sua commendat Augustinus ? Annon potius uterque illam, quam commendat in lege et Euangelio Christus ? Quod de caeteris uirtutibus similiter quaeri potest. Quis enim sahi capitis ad uirtutes cohortans, sua haec, et non potius Christi dicat esse praecepta ? Quae ergo erit in diuersis regulis praeceptorum diuersitas ?

1669 duo illa — P? 1676 beati] sancti P? add. zzarg. B 1686 non] in agZ. B? D P1

1691 in ozz. P! similiter agg. P?

1683 benedicti ozz. B? regulam nec] non P? 1690 debet ozz. P?

1692 istarum D? 1700 regula] beatus a4. Co 1703 quaeri] non ad. P? 1

1702 quod]

DEISSPBC. CAREDATIS, TIT:89-92

I49

Profecto sic uesci, sic indui, sic operari, sic legere, sic uigilare,

1710

1715

1720

1725

sic psallere, sic corripere et corripi, et caetera huiusmodi, quia in diuersis regulis diuersa inueniuntur. Quae idcirco uel Basilii uel Augustini, uel Benedicti specialiter dicuntur, quia non euangelica auctoritate Christianis omnibus imponuntur, sed proponuntur, ipsis autem regularum professoribus non iam proponuntur, sed etiam imponuntur. 90. Aut si ista non sunt, quae sunt ? Profecto quidquid in suis regulis de caritate, de humilitate, caeterisque uirtutibus ponunt, non hoc quasi sua, sed quasi Dominica praecepta commendant ; nec ad ea, quasi ad sua (quis enim illis crederet ?) sed quasi ad Christi praecepta, non solum monachos, sed quoslibet Christianos inuitant. Si ergo obedientia secundum Regulam Sancti Benedicti est ipsius Regulae praeceptis obedire, ipsius autem praecepta Regulae in his quae supra commemorauimus constant, cum illa quam profitemur obedientia monasticae sit professionis substantia, quomodo substantiam monasticae professionis seruat, qui illa non seruat ? 91. Sed dicet fortasse, quod utique dici debet, etiam priora illa duo nos secundum Regulam profiteri, affirmetque quod non in loci stabilitate,

uel oboedientia,

quae monachis,

canonicis, episcopis eadem iniunguntur, ista diuersitas, sed in morum 1730

T1735

1740

1745

tantum

Regularum conuersione.

clericis,

constet Nam

de

loci stabilitate nonne omnibus una incumbit necessitas ? ne uidelicet sine eius qui sibi praeest consensu, temeraria praesumptione locum mutet. Porro si morum conuersionem non secundum Regulam, sed simpliciter sine determinatione profitemur, hoc et hi, qui in Ecclesia dicuntur poenitentes, hoc ad coniugii portum de fornicationis naufragio fugientes. Quis enim horum non profitetur morum conuersionem ? 92. Restat ergo inquirere, quae sit secundum Regulam Sancti Benedicti morum conuersio. Si autem hic ad uirtutes confugimus, ut uerbi gratia, qui hactenus superbus, deinceps humilis ; qui hactenus iracundus, deinceps lenis inueniatur ; dicimus profecto, quia haec morum conuersio non tam ex Regula Sancti Benedicti monachis, quam ex euangelio omnibus indicitur Christianis. Proinde ut inter conuersiones morum quae secundum diuersas regulas diuersae profitentur, aliqua inueniatur diuersitas, non est quo fugiamus nisi ad illa, quae sola in diuersis regulis diuersa constituuntur, de quibus iam satis dictum est. Quomodo ergo professionem suam seruat, qui

1709 uel Basilii oz. B* Augustini] regula dicitur z47. B? 1715/1717 praecepta ... praecepta oz. praecepta — L, P? a.c. 1734 fugientes] promittunt 1731 conuetsio B D P? om. B? 1470 tam] tantum locum] non aZ. B a.c. morum oz. B? dicitur] imponitur B, omnibus aZ. Co

1711 dominica 1729 una B? 1735 adZ. DB 1742 inP!

I50

DE SPEC. CARITATIS, III, 92-94

ista non seruat ? Sed dicet aliquis: Si ergo quis superbus, contumax, impatiens fuerit, omnia tamen illa, quae supra

1750

commemorata sunt, seruauerit, Regulam Sancti Benedicti ser-

uare dicendus est? Constanter

contra Dei regulam monachus

dico, quia si quaelibet ista

commiserit,

si secundum

mo-

dum in Regula praescriptum ista correxerit, professionis suae reus non erit. 93. Sed quid si quis Regulam Sancti Benedicti quasi quod-

1755 dam

1760

instrumentum

intelligat,

quo uitia facilius resecentur,

praecepta euangelica sollicitius tmpleantur, posseque contingere ut optimo hoc instrumento abutens quis, non eo uitia sua resecet, nec uirtutes acquirat, ideoque in sui perniciem Regulam quidem habeat, Christi tamen praecepta non impleat ? Nonne ipse beatus Benedictus hoc ipsum insinuat ? Constituenda

est, inquit,

a nobis Dominici schola serui,

in

qua milil asberum, mihil graue mos instituturos speramus. Quod el si quid districtius etc. 94. Hic primum quaero, quae sit ista districtio, quam, ne 1765 incipientes formident, hortatur. Profecto in hac districtione institutionem suam esse confirmat. Si patientia, si humilitas, Si caeterae uirtutes cogitentur, haeccine se instituturum quasi nouum aliquid diceret ? Profecto non est, quo fugiamus, nisi ad illa quae ipse noua instituit ; non lex, aut propheta, aut ipse 1770 Christus praecepit. His nimirum incipienti bus non modica uidetur inesse districtio, considerantibus cibi potusque paruam uilemque quantitatem, uestium asperitatem, ieiuniorum ac uigiliarum afflictionem, quotidiani operis contritionem, et caetera talia, quae in ipsa Regula ab eo instituta inueniuntur. Si E175 quis autem Regulam in solis his constare non acquieuerit, saltem concedat, quod non nisi obstinatia pertinaci negatur, professionem nostram et Regulam in utrisque, uirtutibus scilicet obseruantiisque constare, ac proinde utraque a nobis necessario seruanda non neget. Ouamquam ipse Regulae institutor in 1780 illis uerbis, quae considerare coepimus, aliud probare uideatur Quod et si quid, inquit, districtius dictante aequitatis ratione, : propter custodiam caritatis, et emendationem uitiorum, processerit. Rogo, quid tenebras in luce quaerimus ? Quid nodum in scirpo ? Quid in meridie, quasi in nocte palpamus ? Nonne 1785 in omni institutione aliud est ipsa institutio, aliud causa institutionis ? Nonne ipse hic manifestissime inter institutionem causamque institutionis diuisit ? Nonne hic custodiam 1781 Reg. S. Ben. prol.

1749 sancti ozz. B?, beati Co 1751 modum a4. zarg. B 1753 reus oz. P? 17359 non oz. B? 1763 hic] hoc B? ista oz. Ca D P1 P2 1771 paruam uilemque - P2? 1778 obseruantiisque] obseruantiis quod B? x.

DE SPEC. CARITATIS, III, 94-96 caritatis, ac uitiorum emendationem,

I5I

suae institutionis cau-

U795

sam testatur ? 95. Sed ecce alius e latere surgens : Quid mihi, inquit, de Regula obicis? Habe caritatem, et fac quidquid uis. Ergo manducemus et bibamus, non quia cras moriemur, sed quia caritate pleni sumus. Caritate, rogo, an uanitate ? Quid ergo, inquis. Qui caritatem habet, Regulam non implet ? Quam multi canonici sancti, sacerdotes sancti, episcopi sancti, sed et

1800

monachorum Regulam et professionem nec promisisse, nec seruare non nesciunt. Si autem de ipsius Regulae professoribus dicitur, uerum dicitur ; si tamen intelligatur quod dicitur. Quid ergo, inquis, me ad illa aspera Regulae auctoritate compellis ?

1790

coniugati sancti, caritatem se habere sentiunt, qui tamen se

Immo si caritatem habes, non est necesse, ut compellaris red-

dere uota tua, quae distinxerunt labia tua. Quod si ea quae uouisti inscriptione interposita Deo et sanctis in testimonium uocatis, reddere contemnis, profecto caritatem non habere con1805

1810

uinceris. Quomodo enim eum diligis, quem irrides ? Vt si aliter, inquit, fecerit, uidelicet quam promisit, a Deo se damnandum sciat, quem irridet. Quid igitur ? Dispensationes quae in ipsa Regula a patribus factae sunt, uel fiunt, damnamus ? Immo hinc eas rationabiliter fieri posse, quod de hominis, non de Dei praeceptis fiunt, astruimus. Non enim de diuinis praeceptis, aut mutare aliquid aut minuere, ulli hominum fas est. Hoc sane prouidendum est, ut ipsa mutatio uel uariatio, dispensatio sit non

1815

omnimoda

destructio.

Cum

enim custodia caritatis,

uitiorum emendatio, ipsius institutionis causa sit, sic profecto ipsa dispensatio rationabilis erit, si causae huic dispensatio ipsa profecerit. Si autem dispensatione magis quam institutione nutriuntur uitia, caritas uiolatur ; si forte non damnosa,

certe periculosa ipsa dispensatio comprobatur. CAPITVLVM 1820

XXXVI

Item modus in ordine uoluntario seruandus describitur.

96. Ergo qui ordine uoluntario ad culmen perfectionis aspirat, primo caritatem, qua Deo maxime propinquamus, immo

qua Deo inhaeremus, eique conformamur, in qua totius perfec1791 Petr. Ven. [PL 189], 118; Aug. In Iob. fracz. 7, 8, PL. 35, 20335. PD$2657 15.

1802

1790 inquit oz. B! IN P! 1791 caritatem] uittutem B 1795 episcopi] sacet1800 ergo] igitur non ozz. B! 1798 nesciunt] sentiunt B Co dotes IN 1805 1804 uocatis P? 1803 sanctis] eius 2477. P? illa] alia B BL pt

eum diligis — P? indicia B a.c.

1809 hinc eas — B

1810 fiunt] fuerit B?

1817 uitia]

152

DE SPEC. CARITATIS, III, 96-97

tionis plenitudo consistit, quasi destinatum finem quo totum 1825

cursum suum dirigat, indesinenter aspiciat ; deinde uia quam

ei uoti uel professionis suae norma praescribit, ad eius plenitudinem infatigabili spiritus alacritate contendat. Huic itaque

fini militet abstinentia, famulentur

uigiliae, inuigilet lectio,

quotidianus labor insudet. Quod si aliquo horum caritas, cuius 1830 causa instituta sunt, uiolari cognoscitur, tunc demum ei cui dispensatio credita est, incumbit necessitas, ut sic omnia temperet atque disponat, quatenus non horum causa caritas deseratur, sed eius fructus in omnibus requiratur ; nec sic tamen ut aliqua eorum quae instituta sunt, praetermittantur, aut certa 1855 tempora certis quibusque exercitiis attributa confundantur, nisi extrema cogat necessitas ;alioquin non erit dispensatio sed destructio ; sed ut certis temporibus certa exercitia, pro cuiusque qualitate ac mentis statu modificentur. 97. Hoc est quod ipse sanctus, cum de opere manuum legem 1840 poneret : "Sic, inquit, omnia temperet atque disponat, quatenus animae saluentur, et quod faciunt fratres absque murmuratione faciant." Et alias: ''Omnia tamen mensurate fiant propter pusillanimes." Numquid dixit, hoc aut illud praetermittatur propter pusillanimes ? "Immo et infirmis", inquit, 1845 "et delicatis talis ars iniungatur, ut nec otiosi sint, nec uiolentia laboris opprimantur.'' Ergo et infirmi et delicati operentur, Sed eorum opus sic temperetur, ut non opprimantur. Quem, rogo, de opere absoluit, ad quod etiam infirmos et delicatos compellit ? Hunc sane modum in ipsis exercitiis quemlibet 1850 seruare utile est, quatenus sic se in uno habeat, ut in caeteris non deficiat ;illud tamen in quo se magis proficere sentit, maiori feruore exerceat. Habeo ad manum de hac re cuiusdam uerba sapientis, et congruentius arbitror, quae praesto sunt inserere, quam de eadem sententia noua uerba componere. Medi-

1855

1860

tatio, inquit, in moribus primo considerat quae debita sunt,

siue ex praecepto, siue ex uoto, et ea primum agenda iudicat, quae sic facta habent meritum, ut non facta generent reatum. Haec ergo primum facienda sunt, quae sine culpa dimitti non possunt. Post haec si quid uoluntaria exercitatione superadditur, sic faciendum est, ut debitum non impediatur. Alii uolunt

quod non debent, qui non ualent id quod debent; alii etsi ualent quod debent, uoluntaria impedimenta adducunt, uolendo quod non debent. Item duo mala in bona actione praecipue 1824 Rom. 15, 1o. Reg. S. Ben. c. 48.

1840 Reg. S. Ben. c. 41.

1842 Reg. S. Ben. c. 48.

1844

1824 quasi] qua P? 1830 causa adg. marg. B 1832 atque B L, Co, ac cer. 1838 sed] sic B! 1843 aut] uel P? 1846 ergo ... opprimantur add. zarg. D 1849 impellit B Co IL 1851 se magis — p?

DE SPEC. CARITATIS, III, 97-99

153

cauenda sunt, afflictio scilicet et occupatio. Per afflictionem 186; dulcedo mentis amaricatur, per occupationem tranquillitas dissipatur. Afflictio est, quando pro his quae non ualet per impatientiam uritur; occupatio, quando in his quae ualet agendis per intemperantiam agitatur. Ne igitur male amaricetur animus, suam impossibilitatem patienter sustineat ; ne

187o autem male occupetur, possibilitatem suam extra mensuram suam non extendat. CAPITVLVM

XXXVII

Quid homo sibi, quid. proximo debeat, ostenditur, el utrum

se proximo an froximum sibi braeferre debeat, declaratur.

187;

98. Haec de modo in singulis seruando gradibus dicta sint, quo ad eum quem summe diligendum cernimus, contendentes, et animae saluti consulimus, et corpori debita naturae concedimus. Quoniam autem proximum aeque ut nos ipsos a nobis diligi diuina tradit auctoritas, primo necesse est, ut cui quis 1880 ordo conueniat, intelligentiam nostram non lateat ; deinde summopere elaborandum, ne quis in quolibet ordine praescriptum uiuendi modum excedat. Sed quia quosdam praeesse, quosdam subesse, quosdam coesse manifestum est, cum a quolibet horum legitima mensura transgreditur, debet quidem 1885 inferior superiori suggerere, par parem corripere, superior inferiorem etiam, si sit necesse, compellere. Ipsa sane suggestio, siue correptio, siue compulsio secundum qualitatem singulorum temperetur, ut et in suggestione subiectio, et in correptione dilectio, et in compulsione sentiatur compassio. Qui 189o in inferiori ordine legitime conuersatur, ut ad superiora conscendat moneri potest, cogi autem non potest. Qui superiori se sua sponte submisit, secundum professionis suae modum tractari debet ; ad arctiora uero compelli eius inconsulta uoluntate non debet. Ita sane sit de proximi dilectione sollicitus,

189; quem diligere debet sicut se ipsum, ne modum

dilectionis

excedat, qua diligere debet se ipsum : quod tunc fit, cum ipse negligitur quem diligere debet supra se ipsum. 99. Neque enim audiendi sunt, qui sic arbitrantur accipiendum quod dicitur : Diliges proximum tuum. sicut te ipsum,

1899 Matth. 5, 45.

1878 quoniam autem oz. B? 1871 suam oz. P? 1867 quae ualet oz. B? 1886 sit 1879 quis cui] quisquis L nos ipso ozz. B?, ipsi onmes cef. 1890 conuersatur] obuersatur B? D, obseruatur Ca IN P* P? necesse — P?

1891 moueri B! del. Jp

1893 bebet ozz. B?

1894 sane oz. B?

1895 diligere debet

154 1900

DE SPEC. CARITATIS, III, 99-1or

ut unumquemlibet diligere debeat tanquam se ipsum, duos autem aut plures supra se ipsum ; ideoque magis suam quam aliorum debeat uelle perditionem. Sed quam dabit homo commutationem bro anima sua ? Quid prodest ei si lucretur uniuersum

mundwm,

etiam ad salutem, animae autem suae detrimentum

patiatur ? Animaduertendum quoque est, quia quidquid praemissa ratione fraternae dilectioni adicitur, totum profecto diuinae dilectioni subtrahitur. Cum enim secundum modum quo Deum diligit, sui dilectio metiatur, tunc solum minus diligit se ipsum, quando minus diligit Deum. Porro se ipsum I9IO qui diligit, cuius perditioni non parcit ? Quomodo ergo alium diliget sicut se ipsum, qui non diligit nec se ipsum ? Nam et Apostolus cum ait : Optabam aliquando anathema esse & Christo bro fratribus meis secundum carnem, ut eos, proposita mirabili caritate sua, traheret ad salutem, affectum quiI915 dem prodidit, consilium non expressit. At quam diuersa in una mente suggerant affectus et ratio, superius satis ostendimus. 100. Vnde Apostolus cum diceret : Oftabam anathema esse a Christo pro fratribus uerum quidem dixit, quia affectum, 1920 quem sentiebat, expressit. Qui si postea dixisset, mallem totum mundum perire, quam me solum a Christo Separari, uerum nihilominus dixisset, quia rationis consilium prodidisset. Nam et ipse Saluator ex affectu, quo nemo unquam carnem suam odio habuit, quem a nobis et pro nobis uoluntarie suscepit, 1925 ut transiret hora passionis optauit ; sed ex consilio rationis, ipse ne transiret effecit. Sed et Scriptura.consulte non ait: Diliges proximum tuum quantum te ipsum ; sed, sccut te ipsum. Modum ergo diligendi praescripsit, non quantitatem indixit. Sic autem sua sibi exhibeatur dilectio, ut primo animae suae, 1930 quae potior sui pars est, consulat ad salutem ; deinde ad necessitatem. Quod si aliquando incumbat necessit corpori as alterum contemnendi, etiam corporis patiatur interit um, dum tamen animae non sustineat detrimentum. Nec hoc pus odire, sed animam corpori in dilectione praeferr est core. Ab hac 1955 ergo sui dilectione nunquam recedat, sed ipsa constanter et perseueranter retenta, ad consulendum proximo securus accedat. 101. Modum autem consulendi ex ea, qua sibi consul it, regula 1905

i

1902 Matth. 1:6, 26. 26, 39.

1900 unumquemque

1912 Rom. 9, 5.

1922 Eph. 5, 29.

1924 Matth.

B Co L, p? 1902 debet B? 1906 ratione ozz. B? at] ad B? I, 1920 postea oz. B Co L, 1923 carnem suam ozz. B? uoluntatie] uoluntate I, 1927 tuum oz. P? 1928 non] nec B? exhibeat B Co I, 1938 autem] uero P?

1915 1924 1929

DE SPEC. CARITATIS, III, ror-ro2

155

accipiat. Agat ergo cum proximo quantum potest, ut et saluus et sanus sit mente. Nam si alterum horum negligit, profecto proximum, qui ex utroque constat, non diligit. Si uero talis fuerit proximus, qui sine quodam corporis detrimento ad salutem animae non accedat : cum quadam compassione ac cordis contritione carnis eius patiatur interitum, ut spiritus 1945 saluus sit in die Domini. Nulla sane ratione uel praecepto compellitur suae animae perditione animae fraternae comparare salutem, nec sui corporis interitu fraterni corporis interitum propulsare. Nam quod praecipimur, animas fro fratribus $onere, ad uitae contemptum, non ad animae pertinet detri1950 mentum. Sic enim non ad perditionem, sed potius ponitur ad salutem. Vnde sic animam ponere, ipsi utique animae consulere est. Porro hi qui temporalium dominorum suorum mortem temporalem morte sua temporali propulsant, qui recte id faciunt, non tam pro alieni corporis, quam pro suae animae

1940 corpore,

1955

1960

salute id faciunt. Sic enim habet eorum conscientia, dominis

suis fidem esse seruandam, ut in tali periculo eorum uitam suae aestiment praeferendam. Qui autem non pro fide seruanda sed pro gloria capessenda, opprobrioque uitando id faciunt, stulte quidem id faciunt ; nec tamen pro corpore alieno, sed pro suae famae pretio id faciunt. Sed hoc forte laudabiliter fieri potest, ut ex sola dilectione quis pro alterius corpore suum corpus obiciat ; ut autem, non dico pro unius animae, sed etiam pro totius mundi salute suae animae detrimentum sustineat, saluo uerae dilectionis ordine fieri non potest : est

1965 enim detrimentum animae, ab eius, qui summe diligendus est,

1970

dilectione recedere. 102. Ouod aliquando laudabiliter uel saltem inculpabiliter fieri posse, quis dicat ? A Dei sane dilectione receditur, cum uel aliquid dignum damnatione committitur, uel aliquid sine quo non est salus, praetermittitur. Sunt praeterea media quaedam, utpote lectio, meditatio, labor corporis, ieiunium uentris, suauitas orationis, caeteraque

1975

huiusmodi, quae omnia pro fraterna salute dispensanda, uarianda, mutanda, nonnunquam etiam sunt praetermittenda. De quibus Apostolus : Non quae sua sunt, inquit, singuli quaerentes, sed. quae aliorum. Et item : Sicut ego ber omnia omnibus blaceo : non quaerens quod mühi utile est, sed. quod 1947 I Ioh. 5, 16.

1975 Phil. 2, 21.

1976 I Cor. ro, 33.

1942 detrimento] quodam a47. B cotpotis s]. Co 1943/1944 animae .. carnis oz. B! 1946 proditione B? 1949 proponere P? 1956 conseruan1960 forte] certe aliquando B Co ut ... praeferendum add. zzarg. B' dam B* Jb; 1962 corpus oz. L 1967 inculpabiliter] cum culpabiliter B', non culpabiliter B? 1968 fieri posse. — B? sane dilectione — P? 1973 omnia] quae add. B? 1975 inquit oz. B?

156

DE SPEC. CARITATIS,

III, 102-104

multis, ut salu fiant. Denique quod ait :Optabam anathema esse a Christo fro fratribus, sic quoque non inconuenienter 1980 potest intelligi, ut ab illo orationum suarum secreto, quo inter amplexus Iesu suauiter quiescebat, ab illa ineffabili contemplationis eminentia, qua caelestium mysteriorum secreta purissimis oculis perlustrabat, ab illa gratissimae compunctionis dulcedine, quae animam illam caelestia sitientem spiritalium 1985 affectuum suauissimis stillulis perfundebat ; ad mundi strepitum ob fratrum salutem optauerit euocari. Quam euocationem, a Christo separationem ille non ambigit nominandam, qui pro modulo suo uacat et gustat quam dulcis est Dominus : quam beatus omnis qui sperat in eo. Porro qui sic a Christo 1990 separari uel fraterna dilectione prouocatus elegit, uel superiorum auctoritate coactus consensit, prouidendum sibi est, ne obruat ista necessitas, et pereat illa suauitas. Verum quod de lectione uel oratione diximus, etiam de commodis corporis, immo de ipso corpore sentiendum est iat 1995 quidquid pro sua salute contemnendum, impendendum, uariandumque perspexerit, pro salute quoque proximi id ipsum faciendum agnoscat.

CAPITVLVM

XXXVIII

Inter ipsos proximos, quis cui praeponendus sit, distinguitur. 2000

2005

2010

2015

103. Quoniam igitur de caritate tractantes, secundum eius legem, quid homo sibi, quid proximo debeat, ostendimus, cum omnibus ad corporalem necessitatem sufficere tanta nos multitudo non sinat ; restat, ut inter ipsos, quis cui praeponendus sit, ratio consulta discernat. Consideremus itaque cordis nostri latitudinem, quasi arcam quamdam spiritalem, lignis imputribilibus, moribus scilicet bonis uirtutibusque compactam, in qua mansiunculas et tristegas, spiritalia uidelicet receptacula collocantes, singulis singula pro cuiusli bet dignitate uel ordine, deputemus. Igitur bestias bestiali scilicet more saeuientes, ac sanguinem nostrum ferali rabie sitiente s, inimicos uidelicet nostros, in inferioribus includamus ; quibus et orationis solatium, et post caeteros, commun is huius uitae praebeamus subsidium. 104, Sed quia sunt mansiunculae interiores et exteri ores,

de hoc hominum genere his, qui foris sunt, exteri ora

illos uero qui, specietenus licet, communem nobis sufficiant N cum sortiun1978 Rom. 9, 5.

1981 ineffabili gtatissima D?

1988 Ps. 35, o.

1989 Ps. 359, 5.

o». P? 1982 qua] quam B? 2001 leges D? 2012 et oz, P?

ministeriorum B! 2015 sufficiat P?

1983

DE SPEC. CARITATIS, III, 104-106

157

tur fidem, interior mansio non repellat. Superior his locus reptilibus, iumentisque conceditur, qui terrena licet sapientes, ac semetipsos uentris sordibus, ac libidinis spurcitia macu2020

lantes, infra hominem sese deiciant, nihil tamen inhumanum, nihil crudele, nihil in nos moliuntur aduersum. His et orationis

remedium, et adhortationis auxilium, et correptionis cauterium,

et prae inferioribus,

sed post superiores,

necessitatis

praebeamus supplementum. Inter quos, qui uel sanguinis com2025

20230

2035

munione, uel officii humanitate nobis uiciniores sunt, in isto

gradu intima sortiantur ; ab exterioribus caeteri non excludantur. 105. Iam uero in superioribus homines collocemus, illos nimirum qui, etsi supra hominem perfectionis desiderio non uehuntur, non tamen in bestias feritate, non in pecudes uoluptate, non in reptilia sordibus deuoluuntur. Et in hoc quoque gradu, quanto quis nobis aut carne propinquior, aut amicitia gratior, aut beneficiorum fuerit largitione propensior, tanto sit et in pectoris mansione interior. 106. Porro locus excelsior uolatilibus cedat, qui supra hominem uirtutum pennis spiritalibus uecti, quanto Deo sunt propinquiores, tanto in arca hac spiritali esse debent superiores. Inter quos quicumque dulcissimo nobis spiritalis amicitiae uinculo copulantur, in interioribus ac secretioribus pectoris

2040 nostri locis suauius

recondantur, astringantur arctius, dulcius

foueantur. Est praeterea locus caeteris omnibus eminentior, cuius spiritalis huius arcae fabricator simul ac reparator Iesus solus sine comite speciosus insidens, ac inferiora omnia sua suauitate componens,

in omnibus sapiat, in omnibus fragret,

2045 in omnibus luceat, in omnibus splendeat, totamque inferiorem latitidinem ad unum suae dilectionis cubitum linea rectiore traducat.

Ipse solus in omnibus,

ipse solus prae omnibus,

et affectum nostrum afficit, et amorem exigit, ipse sibi sedem, non solum potiorem, sed et superiorem, nec solum superiorem, 2050

sed et interiorem in pectoris nostri mansione requirit. Haec itaque ratio in hac distinctione seruetur, ut seruata omnibus consulendi uoluntate, cum ad omnes praesens indigentia non sufficiat, inferiori gradus superior praeponatur, in singulis autem gradibus interiori potius consulatur.

2026 non ozz. P? 2023 sed] et D? 2022 correctionis P? 2038 dulcissimo nobis — B? 2036 Deo sunt — P! P?

2044 flagret B? D P! P? e/ cet. 2053 superioriP?

2045 in omnibus luceat ozz. B!

2029 etsi] et P? 2039 uinculis B? 2050 sed oz. IL

158

DE SPEC. CARITATIS, LIE, 107-108

CAPITVLVM

2055

XXXIX

Qui sunt quibus in hac uita frui ualeamus.

2060

2065

2070

107. Vnum adhuc restat, de quo ratio diuisionis nostrae deinceps tractare compellit. Diximus enim in hoc constare caritatem, si mens ad fruendum eligat quod oportet, moueatur ut decet, competenter utatur. De electione et motu, quantum ad praesens opus, satis egimus. Sed si electio sana, motus integer fuerit, numquid usus peruersus erit ? Sed in ipsius quem diligit adeptione, et intentio uariari potest, et aestimatio falli. Potest enim aliquis etiam intentione recta, et competenti motu, eius quem ad fruendum elegit praesentiam comparare ; in ipso tamen fructu et intentionem mutare et uariare motum, et modum excedere. Verum quia in diuersis gradibus meritisque diuersis paulo superius proximos ordinauimus, dicendum sane est, utrum omnibus, uel certe aliquibus frui debeamus, aut ualeamus. 108. Sed est fructus temporalis, quo inuicem in hac uita frui possimus, sicut Paulus fruitus est Philemone: et est fructus aeternus, quo inuicem fruemur in caelo, sicut se fruun-

2075

2080

tur angeli pura mentium unitate. Proinde cum frui sit cum gaudio ac delectatione uti, manifestum arbitror in praesenti nequaquam nos omnibus frui posse, sed admodum paucis. Nam ut mihi uidetur, uti quidem possumus quibusdam ad probationem, quibusdam ad eruditionem, quibusdam ad consolationem, quibusdam ad sustentationem. Inimicis siquidem ad probationem, magistris ad eruditionem, senioribus utimur

ad consolationem, necessaria ministrantibus ad uitae susten-

2085

2090

tationem ; solis autem his quos suaui quodam affectu complectimur, de quocumque horum genere sint, ad uitae dulcedinem, ac spiritus delectationem. His igitur etiam in praesenti frui possumus, id est cum gaudio ac delectatione uti. Quocirca caritas in hac uita, quantum ad electionem et motum qui in actu est, exhiberi omnibus ab omnibus potest ; quantum uero ad fructum, a paucis, uel certe a nullo exhiberi omnibus po-

test. Pauci enim sunt, si tamen aliqui sunt, a quibus omne hominum genus non solum rationali, sed etiam affectuosa dilectione colatur. Denique ipsi Deo a multis et electione et motu caritas exhibetur, quibus ipsius dilectionis fructus non 2072 Philemon 20.

2038 diximus] uideamus B expuncz. 2063 intuitio] motus B? D P1 p2 1064 etiam ozz. B? 2067 modum] motum B? uerum] unde P? 2072 possumus pi p oz. D?

2079 inimicis oz;. B?

2085 delectatione

oz. B?

2092 exhibetur

DE SPEC. CARITATIS, III, 108-110

2095

2100

2105

in hac uita conceditur, sed post hac uitam in eius beatissima uisione seruatur. Nam et hi quibus in contemplationis lumine, in compunctionis dulcedine, quidam huius dulcedinis fructus inchoatur ; si ad futura gaudia spectes, nec ipsi Deo frui dicendi sunt, sed potius uti. Nam illius dulcedinis suauissimum gustum non tam pro fructu dilectionis, quam sustentatione infirmitatis, plerisque largiri satis superius monstratum est. 109. Porro non modicum

2115

uitae huius solatium est, habere

quem tibi affectu quodam intimo ac sacratissimi amoris unire possis amplexu, habere in quo requiescat spiritus tuus, cui se refundat animus tuus, ad cuius grata colloquia, quasi ad consolatoria quaedam carmina inter tristia quaeque confugias ; ad cuius amicitiae gratissimum sinum inter tot saeculi scandala

2110

159

securus

accedas,

cuius

amantissimo

pectori,

ac si

tibi ipsi omnium cogitationum tuarum uiscera sine cunctatione committas, cuius spiritalibus osculis, quasi medicinalibus quibusdam fomentis languores tumultuantium curarum exsudes ; qui tibi collacrymetur in anxiis, collaetetur in prosperis, tecum quaerat in dubiis ; quem uinculis caritatis in illud secretatarium tuae mentis inducas, ut licet absens corpore, spiritu tamen praesens sit, ubi solus cum solo tanto dulcius quanto secretius fabuleris, solus cum solo conferas, ac quiescente mundi strepitu in somno pacis, in amplexu caritatis, in osculo unitatis, interfluente Spiritus sancti dulcedine, solus cum solo

repauses: immo ita te ei adiungas et applices, et animum animo misceas, ut de pluribus unum fiat. 110. His igitur in praesenti frui possumus, quos non solum 2120

ex ratione, sed etiam ex affectu diligimus, inter quos his maxi-

2125

patiens, in suae dilectionis exhibitione transformans, uni, non

me, qui nobis spiritalis amicitiae gratissimo foedere caeteris familiarius arctiusque iunguntur. Cuius caritatis sacratissimum genus, ne cui improbandum uideretur, ipse Iesus noster per omnia nobis condescendens, per omnia nobis patiens et comomnibus, suauissimi pectoris sui reclinatorium in signum praecipue dilectionis indulsit, ut uirgineum caput uirginei pec-

toris floribus fulciretur, ac thalami caelestis odorifera secreta

2130

fragrantiam spiritalium unguentorum uirgineis affectibus quanto uicinius, tanto copiosius instillarent. Hinc est, quod licet a piissimo magistro discipuli omnes summae caritatis dulcedine fouerentur, huic tamen hoc cognomen familiarioris affectus praerogatiua concessit, ut diceretur discipulus ille, quem amabat Iesus.

2108 osculis] 2101 uniri B B? D P! P? uita oz. Co L 2093 in ozz. B* 2116 interfluente] 2113 tanto ... conferas oz. IN occulis B, oculis Vo L 2129 fragrantia P!, flagrantiam B Co D L P? 2129 his] hi B! transfluente B? 12

I

160

DESPECOGAREEATIS

CAPITVLVM

2155

IH OETEISBIS

XL

Quomodo inuicem frui debeamus. 111. Qui igitur amico frui dulce habet, uideat ut fruatur in Domino, 2140

non in saeculo, non in carnis uoluptate, sed etiam

in spiritus iucunditate. Sed quaeris, quid sit frui in Domino ? Dicit de Domino Apostolus Paulus: Qwi factus est nobis a Deo sajientia, et vustitia, et sanctificatio. Cum igitur Dominus sapientia sit, sanctificatio et iustitia, in Domino frui, est frui

in sapientia, frui in sanctificatione, frui in iustitia. Sapientia uanitas saecularis excluditur, sanctificatione spurcitia carnis 2145 abdicitur, iustitia assentatio omnis adulatioque compescitur. Tunc enim caritas est, si sit, ut ait Apostolus, de corde juro,

2150

2155

et conscientia bona, et fide non ficta. Purum cor suscipit sapientiam, pudicitia serenat conscientiam, fides non ficta exornat iustitiam. Sunt qui se fruuntur in uanis et ludicris, in saeculi pompis et mundi spectaculis, in studio uanitatis et gaudio falsitatis. Hi non se fruuntur in sapientia, ac proinde non in illo qui Dei uirtus est et Dei sapientia. Alii etsi non deteriores, certe sordidiores, quibus pene de homine nihil est, quos obscoena turpitudo transformauit in bestias, qui se in luxuriosis conuiuiis et immundis fruuntur desideriis, quia se non in

sanctificatione, quae in castitatis suauitate consistit, fruuntur, utique in Domino, qui factus est nobis a Deo sanctificatio,

non fruuntur. At hi qui se assentatorie fruuntur, inuicem palpantes, inuicem consentientes, qui dum alterutram cauent S

4 [9ao

offensionem, mutuam incurrunt perniciem, quia non libertate fruuntur iustitiae, in Domino non fruuntur.

se in

112. Ergo si mutua delectat uerborum collatio, sit sermo de

moribus, sit sermo de Scripturis, nunc de miseriis huius uitae

congemiscamus, nunc in spe futurorum bonorum congaudea-

2165 mus,

nunc

mutui

secreti reuelatione

recreemur,

nunc

simul

ad beatam illam uisionem Iesu, ac bona caelestia suspiremus. Si uero, quod nonnunquam utile est, tensum animum ad inferiora quaedam ac iucunda laxemus, sint laxamenta ipsa plena honestatis,

2170

uacua leuitatis, etsi careant nimio pondere, non

tamen careant aedificatione. Fruamur inuicem in sanctificatione, ut sciat unusquisque uas suum possidere, id est pro2140 I Cot. 1, 50.

2146 I Tim. 1, 5.

213* igitur] ergo B? 2141 iustificatio P! 2142 iustitia sit et sanctificatio P? 2145 assentatio] omnisque a44. B! 2146 enim oz. P? 2150 falsitatis ... uanitatis P? 2162 ergo] igitur B D 2163 sit ozz. D?, si P? 2166 beatam illam — D P! p? 2167 quod oz. B? 2171 idest ... desiderii 244. arg. Bt

DE SPEC. CARITATIS,

2175

III, 112-113

I6I

prium corpus in sanctificatione et honore, non in passione desiderii. Fruamur in iustitia, ut in spiritu libertatis mutuo cohortemur, mutuo corripiamus, scientes quia meliora sunt amici uulnera, quam fraudulenta inimici oscula. 113. Hae sunt, amantissime Pater, de caritate meditationes meae, in quibus si excellentia eius, si fructus eius, si competens

2180

modus exhibitionis eius, quasi imago quaedam illius ostenditur, liber ipse, ut scripsistis caritatis speculum nominetur. Obsecro tamen ne speculum illud efferatis in publicum, ne forte in eo non caritas luceat, sed potius auctoris imago sordescat. Quod si illud in meam, ut uereor, confusionem emiseritis, per illud dulce nomen

Iesu lectorem

obtestor,

ne me

ex praesumptione ad hoc opus aestimet accessisse, ad quod 2185

2190

et paterna auctoritas, et fraterna caritas, et propria me coegit

necessitas. Nam superiori non obedire periculosum, cum absente carissimo meo de huiusmodi in spiritu fabulari dulce ac iucundum ; uagos et inutiles luxuriantis animi mei excursus harum meditationum uinculis alligare necessarium duxi. Si quis autem horum lectione aut affectu aut cogitatione profecerit, sudoribus meis hanc uicem rependat, ut pro innumerabilibus peccatis meis, apud iustum et misericordem iudicem intercedat. EXPLICIT

LIBER. TERTIVS

2175 Prou. 27, 6.

2174 cohortemut ozz. B?, cohabitemus P?

2179 caritatis ozz. D?

Pp: 2183 lectorem ozz. B? 218? dulce ac Zi; P! Dept.pe 2192 peccatis meis — P?

2180 effetetis

2190 cognitione 44 Ca

EXPLICIT LIBER AELREDI ABBATIS RIEVALLIS DE SPECVLO CARITATIS D; ET SIC EST FINIS SIT LAVS ET GLORIA TRINIS DB?; EXPLICIT SPECVLVM CARITATIS Co; EXPLICIT LIBER TERTIVS QVI INSCRIBITVR DE SPECVLO CARITATIS BEATAE MEMORIAE DOMINI EILREDI ABBATIS Í[,; EXPLICIT LIBER TERTIVS QVI DICITVR SPECVLVM cARITATIS P?,

feu. ge " otioefi cia. Abu. Vm miae d Jew l Bue dust ése Satiipowbr:

E: Ex o. 2

5

dpi qo deban n 3u8isahen Sirena Bud

ADU dues! dirlo ce iitce bt last DONE Ede E

Sebippe wee Ti nensti Nr GENI o foh Bl ua amd METER

po ix qbus Rien itaeitd: ECeectii dide Vu CS HEP "BE vari isfererir aen "adl im aes ees el pt

gii

zy ——

hifdir none | Decpensien heec

da Mn e iTSeWicR4 EX

Sra

t VGELISE,

une

22 xc

"ATe Pim

qui

S SéFUUIE aera CASH «t nobis iecwbetoere

Sar

XS

dui dgcnBen gi8or qas

up irtub

ue xe

i-i

TAA,

:

PycauUI Es €Uiejp

FEPG

"d

E [

1

A

«ctm

t

-

-

^

r$ RÀ

-

ity,

0p LEM

T

Mus

uy

peu m

|

di nc

e

E.

NE

DP

Ed

Z

Aiax

$6 oun

ED

:.*

n

cm

-

LN -—

i E

M

n

eim aee

"dw

e

Bg. x

vr A

Douce

noswewre 4X

: &

ipa

weg

re

"nedr

iiuitess vi mRacUS-

fi38 $77

M

b

urdfctste

De

thSeE

CUM csárbani

SUE BI GE »

3 gs

I. - 8

EPROds DR. -"nee £x, alit Mc :yiontazem

s AXOXCWGESOCI

dSeHtáisgme.

!

ij

CREE £A

s fir

VER me S

med

UL, iniuhe

IMersanci dcdit iruonatuTAERE.

Enn xd:

bro

eni.

0

log4

fee

pes

5 -

COMPENDIVM SPECVLI

CARITATIS

CVRA ET STVDIO R. VANDER

PLAETSE

PREFACE In this Preface we only call attention for the text-critical problems of the Comfendium Speculi Caritatis. We found no solution for the literary problem of our text, ie. his priority on the S$eculum Caritatis or vice versa. R. Gibbons, A. Manrique, C. de Visch and also M. Manitius, who defend the priority of the Compendium, could not offer any valuable argument for their opinion ). Even the judgement of A. Wilmart,

who

called

this text

,,un

abrégé

postérieur

et sans

aucune autorité" is not based on solid statements and results? of a very incomplete acknowledgement of the manuscript-tradition of the Compendium as well as the Sheculum itself 9?. The lacking of insular copies proves nothing. It may be that the numerous manuscripts of the S$eculum have made it superfluous to transcribe the abridgement. Moreover, we should not exclude a priori the existence of insular codices. We will see later that it is possible the compilator of the Sermo de dilectione Dei had before him our text. Also we want not to follow Dom Hoste's interpretation that all the mentions of a Speculum Caritatis in ancient catalogues are lost or not yet identified manuscripts of the Speculum ?. When we consider the inscriptions as found in our manuscripts it does not seem reasonable to exclude an eventual reference of some of these mentions to the Compendium. Here we want to underline the logical structure of the Cormpendium in spite of the fact that the compilator did not follow the plan of the Speculum. It is also necessary to make clear that no title as found in our codices suggests that the text is an abridgement ; they all call the text a Speculum caritatis or Speculum amoris. At least we feel the letter of Saint Bernard to Aelred quite impressive. Bernard does not ask Aelred to compose a Sfeculum, he simply orders it. He clearly writes that he will not accept any apologizes (?. Bernard seems to be convinced that Aelred is competent enough to write a Sfeculum. Where did Saint Bernard find this certitude ? Could it be the result of an unique meeting with Aelred ? Or has someone spoken about Bernard of Aelred's aptitude for (1) M. Maurrrus, Geschichte der Laateinischen Literatur des Mittelalters, 5, München, 1931, p. 146 ; cft Patrologia Latina, 195, c. 621/622.

(2) Cft A. Hosrg, in Sacris Erudiri, 10, 1958, p. 190, n. 1. (3) A. WirManr, in Revue d'ZAscétique e? de Mystique, 23, 1947, p. 259 ; ibid., 14,

1955, p. 577, n- 12. . (4) A. Hosrz, Bibliotheca /Aelrediana, Steenbrugge-'s Gravenhage, 1962, p. 43-44. (5) Cfr A. WirManr, L'instigateur du Speculum Caritatis, in. Revue d'/Ascétique et de Mystique, X4, 933, p. 369 ss. ; F.M. Powickz, Walter Daniel's Life of "Aelred, abbot of Rievaulx, London, 1950, p. LVI s.

166

PREFACE

writing ? Or is it possible that Bernard has seen writings or first drafts of works on which Aelred worked ? In any case the remark that the Compendium is a. posterior abridgement of the Speculum Caritatis does not seem of great value if it is only based on the statement that it was a vulgar proceeding throughout the Middle Ages to make up compilations. * *ok

Since the publication in 1962 of the Bibliotheca Aelrediana no new manuscripts of the Compendium have been revealed. From the 9 at present known manuscripts 7 habe been used for the new edition. Before describing the used material it is not superfluous to give a justification of the exclusion of two still existing manuscripts, i.e. Paris, Bibliothéque Nationale, lat. 2820, s. 12/13, f. 95-122Y (9, and London, British Museum,

Royal, 7 D XVII, s. 13, f. 232Y-233Y (from the Carthusians of Sheen)(?. We thought it of little use to collate the Paris manuscript because this codex seems to be the first membrum of a manuscript of which we used the second part, i.e. Bern, Stadtbibliothek, A. 94, s. 12, f. 1-6. Although we did not see the Paris manuscript and we know only the Berner fragment from pictures, it seems clear that we deal here with membra disiecía of what was once only one codex. The Bern text (B) is closely connected to the Paris one and the external marks of both manuscripts (size, initials) after the description of these manuscripts, are completely conform (9) The London text is known to us by the edition of A. Hoste (9). This Sermo de dilectione Dei contains the following excerpts from Aelred : O Domine, quanta in tua dilectione ... quia mundus contemnitur ( — Sec. 1, 28, l. 1310-1320 or Comp. 1, l. 14-24); Audiens igitur haec anima mea ... non quaeram quod mihi utile est sed quod alteri ( — Sec. 1, 16, l. 714-724 ; this text is not in the Com.) ; O uerbum consummans ... ne infructuosa sit nominis appellatio (— Augustinus, Tract. in lohannis euang. 75, 5 [CC 36, p. 517]) ; Sciendum uero quod non secundum momentaneos affectus ... omni cunctatione dicendus ( — Sec. 2, 18,1. 974-983 -- Spec. 2, 18, 1. 995-101o

or Comp. 15, l. 12-22).

i

(6) Bibliotbéque Nationale. Catalogue des Manuscrits Latins, 5, Patris, 1952, p. 115. (7) G.F. WARNER - J.P. Girsow, Ca/alogue of Western Manuscripts in tbe Old Royal and King's Collection, x, London, 1921, p. 189-190. (8) E. PerrEGRIN, in Bulletin d'Information de l'Institut de. Recherche et d' Histoire des Textes, 9, 1960, p. 18. ; (9) A. Hosre, Te *Serzzo de dilectione Dei? : a short compilation of Cartbusian origin of AAelred of. Rievaulx? Speculum Caritatis,in. Collectanea O.C.R.., 24, 1962, p. 130 ss.

PREFACE

167

We cannot deduce immediately if the compilator of this Sermo de dilectione Dei has had the Compendium or a copy otf the Speculum Caritatis as source for his work. He quotes a text which is only to be found in the Sfeculum ; on the other hand the last excerpt makes us to believe that the Comfendium stood as a model. Nevertheless the excerpts have been altered in such a way that they easely could be neglected for this edition. If Dom Hoste's suggestion is right that the Sermo de dilectione Dei originated in Sheen and if ever the compilator had before him a copy of the Compendvwm, we could at least conclude that manuscripts of the Compendium were also in England. In order to stipulate the filiation of the used manuscriptmaterial we partly could rely on an external evidence, i.e. the contents of the codices. This external relationship corresponds, as may be expected, to a similar recension of the Compendium itselt. A first couple of manuscripts which are intimately related arev M Moxs, Bibliothéque de la Ville, 239 (36/361), s. 13, f. 17-15" (from Cambron) (9. O SAiNT-OMER,

Bibliothéque

Municipale,

86, s. 13, f. 3Y-157

(from Clairmarais) 9?. Both manuscripts originate from Cistercian abbeys. They contain, as far as the descriptions in the printed catalogues of Mons and Saint-Omer are complete, the same works, in the same order : Compendium Speculi Caritatis (M, t. 17-157; 2nd item of O); De amima opusculum ex diuersis auctoribus collectum (M, f. 157-27; O, n? 3) ; Anselmi excerfía. Inc. : Quod unus solus deus sit (M, f. 47*-567; O, n? 6); [Richardus de Sancto Victore], De statw 4nierioris hominis post lapsum (M, f. 567737 ; O, n? 7) ; Odonis et aliorum excerfta. Inc. : Diuina scriptura quasi uox Dei (M, f. 857-967 ; O, n? 10) ; Super Leuiticum,

Ysaiam, Cantica (M, f. 967-1217 ;O, n? 12). Some examples will do to prove the internal relationship : Both M and O have the list of Cafitula with 57 titles. The lists are introduced by an identic Incipiunt capitula. They also have the same inscription at the beginning of the text, and finally neither of them has a subscription at the end of the work. TP V R 3, l. 6/7 : quae usitatius amor nuncupatur O s. to seems O ; O M appellatur amor usitatius Sec. ed. | quae be corrected by an other hand. (1o) Mons, (11) Paris,

la Ville de P. FArpen, Cafalogue des Manuscrits de la Bibliotbàque Publique de 69-72. Gent-Patis, 1931, p. Départements, 5, Catalogue Général des Manuscrits des Bibliotbóques Publiques des 1861, p. 51-53.

168

PREFACE

I2, l. 56 : calumniantibus uos T^Vwlg. (Matth. 5, 44) / calumniantibus P V R ed. " calumniantibus uobis M O Spec. 17, l. 6 : ad aliquid exterius agendum T' P V R Spec. / ad id etiam exterius agendum M O ed. Ls 36, 1. 63/64 : cuius caritatis sacratissimum genus ne cui improbandum uideretur T P V R Sec. | cuius caritatis sacratissimus gustus ne cui improbandus uideretur M O ed.; may be M and O maintained here the good reading : cfr 36, 1. 41 (lius dulcedinis suauissimum gustum), and the sensorial character of the context (frui, amicitiae sinum, cogitationum

uiscera, medicinalibus fomentibus,

odorifera, spiritalium un-

guentorum). 47,1.7 : somnus plerumque modice P V R / somnus plerumque in codice M O ed.

There are external as well as internal evidences to prove the relationship between : B Panis, Bibliothéque Nationale, lat. 2820, s. I2/13, f. 95:1122* -F BERN, Stadtbibliothek, A. 94, s. 12/13, f. 1-6.

T TROoYvzs, Bibliothéque Municipale, 1838, s. 12, f. 497-95Y (from Clairvaux) 9». Paris 2820 -- B and T contains the same works : Excerpts from Thomas of Citeaux, In Canticum Canticorum (Paris 2820, f. 61-78v ; T, no I); an

abridged

copy of Bernardus,

De consideratione ad bapam Eugenium (Paris 2820, f. 78v-95 ; T, n? 2) ; Compendium (Paris 2820, f. 052122! D Sed cfe gra 95*). For the internal relationship it may be sufficient to indicate that both manuscripts omit the chapters 47, 52 and

For the third group we could not rely on external relationship. A cursory look into the apparatus criticus however, proves that P V R really show an other recension of the Compendium. P Panis, Bibliothéque Mazarine, 944, S. I5, f. 1727-1 99Y (probably from Louvain) 99, V CtirTÀ DEL VATICANO, Bibliotheca Apostolica, Vat. lat. 5999, S. I5, f. IIIT-137' (originated from Roma). Only the first part of this codex has been descript (f. 1-517) 0&9. Dom Réginald Grégoire kindly communicated to us the content of the whole manuscript : (f. 521-60r) Liber froslogiorum Anselmi episcopi ; (f. 6o-rror) Liber Anselmi Cantuariensis archie piscopi de similitudini

bus ; (f. 1rrr-1377) Compendiwm. (f. 137Y-r407) Eiusdem Signa carnalis. Inc. : Ad discernendum inter amores

(12) Ibid., 2, Patis, 1855, p. 767. (13) A. MorrNrER, Catalogue des Manuscrits de la Bibliotbique Masxarine, 1, Paris, 1885, p. 452-453. (14) M. OszRrzrrNER, Die bandschriftlicbe Überlie ferung der. Werke des beiligen Augustinus, 1, 2, Wien, 1970, p. 287 (Sztzungsberic bte der Osterreichischen Akadenzie der Wissenschaften. Phbilosophbisch-Historische Klasse, 267).

PREFACE

169

diuersitates ... retrahat ab errore (We copied this text, but he seems not worthy to be published here); (f. 140-146v) Liber Hugonis de avra animae; (f. 1471-190r) Imcipi tractatus de contemplatione nomine Benyamin de studio sapientie et etus commendatione ... [...] On f. r9or : Explicit Rychardus de XII patriarchis siue de minori contemplatione. R BmRussgL, Koninklijke Bibliotheek, II. 2313 (1487), s. r5, f. 1181-133v 5), P V and R call the Compendium a. Speculum amoris. The same title occurs at the end of the work. The unexspected and strange attribution of the Compendium to Hugues of Saint Victor in R can be explained by the fact that the following work is De conscientia of Hugues. May be the copyist has jumped 'from name to name; at least the inscription of De conscientia (Incipit tractatus eiusdem, i.e. Aelredi) makes us believe this. It seems superfluous to give an exhaustive list of common mistakes, omissions and alterations of P V R. The following examples will already make clear a further subdivision of P VRinto P V and R: 13, l. 9/10 : perspicacem M O T Sec. ed. | perspicatior P V | perspicatorem R I3, l. 30 : quinquagesimus annus M O T Sfec. ed. |uel annus P V [| annus R. 23, l. 16/17 : prius de ratione quam aliam amoris causam diximus M O T Sec. ed. | prius de ratione quam aliam amoris diximus P V / prius de ratione quam aliam amoris causas diximus KR. 24, l. 30 : sese parauerit M O T Sec. ed. | se superauerit P V / se separauerit R. 36, 1. 30 : qui in actu est M O T Spec. ed. |quidem in actu P V quidem actu R. The mentionned relationships can be demonstrated by the following Stemma codicum :

0

M

B

d

a

V

R

(15) J. vaN DEN GnExN, Cafalogue des Manuscrits de la Bibliotbàque Royale de Belgique, 2, Bruxelles, 1902, p. 315-318.

170

PREFACE

It is here, we think, the right place to indicate a case of contamination between M O B T and R, and more especially between O M and R : 2, l. 22 : deicitur O.M R ed. [ reicitur T P V. 24, l. 31 : after amittet R adds a new title : Quid distet inter

amorem in Deo et amorem propter Deum. The same title is added in M O T to, but herein the margin ; see an analogous case at 36, l. 29 : at this place all our manuscripts add a new title but not the same : R, and M O T in the margin : Quibus in hac uita frui ualeamus / P V : Modus in ipsis exercitiis seruandus describitur. 43, l. 13 : ipsa sane suggestio siue correptio : O R ed. om. : suggestio siue ; see also 18, l. r3. It seems clear that for the valuation of the used manuscripts we should prefer the group M O T B. There are too many mistakes, alterations and omissions in P V and R. In a very few cases however P V R maintained the good reading ; in other cases P V R have a certain value where they provide the.same:text as-M. O or .B. T. A few words are to be said about the economy of the present edition. Spelling has been normalized and in that matter we followed the classic Georges' Ausführliches Handwórterbuch. Besides the usual apparatus criticus and apparatus fontium we gathered in a special apparatus the references to the S$eculum Cariatis. For the apparatus fontium we omitted all oci $arallelli with other works of Aelred or with other authors. R. Vander Plaetse.

COMPENDIVM

SPECVLI

CARITATIS

CONSPECTVS SIGLORVM SAmvT-OwMzER, Bibl. zun., 86, s. 13, £. 3Y-15* (Clairmarais).

TRovss, Bibl. zun., 1838, s. 12, f. 497-95Y (Clairvaux). Mows, Bibl. de la Ville, 239, s. 15, f. 17-15* (Cambron). BzenN, SZadtbibl., A. 94, s. 12, f. 1-6.

Panis, BibJ. Maxarine, 944, s. 15, f. 1721-199Y (ILeuven). BnussEL, Kon. Bibl., YI. 2515, 8. 15, firr8t-143v. e» ded xd des ash des ws

CrrrA DEL VATICANO, Bibl. AApost., Vat. lat., $999, s. 15, f. 111I37Y.

ed. Spe. Spe.*

editio J.P. Mrz, in Parologia Latina, vol. 195, c. 621-658. |AELREDVS

RIEVALLENSIS,

Speculum Caritatis, ed. C.H. 'TALBOTT.

eiusdem editionis lectiones quae occurunt in appatatu critico.

CAPITVLA luxta codices M et O . Vt Creator ametur a sua creatura.

. Quod caritate nihil desit perfectionis. ILL Quod amor noster aduersum se ex caritate et cupididate contrario appetitu diuidatur. IN Quod rationalis creatura nonnisi in beatitudinis adeptione quiescit, et quare cum beatitudinem optet, uiam tamen, qua eam obtineat, mira infelicitate refugiat. . Quod requies quam rationalis creatura appetit nec in salute corporis nec in uoluptate, neque in diuitiis quaerenda sit. VE De suaui iugo caritatis. VII. Quanta sit in caritate perfectio. VIII. Quod opera sex dierum ceteris aptentur uirtutibus, septimae uero diei requies caritati assignetur. IX. De distinctione trium Sabbatorum. . Quod in dilectione triplici istorum Sabbatorum sit quaerenda distinctio. AIL Quomodo Sabbatum spiritale in sui dilectione sentiatur. XII. Quale Sabbatum ex fraterna dilectione capiatur, et quomodo sex anni, qui praecedunt septimum caritati coaptentur. XIII. Quomodo perfectum Sabbatum in Dei dilectione reperiatur, et quomodo quinquagesimus annus huic dilectioni comparetur. XIV. Quomodo utraque dilectio, sui uidelicet et proximi, Dei dilectione seruetur.

XV. In quibus amorem Dei constare credendum sit. XVI. In quibus constet amor rectus siue peruersus. XVII. Quod ad actum et desiderium amor noster moueatur et quod aliquando affectu, aliquando ratione ad haec duo moueatur. XVIII. Quid sit affectus, et quot sint affectus declaratur ; quod spiritalis affectus dupliciter accipiatur ostenditur. Repo De affectu rationali et irrationali. . De affectu officiali.

De affectu naturali. De affectu carnali dupliciter accipiendo. Quid de his affectibus sentiendum sit. Quomodo mens ad Dei proximique dilectionem ratione moueatur. XXV. Quod affectus non sint in nostro arbitrio positi.

XXI XXII. XXIII. JCXIV.

174

CAPITVLA

XXVI

. Quod tres sint amores, ex affectu, ex ratione, ex utroque.

Quid sit amare. In dilectione proximi quae sit habenda discretio. Qui affectus admittendi non sint, et qui sequendi. In quantum rationalis affectus sequendus sit. Officialis affectus in quo cauendus sit, in quo admittendus. XXXII. Quis modus in naturali sit seruandus affectu. XXXIII. De affectu carnali, quod nec omnino respuendus, nec plene sit admittendus. XXXIV. Quod diuersi affectus in una saepius mente luctenXXVII. XXVIII. XXIX. XXX. AXNOUXE

tur.

XXXV. XXXVI. XXXVII. XXXVIII.

De utilitate horum affectuum. De usu amoris. Quomodo inuicem frui debeamus. Quibus actibus nos oporteat ad Deum proximisque consulere.

tendere,

XXXIX. De tribus ordinibus humanae conuersationis, et primo de naturali ordine. XL De necessario ordine. XLI. De ordine uoluntario, et quis in eo seruandus sit modus. ZUETI Item modus in ipsis exercitiis describitur. ALLE. Quid homo proximo suo debeat ostenditur. XETIV Quomodo sibi et proximo exhibenda sit dilectio. AEV: De quibus dispensatio fieri possit. INIVIE De modo dispensationis. AL VIE De optima lege claustralium. AXI VITI: Quare laborent aliqui sub iugo Christi. ACID Quod labor exterior pro interioris qualitate formetur.

E Quod omnia accidentia caritas sua temperet sua tranquillitate, cupiditas omnia corrumpat sua peruersitate. IB Quod a triplici concupiscentia omnis labor oriatur. ERE De concupiscentia oculorum. LEILE De interiori curiositate. LIV. De quorundam sententia, qui exteriores labores caritati,

et interiori

dulcedine

dicunt

esse

con-

trarios. LEV: Apostolica et prophetica auctoritate praemissa sententia confutatur. LVEB Quomodo caritas et cu piditas in proficiente operentur.

LVII. Quanta sit in uolu ptatum contemtu, uictoriaque iucunditas.

COMPENDIVM, I

175

I.

CAPITVLVM

Vti Creator ametur a sua creatura.

Nihil dignius, quam

ut Creator a sua ametur creatura.

Igitur ratio, ut ad desiderium conditoris sui animum excitet

tepescentem, tribus innititur argumentis : nostrae uidelicet ; necessitati uel utilitati, illius autem dignitati. Suadet ratio

Deum esse diligendum, quia necessarium hoc nobis, quia com-

modum,

quia dignum.

Necessarium,

ut caueamus

damnatio-

nem, commodum, ut acquiramus glorificationem, dignum, quia ipse prius diligens nos, merito ipsius dilectionis exigit recom1» pensationem. Desiderandus est homini Deus tamquam bonum suum, sine quo necesse est eum semper miserum esse ; cum quo non potest nisi beatissimus semper esse ; qui bonorum nostrorum non indigens, pro nobis uoluit miser esse. O Domine Deus, quanta in tui dilectione iucunditas; quanta in iucunditate i5 tranquillitas ; quanta in tranquillitate securitas ; non eius qui te amat errat electio, quia te nihil melius ; non sres fallitur, quia nihil amatur

fructuosius ; non

excessus

timetur,

quia

nec modus amandi praescribitur ; non mundialis amicitiae direptrix mors formidatur. In tui dilectione non timetur 20 offensio,

quae

nulla

est, nisi ipsa deseratur

dilectio ; non

interuenit ulla suspicio, quia iudicas ipsius conscientiae testimonio. Hic iucunditas, qua timor excluditur ; hic tranquillitas, qua ira compescitur ; hic securitas, qua mundus contemnitur. Comparetur, quaeso, omnibus diuitiis, omnibus deliciis 2; mundi, omnibus honoribus hoc unum famulorum Christi,

quod mortem non timent. Quid, quaeso, in mundo iucundum, cum ipsa eius iucunditas conscientiam pungat, cum timorem mortis

incutiat,

cum

amatores

suos

aeternae

dammnationi

addicat ? [1] 459507231; T. tif: 8/13 $5ec. 53, 17, 732-743. 11 Compendium 24, 6-8. 12/24 Ser. 1, 28, 1310-1320. 24/26 Ser. 1, 28, 1332-1335. 26/29 Ser. 1, 28, 1330-I352. [I] 9 cfr I Ioh. 4, 1o.

22 cfr II Ioh. 4, 18.

INCIPIT SPECVLVM CARITATIS M O T, INCIPIT LIBER ADELREDI QVI DICITVR SPECVLVM AMORIS CVM SVIS CAPITVLIS ET TITVLIS P V,ISTVD EST HVGONIS DE SANCTO VICTORE SPECVLVM AMORIS (eum multis corr. s.l. rec. zanu quas legere non ualeo) R. [I] 1 ZZ. : cteatura sua — R om.PRWV

4 tempescentem

2ametutasua V, corr.

-

PR V.

12 non] oz. P

3 ad] oz. P

sui]

esse semper nisi

beatissimus — P R V 13 esse miset — R. 16 electio] P R. V/ S5er., dilectio T M O d., 19 discetptrix P R. I7 20 ipsa] ozz. P deseratur] diferaturP 21 ulla] ozz. R. iudicas] nuditas uel ueritas R 23 qua^]quia / — 26 quod] qu PRU 28 incutiat] incurrat P 17 amatores suos] amatotis eius R 1$

I

176

COMPENDIVM, CAPITVLVM

II II.

Quod. caritati mhil desit ber[ecionis. Diliges Dominum Deum tuum, etc. et abbreuians in aequitate ; uerbum

O uerbum consummans caritatis, uerbum

amo-

ris, uerbum dilectionis, uerbum totius perfectionis. Verbum VA

consummans,

cui nihil potest

deesse,

uerbum

abbreuians,

in quo pendet tota lex et prophetae. O Iudaee, quid tantis opus est ? Hic circumcisio, hic sabbatum, hic hostiae salutares, hic odoriferum sacrificium, hic totius suauitatis incensum.

IO

Tene caritatem, et nihil horum deerit. Caritatem neglige, et nihil horum proderit. Hic plane non carnalis unius membri amputatio, sed totius exterioris, interiorisque hominis uera et perfecta circumcisio, resecans uoluptatem, exstinguens li-

bidinem, 15

fodiens, 20

coercens

gulam,

cohibens

iracundiam,

inuidiam

penitus inuertens ; omnium uitiorum generatricem expugnans superbiam. Haec edaces tristitiae stimulos spiritali quadam suauitate contemperans, sequacis acediae occurrit languori. Haec auaritiae pestem liberalitatis gratissimo mucrone conab idololatriae

uitio animam

liberat

ac conseruat.

Quid rogo hac circumcisione perfectius, qua uitiorum membra resecantur, corpus peccati destruitur, protoplastorum exuuies uillosa deponitur, totaque antiquae uetustatis tabes squalorque deicitur? Mentem enim, quam dulcedo caritatis

compleuerit, non timor angustat, non libido commaculat, non ira dilaniat, non superbia eleuat, non cenodoxiae inanis 25 fumus euentilat, non exagitat furor, non stimulus ambitionis euiscerat, non auaritia contrahit, non deicit tristitia, non in-

uidia tabefacit. Caritas quippe mom aemulatur, non agit perperam, non inflatur, non est ambitiosa, non quaerit quae Sua sunt, non arritatur, non cogitat malum, non gaudet super ini[IT] 1 55ec. x, 16, tit.

[II] 1 Matth. 22, 57. I Cor. 15, 4-6.

[I] 1 zz. : deest R

2/38 Spec. 1, 16, 724-1, 17, 760.

1/2 cfr Rom. 9, 28.

6 pendet] dependet P

6 cfr Rom. 9, 4o.

22/30

tota

lex pendet — R iudaee] iudea papa 11 amputatio] circumcisio uel praem.P WR 12 uoluptatem] uitia R,om.PVW 14 inuertens eZ. 15 edaces] ozzzes codd., edacis scripsit Talbot nutu

unius cod. (cfr XII, I. 10) 18 idololatriae] ydolatriae (ue/ id-) T M O R, ydolattice P V/ ac] atque R 21 thabes uetustatis — P tabes] scabies R 21/22 squalorque] squalor P 22 deicitur] M O R, reicitur T P 17 Spec. 23 oppleuerit T augustat l/ — 26 contrahit] attrahit R 28/30 non! zsque iniquitatem] etc. R 28 non inflatur] ozz. P 1 29 irritatur] irritam V cogitat] cogitus (2) I7 29/30 iniquitatem P R ed.

COMPENDIVN, II-III

177

3o quilate. Vides hanc spiritalem circumcisionem omnium uitiorum esse peremptoriam ; quae omnes sensus corporis diuino quodam

cultro

purificat,

oculorum

abscidens

petulantiam,

aurium pruritum eradens, gustus superfluas suauitates propellens, linguae procacitatem detrahens, meretricios odores ex55 cludens naribus, tactus perniciosam mollitiem eradicans.

CAPITVLVM

Quod

amor

III.

moster aduersum se ex caritate contrario appetitu diwidatur.

et. cupiditate

Apostolus ait : Caro concupiscit aduersus spiritum et spiritus aduersus carnem : haec enim sibi dmuicem aduersantur, ut non

; quae wuliis illa faciatis. Quia. caritatis, siue etiam cupiditatis ea. sola animae nostrae portio capax est, quae usitatius amor nuncupatur, ipse est, qui ex noua infusione caritatis et ex reliquiis uetustae cupiditatis, quasi quodam contrario appetitu, aduersus semetipsum constat esse diuisus. Vnde intelle10 gendum est Apostolum spiritus carnisque nomine nequaquam duas contrarias in homine uno, ut impuri somniant Manichaei, descripsisse naturas, sed spiritus appellatione, mentis ex caritatis infusione exprimens nouitatem, carnis quoque uocabulo ex reliquiis uetustatis miseram animae insinuans seruitu1; tem,

inter

uetus

nostrum

inolitum,

nouumque

insolitum,

continuum in una mente asserit oboriri conflictum. Hac itaque concupiscentia, quam carnis dicit esse Apostolus non quod omnis concupiscentia mala ex carne sit, quippe cum ea nequaquam daemones careant, qui carne carent, haec, inquam, con20 cupiscentia mala congruentissime cupiditas appellatur. Carnis autem concupiscentia dicitur, eo quod non ex Deo sed ex [III] 1/2 S2er. 1, 9, tit. 2/8 Spec. 1, 9, 387-389. 9/286 Spec. 1, 9, 389-1, 10, 411.

5/9 Spec. 1, 9, 381-386

[11] 3/5 Gal. 5, 17.

32 abscidens]

abscindens

prutiginem P R V

eZ., occidens

R

peculantiam

P

33 pruritum]

extadens T ^ supetfluos P

[HI] 1 zz. ex] oz. R 3/4 et usque carnem] etc. P R V. — 4 inuicem] oz. R. D caritatis ... cupiditatis] caritas ... cupiditas R 6 capax] ozz. R. * nuncupatur] T O s. P. R. V Spec., appellatur M O is zexiu — ipse] et praez. TP R V infusione] quadam praezz. R. V^ exa] Dos). 11 duas] oz. ed. , contratias] esse adZ. M ut] et agg. P V. 16 asserit] oz. P V abotriri V^ haec] hac e. 17 dicit esse apostolus] M T O, dicit apostolus esse — P R V, esse dicit apostolus — eZ. 19 qui] quod V, tamen aZ. P haec] quae R. 21 autem] ueto eZ., oz. R.

178

COMPENDIVM,

III-IV

homine sit ; quem carnem in Scripturis appellari non est ambiguum. Concupiscentia autem Spiritus non immerito caritas appellatur, quae quidem in cordibus nostris diffunditur per 2; Spiritum sanctum.

CAPITVLVM

IV.

Quod. rationalis creatura nonnisi in beatitudimis adeptione quiescii,

el quare

cum.

beatitudinem.

optet,

uiam

tamen,

qua eam obtineat, mira infelicitate refugtat. Ipsis animantibus irrationabilibus magnus labor est ;tueri salutem, uitare perniciem, carnalium appetituum quaerere satietatem, qua adepta cum nihil habeant ultra quod appetant, conquiescunt. Rationis quippe scientiaeque expertia, quod sensum carnis excedat, ne appetere quidem possunt. Tibi enim, o anima rationalis, prae ceteris animantiI o bus haec praerogatiua seruatur, quod te a carnis sensibus abstrahens, ad altiora contendas; nec aliquando saties appetitum, donec ad id quod summum est, id quod est optimum, id quo nihil superius, quo nihil excellentius, felici curiositate peruenias. Vbicumque infra subsistis, tametsi altum,

I^

2o

tametsi magnum, tametsi iucundum iudicetur, misera procul dubio remanebis. Misera, quia indiga. Indiga, quia restat quod petas, restat ad quod anheles, restat postrema ipsa beatitudo, ad quam appetendam animam rationalem uis quaedam naturalis impellit. Sed deploranda satis est miseri hominis caeca peruersitas, qui cum beatitudinem uehementer exoptet, non modo non agit, quibus adipiscatur optata, uerum proniori affectu ea committit, quibus miseriam magis accumulet suam. Non secus quam si aeger quispiam salutem [IV] 1/3 Spec. 1, 22, tit. 4/9 Spec. 1, 21, 955-958. 9/19 Sec. 1, 22, 965973. 19/23 Sec. 1, 22, 977-980. 23/36 Sbec. x, 22, 1000-1012.

24/25 cfr Rom. 5, 5.

23 concupiscentia] ozz. P, concupiscentiam 1/7 | 924 quidem] quidam P [IV] 3 Ht. optineant R, optinet M, corr. 5 appetitorum P * scientiae R $8 expertia] inexpertia P 7 quod] quid P V, quidquid R excedit R qui-

dam V

9 enim] uero

R

13 id] illud indiga] oz. quod'] agens quam

10 quod] qua P R

sensibus carnis — PI 12 id?] illud P 12/13 optimum est — R P quo!] quod T, corr. quo?] oz. T R V Spec. 16 quia R Jer bormoiotel. indiga?] indigna R 17 petas] pietas V, corr. quid P quod? quid V 22 magis] oz. R. 23 quam si aeger] si eger R quispiam] qui R, su^5/. spiam zn "arg. quispü P I

11 contendas] conscendas P V/ R.

COMPENDIVM, 25

sectionisue

dolore

lentescat.

Sic miser

refugiat quadam morbus adustiosic uel

homo,

deceptus, dum putat esse felicitatem, quae non est, uel praesentium suauitate illectus, quae falsa est, et se ipsum miseriae addicit, et beatitudinis appetitum non amittit, ac perinde infelici circuitu laborans, numquam quiescit. Enim uero cum animae rationali solus sit superior Deus, par angelus, cetera omnia

40

179

uehementer exoptet, sed ob praesentem molestiam sectionem, adustionemue exhorreat, ac praesenti suauitate pellectus olei fomenta requirat, quamquam eiusmodi sit, ut hac magis lenitate feruescat, nec sine nis

30

IV

iudicentur

inferiora,

quid

dementiae

tam

uicinum,

quam relicto superiore, in his, quibus ipsa sit melior, requiem aucupari ? Quod, ut mea fert opinio, nequaquam ageret, nisi hinc eam falsa quaedam felicitatis imago deluderet, hinc uerae miseriae similitudo terreret. Nam pauperiem, famem, sitim, et talia sustinere, miseria iudicatur, quibus tamen plerumque uera miseria praecauetur, aeterna beatitudo conquiritur. Beati, enim, $auperes, ait Iesus, quoniam uestrum est regnum

caelorum. Beati qui lugent, quoniam ipsi consolabuntur. Beati qui munc esuritis, quoniam saturabimini. Pauperies ergo aeternis diuitiis muneratur,

luctus aeterna iucunditate

mutatur,

45 esurienti satietas aeterna seruatur. Haec enim omnia, diuitias

scilicet,

$9

iucunditatem,

satietatem,

beatitudini

non

deesse,

nemo qui dubitet. Verum, quia reprobum quemque in qualiscumque uoluntatis suae affectu, species quaedam iucunditatis eludit, et in desideriorum expletione delectatio falsa dissoluit, ignorans miser, quanta sit electis et in pressuris consolatio, et in spe congratulatio. Perhorrescit quidem eam, quae in facie paret, infelicitatis effigiem, sed sub felicitatis colore 36/88 Spec. 1, 22, 980-1000.

[IV] 41/43 Matth. 5, 5-6.

26 pellectus] illectus P R, per illectus 7 25 adustionem ne I7 24 fugiat P magis lenitate] M T O 29 hac] in praezz. R. quamquam] quamuis P 28 sectionis Spec., magis leuitate eZ., leuitate magis — R, magna lenitate PW esse] 29 dum putat] deputat I7 lentescat] leuescat P, lenescat V/ R. ne I perinde] M T O S5ec., proinde P V7 R. admittit M 31 non] oz. P om. P 37 imago felicitatis — 34 inferiora iudicentur — P 33 itrationali V/, corr.

iesus] PV R 38 pauperiem] paupertatem P V/ — 41 enim] oz. M O dd. 42/43 quoniam zgue satutauestrum] ipsorum R dominus praez. P R. V^ bimini] etc. beati qui (nunc esutitis nunc c T' $per. esutienti] et esutiei P, esuriei 48 suae uoluntatis affectu M

43 oz. P V^ R) esutiunt et sitiunt etc. P V R 465 44. commutatut R quoniam] quia T'.Sper. TPV R 4vin]oz. conseruatut P 1 T / R. O .Sper., suae uoluntatis effectu P T, suae uoluptatis

effectu R, uoluptatis (suae oz. V^) effectu V/, uoluntatis suae affectu ed. etiam P 52 patet] patet P V R

50 et]

180

COMPENDIVM,

IV-V

ueram excipit infelicitatem, falsam iucunditatem, quae uerum dolorem non effugit, ei miseriae praeferens, cul uera 55 beatitudo succedit. CAPLPEVEVM*

V:

Quod requies, quam rationalis creatura naturaliter appetit, nec im salute corporis, nec in uoluptate,

neque in diuitiis

quaerenda sit. O mirabilis creatura, solo Creatore inferior, quo te deicis ? ; Mundum amas ? Sed ipsa es mundo superior. Solem miraris ? sed ipsa es sole lucidior. De caeli huius uolubilis situ philosopharis ? Sed tu caelo sublimior. Secretas creaturarum causas rimaris ? Sed te nulla natura secretior. Dubitas cum tu de his omnibus iudices, de te autem nihil horum ? Sed si uelis

1» iudicare, noli tamen amare. Sed nec ipsum iudicare ama. Ipsum ama, qui his omnibus te praeposuit, non submisit. Praeposuit, non ut his tu beatior, sed ut esset, quo tu esses superior:

subiciens

tibi omnia

ad cumulum

honoris, se tibi

seruans ad fructum beatitudinis. Quid ergo sequeris fugitiuas 1; pulchritudines, cum tua ipsius pulchritudo nec senectute marcescat, nec paupertate sordescat, nec palleat aegritudine, nec ipsa saltem morte depereat ? Quaeris, ut uoluntati tuae nihil desit, et sic requiescas ; hoc ergo quaere. Vbi, inquis ? Noli in salute corporis, noli in uoluptate carnis, noli in poten2»tia, noli in diuitiis. Quid enim peruersius, quam rationalis mentis bonum in uentris ingluuie collocare, ac id quod praecellit in homine, uilissimae cuidam carnis suae portioni substernere, maxime cum se in his a stolidissimis beluis nihil uideat

posse differre ? Denique et fames cruciatum, et satietas fasti25 dium parit. Nam etsi uoluptati satisfaciat, necessitatis metas excedat

necesse

est; si autem

[V], 1/3 $5ec. 1, 25, tit.; x, 26, tit. Spec. 1, 26, 1140-1161.

53 infelicitatem excipit — nulla R

T

naturae

modum

excesserit,

4/19 55er. 1, 23, 1017-1032.

54 miseriam R

cui] cum

V, corr.

20/40

uera]

[V] 1 rationalis] naturalis P 2 nec!] non R neque] nec P V. R 5 superior mundo — P IR S natura] creatura V. cum Spec. cum] oz. R tu] inde aZ. R 9 de oz.] P autem] aut R sed] sit P ^R 13 subiciens] subigens P 17 se tibi] tibi ozz. V, sed P R 14 fugitiuas] fugitans T, te 5.7. add. 15 tua] tui P 16 marescat P 18 sic R 5. hoc] hic P 20 enim] om.PWR 21 ac] ad I7 ac id] aut istud R collocatentur P id] illud P 22 cuidam[ quidem P 23 maxime] et praezz. P 24 fames] appetitus P I/ R 25 satisfaciat] quis edZ. P V, quid aZ. R methas R 26 naturae] hec P, nec V, necessitas R modum] corporis a22. P. 1

COMPENDIVM,

dolorem

corporis

uitare

V

impossibile

181i

est.

Porro

libidinum

sordibus oblectari, ac instar immundissimae suis in caeno turpitudinis uolutari, sicut nihil turpius, nihil faedius, nihil magis 30

erubescendum, nihil tam confusione dignum ita profecto nihil magis inquietum, nihil ita omni quiete ac tranquillitate uacuum. Nam de eius faeditate quid dicendum ? Cum haec sordissima lues et carnem contaminet, et mentem effeminet,

35

ac quicquid in animo honestum, quicquid decorum, quicquid denique uirile est, obruat pariter et euertat? Et quidem cum cetera uitia plerumque se quibusdam uirtutum tegumentis oppallient, ac perinde non modo ad humanos non erubescant, immo et intumescant aspectus : haec sola in prima fronte tantum sui praefert horrorem, ut ea maxime hora, qua etiam car-

40 nem

45

eum 50

55

perstringit ac sibi uindicat, oculos uehementer refugiat.

Quid ergo his agendum, qui Virginis Filium, ac uirginitatis colunt auctorem ? Cauendum est profecto, ne cuiqam id eueniat, quod de quibusdam ait propheta : Comdputruerunt iwmentia 1n stercore suo. Quibus uerbis proprie satis finem, modumque huius spurcissimae passionis expressit : eum, quem luxuriae Charybdis absorbuit, carnis suae colluuione, quasi proprii stercoris egestione asserens esse corruptum ; ut non

modo

exstinctum

aestimes,

uel

absorptum,

sed

instar sepulti cadaueris, immundissimi pruritus sanie profluente, putrescentem sentias et fetentem. Necesse est ergo mentem cui nequam hic spiritus insederit, quibusdam furiis agitari, et ignitis luxuriae stimulis impetitam, ad quaeque flagitia ebriam et uagabundam, soluto freno totius honestatis, impelli : restinctoque semel conceptae passionis incendio, in aliud nihilominus aestu uehementiore succendi.

41/88 Spec. 1, 26, 1175-1190.

[V] 43/44 Ioel 1, 17.

2? pos! est] vi. de suauiiugo catitatis P V/ — 29 nihil?] sic praem. R. 30 ita] nil DSpR 31 nihil'] ozz. R. ac]et R 34 anima P 35 uitile] utile R I7 quidem] R zm zara. 36 se] oz. P 3? perinde] M T O Spec., proinde PVR

38/39 tantum zsque ut ea] oz. P.V^ etiam] ozz. P V. R 40 refugiat] effugiat P V R 42 ne] nec P 44 iumenta] sua add. P, add. sed exp. V 52 im49 sanie] insanie P satis proprie — L/ ^ 4*7 quasi] quin eZ. 53 et uagabundam ebriamque JP» petitam] pntati P, penetrari R, praesentati l7 uagabundam ebriamque R, et ebriamque uagabundam l/ ^ soluto] solito R, 55 ueheconceptae] concepto P T7 54 restrictoque P V R solum eZ. mentioti R. V/ $5ec., aehementei P

182

COMPENDIVM, VI-VII CAPITVLVM VI. De suaut ?ugo caritatis.

VA

Tollite dugum meum super uos, et discite a me quia mitis sum ei humilis corde, et inuenietis requiem animabus uestris. Iugum enim meum suaue est, ek onus meum leue. Iugum istud caritas est, onus istud fraterna dilectio est. Iugum istud non

premit,sed unit, onus istud pennas habet, non pondus. Prorsus

qui de iugi huius asperitate causantur, nondum radicitus abiecerunt. .Forsitan

iugum cupiditatis enim sub habitu

religionis uentrem colunt ; sub tunica paenitentium, ad mun-

IO

diales glorias et honores anhelant ; sub agnino uellere, lupinum gerentes animum inexplebili auaritia aestuant. Vnde nimirum

continuis curis euiscerantur, inflammantur odiis, anxiis cogi-

15

tationibus dissipantur, quia iugum utique mundi asperum est, et onus mundi graue est. Porro iugum Domini suaue est, et onus Domini leue est.

CAPITVLVM

VII.

Quanta sit in caritate per[ectio. Quid enim suauius, quid gloriosius, quam mundi contemptu

mundo se cernere celsiorem, ac in bonae conscientiae uertice consistentem, totum mundum habere sub pedibus, nihil

I

uidere

quod

inuideat,

appetat,

nullum

quem

metuat,

nihil quod possit ab alio auferri, suum

quod ab alio sibi possit inferri, malum [VI] 1 Spec. 1, 27, tit. 4/6 pec. 1, 27, 1257-1259. [VII] 1 55ec. 1, 5r, tit.

[VI] 2/4 Matth. 11, 29-30.

nullum

cui

esse, nihil,

esse, dumque

in

2/8 Spec. 1, 27, 1251-1253.

4 Spec. 1, 27, 1255. 6/14. pec. 1, 30, 1417-1436 (multis omissis). 2/383 Spec. 1, 31, 1440-1493.

14 cfr Matth. 11, 3o.

[VI] VII V, nuz. om. P 1 Zi/. de usque catitatis] oz. P (cfr V, 7. 27), quanta sit In catitate perfectio T/ (ziz. c. /IT) 2/4 a me usque leue] usque leue P quia usque leue] etc. usque leue I7 R 5 caritas est onus istud] oz. ed. onus illud IDE 6 istud] cz. P I7 ? iugi] ozz. M O ed. S$enim]oz.PWR 9/10 uentrem zsgze mundiales] ozz. P 10 anhelat L/ agmino I 12 odiis ] et add. T p ss 13 asperum] graue V, a.77. corr. in "arg. 14 est?] oz.P domini?] eius P

[VII] nuzz. ozz. Pap R 1 7/7. quanta usque perfectio] oz. P 1^ R. 2 quam] quid 1 . 8 uertice] uirtute P V R, R 5. add. uel uettice 6 auferre P (i quod sibi possit ab alio — P V, sibi possit quod ab alio — R inferre P

COMPENDIVM, VII illam IO

1j

haereditatem

incorruptibilem,

et immarcescibilem,

conseruatam

obtutum,

diuitias

saeculares

et

quasi

corruptibiles,

omnes

marcescibiles,

nobilitate

mentis

illud propheticum exsultare gloria. eius tamquam flos feni flos, uerbum. autem. Domini dulcius quidue tranquillius,

incontaminatam,

in caelis, dirigit mentis

illecebras quasi contaminatas, quadam

183

mundi

carnales

pompas

quasi

contemnere,

et in

: Owwis caro femum, et ommis ; exsiccatum est fenum, et cecidit manet in aelernum ? Quid rogo quam turbidis carnis motibus

non agitari, carnalium incentiuorum incendiis non aduri, ad

20

25

30

nullum illecebrosum moueri aspectum ; sed tepescentem rore pudicitiae carnem spiritui habere substratam, non iam ad carnales uoluptates illectricem, sed ad spiritalia exercitia quillitati tam proximum quam ad illatas contumelias non moueri, nullo supplicio, nullaue persecutione terreri, unam mentis nullo supplicio, nullaue persecutione terreri, unam mentis et in prosperis, et in aduersis habere constantiam, inimicum et amicum eodem oculo intueri; ad eius se similitudinem conformare, qui facit solem suum. oriri swber bonos et malos,

el pluit super vustos et intustos ? Haec simul omnia in caritate, et non nisi in caritate simul omnia ; ac perinde in illa uera tranquillitas, uera suauitas, quia ipsa est iugum Domini, quam si Domino inuitante tulerimus, inueniemus requiem animabus nostris, quia iugum Domini suaue est, et onus leue. Proinde ceterae uirtutes sunt nobis aut quasi fesso uehiculum,

35

aut quasi uiatori uiaticum, aut quasi lucerna caligantibus, aut quasi arma pugnantibus ; at caritas, quae, licet ut aliae uirtutes uirtutes sint, sit oportet in omnibus, specialius tamen ipsa et requies fatigato, et uiatori mansio et plena lux peruenienti, et perfecta corona uictori. Quid enim est fides, nisi uehiculum nostrum, quo ad patriam uehimur? quid spes, nisi uiaticum nostrum, quo in huius uitae miseriis sustentamur? quid

40 quatuor

illae

uirtutes,

[VII] 13/15 I Petri 1, 24.

temperantia,

26/24 Matth. 5, 45.

prudentia,

fortitudo,

31 cfr Matth. 11, 50.

12 contemnere] quasi cottuptibiles] oz. P V7 10 obtutum] intuitum P I/ R 14/15 et usque tamquam] quasi P R 14 eius] ozz. R incipit praezz. R. R 18 aspectum moueri — P 17 aduti] aduehi P aeternum] etc. R 25 eodem 21 illatis contumeliis (ad oz.) e2. 19 iam] non aZ. V^, sed exp. 24 et iniustos] £s oculo] cotdis oculo P, cordis oculi /, uno cordis oculo R 30 domino inuitante] inuitante domino— R, 28 ptoinde P V R in P post leue] add. in zarg. : in quo 31 onus] eius z47. P iuuante domino P I7

catitas distet a ceteris uirtutibus M O T, in zex/u add. R. (in zzarg. add. 8m c),

34/35 uitPW R. 342t] oz. in P W nouum cap. incipit sine numero et titulo 35 tutes uirtutes sint sit] M O T .$pec., uirtutes uirtutes sint sic P V R, ed. 35/36 ipsa et] M O T, et ipsa P V, ipsa est et R, ipsa est eZ. specialis P I7 PV. R. 37 est] oz.

184

COMPENDIVM,

VII

iustitia, nisi arma sunt nostra, quibus pugnamus ? At ubi caritate, quae non nisi in Dei uisione perficitur, illis dumtaxat quibus hic in fide inchoatur, mors fuerit plenius absorpta ; nec fides erit, quia qui cernitur et amatur, non est opus ut creda4 IV tur ; nec spes erit, quia brachiis caritatis Deum amplectenti nihil restat quod speretur. Verum temperantia pugnat contra libidines, prudentia contra errores, fortitudo contra aduersitates, iustitia contra inaequalitates ; sed in caritate illa perfecta castitas, ideoque nulla libido, contra quam pugnet temperan5 o tia ; in caritate perfecta scientia, ideoque nullus error, contra quem pugnet prudentia ; in caritate uera beatitudo, ideo nulla aduersitas, quam fortitudo deuincat ; in caritate pacata sunt omnia, ideo nulla inaequalitas, contra quam iustitia uigilet. Agit itaque modo uera temperantia, ne illecta, uera pruden5 5 tia, ne decepta, uera fortitudo, ne oppressa mens rationalis normam caritatis excedat. Porro si subtilius aduertas, quid est temperantia, nisi amor, quem nulla uoluptas illicit ? Quid est prudentia, nisi amor, quem nullus error seducit ? Quid fortitudo, nisi amor fortiter aduersa sustinens ? Quid iustitia,

nisiamor, aequo quodam moderamineinaequalitates huius uitae componens ? In fide ergo caritas inchoatur, in ceteris uirtutibus exercetur, in seipsa perficitur. Verum ut sui sectatores in regnum suae tranquillitatis caritas perfecta transtulerit, cunctis iam carnis illecebris cum ipsa carnis mortalitate con6 VA sumptis, cunctis errorum tenebris diuinae lucis contemplatione 6o

decussis, certaque securitate mundi huius succedente molestiis; depositis, ut ita dixerim, quibus hoc belli tempore utitur armis, sola sui suauitate reficiet ipsa uictores. Ita enim tunc ceterae

7o

uirtutes in caritatis plenitudinem sese refundent, ut in illa felicitate, nihil aliud temperantia, prudentia, fortitudoue

putetur, quam caritas ; tam casta, ut nullis tentetur illecebris, tam lucida, ut nullis interpelletur erroribus, tam ualida, ut

nullis omnino appetatur aduersis. 53/56 $5ec. 1, 32, 1601-1603.

1603-1614.

56/62 $5ec. 1, 31, 1494-1500.

62/433 Sec. 1, 52,

41 nisi] ozz. P nostra sunt —— R at ubi] ubi autem R 43 mors] M O Ee T 5.1. sed del., $5ec., mens O T P V R ed. 44/45 quia usque etit] oz. V per borzoiotel., subbl. in marg. 46 pos? speretut M O T add. in marg. e£ R. in textu (zn "arg. 9m c.) : de officiis quatuor uirtutum, in P T nouum tap. sine tit. et num. 48 caritate] aequalitate P T7 49 castitas] caritas I 51 pugnat P 56 normam] ne praezz. P si]ut P. R 57/58 nulla usque quem] ozz. R. per bozzoiotel. 9? nulla uoluptas illicit] nullus ardor libidinis (libidin osus) P V/ — 58 est] oz.T p V . 60 quodam aequo — P I R 66 excussis R succedente mundi huius — R . 9* quibus] in aZ. P V R 68 sola] ipsa praez. P sui] om. P V ipsa] om. P 69 plenitudine T P I R refunderet I7 72 mereeiesusl M O T Spec., interpoletur P Y R eg. *3 appetatur] impetatur

COMPENDIVM, VIII CAPITVLVM

185

VIII.

Quod. opera sex dierum ceteris aptentur uirtutibus, septimae uero diei requies caritati assignetur. Sit ergo fides nobis quasi primus dies, quo fideles ab infidelibus, quasi lux a tenebris, separamur. Sit spes secundus, per 5 quam in caelestibus habitantes, et pro fidei meritis sola super caelestia sperantes, ab his, qui terram sapientes, et a Deo sola terrena flagitantes, sub caeli firmamento, aquarum instar dilabuntur et fluitant, Deo promouente, discernimur. Temperantia nobis, quasi dies tertius illucescat, in quo membra 1o nostra, quae sunt super terram, mortificantibus, ac carnales concupiscentias, quasi aquas amarissimas, necessariis terminis coercentibus, appareat terra cordis nostri arida et inaquosa, sitiens Dominum Deum suum. Iam uero prudentia quasi diei quarti lumen erumpat, per quam inter facienda et non :; facienda,

quasi

inter

diem

et

noctem

diuidamus;

cuius

adminiculo lumen sapientiae, uelut solis splendor effulgeat ; lux scientiae spiritalis, quae in aliquibus nobis crescit, in aliquibus deficit, quasi lunae decus appareat; per quam etiam praecedentium patrum exempla, quasi stellarum globos, 2o mens deuota suspiciat ; per quam inter dies et annos, menses et horas diuidat. Quid distet uidelicet inter eos, qui ante legem, et sub lege ? quid inter hos et illos qui sub gratia ? quid singulis conueniat ? quae praecepta, quae tempora, qui mores, quae sacramenta,

aequa examinatione

discernat ? Sit nobis forti-

2; tudo quasi dies quintus, per quam huius maris magni et spatiosi, saeculi uidelicet huius procellas toleremus, ac pisces spiritales,

Deo

operante,

effecti,

uitam

nostram

inter

undas

tempestatesque seruemus, ac mentis nostrae desideria, simul et affectus quasi uolatilia pennata, ad caelestia erigentes, et 3o ea, quae sursum sunt sapientes, multiplices bonorum operum fructus,

Deo

benedicente,

reddamus.

Porro

diem

sextum

nobis iustitia dictet, per quam diuinam similitudinem reinduti atrocissimis uitiorum bestiis terrenisque desideriis, quasi

[VIII] 1/2 Spec. 1, 32, tit.

3/32 Spec. 1, 32, 1503-1536.

1/2 £i. quod usque assignetur] oz. P V^ [VIII] rom c. R, XI V, num. om. P TP V R 4separemur 3 sit] M O T P V Sper., est R ed. 1 Z7. sex] VII R 11 terminis] criminis I 8 promouente] promouetem T7 * celo R, corr.

17/18 erumpnat I7 14 quarte R ptudentiam I 13 sitiens] sciens 20 suscipiat P V R Spec.* 19 etiam] et P.I7 in aliquibus] dis in T, de. 25 quinta P l7 23 conueniant R 22 illos] inter praez. P V quem P 28 setuenemus P huius] oz. R 26 scilicet P pet] R zs marg.

29 effectus P. I

186 5^

COMPENDIVM,

VIII-IX

reptilibus, corporisque motibus, quasi iumentis, generosa auctoritate imperemus ; agentes ut corpus menti, mens Deo subdatur, sicque, iustitia dictante, cuique quod suum est, tribuatur. Restat septimus dies, id est Sabbatum, in quo omnia ista opera cónsummantur, in quo requies uera suscipitur, in quo labori nostro terminus ac finis indicitur. Ipsa est

40 caritas uirtutum omnium consummatio, sanctarum animarum

45

suauis refectio, honesta morum compositio. Ipsa radix, ex qua omnia bona opera, ut bona sint, oriuntur, in qua omnia bona opera perficiuntur. Ipsa septimus dies diuina nos gatia reficit, ipsa septimus mensis, in quo post tentationum diluuium, arca cordis suauiter requiescit. Huic seruit temperantia, prudentia uigilat, militat fortitudo, iustitia famulatur. CAPITVLVM

IX.

De distinctione trium Sabbatorum.

A

Legimus in Veteri Testamento quasdam sabbatorum distinctiones. Habes nempe in lege tria tempora sabbati requie consecrata: septimum uidelicet diem, septimum annum, et post septies septem quinquagesimum annum. Primum ergo

sabbatum

dierum,

secundum

annorum,

tertium

non imme-

rito dicitur sabbatum sabbatorum. Constat namque ex septem annorum sabbatis, addito uno, ut septenarius numerus in unitate concludatur, qui et ab unitate progreditur, et in unitate perficitur. Nam et omne opus bonum ab unius Dei fide inchoatur, quod septenario Spiritus sancti munere promouetur, ut ad ipsum, qui uere unus est, ueniatur, ubi totum quod sumus, unum cum ipso efficiatur. Habemus

IO

interim sabbatum dierum, sabbatum annorum, et in quodam IA

praegustu sabbatum sabbatorum.

37/46 Spec. 1, 532, 1555-1565. [IX] 1 .$5ec. 5, r, tit.

2/13 S5ec. 5, 1, 4-16.

13/15 Spec. 5, 1, 21-22.

34 iumentis] om.PW quasi iumentis] ozz. R generosa] magna R 36 cuiquam P 3* restat] ut add. P 37/39 in quo zque suscipitur] bir in 1 42 bona opeta ut] ozz. 7 opera] oz. P R sit R 43 septima P R, VII I7 gratia nos PI/R [IX] 11m c. R, XII V, nun. om. P 1 Zi. de usque sabbatorum] oz. P. V. R. 2 sabbatorum] oz. P V. 3 nempe] namque P sabbatum P 5 quinquasemus R 6/7 dicitur non immerito — R 8 ut] et P septenati M 8/9 in unitate concludatur] includatur P ^ 10 nam] ozz. P diei P We R ost corr. 11 quod] qui P I7 12 perueniatut R, corr. est ueniatur] eueniatur I7

COMPENDIVM, CAPITVLVM

X

187

X.

Quod. n. dilectione triplici, istorum sabbatorum sit quaerenda distinctio. In lege sic scriptum est : Diliges Dominum Deum tuum ex Lolo corde tuo, ei ex tota anima

iua, el ex omni

mente

iua, eli

s proximum tuum tamquam teipsum. In his duobus braeceptis tota lex pendet et prophetae. Necesse est ergo, ut in his duobus praeceptis, has sabbatorum quaeramus distinctiones, nam et ipsae ex lege sunt. Porro haec duo praecepta, si diligenter inspicias, tria quaedam inuenis diligenda, te uidelicet, proxi10 mum et Deum. Vbi enim dicitur : Diliges Proximum tuum sicul te ipsum, manifestum est, quia debes diligere et te ipsum. Hoc tamen non est praeceptum, quia naturae est insitum. Nemo enim umquam, teste Apostolo, carnem suam odio habwit,

et si non carnem, multo minus utique mentem, quam quilibet, 1; etiam nesciens, magis diligit quam carnem. Nemo est enim qui non malit infirmus carne, quam insanus uiuere mente. Sit ergo homini dilectio sui sabbatum primum : dilectio proximi, sit secundum ; Dei autem dilectio, sabbatum sabba-

torum. Est autem, ut superius diximus, sabbatum spiritale re20 quies animi, pax cordis, tranquillitas mentis. Et hoc sabbatum nonnumquam, in propria dilectione sentitur, aliquando ex dulcedine fraternae dilectionis hauritur ; in diuina dilectione

absque ulla ambiguitate perficitur. Hoc sane prouidendum, ut homo, sicut oportet, diligat semetipsum, proximum uero tam2; quam se ipsum, Deum autem supra se ipsum, quia nec se, nec proximum, nisi propter ipsum. Porro Deum non amare [X] 1/2 per. 5, 2, tit.

[X] 3/4 Matth. 22, 37-40.

8/26 S$5er. 3, 2, 41-65.

10/11 Matth. 22, 39.

26/60 $5er. 5, 2, 73-108.

13 Eph. 5, 29.

Ixtz2 unc RII PAPA 1/2 Zit. quod usque distinctio] quomodo perfectum sabbatum in dei dilectione repetitur et quomodo quinquagesimus annus huic dilectioni compatetur V/ (Zi. e. XIII), ozz. P 8 sic] oz. M 4 et ex tota anima tua] oz. P V 5 tamquam] sicut P I/ R. 5/6 praeceptis zsq4e duobus] om. V per bomoiotel., in varg. : mandatis etc. necesse est ergo ut hiis duobus 5 praeceptis] mandatis P V/ zn zarg., R. 6 tota usque prophetae] etc. P V zn zarg. lex zsque prophetae] etc. R. in]oz.M "ptaeceptis] oz. P V. R quaeramus] quatinus T, quaeramus T s.., quaetam P V, quaetas R nam] om. M $8 haec] pet praezz. P V, si praem. R. si] oz. R. 10 et z:que proximum] ozz. Ww diliges] per bomoiotel. in marg. : ad (exp., s.l. et) deum ubi enim dicitur proximum 16 catnem R PV R et| oz. 11 sicut] tamquam T V R om. P V 22 diuina] dei (diei R, corr.) 21 aliquando] alioquin P 21 numquam P 25 23/24 absque zsque diligat] oz. P V, semper habet R autem T PV. R 26 ipsum] diligat 47. R nec] nemo a4. R zn arg. autem] ozz. ed.

188

COMPENDIVM, X

conuincitur, a quo proximus non amatur. Qwi enim non diligit fratrem. quem. uidet, Deum. quem mon. uidet quomodo $otest dilhgere? Praecedit ergo quodammodo dilectionem Dei dilectio proximi; dilectionem uero proximi dilectio sui. Praecedit, inquam, ordine, non dignitate. Praecedit, sed illam

perfectam

de qua dictum est. Diliges Dominum Deum tuum

ex toto corde iuo, et ex tola anima

tua, et ex tola nente

tua.

Nam profecto quaedam huius dilectionis portio, etsi non 35 plenitudo, et sui, et proximi dilectionem praecedat necesse est, sine qua mortua illa utraque est, ac proinde nulla est. Videtur enim mihi Dei dilectionem, quasi aliarum dilectionum animam esse, quae et in se ipsa plenissime uiuit, et aliis sui essentiam uitalem impertit, absenti mortem inducit. Vt ergo 40 homo se diligat, in ipso Dei dilectio inchoatur; ut diligat proximum, capaciori quodammodo sinu concipitur, ubi diuinus ille ignis paululum coalescens, ceteras tandem, quasi scintillulas quasdam, in sui plenitudinem miro modo absorbeat,

45

5o

totam animi dilectionem ad illud sublime, et ineffabile

bonum abducens, ubi nec ipse a se, nec proximus diligatur, nisi in quantum uterque deficiens a se, totus transfertur in Deum. Interim tres hi amores et ab inuicem concipiuntur, et ab inuicem nutriuntur, et ab inuicem accenduntur, porro simul omnes perficiuntur. Agitur autem miro et ineffabili modo, ut quamquam tres hi amores omnes simul habeantur, neque

enim

aliter

potest,

non

tamen

semper

aeque

sentiantur ;

55

sed nunc requies illa, illa iucunditas in propriae conscientiae puritate sentiatur; nunc ex fraternae dilectionis dulcedine mutuetur, nunc in Dei contemplatione plenius acquiratur. Sicut enim rex aliquis diuersas aromatum possidens apothecas, nunc hanc, nunc illam ingreditur, nunc huius, nunc illius speciei odore perfunditur, ita mens, cellaria quaedam spiritalibus referta deliciis, intra conscientiae suae Septa retentans, nunc

6o

diuitiarum diuersitate, diuerso modo compensat.

hoc nunc illud inambulat, ac iucunditatis suae materiam, pro

27/29 I Ioh. 4, 20.

24 enim] oz. R.

32/33 Matth. 22, 57.

28 fratrem] eum R, suum ag. P 17

29 dilectione I7 30 dilectionem] dilectione V/ — 31 inquam] quam R 32 dictum] scriptum P / R. 34 profecto] perfectior P T, perfcio R. 34/35 quaedam sque necesse] oz. P V7 R. 36 utraque illa mortua — T P ^R 38 esse] oz. P. et!| oz. R. sui] suam P V 39 impertitur P Y/ absentia P DARR: 40 se] seipsum P ipso] christo R 41 quodam P V . situ P 42 coalescens] uel ca add. s.]. M O T, calescens P V/ R. ceteros P IZ R 43 scintillas M P, cintillas V plenitudine P V/ — 44 animi] animum l7 ^ 45 adducens P V/ R 4? tres hi ^ ed. 51 aliter] esse add. P / R 54 mutuatur P 5? quaedam] quibusdam R B8 refecta P suae conscientiae ^ e. 60 diuitiatum] diuersarum praez;. R, diuetsitatum praem. P V

COMPENDIVM, CAPITVLVM

XI

189

XI.

Quomodo sabbatum, spiritale in sui dilectione sentiatur. Cum enim homo ab exteriori tumultu intra secretarium suae mentis sese receperit, nihilque occurrerit inquietum, nihil inordinatum, nihil quod remordeat, nihil quod oblatret, sed ; omnia iucunda, omnia concordantia, omnia pacifica, omnia tranquilla, et instar ordinatissimae ac pacatissimae cuiusdam

familiae, omnis cogitationum, sermonum, operumque turba ipsi animo, quasi patrifamilias domus arriserit, oritur hinc subito mira securitas, ex securitate mira iucunditas, ex iucun-

1o ditate autem, iubilus quidam, eo deuotius in laudes Dei erumpens, quo perspicacius conspicit eius esse muneris, quicquid in se boni recognoscit. Haec est septimi diei iucunda solemnitas, quam necesse est sex dies, id est operum praecedat perfectio, ut primum in bonis operibus desudemus, et sic demum in con15 scientiae tranquillitate pausemus. Ex bonis namque operibus puritas conscientiae nascitur, secundum quam sui dilectio iudicatur. Sicut enim is qui operatur uel d?lgst éniquatatem, non diligit, sed odit animam suam, ita profecto qui diligit, et operatur iustitiam, non odit, sed diligit animam suam. Haec

20 est primi illius sabbati iucunda solemnitas, in qua seruilia mundi opera minime exercentur, in qua nec ignis concupiscentiae turpis accenditur, nec passionum onera comportantur.

[XI] 1 ec. 5, 5, tit.

2/22 Sec. 3, 5, 111-134.

[XI] 17/18 Ps. 1o, 6.

1 7/7. quomodo sque sentiatuf] ozz. P, [XI] num. om. P, 131m c. R, XIV Ww V (it. quomodo utraque dilectio sui uidelicet et proximi dei dilectione seruetut 6 ac pacatissi4 nihil quod! * ?] nihilque P 7 c. XIV) — 3 suae] oz. ed. laudem Spaterfamilias V — 10 iubilus quidam] oz. P V R mae]oz.P V R ed. V. qua Spec., P T O M quam] 13 P oz. est] eZ. hic 12 haec] BR 17 opetatur uel] ozz. R 16 putitas] sanctitas R sex] septem P, VII V R 22 comportamut P 20 prima P 18 profecto] perfecte P

190

COMPENDIVM, CAPITVLVM

XII XII.

Quale sabbatum ex fraterna dilectione capiatur, et quomodo sex anni, qui praecedunt septimum, caritati coaplentur. Porro si ab hoc secretiori cubiculo, in quo primum hoc sabbatum celebrauit, ad illud pectoris sui diuersorium sese ; contulerit, ubi solet gaudere cum gaudentibus, flere cum flentibus, infirmari cum infirmis, uri cum scandalizatis, senseritque

ibi animam suam cum omnium fratrum suorum animabus glutino caritatis uniri, nullis inuidiae stimulis agitari, nullis indignationum aestibus inflammari ; non iaculis suspicionum :0atterij non edacis tristitiae morsibus consumi, sicque ad quendam tranquillissimum mentis suae sinum omnes rapiat, ubi dulci quodam affectu omnes amplectatur et foueat, ac secum unum cor et unam animam faciat ; ad huius mox dulce-

dinis suauissimum gustum, omnis cupiditatum silet tumultus, 1; ac uitiorum strepitus conquiescit, et fit ibi intus ab omnibus

noxiis absoluta uacatio, et in fraternae dilectionis dulcedine

grata, et iucunda pausatio. Huius sabbati requie ac dulcedine, propheta Dauid in sonum gratulabundae solemnitatis erupit dicens : Ecce quam bonum, et quam iucundum, habitare fratres in 20 urn. Vere bonum, uere iucundum. Bonum plane, quia nihil utilius ;iucundum, quia nihil sapidius. Quod si ex sex illis annis, qui sabbatum hoc spiritale praecedunt, aliquid mysticum uelis exsculpere, scito sex esse genera hominum in auorum dilectione necesse est animus exerceatur. Primo ergo dilectio

2; DOStra,

naturali

ordine,

ad

domesticos

sanguinis

nostri

inhumanum.

Vnde

deriuatur. Quae dilectio ut habeatur, quia ipsi naturae est

insitum,

si non

habeatur,

nimis

est

Apostolus : S? quis suorum, et maxime domesticorum curam ^on [XII] 1/2 55er. 5, 4, tit. 21/24. Spec. 3, 4, 168-171.

[XII] 5/6 Rom. 12, 15.

3/19 S5ec. 5, 4, 158-152. 24/29 Spec. 5, 4, 174-178.

19/20 Ps. 152, 1.

17/21 55er. 5, 4, 158-165.

28/29 I 'Tim. 5, 8.

j [XII] nm. 0m. P,iam c. R,XV V 1/2 Z7. quale usque coaptentur] ozz. P, in quibus amorem dei constate credendum sit. in quibus constet amor rectus siue peruersus T7 (Zz. c. XV ez XVT) 4 diuetsorum T7 5 gaudete cum] R, in 7uarg. vibi]loz.P ^R 10 consumi] constitui P edacis] cfr supra IT, ; 15 12 dulci] dilcois R, s exp. (dilectioni) amplectamur ]/ 14 silet] sinilet P ( 2), sancti est R. 16 dulcedine dilectionis — P 17 huius] in praez. PV 17/9 ac usque dicens] oz. R. 17/19 ac usque bonum] oz. P. 17 19 quam?] oz. R 20 plane] ozz. P 21 sapidus / illis sex — R 21/22 annis illis — P I 22 hoc] illud P I7 23sex]ozm.P WV R 24 animus] ut praem. A 26/32 quae usque matrem] oz. R 26/21 quia usque habeatur] ozz. P Jer. bomoiotel. 2? insitum] inserta I7

COMPENDIVM, XII 30

IQI

habet, fidem negauit et est infideli deterior. Haec autem dilectio, quoniam ab ipsa natura proficiscitur, in praeceptis, quae ad dilectionem pertinent proximi, primo loco sancitur, ita Deo

protestante : Honora $airem tuum et matrem. Hinc ad eos, qui nobis specialis amicitiae foedere, uel officii uicissitudine copulantur, dilectio nostra progreditur, et quodammodo sinu 3 iS ampliore laxatur. Sane utraque haec dilectio, quamquam parum praemii seruata conquirat, quippe cum ad illam lex naturalis impellat, ad istam gratia impertita nos prouocet, neglecta tamen cumulum damnationis importat. De his Dominus in Euangelio : Si diligitis, inquit, eos, qui wos 4 o diligunt, quam mercedem. habebitis ? nonne et ethnici hoc faciunt ? Et si salutaueritis fratres uestros tantum, quid amplius facitis ? Vt ergo in aliquid amplum dilectio nostra tendatur, amplectatur et eos, qui nobiscum eidem iugo professionis subduntur. Haec plane dilectio praemio non fraudabitur, quia 4 MA Deus causa est, cur exhibetur.

$0

Restant autem duo hominum

genera, eorum qui foris sunt, gentilium uidelicet et Iudaeorum, haereticorum uel schismaticorum, quorum necesse est ut ignorantiam doleamus, compatiamur infirmitati, malitiam defleamus, ac pio affectu solatium illis nostrae orationis impertiamur, ut et ipsi inueniantur nobiscum in Christo Iesu Domino nostro. Inde ad illud transeundum est, in quo homo fraternae caritatis summa consistit, in quo homo Dei Filius efficitur, in quo diuinae bonitatis similitudo plenius reparatur,

55

Sicut ait Saluator in Euangelio : D:iligite imimicos uestros, benefacite hds qui oderunt uos, et orate pro persequentibus et calumniantibus uos wt sitis filii Patris uestri, qui in caelis est. Exinde quid supererit, nisi annus septimus, in quo debitores repetere non permittimur, in quo seruus libertati donatur ? 29/38 Spec. 3, 4, 185-191.

34/48 Sper. 3, 4, 193-203.

45/64. Spec. 2, 4,

210-231.

32 Exod. 20, 12.

39/42 Matth. 5, 46-47.

54/56 Matth. 5, 44-45.

31 sancitur] O pec ed., sanctitur T V, sanxitur P, sentitur M 32 tuum T 5. 34 copulantur] compleantur P 35 amplioti R 5er. 39 prouocet] uocet P

40/42 quam 4sque facitis] ozz. R. 40 ethnici] hennici T 42 facitis] facietis MOT nostra dilectio —— P V/ . 48 uobiscum l/ . ptofessione M 46 cur] cui P R autem] codZ., adhuc Sper. ed. 486/46 genera hominum — P WR 46 eorum] ozz. P 47 haereticorumque uel eZ. est] oz. T, O 5. 50 et] oz. R 51 illud] aliud P homo] M Spec. ed., os. OTP V R 53 fepefatur R 54 saluatot ait — M in euangelio] oz. V" R, cum dixit P uesttos] et 247. P Spec. 55/56 benefacite z:qze uestri] etc. usque R. 55 uos oderunt — P 55/56 et usque uestri] etc. usque P T7 56 uos] T Vzis., uobis M O .Sper., oz. P V R ed. 58 permittimur] M O T, permittuntur P V,

permittitur R Spec. ed. 14

seruus]oz.P

libertate eZ. I

192

COMPENDIVM,

XII-XIII

Qui enim nouit etiam inimicos simplici oculo intueri, ille est 6o qui ueraciter dicere potest : Dimitte nobis, sicut et nos dimittimus. Omnis, inquit, qui facit peccatum, seruus est peccati. Cui deplorandae seruituti tamdiu quisque addicitur, donec ipse dimittens et diligens, dimittatur et diligatur, et de seruo non modo liber, sed etiam amicus efficiatur.

CAPITVLVM

XIII.

Quomodo perfectum. sabbatum in Dei dilectione reperitur, et quomodo quinquagesimus annus huic dilectioni comparetur. Verum hac gemina dilectione purgata mens, tanto deuotius, quanto securius ad ipsius Diuinitatis felices gestit amplexus,

5 ita ut nimio desiderio succensa uelamen carnis excedat, iamque

ab illo ineffabili lumine, ab illa inusitata dulcedine penitus absorbeatur ; factoque silentio ab omnibus corporalibus, ab

omnibus sensibilibus, ab omnibus mutabilibus, in id quod est,

et sic semper est, et idipsum est, in illud unum perspicacem 1ofigat intuitum, uacans et uidens quoniam Dominus ipse est Deus : et inter caritatis illius suaues amplexus sabbatizans sine dubio sabbatum sabbatorum. Hic annus iubilaeus, in quo homo ad suam possessionem reuertitur, ipsum uidelicet aucto-

rem suum, ut nimirum possideatur et possideat, habeatur et

15 habeat, teneatur et teneat. Ipsa est possessio, quae distracta uili peccati pretio, amore hominis defluente ab eo, a quo factus est, et inhaerente rei, quae facta est. Huic sabbato non imme-

rito quinquagenarius numerus dedicatur, in quo seruilis timor expellitur, carnis non solum concupiscentia, sed et memoria [XIII] 1/2 Spec. 5, G, tit.

60/61 Matth. 6, 12.

3/28 Spec. 3, 6, 5318-341.

61 Ioh. 8, 54.

59 etiam] oz. R

60 nobis] debita nostra a7.

haec duo moueatur in praez. V, del.

V (Zi. c. X VID, oz. P succensa] accensa P I R.

P V R

60/61 dimittimus] debitoribus nostris a7. P R 62 deplorandum P I/ R tamdiu] quandiu R 63 seruo] empticio ag7. P 1 63/64 non modo liber] liber non solum P 64 sed etiam amicus] sed amicus R 7; zar. (etiam ozz.) [XIII] mz. om. P, 35m c. R, XVI V7 1/2 Zi. quomodo zsque comparetut] quid ad actum et desiderium amor nostet moueatur et quod aliquando ratione ad

1 77. reperiatur eZ. 5 nimio] uelamine R 6 inuisitata 17 * cotpotabilibus] comitalibus R $ sensibilibus] sensilibus M, sensibus P 1] quod] qui P ^ R 9 idipsum] O T P V pec. in praez. R. M, ad ipsum ed. , ilum eG. petspicacem] petspicatior P V, perspicatore m R 10 dominus] Sec. ed., oz. codd. 11 illius suaues amplexus caritatis — P I R. 13 homo] oz. ed. possessionem suam — P V 14 babeatur] et praezz. V4 15 distracta] est ad. R 18 quinquagesimus P

COMPENDIVM,

XIII-XIV

193

20 Consopitur, spiritus plenitudo concipitur. Ane, inquit, id est ante Pentecosten, Spiritus non erat datus, quia Iesus nondum erat glorificatus. Non omnino non datus, sed non tanta plenitudine, non tanta perfectione. Datur profecto in sabbato primo, datur et in secundo, sed in sabbato sabbatorum eius infun-

2; ditur plenitudo. Verum quia caritas diffunditur in cordibus nostris non alias, nisi per Spiritum sanctum, qui datus est nobis, ubique septenarius numerus custoditur ; sed in ipsius septenarii multiplicatione profectus ipsius caritatis dinoscitur. Nam septimus dies quasi caritatis est inchoatio, septimus 3o annus promotio, quinquagesimus annus, qui est post septies septem, eius est plenitudo. In singulis requies, in singulis uacatio, in singulis spiritalis quaedam sabbatizatio. Primo requies in puritate conscientiae, deinde in multarum mentium dulcissima coniunctione, postremo in ipsius Dei contempla5; tione. In primo sabbato uacatur a crimine, in secundo a cupiditate, in tertio ab omni prorsus distensione. In primo mens colligitur ad se, in secundo extenditur extra se, in tertio

rapitur supra se. In primo gustat quam dulcis est Iesus in humanitate, in secundo uidet quam perfectus in caritate, in 40 tertio, quam sublimis in deitate.

Quomodo

CAPITVLVM XIV. utraque dilectio, sui widelicet et proximi, Dei dilectione seruetur..

Quoniam, ut superius diximus, utrumque amorem, quo uel nobis ipsis consulimus, uel quo proximis unimur, quadam ; diuini amoris portione necesse est animari, sciendum quia ad hanc geminam dilectionem Dei nos dilectio mouet, et pro25/40 5er. 3, 6, 345-360. [XIV] 1/2 55er. 5, 5, tit.

[XIII] 20/22 Ioh. 7, 39.

3/20 Spec. 3, 5, 250-268.

25/26 cfr Rom. 5, 5.

23 datur datur P profecto] perfectio P I 24. sabbatorum] M zn marg. 22 nisi] quam P V R 26 nostris] ozz. ed. 25 plenitudo infunditur P 1 31 eius est] 30 quinquagesimus] uel P V7, oz. R. septenarius] septimus P R 32 spíritalis quaedam] quaedam spiritalis —- P V', specialis quaedam eiusdem R 36 prorsus] penitus R 35 crimine] in secundo a crimine a2. V/, exp. R discensione P 1/2 Ziz. quomodo sque seruetur] [XIV] mum. om. P, 16m c. R, XVII V quis sit affectus et quot sint affectus declaratur et quod specialis affectus dupliciter d 2 Zi. dei] in praezz. R. accipitur demonstrabitur V/ (Zi. c. XVIII), om. P 6 dilectio nos — P V 5 quia] quod eZ. quo] oz. R contulimus eZ. dilectio] ozz. R

I94

IO

15

20

2

A

30

COMPENDIVM,

XIV

mouet, secundum id quod Verbwm caro factum est, et habitawit in nobis. Si quidem in hac gemina dilectione acquiritur innocentia, quae in duobus est. Innocens quippe est, qui nec sibi, nec alteri nocet. Sibi autem nocet, qui semetipsum uitii alicuius, aut turpitudinis labe corrumpit. Ad quam corruptionem, quia maxime uoluptas ac delectatio carnis impellit, sic eam facile quilibet respuit uel euitat; si erga carnem nostri Saluatoris pium indutus affectum, gaudet spiritalibus oculis intueri Dominum maiestatis usque ad praesepis inclinatum angustias, uirgineis inhiare uberibus, maternis amplexibus stringi, tremuli senis, sancti uidelicet Simeonis felicibus labiis osculari. Qui mentis suae obtutibus imaginari dulce habet, quam mitis aspectu, quam dulcis affatu, quam peccatoribus compatiens, quam infirmis et miseris condescendens. Quis est cui ad hoc dulce spectaculum, omnis fetentis carnis delectatio non sordescat ? Inde suaues quaedam lacrymae facile oriuntur, quibus omnis concupiscentiarum aestus extinguitur, tepescit caro, gulae uoracitas temperatur, omnis uanitatum titillatio sedatur. Porro ad inimicorum dilectionem,

in qua fraternae caritatis consistit perfectio, nihil nos ita animat, ut illius mirae patientiae grata consideratio, qua ille speciosus forma prae fitis hominum, uenustam faciem suam impiis praebuit conspuendam, qua oculos illos, quorum nutu reguntur, omnia uelamini subdidit iniquorum, qua latera illa sua flagellis exposuit, qua caput tremendum principibus et potestatibus, spinarum asperitati submisit, qua semetipsum opprobriis ac contumeliis addixit, qua crucem, clauos, lanceam, fel, acetum, patienter sustinuit, in omnibus lenis, mitis

35

tranquillus. Denique tamquam owzs ad occisionem ductus est, et quasi agnus coram tondente se obmutuit, et non aperuit os suwm. Considera, o humana superbia, o superba impatientia, quis sustinuit, quid sustinuit, quare sustinuit, quomodo susti21/46 Spec. 5, 6, 272-299.

[XIV] 7/8 loh. 1, 14.

28 Ps. 44, 5.

35/34 Is. 55, 7.

*? id] illud P $ gemina] geüüa V/ — 10 sibi autem nocet] oz. V/ er bomototel. 10/11 alicuius uitii — P V R 12 impellitur eZ. ac] et R 14 saluatoris nostti — M 20 infimis ez. misetiis I 21 quis] enim agg. P 1 est] enim ag7. R catnis] R zs zzarg. 25 titillatio uanitatum -— P 26 perfectio] nil perfectio a4. 1 28 speciosus] sposus P, sponsus 1 29 illos]

suos IDEVZIRI 81 sua illa — P sua] suauissima R 32 potestatibus] potantibus T 83ac]et PV R addixit] addit T clauos] et a2Z. P 34 letis R mitis] et aZZ. R 36 et!] oz. P obmuit T' et?] oz. P aperiens Mr 3? os supetba] V is marg. 38 quid sustinuit] ozz. eZ. quomodo sustinuit quare sustinuit — P R quomodo sustinuit] V/ zz zzarg.

COMPENDIVM,

XIV-XV

I95

nuit. Cogitentur, rogo, haec non scribantur. Quis est, cuius ad 40 hunc mirabilem intuitum, non statim ira deferueat ? quis illam

audiens mirabilem uocem, plenam dulcedinis, plenam caritatis, plenam tranquillitatis : Pa£er ignosce illis, non statim omni affectu suos amplectitur inimicos ? Pater, inquit, ignosce «llis. Quid lenitatis, quid caritatis huic addi potuit orationi ? Addi4 dit tamen. Parum fuit orare, uoluit et excusare : Pater, inquit, A

5o

55

ignosce illis ; non enim sciunt quid faciunt. Putant legis praeuaricatorem, putant diuinitatis praesumptorem, putant populi seductorem. Abscondi ab eis faciem meam, non agnouerunt maiestatem meam. Ideo Pater, ?gnosce illis, quia nesciunt quid faciunt. Igitur ut homo se diligat, nulla se carnis delectatione corrumpat ; ut uero carnali concupiscentiae non succumbat, omnem affectum suum ad suauitatem Dominicae carnis extendat. Porro ut perfectius ac suauius in fraternae caritatis delectatione quiescat, etiam inimicos brachiis ueri amoris astringat. Sed ne diuinus hic ignis iniuriarum flatu tepescat, Domini ac Saluatoris cui tranquillam patientiam, oculis mentis semper aspiciat.

CAPITVLVM

XV.

In quibus amorem Dei constare credendum sit. Dominus in Euangelio ait : Qu? habet mandata mea, et seruat ea, ille est, qui diligit me. Non enim secundum momentaneos affectus VA

Dei

aestimandus

est amor,

sed potius, secundum

continuam ipsius uoluntatis humanae qualitatem. Suam enim uoluntatem Dei uoluntati coniungere, ut quaelibet uoluntas diuina praescribat, his uoluntas humana consentiat, 46/5* Spec. 5, 6, 303-514.

[XV] 1 Spec. 2, 18, tit. 42/46 Luc. 23, 54.

2/11 Spec. 2, 18, 974-985.

49 Luc. 223, 34.

[XV] 2/3 Ioh. 14, 235.

PV R 39 haec togo — &d., nec statim ira R.

40 non statim ita] statim non ira. ad] R zn zzarg. 43 ignosce 42/43 non statim zsque illis] ozz. V, etc. P

ignosce inquit PV R 45 et] oz. 44 caritatis] oz. R. inquit — R 46/44 ptaeuaticationem V, a. 7z. corr. 46 putant] me «44. R €9R b1 ut uero] 49 meam] oz. R. 47/48 putant* usque seductorem] oz. P V R 54porto ut perfectius et suauius inferuescat praem. V' ^ 58 ac] et PR mentis] sui a4. P 56 oculo R 55 hic] ozz. R. brachii R. 1 Zi. in usque sit] de affectu rationali et irra[XV] 17m c. R, XVII P V 8 enim. 2 dominus] deus eZ. tionali V (Z£. c. XIX) — 4 Zit. dei] oz. R ? uoluntas?] diuina praescribat a4Z. V^ D ipsius] oz. P V R. oz. R.

196

COMPENDIVM,

XV

ut nulla sit alia causa, cur hoc aut illud uelit, nisi quia hoc Deum uelle, cognoscit : hoc utique Deum amare est. Nam 1o ipsa uoluntas nihil est aliud quam amor, nec aliud dicendae

sunt bonae aut malae uoluntates, quam boni uel mali amores. Sane haec uoluntas secundum duo quaedam iudicanda est, passionem uidelicet et actionem; si uidelicet ea, quae Deus

intulerit, uel inferri permiserit, patienter sustineat, et ea 15 quae iusserit feruenter adimpleat. Ceterum, ut ait beatus Gregorius, nemo sibi credat quicquid sibi mens sine operibus de Dei amore respondeat. Cuiuscumque ergo uoluntas Dei uoluntati concordat, eaque quae Deus.intulerit, sustinet patienter, et ea quae iusserit exsequitur feruenter, qui quantumcumque 20 potest insistit ut Deum habeat, mandatis uidelicet illius obtemperando, sobrie, et iuste, et pie uiuendo, Deum diligere sine omni cunctatione dicendus est. Eius enim est sententia, qui non mentitur : Qwi habet mandata mea, et seruat ea, ille est qui diligit me. Habet siquidem amor iste inchoationem suam, 2; profectum suum, perfectionem suam. Interest sane, quantum fuerit quis in hac dilectione affectuosus, discretus, fortis. Affectuosus, ut dulciter; discretus, ut prudenter; fortis ut

diligat perseueranter. Affectuosus, ut quod elegit, in desiderio sapiat ; discretus, ne in actu modum

excedat ; fortis, ne

3» inde aliqua eum tentatio auertat. Affectus prodest contra peruersas dulcedines, discretio contra deceptiones, fortitudo contra persecutiones. Si quis autem in his tribus noscitur esse perfectus, non solum feliciter, sed et suauiter amat. Sane si non poterit affectuosus, sit tamen discretus, et fortis ; et si non 3; ad praesentem suauitatem, non minus tamen ad futuram

proficiet felicitatem.

12/17 S5er. 2, 18, 995-1000. 1032-1024.

25/36

17/22 Sber. 2, 18, 1007-1010.

22/24 95er. 2, 18, 1000-1001.

15/1v Gregorius Magnus, Hoz. in Ex. 30, 2. 8 causa] cura R

9 uelle deum — R

19/21 Sec. 2, 18,

24/28 Sber. 2, 18, 1020-1021.

23/24 Ioh. 14, 25.

10aliudest

12 haec] hominis R quaedam] diuina a47. R licet?] et actionem ag. V^ 15 ceterum] ecce P I7

PR

aliud?] ozz. R.

13 passionum P 16 sibi] ozz. T ed.

dat] blandiatur P L/ R. de] oz. P 17 amote dei — P ID 18 eaque quae] O 5er. eZ., ca quae T, eaque M, etea

uidecre-

17/18 uoluntate P/ R 19 feruen-

ter] frequenter T P 19/20 exsequitur zsque insistit] ozz. R. 20 deum] diuinum R illius uidelicet — P I^ uidelicet] ozz. R. 22 eius enim est] etenim eius est R 23/24 ille 1sqze me] etc. R. 28 quod] qui P V, quae R eligit T 30eumaliqua TPR tentatio eum — l7 — 31 peruersos P deceptiones] temptationes P I7 31/32 fortitudo contra persecutiones] oz. P 32 autem] aut P 33 et] oz. P V R' . 34 poterit] esse ad. P V. R. Si] Bes 35 tamen] oz. P V R futura ]/ 35/36 proficiet ad futuram felicitatem — R 36 proficiens P 17

COMPENDIVM, CAPITVLVM

XVI

I97

XVI.

In quibus constet amor rectus, siue beruersus. Constat autem amor iste in tribus, in electione, in motu, in fructu. Est autem electio ex ratione, motus in desiderio et vA

actu, fructus in fine. Habet nempe amor semper comitem rationem, non qua semper rationabiliter amet, sed qua ea, quae eligit, ab his quae reprobat, uiuaci circumspectione discernat. Denique

rationis

est, inter

Creatorem

et creaturam,

inter

temporalia et aeterna, inter amara et dulcia, inter aspera et delectabilia,

Io

discernere ; amoris

autem,

quod

uoluerit

ad

fruendum eligere. Nam si experientia cuiuslibet delectationis ilecta, uel certe quolibet errore decepta mens, ea, quibus minime fruendum est, eligat ad fruendum, profecto infeliciter amat. Frui autem dicimus, cum delectatione ac gaudio uti. Ipsam sane electionem statim sequitur uel etiam comitatur ipsius amoris motus occultus, excitans quodammodo et mouens animum in illius rei desiderium, quam eligendam putauit ; at si eam rem, quam ad fruendum elegerit, electam desiderauerit, pro uoto adeptus fuerit, in illius mox usu cum

2o

gaudio ac delectatione quiescit, quem usum fructum uocamus. In his igitur tribus caritas, siue cupiditas constare uidetur:

in animi scilicet electione, in motu,

in fructu.

Sed electio,

amoris siue boni, siue mali est inchoatio ; motus amoris ipsius cursus ; fructus amoris ipsius est finis. Si itaque mens ad fruendum eligat quod oportet, si ad id sic moueatur ut debet, 2 vA

uel eo fruatur ut decet, et tam salubris electio, et tam competens motus, et tam utilis fructus, non immerito caritatis

censeri uocabulo iudicatur. Sed in hac electione caritas inchoatur, motu extenditur, in fructu uero perficitur. At si animus 3o

eligat insipienter, per desiderium moueatur indecenter, turpiter abutatur; his quasi gradibus cupiditatem consummari facile aduerti potest. Hi sunt duo fontes, bonorum scilicet et [XVI] 1 55er. 5, 8, tit. 10/17 95er. 3, 8, 424-430.

2/4. 5er. 5, 8, 598-400. 4/10 Sec. 5, 8, 413-419 17/33 Sper. 3, 8, 435-452.

[XVI] 18m c. R,XIXPWV 1 Zij. in sque peruetsus] de affectu officiali P I7 (Ez. c. XX) 2/3 in motu zsque electio] ozz. P V^ 6 elegit P 9 amot P, amorem R quod] quid P V/ ^ 13 dicimus] dominis T 14 sequatur P I7 R comitetur R 15 ipsius] tractatus a4Z. V, sed exp. 16 animam P 17 at] ac P ca te PL ROT bec 18 desiderauit P V — 19ac] et P 7 quiescit] ozz. R uocamus] transit adZ. R. 20 igitur] ergo P V^ T 21 in!] ozz. R. scilicet] uidelicet R electione] in Praezz. R. 23 ipsius amotis .-VT ipsius] oz. P, R zn zara. finis est —— R 24 opottet] optet T 27 censeti] oz. P indicatur R, iudicantur I7 28 at| ac V/ R 30 his] ipsis R

198

3

A

COMPENDIVM,

XVI-XVII

malorum origines, quando quidem radix ommvwm malorum est cupiditas, et radix omnium bonorum caritas. Hoc sane dicendum, quia non omne quod in usum nostrum eligimus, diligere dicendi suum, sed solum id quod ad fruendum eligimus. Deus igitur nobis prae omnibus eligendus est, ut eo fruamur, quod est amoris inchoatio ; ipse prae omnibus desiderandus, quod est ipsius amoris quasi cursus quidam, atque promotio ; in cuius adeptione, quia perfecti boni perfecta erit dilectio,

4o

perfecta erit et beatitudo. Pater igitur duo nobis eligenda ad diligendum, Deum scilicet et proximum quamquam dissimiliter. Nam Deus diligendus ut eo fruamur in se ipso, et propter se ipsum proximus, ut ipso fruamur in Deo, immo et Deo

4A

accipi, ut uidelicet nulla re alia, sed solo Deo fruendum esse

fruamur in illo. Nam, licet uerbum dicatur,

ad hominem

tamen

hoc frui districtius soleat

loquens

Paulus

: J/a, frater,

inquit, ego te fruar in Domino. Cum igitur haec duo ratio eligenda perspexerit, et ceteris omnibus horum contemplatione contemptis, mentis consensus elegerit, inchoata est profecto Dei proximique dilectio, quia ad id quod debet, fit ipsius amoris conuersio.

CAPITVLVM

XVII.

Quod ad actum et desiderium amor noster moueatur, et quod aliquando affectu, aliquando ratione ad haec duo moueatur. Fit autem motus amoris ad duo, uel interius ad desiderium,

uel exterius ad actum. Ad desiderium, cum ad id quo fruendum 33/38 bec. 3, 9, 461-465.

86/40 95ec. 5, 9, 496-500. 40/51 Sec. 5, 9, 518-529. [XVII] 1/2 55er. 5, 1o, tit. 9/21 Spec. 3, 10, 554-558.

[XVI] 32/33 I Tim. 6, 1o.

46/47 Philemon 20.

32 origenes T quando] quoniam R (qm) 33 cupiditas est P V. hoc] hinc P V . 34 dicendum] est ag7. P 35 suum] est P I7 id] illud P 35 pos? eligimus] titulus XX. de affectu naturali a4. P ]/ (i£. c. XXI), quid debeamus ad fruendum eligere a2. M T O (cfr Spec. 5, 9, zit.) 3$? quod]qui P R 38 quod] qui P V7 cursus quidam] quidem cursus P, quidam cursus I 39 quia] quasi P etit] inde a2. T, sed de/. dilectio] uel de 42. T s., de ad. O s. 40 et] ozz. P nobis] oz. P 42 diligendus] est a7. P. 42/43 et asque ipso] V zn zzarg. 43 fruamur] oz. P immo] oz. R 44 hoc uetbum — R strictius P V R 45 aliare — P V 46 ita] «« adZ. R 4? ratio haec duo . TPV.R fruor P 48/49 et usque est] oz. P. et usque profecto] oz. R. 17 50 ad id] in id V, in ez. [XVII] 19m c. R, XXIP Ua 1/2 quod que moueatur] de affectu naturali dupliciter accipiendo (accipiendo o». PysPUpz QE UENEXHT) 2 zit. aliquando affectu] ozz. R. 38 fit] sit M 4 ad?] oz. P.V.

COMPENDIVM,

XVII-XVIII

199

; iudicauerit animus, se motu quodam interno et appetitu extendit ; ad actum, cum mentem ad aliquid etiam exterius agendum amoris ipsius uis quaedam occulta compellit. Proinde inuestigandum arbitror, quaenam sint illa, quibus quasi incentiuis amor ipse ad haec duo excitetur ac moueatur ; quaeque ei r0 cursum suum ordinent quodam modo, atque praescribant. Deinde quid eorum sequi debeat, uel quantum sequi debeat ; quid respuere quid admittere, quid minuere, quid augere oporteat, ut ipse motus competens sit, subtilius inquirendum. Sunt autem duo, ut mihi uidetur, quibus animus ad duo illa, quae 1; praemisimus,

mouetur

ac excitatur, id est affectus et ratio.

Aliquando enim affectu tantum,

aliquando tantum ratione

amor noster, uel exterius ad actum, uel in occultum succendi-

tur appetitum. Vt igitur de omnibus motibus, quibus amor noster multipliciter uariatur, quis maxime sequendus sit, 20 uideamus, primo de bifaria ipsius motus origine, id est de affectu et ratione breuiter exsequamur.

CAPITVLVM

XVIII.

Quid sit affectus, et quot sint affectus declaratur et quod

spiritalis affectus dupliciter accipiatur, ostenditur.

Est igitur affectus spontanea quaedam ac dulcis ipsius animi ad aliquem inclinatio. Affectus autem aut spiritalis

; est, aut rationalis, aut irrationalis, aut officialis, aut naturalis,

uel certe carnalis. Spiritalis affectus dupliciter potest intellegi. Nam spiritali quidem affectu animus excitatur, cum occulta et quasi improuisa Spiritus sancti uisitatione in diuinae dilectionis dulcedinem,

uel fraternae

caritatis suauitatem

mens

ro compuncta resoluitur. Item spiritalis affectus dici potest, qui ex diaboli immissione generatur. Hoc affectu Ammon filius Dauid in propriae sororis exarsit amplexus. Hoc quoque affectu [XVIII] 1/2 Spec. 5, 11, tit.

3/19 Spec. 5, 11, 562-585.

[XVIII] 11/12 cfr II Reg. 15.

9 ad haec] 8/9 incentiuis] uis agg. P 6 aliquid] T P V R 5pec., id M O ed. debeant debeat!] P ?raez. uel quid] 11 R V et 10atque] . ad hoc V debeat?| debeant P V' ^ 14 ad] oz. R ed. quantum] quem P V BPSVA ipisus] eius P motus ipsius — eZ. 20 motus] oz. P V R 14 in] oz. R.

21 exequemur 17

1/2 £i/. quid usque ostenditur] quid de hiis [XVIII] 20m c. R, XXII P V 3 igitur] ergo affectibus sentiendum sit P V (Z£. c. XXIIT) — 1 .et?]om.ed. R. supernae fraternae] 9 M aut uel] 6 R. ozz. is] irrational B aut R

200

COMPENDIVM,

XVIII-XX

ad quaeque turpia constat illectos, de quibus propheta : Sfiritus, inquit, fornicationis decepit eos. Gemino enim tormento 1, Sanctorum pudicitiam immundissimus hostis insequitur nunc

carnem

intolerabili flamma

succendens,

perniciosae dulcedinis affectu dissoluens.

CAPITVLVM

nunc

mentem

XIX.

De affectu rationali et irrational.

Rationalis affectus est, qui ex.consideratione alienae uirtu-

tis oboritur, uidelicet cum oculis nostris cuiuslibet uirtus uel

I

H Oo

sanctitas explorata, uel fama diuulgante, uel certe lectione comperta, mentem nostram quadam dulcedinis suauitate perfundit. Hic est affectus, qui nos audita triumphali martyrum passione suauissima deuotione compungit, ac memorabiles praecedentium actus quasi sub oculis delectabili meditatione depingit. Huic affectui contrarius est irrationalis, quo quilibet erga aliquem, comperto eius uitio quadam mentis inclinatione mouetur. Multi enim uel ob uanissimam philosophiam, uel ob stultissimam in negotio militari audaciam uel ob quamlibet nequitiam, aliquorum sibi illiciunt et inclinant affectum.

CAPITVLVM

XX.

De affectu officiali. Officialem affectum dicimus, qui munerum uel obseq uioru

m gratia parturitur. Multi enim uel utilitate munerum impenso[XIX] 1 .52ec. 5, 12, tit. 2/9 S5ec. 5, 12, 589-596. 621. 13/14. Spec. 3, 12, 625-626. [XX] 1 pec. 5, 15, tit. 2/8 Spec. 3, 13, 629-630.

9/12 $5ec. 3, 12, 618-

3/5 ?

13/14 Os. 4, 12.

13 quaeque] P V T Spec., quam M O ez. ad quaeque turpia] oz. R, in 7uarg. : ad quam tutpia propheta] inquit a44.R. 15 pudicissimam l/ ^ 19 perniciosae] pernitione M ' [XIX] 21mmc. R, XXIILP V. 4 gi de "que itrationali] quomodo mens ad dei proximique dilectionem tatione mouea tur P V (dt. c. XXIV) 3 oculis] ocultis P 4 certa ed.

2 ex conside5 compartata V ^ nostram quadam] oz. P l/ R 11/12 philosophiam uel ob stultissimam] oz.P V X 12 militari] saecul ari R 13 alliciunt P. 1 [XX] 22m c. R, XXIV P. 1 7. de affectu officiali ] quod affectus MES; ivo VON non Sint in nostto arbitrio constituti P ratione] ex quadam tatione R.

]/ QI. c XXV)

COMPENDIVM, rum, uel obsequiorum 5 inclinarunt.

XX-XXII

201

exhibitione, quorundam sibi animos

CAPITVLVM

XXI.

De affeciu natural. Naturalis affectus inest cuilibet ad carnem suam, matri ad filium, homini ad domesticum seminis sui. Nemo enim

carnem suam odio habuit, et : Non potest mater obliwisci infans; &s sui, et : Qui domesticorum suorum curam non habet, fidem

negauit, et est infidela deterior.

CAPITVLVM

XXII.

De affectu carnali dupliciter accipiendo. Carnalis affectus duplex est. Plerumque enim non quidem uirtus aut uitium, sed quaedam exterioris hominis habitudo, animum sibi intuentis inclinat. Facile quippe alicuius et for-

; ma elegantior, et sermo suauior, et maturus incessus, et uenu-

stus aspectus, etiam ignorantis qualis ipse homo sit, prouocat et perstringit affectum. Haec adeo in Moyse puero gratia relucebat, ut contra Pharaonis imperium, 4 parentibus tribus

mensibus seruaretur, ut ait Apostolus, eo quod wuidissent elegan1o lem. infantem. Expositus quoque periculo, formae elegantia etiam filiae Pharaonis sibi pietatem illexit, cui adoptatus in filium, magnus effectus est coram uniuersis quoque seruis Pharaonis. Porro quem ad noxiam uoluptatem in quamlibet speciem suauitas male blanda compungit, carnali motum [XXI] 1 55er. 5, 14, tit. [XXII] 1 $pec. 5, 15, tit.

[XXI] 3/4 Eph. 5, 29.

2/6 Spec. 5, 14, 644-649. 2/20 Spec. 3, 15, 682-704.

4/6 Is. 49, 15.

5/6 I Tim. 5, 8.

[XXII] 8/10 Hebr. 11, 25 ; cft Exod. 2, 2.

5 inclinarunt] M T O R, inclinant P V, conciliarunt ed. 1 Zi/. de affectu naturali] quod ttes sint amores [XXI] 23m c. R, XXVP V 3 9 inest] est P V R. ex affectu ex tatione ex utroque P V (it. c. XXVI)

4 sibi] oz.

P V

filiam P

hominem P

4 mater] mulier P l7

1 Zi. de usque accipiendo] quid sit amate P W 1 Zi: dupliciter accipiendo] carnis T catnali] Z4. 1 P V (nt. c. XXVII) sit 6 homo] oz. P V R P quidem quippe] 4 3 exterior P om. R. 11 ed. oz. eo] 9 R V P T —gratia t 7/8 reluceba *"adeoR st/ 13 uocotam] pharaone add. P V R 12 effectus] ozz.R. etiam] oz. P 14/15 motum 14 motum catnali — P V luptatum T, uoluntatem R [XXII] 24m c. R, XXVI

Li

202

COMPENDIVM,

XXII-XXIII

1; affectu, nemo sani capitis dubitabit. Hic carnalis affectus ambulantem in solario domus suae Dauid, ad speciem Bethsabee praeuenit incautum, praeuentum dissoluit, obruit dissolutum. Hic affectus sapientiam Salomonis absorbuit, et carnali libidine

dissolutum,

in spiritalis

fornicationis

2o nefandissima idolorum cultura deiecit.

CAPITVLVM

barathrum,

XXIII.

Quid de his affectibus sentiendum sit.

Hi affectus interim meditanti occurrunt, quos amoris origines quasdam dixerim, siue radices, non amorem. Non enim his affectibus excitari uel pulsari ualde laudabile existimamus,

; si bonisunt,

nec exitiabile, si mali.

Nam etiam carnali affectu,

qui ceteris formidabilior iudicatur, aliquando uiri optimi ad probationis meritum titillantur. Quocirca non his affectibus

moueri, sed his affectibus informari, aut utile iudicamus, aut

noxium. Quandoenim hi affectus mouent animum, aut uisitatio ro in bonis est,aut tentatio in malis;quandosecundum hos affectus disponitur, plena est ipsius uoluntatis consensio. Consensio autem aut occulta est, aut manifesta. Occulta, cum ex consen-

II

su desiderii agitatur interius ; manifesta, cum ipsum desiderium ad actum prorumpit exterius. Vtrum autem secundum hos affectus moueri debeat amor noster, uel quantum moueri debeat, inuestigare conabimur, si tamen prius de ratione, quam aliam amoris causam diximus, pauca praemiserimus.

[XXIII] 1 Spec. 5, 16, tit.

15/18 cfr II Reg. 11, 2.

2 Spec. 5, 16, 706-725.

18/20 cfr III Reg. 11, 1-4.

carnalis affectus R 16 salario P 16/1? bersabee P V/ — 19 barathrum] R add. uerbum quod legere non ualeo 20 nefandissimum P 1 cultura] cultum P, cultu ]/ deicit 7 i [XXIII] 25m c. R, XXVII P I7 1 Zi/. quid zsque sit] in dilectione proximi (proximi oz. V7) quae sit habenda disctetio P I^ (4. c. XXVIIT) 3 quasdam] om. P 5 nec] uel P mali] sunt a7. P 1 etiam] in a42. P ? titulantut Ww . 8 moueri usque affectibus] oz. V^ per. bomoiote l. 10 in bonis] s»... T O in malis] »./. T O 11 est] oz. R 12 est aut occulta R est occulta e E V 12/3 consensu] concusu R 16 conabuntur 17 17 aliam] otiginem add. P causam] oz. P V, causas R duximus lV/ ^ praemisetimus pauca — P V

COMPENDIVM, CAPITVLVM

XXIV

203

XXIV.

Quomodo mens ad Dei froximique dilectionem ratione moueatur. Nam animum, quem ad Dei proximique dilectionem nullus mouet affectus, plerumque mouet ratio, tanto utique sacratius, quanto securius, tanto securius quanto defaecatius, tan-

;to autem defaecatius, quanto rationali amore nihil utilius potest esse uel purius. Suadet ergo ratio primo, ut a rationali creatura Creator ametur,

sine quo necesse

est eam

semper

miseram esse, cum quo non potest nisi beatissima semper esse. Huic igitur rationi si mens consenserit, et in Dei deside1o rium sese excitauerit, prosequitur statim ratio negotium suum, necessarium probans, illius praeceptis adimplendis grauiter insistendum, si adipisci uoluerit desideratum. Sic innatum in-

ternis uisceribus desiderium, ratione compellente, procedit ad actum. Quia uero inter Dei praecepta id maximum inuenitur, 15 ut proximus diligatur, instat ratio, ut ad beneficium proximo impendendum animus moueatur. Omnis autem proximus aut amicus est, aut non inimicus, uel etiam inimicus. Amicus, quia

prodest, uel profuit ; non inimicus, quia non nocet, nec no-

cuit; inimicus, quia obest, uel obfuit. Amicus, ex sanguine 2o uel gratia ; non inimicus, ex innocentia ; inimicus, ex iniuria.

Igitur ut amico se impendat homo, tria quaedam proponit

ratio ; ut non inimico, duo ; ut inimico, unum. Amico debetur

beneficium ex natura, ex officio, ex praecepto. Ex natura, quia homo, uel etiam domesticus est; ex officio, quia amicus 2; est ; ex praecepto, quia proximus est. Non inimico uero, ex natura, quia homo est; ex praecepto, quia proximus est. Inimico tantum ex praecepto, quia ut inimicus diligatur, praeceptum Domini est. His igitur rationibus cedens animus, si ad beneficium impendendum non solum amico, sed etiam [XXIV] 1 55er. 5, 17, tit. */8 Compendium 1, X1.

2/6 Spec. 3, 18, 728-732.

6/9 Spec. 5, 17, 735-742-

9/31 Spec. 3, 18, 745-766.

1 Zi. quomodo que moueatur] qui [XXIV] 26m c. R, XXVHI P V 3 utique] affectus admittendi non sint et qui sequendi P V (zz. ce. XXIX) 6rationaia — P V 5 rationabili R. 4 tanto secutius] ozz. P itaque P R 9 igitur] oz. P V, esgo R V sempet] oz. P V7 8 non] est agZ. V, sed exp. 12/13 internis] interius P in dei desiderium] dei desiderio eZ. in marg. 17 amicus?] est a4. R compellentem V m exp. 13 ratione] idem 7 ut] P V. R 22fatione — / tP 21impendi T R uel V, P non uel 18 nec] 23 ex ptaecepto ex officio — P V^ inimico?] ueto z477. R PVRT om. — 23/28 ex natufa? usque 23/26 ex natura? usque ex praecepto] oz. R. per bomoiotel. proximus est] ex praecepto quia proximus est ex natura quia homo uel domesticus

est ex officio quia amicus est P 17

24 amicus] T M O Sper., inimicus )? mz R ed.

proximus est 26 est?] non inimico uero ex natuta quia homo est ex praecepto quia oz. V. P, et etiam] 29 R ergo P, ozz. igitur] 28 25/26) (J. R. add.

204 ;oinimico

COMPENDIVM, sese parauerit,

etsi non

XXIV-XXV sentiat

affectum

caritatis,

tamen meritum non amittet. Distinguendi igitur sunt duo amores isti, alter ex affectu, alter ex ratione. Qua distinctione,

id quoque soluitur, quod quaerunt quidam, quid uidelicet distet inter amorem qui in Deo, et illum qui exhibetur 3; propter Deum. Affectus quippe non propter Deum assumitur, sed in ipsa anima aut naturaliter, aut accidentaliter oritur. Proinde si ei, cui animus quadam spontanea ac dulci inclinatione sese refundit, totus amor secundum ipsum affectum exhibeatur, iste nec in Deo, nec propter Deum, sed potius 4o propter se amatur. Si uero is, quem affectus iste complectitur, in Dei dilectione pariter assumitur, amorque ipse ex affectu sapiat, sed eius exhibitio ex rationis moderamine

pendeat ;

huius utique amor non primo propter Deum assumitur, sed in Deo salubriter exercetur. Porro ei, quem affectus iste re4; spuit et euitat, si consideratione diuini praecepti nosmetipsos, ut oportet exhibuerimus, ac quicquid dictauerit ratio, prout indiguerit, impenderimus, iste non propter se, sed tantum propter Deum diligitur. Igitur amicus, qui non potest non diligi, diligatur in Deo ; inimicus, qui non propter se potest »o diligi, diligatur propter Deum ; ille ex affectu, iste ex ratione.

CAPITVLVM XXV. Quod affectus non sint in nostro arbitrio positi.

Dicendum adhuc de his affectibus quia nequaquam in nostro arbitrio collocantur, cum quibusdam aliquando inuitissimi moueamur, nec quosdam etiam si uelimus, experire ualeamus. ; Proinde nequaquam tunc amor ex affectu est, cum mentem affectus mouerit, sed cum mens ipsum motum secundum affec31/32 S5er. 5, 18, 769-770. [XXV] 1 ?

32/50 S5ec. 3, 26, 1152-1170.

2/8 Spec. 3, 19, 884-890.

30 sese parauetit] se superauerit P T7, se Ssepatauerit R caritas V — 31 amittit P V/ — ost amittet] add. R. : quid distet inter amorem in deo et amorem propter deum 27m c., Zn zzarg. add. M T O (cfr Spec. 3, 26, tit.) sunt igitur — DER , 91/32 amores isti duo — T 33 id] illud P I7 quaerunt] oz. P . quidem

P ^ 34 distet] ow. P V. — deo] est a4,

P R e, 38 propter!] inter M deum] XXIX. in quantum rationalis affectus sequend us sit ad. P. 1 (f. c. XXX) . A396 aut ... aut] uel ... uel P aut?] uel I7 38 sese] se P 17 affectum ipsum — P V ^ 49 amplectitur P L/ 41 dilectionem T I^ ex] ac V, corr. 43 huiusmodi R 47 impendimus I 48 non?] oz. M [XXV] XXX P V, 28m c. R 1 Zi. quod usque positi] in quo cauendus est €t 1n quo admittendus officialis affectus P. ]/ Gi. c. XXXI) — 8 inuitissimi aliquando — P V 4 etiam] oz. R 6 mens] oz. ed.

COMPENDIVM,

XXV-XXVII

205

tum direxerit. Similiter de motu, qui ex ratione generatur, sentiendum est. CAPITVLVM Quod. tres sint amores,

XXVI.

ex affectu, ex ratione, ex utroque.

Est igitur amor ex affectu, cum affectui animus consenserit ; ex ratione, cum se uoluntas rationi coniunxerit ; potest et tertius amor ex his duobus confici, cum scilicet haec tria, s;ratio, affectus et uoluntas in unum coierint. Primus dulcis, sed periculosus ; secundus durus, sed fructuosus; tertius

utriusque praerogatiua perfectus. Ad primum sensus ex parte dulcedinis illicit, ad secundum

ratio manifesta compellit, in

tertio ipsa ratio sapit. Differt autem hic ultimus a primo, io quia licet illo, et quod amandum est, aliquando ametur; magis tamen propter ipsius affectus dulcedinem amatur. Hoc autem amatur, non quia dulce est, sed quia amore dignum, ideo dulce est.

CAPITVLVM

XXVII.

Quad sit amare. Igitur ex his omnibus, quae dicta sunt, in quo tota uis consistat amoris, breuiter colligamus. Primo si mens aliquid ad fruendum elegerit, deinde ad id quodam interno desiderio ; sese extenderit, postremo id agat, quo ad desideratum peruenire ualuerit,

hic sine dubio amare

dicendus est. Hoc autem

quanto quisque feruentius, instantiusque peregerit, tanto magis et diligit. Quod si ex affectu id fecerit, dulcius utique diligit, ac proinde facilius agit. Si autem totum hoc quod alius

[XXVI] 1 Spec. 5, 20, tit. [XXVII] 1 ?

2/13 Spec. 5, 20, 895-904.

2/11 Spec. 3, 21, 908-917.

1 Zi. quod usque utroque] quis modus in [XXVI] XXXI P V, 29m c. R 1 Z/. amotes sint -— ed. naturali sit seruandus affectu P V (z. c. XXXII)

et quod amandum] qui amandus P V, 10 ille P V, illi R ex?] et praem. R. 11/12 hoc 11 hoc] hic R ametur aliquando T, corr. et qui amandus R 12dignum]estadZ P V & 13 i2est]ozw.P V autem amatur] V n zzarg. est] ozz. R.

1 Zi/. quid sit amare] de affectu carnali [XXVII] 5om c. R, XXXI P V (it. uae nec omnino tespuendus nec (ne P) plene sit (sit P 5.J.) admittendus P V hoc?] hic P V, 6 est dicendus — P 8 consistit P I7 c. XXXIII) hec R ? quisque] oz. P

206

COMPENDIVM,

XXVII-XXVIII

1o ex affectu, alter ex sola fecerit ratione, minus quidem diligit, sed non tardius quod desiderat obtinebit.

CAPITVLUM

dulce

XXVIII.

In dilectione $roximi quae sit habenda discretio. Si igitur proximum, ad ipsius fructus societatem, quae in Deo est, elegerimus, sana est ista electio. Sed hanc electionem si desiderium turpe, aut actus inordinatus subsequitur, ; tota electionis sanitas maculatur. Porro si ipsa electio peruersa fuerit, ut quod non oportet eligat ad fruendum, et illa, quae

ipsam

sequuntur

electionem,

peruersa

esse

constabit;

et

talis amor peruersus erit, cupiditatis, non caritatis censendus

uocabulo. Sed quicquid aliud mens ad fruendum, praeter 10 Deum in se ipso, proximum autem in Deo, uel illecta, uel decepta elegerit, metas uerae dilectionis excedit. Sit ergo electio sana, desiderium competens, actus rationalis ; et sic non exce-

det limitem caritatis. Sane desiderium ipsum ad duo debet extendi, et actus nihilominus dupliciter exerceri. Debet quippe

15 desiderium ad hoc esse, ut sicut decet, mutuo nobis fruamur

in Deo, et ut Deo inuicem fruamur in ipso. Quia homo ex corpore constat et anima, actus utique noster, quantum facultas suppeditat, utrique debet prospicere. In his quanto quisque feruentior et prudentior, tanto utique et in caritate per2o fectior ; quanto autem affectuosior, tanto caritas ipsa constat esse suaulor. Sicut autem ad haec aliquando, ut diximus, affec-

tus, aliquando mouet ratio, ita utrumque ipsius desiderii modum actusque, pro sui qualitate ordinare contendit. Proinde diligenti consideratione opus est, ut de ipsis affectibus 2; quis sequendus sit, et in quantum sequendus sit, uideamus.

[XXVIII] 1 Spec. 5, 22, tit. 2/8 Spec. 3, 22, 955-959. 5/11 Spec. 5, 21, 917-924. 11/13 Spec. 5, 21, 940-941. 13/285 Spec. 3, 22, 962-975.

10 ratione fecit — P V. — 10/11 diligit dulce — T, corr. [XXVIII] 31m c. R, XXXIII P 7 1 7//. in usque discretio] quod diuersi affectus in una sepius mente luctentur P ]/ QE. c XXXIV ) 4 Zr. proximi] om. R 1 Zi. sit] oz. R 3 elegimus P, diligimus R 4 aut] R 5. 6 illam R 9 quicquid] quid V 11 excedit] exit P V,est R metas] mors R . Sit] hic R etgo] est ag7. R electio] dilectio P 12 actus rationalis] fationabile R 12/13 excedit P / — 13 ipsum] oz. P V 14 dupliciter] debet add. P 15 sicut decet] sit decens R mutuo] et praem. R 16 fruamur in ipso inuicem P I/ R homo] ueto praez. P 1 Spec. 16/17 me 45qut constat] nam uero homo constat ex cotpote R constat ex cotpote — 18 suppetit P V/ — 18/19 quisque] quis P 20/21 constat esse] ozz. IDEA 21 haec] hoc P 25 sit!] oz. P : :

COMPENDIVM, CAPITVLVM

XXIX

207

XXIX.

Qui affectus admittendi non sint, et qui sequendi.

Igitur spiritalis affectus qui ex diabolo est, irrationabilis qui pro uitio est, carnalis qui ad uitium ; tres isti affectus non solum non sequendi, sed ne admittendi quidem sunt, immo,

; quantum fieri potest, a cordibus nostris radicitus eruendi. Porro spiritalis affectus, qui ex Deo est, non solum admittendus, sed et omnibus modis excitandus est, et augendus. Habet autem hoc affectus iste proprium, ut plerumque modum nesciat, humanas non metiatur uires, corporeas passiones absorro beat, ac impetu quodam caeco irruens in amatum, solum id meditetur quod appetit ; despiciat quicquid extra est ; etiam quod graue, quod arduum, quod impossibile quoque, ac si leue ac uacuum laboris opus aggrediens, molestissimas hominis exterioris iniurias, prae interni amoris delectatione non sentiat. 15 Proinde ut uoluntas iugi feruore calescat, ut illatas extrinsecus passiones patienter quis, immo gaudenter sustineat, usque ad ipsius desiderii motum, affectus huius est impetus perferendus ; ad uoluntarios uero actus progrediens, ne metas corporeae possibilitatis excedat, rationis est moderamine cohercen20 dus. Neque enim timenda est in interiori sanctitate nimietas, exterior autem uirtutum exercitatio, de qua dictum est : Nol esse nimis vustus, rationis est moderamine

temperanda.

Semper enim in actu ratio consulenda est, non sequendus affectus.

[XXIX] 1 .$per. 5, 25, tit. 2/7 Spec. 3, 25, 979-984. 997-1009. 20/24. .S5ec. 3, 24, 1041-1046.

vV/A9 Spec. 3, 25,

[XXIX] 22 Eccle. 7, 17.

[XXIX] 32m c. R, XXXIV P V 1 Zi/. qui 4sque sequendi] de usu amoris P WV (Hr.c. XXXVI) 2 affectus] est z27. R est] bis in RA ittationalis T POR per: 3 catnalis] est «27. R. 4 nec quidem admittendi P V — 5 quantum] si P I7 R. tadicitus] ozz. eZ. 6 qui] ozz. P ? modis] oz. P Y^

agendus V 10 id] illud /

. 8 hoc] oz. R ^ 14 delectatione]

neque enim] nec P

21 est V s.

9 metiatur l/ ^ passiones] affectiones eZ. 20 22 nimis esse — P V/ — 23 consulenda]

dilectione P V/ ^ 19 excedant P

consideranda M

15

I

208

COMPENDIVM, CAPITVLVM

XXX-XXXI XXX.

In quantum rationalis affectus sequendus sit.

VA

IO

I5

Rationalem igitur affectum, qui ex alterius contemplatione uirtutis oboritur, ceteris, quibus ad proximi dilectionem accend mur, constat esse perfectiorem. Etenim non modicum uirtutis indicium est ipse amor uirtutis. Denique huic consentire affectui utilissimum est, tum pro ipsarum aemulatione uirtutum, quae ipso affectu facilius excitatur, tum pro horrore uitiorum, quae ex uirtutum diligenti consideratione sordescunt. Sed et desiderium nostrum, si secundum hunc dirigatur affectum, nec perniciosum arbitror esse, nec noxium.

Nihil enim obest, immo et prodest plurimum, si eius desideremus praesentiam, cuius exemplo corrigamur, si mali sumus, Si boni, promoueamur, si aeque perfecti, mutua collatione firmemur. Est autem praesentia sanctorum temporalis et ipsa quidem desideranda, sed magis illa, quae cum Christo erit aeterna in caelis, ad quam tendimus, non terrarum spatia peragrando, sed sancte, et iuste, et pie uiuendo.

CAPITVLVM

XXXI.

Officialis affectus in quo cauendus sit, in quo admittendus. Sequitur

officialis

affectus, ceteris, qui admittendi

sunt,

periculosior. Siquidem admittendus est, sed permaxime cauendus. Admittendus, I

ne sis ingratus officio; cauendus,

ne non

tam homini impertiatur, quam uitio. Quid enim cauendum magis, quam ne delinitus obsequiis, uel muneribus illectus, [XXX] 1 Ser. 5, 24, tit.

2/19 Spec. 3, 24, 1020-1038.

[XXXI] 1 $5ec. 5, 25, tit. 2/4 Spec. 3, 25, 1059-1061. B/€ Spec. 3, 25, 1063-1065. 1071-1072.

4/8 Spec. 5, 25,

[XXX] 1*7 cfr Tit. 2, 12.

[XXX] 33m c.

R,XXXV

PV

fectuum P V (Zt. c. XXXV) 3 oboritur] oritur R, oz. DP |

1 Zi. in usque sit] de utilitate horum af-

1 Z/.sit sequendus — R 2 igitur] ergo R ceterisque P 5/6 affectui consentire — R

6 tum] tamen / pro] propter P V' aemulatione] contemplatione P, copulationem V ?tum]tamen V 9et]etiam P 10 esse arbitror — P 7 1iet|oz. P V ptodest] etiam aZ. V. 16 intendimus I [XXXI] 34m c. R, XXXVI P V 1 Zi. officialis ;sq4e admittendus] quomodo inuicem frui debeamus (debemus P) P V (iz. c. XXX VII) 1 Zi. eaffectus M, rorr. 4 admittendus z:g4e cauendus] o». P V — 6 magis] quam uitio quid enim cauendum magis aZ7. V deliniciis P

COMPENDIVM,

XXXI-XXXII

209

aut foueas uitia, aut faueas uitioso ? Proinde ,quamuis in muneribus uel obsequiis suscipiendis, magna sit habenda discretio, hoc attendendum, ut ipsius personae dignitas diligen-

1o tius inspiciatur, ut si forte eius meriti sit, affectus ipse officia-

lis transeat in rationalem, et quem cepimus diligere, quia nobis gratus, diligi incipiat, quia uirtutibus adornatus. Ípsa sane

uel

obsequiorum,

munerum

redhibitio,

secundum

rationem, non secundum affectum impendatur. Sed et deside1; rium, quo amati praesentia desideratur, uel actus, quo ipsa praesentia

comparatur,

Ipse quoque

affectus,

rationem

sequantur,

qui hominem,

non

affectum.

sine alterius

causae

respectu, sponte complectitur, per omnia temperandus.

CAPITVLVM

XXXII.

Quas modus n naturali sit serandus affectu. Iam nunc in naturali affectu quis modus seruandus sit, diligentius inquiramus. Hunc sane affectum, sicut non admittere impossibile est, ita non sequi, summae uirtutis est. Semper ; etenim affectus iste mollia suggerit, et suauia ; quod iucundum,

quod tenerum, quod uoluptuosum, quod delicatum, libenter amplectitur ; quod uero arduum, quod asperum, quod uoluntati contrarium, omni horrore refugit, et euitat. Quocirca affectus huius executio, amor peruersus est. Hic amor Salua1o toris auctoritate interdicitur cum dicit : Qw£ amat animam suam perdet eam, e. qui odit amimam suam dn. hoc mundo, in wiiam

aeternam,

inueniel eam.

7/12 Spec. 3, 25, 1072-1079.

Proinde,

ut ait sanctus ille:

12/16 55er. 3, 25, 1093-1095.

17/18 Ser. 5, 25,

1092-1093. [XXXII] 1 Ser. 5, 26, tit. 2/4 Spec. 3, 26, 1101-1103. 4/9 Spec. 5, 26, 1129-1124. 9/10 55er. 3, 26, 1118-1119. 10/21 Spec. 5, 26, 1139-1151.

[X XXII] 10/12 Ioh. 12, 25.

$8 uel] in 247. P magna] magis P 10/11 officialis] ozz. R. 12 incipiatur V Sper. 13 redhibitio] retributio R 14 et] etiam P R 16 sequatur 07 CIR [XXXII] 55m c. R, XXXVII P V 1 Zi/. quis usque affectu] quibus actibus nos opofteat ad deum tendere proximisque consulere P V^ (Zi. v. XXX VIII) Stefugit] effugit T P I R 22ffectu] oz. V 1 Zi/. affectu sit seruandus — R 11/12 qui usque 11 perdit P 10 interducitur P 9 huius affectus — eZ. eam] qui enim amat secundum affectum utique odit R, sed del. (cfr I. 14) 11 ait] ozz. R. 12 inueniet] custodit P I7 odit] T P V $pec., oderit M O T ed.

210

COMPENDIVM,

XXXII

*Si male amaueris, tunc odisti,sibene oderis, tunc amasti".

Qui enim amat secundum affectum, 15 diligit iniquitatem, odit animam suam. affectum, secundum rationem diligit. In mundo, quia quicquid in mundo

utique Qui uero Ad hoc est, aut

odit, quia qui odit secundum enim addidit : concupiscentia

carnis est, aué concupiscentia oculorum, aut superbia uitae. Qui

itaque animam suam secundum affectum amat in hoc mundo 2o amat, quia in concupiscentia carnis, in concupiscentia oculorum, in superbia uitae, quae omnia affectus suggerit amat. Distinguendi sunt ergo illi amores, de quibus superius locuti sumus,

alter secundum

affectum,

alter secundum

rationem.

Naturale quidem est, quod homo erga se et suos affectum 2; habet, sed amorem

secundum

affectum

habere

non

debet;

secundum rationem uero habere debet. Affectus ipse ostenditur, cum per Apostolum dicitur : Nemo umquam carnem suam, odio habuit. Amor autem secundum affectum, ipsius Saluatoris uoce interdicitur, qui ait : Qu wenit ad me, et non odit patrem 3o el maírem, adhuc autem et animam suam, non boltest meus esse

discipulus. Amor secundum rationem indicitur, cum idem Apostolus dicit : Qu suorum, et maxime domesticorum curam non. habet, fidem negauit, et est infideli deterior. AYnor secundum

affectum arguitur, cum futura mala praenuntians idem Pau-

55 lus, ait inter cetera : Erunt homines seipsos amantes, cupida,

elati, uoluptatum amatores, magis quam Dei. Hic itaque modus in naturali seruetur affectu, ut habeatur quidem, et sentiatur,

sed in omnibus et per omnia, rationis moderamine temperetur.

22/36 Spec. 3, 26, 1112-1129.

36/38 Spec. 5, 26, 1170-1172.

13 Augustinus, Trac?. in eu Iob. 51, xo. 29/28 Eph. 5, 29. 29/31 Luc. 14, 26.

3, 2.4.

14/15 Ps. 1o, 6. 17/18 I Ioh. 2, 16. 32/33 I Tim. 5, 8. 35/36 II Tim.

13 si bene oderis tunc amasti] V/ 7» arg. 14 enim] eam ez. secundum affectum amat — M 16 enim] oz. P V R 17 mundo!] hoc praez.M O T PV mundo?]hoc praez. P V R 19 suam] oz. P VW amat secundum affectum — R affectum] suum ad. R 20 quia] concupiscentia catnis ad. V 22 sunt ergo] etgo sunt — T R, igitur sunt P 17 23 alter secundum affectum] V/ n zzarg. 24 naturalem V, corr. 25 sed] secundum P V habent T, corr. 26 ipse] quippe secundum rationem P 7 R 24 apostolum] paulum P 29 patrem] suum adZ. T P. V 30/31 et! zsque discipulus] etc. R 30 esse meus — I7 31 inducitur P T7 32 dicit] ait P / R 33 infideli deterior est —— P 34 mala] oz. PW R 34/35 paulus] apostolus

PR

35 cupidi] et zd4.

M — 3*7 naturali] quidem a4. R

COMPENDIVM, XXXIII CAPITVLVM

2II.

XXXIII.

De affectu carnali, quod mec omnino vrespuendus,.

nec plene sit admattendus. Carnalis affectus, quem parturit quidam exterioris hominis ornatus, nec omnino respuendus est, nec ita ut se profuderit, ; admittendus. Vicinus enim illi est affectus ille, qui ducit ad uitia, et nisi iste prudentius caueatur, ille sine sensu pene patientis illabitur. Ad hoc igitur affectus iste salubriter admittitur, si tamen suspense et temperate quodammodo admittatur; ut uidelicet si uirtus in eo claruerit, facilius ro amplectatur ; si uero uitium, correctioni eius uehementius

insistatur. Sicut enim in suauiloquio non est falsitas admittenda, sicut in duro rusticoque sermone non est ueritas aspernan- : da, simili modo nec in homine exterius ornato uitium placeat,

nec in homine

duro et austero uirtus displiceat. Quidquid

15 enim de officiali affectu diximus, de carnali quoque sentiendum

nihilominus arbitremur. Ab his tamen, qui adhuc carnalibus uitiis appetuntur, consulte affectus iste respuitur, a quibus rarissime sine uitii titillatione sentitur. Proinde cum affectus noster, quamquam rationalis uel etiam spiritalis, usque ad 20 suspectam aetatem uel sexum sese protenderit, consultissimum

est, ut infra ipsum mentis

sinum

cohibeatur,

nec ad

inania quaedam blandimenta, mollesque teneritudines patiatur effluere, nisi forte ob id aliquando mature ac temperate progrediatur, ut uirtus amata et laudata feruentius exerceatur.

[XXXIII]

1/2 Spec. 5, 27, tit.

14/18 55er. 3, 27, 1209-1212.

2/11 per.

3, 27, 1201-1209.

11/14 ?

18/24 Sper. 3, 28, 1252-1259.

1/2 Zi. de usque admittendus] de [XXXIII] 56m c. R, XXXVII P V ttibus ordinibus humanae conuersationis P V/ (V ad4. : primo) (i. c. XXXIX) 10 uehemen7 igitur] ergo R 6 prudentius iste — T, corr. 3 quidem P 12 suauiloquio] suaui colloquio R.— 11 insistantur T, corr. ter R ed. arbitramur 16 nihilominus] ozz. R ed. 15 enim] oz. P V sicut] sic P I7 20 sese protenderit] O T R, sese uitiis] oz. P V. tamen] cum 1 R protruderit M, sese prodiderit eZ., se protenderit P / — 23 mature] maturate 24. feruetius P ac] ec V R P V, natute M

212

COMPENDIVM,

XXXIV

CAPITVLVM XXXIV. Quod diuersi affectus n una saepius mente luctentur. Dicendum adhuc de his affectibus, quod plures aliquando in una mentecompugnent, acquodammodo inuicemseexpugnare contendant. Quod cum contigerit, magna discretione opus VA

Yo

Dj

20

est,

ut

quis

cui

praeponendus

Pater, si fieri polest, transeat

25

sit

agnoscatur,

uirtusque

necessaria, ne ab inferiore superior expellatur. Denique Abraham proprium filium immolare iussus, nequaquam ad propria uiscera expers naturalis affectus obduruit, sed cum naturalis quo filium, spiritalis, quo Deum amplectebatur, in sancti uiri pectore compugnarent, superiorem inferiori praeposuit ; immo ob superiorem inferiorem contempsit. Ipse etiam Apostolus, cum ait : Optabam aliquando anathema esse a Christo pro fratribus meis, secundum carnem, ut eos, proposita mirabili caritate sua, traheret ad salutem, affectum quidem, quem sentiebat, prodidit, consilium non expressit. Verum utique dixit, quia quod affectu sentiebat, expressit, Qui si postea dixisset Mallem totum mundum perire, quam me solum a Christo separari, uerum nihilominus dixisset, quia rationis consilium prodidisset. Saluator etiam noster cum ex affectu naturali, quo zemo umquam carnem, suam odio habuit, proclamasset : a me

calix iste, spiritali, quo

Patri semper inhaesit, rationis eum sub iure submisit : Verumtamen, inquiens, «on sicut ego volo. lpse itaque ex affectu, quem a nobis et pro nobis, uoluntarie suscepit, ut transiret hora passionis, optauit, sed ex consilio rationis ipse, ne transiret, effecit. Proinde in his affectibus haec ratio seruanda

est, ut is quo animus noster excitatur in Deum, ceteris omni[XXXIV] 1 55er. 5, 29, tit. 2/11 Spec. 3, 29, 1265-1278. 11/15 95er. 5, 37, 1912-1915. 15/20 S5ec. 5, 57, 1919-1924. 19/23 Ser. 3, 29, 1338-1342. 23/26 55e. 5, 37, 1923-1926. 26/29 Spec. 5, 29, 1342-1345.

[XXXIV] 6/7 cfr Gen. 22, 10. Matth. 26, 39.

12/13 Rom. 9, 5.

30 Eph. 5, 29.

21/23

. IXXXIV] 57m c. R, XXXIX P V 1 Zi. quod zs4ze luctentur] de naturali ordine P V (/it. c. XXXIX) — 17i.saepiusin una — R 2 quod] qui P I7 3/4 expurgare lV/ — 4 contendunt R magna] magis P I R 5 sit] est R uirtusque] utriusque V/ — 6 inferiori R 8 affectus naturalis — R 10 pugnarent P, propugnarent 17 praeposuit e€/ proposuit /egere pofes T 14 quidem] ozz. P 16 quisi] etsi P R postea si — .M 18 concilium I7 19 ex] om. M , 292sempet patti — T Spec. sub]oz.P WR 23 non sicut ego uolo inquiens — T, corr. 23/24 ex affectu quem] V in marg. 25 consilio] consulto P 26 in] de ez. fatio setuanda] regula obseruanda P I R 29 ut is quo] id est specie uel affectus a4Z. T 5.

COMPENDIVM,

XXXIV-XXXVI

|

213

bus praeponatur : deinde rationalis officiali, officialis naturali, naturalis carnali.

CAPITVLVM

XXXV.

De utilitate horum affeciwuum. His itaque quae de affectuum distinctione dicta sunt diligenter inspectis, patet, ni fallor, quae in illis sit quaerenda utilitas. Illa nimirum ut in eorum desiderium, quae diligen; da sunt, ipsis affectibus, quasi amoris quibusdam aculeis excitemur, ut ipsum amorem ipsorum affectuum infusa dulcedine, suauius ac perinde diligentius teneamus : ut actus ipsos, quibus ad desiderata tendimus, quanto affectuosius, tanto delectabilius, quanto autem delectabilius, tanto feruentius ro exerceamus. Ipsum sane desiderium, etsi secundum affectum excitari habet, rarissime tamen ipsum affectum sequi debet. Similiter ad bonorum operum exercitia affectu excitari, et in ipsis operibus, ex affectu teneri, utilissimum est; sed ipsa opera secundum affectum ordinari, praeter ordinem est. :; Nam ipsum desiderium secundum rationem uniforme est; quod in eo tantum amore, qui ex affectu est, sentitur ; in eo autem qui ex ratione, in sola uoluntate computatur. CAPITVLVM

XXXVI..

De usu amoris

Patet ex praemissis, in hoc constare caritatem, si mens ad

fruendum eligat quod oportet, moueatur ut decet, competenter utatur. De electione et motu satis ad praesens egimus, ; sed de usu adhuc aliquid dicamus. Si ergo electio sana, motus

[XXXV] 4 Spec. 5, 50, tit.

[XXXVI] 1 ?

2/14 Spec. 5, 30, 1348-1365.

2/43 Spec. 3, 39, 2057-2134.

28 praeponatur] praeponendus sit P, praeponenda sit 17 1 Zi. de usque affectuum] de necessario ordine [XXXV]538mc. R, XLP V 3/4 3 in illis] illis sunt R 1 Zi. horum] bonorum R VOZ rs ne OLD) B aculeis] ozz. R. 4 quae] de ?raez. R, sed del. quaerenda sit — P V/ R ed. ? petinde] proinde P 7 ^ 9 quanto 6/12 ut ipsum sque similiter] oz. R 15 15/1? nam sque computatur] oz. R autem delectabilius] oz. P V

informe P I7

1 Zi. de usu amotis] de ordine uoluntatio [XXXVI] 59m c. R, XLI P V 4 ad praesens] oz. R et quis in eo seruandus sit modus P V (Z. c. XLI)

5 aliquid dicamus adhuc

— T, vorr.

sana] et ag.

P V R

214

COMPENDIVM,

XXXVI

integer fuerit, numquid usus peruersus erit ? Sed in ipsius quem diligit adeptione, et motus uariari potest, et aestimatio falli. Potest enim aliquis etiam intentione recta, et competenti motu, eius, quem ad fruendum elegit, praesentiam comparare, ro in ipso tamen fructu, et intentionem mutare, et uariare motum, et modum excedere. Verum quia in diuersis gradibus, meritisque diuersis proximi ordinantur, dicendum sane est, utrum omnibus, uel certe aliquibus frui debeamus, aut ualeamus. Sed est fructus temporalis, quo inuicem in hac uita 1; frui possumus, sicut Paulus fruitus est Philemone : et est fructus aeternus, quo inuicem fruemur in caelo, sicut se fruun-

tur angeli pura mentium unitate. Proinde cum frui sit cum gaudio ac delectatione uti, manifestum arbitror, in praesenti nequaquam nos omnibus frui posse, sed admodum paucis. 20 Nam, ut mihi uidetur, uti quidem possumus quibusdam ad probationem, quibusdam ad eruditionem, quibusdam ad consolationem, quibusdam ad sustentationem. Inimicis siquidem ad probationem, magistris ad eruditionem, senioribus ad consolationem,

necessaria ministrantibus

ad uitae sustenta-

2; tionem ; solis autem his, quos suaui quodam affectu complectimur, de quocumque horum genere sint, ad uitae dulcedinem, ac spiritus delectationem. His igitur etiam in praesenti frui possumus, id est cum gaudio ac delectatione uti. Quocirca caritas in hac uita, quantum ad electionem, et

3o motum, qui in actu est, exhiberi omnibus ab omnibus potest ;

quantum uero ad fructum, a paucis, uel certe a nullo exhiberi

omnibus potest. Pauci enim sunt, si tamen aliqui sunt, a qui-

bus omne hominum genus non solum rationali, sed etiam affectuosa dilectione colatur. Denique ipsi Deo, a multis, et 55 electione, et motu caritas exhibetur ; quibus ipsius dilectionis fructus non in hac uita conceditur, sed post hanc uitam in eius beatissima uisione seruatur. Nam et hi, quibus in contemplationis lumine, in compunctionis dulcedine, quidam huius [XXXVI] 15 cfr Philemon 2o.

$8 enim aliquis etiam] etiam aliquis

P / R

10 et!] oz. R

uatiate] id est

desiderium a42. P, in desiderium a44. V, id est desiderium aZ. T 5./., uel deside-

tium a4. s... M O 10/11 motum :gze excedere] desiderium et motum dei excedere R— 120rdinentur R — 14est]etiam V/ — 18 manifeste P praesentiaP l/ — 21/22 quibusdam ad consolationem] V is zzarg. 25 suaui] suam I7 26 quocumque] modo a2. R ez. 27 igitur] ergo P / R etiam] oz. P IW R 28ac]et P 29 uti]nostti P ^ 5os/uti(nostri P)] add. : item (oz. P) modus in ipsis exercitiis seruandus describitur P. V (dit. c. XLII), add. R et add. in zzarg. M O T : quibus in hac uita frui ualeamus (cfr Spec. 3, 39, zit.) 30 qui in actu est] quidem in actu P V/, quidem actu R potest ab omnibus — P IR 31 quantum uero] omnibus uero quantum P quantum] quia R 32 potest omnibus — R 35 exhibetur] ozz. P 994 et] oz. V. 38 in] oz. ed.

COMPENDIVM, 40

XXXVI

215

dilectionis fructus inchoatur, si ad futura gaudia spectes, nec ipsi Deo frui dicendi sunt, sed potius uti. Nam illius dulcedinis suauissimum gustum, non tam pro fructu dilectionis, quam sustentatione infirmitatis, plerisque largiri satis manifestum est. Porro non modicum uitae huius solatium est, habere cui

45

affectu quodam intimo, ac sacratissimi amoris uniri possis amplexu ; habere in quo requiescat spiritus tuus, cui se refundat animus tuus ; ad cuius grata colloquia, quasi ad consolatoria quaedam carmina, inter tristia quaeque confugias ; ad cuius amicitiae gratissimum sinum, inter tot saeculi scandala securus

55

6o

accedas ; cuius amantissimo

pectori, ac si tibi

ipsi, omnium cogitationum tuarum uiscera sine cunctatione committas; cuius spiritalibus osculis, quasi medicinalibus, quibusdam fomentis, languores tumultuantium curarum exsudes ; qui tibi collacrymetur in anxiis, collaetetur in prosperis, tecum quaerat in dubiis; quem in secretarium tuae mentis inducas, ut licet absens corpore, spiritu tamen praesens sit ; ubi solus cum solo tanto dulcius, quanto secretius fabu-

leris ; solus cum solo conferas, ac interfluente Spiritus sancti dulcedine, solus cum solo repauses : immo ita te ei adiungas et applices, et animum animo misceas, ut de pluribus unum fiat. His igitur in praesenti frui possumus, quos non solum ex ratione, sed etiam ex affectu diligimus ;inter quos his maxime, qui nobis spiritalis amicitiae gratissimo foedere ceteris familiarius arctiusque iunguntur. Cuius caritatis sacratissimus

gustus, ne cui improbandus uideretur, ipse Iesus noster, per 65 omnia nobis condescendens, uni, non omnibus, suauissimi pe-

79

ctoris sui reclinatorium, in signum praecipuae dilectionis indulsit, ut uirgineum caput uirginei pectoris floribus fulciretur, ac thalami caelestis odorifera secreta, fragrantiam spiritalium unguentorum uirgineis affectibus, quanto uicinius, tanto copiosius instillarent. Hinc est, quod licet a piissimo magistro discipuli omnes summae caritatis dulcedine fouerentur ; huic tamen hoc cognomen familiarioris affectus praerogatiua concessit, ut diceretur discipulus ille, quem amabat Iesus.

13 cft Ioh. 19, 26.

huius uitae — M O eZ. 43 est!] in praez. R, sed del. 39 nec] non M O ez. 47 fugias R, s./. suppl. 46/4? quaedam consolatoria — R 44 sacratissimo R 48/49 scandula l7 saeculi] ozz. P V R 48 gratissimum amicitiae —— P V R D6 secretius] R exduces 53 corr. V, M oculis osculis] 51 I7 siue 50 61 ex] R. ergo igitur] 60 R PV oz. te] P repenses 58 securius 7 imum sactatiss e., O M gustus] mus sacratissi 63/64 R his]hiiP om.PV uideatur 64 improbandum T P V R Sper. genus T P V R Spec. ; cfr p. 168 42 cognomine 68 fraglantiam M O T, flagrantiam V, flagrantium P R ed. praerogatiuam T P V R DIUAE:

216

COMPENDIVM, CAPITVLVM

XXXVII XXXVII.

Quomodo inuicem frui debeamus. Qui igitur amico

frui dulce habet,

uideat,

ut fruatur in

Domino, non in saeculo, non in carnis uoluptate, sed in spiritus iucunditate. Sed quaeris, quid sit frui in Domino. Dicit de ; Domino apostolus Paulus : Qwi factus est nobis a Deo sapientia, et vustitia, el sanctificatio. Cum igitur Dominus sapientia sit, sanctificatio et iustitia, in Domino frui, est frui in sapientia,

frui in sanctificatione, frui in iustitia. Sapientia uanitas saecularis excluditur, sanctificatione spurcitia carnis absciditur, 1o iustitia assentatio omnis, adulatioque compescitur. Tunc enim caritas est, si sit, ut ait Apostolus, de corde puro, et conscientia

bona. et fide non ficta. Purum cor suscipit sapientia, pudicitia

serenat conscientiam, fides non ficta exornat iustitiam. Sunt

qui se fruuntur in uanis et ludicris, in saeculi pompis et mundi 15 spectaculis, in studio uanitatis et gaudio falsitatis. Hi non se fruuntur in sapientia, ac proinde non in illo, qui est Dei uirtus, et Dei sapientia. Alii quibus pene de homine nihil est, quos obscena turpitudo transformauit in bestias, qui se in luxuriosis conuiuiis, et immundis fruuntur desideriis, quia se non in

20 Sanctificatione, quae in castitatis suauitate consistit, fruuntur,

utique in Domino qui factus est nobis a Deo sanctificatio non fruuntur. At hi qui se assentatorie fruuntur, inuicem palpan-

tes, inuicem consentientes, qui dum alterutram cauent offen-

sionem, mutuam incurrunt perniciem, quia non se in liberta2; te fruuntur iustitiae, in Domino non fruuntur. Fruamur itaque inuicem in sanctificatione, ut sciat unusquisque uas suum possidere, id est proprium corpus in sanctificatione et honore, non in passione desiderii. Fruamur in iustitia, ut in spiritu [XXXVII] 1 52er. 5, 40, tit. 40, 2170-2175.

[XXXVII] 6/7 I Cor. 1, so.

2/28 Sec. 3, 40, 2137-2161.

25/81 S5er. 5,

11/12 I Tim. 1, 5.

[XXXVII] 41 m c. R, XLII P 1 ///. quomodo z:que debeamus] quid homo proximo suo debeat ostenditur P ]/ QZ. c. XLIIT) 2 quid V, corr. igitur] ergo R 5 est| om. P V 6 iustitia] iustificatio P Spec. * sit Sapientia — R * in?] oz. V 9 carnis] catnalis P I7 R abscinditur P 10 assentatio] assentio P, ostensatio R. 11 puto corde — P 12 sapientiam I7 14 in?] R 5. 16 in?] oz. P. 7 dei uirtus est — eg. 17 est nihil — R quos] M O eZ, quod T, et PI R 19 quia] qui ez. non] ozz. TPADZeRI 20 fruuntur] non praez. P 1/ R. 21 a deo] oz. R 22 at] aut P 23 qui dum] quidem P V/ alterutrum I7 P, alteruttumque R 24/265 libertatem P I7 26 ut] ozz. P uas] uestrum praez. T, sed del. 22 idest] et P 7 possidere] in sanctificatione a47. R. 28 desiderii] oz. P V, de T

COMPENDIVM,

XXXVII-XXXVIII

217

libertatis mutuo cohortemur, mutuo corripiamus, scientes 3o quia meliora sunt uulnera amici, quam fraudulenta inimici oscula. Ergo si mutua delectat uerborum collatio, sit sermo de moribus, sit sermo de Scripturis, nunc de miseriis huius uitae

congemiscamus, nunc in spe futurorum bonorum congaudeamus,

nunc

mutui

secreti reuelatione

recreemur,

nunc

simul

3; ad illam beatam uisionem Iesu, ac bona caelestia suspiremus. Si uero,

quod nonnumquam

utile est, tensum

animum

ad

inferiora quaedam ac iucunda laxemus, sint laxamenta ipsa plena honestatis, uacua leuitatis ; et si careant nimio pondere, non tamen careant aedificatione.

CAPITVLVM

XXXVIII.

Quibus actibus mos oporteat ad Deum tendere, jroximisque consul.ere Restat, ut de actibus nostris, quibus uel specialiter ad Deum tendimus, uel nostrae necessitati, uel proximorum necessitati 5 simulet saluti consulimus, quemadmodum secundum rationem ordinandi sint, pro posse nostro breuiter dicamus. Videtur sermonibus Apostolus omnem perfectae uitae statum paucis ser-

monibus insinuasse : Sobrie, inquiens, ef 2uste, et fie utwamus in

hoc saeculo. Est enim sobrietas humanae uitae modus quidam 1o ac temperantia, utramque nimietatem prudenter euitans, et regia uia inter dexteram et sinistram cursum nostrum deducens. Cum enim ille ad quem summe tendimus, summus quidam modus sit, cui nihil deest, nihil superfluit, nihil deficit : ad quem

cum peruenerimus, nihil erit exterius quod appetamus, nihil 15 interius, quod fastidiamus : necesse profecto est, ut nosmetipsos in quadam mensura modoque seruemus, nec infra quam necesse est, dilabamur, nec supra quam oportet, pestifera, 31/39 per. 3, 40, 2162-2170.

[XXXVIII] 1/2 Spec. 5, 51, tit. 1371-1372.

3/6 Spec. 3, 30, 1360-1362 ; Spec. 3, 31,

6/11 .9pec. 3, 31, 1574-1379-

11/38 $5er. 3, 31, 1385-1410.

[XXXVII] 8 Tit. 2, 12. R 30 fraudulentia P V/ — 31/32 sit setmo de motibus] oz. P V — 31 ipsa] illa 38 nimio] nimis P leuitatis l^ 1/2 zit. quibus z:que consulere] quo[XXXVIII] 42m c. R, XLIV P V Zif.ptoximodo sibi et proximo sit exhibenda dilectio P V (i.c. XLIV) 5 et] 4 uel ptoximotum] proximorumque P V misque consulere] oz. R 14 12 quidem P 10 uia tegia — eZ. $8 sermonibus] oz. eZ. etiam R 15 quod] quid 7 14/15 inferius ed. quod] quid V

218

COMPENDIVM,

XXXVIII-XXXIX

praesumptione feramur. Iustitiam sane ab Apostolo illam hic aestimo nominari, qua proximorum necessitati siue saluti 2o consulentes, et in ipsis beneficiis quid cui conueniat, quis cui praeferendus sit, discernentes, quod iustum est, cuique tribuimus. His autem duabus uirtutibus sobrietatis et iustitiae,

ne de his philosophi, uel quilibet a Christi fide alieni glorientur, consultissime addidit pietatem, quae in fide sincera, et pura

25 intentione consistit. Porro psa intentio in amoris electione, de

qua iam disputatum est, constare uidetur. Hic fortasse lector exiget, ut uiuendi modum unicuique praescribamus. Quod quam sit arduum, difficileque tractatu, quis non uideat, cum tot sint hominum qualitates, quot homines, nec saltem duo ;o inueniantur, quibus cuncta aeque conueniant ? Nam quod uni satis est, hoc alteri parum est, et quo iste proficit, ille deficit, et quod alteri necessarium est, alteri constat esse superfluum. Dicendum tamen aliquid uidetur, quod conueniat omnibus, quod quisque sibi possit aptare, et utrum necessarium uiuendi 3; modum excedat, districta possit ratione conicere. CAPITVLVM De

iribus

XXXIX.

ordinibus humanae conuersationis. Primo de maturali ordine.

Igitur tres ordines humanae conuersationis occurrunt : primus naturalis, secundus necessarius, tertius uoluntarius.

; Primus conceditur, secundus indicitur, tertius offertur. Primus ex potestate, secundus ex necessitate, tertius ex uolunta te.

Primo debetur gratia, secundo misericordia, tertio gloria. Est

autem ordo naturalis, ut qui nulla commisit illicita, si uelit ipse, licitis utatur, licite tamen. Est autem licitus uerbi gratia,

ro esus carnium, uini potus, usus coniugii, diuitiarum possessio. Modum sane quemdam seruandum omnibus, nec a quolibe pacto, quolibet excedendum, Saluator ipse praescri t bit, dicens : Videte, ne grauentur corda uestra in crapula et ebrietate, [XXXIX] 1/2? 1455.

2/10 Spec. 3, 32, 1414-1424.

11/14 Spec. 5, 32, 1430-

[XXXIX] 13/14 Luc. 21, 34.

21 cuique] cui P V, unicuique R 21/22 tribuamus P 1 22 et] scilicet praem. T P V R Spec. 23 fide christi P LR 30 aeque cuncta — P 31 et] ozz. ed. 33 quod] quid P I^ 34 quod] quid P V possit] potest P necessarium] ozz. eZ. 35 districte P V R T O, corr. 5.., M, corr. s./. ducttice "pec.

[XXXIX] 43mc.

R,XLVP

V

satio fieti possit P I/ (iz, c. XI, V) tamen P |] 13 in] R ;4.

1/2 Zi?. de usque ordine] de quibus dispen2 Zl. primo] et praem. ed. 9 autem]

COMPENDIVM, 15

XXXIX-XL

219

el curis huius witae. In usu igitur cibi et potus hic modus seruandus, est, ut in eorum perceptione, infra crapulam et ebrietatem, se quisque

contineat.

In usu

ceterorum,

quibus licite

utuntur homines, quis modus seruandus sit, diligens inquisitor per se inueniet. Iam nunc de ordine necessario aliqua perstringamus. CAPITVLVM

XL.

De necessario ordine.

, Est quippe ordo necessarius, ut qui commisit illicita, ab usu licitorum sese restringat. In qua restrictione duo consideranda sunt, modus

scilicet satisfactionis, et necessitas purgationis.

Modus satisfactionis, ut secundum modum culpae rigor continentiae extendatur, quatenus secundum Baptistae uocem, dignos paenitentiae fructus faciamus. Verum non satisfactionis modus tantum conseruandus est, sed etiam purgationis necessitas perquirenda. Nec pro sola satisfactione a licitis sed etiam pro expellendis, uel minuendis pasIO continendum, sionibus, quae uitiosa consuetudine inolescunt, laboriosis operibus insistendum. Sunt enim exterioris hominis exercitia interioris hominis instrumenta, quibus et passiones uitiosae, quae ipsam inficiunt animam, facilius absciduntur, et interiplenius 15 oris faciei, sordes, quasi confectione quadam asperiore est, necesse primo sollicito purgationis diluuntur. Proinde suae ut passiones, quibus impugnatur, attendat, deinde quae sint, quibus maxime fatigatur, inspiciat ;postremo quae instrumenta quibus passionibus magis obuient, sagaciter perquirat. 20 Quibus inspectis congruum instrumentum cuilibet passioni obiciat, et quae magis impugnat, feruentiori instantia, ut ipsa obruatur instat. Denique passionem libidinis facile comV^

14/16 55er. 3, 32, 1456-1458.

[XL] 1 Spec. 5, 35, tit.

10/19 .95ec. 5, 32, 1476-1479. 2/29 Spec. 3, 33, 1491-

2/4 Spec. 3, 33, 1485-1488.

1513. [XL] 6/7 cfr Matth. 5, 8.

18 aliqua] aliquid P V^ 1 Zi. de necessatio ordine] de modo dispensa[XL] 44m c. R, XLVI P V 3 sese testringat] 1 Zi4. ordine necessatio — R tionis P 1 (Zit. c. XLVI) satisfactionis] considerationis R. 4 scilicet] oz. P V R se consttingat P $8 consetuandus] M O T S5er., seruandus eZ., considerandus ? uerum] unde R 15 14/15 interiores e. 13 et] oz. P dum eZ. abstinen 10 IP VAR: a7. R

confessione / 22 instat ed.

^ asperiori P V/ R

16 sollicitus

P V/ — 18 quae] sunt

220

2I

COMPENDIVM,

XL-XLI

primit uentris restrictio, uagum cor et instabile uigiliarum confirmat afflictio, iram silentium mitigat, taedium mentis operis sollicitudo castigat. Nec sic tamen unius passionis

exstinctioni tota uehementia

insistendum

est, ut ad cetera

comprimenda instrumentum, corporale deficiat nec importunius laborandum est, ut non quaelibet passio sentiatur ;sed cum surrexerit, ut secundum rationis iudicium compescatur. CAPIDLVLVM

XL

De ordine uoluntario, et quis in eo seruandus sit modus.

Sequitur ordo uoluntarius, a. nobis deinceps inspiciendus, de quo Psalmista : Voluntarie, inquit, sacrificabo tibi. Est quippe holocaustum gratuitum, acceptabilis hostia, sacrificium uoluntarium, cum quis ab his, quae concessa sunt, per ea, quae praecepta sunt, ad ea, quae potioris gloriae praemia suspirantibus praeposita sunt, spiritus libertate conscendit. Ad quod perfectionis culmen feruentiores quosque Saluator inuitans :

S? wis, inquit, $erfectus esse, uade et uende quae habes, et da

IO

pauperibus, et ueni, sequere me, et alias : Sunt spadones, inquit, qui se castrauerunt propter regnum caelorum. Qui 5otest capere capiat. Itaque saeculi abrenuntiatio, castitatis propositum, cuiuslibet arctioris uitae professio, inter uoluntaria sacrificia computantur. Absit enim ut ista uitae perfectio,

15 quam

20

uoluntarie

subiit quis, non

coactus,

inter necessaria

et coactitia, et non potius inter uoluntaria numeretur, cum et ipsa necessitas, quam inuito nullus imposuit, sed cui ipse se, desiderio perfectionis, sponte subiecit, uoluntarie dicenda sit, non coactitia. Qui igitur ad haec excelsa et sublimia sese contulerit, primo uoti uel propositi sui normam, in quibus et in quantis constet, diligenter inspiciat ; deinde interioris et exterioris hominis uires, experientiae libra trutinet et discernat. [XLI] 1 55ec. 5, 24, tit.

1537-1565.

[XLI] 3 Ps. 55, 8.

2/14. 55er. 3, 34, 1522-1534.

9/10 Matth. 19, 21.

14/36 Spec. 5, 34,

10/12 Matth. 19, 12.

29 cum] tamen 17

. IXLI] 45m c. R, XLVII P. 1 /i7. de asque modus] de optima lege claustralium P V (zz. c. XLVII) 6 potioris] praeciosis P * ptoposita P V R 10 ueni] et zg7. P. 17 11 inquit] oz. R castrauerunt se —— R 12 itaque] ita P 14 sacraficia I7 15 subiit] ozz. P 16 coactiua P inter] oz. P 17 1? quam] quanto V/ 18 uoluntatie eZ. 18/19 sit dicenda — P 19 coactiua P igitur] ergo P 1 20 in quibus] oz. P W R 21 constet] om. P 21 inspiciat] constat aZ. P, consideret R. 21/22 et exterioris] oz. ed.

COMPENDIVM,

XLI-XLII

221

Vires dico interiores, quibus contra tentationum bella, exercitatione cotidiana confligat ; uires exteriores, quibus corpora25 lium laborum onera infatigabili longanimitate toleret. Licet autem in quemlibet statum proficienti necessarius sit et interioris et exterioris hominis labor, ei tamen, quem adhuc carnis passiones impugnant, necessaria magis est hominis exterioris

afflictio. Ipsis autem passionibus sopitis uel exstinctis, licet ab 3o exterioribus modicum temperare, ipsa autem spiritalia instantius, et feruentius exercere. Nec sic tamen, ut professionis suae

normam

praesumptuosus excedat, nec temporum distinctio-

nes, quae in regula, cui se subdidit, praescribuntur, destruat

uel confundat, sed seruato cuilibet operi tempore praestituto, 5; in ipsis se uel sedatius, uel feruentius, sicut utile sibi norit exerceat.

CAPITVLVM

XLII.

Item modus n ipsis exercitiis seruandus describitur.

Hunc sane modum in ipsis exercitiis, quemlibet seruare utile

est, quatenus sic se in uno habeat, ut in ceteris non deficiat ;

illud tamen, in quo se magis proficere sentit, maiori feruore ; exerceat.

Habeo

ad manum

de hac re cuiusdam

uerba

sa-

pientis. **Meditatio, inquit, in moribus primo considerat quae debita sunt, siue ex praecepto, siue ex uoto, et ea primum agenda iudicat, quae sic facta habent meritum ut non facta generent reatum. Haec ergo primum facienda sunt, quae sine ro culpa dimitti non possunt. Post haec, si quid uoluntarie superadditur, sic faciendum est, ut debitum non impediatur '. Alii uolunt quod non debent, qui non ualent id quod debent ; alii et si ualent quod debent, uoluntaria impedimenta adducunt, uolendo quod non debent. Item, duo mala in bona 15 actione praecipue cauenda sunt, afflictio scilicet et occupatio. Per afflictionem dulcedo mentis amaricatur, per occupationem [XLII] 1 55er. 5, 56, tit.

2/22 55er. 3, 36, 1849-1871.

[XLII] 6/11 cuiusdam uerba sapientis] ?

28 est] et P 26 qualibet 17 93 contra] oz. ed. 30 autem] tamen P V R exterioris hominis — R

tamen]te P /

— 32 temporum] ipsorum P WR

[XLII] 46m c. R, XLVIII P W

hominis] oz. P 31 sic tamen] o. R.

35 utile sibi] utiles P

1 Zi/. item usque describitur] quate laborant

aliqui sub iugo christi P V (iz. «. XL VIII) 2 utile setuate — M ptaesctibitur R 12 uolunt] nolunt I7 1i sic] sibi P I7

1 zi. 1 Zi. seruandus] oz. ed. woluntatie TP 10 non] oz. V 13 alii 4sque debent] oz. V^

222

20

COMPENDIVM,

XLII-XLIII

tranquillitas dissipatur. Afflictio est, quando pro his quae non ualet, per impatientiam uritur. Occupatio quando in his, quae ualet, agendis, per intemperantiam agitatur. Ne igitur male amaricetur animus, suam impossibilitatem patienter sustineat, ne autem male occupetur, possibilitatem suam extra mensuram suam non extendat.

CAPITVLVM

XLIII.

Quid homo Proximo suo debeat, ostenditur. Haec de modo, in singulis seruando gradibus, dicta sint : quo ad eum, qui summe diligendus est, contendentes, et animae saluti consulimus, et corpori debita naturae concedimus. Quoniam autem proximum, aeque ut ipsi, a nobis diligi diui-

na tradit auctoritas, primo necesse est ut, cui quis ordo conueniat, nos minime lateat ; deinde summopere elaboran-

IO

1j

20

dum ne quis in quolibet ordine praescriptum uiuendi modum excedat. Sed quia quosdam praeesse, quosdam subesse, quosdam coesse manifestum est, cum a quolibet horum legitima mensura transgreditur, debet quidem inferior superiori suggerere, par parem corripere, superior inferiorem etiam, si sit necesse, compellere. Ipsa sane suggestio siue correptio siue compulsio, secundum qualitatem singulorum temperetur ; ut in suggestione subiectio, et in correptione dilectio, et in compulsione sentiatur compassio. Qui in inferiori ordine legitime obseruatur, ut ad superiora conscendat, moneri potest, cogi autem non potest. Qui superiori sua se sponte submisit, secundum professionis suae modum tractari debet ; ad arctiora uero compelli, eius inconsulta uoluntate, non debet.

[XLIII] 1 55er. 5, 57, tit.

2/20 Spec. 3, 37, 1875-1894.

19 igitur] ergo R [XLIII] 47m c. R, XLIX P VW 1 Zi. quid zque ostenditur] quare labor extetiot pto interioris qualitate formetur P ]/ (4. c. XLIX) 2 sunt eZ. 3 quo]quaeP V ^ 4cotrpori]ow. V 6 tradidit R * nos] oz. P summopete] summe in quae R 8 praeceptum P modum uiuendi — T, corr. 12 suggere T — per P cottipete P I R 13 necesse sit — P V ^ suggestio siue] ozz. O R ez. cotteptio] suggestio R, correctio P V^ — 1? obserua tut] codZ. S5ec.*, conseruatur Spec. ed. ad] oz. P moueri 17

COMPENDIVM, CAPITVLVM

XLIV

223

XLIV.

Quomodo sibi et proximo exhibenda sit dilectio. Scriptura

ait:

Diliges

jroximum

iwum

sicul

te ipsum.

Consulte non ait : Diliges proximum tuum quantum te ipsum, sed sccut te ipsum. Modum ergo diligendi praescripsit, non V^

IO

quantitatem indixit. Sic autem

proximo quantum 15

20

25

sua sibi exhibeatur dilectio,

ut primo animae suae, quae potior sui pars est, consulat ad salutem, deinde corpori ad necessitatem. Quod si aliquando incumbat necessitas alterum contemnendi, etiam corporis patiatur interitum, dum tamen animae non sustineat detrimentum. Nec hoc est corpus odire, sed animam corpori in dilectione praeferre. Ab hac ergo sui dilectione nunquam recedat, et ad consulendum proximo securus accedat. Agat ergo cum potest ut et saluus corpore, et sanus sit

mente. Nam si alterum horum negligit, profecto proximum, qui ex utroque constat, non diligit. Nulla sane ratione uel praecepto compellitur, suae animae perditione animae fraternae comparare salutem ; nec sui corporis interitu fraterni corporis interitum propulsare. Nam quod praecipimur animas pro fratribus ponere, ad uitae contemptum, non ad animae pertinet detrimentum. Sic enim non ad perditionem, sed potius ponitur ad salutem. Vnde sic animam ponere, ipsi utique animae consulere est. Sed et illud forte laudabiliter fieri potest, ut ex sola dilectione quis pro alterius corpore, suum corpus obiciat; ut autem non dico pro unius animae, sed etiam pro totius mundi salute, suae animae detrimentum sustineat, saluo uerae dilectionis ordine fieri non potest. Quam

enim dabit homo commutationem ro anima sua? Quid. prodest ei, sí uniuersum mundum lucretur, etiam ad salutem, animae

[XLIV] 1 .$pec. 5, 58, tit. 3/15 Spec. 3, 37, 1925-1941. 15/22 Ser. 3, 37. 1945-1952. 22/26 S$5ec. 3, 37, 1960-1964. 26/29 $5er. 5, 37, 1902-1905.

[XLIV] 2/4 Matth. 22, 39.

26/29 Matth. 16, 26.

1 Zi. quomodo zsqwe dilectio] quod omnia [XV] 48m c» RoSIEEPSTA accidentia sua temperet tranquillitate cupiditas omnia corrumpat sua peruetsitate 3/4 tuum 3 quantum] tamquam T P V^ 1 7. sit] est T P'VAQ CI 5 in4 etgo] igitur R uique ipsum] itemque tamquam sicut te ipsum R 9 interitum patiatur 6 pats est sui — I7 sic autem] £s is P dixit] ozz. R. 13 corpote] corpus P PV R 11 ergo] oz. 10 hoc] V zn zzarg. PV 22 animae] 16 perditione animae perditione animae l7 — 20 sed] et add. V

25 24 abiciat M ^ dico non — R fieri] si praez. P V R om. R 28 lucretur uniuersum 26 uerae] ueto P, naturae R etiam] oz. P V R mundum 16

— T M

lucretur] ozz. R.

224

COMPENDIVM,

XLIV

autem suae detrimentum patiatur ? Est enim detrimentum ani3o

mae, ab eius, qui summe diligendus est, dilectione recedere. A Dei dilectione receditur, cum uel aliquid dignum damnatione committitur ; uel aliquid, sine quo non est salus, praetermitti-

tur. Quicquid autém, praemissa ratione, fraternae dilectioni adicitur, totum profecto diuinae dilectioni subtrahitur. Cum 5 5 enim secundum modum quo Deum diligit, sui dilectio metiatur, tunc solum minus diligit se ipsum, quando minus diligit Deum. Porro se ipsum qui diligit, cuius perditioni non parcit ? Quomodo ergo alium diliget sicut se ipsum, qui non diligit nec se ipsum ? Nam et Apostolus cum ait: O$íabam aliquando 4 o anathema

esse a Christo, bro fratribus meis, affectum quidem

prodidit, consilium non expressit. At quam diuersa in una mente suggerant affectus et ratio, superius satis ostendimus. Vnde Apostolus cum illud diceret, uerum quidem dixit, quia affectum, quem sentiebat, expressit. Qui si postea dixisset, 45 mallem totum mundum perire, quam me solum a Christo separari, uerum nihilominus dixisset, quia rationis consilium prodidisset. Illud tamen quod ait : Opíabam anathema esse a Christo pro fratribus meis, sic quoque non inconuenienter potest intellegi, ut ab illo orationum suarum secreto, quo inter 5 o amplexus Iesu suauiter quiescebat, ab illa ineffabili contemplationis eminentia, qua caelestium mysteriorum secreta, purissimis oculis perlustrabat, ab illa gratissimae compunctionis dulcedine, quae animam illam caelestia sitientem, spiritalium affectuum suauissimis stillulis perfundebat ; ad mundi 5 A strepitum, ob fratrum salutem, optauerit euocari. Quam euocationem, a Christo separationem, ille non ambigit nominandam, qui pro modulo suo gustat et uidet, quoniam dulcis est Dominus, quam beatus omnis qui sperat in eo. Porro qui sic a Christo separari, uel fraterna dilectione prouocatus elegit, uel 6o superiorum auctoritate coactus consensit, prouidendum sibi est ne obruat ista necessitas, et pereat illa suauitas.

29/33 Spec. 3, 37, 1964-1970.

3» 57, 1978-1992.

39/40 Rom. 9, 5.

33/49 Spec. 3, 37, 1906-1922.

47/48 Rom. 9, 5.

47/61 Spec.

57/58 Ps. 33, 9.

37 qui] non adZ. P V. R 38ergoalium] oz. P ^ ergo]om. V R 40 4| cum aurorn sop 41 in una diuersa — T 48 inconuenienter] conuenienter T

48/49 intellegi potest —— P T

$1 secreta mysteriorum —. P I/R 53 quae] qua ed. illam] illa ez. sitientem] sentientem M 54 suauissimis] ozz. R. 56 separationem] anathema agg. P. 17 58 sic] se R 60 coactus] oz. PV R 61 illa] ozz. P.V^

COMPENDIVM, XLV-XLVI CAPITVLVM

225

XLV.

De quibus dispensatio fieri bossit. sunt itaque media quaedam, utpote lectio, meditatio, labor

corporis, ieiunium uentris, suauitas orationis, ceteraque huius-

modi, quae omnia pro fraterna salute dispensanda, uarianda,

; mutanda, nonnumquam etiam sunt praetermittenda, de quibus Apostolus : Non quae sua sunt, inquit, singuli quaerentes, sed quae aliorum, et item : Sicut ego per ommia ommibus flaceo, non quaerens quod. mihi utile est, sed quod multis, ut salu fiam. Verum quod de lectione uel oratione diximus, 1o etiam de commodis corporis, immo de ipso corpore sentiendum est ; ut quicquid pro sua salute contemnendum, impendendum uariandumque perspexerit, pro salute quoque proximi, id ipsum faciendum agnoscat. Hoc sane prouidendum ut ipsa mutatio uel uariatio, dispensatio sit non omnimoda destructio. 15; Cum custodia caritatis, uitiorum emendatio, ut ipse beatus Benedictus insinuat, ipsius institutionis causa sit, sic profecto

ipsa dispensatio rationabilis erit, si causae huic dispensatio ipsa profecerit. Si autem dispensatione magis, quam institutione nutriuntur uitia, caritas uiolatur ; certe periculosa ipsa 20 dispensatio comprobatur.

CAPITVLVM

XLVI. .

De modo dispensationis. Ergo qui ordine uoluntario ad culmen perfectionis aspirat primo caritatem, qua Deo maxime propinquamus, immo qua [XLV] 1? 2/9 Spec. 3, 37, 1971-1978. 13/20 pec. 5, 35, 1811-1818.

[XLV] 6/7 Phil. 2, zr. 7/9 1 Cor. 1o, 35. prologus, 110/111 ed. Schmitz.

9/13 Spec. 3, 38, 1995-1997.

15/16 Benedictus,

Regw/a,

[XLV] 49m c. R, mu. om. P.V 1 de zsque possit] de modo dispensationis P V (t.c. XLVT) 3/4 huiusmodi] huius P I dispensanda] sunt a47. R. 4/5 mutanda uatianda — R 5 praetermittenda sunt — P I7 sunt] om. R 6 singuli quaerentes inquit — P V item] iterum PV R omnibus] ozz. .M 9 de dilectione P V M, corr. oratione] de praez. P V dixetimus P V 12 prospexerit T — 13 contemnendum] oz. P V R 11 salute sua. — R 14 destructio] dissipatio uel prouidendum] est aZ. P V 5. cognoscat R 17 beatus] ds T 15 uitiorum] sit aZ. P V jraem. R, destractio 7 fationalis P I7 causae] tunc P 19 uiolatut caritas —- P V R 1 Zi. de modo dispensationis] de optima [XL VI] 5om c. R, nuz. om. P.V.

lege claustralium P V R (Zt. c. XLVII)

— 3 appropinquamus P V

226

COMPENDIVM,

XLVI

Deo inhaeremus, eique conformamur in qua totius perfectionis plenitudo consistit, quasi destinatum finem, quo ; cursum suum dirigat, indesinenter aspiciat ;deinde uia, quam ei uoti uel professionis suae norma praescribit, ad eius plenitudinem infatigabili Spiritus alacritate contendat. Huic itaque fini militet abstinentia, famulentur uigiliae, inuigilet lectio, cotidianus labor insudet. Quod si aliquo horum caritas, 1o cuius causa instituta sunt, uiolari cognoscitur, tunc demum ei, cui dispensatio credita est, incumbit necessitas, ut sic omnia

temperet ac disponat, quatenus non horum causa caritas deseratur, sed eius fructus in omnibus.requiratur. Nec sic tamen ut aliqua eorum quae instituta sunt, praetermittantur, aut certa 15 tempora, certis quibusque exercitiis attributa confundantur, nisi extrema cogat necessitas — alioquin non erit dispensatio, sed destructio — sed ut certis temporibus certa exercitia, pro cuiusque qualitate ac mentis statu, modificentur. Hoc est quod ipse sanctus, cum de opere manuum legem poneret : Sc, 2o inquit, omnia temperet atque disponat quatenus animae saluentur, e quod faciunt, fratres, absque murmuratione faciant. Et alias :Ómnia tamen mensurate fiant, propter pusillanimes. Numquid dixit : Hoc aut illud praetermittatur propter pusillanimes ? Immo et infirmis, inquit, e£ delicatis talis ars àniunga25 bur ut nec otiosi sint, nec uiolentia laboris obprimantur. Exgo et infirmi et delicati operentur, sed eorum opus sic temperetur, ut non opprimantur. Quem rogo de opere absoluit, ad quod etiam infirmos et delicatos compellit ?

[XLVI] 1 ?

2/28 Spec. 3, 38, 1821-1849.

XLVI] 4 cfr Rom. 15, 10. 19/21 Benedictus, Regu/a 41, 11/13. dictus, Regu/a 48, 23/24. 24/25 Benedictus, Regu/a 48, 57/59.

22 Bene-

6 uel] et 5 * contendit P V/— itaque] ergo P R 8 famulantur P V, £OrT. uigilet R 10 instituta sunt] Pc exp. codex Parisinus latinus 2820 et abbinc adest B agnoscitut M demum] deinde I7 11 ut] et P 16 nisi] non IB 18 mentis ac — B statu mentis PIZR 19 sanctus] benedictus ait R 20 temperet] speret P 17 21 quod] quid P V, quidquid R murmufratione] matrimonio I7, mfionio P faciunt P l/ —— 22 pusillanimes] pueros R 24 et!] oz. R inquit oz. P — et delicatis inquit — R — 26 sic] oz. P V

COMPENDIVM, CAPITVLVM

XLVII-XLVIII

227

XLVII.

De optima lege claustralum. Vt swmentum factus sum apud te. Vere ut iumentum facti sumus, quocumque ducimur sine contradictione euntes, quodcumque imponitur, sine reluctatione ferentes. Propriae uosluntati

nullus

locus,

otio

aut

dissolutioni

nullum

tempus.

Est quidem cibus parcior, uestis asperior, potus e fonte, somnus plerumque modice. Quam illud quoque mirandum quod innumeris hominibus, unius hominis uoluntas est lex ? Adeo

ut quod semel ex eius ore elapsum fuerit, tanta cura seruetur 10 ab omnibus, ac si in id omnes coniurauerint, uel ab ipsius Dei ore audierint. Et quod miro modo delectat, nulla est personarum acceptio, nulla natalium consideratio. Sola necessitas parit diuersitatem, sola infirmitas disparilitatem. Quod enim in communi laboratur, distribuitur singulis, non ut carna15lis affectus aut priuatus amor dictauerit, sed prout cuique opus fuerit.

CAPITVLVM

XLVIII.

Quare laborent aliqui sub iugo Christa. Inuitat

nos Dominus

ad requiem,

dicens:

Venite ad me,

omnes qui laboratis et onerati estis, et ego uos reficiam. Tollite iugum meum, super uos, eic. Sane caritas est iugum illud suaue, ; et onus leue, ad quod nos Saluatoris inuitat clementia: Ef inuenielis, inquiens, requiem. animabus uestris. Verum quia plerique nostrum, qui uidemur huic iugo supposuisse ceruices, [XLVII] totum cap. deest in 55er. [XLVIII] 1 ?

4/9 Spec. 2, 1, 17-22.

[XLVIII] 2/4 Matth. 11, 28-29.

4/5 cfr Matth. 11, 3o.

5/6 Matth. 1r,

29.

[XLVII] 51m c. R, sum. om. P V Zotum cap. om. B T 1 Zi. de wsque claustralium] quare laborent aliqui sub iugo christi P 7 (i£. c. XLV'III), oz. R. nul4/5 uoluntati] renuntiantes add. R 4 reluctatione] codZ., teuelatione eZ. B dissolutionis P — 6 cibus] tempus P V/ |* modice] P V R,, ]us] iocis 227. R. 14 distribuitur] R 7» zzarg. quoque] ergo R. in codice M O «4. 1 7/.. quate usque christi] BP V om. nuz. [XLVIII] 52m c. R, XLVII T, quate labor exterior pro interioris qualitate formetur P V (Zif. c. XLIX )HSZZ: 3 teficiam uos — B JIOPTZG 2 dominus nos — V aliqui laborent — R B5 catitatis P V R 4 supet uos] oz. P V 3/4 et ego usque etc.] etc. R. 7 plerumque P 6 inquiens] inquit P inuitat saluatoris — R.

228

IO

T5

COMPENDIVM,

XLVIII-XLIX

in multis conuincimur laborare, conemur ostendere cupiditatis iugum hunc parturire laborem. Radix enim omnium malorum cupiditas, sicut e diuerso radix omnium uirtutum caritas. Proinde quamdiu in ipsis animae praecordiis, radix haec uirulenta resederit, licet summatim quidem ramusculi recidantur, germine rediuiuo necesse est alios pullulare, donec radix ipsa euulsa radicitus, unde perniciosissima uitiorum soboles oriatur, ulterius non relinquatur.

CAPITVLVM

XLIX.

Quod labor exterior bro interioris qualitate formetur. Sane labor iste, de quo causamur, non carnis sed cordis est,

sicut et requies, de qua hic agimus, cordis constat esse, non carnis, quamquam exterior labor pro interioris qualitate for^

IO

metur, nec dicendus sit exterior labor ullus, si interior fuerit nullus. Verbi gratia, attende uenatores, uel aucupes, uel,

quoslibet talium uanitatum sectatores. Si exteriores corporis motus perspexeris, quid laboriosius ? si mentis qualitatem, quid delectabilius ? Id ipsum etiam in laudabilibus uidere facillimum est. Quantus apostolis labor exterior, cum in carcerem truderentur, cum astringerentur uinculis, cum flagris acerrime caederentur,

15

et tamen

:bant gaudentes

a conspectu

concilii,

quoniam digni habiti sunt bro nomine Iesu contumeliam pati. Quam multis tunc sacrilegis similis poena. Sed quia dissimilis conscientia, illi utrobique miseri, et interiuset exterius laborabant, isti ad interiorem requiem in poenis exterioribus ex9/15 Spec. 2, 1, 30-56. [XLIX] 1 Spe. 2, 2, tit.

2/18 Spec. 2, 2, 55-69.

9/10 I Tim. 6, 1o. [XLIX] 12/13 Act. 5, 41. 9/10 malorum] laborum P 17 10 diuerso] conuerso P 1 radix] oz. P WR 12 residet P V, resedit R, insederit M. quidem ed. 12/13 rescindantur P V R, rescidantur R 13 alios] aliquos P V, in aliquos R 14 radix] ista add.P V 14/15 soboles uitiorum — P ^R 15 oriatur] operiatur P 17

[XLIX] 53m c. R, XLVIII T, zz. oz.

B P V.

1 Ziz. quod z:que formetur]

quod omnia accidentia caritas sua temperet tranquillitate cupiditas omnia corrumpat

sua peruersitate P T7 (Zi. c. I.) 5 dicendum P 5/6 si interior fuerit nullus] oz. P * exterioris R. 8 si] oz. ed. 9 etiam] oz. P 1 10 quantus]

quamuis L7 ^ apostolos P / R exterior] grauatet adZ. R. 11 truderentur] M O zZ., traderentur B T P I R. $"pec. constringerentur R 12 et] oz. R— tamen] cum P V consilii R 13 quoniam zsque pati] etc. R 14 poena similis — R 15 et!] oz. P I7 15/16 laborabant] isti ad interiorem requiem in poenis exterioribus laborabant a4. T, sed del. 16/17 isti usque exsultabant] bis in V T, corr.

COMPENDIVM,

20

25

XLIX-L

220

sultabant. His igitur diligenter inspectis, patet profecto nequaquam exteriores corporis passiones, interiorem parturire laborem, sed radicem internis uisceribus residentem, quicquid exterius accidit, pro sui conformare natura. Quid enim est quod duobus ad eandem mensam residentibus, eisdem appositis cibis, alter exsultat, murmurat alter ? Quid quod eisdem exceptis uulneribus, alter tristitiae languore deicitur, alter mira iucunditate perfunditur ? Duo simul orbitatis siue paupertatis infortunio feriuntur, et tamen iste blasphemat, gratias agit ille. Eadem species utriusque ingeritur oculis, et unus turpiter commouetur, alius solita sibi pace perfruitur. Oblata occasione honoris cuiuslibet, alter dominandi libidine

inflammatur, alter aspernatur. GAPITVLVM

L.

Quod omnia accidentia caritas sua temperet tranquillitate ; cupiditas omnia corrumpat sua peruersitate.

A

IO

Nonne et in corporibus idipsum accidere manifestum est, ut pro sanitatis uitiiue qualitate, ea, quae exterius accidunt, aut molesta experiantur aut grata ? Nam cibus qui morbum auget alterius, alterius proficit sanitati, et sol qui lumen oculo eripit lippienti, sano iucundius illucescit. Sicut ergo in corporibus pro interioris naturae modo, ea quae exterius adhibentur, aut salubria inueniuntur, aut noxia, ita perspicuum est ex interna mentis qualitate, huius requiem, istius pendere laborem. Mentem enim, quam suauissimum ac tranquillissimum Domini iugum, caritas uidelicet perfecta possederit, in suae tranquillitatis statum accidentia quaeque transfundit, non sinens eam ullis rerum perturbationibus commoueri, sed ipsas 17/29 Spec. 2, 2, 78-90.

[L] 1/2 .9per. 2, 5, tit.

3/30 Spec. 2, 3, 97-125.

24/25 ? 17 igitur] ergo P V R 18 corporis] oz. P V R interiorem] exteriorem 22 altet est] oz. P 20 acciderit R. 19 radicem] indicem P TRUE: 25 feriun23 exceptis] acceptis P quidquid B T PV R murmutat 28 26 ille] iste P V/ R iste] ille P I7 R et] oz. R. tur] leduntur R occisione P, occasionem 17 1/2 7i/. quod usque petuetsitate] BP. V [L] s4m c. R, XLIX T, num. om. 5 motbum] 3 manifestum est] oz. P 1 Zi. omnia] oz. M om. P V. 10 istius] etipit oculo — R BTPWR 6 alterius] oz. uinus a4. R 11/12 suauissimum iugum ac tranquillisimum domini caritas — P V^ isti P i2 in] et P 14 commoueti] ozz. R, moueti P 7

230 15

20

COMPENDIVM,

L-LI

rerum perturbationes, ad sui profectus usum prouenire compellens. At si mens grauissimo fuerit iugo cupiditatis addicta, quamdiu quidem nulla fuerit commotionis occasio, Dominici iugi suauitatem requies remissa mentitur ; sed causa cuiuslibet indignationis oborta, mox de cordis recessibus, quasi de abditissimis cauernis, bestia saeua prorumpens, dirissimis passionum morsibus miseram animam

lacerat et cruentat, nul-

lum pacis, nullius ei requiei tempus indulgens. Computrescat itaque iugum a facie olei, iugum scilicet cupiditatis a praesentia caritatis, 25

et statim

experitur,

sarcina

Christi

quam

sit

leuis, quam suauis, quam iucunda, quam in caelum rapiens, et a terra eripiens. Quocirca si requiei huius dulcedinem uolumus experiri, laboris nostri causas et radices sollicite exquiramus, non affectu tepido quasi ferro retuso, exteriora tantum recidentes, sed ad ipsas morborum origines, uehementiori

30

desiderio penetrantes.

CADLBVIEVM.

EE

Quod a triplici concupiscentia omnis labor interior oriatur.

IO

Putoautem quia, sisubtilius indagemus, quicquid nobis laboris oboritur, uel a carnis concupiscentia, uel a concupiscentia oculorum, uel superbia uitae, quasi quibusdam uenenosis fontibus deriuari, manifestissime cognoscemus. Si ergo adhuc cibus me contristat asperior, laborem mihi concupiscentia carnalis indicit ; nec ideo laboro, quia iugum Christi suscepi, sed quia non plene iugum cupiditatis abieci. Quid.si lautiores edulii inflammatus ardore, uilioris appositione conturbor, uel si solito minus si uel tardius, uel negligentius praeparetur, murmurationis peste consumor ? Quis mihi has parit angustias, passio cupiditatis, an suauitas caritatis ?

[LI] 1 Spec. 2, 4, tit.

2/12 $5ec. 2, 4, 128-158.

15 pertutbationes] M O R eZ., petmutationes B T.P V .$"per. 16 cupiditatis] captiuitatis M 19 aborta P |^ 20 durissimis P V T, ante corr. ed. 22 nullius] M O eZ., nullum B T P V R Ser. 24 sit] ozz. P 24/25 leuis sit —- 17 28 retunso O B T, tetonso M

29 rescindentes

[LI] 55m c. R, L T, moz. om. BP. V 1 Z. intetriot] ozz. eg. 8 aboritur P 17

manifeste qM add.

T

P I7 R

1 Zi. quod zsque otiatur] oz. P 1 a concupiscentia] ozz. ed. 4/5

BP V —— 6 aspetior] superior P V, oz. R inducit P $8 quid] inflammatur P 9/10 uel si tardius — M O ed. 10 uel?] si

COMPENDIVM, LII-LIII CAPITVLVM

231

LII.

De concupiscentia oculorum. Concupiscentiam

oculorum

curiositatem

sancti

Patres

appellant, et eam non solum ad exteriorem, sed etiam ad interiorem hominem aestimant pertinere. Ad exteriorem cu; riositatem pertinet omnis superflua pulchritudo, quam amant oculi in uariis formis, in nitidis et amoenis coloribus, in diuersis opificiis, in uestibus, calceamentis, uasis, picturis, sculptu-

ris, diuersisque figmentis, usum necessarium et moderatum transgredientibus : quae omnia amatores mundi ad illecebras ro expetunt oculorum, foras sequentes quod faciunt, intus relinquentes a quo facti sunt, et exterminantes quod facti sunt. Inde etiam in claustris quorumdam monachorum grues et lepores, damulae et cerui, picae et corui; non quidem Antoniana uel Machariana instrumenta, sed muliebria oblectamenta, quae 1 omnia nequaquam monachorum paupertati consulunt, sed curiosorum oculos pascunt. CAPITVLVM

LIII.

De 4nieriori curiositate.

Curiositas interior in tribus consistit, in appetitu scilicet noxiae uel inanis scientiae ; in peruestigatione alienae uitae, non ad imitandum, sed ad inuidendum, si bona est, uel insul; tandum, si mala, uel certe sola curiositate, tantum ut sciatur,

siue mala sit, siue bona ; postremo in curiosa quadam saecularium rerum uel actuum agnitione. Ex quibus omnibus, mentibus captiuitatis non modicus labor innascitur. Inde est etiam, quod cum tota die inanibus spectaculis dediti, uel rumoribus

1o audiendis intenti, a nobis quodam modo exierimus, reuertentes [LII] 1 .$5ec. 2, 24, tit. [LII] 1 .$5ec. 2, 24, tit.

2/16 Spec. 2, 24, 1285-1298. 2/8 Spec. 2, 24, 1324-1331.

8/18 Spec. 2, 24,

1344-15572/3 92 concupiscentia P [LII] cap. oz. B T — 56m c. R, num. om. P VW 3/4 sed etiam ad interiorem] V zn zarg. appellant sancti pattes —- P V R PV R 6 in? oz. 5 pulchritudo] multitudo M O ez. 4 pertinere] ozz. R. 11 et usque 10 quod] quae P V R 7 uestibus] uestimentis P V, et add. R 13 dammuli M ^ picae et cotui 12 etiam] et P V R sunt] oz. P V R 16 curiosos P I7 13/14 instrumenta uel machariana — R om. R. 3 [LIII] 57m c. R, num. om.P V — cap.om.B T . 2uidelicet P V/ R per. uel] ad a7. P 4 bona] codZ., uana ed. uel] et P V/ — inuestigatione P 9 $8 captiuatis P 6 siue bona sit siue mala -— eZ. D mala] est a4. R. inanis R

232 iterum

COMPENDIVM, ad nos,

uanitatum

LIII-LIV

imagines

introducimus ; et cor

plenum simulacris ad locum quietis ferentes, noctes ducimus insomnes, uariaque negotia in ipsa psalmodia, uel orationibus nostris otiosis discursibus ordinamus. Est adhuc aliud 1; curiositatis pessimum genus, quo tamen hi soli, qui magnarum

sibi uirtutum

conscii sunt, attentantur; exploratio

scilicet suae sanctitatis per miraculorum exhibitionem, quod est Deum tentare. Vnde : Non tentabis Dominem Deum twum.

CAPITVLVM

LIV.

De quorumdam sententia, qui exteriores labores caritati, et interiori dulcedini dicunt esse contrarios. Sed assiduis, inquis, uigiliis corpus tabefacere, cotidianis

laboribus carnem affligere, uilissimis cibis membrorum labe; factare uigorem, non solum non modici laboris, sed et ei, quam

tantopere niteris commendare, adeo caritati constat esse con-

trarium, ut totam mentis suauitatem euacuans, omni eam spi-

ritali dulcedine reddat effetam. Haec est illa ridenda quorumdam opinio, qui spiritalem dulcedinem in carnis quodammodo 1o Suauitate constituunt, asserentes corporis afflictionem contrariam esse spiritui, exteriorisque hominis passiones interioris minuere sanctitatem. Cum enim, inquiunt, caro ac spiritus affectu sibi naturali cohaereant, necesse est, suas inuicem

communicent passiones; ac sic impossibile ut non huius 15 oppressione alterius hilaritas perturbetur ; ita ut in illud gau-

dium spiritale, moeroris quadam anxietate deiectus, spiritus

nullatenus ualeat respirare. Acute haec uel inuestigari uidentur, uel probari. O rem pudendam, secundum regulas Hippocratis gratia quaeritur spiritalis. Sic nimirum, sic errant, qui 2o physicis argumentis magis, quam praeceptis apostolicis innituntur. Ipsius namque sunt haec, qui super uentrem repit, qui terram comedit, qui sub umbra dormit in locis humenti ; [LIV] 1/2 55er. 2, 5, tit.

3/21 Spec. 2, 5, 153-171.

21/24 desu innt .$pec.

[LIII] 18 Deut. 6, 17.

16 sibi] ozz. P attentantur] amplectantur R 17 suae] siue 17 [LIV] 58m c. R, LI T, zuz. oz. B P.VV 3 inquis] iniquis M, corr., inquit 12 0 JW 5 quam] oz. P * euacuatis P omni] cum prae. P eam] on. P $8 reddit R 13 cohereant V, n zzarg., in textu cohabeant suas] ut praem. P i4sic]si R 15 oppressione] opptessi que T7 alterius] ulterius B, intetius T ^ contutbetur R 17 haec] hic P inuestigate R 18 probare R 19 spiritalis] sanctitatis P I/ R qui] hii przez. P WV 21 tipit P

COMPENDIVM,

LIV

233

bus, qui negotium uentris et libidinis sub colore actitat sanc-

titatis.Sicenim facilius simplicesquosqueabapostolica pauper2; tate et euangelica puritate cogitat exterrendos, si maiorem diuinae dulcedinis gratiam in remissiori uita sibi aestiment affuturam. Plane haec est sapientia, non desursum descendens, sed prorsus terrena, animalis, diabolica. Haec est prudentia carnis, non sapientia uerbi, quae, cum suauitatem doceat car3o nis, crucem Christi euacuare contendit ; in qua profecto quantum ad carnem nihil est suaue, nihil molle, nihil tenerum, nihil

omnino delicatum. Sed non illa euacuatur. Illa potius hanc delicatam doctrinam euertit, quam claui sacris inditi membris expugnant, quam lancea illa dulcibus impressa uisceribus 3; acumine salutari debellat. Ego prorsus contra sentio, audacterque pronuntio, carnis afflictionem, si sana praecedat intentio, et fuerit seruata discretio, quam tamen, non propria coniectura, sed exemplis maiorum capere oportet, ne forte remissio et dissolutio sub colore se discretionis oppallient; 4o Sic, inquam, carnis afflictionem, non spiritui contrariam, sed

necessariam ; sed nec diuinam minuere consolationem, sed potius sentio prouocare; adeo ut haec duo semper aequari in hac dumtaxat

uita existimem, exteriorem scilicet tribulatio-

nem et interiorem consolationem. Quid enim ? Forte Deus 45 huic diuitiis et deliciis affluenti suae consolationis dulcedinem impertit, quam a pauperculo suo pro se cotidie morienti rigida censura suspendit ? Absit hoc de illo dulcissimo, suauissimo, piissimo, compatientissimo sentire uel credere. Sed si ego dico, potes forsitan dubitare ; si autem Christus dicit, haereti-

5o cum est non credere. Quid ergo, inquis ? Tuaene sententiae magis, quam propriae credam experientiae ? Et quid, si alius longe aliud se testetur expertum ? Certe ille, quo magis affligitur, eo maiorem diuinae dulcedinis gratiam experitur. Plane cui uult miseretur. 29/44. Ser. 2, 5, 172-189. [LIV] 2* cft Iac. 5, 15.

44/80 55er. 2, 5, 198-203. 30 cfr I Cot. 1, 17.

50/54 Spec. 2, 5, 190-198

54 cfr Rom. 9, 18.

24/25 paupertate] 24 quosque simplices - B TP VR 23 actitant P / R 26 sibiuita — P Y extottendos P 25 cogitat P, s./. add. xe potestate P 28/29 prudentia uerbi 26/27 affuturam] ad futuram «4. aestimant R 32 euacuatur] euacuant P 17 31 nihil?] aut P non sapientia carnis M O ed. 36 sana] 38 contra sentio] consentio R 33 inditi] incliti B T' e forz. V 46 41 sed!] om. R. 89'se] T. 5. uana l/ . 394 setuata fuerit — R hoc] haec P 41 absit] O eZ., absit absit absit M B TP V R impettitur P I7 48 ego] oz. 48/00 sed usque credere] R zn zzarg. 4S piissimo] ozz. M O ed. 51 christus dicit —— P V R christus] ozz. B T 49 dico] oz. P Bs 54 plane] in 52 testatut B, corr. aliud R credam quam ptfoptiae — P add. P

234

COMPENDIVM, LV CAPITVLVM LV. Apostolica et $rophetica auctoritate jraemissa sententia confutatur.

Accedat V^

Io

ergo ille athleta

fortissimus,

testis fidelissimus,

disputator egregius, in quo Christus loquitur, qui cotidie pro Christo moritur, qui omnem tribulationem patitur, cui foris pugnae, intus timores, qui castigat corpus suum et in seruitutem redigit, qui non gratis panem suum manducat, sed in fatigatione nocte et die operatur; cuius manus et sibi et qui cum eo sunt, necessaria subministrant ; qui denique in labore et aerumna, in uigiliis multis, in fame et siti, in frigore

et nuditate, sub signis lesu acerrimus miles insudat; ille, inquam, hanc dirimat quaestionem, et utrum tanta tribulatio, tam mira fatigatio, consolationem, ei subtraxerit spiritalem,

I bc]

2o

ostendat. Dicat ergo Paulus, utrum suos in praesenti tribulatione, pius ille consolator sine consolatione relinquat, et haeresim Iouiniani iterum pullulantem, sua auctoritate praeoccupet. Perniciosior tamen haec haeresis, quam Iouiniani uidetur ; nam cum illa epulas abstinentiae aequarit, ista praeponit. Ergo qui maiorem diuinae dulcedinis consolationem, in carnis suauitate quam tribulatione constituunt, Paulum audiant dicentem : Benedictus. Deus et Pater Domümi mostri Iesu

Christi, Pater misericordiarum,

et. Deus

totius consolationis,

qui consolatur nos in omni tribulatione nostra. Siue ergo ieiu-

2j

niis maceremur, siue afficiamur uigiliis, siue laboribus attera-

mur: Benedictus Deus, qui consolatur mos im ommi tribulaHone nostra. Etsi lapidibus obruamur, etsi uinculis astringamur, etsi caedamur uirgis, etsi carceris toleremus angustias

Benedictus Deus, qui consolatur nos in omni tribulatione nostra. : Fremat diabolus, saeuiat mundus, insectetur odiis, aggredia-

3 o tur

maledictis,

diripiat

[LV] 1/2 55er. 2, G, tit. 279.

substantiam,

commaculet

3/14. bec. 2, 6, 207-218.

famam.:

14/39 Ser. 2, 6, 254-

[LV] 4/5 cfr I Cor. 15, sr. 5/6 cfr II Cor. 7, 5. 6/* I Cor. 9, 27. cfr II Thess. 5, 8. 9/11 cfr II Cor. 11, 27. 21/23 II Cor. 1, 3-4. IHaCorspe 28 II Cor. 1, 5-4.

[LV] LII T, 59m c. R, moz. om. 1 Z/. praemissa] praedicta P I7 R 10/11 in frigote zsque iesu] ut R

7/8: 25/26

BP. V. 1 Zi/. apostolica] quod praem. P 17 9 sunt] erant P I^ R ministrant P L/ R

11 acetrimus] acertime T7 12 inquam] autem P 13 spiritalem] specialem 17 14 ergo] oz. P 16 iouininam P' 16/1? praeoccupat P 17 iouiani P 18 abstinentiae] oz. P aequatit] om. P 20 quam] in aZ. B T 28 in z:que nostra] oz. P / R 29 fremat mundus saeuiat diabolus — R diabolus] «./. M O 30 commaculat P I^

COMPENDIVM, LV

235

Benedictus Deus, qui consolatur mos in omni tribulatione nostra,

35

ut possimus, inquit, e£ ifs? consolari eos, qui in omnà pressura Sunt. Et hic non his qui in diuitiis et deliciis, sed his qui in omni pressura sunt, suam consolationem promittit. Et nihil quaestionis relinquens adiecit : Quoniam sicut abundant passiones Clwisti in nobis, iia et per Christum abundat consolatio "ostra. Quid manifestius ? Hoc est plane, quod paulo ante diximus, duo scilicet haec coaequari, exteriores passiones et interiores consolationes. Denique Salomon, quibus diuina

40

consolatio sit infundenda,

mysticis uerbis declarat, dicens:

Date siceram moerentibus, e umum hüs qui amaro animo sunt. Bibant et obliwiscantur egestatis suae, et doloris non recordentur amplius. Aperte his uerbis uinum illud, quod laetificat cor hominis, non 4

A

$0

55

6o

otio dissolutis, non

diem in cachinno

et fabulis

expendentibus, sed his, qui amaro sunt animo, repromittit; siceramque illam, quae de pomis nouis et ueteribus, quae in sponsi deliciis sponsa conseruat, conficitur, non epulantibus et potantibus, sed propter angustias huius uitae moerentibus, et egestate et dolore laborantibus, pronuntiat esse donandam. Bibant, inquit, et obliwiscantur egestatis suae, laboris uidelicet magnitudinem diuina consolatione afferens minuendam. Cui sententiae apertissime concinit Psalmista: Secundwm multitudinem, inquiens, dolorum meorum 1n corde meo, consolaHones tuae laetificauerunt animam meam. O consolatio quae infirmos sanat, debiles roborat, alleuat desperatos. Ipsa est consolatio gementibus, pausatio laborantibus, tentatis protectio, uiaticum itinerantibus. Quam quidem consolationem illi sibi adimunt, qui statim ad primos sudores resilientes, uel in pristinum torporem deuoluentes, uel uiles quasdam consolationes in crebra confabulatione,

uel amicorum

uisitatione,

uel certe in propriae uoluntatis libertate conquirunt. Quas consolationum sordes sanctus Propheta contemnens : Reni,

39/04. Spec. 2, 6, 301-316.

55/64 S$5ec. 2, 10, 418-428.

41/43 Prou. 31, 6-7. 35/31 1I Cor. rz, 5. 31/33 II Cor. r, 5-4. 62/63 Ps. 76, 5. 52/54 Ps. 95, 19. 21. 7:

50 Prou.

pressura] omni] R zz zzarg. 38/39 et 3? hoc] hec V usque consolationes] et interiores passiones et interiores consolationes / — 39/40 41 date ...] t zzarg. add. de siceta et uino sit fundenda diuina consolatio — R. 46 sinceramque V — 48 potantibus] 42 doloris] sui aZ. P V. MOBT consolati et ipsi — T 32etipsiinquit — R 33 hic] hoc P, h. V tribulatione et praezz. R

50 inquit] oz. M 49 donandum O P V R ed. potestatibus V, a.zz. corr. 51 magnitulaboris] et doloris non tecordentur amplius praez.. T, sed del. meo] oz. R incotde 53 17 P conuenit concinit] 52 I7 ne magnitudi dinis P, uoluntatis libertate 61 R / P ur deuoluunt 59 R. ozz. 5v illi] B5 ipse R poXD

62 consolationes sordidas P V/ R

236

COMPENDIVM,

LV-LVI

inquit, consolari anima mea. Quid ergo ? Sine omni consolatione relictus es ? Absit. Memor fai Dei, et delectatus sum. Nemo arduam ilam uiam, quae ducit ad uitam, exhorreat. Nemo remissiorem, quam semel abiecit, timida infelicitate repetat, sed sicut ait noster legislator, sustinens non lassescat

6 j ergo

nec discedat, sciens, quia secundum

multitudinem laborum,

quos tolerat pro Christo, consolationes eius laetificabunt animam illus. Verum gustata dulcedine spiritali, non statim otio dissoluaris ; mox enim e latere spiritalis insurget Ama-

jo

lec, non armis, sed orationibus euincendus. Quotiens enim in tentationibus animus plus nimio .fatigatur, sollicita orationum

deuotione ad materna ubera lesu properandum,

1 A^

abundantia

lac tibi mirae

consolationis

ex quorum

eliciens, dicas cum

Apostolo : Benedictus Deus, qui consolatur nos in omni tribula-

Lone nostra, et : Sicut abundant passiones Christi in nobis, ita

et per Christum abundat consolatio nostra.

CAPITVLVM

LVI.

Quomodo caritas et cupiditas in broficiente operentur. Hactenus haec forte non inutiliter praemisimus ; quae omnia si attente, si diligenter, postremo si humiliter inspiciantur, erit, ni fallor, perfacile intueri, conuersum quemlibet ex noua. A

caritatis

infusione,

alacri

conatu,

ac leuissimis

quibusdam

mentis suae motibus ad altiora sustolli ; sed cupiditate deor-

sum premente,

et omni, cui inhaeserit, naturali pondere ad

ima semper urgente, in ipso suo conatu nonnihil laborare. Et o

quanto frutex perniciosa altius, in ipsis ànimae recessibus,

radices infixerit, tanto in earum

auulsione maior difficultas,

perinde in ascensione minor facilitas. Sed sicut piger quis, ac

64/70 5er. 2, 6, 517-322. [L VI] 1 52er. 2, 21, tit.

70/78 desunt in Spec. 2/26 Spec. 2, 21, 1167-1191.

64 Ps.76, 4. — 67/68 Benedictus, Regu/a 7, 96/97. 8 II Cor. 1, 5.

| 76/7? 1I Cor. r, 3-4.

"4|

63 ergo] igitur I7 sionem M O P ed.

64 es] est P.I7 66 remissiorem] B T V R .$5er., remis6? lacescat P IF R 69 laetificabitur I *1 otio] odio ed. mox enim] moxque P V R spiritali P L/ R 72 uincendus P / R quoties eZ. *3 animus] oz. R nimio] solito se quis R fatigatur]

senserit quis fatigari P l7, senserit eum [LVI] zzz. oz. BP V R, LIV T add. R 6 suae mentis — P ]/ quantum P ]/ altius] oz. P 1^ R JE [PCI 11 perinde] ac praez;. R

fatigati R 2 fotte haec — T 4 quemlibet] quem * omni ed. inhaeserat P L/ R 9 ipsius P I/ R recessibus] altius a4.

COMPENDIVM,

LVI-LVII

237

desidiosus, ac agriculturae imperitus, agrum suum, parua licet ex parte tribulis, ac spinis obsitum, tardius euacuat et emundat ; impiger autem ac sollicitus, ac huius disciplinae 15 industrius, etiamsi omnem agri superficiem occupauerit, ueprium densitatem citius eradicat, ac de sterili et infecundo pinguem reddit et uberem: sic nimirum abrenuntians quis mundo, si tardus, si tepidus, si suae purgationis minus fuerit curiosus, quamquam in saeculo minus exstitit inquinatus, tar20 dius in conscientiae serenitatem, ac caritatis proficiet libertatem ; at si feruens spiritu, si diligens ac sollicitus, si discretionis uirtute fundatus, assumptis spiritalium exercitiorum instrumentis, uitiorum germina ab agro cordis sui potenter euellat, in auras conscientiae purioris citius respirabit, ac iugo cupidia5 tatis excusso, ac onere deposito passionum, inueniet quia iugum Domini suaue est, et onus eius leue est.

CAPITVLVM

LVIII.

Quanía. sit n, woluptatum contemptu, wicloriaque ucunditas. Sicque probabit expertus, non modo nullius laboris, immo summae esse iucunditatis, pudicitiae suauitate perfundi;

quamquam onerosum sit naturalia incentiua immundaque ; desideria, quae de concupiscentia carnis emergunt freno temperantiae cohibere. Similiter non solum iucundum, sed insuper gloriosum, cum gulae fuerit concupiscentia superata; non se seruum

sui uentris, sed Dominum

intueri, illa mira

exsultatione tripudians : Ego autem didici im quibus sum ro sufficiens esse. Scio hwmiliari, scio et abundare (ubique et in

omnibus institutus sum), et esurire, et satiari, et abundare, et

penuriam pati. Sed et amor carnis si fuerit perfecte sopitus, uel certe igne diuini amoris absorptus, nullus erit in exterioribus labor, quia non poterit mens eius afflictione turbari, 2/185 Ser. 2, 22, 1194-1208.

[LVII] 1 Spec. 2, 22, tit.

[LVII] 9/12 Phil. 4, 11-12.

suae] siue M, 18 si tepidus] oz. ed. 16ac]ec P V R 15 etiamsi] etsi ^ 26 est!] oz. P 25 ac] et R 24 putiores R 23 germina eZ. corr. est?] ozz. R. 1 7it. uictoriaque] et [LVII] num. om. B P. V, LV T, 6om et ultimum c. R 6 sed] etiam R laborosum onetosum] 4 P et uictoria et R, V uictoria

add.P V

abundare] oz.

Sindominum tueri B T — 10et!] oz. P V — 10/11 ubique usque P V R

12 si] non B, cum T

14 eius] in aZ. P V

238 15

cuius

COMPENDIVM, non

potest

dilectione

LVII

dissolui.

Suauitas

ergo

iugi

Dominici, et leuitas oneris eiüs, in uoluptatum contemptu consistit. Nemo ergo aestimet maiorem in uitiis, quam in uirtutibus esse delectationem. 15/18 desunt in Sper.

15 dilectione] delectatione P / R 15/16 dominici iugi — R 16 leuitas] M R, leuitatis V/ R, lenitas B T O uoluptatis P, uoluptate I^ EXPLICIT LIBER QVI VOCATVR SPECVLVM CATITATIS B, nullum expl. M O T, CONSVMMATVM EST SPECVLVM AMORIS AB ALREDO EDITVM. DEO GRATIAS P, EXPLICIT ALREDVS DE SPECVLO AMORIS V, EXPLICIT TITVLVS HVGONIS (s./. AELREDI) DE SANCTO VICTORI QVI INTITVLATVR SPECVLVM AMORIS R

CONCORDANTIA Speculum Caritatis

—

Compendium —— Speculum Caritatis.

—

Compendium

lib., cap., lin.

cap., lin.

lib., cap., lin.

cap., lin,

1, 9, 381-586

3. 5-9

3; 4» 158-163

12, 17-21

I, 9, 389-1, 10, 411

3, 9-25

3; 4, 174-178

12, 24-29

I, 9, 387-389 I, 16, 724-1,

17, 760

3, 2-5

3, 4, 168-171

I2, 21-24

2, 2-55

3; 4, 185-191

12, 29-55

I, 21, 955-958

4, 479

3; 4, 195-205

12, 55-45

I, 22, 980-1000

4» 36-55

3, 6, 272-299

14, 21-46

I, 22, 963-975 I, 22, 977-980

I, 22, 1000-1012

I, 22, 1017-1032

4» 9-19 4, 19-23

4» 23-36 5; 4-19

I, 26, 1140-1161

5, 20-40

I, 26, 1175-1190

5» 41-55

I, 27, 1251-1259

6, 2-6

I, 28, 1310-1320

I, 14-24

I, 28, 1330-1332 I, 28, 1232-1335

I, 30, 1417-1456 I, 31, 1440-1495

I, 31, 1494-1500 I, 32, 1503-1536 I, 32, 1555-1565

3» 4, 210-231 3, 5, 250-268

3, 6, 303-514 3, 6, 318-341

3, 6, 345-360

3, 12, 589-596

I2, 45-64 I4, 3-20

14, 46-57 15, 5-25

13, 25-40

19, 2-9

3, I2, 618-621

19, 9-12

I, 26-29 I, 24-26

3, 8, 413-419 3, 8, 424-430

16, 4-10 16, 10-17

6, 6-14 7, 2-55

3, 8, 435-452 5; 9, 461-465

16, 17-55 16, 33-35

8, 57-46

3, IO, 534-558

17, 3-21

7, 56-62 8, 5-37

3, 8, 398-400

3, 9, 496-500 5, 9, 518-529

16, 36-40 16, 40-51

I, 32, 1601-1603

7» 53-56

I, 32, 1603-1614

7, 62-75

5, 12, 589-596

19, 2-9

2, 2, 55-69 2, 2, 78-90 2, 5, 97-125

49, 2-17 49, 17-29 50, 3-30

3, 15, 629-630 3, 14, 644-649 3, 15, 682-704

20, 2-5 21, 2-6 22, 2-20

2, 5, 155-171

54, 5721

5, 17, 752-745

I, 3-15

54, $4» 55. $5, 55, 55,

3, 3, 3, 5, 3, 5,

24, 24, 25, 26, 27, 28,

2, I, 17-22 2, I, 30-36

2, 4, 128-158

48, 3-9 48, 9-15

51, 2-12

2, 5, 172-189

54, 27-44

2, IO, 418-428 2, 18, 974-985

$5, 55-64 I5, 2-11

2, 2, 2, 2, 2, 2,

5, 190-198 5, 198-205 6, 207-218 6, 254-279 6, 301-516 6, 317-322

50-54 44-50 3714 14-39 39-54 64-70

3, II, 562-585

16, 2-4

3, 12, 618-621 3, 12, 625-626

3, 16, 706-725

3, 18, 728-752

18, 18, 19, 20, 21, 21,

745-766 769-770 884-890 895-904 908-917 917-924

3, 21, 940-941 3, 22, 955-959

18, 5-17

19, 9-12 I9, 123-14

25, 2-17

24, 2-6

9-31 51-32 2-9 2-13 2-11 5-11

28, 11-15 28, 2-5

2, 18, 995-1000

I5, 12-17

3, 22, 962-975

28, 13-25

2, 18, 1000-1001

15, 22-24

3, 23, 979-984.

29, 2-7

25 18, IOOT7-IOIO

15,

3, 25, 997-1009

29,

2, 18, 1020-1021

15, 24-25

2, 24, 1020-1057

30, 2-17

2, 2, 2, 2,

I5, 56, 57, 52,

3, 3, 3, 3,

29, 31, 31, 31,

I8, 21, 22, 24,

1032-1034 1167-1191 1194-1208 1283-1298

2, 24, 1324-1351 2, 24, 1344-1557

17-22

I9-21 2-26 2-15 2-16

53, 2-8 55, 8-18

3; I, 4-6

9, 2-15

3, 2, 73-108 3, 3, III-124 3, 4, 138-152

10, 26-60 II, 2-22 I2, 3-17

5, 1, 13-15 3, 2, 41-65

17

9, 13-15 10, 5-26

24, 25, 25, 25,

1041-1046 1059-1061 1071-1072 1063-1065

3, 25, 1072-1079 3, 25, 1095-1095

7-19

20-24 2-4 4-5 5-7

31, 7-12 31, 12-16

3, 25, 1092-1095

51, 17-18

3, 26, 1118-1119 3, 26, 1129-1151 3, 26, 1112-1129

32, 9-10 32, IO-2I 32, 22-36

3, 26, 1101-1105 3, 26, 1129-1154

32, 2-4 32, 4-9

I

240

CONCORDANTIA

Speculum. Caritatis lib., cap., lin.

Compendium cap., lin.

3, 3, 3, 3,

32, 56-58 24, 32-50 33, 2-11

26, 26, 27, 27,

1170-1172 1152-1170 1201-1209 1209-I2I2

3, 28, 1252-1259

3, 29, 1263-1278

5, 29, 1338-1342

33, 14-18

35; 18-24

34, 2-11

354, 19-25

3, 29, 1342-1545

34, 26-29

3, 30, 1360-1362 3» 51, 1571-1572

58, 5-6

3, 30, 1348-1365

3» 51, 15375-1579 5, 51, 1383-1410

3» 52, 1414-1424 3» 32, 1450-1455

55;

2-17

38, 5-6

38, 6-11 38, II-35 59,

2-IO

39, 11-14 39, 14-16 39, 16-19

3, 32, 1456-1458 3, 32, 1476-1479 3, 33, 1485-1488

40, 2-7

3» 53, 1491-1515

49, 7-29

3» 34, 1522-1554

3» 34, 1537-1565

41, 2-14

41, 14-36

Speculum. Caritatis -lib., cap., lin. 5, 55, 1811-1818

3, 36, 1821-1849

3, 36, 1849-1871 3; 57

1875-1894

Compendium cap., lin. 45, 13-20 46, 2-28

42, 2-22 43, 2-20

3, 37, 1902-1905

44, 26-29

3, 37, 1906-1922 3; 57, 1919-1924

445 53-47 34, II-15 34, 15-20

3; 57, 1925-1941

44, 3-15

5, 57, 1912-1915

3, 37, 1923-1926 5, 57;

1945-1952

3, 37, 1960-1964 3, 37, 1964-1970 3, 57, 1971-1978 3, 57, 1978-1992 3, 38, 1995-1997 3, 39, 2057-2134

3, 40, 2157-2161 3, 40, 2162-2170

3, 40, 2170-2175

34, 25-26

44, 15-22 44, 22-26

44; 29-55 45; 2-9

44, 47-61 45, 9-15

36, 2-75

57, 2-25 57, 51-39 37, 25-31

SERMO

DE DILECTIONE

CVRA

ET

STVDIO

A. HOSTE

DEI

MONITVM

D

codex DvacENsrs, Bibl. Mutic., 396, s. xv, f. 176Y-177Y.

L

codex LoNpiNENsis, Bri/. Mus., Royal 7 D xvii, s. xiii-xv,f.232V -235.

The description of both manuscripts was given in out previous edition The sermo de Dilectione Dei, in Collectanea Ordinis Cisterciensium Reform., xxiv (1962), p. 130-134.

INCIPIT SERMO AELREDI ABBATIS DE DILECTIONE DEI 1.O

Domine

quanta

in tua dilectione,

Iesu, iucunditas,

quanta cum iucunditate tranquillitas, quanta cum tranquillitate securitas. Non eius qui te amat errat electio, quia te nihil melius, nec spes fallitur, quia nihil amatur fructuosius. Non ; modi

excessus

timetur,

quia in tui dilectione nullus modus

prescribitur. Non mundialis amicitiae direptrix mors formidatur, quia uita non moritur. In tui dilectione non timetur offensio, quae nulla est nisi ipsa desideratur dilectio. Non interuenit ulla suspicio, quia iudicas ipsius conscientiae 10 testimonio. Hic iucunditas, quia timor excluditur. Hic tranquillitas, quia ira compescitur. Hic securitas, quia mundus contemnitur. 2. Audiens igitur haec anima mea, esto quasi uas perditum, quatenus a temetipsa deficiens, et tota in Deum transiens, 15 nescias tibi uiuere nec tibi mori, sed ei qui pro te mortuus est et resurrexit. O quis dabit mihi hoc salutari poculo debriari, hoc mentis stupore perfundi, hoc suauissimo lethargio soporari, ut diligens Dominum Deum meum ex toto corde meo et ex tota anima mea et ex omni uirtute mea, numquam quaeram 20 quae mea sunt, sed quae Iesu Christi. Diligensque proximum tamquam meipsum. Non quaeram quod mihi utile est sed quod alteri. O uerbum consummans, cremans in aequitate, uerbum caritatis, uerbum totius perfectionis, uerbum dulcedinis. O uerbum consummans cui nihil potest deesse. Verbum 25 abbreuians in quo tota lex pendet et prophetae. 3. Quis autem hanc dilectionem habeat, aperte declarat ueritas quae dicit : Qui habet mandata mea et seruat ea, tlle est qui diligit me. Qui enim mandata Dei habet in memoria et seruat in uita ; qui habet in sermonibus et seruat in moribus;

3o qui habet audiendo et seruat faciendo ; aut qui habet faciendo et seruat perseuerando, ille est qui diligit Deum. Opere ergo 1/12 Aelredus, Speculum caritatis 1, 28 — PL 195, 532 B ; infra p. 47, lin. 1310; Conpendium Spec. Car. x — PL 195, 621 B ; infra p. ooo, lin. ooo. 13/38 Ser. Car. 1, 16 - PL 195, 519 D-520 B ; infta, p. 32, lin. 714. 24/25 Coz. Spec. Car.2 — PL 195, 621 C ; cf. De Iesu puero Duodenni 2,13 — infra, p. 260, lin. 66/68. 29/ 28 Ioh. 14, 21. 27/33 Augustinus, Tracz. in Iob. LXXV, 5 — CC 36, p. 517, lin. 2-3.

Titulus : Setmo Altedi abbatis de dilectione Dei add. D zn zzarg. super. al. zan. ; L nullum titulum prae se fert. 1 O Domine] Eilredus abbas a4. L. zn zzarg. exter. 8 seuetitas L, (sed uide lin.11) 8 ubi ipsam deseratur dilectio D — 1? letargo L, —22 cremans] breuians L 28 qui enim] Augustinus a4Z. D e£ L in marg. exter. 31 Opere ergo] Eilredus (sed reuera ZAugustinus citatur) add. L, in marg. exter.

244

DE DILECTIONE DEI 3-6

demonstranda est dilectio, ne infructuosa sit nominis appellatio. 4. Sciendum uero quod non secundum momentaneos aíf3 V^ fectus Dei aestimandus est amor, sed potius secundum

conti-

nuam ipsius uoluntatis qualitatem. Hominem enim suam uoluntatem Dei uoluntati coniungere, ut quaelibet uoluntas diuina prescribat, hiis uoluntas humana consentiat, ut nulla sit alia contra cur hoc aut illud uelit, nisi quia hoc Deum uelle 4 o cognoscit. Hoc utique Deum amare est. Nam ipsa uoluntas nihil aliud est quam amor. Nec aliud dicendae sunt bonae uel malae uoluntates quam boni uel mali amores. 9. Sane haec uoluntas secundum duo quaedam indicanda est, actionem scilicet et passionem. Si uidelicet ea quae Do4 A minus intulerit uel inferri permiserit, patienter sustineat ; uel

ea quae iusserit, feruenter adimpleat. Cuiuscumque enim uoluntas Dei uoluntati concordat, ea quae Deus intulerit sustinet patienter et ea quae iusserit exsequitur feruenter. Hic Deum diligere suum omni cunctatione dicendus est. 5o

5

MA

6o

6. Sed quia, Domine

Deus, nemo

suis uiribus, nemo

suis

meritis tuae ualeat sine tua gratia uoluntati concordare uel te diligere, auxilium gratiae tuae cum magna instantia iugiter implorandum est. Rogo te igitur, Domine Deus meus, per ineffabilem clementiam tuam, fac me a uoluntate mea ita plene me auertere et uoluntati tuae sic concordare sicque te diligere, obsequiumque tam continuum, tam gratum usque in finem tibi exhibere, ut merear ad illa gaudia ineffabilia et interminabilia peruernire quae parasti diligentibus te, qui cum Patre et Spiritu sancto uiuis et regnas, Deus, per omnia saecula saeculorum. Amen. EXPLICIT

SERMO

AELREDI

ABBATIS.

34/42 J5ec. Car. 11, 18 — PL 195, 566 B ; infta, p- 9r, lin. 974.

43/49 Ser. Car. 11, 18 - PL 195, 566 C-D ; infra p. or, lin. 955. 53/60 Nescio cuiusne sit oratio. 54/85 cf. Eccli. 18, 3o (et a uoluntate tua auerte). 95 cf. Sper. Car. 11, 18 — PL 195, 566 D ; infra, p. 92, lin. ror6. B8 cf. Sacramentarium

Gelasianum : "Deus qui diligentibus te bona inuisibilia ptaepatasti — ed. L.C. Mohlberg, Roma, 1960, p. 176.

39 cur oz. D in marg. exter. om. L

44/46 Deus IL, 54 ita oz. D

49 suum] sed LL 53 rogo te] oratio agZ. D 5?tibite L —Explicit sermo Aeilredi abbatis

DE IESV PVERO

DVODENNI

CVRA ET STVDIO A. HOSTE

B

XE

tH iria:

E15 "

s

m

"ixds

appris

fan vocuidean ; ventan WT EM. - potius » EN m m. "t P eren tnt: tél

43) CieV

usb

Csudalibay n rer

i us

d.B ema

a

m

re

tex prllb. aui [um hw Leum ivile Je agnAle At.) Veri ipa Tyerdt3a

Nw

d dicepdas wol pses'od |

sal.

tede

quo quedas

deest evi

imditanda.

Siti Tro. m

wen: custingaf i ut. idiom

(i

Tu

ga

Co

gibpur

iw J

enum

inptmeit netu:

rhohnibes rárfbus;

esf,

tem ful fv aree tas) f

In5tia

1 di

"cn Do E !yed P8. | se

bliceees, u

hnes

et

Ame»

!u

QODER

dte

-

2 r799

m

(8

AsYO

ITOGOR A: j

d

)

^s mall Au

m]

cula

t3 Hn n Lh

PREFACE The manuscripts, used for this edition of the De Iesu fuero duodenni, have been described in our critical edition of 1958 (Sources Chrétiennes, n? 60). However, three manuscripts have been found since : GórTWEIG, Klosterbibliothek, Ms. 292 (272), 15th c., f. 1487-

152". NÜRNBERG, Stadtbibliothek,

Cent.

I. 69, 15th c., f. 40v-

45*, belonged to the Dominicans. Panis, Bibl. de l'Arsenal, Ms. 316 (487 T.L.), 13th c., f. 56-

63. All of them ascribe our treatise to St. Bernard, and they belong to the defective second family of manuscripts. The German manuscripts prove that De lesu $uero was copied with great enthusiasm in Germany during the r5th century. The Stemma codicum et editionum is then as follows :

otiginal

G

Ee

D KI

dieit

P^ - Arsenal

V

Figequ

hone

Magna

Góttweig

* Maxima

Heidelberg

Heiligenkreuz

Bologna

Melk

Fitenze

München

Padova

Nürnberg

Treviso

Praha

Salzburg

Zütich Mabillon i

Migne

MONITVM

Codices prim. familiae D

codex DvwzrLMENs:s,

G

codex Dvaczwsis, Bibl. Municip., 392, s. xii-xiii, f. 637-72v.

K

Univ. Libr., Cosin V. l. rr, s. xiii, f. r27-20r.

codex DvNELMzNsis, Cazbedr., B. 2. 51, S. XV, £, 531-607.

codex LowDpiNrENsIS, Bri. Mus., Royal 5 A XII, s. xv,f. 152Y-163r. codex PAnrstNvs, ZArsenal, 550, s. xiii, f. 28v-577.

codex PanisiNvs, Bibl. Nat. Nouv. acq. lat. 217, s. xiii, f. 141-149. codex VP»rsAL., Universifetsbibl., C. 79, s. xv.

«v rn Gl codex VrrRArIECTENSIS,

Réesuniversiteit, 205, s. xv, f. 2287-242r.

Codices alt. familiae F

codex FronENTINvs, Bibl. Laurenziana, Plut. XVI. 1., s. xiv, f. 287-296.

R

codex PanrsiNvs, Bib/. Sainte-Geneviive, 1199, s. xiii, f. 90-95.

7

editio J.P. MrGNE, Parrologia Latina, t. 184, c. 849-870.

EXPOSITIO VENERABILIS AELREDI ABBATIS DE RIEVALLE DE EVANGELICA LECTIONE CVM FACTVS ESSET IESVS ANNORVM DVODECIM.

K(HISTORIALITER) I, 1. Petis a me, fili carissime

Iuo, quatenus

ex lectione

euangelica, qua duodennis pueri Iesu pia gesta narrantur,

aliqua piae meditationis et sancti amoris eliciam semina, et

sportulis litterarum commendans, tibi colligenda transmittam. ; Adhuc nuntius ista loquebatur, et ecce sensi in ipsis medullis cordis mei, ex quanto, ex quali, ex quam ardenti, ex qua dulci tua id fraternitas petebat affectu ; cum subito mihi uenit

in mentem ubi aliquando fuerim, quid senserim, quid in me ipsa euangelica uerba nonnumquam egerint, uel cum legeren1o tur uel cum cantarentur. Respexi, respexi miser, respexi, et uidi quam longe post tergum meum illa suauia ac iucunda reliquerim, quam longe ab his deliciis occupationum ac sollicitudinum me funes abstraxerint, adeo, ut quae tangere tunc nolebat anima mea, nunc prae angustia cibi mei sint. Haec 15 recordatus sum et effudi in me animam meam, cum emissa ad

me manus Domini tetigit cor meum, et unxit illud unctione misericordiae suae. Cernis in ipso tuae inquisitionis modo, quid luminis, quid splendoris tuus mihi scintillabat affectus, cum insinuari tibi flagitares puer Iesus triduo illo quo quaere-

20 batur a matre, ubi fuerit, quo sit usus hospitio, quibus cibis

alitus, quorum delectatus consortio, quibus negotiis occupa14/15 cf. Ps. 41, 5.

16 cf. Iob 19, 21.

Titulus : Sermo uenerabilis aelredi abbatis de trieualle de euangelica lectione cum factus esset iesus xii annorum et cetera D, incipit tractatus cuiusdam supet euangelium cum factus esset dominus iesus annorum duodecim G, incipit expositio aelredi abbatis K zm. rer., incipit tractatus ailredi abbatis ryeualle ad iuonem monachum de lectione euangelica cum factus esset iesus annorum duodecim L, sermo magistti richardi de euangelio cum esset iesus annorum duodecim

P, incipit tractatus aluredi abb. rieuall. de euangelica lectione cum esset iesus annorum xiicim 5, epistola petri damiani de puero iesu duodenne V, omelia beati bernardi supetf cum factus esset iesus annorum xii F, aeltedi abbatis rieuallis tractatus de iesu puero duodenni zz, U ez R. nullum titulum prae se ferunt. post. titulum : historialiter D im marg. prima manu, om. cet. 4 tibi colligenda 2 duodennii $ ^ pia om. ilooz.KUWVRzm 7 qua] quam G K z 6 quam] qua L transmittam D in marg. pr. 7m. 8/9 in $8 in mente K uenit mihi R petebat K corr. in zar., patebat .$ 11 9/10 legeretur ...cantaretur R. — 10 prius tespexi ozz. 5 zz me ipso F z PF; ^ 13tunctangere DR ac]et Q z,atque.$ — i2ac]et meum oz. R F 15/16 ad me oz. V . 1* inquisitionis tuae F 14 mea om. V Fzm 19 illo oz. D — quo oz. Q R, scintillat zz stillabat 18 L oz. tuae

250

DE IESV PVERO I, 1-2

tus. Sentio, fili mi, sentio ea ipsa quam

familiariter, quam

affectuose, cum quibus lacrimis in orationibus tuis sanctis ab ipso Iesu soleas sciscitari, cum ante oculos cordis tui illa dulcis 25 pueri dulcis in corde uersatur imago, cum illum speciosissimum uultum spiritali quadam imaginatione depingis ; cum oculos illos suauissimos simul ac mitissimos in te iucundius radiare persentis. Tunc, ut mihi uidetur, intimo clamas affectu : o dul-

cis puer, ubi eras ? ubi latebas ? quo utebaris hospitio ? quo3o rum

fruebaris consortio ? utrum

in caelo an in terra, an in

domo aliqua interim morabaris ? uel certe cum aliquibus tuae tunc aetatis puerulis secreto loco consistens, eis secretorum mysteria profundebas, secundum tuam in euangelio uocem : Sinite Dueros uenire ad me, et nolite brohibere illos ? Felices 3; 8l qui fuerunt illi, quibus tot diebus tuam tam familiariter praesentiam indulsisti. 2. Sed quid est, mi dulcis domine, quod sanctissimae matri tuae quaerenti, dolenti, suspiranti, non compatiebaris ? Denique ipsa et pater tuus dolentes quaerebant te. Immo tu, 4o domina mea dulcissima, cur puerum quaerebas, quam Deum esse non ignorabas ? An ne cruciaretur fame, ne frigore uexaretur, ne a quolibet aetatis suae puero iniuriaretur, formidabas ? Nonne ipse est qui pascit omnia, omnia nutrit ? qui fenum

agri, quod hodie est et cras in clibanum mittitur, gloriosius a 4; Salomone uestit et ornat ? Quin potius, domina mea, pace tua dico, dulcissimum filium tuum

cur tam facile amisisti, tam

incuriose custodisti, tam sero quod deerat animaduertisti? Vtinam mihi inspirare dignetur ipse Iesus, quid tibi sic quaerenti, sic flagranti, sic aestuanti, interno ac spiritali sero mone responderit, ut nota tibi scribere ac gustata eructare sufficerem. 24/285 cf. Aelredus, Serz. XVIII — PL 195, 310 B. 34 Luc. 18, 16 (Vig. paruulos). 39 cf. Luc. 2, 48. 39/41 uide infra I, 8, lin. 213/214. 43/44. cf. Matth. 6, 29-30.

22 sentio add. Q 24 siscitari D, suscitati G R tui D 5. 25 in corde D, 072. Cel. uersetur D speciosum D 24 ac] et z 28 ut uidetur mihi Fm intimo] et praezz. V^ 29 quorum] quo L z 30 prius an] utrum zz 31 uetsabaris L,, meiabaris .$ certe dub. 31/33 ucl certe 2:4. profundebas] àn puerorum tuae tunc aetatis mimixtus choris aliqua eis caelestium secretorum mysteria profundebas IL 34 parudos LLV R FE z ad me uenire .$ F 35 fuerint lV/ — 35/36 tuam tam familiariter ptaesentiam] tam familiariter tuam praesentiam F 72, tam (rorr. ex causa) familiariter praesent iam tuam R 9 mi K s.Z.

a.zz. 39/41 immo tu z;4. ignotabas oz..$ 40 Dos! dulcissima znczpiz U — 44 fame ctuciatur $ 42 quolibet] ab alio praezz. zz aetatis suae D zz, suae aetatis ce. 44 agti ozz. .S 44/45 a Salomon D, Salomone z 45 mea oz. Q 47 custodiuisti Q 48 mihi] meus U V, mihi et R, et mihi zz dignaretur OQ R .$ F zz ipse] dominus D quid] quod U I7 sibi zz 49 fragranti D, finglanti R, flagitanti zz ac]et F z 49/50 sermone] amore IL 50 uota K sctibem R, scriberem F ; ac] et z eructuate K L, tibi jraem. U V

DE IESV PVERO I, 3

251

3. Videamus tamen, si placet, quidnam sit quod Dominus Iesus in Bethlehem nascitur, latet in Aegypto, nutritur in Nazareth, et inde duodennis ad templum et metropolim ciuitatem 5 ascendit. Nec solus tamen, sed sub parentum disciplina. Vtquid ista omnia ? Quia profecto dux est Dominus meus Iesus, beu]

quia medicus,

quia doctor;

et ut dux noster exsultauit

ut

gigas ad currendam uiam, quoniam a summo caelo egressio eius, et usque ad Bethlehem descensus eius. Vbi plena caeles6o tium odoramentorum relinquens uestigia, posuit tenebras, id est Aegyptum latibulum suum. Et cum sedentibus in tenebris et umbra mortis lucem supernae gratiae infudisset, et Nazareth sancta sua nobilitauit praesentia. Sicque Nazareus effectus, templum ingreditur quasi puer discens, non docens, 6 audiens et interrogans, et in his omnibus a parentum disciba]

plina non recedens. Sic, Domine, sic praecedis miseros, sic sanas aegrotos; hanc uiam errantibus, hanc ascendentibus

79

75

scalam, hunc exsulibus reditum praemonstras. Quis dabit mihi, Iesu bone, tuis inhaerere uestigiis et sic currere post te, ut quandoque apprehendam te ? Ego, ego prodigus ille filius, qui accepi ad me substantiam meam, nolens custodire ad te fortitudinem meam, profectus sum in regionem longinquam, regionem dissimilitudinis, comparatus iumentis insensatis, et similis redditus illis. Ibi dissipaui omnia mea uiuendo luxuriose, et sic coepi egere. Infelix egestas, cui et panis defuit, et porcorum cibus non profuit. Sequens quidem animalia immundissima erraui in solitudine, in inaquoso, uiam ciuitatis habitaculi non inueniens. Esuriens et sitiens anima mea in

56/5? cf. Augüstinus, Serz. 142, 2 — PL 38, 778 ; Serm. 88, 7 — PL 358, 545 ; cf. Aelredus, Orazio Pastoralis — ed. Wilmatt, Rev. Bénéd., 57, 1925, p. 268, 74 ; infra p. ooo, lin. ooo. 57/88 cf. Augustinus, Serz. 195, 5 — PL 58, 1018. 58 cf. Ps. 18, 6-7. 60/61 cf. Ps. 17, 12 ; cf. 2 Reg. 22, 12. 61/62 cf. Ps. 106, 69 64/65 cf. Gtegotius, Hom. in Execb., lin. I, II, 3 — PL 76, 769 B. IO. 22/43 cf. Augustinus, Confessiones 20/12 cf. Luc 15, 13-14. c£ Cant: 8,2. VII, X, 16 — CSEL, 55, p. 141, 8 ; Bernardus, Serz. de diu. XL, 4- PL 185, 649A ; "V3 cL PS 4185 15 Aelredus, Serz. de On. VIII, — PL 195, 391 A-D; (Vulg. : iumentis insipientibus) ; cf. Augustinus, Er. in Ps. 48, — CC 38, p. 565, lin. sqq.

**/48 cf. Ps. 106, 4-5.

56 dominus] deus K se4 55 tamen solus zz 54 metropolim] ad praez.. U 59 ubi] ibi F z 57/58 ut gigas ozz. Q D et oz. 7n corr. in marg. alt. zuan. 62 aJ. et] oz. K L U V, 61 et] qui G 59/60 odoramentotum caelestium (2 63 praesentia nobilauit U V F z 62/63 nazateth sanctam LL etiam F zz 65 au64 templum] in praem. zz affectus 7z 63/64 nazatenus V F z praemonstans 68 reditum exulis D, exulis reditum K diens] et praez.. K GL QORUF 90 prius egoom. 69 bone iesu F zz L Q U V z;, demonsttas R 43 insensatis 72 meam oz. $ ad te custodire D 71 ad me oz. L 7" 76 74 omnia] bona «dd. F K U V, cum ^Augustino, insipientibus cef.

quidam L, siquidem U V

animalia quidem Q — ** in aquoso U

252 8o

DE IESV PVERO

I, 3-4

malis contabuit. Et dixi : Quanti mercenarii in domo patris mei abundant panibus, ego autem hic fame pereo. Dum sic clamarem ad Dominum, exaudiuit me, deducens in uiam rectam, ut irem in ciuitatem habitationis. Quam, nisi

illam quae

abundàt

pane

Bethlehem ? Confiteantur

et domus

panis dicitur, id est

tibi, Domine,

misericordiae

tuae,

85 quia satiasti animam

inanem, et animam esurientem satiasti bonis ; pane utique illo, qui de caelo descendit et positus in praesepi, spiritalium factus est iumentorum. 4. Et haec quidem conuersionis quasi spiritalis cuiusdam natiuitatis initia, ut conformemur paruulo, paupertatis suscipiamus insignia, et facti ut iumentum apud te, Domine, praesentiae tuae deliciis perfruamur. Sed quia scriptum est :

90

Fli, accessist? ad. seruitutem. Det, sta fortiter, et braepara amimum twwum ad tentationem, abscondit modicum faciem suam a nobis Dominus Iesus, non ut discedat, sed ut lateat. Et ecce 9 VA

IOO

Aegyptus, ecce tenebrae, ecce turbatio. Sedentes quippe in tenebris et umbra mortis, laborantes expertae iucunditatis inopia, uincti et compediti ferro, proprii uidelicet cordis duritia, necesse est ut clamemus ad Dominum cum tribulamur, et ipse de necessitatibus nostris eruet nos. Luce enim suae consolationis dissipans tenebras huius tentationis, et

gratia

internae

compunctionis

rumpens

uincula

duritiae

interioris, sereniori uultu nos praecedit ad Nazareth, 105

ut ibi

inter flores scripturarum et uirtutum fructus, sub seniorum disciplina nutriti, duodecimi anni delicias sortiamur. Sicut enim Dominus Iesus in nobis nascitur et concipitur, ita profecto et crescit et nutritur in nobis, donec occuramus omnes *9/80 Luc. 15, 17 (Vulg. : metcenn. patris mei). cf. Aelredus, Serz. lI, — PL x95, 227 B.

81/82 cf. Ps. 106, 4-5.

— 82/84

82/86 cf. Ambrosius, Epis. 70,

13-16 — PL 16, 1257 B — 1238 A ; cf. Hieronymus, Trac/atus de ps.XCV — PL 26, 1181-1182 ; ed. G. Morin, /4necd. Mareds. YII, 2, p. 138, II - 19; CC 78, p. 439,

lin. 5 sqq. 84 cf. Ps. 106, 8. (Vulg. : accedens ... animam tuam).

DOLCE PS. 725 02: 93/104 cf. Aelredus,

15 -PL 195, 560-561 ; infra p. 85, lin. 676 sqq.

92/93 Eccli. 2, 1 Spec. Caritatis II,

95/96 cf. Ps. 106, 1o.

97/99

CE: PS. 106; 10.13. 105/107 cf. Origenes, In Lu. Hoz. XX — PG 15, 1853; cf. Scottus Eriugena, Dis. Naz. II, 35 — PL 122, 611 C-D. 106/107 cf. Eph.

4; 13.

*9 mei oz. R 80 ego autem hic] et ego hic F z 81 dominum] deum z deducens me F zz 83 illam] in praezz. F zz abundans F z panibusQ F z dicatur Q id est] idem K 8* ptaesepe L, praesepio U V F z haec] hoc K 89 natiuitatis] sunt ad. G ;z 92 accedens D, cuz Vulg.

92/93 animum tuum] D G corr., K L Q .$, animam tuam G ane corr.,

U V R F z,

eum Vulg. 93/94 dominus iesus a nobis zz 94 ut non Q R ut oz. Fm 96 expertae] ex parte I, 97/98 duritia cordis F zz 9* cordis oz. Q 98/99 tribulationibus P 99 eruet] liberabit U, liberauit V/z/g. 100 consolationis suae QO R F z 100/101 et gratia internae compunctionis ozz. .$ 101/102 interioris dutitiae F zz 102 sereniore D ad] in z 106 z//. etos. UV F.zz

DE IESV PVERO I, 4-5 in uirum perfectum, 5. Cum ergo factus bus 3s Ierusalem, iro Swmaoalisque diebus, Ierusalem. Primum itaque, ne

253

in mensuram aetatis plenitudinis Christi. esset Iesus annorum duodecim, ascendentisecundum. consuetudinem diet festi, comcwm redirent, remansit. puer. Iesus in nos praetereat sanctissimae huius histo-

riae mira suauitas, sciendum id moris fuisse Iudaeis, ut ascendentes ad diem festum, seorsum uiri, seorsum incederent

115 feminae, ne forte aliquid coinquinationis surriperet, praescribente lege diuina, ut mundi tantum sacris sollemniis interessent. Vnde credibile est puerum Iesum in illo itinere, nunc patri et uiris adhaerentibus ei, nunc matri et mulieribus comitantibus eam, suae praesentiae dulcedinem indulsisse. Cogite120 mus, rogo, quanta fuit eorum felicitas, quibus datum est tot diebus uidere faciem eius, et mellifluos illius audire sermo-

nes ; considerare in homine et puero signa quaedam caelestis radiare uirtutis, et inter confabulationes mutuas mysterium sapientiae salutaris inserere. Stupent senes, iuuenes admiran125 tur, et suae tunc aetatis pueri, morum grauitate et sermonum illius pondere deterrentur. Credo enim in illo speciosissimo uultu tantam gratiae caelestis elegantiam refulsisse, ut omnium in se conuerteret aspectum, auditum erigeret, excitaret affectum. Cerne, quaeso, quemadmodum a singulis rapitur, a 159 singulis trahitur. Senes osculantur, amplectuntur iuuenes, pueri obsequuntur. Et quae lacrimae a pueris, cum diutius a uiris teneretur ? Quae sanctis mulieribus querimoniae, cum paulo plus cum patre et eius sociis moraretur ? Credo singulos intimo proclamare affectu : Osculetur me osculo oris sui. Et 13; pueris eius praesentiam suspirantibus, sed senum contuberniis se inserere non audentibus, illud facillime coaptatur : Qwss mihi dei te fratrem meum, sugentem ubera mairis meae, ut inueniam te foris et deosculer ? 113/115 cf. Beda, In Luc. euang. exp. 1 - PL 92, 349 B; CC 120, p. 72, lin. 2078 sqq. ; Ludolphus Carth., V;ta Christi — ed. Parisiis 1534

108/111 Luc. 2, 42-45. pi37v.

134 Cant. 1, 1.

136/138 Cant. 8, 1.

109 in lerusalem QOF z; — 110 108 duodecim annorum 5 107 a/iin]etz 114 seotsim 112 sanctissimae oz. F z consummatisque diebus oz. F 114/115 incederent feminae D G K 5 U, feminae incederent L, Q R, Qm mulieres incedetent F 7, feminae seincederent V. — 115 subriperet G Q U V R, in 117 iesum] istum LL 116 sollemniis] mysteriis subtepetet PF z fuerit K ILU V E 120 rogo] ergo F z itinere] tempore F zz om. Um 123 it122 homine] nomine K 121 illius ozz. 7z eorum fuerit z 126 in 124/125 admirantur iuuenes PF tadiare U / . 124 stupes R — 129 Q o». affectum zsg. auditum 128/129 P effulsisse 127 Q immo illo] ur K amplectunt et 130 (Q oz. trahituf singulis a 129/130 rapiatuf K 133 tenetetut a uitis D 132a oz.L m cum] dum F z 131 et oz. 75 concisberniis 135 sedoz. V singulis R sociis] solaciis Q a patre R 5$ dub. 136 facile Q RF z

254

DE IESV PVERO I, 6-7

6. Cum hac igitur iucunditate ingredientibus cunctis sanctam 140 ciuitatem,

contemplare,

rogo, inter singulas familias, quam

pia feruit ac sancta contentio, cunctis desiderantibus sibi eius dulcissimam ac iucundissimam praesentiam indulgeri. Felix qui uicit. Forte ob hanc causam, consummatis omnibus, cwm redirent, remansit puer Iesus in Ierusalem, et nom cognouerunt 14 parentes etus. Arbitrans enim unusquisque quod esset cum altero, utpote qui amabatur ab omnibus, ab omnibus petebatur, non cognouerunt parentes eius quod abesset, donec itinere diei unius expleto, per singulas familias, quae simul ascenderant, quaereretur inter cognatos et notos. 150 Ei non inuenientes, regressi sunt in. Ierusalem. Post triduum autem inuenerunt ewm vn templo. Per illud itaque triduum ubi eras, Iesu bone ? Quis tibi cibum ministrauit ac potum ? Quis lectulum strauit ? Quis detraxit calceamenta ? Quis membra puerilia unguentis fouit et balneis ? Scio certe quia sicut uoMA

155 luntate

160

nostram

infirmitatem

suscepisti,

ita,

cum

uelles,

propriam uirtutem ostendisti ; et ideo, cum uelles, his obsequiis non eguisti. Vbi eras ergo, Domine ? De his omnibus aestimare uel coniicere seu opinari aliquid libet ; affirmare autem temere nihil licet. Quid dicam, Deus meus ? An ut te per omnia nostrae conformares paupertati, et omnes in te humanae miseriae calamitates susciperes, quasi unus e turba pauperum, stipem per ostia mendicabas ? Quis dabit me bucellarum illarum mendicatarum participem fieri, uel saltem divini illius edulii saginari. *. Sed ut ad sublimioris opinionis secreta ueniamus, prima

143/145 Luc. 2, 43.

150/151 Luc. 2, 44-46.

152 Ps.-Bonauentura, Medi-

tationes Vitae Christi VI — ed. Moguntiae, 1609, p. 346. 153/154 Ps.-Bonauentura, Ryzbzm. — ed. Quaracchi, t. VIII, p. 674. 159/164 cf. Ludolphus Carth., V/a Christi — ed. Parisiis, 1534, p. 38v. —162 cf. Steph. Salliensis, .$5eczJum NNouitii — ed. Mikkets, Co//. O.C.R., 8, 1946, p. 52, 247.

139 hac D add. in marg. a.z. iucundice .$ 139/140 ciuitatem sanctam zz 140 singulas] cunctas D 141 eius sibi F zz 142 dulcissam K ^ praesentiam

dulcissimam 7z, dulcissimam praesentiam ac iucundissimam U 142/143 haec felix quae uicit F zz, felix qui uicit K L du., UV. R 143/144 cum redirent

0m. U V . 1465 arbitrantes zz 146 az/j. ab] et praem. zm 146/147 petabatut K, patebatur corr. .$ 148 unius oz. OR F z semel .$ corr. 151 illum L illud] autem a7. 17 132 iesu bone] D (cf. Jin. 69), domine iesu Q, bone iesu ce/. cibum tibi IL cibum aut potum ministrauit zz ac] aut Q 152/153 quis lectulum strauit oz. R ' 153 traxit .$ calceamenta

detraxit D 4/1. quis] et K 154/155 uoluntate oz. U V, uoluntatie zz 155 sumpsisti infirmitatem ;z 156 propriam ostendisti virtutem zz 10v? non om.KIL UV ergoom.U V etgo eras GKILL OR domine] iesu adZ. zz

158 seu] uel ce.

libet aliquid F zz

159 quid] autem add. 5

161 miseriae] natutae zz miseri K suscipetes. calamitates P unus oz. K e] ex Q 162 hostia K LL. F me] mihi U V. 163 illarum] sic add. zz me participem Q 163 sed ut sublimioris opinionis secreta inueniamus L, sed ut haec ad sublimioris sensus secreta uertamus zz ad D 5. prima] et 5raez.. K

DE IESV PVERO I, 7-8

285

forte die paternis se uultibus praesentauit, non ut consederet,

sed ut de ordine susceptae dispensationis paternam uoluntatem consuleret. Nec absurda uidetur talis opinio, si aestimetur Dei filius de his, quae in diuina natura ipse simul cum patre et 170 Spiritu sancto, coaequalis et consubstantialis utrisque disposuerat, in forma serui quam susceperat, homo Deum, paruus magnum consuluerit, non ut disceret quod ipse cum patre in forma Dei aeternaliter nouerat, sed ut patri per omnia deferret, oboedientiam offerret, praeferret humilitatem. Ibi igitur 17; in illo secreto cubiculo patris, de baptismate suscipiendo, de eligendis discipulis, de condendo euangelio, de miraculis faciendis, postremo de tolerantia passionis et resurrectionis gloria. Cunctis diuino modo dispositis, altera die angelicis et archangelicis choris suauitatem sui uultus indulsit. Referensque 18o antiquam ciuium supernorum ruinam post modicum reparandam,

uniuersam

laetificauit

ciuitatem

Dei.

Iam

tertia die

cuneos patriarcharum et prophetarum inuisens, ea quae a sancto sene Simeone iam dudum audierant, proprii uultus manifestatione probauit. Sicque exspectationis eorum moras, 18; instantis iam redemptionis promissione consolans, animaequiores et alacriores reddidit uniuersos. 8. Merito igitur post triduum inuenitur in templo, in medio doctorum et seniorum, ut paternae pietatis de hominum reparatione consilium, sicut angelis et sanctis carne exutis, 190 quantum uidebatur, propalauerat, in omnium mundialium locorum

sacratissimo,

templo scilicet lerosolimitano,

et his

primo qui pretiosissimum huius promissionis thesaurum in sacris litteris conseruabant, paulatim inciperet reserare; primo audiens et interrogans, deinde interrogatus, sacratissi195 ma mysteria prodens. Denique : Mirabantur omnes swper prudentia et responsis eius. 166/167 166 cf. Steph. Salliensis, Speculum INouitii — ed. cit., p. 52, 247-248. 181 171 cf.Phil.2,7. cf. Ps.-Bonauentura, Med. Vi. Chr. — ed. cit. p. 346. cf. Ps. 45,5. 196 Luc. 2, 47.

167: deoz.Q F z consedetet D corr. in zzarg., consideret .$ 166 se oz. K simul ipse 169 dei] quod praem. zz talis oz. U V 168 uideatur U V/

T

170 uttiusque LU

consuluisse

U

ut non

V, utrique F zz

K U V, nonne

— 1*2 magnum K zn marg. az. $ corr.

discederet P

173

175/176 de discipulis eli174 igitur] agitut zz rece? patri] ipsi praem. 180supetnotum etom.K 178 altera die D, altera iam die ce7. gendis .$ 181 laetificauit D, laetificat post modicum] postmodum U V7 ciuium $ inuises eaque K corr. in marg. a.m. 182 immiscens P cet., cum Vulg. 184 jam om. F z Simeone sene G 183 sene oz. LL ea og. U teddit K 186 et] atque F z eorum D zn arg. exspectationes D .$ mundialium ozz. 190 in] ita prae. zz 188/189 de reparatione hominum (Q 192 Ietosolimitico F zz 191 scilicet ozz. F zz F z, mundalium Q 5 intettogatus oz. P deinde] et aZ. K 194 primum 77 primum D 196 prudentiam I 18

I

256

DE IESV PVERO I, 8-9

Data est pueris et adolescentibus humilitatis et uerecundiae forma, ut in medio seniorum taceant, ut audiant, interrogent,

ut discant. 200

Indica mihi, o dulcissima domina mea, mater Domini

mei,

quid tibi tunc fuerit animi, quid stuporis, quid gaudii, cum dulcissimum filium tuum puerum Iesum inuenires, non inter pueros, sed inter doctores, cum 205

omnium

oculos intentos in

ipsum, omnium cerneres aures erectas ad ipsum, cum de prudentia eius et responsis, pusilli et magni, docti pariter et indocti loquerentur. Inueni, inquit, quem diligit anima mea, tenui illum nec dimat-

tam. Tene, o dulcissima domina, tene quem diligis, rue in collum eius, amplectere, osculare, et triduanam 210

absentiam eius

multiplicatis deliciis recompensa. Pli, quid est quod fecisti nobis sic ? Ecce pater twus et ego dolentes quaerebamus te. Iterum dico tibi,

o domina mea, quid dolebas ? Credo, non

famem, non sitim, non inediam timebas puero, quem Deum 215

220

225

noueras, sed tantum subtractas tibi uel ad modicum ineffabiles

praesentiae eius delicias quaerebaris. Tam enim dulcis est Dominus Iesus gustantibus eum, tam speciosus uidentibus, tam suauis amplectentibus, ut breuis eius absentia maximi doloris materia sit. 9. Quid est, inquit, quod me quaerebatis ? Nescitis quia 4n his quae patris meti sunt oportet me esse ? Iam hic caelestium mysteriorum, in quibus per triduum fuerat obseruatus, incipit reserare secretum. Vt humilitatis et oboedientiae, simul et propriae uoluntatis deserendae, seniorumque praeceptis, etiam utilibus praetermissis, obtemperandi expressius et excellentius commendaret exemplum. Cum his sublimibus, tam utilibus, 207/208 Cant. 3, 4.

210/211 Luc. 2, 48.

212/213 cf. Origenes, Im Lr.

Hom. XIX, oo — PG 15, 1850 C 219/220 Luc. 2, 49 (Vulg. : Nesciebatis...) 219/222 cf. Origenes, In Luc. Hoz. XX. — PG 13, 1851 C ; ed. Rauet, p. 132,

4-7.

197 est] haec a4. zz, oz;. K U uetecundiae] reuetentiae F z; 198 interrogent ut praez. U V 199 ut] et add. zz 200 dilectissima zz mea ozz. D 201 fuerit tunc Q animi fuetit .$ animi D supra Iin. 202 puerum] dominum Fm 203/204. in ipsum intentos zz 204 ad ipsum etectas zz deom.QF 205 prudentia et responsis eius pusillini R 205/206 docti et indocti, pusilli et magni pariter loquerentur D 207 tenui] tenebo F z 208 dulcis-

sima D, dulcis ce/.

208/209 rue in collum eius, amplectere, osculare ozz. R F

eiusdem absentiam F zz 212 iterum] interim R tib1 dico Q, tibi ozz. 1 214 subtractus R uel oz;. U 214/215 ineffabiles praesentiae eius delicias om. K 216 uidentibus] eum a4. Q, ad uidendum R F 217 maxima F z

219 inquit ozz. Q F zz

quaerebaris R

nescitis D .$, nesciebatis ce. cuz Vulg. U F, F z man.,

221 in D supra lin. in quibus fuerat U 7 obseruatus K zz, obsetatus obseruata 1 222 ut oboedientia simul et humilitatis et Q simulque 223 praeceptis K zn zzarg. corr. alt. man. 224 utilibus K in zzarg. corr. alt. utilitatibus .$ corr. priza man. excellentius K n marg. corr. alf. man.

DE IESV PVERO I, 9-1o

257

tam denique necessariis praetermissis, seniorum se subdiderit

uoluntati, ut ait euangelista : E£ descendit cum eis, et erat sub-

ditus illis. Sed quid est quod ait euangelista, quia scilicet : Ipsi non intellexerunt uerbum quod locutus fuerat. Non hoc de 230 Maria dictum arbitror, quae, ex quo spiritus sanctus superuenit in eam et ei uirtus altissimi obumbrauit, nullum filii sui

potuit nescire consilium. Sed ceteris non intellegentibus quae dixerat, Maria, ut sciens et intellegens : Conseruabatomnia uerba haec, conferens 1n corde suo. Memoria conseruabat, meditatione 22

A

ruminabat, et haec cum ceteris quae de eo uiderat et audierat, conferebat. Ita beatissima uirgo etiam tunc nobis misericorditer prouidebat, ne tam dulcia, tam salubria, tam necessaria,

aliqua neglegentia laberentur et propterea nec scriberentur nec praedicarentur, et sic sequaces huius spiritalis mannae 240 deliciis fraudarentur. Omnia igitur haec uirgo prudentissima fideliter conseruauit, uerecunde tacuit, opportune prodidit, et sanctis apostolis et discipulis praedicanda commisit. 10. De his quae sequuntur : Jesus Proficiebat sapientia, aetate et gratia coram. Deo et hominibus, multi multa dixerunt, et 245 diuersi diuersa senserunt, de quorum sententiis non est meum iudicare. Alii animam Christi, ex quo creata est et assumpta in Deum, aequalem cum Deo sapientiam habuisse putarunt. Ali quasi creaturam Creatori adaequare timentes, sicut aetate, ita eum et sapientia profecisse dixerunt, euangelicae 250 adnitentes auctoritati, quae ait : Jesus autem proficiebat sapienHa, aetate et gratia. Nec mirum,

255

inquiunt,

si minor

dicatur

fuisse sapientia, cum mortalis atque passibilis, ac per hoc beatitudine minor tunc fuisse ueracissime praedicetur. De horum sententiis iudicet quisque ut uolet. Mihi sufficit scire et credere Dominum Iesum, ex quo in unam cum Deo est as227/228 Luc. 2, 51. 229 Luc. 2, 50. 230/231 cf. Luc. 1, 535. 233/234 Luc. 2, 19. 243/244 Luc. 2, 52 (Vulg. : apud deum et homines). ^ 250/251 [ica 2 254 cf. Aeltedus, Serzz. VX, — PL 195, 265 C ; Serz. de On. XIII, — PL 195, 410 A : *quisque ut uolet'. 226 se oz. Q subdidit .$ F, subdit z 224 illis R 228 scilicet quod 230 dictum oz. LL 230/231 superueniet K 231 ei] eam OQ suioz.URF 232 sed nescientibus siue non intellegentibus quod zz 233 ut D supra lin. omnia G supra lin. pr. man. 236 etiam] et LL 236/237? misericordia prouidebat nobis R 237 necessatia] uetba add. z., oz. U V. 243 his] ueto add. zm 243/244 actate et sapientia et gratia 77 244 cotam deo et hominibus U V/, apud deum et apud homines G K 5, apud deum et homines cef. cum Vulg. 246 sentiunt PF z meum] nostrum F 247 cum D supra 249 eum putauetunt Q sapientiam habuisse cum deo U Jin. pr. zuan. 251 250/251 acetate sapientia et gratia F zz 250 innitentes F 0f. 7 dicatur D add. in marg.pr.man. | 292 gratia] apud deum et homines a4. 5 254 unusquisque KU V — ac] atque Q F » sapientia fuisse L Q, fuisse o. est] etiam praem. 255 cum deo in unam zz D (sed uide super. apparatum)

GOS

255/256 assumptus est U I7

258

DE IESV PVERO I, 10 - II, r1

sumptus personam, perfectum fuisse Deum, ac per hoc perfectam sapientiam, perfectam iustitiam, perfectam beatitudinem, perfectam insuper fuisse et esse uirtutem ; et quidquid de Deo secundum substantiam dici potest, de Christo potuisse 260

dici, etiam cum in utero esset matris, non ambigo. Nec ideo

265

ante resurrectionem, aut mortalitatem ei aut passibilitatem abrogamus, cum eum non phantastice sed uere hominem fuisse confitemur, et ueram hominis habuisse naturam, in qua potuit proficere aetate. Vtrum autem sapientia, ipsi uiderint qui de huiusmodi contendere norunt. 11. Tu autem, fili mi, non quaestiones quaeris, sed deuotionem ; nec unde lingua acuatur, sed unde affectus excitetur.

270

Ea propter, his quae ad historiam pertinent praetermissis, ad spiritalem intellegentiam enucleandam, sicut ipse de quo loquimur inspirare dignabitur, transeamus.

(ALLEGORICE, II. Dominus Deus noster, Deus unus est. Non potest uariari,

non potest mutari, dicente Dauid : T'u semper idem es, e amni twi non deficient. Hic igitur Deus noster aeternus, intemporalis,

incommutabilis, in nostra factus est natura mutabilis et tem-

b]

poralis, ut mutabilibus et temporalibus ad suam aeternitatem et stabilitatem uiam faceret eam, quam pro nobis assumpsit mutabilitatem ; ut in uno eodemque Saluatore nostro, et uia esset qua ascenderemus, et uita ad quam ueniremus, et ueritas

qua frueremur, sicut ipse ait : Ego sum uia, ueritas et wita.

IO

15

Magnus itaque Dominus in sua natura persistens, paruulus natus est secundum carnem, per certa temporum spatia profecit et creuit secundum carnem, ut nos mente paruuli, immo paene nihili, spiritaliter nasceremur, et per spiritalium aetatum distinctiones cresceremus et proficeremus. Ita eius profectus corporalis, noster est profectus spiritalis, et ea quae 264/268 cf. Augustinus, Contra Maxim. JArian. episc. 2, 23 — PL 42, 802. Augustinus, Confes. III, 4, 7 - CSEL, 35, p. 48, 23 1 cf. Deut. 6, 4. 2/3 Ps. ror, 28. 9 Ioh. 14, 6.

267

259 christo] quo Q 261 ei D supra in. pr. zzan. 262 uere] uerum .$ fuisse esse F z 263 confiteamur zz ueram] uetum R 265 modi oz. .$ 266 mi oz. F z 267 affectus] animus R F z 268 et propterea F zz pfaetermissis] interim praezz. ozzmes codd. praeter D 269 eunde andam K sic/ 20 pos; transeamus gramifer distinx. codd. praeter L, F. e£ m (sermo? secundus D e in marg. superiori. : allegorice ; de eodem allegorice Q, Hanc partez allegorice seriblam om. F

3 igitur] ergo U V^ aeternus oz. U |] potrabilibus R. .$ I 6 instabilitatem U I7

5 et temporalibus oz. zz, tem8 essent R 10 dominus oz. Q,

deus iitemporum] membrorum U 17 spatia tempotum D 11/12 per certa 4g. catnem ozz. K R per bomoiotel. sed add. K in "arg. alt. zan. 15 profectus om. R ptofectus est noster Q

DE IESV PVERO II, 11-12

2509

ab eo in cunctis aetatibus acta describuntur, in nobis per singulos profectuum gradus spiritaliter agi a bene proficientibus sentiuntur. Sit igitur corporalis eius natiuitas, spiritalis nostrae natiuitatis, id est sanctae

conuersionis,

exemplum

20 persecutio, quam passus est ab Herode, illius, quam in initio nostrae

conuersionis

sustinemus

a zabulo,

tentationis

;

indi-

cium ; educatio eius in Nazareth, nostrum exprimat in uirtute profectum. In primo prodigus filius fame tabescens, ad domum

panis inuitatur, ubi non similagius sed subcinericius inuenitur,

2; ut cinerem cum pane manducet et potum cum fletu temperet. Est enim panis similagius: purus, mundus, sine cinere, sine fermento, sine paleis : In $rincifio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum. 12. Sed ad haec quis idoneus ? Panis est angelorum, quorum 3o palatum ad gustum uuae acerbae non obstupuit. Ideo plene et perfecte gustant et uident quoniam dulcis est Dominus. Sed ut panem angelorum manducaret homo, susceptis paleis nostrae paupertatis, susceptis cineribus nostrae mortalitatis, suscepto fermento nostrae infirmitatis, panis angelorum 35 factus est homo, magnus factus est paruulus, diues pauperculus; ut tu magnus in oculis tuis, humilitate fias paruulus ; diues cupiditate, facultatum abiectione fias pauperculus ;nec ubi spiritaliter nasceris, locum habeas in diuersorio, dum non tuae uoluntati, tuo sensui, tuae scientiae, tuae industriae,

4o sed alieno iudicio inniteris. Tunc cinerem cum pane manducabis, quando cibabit te Dominus pane lacrimarum, et potum dabit tibi in lacrimis in mensura. Sic tu nasceris in Christo et in te sic nascitur Christus. Turbatur Herodes, scilicet diabolus,

quod suum Christus inuasit imperium. Nec aequis aspicit 4; oculis suum domicilium in Christi hospitium commutatum. Vibrat gladium, tendit arcum, et in eo parat uasa mortis ut sagittet in obscuro rectum corde. Inflammet carnem naturalibus incentiuis, turbat mentem cogitationibus noxiis, et paruu16/18 cf. Ambrosius, E57. 71, 4 — PL 16, 1295 B (edit. 1880). 23 cf. Luc. 15, 16-17. 20 cf. Ps. TOI, IO. 27/28 Ioh. r, r. 30/31 cf. Ps. 77, 25. 40/42 cf. Ps. 79, 6. 46/47 cf. Ps. 7, 13-14; 10, 3.

16 eo] ipso OQ cunctis] certis U V^, incertis L acta aetatibus D 19 conuetsationis Q R 20 quam passus est ab Herode, illius oz. D .$ in oz. VW 21 conuetsationis OQ 23 prima Q 24 panis] patris U similagineus U V .$ m 25 et om. Q $ m potum] potuum suum K, poculum suum U I^ 26 similagineus U V .$ zz 29 panis angelorum est OQ 31 a//. et oz. K quoniam] qui K 32/35 susceptis paleis 4g. est bomo ozz R per bomototel. 35/36 diues paupetrculus zs4. fias patuulus ozz. Q per bomorotel. 36 paruulus] humilis add. U V 3* diues cupid. 4:4. pauperculus oz. R 38 ubi] nisi Q U I7 39 uoluntatis R. 40 tunc] tu R 41 quando] et praez. K dom. te pane D 42 tibi oz. QO zz 42/43 et in te sic D, sic in te ce7., sic Christus in te nasc. U l7 44 Christus suum D 45 commutati R 48/49 paruulorum 7z

260

DE IESV PVERO

II, 12-14

los cogitatus priori suauitate lactentes, multiformi tentatione 50

confodit. Tunc uidetur tibi Christus defuisse, donec Herode,

non tuis uiribus, sed gratia diuinae miserationis exstincto, cum ampliori tranquillitate redeat, tuumque in Nazareth praestoletur occursum.

Post tentationem namque necesse est

ut ad uirtutum studia spiritaliaque exercitia mentis alacritate 55

conscendas quasi ad Nazareth, id est florem ; quia sicut flos

non quidem fructus est sed ex eo fructus producitur, ita exercitia haec non quidem purae uirtutes sunt, quamuis ex eis uerae uirtutes,

Deo

operante,

nascantur.

Inde

ascendendum

est

Ierosolimam, sed modo congruo et tempore opportuno. 6o

13. Cum enim factus esset Iesus annorum duodecim, ascendit

Ierusalem. Plane secundum leges allegoricas, Christus de Nazareth ascendit lerusalem, quando relicta synagoga, ecclesiae gentium praesentiam suae pietatis exhibuit. Merito tunc duodennis erat, quia qui legem non uenit soluere sed adimplere, denarium legis binario auxerat euangelicae perfectionis.

Verbum

abbreuiatum

sed

consummans,

et con-

summatum faciens super terram, et legem et prophetas bipartito caritatis praecepto concludens. 14. Remansit itaque puer Iesus in Ierusalem, et non cognoue79 runt parentes eius. Est adhuc in Ecclesia Christus, et Iudaei,

parentes scilicet eius secundum carnem, ignorant. Est adhuc in Aegypto Ioseph, et lingua aegyptiaca, non iudaica, dicitur saluator mundi, et ipso frumenta sapientiae suae Aegyptiis, id est gentibus, 75

diuidente,

fratres eius inter Chananaeos,

im-

mundos scilicet spiritus, uerbi Dei fame tabescunt. Existimantes, inquit, ewm. esse in comitatu. Quid est hoc ? Adhuc, o Iudaei, Christum in uestro comitatu praesumitis, cum iam secundum Ieremiam uestrum reliquerit domum suam, dimise-

80

rit hereditatem suam, quoniam facta est ei hereditas eius quasi spelunca hyaenae ? Quibus indiciis, quibus mysteriis, quibus sacramentis in uestro est comitatu ? Vbi templum, ubi iuge 60/61 cf. Luc. 2, 42.

64/65 cf. Matth. 5, 17. 66/68 cf. Bernardus, Serzz. — PL 185, 115 B, Aelredus, 55er. Carit. XV, 1 — PL 195, 520 A-B; supra, p. 32, lin. 724 sqq. 66/69 cf. Rom. 9, 28; cf. Is. 1o, 23. 69/70 cf. Luc. 2, 45. 78/80 cf. Ier. 12, 7-8. 75/46 Luc. 2, 44.

49 lactantes L zz 50 defuisse] fugisse K LL U I 52 sedeat K 54 specialiaque I exercitia] et prae. R 58 cooperante R nascuntut Q est oz. Q 59 tempoti .$ 60 factus oz. R 61 legem U 62/63 ecclesiae oz. U 64 qui oz. .$ 66 uerbum] et praem. K adbreuiatum GKR 63 prius et] sed Q 70in oz. R — *1 et patentes eius Iudaei secundum carnem scilicet D, scilicet parentes eius .$ U V, parentes eius scilicet | ?3 frumento Q 74 gentilibus U, gentium .9 *6 eum, inquit esse R. O 072. U . 846/71 quid est usq. comitatu ad4. V in marg. infer. alt. man. ** praesumitis Christum

D

78/49 dimiserit hereditatem

80 leaenae U V z

iudiciis K

suam

oz. D

*9 ei oz.

81/82 ubi iuge sacrificium ozz. 17

D z

DE IESV PVERO II, 14-15 sacrificium,

ubi sacerdotium,

ubi

altare

261

illud

quod

solum

uobis in sola Ierosolima concessum est ? Vbi ignis ille perpetuus, quo exstincto, omnia pariter holocaustomata perierunt, 85 quae non possunt alieno igne consumi ? Ergo aut nihil horum habetis, aut si forte uos ea habere praesumitis, non secundum

90

Dei praeceptum habetis, ac proinde nec Christum habetis. In his enim omnibus secundum prophetica mysteria Christum aliquando habebatis, sed apparente eo quem praenuntiabant, ipsa praenuntia sublata sunt, de quibus frustra post eius aduentum praesumebatis. O mira peruersitas. O mira caecitas. Haec

omnia

non

attendentes,

Iudaei adhuc

eum

aestimant

esse in suo comitatu, et requirunt eum inter cognatos et notos. Quem quaeritis, o Iudaei ? Quem quaeritis? Iam lapis absci95 sus de monte sine manibus, uniuersam impleuit faciem terrae,

et adhuc quaeritis ? Ecce ubique terrarum dispersi, ubique Christum offenditis, et adhuc quaeritis ? Vbique inter gentes

in laudibus IOO

105

Christi uestrum

amen

resonat, uestrum alleluia

cantatur, uestrum hosanua resultat, et adhuc quaeritis ? In sole bosuit tabernaculum swwm, nec est qui se abscondat a calore eius, et adhuc quaeritis ? Quaeritis eum inter cognatos et notos. Quaeritis eum apud Isaiam, sed sicut ipse ait : Cognowtt bos possessorem swwm, et asimus praesepe domini sui. Israel autem mom cognowi me, fopulus meus non intellexit, ÀYdeo non inuenitis. Quaeritis eum apud sanctum Dauid, sed et secundum ipsum : Facta est mensa uestra coram uobis in laqueum, ideo non inuenitis. Obscurati sunt enim oculi uestri ne uideant, et dorsa uestra incuruantur.

IIO

Quaeritis eum apud Ieremiam, sed ipso teste : Sacerdotes ignorant legem, nesciunt widentem, ideo non inuenitis. Quaeritis eum afud Moysen, sed usque hodie cum legitur Moyses, uelamen positum est super cor uestrum, ideo non inuenitis. 15. Reuertere, itaque, reuertere Sunamitis, reuertere in Ierusa83/84 cf. Leu. 6, 135. 94/95 cf. Dan. 2, 34-35 ; cf. Augustinus, Ez. in Ps. 42, — CC 358, p. 476, lin. 19 sqq. ;Ex. in Ps. 57, - CC 39, p. 716; Tract. in Iob. IX, 15 — CC 56, p. 98, c. 15 ; Aelredus, Serz. VIII — PL 195, 252 D. 99/101 Ps.

18, 6-7.

103/105 Is. I, 5 (Vzig. : me non cognouit).

106/107 Ps. 68, 25 ;

Rom. r1, 9. 107/108 cf. Ps. 68, 24. 109/110 cf. Ier. 2, 8 (Vig. : et tenentes legem nescierunt me). 111/112 II Cor. 5, 15. 113 Cant. 6, 12.

82 ubi sacerdotium oz. solum oz. U V 831Iet. sola Q ille ignis D .$ $6 ea uos D, ea oz. Q 87 praeceptum dei K U T7 88 enim oz. U V^ 92/93 aestimant esse in suo com. D 92 existimant K U V^ 93 in suo esse Q 94/ 95 abscisus] est aZ. D Q 95 et impleuit uniuetsam D 99 cantantur .$ 100 nec] non D d». 104 autem oz. R me non cognouit OQ 106 et om.DLUWV mensuta U 107 inuenietis Q 108 enim sunt D Q, enim om. R 109 eum oz. 7z 109/110 quaetitis eum 44. non inuenitis ozz. LL per boroiotel. 111 legerint G R, legeritis R. .$ zz 112 non ideo K 113 itaque om. R ali. teuettere ozz. Q, teuett. reuettete itaque .$

262 IIS

120

125

130

DE IESV PVERO II, 15-16

lem et inuenies. Nuntiatur certe lesu quod mater eius et fratres foris stent, quaerentes eum. Numquid egreditur? Vos potius ingredimini, et inuenietis. Ef regredientes, inquit, inuenerunt eum post iriduum n templo. Si fuerit numerus filiorum Israel sicut arena maris, reliquiae conuertentur; reliquiae, inquam, Iacob ad Deum fortem. Quando ? Vtique post triduum. O tempus desiderabile, quando cognoscet Israel Deum suum, et pauebit ad Dauid regem suum, quando utraque gens faciet sibi caput unum, et ascendent de terra. Quando hoc erit, Iesu bone ? Quando respicies carnem tuam, domesticos sanguinis tui, cum -nemo carnem suam odio habeat ? Frange, Domine, esurientibus banem twwm, et egenos uagosque induc 4n domum tuam. Quamdiu miser Cain uagus et profugus erit super terram tuam, quae aperuit os suum et suscepit sanguinem tuum, o noster Abel, de manu eius? Nonne adhuc reddidisti ei septuplum in sinum eius, cum ubique maior seruiat minori, cum ubique sit iugum praemens et gladius terrens, nec sit qui redimat neque qui saluum faciat. Scio, scio, quia tandem conuertentur

et famem

patientur ut

canes, sed ad uesperam. Post triduum enim inuenerunt eum in templum. 155 16. Prima dies, qua ingressus nostram lerusalem Dominus Iesus abscondit se a matre sua synagoga et fratribus suis Iudaeis, apostolica fuit in gentibus praedicatio, sicut ipsis Iudaeis Paulus loquitur : Qua indignos uos iudicatis aeternae witae, ecce comuertimur ad geníes. Tunc quippe tenebrosis 140 gentilium cordibus lux caelestis infulsit, decussaque pristinae infidelitatis tetra caligine, splendor fidei mentibus perditorum radios suae claritatis inuexit. Sed huius diei iucundissimum lumen nox dirae persecutionis interpolat, quando saeuientibus in christianos mundi principibus, cruces, bestiae, equulei 145 ferreaeque manus, ignitae sartagines et ardentes laminae et mille tormentorum genera in eorum exitium praeparantur. Quae omnia licet christianorum pars maxima fidei uirtute risisset, non modica tamen multitudo tortoribus cedens, 114/115 cf. Matth. 12, 46. IsXro223 120/121 cf. Os. 5, 29. 125/126 Is. 58, 7. 129 cf. Ps. 78, 12. 138/139

116/117 Luc. 2, 46. 117/118 Rom. 9, 27; cf. 5, 5. 121/122 cf. Os. r, r1. 123/124 Eph. 126/12? cf. Gen. 4, 12. — 127/128 cf. Gen. 4, 11. Act. 15, 46.

115 egredietur R 118 reliquiae oz. U V 122 ascendet U, ascendit |] 123 bone oz. Q respiciens .$ tuam oz.. L, Q 129 reddisti R ei oz. UV sinuUV 130maioroz.U V iugumsit R 132 a/7. scio oz. zz 133 uesperum U l/— 134 templo R z 135 quam R, D zn arg. infer. add. : Tres dies : apostolica praedicatio, diuina miseratio, peccatorum ad fidem conuetsio 138 Paulus] apostolus praez. Q 140/141 decussaque z:4. caligine om. R 140 pristinam T7 141 tetra] tetra zz 142 iucundissimum oz. R 147 fidei uirtute D zn zarg. 148 risisset] uicisset zz

DE IESV PVERO II, 16-17

263

luctum miserabile sanctis indixit. Secutus est hanc noctem 150 dies, diuinae miserationis luce clarissimus, quando regibus mundi ad Christum conuersis, subuertuntur templa gentilium, et delubra daemonum in martyrum memorias consecrantur, et paulatim ueritate mortalium pectoribus illabente, nox perfidiae confusa repellitur. Sed hunc iterum splendidissimum 15; diem nebula haeresiacae prauitatis obtexit, donec labore doctorum error productus in lucem, christianorum corda deseruit, et in ea iam fides diu examinata et multis probata rationibus, solem iustitiae periclitanti mundo reuexit. Et ecce nunc aduesperascit et inclinata est iam dies. O tempora periculosa. 160 Iam tertii diei lucem falsorum christianorum perdita uita recondit, et noctem superabundanti iniquitate caligantem, senescenti iam mundo refundit. Superabundat enim iniquitas et refrigescit caritas. Exspectamus diem, qua praedicante Henoch et Elia, Iesum inueniat mater eius synagoga, ingressa 165 nimirum templum, id est Ecclesiam, in qua inter seniores et doctores medius residet mediator Dei et hominum, homo Christus Iesus, in paruulis audiens, in adolescentibus quaerens, in senioribus docens.

17. Tunc uox laetitiae et exsultationis in tabernaculis Iacob 17o personabit, quando agnitus a fratribus, uerus Ioseph populo Iudaeorum in fine mundi, quasi patri senescenti, uiuus nuntiabitur a dicentibus : Joseph filius tuus uiuit, et ipse dominabitur in tola terra Aegypti. Fili, inquit, quid. fecisti mobis sic ? Ecce pater tuus et ego dolentes quaerebamus te. Quid fecisti, o :5 loseph ? Mater moritur, pater perpeti fletu conteritur ; periclitantur fratres ; tota insuper domus paterna languescit. Et tu, tuorum neglegens, egyptiis Aconsulis ad salutem? Fili, quid fecisti nobis sic ? Eunt fratres in Aegyptum et redeunt cernunt te Dominum terrae nec recognoscunt, et speciosus 18o ille uultus, quem Aegyptus tota miratur, domesticis tantum tuae carnis absconditur. Fili, quid fecisti nobis sic ? Respicis tuos quasi alienos, imponis crimina, minaris supplicia, et,

158/159 Luc. 24, 29. Gen. 45, 26.

166 cf. ITim. 2, 5.

169/170 cf. P.

117, 15.

172/173

173/174 Luc. 2, 48.

155 haeresaice 1533 et om. m gentium LL 151 templa gentilium oz. $ 158 petriclitante U V —— nunc] ió? in ea] mera K LUV | eoR KL 164 162 iam ref. mund. 159 o tempota peticulosa oz. R. iam U V/ 169/170 169 exsult. et laet. 5 165 templum] in praez. R. eius mater R 174/175 quid fecisti uq. Jin. 195 173 inquit oz. R person. in tab. Iacob Q concutitut U I7 175 perpetuo U V z quaerebamus oz. K per bomoiotel. sic oz. U ids 177 consulis aegyptiis U l/ —— 178/181 eunt fratres usq. lin. 181 nobis minaris] 182 Q m tuaetantu ^ oz..$ tantum domesticis 180 per bomoiotel. nuntiatis R

264

DE IESV PVERO II, 17-18

quem clementissimum inueniunt alieni, tui te crudelissimum

repererunt.

4t

Fili, quid. fecisti nobis sic ? Prodigus ille filius tuus, qui dilapidauit omnem substantiam suam cum meretricibus, qui fornicatus in ligno et lapide, et mutauit gloriam incorruptibilis Dei in imaginem corruptibilis hominis, et uolucrum et quadrupedum atque serpentium ; introductus in domum 190 tuam, ecce iam tot annis uituli saginati carnibus pastus, et sanguine uuae meracissimo debriatus, in nostri Dauid deliciis symphonia lusit et choro ; et nos, quorum erat testamentum et legislatio et obsequium et promissa, quorum patres, ex quibus tu secundum carnem, quasi alieni foras stetimus. Fili, quid 295 fecisti nobis sic ? Ecce pater tuus et ego dolentes quaerebamus te. Putabamus nouo miraculo templum reaedificandum, restaurandum sacerdotium, dispersionem Israel in dilectam sibi 185

lerosolimam

200

reuocandam,

et sic Christum

inueniendum

in

finibus Iudaeae, quem nunc inuenimus in campis siluae. 18. Dolentes quaerebamus te. Doluimus antiqua sublata miracula, oracula siluisse prophetica, ducem de femore Iacob nullum, unctionem regum et pontificum nullam, et cum haec

omnia tuum testarentur aduentum non, credidimus tamen te,

205

210

nobis relictis, alienum dignasse hospitium. Ideo : Dolentes quaerebamus te. Non putabamus nobis promissum, nobis redditum, ob aemulae gentis salutem reliquisse quos genuit, spreuisse quos fouit, et his, quibus mare cessit, quos caelum pauit, quos potauit saxum, quibus aqua murus exstitit, quibus murus peruius fuit, quibus paruit sol, quibus luna substitit, immundas idolatria gentes praetulisse. Ideo dolentes quaerebamus te. Et aliquando quidem multis indiciis tuus nobis probabatur aduentus, sed ob gentium uocationem et nostram repulsionem rursus desperabatur. Ideo dolentes quaerebamus te. Et ille : Quid est, inquit, quod me quaerebatis ? Nesciebatis 185/186 cf. Luc. 15, 13. 187 cf. Iet. 5, 9 188 cf Rom. r1, 235. 189/190 cf antt 190/191 cf. Ter. 46, 21. 191/192 cf. Deut. 32, 14. 193 cf. Rom. 9, 4-5. 194/195 Luc. 2, 48. 199 cf. Ps. 151, 6. 200 Luc. 2, 48. 201/202 cf. Gen. 49, 10 ;Ex. 2205 214/215 Luc. 2, 49.

184 reperiunt O R z 187 fornicatus] est adZ. L, .$ alt. et om. z 186 incorruptibilis hominis R ]7 189 et quadrupedum oz;. D atque] et QU V introductis R— 190 iam oz. U V/— anni Q 191 meracissimae ^ uuae D delibatus U I 192 luxit R 192/193 erat testamentum sq. Jin. 193 quorum ozz. U V per bomoiotel. 193 quorum] et Praezz. zz 196 putamus z 196/197 restaurandum] et praem. K 197 delectam 200/205 doluimus usq. lin. 205 quaetebamus te oz;, U 17 Jer bomoiotel. 203 tuum oz. R credimus D I te tamen Q R 205 5rizs nobis] uobis corr. D Br.an. | 206 ob K zn zaarg. alt. man. 207 a/7. quos D zn marg. pr. man. 208 quos oz. D 210 idolatriae L Q U V, idololatria z 211 te oz. I 211/213 Et aliquando usq. lin. 213 quaetebamus te oz. U 17 Jer bomoiote l. 211/212 probatur D .$

213 desperab. rursus Q

?14 et] est $—

inquit oz. LL U

DE IESV PVERO II, 18 - III, 19

quia in his quae patris met sunt, oportet me esse ? O stulti et tardi corde ad credendum in omnibus quae locuti sunt brophetae. Nonne ita oportuit bati Christum et ita intrare in gloriam suam, el praedicari in. nomine eius paeniténtiam ber omnes gentes ?

215

Siccine non 220

225

230

25

265

bo]

240

audistis per os Dauid

uocem

patris ad filium :

Postula a me, ei dabo tibi gentes hered?tatem. tuam, ei possessionem tuam lerminos terrae ? Quid est quod me quaerebatis et non statim inter gentes inueniebatis ? Nonne Abrahae dictum est : In semine tuo benedicentur omnes tribus terrae ? Nesciebatis quia in his quae patris mei sunt, oportet me esse ? Audite patrem per Isaiam loquentem mihi : Parum mihi est ut sis nihi seruus ad suscitandas tribus Iacob et faeces Israel conuertendas. Dedi te in lucem gentium, ut sis salus mea usque ad fines terrae. Nonne ego sum apud patriarcham lacob : Exspeciatio gentiwm, et apud Malachiam : Desideratus earum ? Ét sicut idem ait : A solis ortu usque ad occasum, magnum nomen meum in gentibus. Tumuistis muneribus meis, inuidistis uisceribus meis, et qui nequam oculus saluti paenitentis inuidit, liuore caecatus propriae salutis auctorem uidere non potuit. Ideo naturalibus ramis non peperci, sed illis a radice naturalis oliuae decisis, ramos

alienos inserui. Sed nunc

ex-

surgens miserebor Sion, quia tempus miserendi eius, quia uenit tempus. Reuoco quos abieceram, recolligo quos disperseram, suscipio quos repuleram. Ef ecce ego uobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem saeculi. Haec interim allegorice dicta sufficiant.

«SECVNDVM MORALEM SENSVM; III, 19. Nunc redeundum

mihi est ad te, fili carissime, cui

animus est conformari Christo et uestigiis Iesu arctius inhaerere, si forte sufficiam in euangelica lectione tuum tibi explicare profectum, ut hoc ipsum in his legas schedulis, quod in 223 Gen. 220/221 Ps. 2, 8. 9218 Luc. 24, 47. 215/217 Luc. 24, 25-26. 225/228 Is. 49, G (Vulg. : ad exttemum terrae). | 228/229 cf. Gen. 49, 22, 18. 230/231 Mal. 1, 11 (Vulg. : ab ortu enim solis). — 235/ 229 Ago. 2, 8. IO. 238/239 Matth. 28, 20. 236 cf. Ps. 1or, 14.

218 per] in K Q U V cum Vulg. in oz. K 217 christum pati R. .$ 223 tribus terrae] gentes D R, terrae oz. K 222 habrae R ad me R

220 228

secundum moralem sensum ; De eodem moraliter Q ; prosequitur F 2 conformati D sup. Jin. te oz. S est ozz. R. 1 est mihi OQM est Christo V/ — 3in] de F z

conf.

233 apatriarcha U V — 229 Malachiam 7/a omnes codd., sed lapsus est gemoriae sufficiunt 240 dicta oz. R 235 ramos insetui alienos R creatus R GRSm super. : pos! sufficiant grauit. distinx. omnes codd. ; Setmo tertius DD e£ n marg.

266 vA

III, 19-20

temetipso ab intus suauius experiris. Credo enim te de Bethlehemitica paupertate ad Nazarenas transisse diuitias, et

iam

IO

DE IESV PVERO

duodennem

effectum,

de floribus

Nazareis

ad

fructus

Ierosolimiticos ascendisse, ut non tam in codicibus, quam in propriis moribus mystica ualeas lectitare. Sicut enim Bethlehem, ubi Christus paruus et pauper nascitur, bonae uitae

est inchoatio, Nazareth, ubi nutritur, uirtutum exercitatio, ita Ierusalem, ad quam duodennis ascendit, caelestium secre-

torum est contemplatio. In Bethlehem anima pauperascit, in Nazareth ditescit, in I 5 Ierusalem deliciis affluit. Pauperasc it perfecta mundi abrenuntiatione, ditescit uirtutum perfectione, deliciis affluit Spiritalium saporum dulcedine. Ascendendum quippe est a conualle plorationis, inter aspera tentationis, per plana exercitii Sspiritalis ad alta Iuminosae contemplationis. In Bethlehem nouae conuersationis dedicatur infantia, quae rationis impotens,

neminem laedit, neminem fallit ; libera cupiditatis, suae uoluntatis inscia, neminem iudicat, nulli detrahit, nihil cupit ; nec de praesentibus anxia, nec de futuris sollicita, alieno tan-

2

»

50

tum sustentatur iudicio. Hanc nobis infantiam uas electionis commendans : Si quis, inquit, «uoluerit inter uos sapiens fieri, stultus fiat ut sit sapiens. Et Dominus in euangelio : NZs? conwersi fueritis et effüiciamini sicut baruuli, nom intrabilis in regnum caelorum. 20. Hac itaque anima quaelibet initiata infantia, post herodianas persecutiones, si coeperint in ea, quasi in agro ferti-

lissimo, uirtutum flores uberius pullulare, non immerito Naza-

3 IS

reth, quae flos interpretatur, quasi septennis inhabitans, duodecimum annum feliciter exspectabit. Primo quidem necesse est ut ager cordis nostri, peccat orum

nostrorum recordatione, ct infirmitatis nostrae consid eratione,

quasi stercoretur, deinde tentationum uomere multip liciter fatigetur, et sic uirtutum semina flores parturiant spirit alium exercitiorum. Ergo illum, a quo spiritus timoris antiqu a uitia 15 cf. Cant. 8, 5. 24icfc eActo mS 25/26 I Cor. 3, 18 (Vulg. : si quis uidetur inter uos sapiens esse). 26/28 Matth. 18, 3.

5/6 te transisse ad nazarenas de bethlehemitica paupert ate diuitias zz 6 diuitias] delicias U V/ — * affectum .$ nazatenis P ; 8 ierosolimitanos U 1 ut] ubi F z 10 paruulus zz 11 Nazareth] sicut praezz. zz uirtutum] est add. F m 12 duodennis] dominus praez. F 15 affluit deliciis F z; pauperascit] quippe prae. zz 16 ditescit] et praez. G Q R$ profectione U V7 — deliciis] et praem. m 16/17 spiritalium ozz. I, 17 dulcedinum sapore U l/ — 18 plena zz 21 neminem laedit ozz. K 25 si quis ait inter uos sapiens uoluerit fieti z; 29 quaelibet anima zz initiatus G K L, initia R 34 quidem] itaque U V. 37 et] ut zz sic] in eZ. R pariant Fm 38 quo] iam prae. zz timoris] timens R uitia antiqua F zz antiqua] aliqua U 17

DE IESV PVERO III, 20

267

et inolitas cupiditates resecauerit, unius anni puerum aestima4o to. Si deinde mitem eum et oboedientem spiritus pietatis effecerit, bimum eum spiritaliter iudicato. Iam si spiritus scientiae suae infirmitatis cognitionem, et auxilii diuini desiderium infuderit, annum tertium non dubites accessisse. Quem si contra omnes tentationes et carnales delectationes, quae 4; militant

aduersus

animam,

spiritus

fortitudinis

immobilem

reddiderit ac robustum, annorum quattuor puerum admirare. Accedat spiritus consilii et uirtute discretionis eum quinquennem efficiet. Cui si spiritus intellectus meditationem sacrae legis indulserit, ad sexti aetatem anni felici progressu peruenit. 5o Septimum annum spiritus sapientiae aduehit, quae de legis divinae meditatione procedit, quattuor uirtutes quasi quattuor annorum lucem animae inuehens proficienti, quibus nihil est utilius in uita hominibus, sicut de ipsa sapientia scriptum est : Sobrietatem docet et prudentiam et ustitiam et uirtutem, quibus ss nilul est utilius. Hae sunt enim praecedentium uirtutum moderatrices, sine quibus ceterae nec honeste haberi, nec perseueranter possunt seruari. Agit enim sobrietas, quae alio nomine dicitur temperantia, ne sit jpsarum uirtutum immoderata progressio. Prudentia, ne sit earum indiscreta con6o fusio. Iustitia, ne sit uirtutum usus inordinatus. Virtus, quae

et fortitudo dicitur, ut perseueranter eius teneatur affectus. Sequitur annus duodecimus, lux uidelicet contemplationis, quae ad ipsam Ierusalem caelestem animam subleuat aestuantem, quae caelum reserat, quae portas aperit paradisi, quae 65s ipsum sponsum speciosum forma prae filiis hominum, quasi per cancellos prospicientem, purae mentis oculis exhibet contemplandum, ut uocem illam suauissimam mereatur audire : Tota pulchra es, amica mea, et macula mon est dn te.

Emaculata

enim sordibus passionum

7o cupationum,

abolita memoria

44. cE ST Peiftx 2; 11. 68 Cant. 4, 7.

54/85 Sap. 8, 7.

euolans

praeteritorum,

65 cf. Ps. 44, 5.

a retibus oceuanescentibus

66 cf. Cant. 2, 9.

39 solitas U I7 39/40 existimato 7z 40 eum ozz. K 41 biennem zz eum spiritaliter ozz. U V" — 42/43 auxilii desiderium diuini G, auxilium om. Fm diuini desiderium

K

43 annum

tertium D, ter. ann. ce/., tet enim ann. R

accesse R 47 uirtute discret. eum D, uirt. eum discret. ce/. 47/48 49 aetatem anni D, anni 48 intelligentiae F zz quinquennem] eum add. R. in uita uti53 uita] tetra R 52/53 utilius est Q, est oz. zz aetatem cef. 58 56 haberi] possunt praez. Q RF z 55 enim. ozz. lius hominibus G 58/59 immodetatus R. F, inordinata Lid sit oz. Q temperantia dicitur zz 64 paradisi 63 caelestem lerusalem ;z effectus U 61 cius] eatum 69/73 Emaculata zsq. /in. 73 pulchra es om. K 65 speciosum ozz. K apetit zz 69 sordibus] per homoiotel. sed add. in marg. super. alt. man., immaculata U V F z sorotibus R passionum] peccatorum uel praez. F zm

268

DE IESV PVERO

III, 20-21

imaginibus exteriorum, decoram sui cordis faciem ad cernendum quem diligit, summa auiditate sustollit. Et ideo audire meretur

: T'ota fulchra es, et cetera. Hiems, inquit, fransuüit,

vmber abwt et recessit.

Plores

apparuerunt.

75 odoriferae nimirum, licet adhuc in quadam

Hi sunt

flores

nouitate, uirtutes,

quae post hiemem persecutionum et imbres tentationum in agro pectoris bene proficientis feliciter oriuntur, quorum

Christus decore simul et odore delectatus, ab inferioribus eam 8o

ad superiora inuitans : Hiems, inquit, £ransiit, imber abiit et recessit. Flores apparuerunt. Et quoniam per gemitum compunctionis aperitur uia contemplationis, adiecit in consequentibus : Vox turturis audita est in terra nostra. 21. Recole, fib, quid soleas in angulis susurrare,

cum

instar

turturis, quae auis castissima est et soliuaga et gemebunda, 85 latebras quaeris, et licet inter multos constitutus, solitudinem tibi aedificas cotidianam. Quomodo gemis, quomodo aestuas, quomodo quaeris quem diligit anima tua, et amoris uim patiens iam optas uidere quem amas. Quomodo nunc blandiris, nunc ad maioris desiderii incentiuum suauiter indignaris. Nunc 90

95

IOO

moras

accusas,

nunc

te causaris contemptum,

nunc

te eius

uisitatione confiteris indignum, et iterum de eius toties experta bonitate praesumis. Nunc quasi ulterius non sustinens spiritali quodam litigio, uel luctamine euincere retardantem conaris. Quae tunc lacrimae, qui gemitus, quae suspiria, quae uoces ? Nunc oculi fletu graues, cum imis singultibus eriguntur ad caelum ; nunc manus expandiuntur et brachia; nunc pectoris tunsione animae tarditas accusatur. Proferuntur interim uerba sine principio, sine fine, quorum nec sententiae cohaerent sibi, nec rationes similes sunt, riec alicuius linguae sensus uel idioma seruatur, quando uox aliquando respondet affectui, et iterum uocem affectus intercipit. Gaudet certe pius ille Iesus tali certamine superari, et talis animae tanta 73 Cant. 2, rr. 83 cf. Hieronymus, Epis/. 112, 22 — CSEL 5554 D:1 2935: 10. 84/85 cf. Isidorus, E£yzzologiae — ed. Lindsay, XII, vii, 6o. 84/86 cf. Aclredus, Serm. de On. XXIX — PL 195, 482 B-C.

7*1 decorem Q R cordis sui G F zz, sui cordis sui Q *3 et cetera D, et macula non est in te add. cef. ; e£ add. F et zz : fauus distillans labia tua 74

appatuerunt] in tetra (add. I.) nostta add. zz «5 odotriferi Q F zz uirtutes] uirentes Q *6 et imbres tentationum oz. $' — ?7 quatum L 80 apparuerunt] in terra (add. I,) nostra add. zz et] qui R pro gemitu zz 81 uia] uita zz 81/82 sequentibus L, z; 83 angelis G instat] scilicet ad add.Fz S4&priusetom.m S5 quaeras R 87 uim patiens zz, impatiens codd. 88 blandieris Q 89 maioftis] amoris R suauitet D sup. lin. pr. man. 90 causetis zz eius oz. F zm 93 speciali R retardantem] tarditatem U 1^ 94 qui] tunc az2. 95cum]nuncU V/ imis] intimis zz 98 sine principio om. K quotum] et Praezz. G K 99 linguae] nunc praez. K 102 ille pius Iesus .$ 102/103 tali instantia F zz

DE IESV PVERO

III, 21-22

269

constantia delectatus, ad circumstantes angelos gloriatur : Vox turturis audita est in terra nostra. In terra enim uiuentium 105 talis uox

IIO

IIS

I20

125

130

animae

aestuantis auditur, et tanti desiderii odor

suauissimus uniuersam demulcet ciuitatem Dei. Sic tibi in angulo domatis quasi Eliae in spelunca : primo íransit spiritus grandis ei fortis, subuertens montes et conterens betras, sed non in spiritu Dominus. Et post spiritum commotio, sed non in commotione Dominus. Et 5ost commotionem ignis, sed non 4n igne Dominus. Et post ignem sibilus aurae tenuis. Hi sunt quidam gradus, per quos in oratione mens compuncta conscendit, quasi uirgula fumi ex aromatibus myrrhae et turis et uniuersi pulueris pigmentarii. 22, Sed haec tibi ipsi non tam inuestiganda, quam in ipsa tua oratione animaduertenda committo, ut diligenter attendas cum qua primum difficultate nonnumquam ingrederis cubiculum pectoris tui, ut inuenias ibi speluncam, in qua quodammodo ab omnibus quae mundi sunt sepeliaris, et ores patrem tuum in abscondito. Videtur aliquando cor in modum silicis duruisse. Videtur quasi mons aliquis interiacens interiorem aspectum ab omnibus spiritalibus exclusisse, donec spiritus grandis et fortis pertransiens, subuertat montes et conterat petras ante Dominum. Quem nimirum spiritum sequitur commotio, quando mens quadam compunctione resoluitur, et profluentibus lacrimis, quidquid in se sordidum sentit, aduersum se commota interiori contritione detergit. Vnde orta spe, igne ineffabilis desiderii exardescit, et spiritale quoddam certamen init cum Deo, donec sibilus aurae tenuis illapsus praecordiis leni tactu perstringit affectum ; cunctisque motibus, cunctis distensionibus, cunctis uerbis, cunctis cogitationi-

155

bus imponens silentium, usque ad ipsas portas Ierusalem caelestis, animam subleuet contemplantem. Tunc ille diu quaesitus, toties rogatus, tam ardenter desideratus, speciosus forma prae filis hominum, quasi per cancellos prospiciens, inuitat ad oscula : Surge, inquiens, $ropera, amica mea, et ueni. 104 Cant. 2, 12. 107 cf. III Reg. 19, 9. 120 cf. Matth. 6, 6. 134/135 Ps. 44, 5.

107/111 II Reg. 19, 11-12. 136 Cant. 2, 9-10.

119/

105 tanti] tali R 106 demulcet] demisset K corr. zn zzarg. alf. man. 107 domatis[ dogmatis Q, oz. R F 108nonoz.K 109nonoz.K 111 tenuis] et ibi dominus adZ. F z quidem F z 112 mens in oratione D ascendit UTE 113 uniuetsi] genetis 242. F zz 116 ut diligenter attendas] Diligenter ergo attendas F zz iiSibi[tibi Fz; 119quaesuntmundi U V — sepeliatis subuertit U V/ — 123/ 123 et fortis ozz. F zz in omnibus q. mundi s. F zz

124 et conterat petras D 7n zuarg., conterit U, co(n»uertit l7

125 reuoluitut zz

128 ineffabili R. 129 donec oz. Q 130 que oz. R F z 131 cunctisque 133 animum z 132 portas oz. R cogit. add. zz. post. lim. 130 affectum subleuat U V z contemplandum .$ 136 inuitat] se aZ. U V^ mea 0772. 72

270

DE IESV PVERO III, 22-24

Tunc ingrediens Ierusalem, transit ?n locum tabernaculi admarabilis usque ad domum dei, in uoce exsultationis et confessionis. Tunc amplexus, tunc oscula, tunc : Inueni quem diligit anima 140

mea, tenui illum nec dimittam, tunc in Ierusalem affluit deliciis

et fruitur bonis, et diem festum cum exsultatione et gaudio colit. 23. Obsecro itaque, fili carissime, memento

mei cum bene

tibi fuerit, ut suggeras dilecto tuo, regi tuo, qui est in sancto,

145 ut educat me de isto carcere, de his tenebris, de his uinculis,

150

155

ut tandem aliquando respirem in purioris gaudii libertatem. Sentiamque et ego, quam magna multitudo dulcedinis illius quam abscondit timentibus se. Sed heu, heu, rara hora et parua mora. Felix qui triduo in his poterit commorari deliciis. In his tribus diebus triplicem contemplationes lucem non inconuenienter intellego, quoniam quidquid de Deo poterit mens illuminata sentire, aut ad potentiam eius aut ad sapientiam aut ad bonitatem credimus pertinere. Cernitur itaque Dominus lesus, aliquando fortis et potens, cernitur potens in proelio, ut scias te, si dilexeris illum, contra mundum, contra diabolum, contra omnem principatum et potestatem eius dextera protegendum. Cui resistere nemo potest ; sub qua curuantur qui portant orbem ; qui, si tenuerit

aquas, omnia siccabuntur ; si emiserit eas, subuertent terram. 160

24. Si igitur spiritus potestatem habens ascenderit super te, si stimulos acediae exagitauerit, si aculeos diuersarum passionum

accenderit,

si aduersus

te commouerit

mundum,

si in-

flammauerit persecutiones, si times, si trepidas, si per singula momenta uinci formidabas et ita ad Iesum tuum anxius curris,

ploras, exponis pericula, opem flagitas, aderit tibi quem diligis, in specie regis potentissimi, quoniam secundum orationem sancti Dauid : Affrehendet avma et scutum, et exsurget in adwwutoriwm tibi, audiesque : Ne timeas a facie eorum, 137/138 Ps. 41, 5. 139/140 Cant. 5, 4. 140 cf. Cant. 8, 5. 143 cf. Gen. 40, I4. 148 cf. Bernardus, In canz. XXIII, 15 — ed. Lecletcq, p. 148, u. 20. 147/148 cf. Ps. 3o. 154 cf. Ps. 25, 8. 156/157 cf. I Cor. 15, 24. 157/ Fes cf. Iob 9, r5. 158/159 cf. Iob r2, 15. 167/168 Ps. 54, 2. 168/169 et. I8.

137 indiens K corr. in marg. alt. man. in] ad U V 137/138 admirabilis ozz. GKR. 139 50s? fert. tunc] canit add. zz 141 et gaudio oz. R. F zz 146 putioris] prioris F zz 147 sententiamque K corr. in marg. alt. man. que ozz. F D 149 mora] hora 17 152 pos! prius aut] ad add. D R. F z 154 itaque] aliquando Q 155 cernitur potens oz. zz eum PF z 155/156 contra mundum oz.U V . 188quaLQRSUVEFEz 160 igitur ozz. Q haben-

tis U I 162 aduersum U V F L $ U V F, ad ... t D /ac. sed alt. man. haeret G Q R zz (uide lin. 177) 166 G Q R$ V (uide lin. 181) potent.

non commouebis praezz. D

z 164 tuum oz. D 165 adetit scripsit in marg. inter. : exit, adhaerit K, adin specie K U F z, in spe D L, in spem tegis zz quoniam] adiutus stabilis eris,

quoniam] et ce. ?

167 orationem] ordinem IL

DE IESV PVERO III, 24-25

27

quia ego tecum sum. At si secretorum cognitionem uel quaestio-

17 nis alicuius solutionem tibi desideres reuelari, si mundanae confusionis causas et rationes anxius admiraris, si mouentur

pedes quia pacem peccatorum uides, qui in labore hominum non sunt et cum hominibus non flagellantur, quaeris diuersorium ubi cum Iesu, solus cum solo, fabuleris, clamasque cum 17; Habacuc : Iustus es tu, Domine, si disputem tecum. Verum-

tamen usta loquor ad te. Quare uis impiorum brosperatur, et cetera. Sic itaque quaerenti aderit magister ille, qui solus docet hominem scientiam, qui reuelat oculos nostros ut consideremus mirabilia de lege eius, qui habet clauem sapien18o tiae et aperit et nemo claudit, claudit et nemo aperit. Aderit autem in specie doctoris suauissimi, in cuius dextera ignea lex, ut te et legis cognitione illuminet, et caritate, quae ex legis meditatione procedit, inflammet. Porro in sinistra eius uirga aequitatis, uirga regni sui, ut et quaerentis praesump18s tionem arguat et curiositatem compescat. Postremo, si haec omnia, etsi magna, etsi splendida, etsi sublimia, unius tantum osculi desiderio ac suauissimorum labiorum illius uno tantum tactu fastidias, incipiasque querulis uocibus cum propheta clamare : Quaesiui uultum tuum, wultum tuum, Domine, re-

190 quiro. Et illud : Quis miu det te fratrem meum sugentem ubera

z9 I

mairis meae, ut ywuenzam te foris et deosculer ? Veniet certe tibi in odore unguentorum et aromatum, sicque caeleste quoddam ac diuinum tuae menti imprimens osculum, omnia uiscera tua caelesti et iucunditate ineffabili perfundet, ut te clamare delectet : Dzffusa est gratia 4n labiis tuis. Cum legem et prophetas legeris, animaduerte diligenter, et inuenies has ipsas apparitiones siue contemplationes multoties in figuris quibusdam et aenigmatibus designatas. 25. Sunt enim multa genera contemplationum ac spirita179 ct 2Ps72, 3: 173 cf. Ps. 72, 5. 175/176 Iet. 12, 1 (Vz/g. : iustus quidem tu es). 177/178 cf. Ps. 95, 10. 178/179 cf. Ps. 118, 18. 179/180 cf. JADno6s3 7. 183/184 cf. Hebr. 1, 8. 189/190 Ps. 26, 8. 190/191 Cant. Eoets 195 Ps. 44, 5. 196/198 cf. Aelredus, Serzz. de Os. XXIX - PL

195, 478 A. 170 desideras F z 171 anxius D e G sup. lin. pr. man., om. KU V 172 pedes] tui a7. U z laboribus U V 173 flagellabuntur U V F 174 que 072. 7H 175 Habacac D G Q R .$ (lapsus memoriae), leremia K L U V F z ius-

tus] quidem adZ. zz — 196/1*? et cetera oz. F;z — 1vvilemagister Fzz —179/180 sapientiae]etscientiae adZ. I, ^ 180 priz;]etquiD 181 in specie doctoris I, U zz, in specie decoris D G Q, in spem doctoris K .$ F, in spem decoris V. R 186 tantum] tamen zz 187 desideto V^ eius Q 188/189 clamare cum ptopheta Fm 189/190 requitam F cuz Vulg. 191 deosculer] te ad. F zz 192 in odorem zz 192/193 caeleste et diuinum quoddam F z 193 diuine R 194 caelesti et D, oz. cef. te oz. Q F zm 195 legis zz 196 aduerte D 197 siue] et F z 197/198 in figutis et aenigmatibus quibusdam F z 19

I

278

DE TESV PVERO III, 25

lium uisionum, quae tamen omnia, ut credo, uel ad Dei potentiam uel sapientiam uel benignitatem pertinere noscuntur. Nam si cogitetur Deus rerum omnium causa, ut quolibet modo sint, quarumdam autem ut etiam rationales et per hoc sapientiae capaces sint, multarum quoque ut etiam bonae 205 sint, primum illud potentiae, alterum sapientiae, ultimum ascribitur bonitati. Potentiae quippe est, quod sine illo nulla natura subsistit. Sapientiae, quod sine ipso nulla doctrina instruit. Bonitatis, quod sine illo nullus usus expedit. Apud ipsum secura sunt omnia, cum nihil sit quo eius perturbari 210 possit potentia. In ipso certa sunt omnia, cuius non potest falli sapientia. Ex ipso recta sunt omnia, cuius naturam nulla potest deprauare malitia. Ergo in rerum creatione contemplamur eius potentiam, in forma sapientiam, bonitatem in usu. Sane si in his quae secundum carnem gessit eum con215 templari malueris, hunc ipsum triduanae lucis splendorem facile intueberis. Si iacentem in praesepio, si in brachiis uagientem, si pendentem ad ubera, si inter ulnas Simeonis paruulum oculis illuminatae mentis aspexeris, bonitatis illius opera admirare. Si uultum illum igneum, flagellum quoque de 220 resticulis, uocemque terribilem quibus uendentes in templo terruit et ementes, quibus euertit cathedras nummulariorum et aes effudit, quibus insuper columbarum uenditores eiecit, considerare delectat, tantae uirtutis potentiam expauesce. At si iucundum ducis insidias scribarum et pharisaeorum 225 toties deprehensas, callidas eorum obiectiones responsionum illius prudentia confutatas, oculata mente perspicere, sapientiae eius lucem clarius emicare persenties. Ita quoque potentiae fuit quod fugauit daemones, quod turbas pauit, 200

quod calcauit maria, quod Lazarum uocauit de monumento, 230

cum non minoris fuerit sapientiae quod ut princeps mundi falleretur inter diuina miracula a diabolo se tentari permisit, quod uelut egens esuriit, quod in naui dormiuit, quod crucem moriturus ascendit. 220/221 cf. Matth. 21, 12. p. 96.

230/231 Aelredus, Serzz. in die Paschae — ed. Talbot,

200 uel ozz. U V^ 201 uel ad Dei sapientiam (Q 202/203 ut quolibet modo] quorumdam ut sint, quorumdam autem ut rationales ac pet hoc cap. s., multorumque ut bene sint zz bene] beatae K L, — 205 illud] ille K, illius U I7 206 ipso F z 207 natura] creatura R. F z 208 illo ipso F z nullius tei usus z,usus oz.U V 209/210 possit perturbari G K L Q R .$ U V, tutbari possit zz 211 ulla R 212 deprauati R F 214 secundum catnem] in carne F zz eum om.DF 217/218 patuulum] paululum U 218 eius zz 219 mirare Q illum] eius R F ^ ignitum U V flgellumque U V 220/221 et ementes in templo tetuit F zz 222 insuper] etiam D 223 potentiam] patientiam D expauesco Ü, expauesces 17 225 responsorum U 1 226 occulta R F 229 prius quod] quo .$ 230 non D sup. Jin. pr. zzan. et tamen non minotfis sapientiae fuit zz 230/231 principes mundi huius fallerentur GK QR U V z 231 diuina] haec praez. z/

DE IESV PVERO III, 26-27

273 26. Verum quia in bonitatis eius meditatione libentius im225 moraris, ingredere quaeso domum-Simonis pharisaei ; intuere attentius quam pio, quam suaui, quam iucundo, quam clementi uultu humi prostratam respicit peccatricem, quam compatienter sanctissimos illos pedes paenitentis lacrimis praebeat irrigandos, capillis quos sibi hactenus superbia ac 240 lasciuia uendicauerant detergendos, labiis tot scelerum foeditate pollutis dulciter osculandos. Osculare, osculare, osculare,

o beata peccatrix, osculare pedes illos dulcissimos, suauissimos, speciosissimos, quibus caput serpentis conteritur, ante quos antiquus hostis egreditur, quibus calcantur uitia, quibus 245 omnia mundi huius sternitur gloria, quibus superborum et sublimium

colla mira uirtute premuntur.

Osculare, inquam,

et felicibus labiis adlambe uestigia, quae nullus post te peccator exhorreat, nullus quantumlibet criminosus refugiat, nullus expavescat indignus. Osculare, complectere, stringe, et angelis 250

et hominibus ueneranda uestigia perfunde paenitentiae et confessionis unguento, ut tota domus impleatur ex unguenti odore. Vae tibi, o pharisaee, cui odor iste est odor mortis in

25

wA

260

mortem, qui times alienis maculari peccatis, cum te tumor proprius deterius foediusque commaculet. Nescis quam suaue redoleat misericordiae confessa huius peccatricis miseria, duam dulce sapiat pietati confessio pura peccati, quam gratum sit illi sacrificium cordis contritio, quantum consumat peccatum ardens dilectio. Denique : DZmissa sunt ei peccata multa, quoniam dilexit multum. 27. Gratias tibi, o beatissima peccatrix, ostendisti mundo tutum suis peccatoribus locum, pedes lesu, qui neminem spernunt, neminem reiiciunt, neminem repellunt, suscipiunt omnes, omnes admittunt. Ibi certe Aethiopissa mutat pellem 243 cf. Gen. 5, 15. 251/2382 cf. Ioh. 12, 5. 252/283 cf. II Cor. 2, 16. 258/259 Luc. 7, 47. 263/264 cf. ler. 13, 23 (Vulg. : mutare pellem suam); cf. Isidotus, Eyzologiae — ed. Lindsay, XII, ii, 10. 234 illius F z 235 Simonis oz. L, Symeonis K intuete] et praezz. R F 236 Zeriius quam] iam .9 237? humi] humili U 237/238 quam compatienti ptocessu suos illos pedes paenitentiae lacrimis R. .F 238 illos sanctissimos (OQ 239 ptaebebat U 17 capillis] et praezz. R.F zz ac] et F z 240 uendicauetat I, F, uindicauetat zz, uendicauerit R labiisque z 241 osculando 241/242 zer1. ef quart. osculate oz. L. F zz osculate osculo otis U I^ 242 o beata peccattix oz. IL illos oz. F zm 243 setpentis caput U I7 244 antiquis K 245 rnundi huius omnis F zz 249 complectere] amplectere 250 ueneranda] adoranda F perfunde] profunde IL, U V 251/252 ex unguenti odore D, ex odore unguenti cez., odore ung. F zz 252 uae] uae add. zz est odor iste cef. 252/253 in mortis mortem R 253 timor O F 255 peccatticis] miserae praezz. 7z huius peccatricis miseria D, pecc. huius mis. cet. 2356 puta om. 7 257? conttitio cordis R quantum] quam cito zz 261 tutum] tuum K suis] satis zz suis tutum peccat. loc. D pedes] scilicet 247. zz 261/262 neminem spernunt K 7a arg. al1. zuan. 262 prius neminem D Zn marg. infer. pr. man. 263 ibi] ubi D

274 265

DE IESV PVERO IIT, 27-28

suam, ibi pardus deponit uarietatem suam, ubi solus pharisaeus non exspumat superbiam suam. Quid agis, o anima mea, o misera mea, o peccatrix mea ? Habes certe ubi tute lacrimas tuas libes, ubi foeda tua oscula sacris osculis purges, ubi totum

270

tuae affectionis unguentum secure, sine aliquo tactu uel motu uitii tentantis effundas. Quid dissimulas ? Erumpite, o dulces lacrimae, erumpite, cursum uestrum nullus impediat. Rigate sacratissimas plantas Saluatoris mei, susceptoris mei. Non curo si quis pharisaeus submurmuret, si me a suis pedibus arcendum censeat, si fimbriae suae tactu indignum me iudicet. Subsannet, rideat et irrideat, auertat oculos ; contineat nares,

237

nihilominus manibus,

uestigiis tuis inhaerebo,

premam

lesu

meus,

stringam

labiis, nec a lacrimis cessabo uel osculis,

280

donec audiam : Démissa sunt ei peccata multa, quoniam dilexit multum. 28. Est ergo dies prima, qua anima Deum sitiens, in speculatiuis amoenitatibus quasi in Ierusalem commoratur, potentiae diuinae contemplatio. Secunda, sapientiae illius admiratio. Tertia, bonitatis eius et dulcedinis suauis praelibatio. Ad primam pertinet iustitia, ad alteram scientia, ad tertiam uero

285

Introibo, inquit propheta, in fotentias Domini ; Domine, memo-

misericordia. Iustitia terret, scientia docet, misericordia fouet.

rabor qustitiae tuae solius. Ecce iustitia. Incería, ait, e£ occulta

290

sapientiae iuae manifestastt. mili. Ecce scientia. Quoniam melior est misericordia iua super uitas. Ecce misericordia. Et in prima die timor, qui ex iustitiae consideratione procedit, animam purgat, purgatam sapientia illuminat, illuminatam bonitas suae dulcedinis infusione remunerat. Cernis, ni fallor,

quam necessarium sit et utile, inter bonorum operum exercitia, per triduum hoc Ierosolimitanas frequentare delicias, in quibus timor administrat tibi panem doloris, scientia uinum 295

exsultationis,

bonitas lac consolationis.

285/286 Ps. 70, 16.

286/289 Ps. 50, 8.

264 deponit] mutat D zz cet.

267 oscula tua Q z infundas R o oz. Q

ubi] ibizz

Scio te non

mirari

287/288 Ps. 62, 4.

266 tute ozz. zz

266/267 tuas lacrimas

268 tactu uel ozz. .$ 269 tentantis ozz. R F 271 plantas] domini mei ad. Q F zz 242cuta R

prius si om. L submurmurat R F alt. si] et praem. K sedibus zz 243 me oz. F z 294 rideat et ozz. zz et om. Q oculos] suos add. OQ nares] autes Q F z 235 tuis inhaerebo uestigiis F^ zz 245/296 meus] meis stringam manibus F zz 246 osculis] oculis K U 279 anima deum oz. UWV Domini K sitiens] sciens D F, scitiens 7 279/280 inspeculamus R 280/281 diuinae potentiae zz 281 illius] eius D 282 eius oz. F z 283 alteram] secundam F z uero oz. QR F 285 prophata oz. R F 286

ait ozz. R. F, Q sup. lin. 289 primo U V/— timot oz. IL 290 putgatam] in secunda praem. illuminatam] in tertia praezz. zz 291 dulcedinis suae zz 293 Ierosolimiticas F zz 294 ministrat U. tibi ozz. F zz 295 exsultationis] emulationis U I7

DE IESV PVERO

IIT, 28-29

275

quod delicias dixerim, quibus dolorem non deesse commemoraui, cum saepius expertus sis quod dolorem illum qui de casto timore procedit, omnibus mundi huius deliciis mens compuncta praeponat. Et haec dicta sint pro modulo experientiae 3 o nostrae. Ceterum uiri excellentioris meriti et capacioris ingenii, animaeque purgatioris, in his tribus sublimiora ac profundiora rimantur. In potentia scilicet Dei, profunda iudicia ;

in sapientia, eius secreta consilia ; in bonitate, misericordiae

ilius uerba ineffabilia. Denique Paulus ingressus potentias 3o; Domini et abyssum iudiciorum eius expauescens : O homo, inquit, /u quis es qui respondeas Deo ? Numquad. dicit figmentum ei quà se finxit : cur me fecisti sic, et cetera. Sed et thesauros sapientiae eius admirans exclamat : O altitudo diuwitiarum sapientiae et scientiae Dei, et reliqua. Diuitias quoque bonitatis 310 eius commemorans : An diuitias, inquit, bonitatis et longanimitatis Dei contemnis ? 29. Post triduum ergo inuenerunt ewm in templo. Haud dubium quin Maria et Ioseph, altera mater, alter nutritius. Inuenitur

itaque spiritalis spiritalium contemplator, non in quolibet 315 loco in Ierusalem, sed in templo. Habet enim Ierusalem atrium, habet portas, habet et templum. Et atrium quidem aliquando patet etiam inimicis, portae non aperiuntur nisi amicis, ingressus uero templi non indulgetur nisi perfectis. Igitur qui in temporalibus aeterna, in terrenis caelestia, in 32o humanis diuina, id est in creatura creatorem ualet inspicere, quasi in atria lerusalem introductus exsultet. Hucusque philosophi, quasi inimici, in atria intellegentiae suae uim potuerunt extendere, sicut dicit apostolus : Quod. notwm. est

Dei, manifestum est in illis. Inussibilia enim eius per ea quae 32; facta. sunt, $nlellecta. conspiciuntur, et cetera. Qui uero in 302/304 Aelredus, Serzz. in die Paschae — ed. Talbot, p. 95. 805 cf. Ps. 55, 7. 305/307 Rom. 9, 20. 308/309 Rom. 1r, 33. 310/311 Rom. 2, 4 (Vig. : bonitatis eius et patientia et long.). 313/314 cf. Origenes, In Luc. Hoz. XVIII — PG 15, 1848 B. 323/325 Rom. 1, 19-20 (Vulg. : ipsiusa creatura mundi pet...). 297 sis] sum R

297/298 casto timore D, timote casto cef.

298 huius mundi

Fm huius oz. KU V 301 in his] non praez. K his ozz. F zz subtiliora F z 304 illius] eius Q F z uetba] bona F, dona z potentias] in jraem.Q Um 305 eiusoz. UV 306quiliut KILUVR FE z 307 cur] quid D cuz Vulg. et ceteta oz. F zz sed oz;. U et oz. V^ 309 Dei] quam incomptehensibilia sunt iudicia eius et inuestigabiles uiae eius a4. F; et reliqua] et cetera D 310/311 et longanimitatis Dei ozz. F zz 312 ergo] igitur zz 313 quin] qui R 314 itaque oz. Q in oz. D 315 habet] et add. Q 317 etiam oz. K F 317/318 portae autem patefaciunt solis amicis zz 320 id est ozz. F zz creatuta] cteatutis F zz 321 Ierusalem] caelestis praezz. zz

323 poterant F zz quod] enim aZZ. z 324/325 inuisibilia zsq. Jm. 325 et cetera add. G in marg. super. alt. man. 324 eius] ipsius zz cuz Vulg. et add. : a cteatuta mundi czz Vulg. — 8280 et cetera ozz. zz sed add. cum Vulg. : sempiterna quoque uirtus eius et diuinitas

276

DE IESV PVERO III, 29-30

scripturis sanctis, ablato uelamine, reuelata facie gloriam Dei contemplari potuerit, de ingressu portarum Ierusalem glorietur. At si pinguedinem intimae dilectionis et tuae adipem affectionis in cordis ara caelestis desiderii flamma succenderit, 220

et ascenderit fumus aromatum de flagrantia orationum, sicque oculus mentis in ipsa caeli secreta radium porrexerit, cordis quoque palato ipsius diuinae dulcedinis felix tactus sapuerit, cum holocausto gratissimo templum Ierusalem frequentasti. 30. Sed anima

sancta

in his deliciis commorante,

dolent

mater et nutritius, conqueruntur et quaerunt; inuentum tandem et leui increpatione castigatum reducunt ad Nazareth. Haec maxime uiris illis spiritalibus congruunt, quibus dispensatio uerbi Dei uel animarum cura commissa est. Porro nutritium nostrum nihil libentius dixerim quam spiritum sanctum, 340 nec matrem nihil rectius quam caritatem. Hi nos fouent et promouent, pascunt et nutriunt, et geminae affectionis, Dei uidelicet et proximi, lacte reficiunt. Hi nos in studiis sanctis,

3535

quasi in Nazareth, tenent et sustinent, hi nos consolantur in tristibus, hi in dubiis consulunt, hi fessos roborant, hi 345 sanant contritos corde et alligant contritiones eorum. Horum auxilio de Nazareth transimus in lerusalem, de labore ad

350

335

requiem, de fructu bonae actionis ad secreta contemplationis. Hi nobis aeterna lege praescribunt ut pro cura proximi non neglegamus ex toto contemplationem Dei, nec rursus pro deliciis contemplationis curam proximi neglegamus. Vnde non immerito, si quieti plus quam oportet indulgeamus, quasi de nobis caritas fraterna conqueritur, nec gratam habet nostram in Ierusalem commorationem si aliis, quos nostra sollicitudine prospicit, senserit imminere ex nostra quiete perniciem. Plerumque enim nobis, uel secretis meditationibus, uel priuatis orationibus, omni postposita actione intentis immoremur si plus quam subditis expedit, in mediis deliciis. Spiritu nimi-

326 cf. II Cor. 5, 15. 327 cf. II Cot. 5, 18. 3830 cf. Apoc. 8, 4. 336 cf. Luc. 2, 46 ; 2, 51 ; cf. Aelredus, De instit. inclus. infta, p. 666, lin. 959 ; Ludolphus Carth., Via Christi — ed. cit., p. 387. 337 cf. Benedictus, Reguia, c. 2 345 cf. Ps. 146, 5. 348/350 cf. Aelredus, Serzz. XVII — PL 195, 306-307.

i

326 sublato U I7 32* poterit contemplari F 330 flagrantia U V R, fragrantia L. O zz, ftaglancia D G K $ orationis F z; 831 cordis] et praezz. zz 332 illius F z dulcedinis] dilectionis F zz. 334 dolet F z 336 tandem] Iesum add. z leni U 337 illis oz. F zz 339 dixerim] dixerunt K 340 nec] et U matrem uero nil rectius F zz 341 et oz. R 342 nos D U V F zz, nobis cer.

843 uos K

343/344 in tristibus consolantur D

349 negligimus R 350 neglegamus] omittamus zz 352 fraterna caritas Q gratiam oz. Q 352/353 in Ierus. nostram comm. D 856 postposita] proposita G postposita omni actione 77 957 subditis O sup. Jin.

DE IESV PVERO III, 30-31

360

277

rum operante et caritate suggerente subito uenit in mentem memoria infirmorum, et illum cogitamus contristatum exspectare a paternis uisceribus consolationem, alterum tentatum explorare, quando procedens ad publicum aliquod ei pater afferat suo sermone solamen; illum irae stimulis agitatum, quia non habet ubi conceptum uirus salubri confessione

euaporet,

aduersus

patrem

submurmurare,

alterum

spiritu

365 acediae uictum ut inueniat cui loquatur, quem consolat, huc

570

575

illucque discurrere. Tali itaque suggestu progressi ex fraternis cordibus, quasi increpantem audimus matrem caritatem Fali, quid. fecisti nobis sic ? Ego et pater tuus dolentes quaerebamaus ie. Nec iniuria dicimus spiritum sanctum, uel caritatem in sanctis, etsi adhuc minus perfectis, aut dolere aut conqueri, cum ipse spiritus gemitibus inennarrabilibus interpellet pro nobis, qui et loqui et contristari et cetera talia in sanctis agere consueuit. 31. Quod si contra huiusmodi necessitates amator quietis in ipsius animae affectibus murmuret quasi dicens : Nonne in his quae patris mei sunt oportet me esse, nihilominus considerans spiritus rationalis quod ideo mortuus est Christus, ut qui uiuit non sibi uiuat, descendit cum illis et subditur illis. Secure

descendit qui cum tali nutritio et cum tali matre descendit. Feliciter descendit, qui spiritu Dei actus caritatiue inferioribus condescendit. Descendam libens his ducibus etiam in Aegyptum ; tantum si ducunt reducant, si cogunt descendere et reascendere faciant. Libenter subdar talibus magistris, libens supponam humeros oneri quod imposuerint, libens excipiam 385 iugum cui me subdiderint, sciens quia iugum eorum suaue 380

est et onus

eorum

leue. Sed et tibi, fili mi, licet a talibus

curis liberum adhuc sub alis suis te Christus abscondat. quod

364/366 cf. Hieronymus, Ep/s/. 133, 4 — CSEL 56, p. 248, 12-14 ; cf. Aelredus, Serz. — ed. Talbot, p. 88. 368/369 Luc. 2, 48. 371 cf. Rom. 8, 26. 315/326 Luc. 2, 49. 348 cf. Luc. 2, 51. 385/386 cf. Matth. 11, 30.

339/360 exspectare] explorare D .$ 359/361 exspectare usq. Jim. 361 tentatum explorare oz. D .$ per bomoiotel. 361 ad] in F z — 361/362 pater aliq. ei aff. zz 362irae]reire R — 363 quia] quando zz salubri confessione D dub. inzarg. U V, confess. salubri ce. 364/365 alium uictum spititu acediae D, aced. spiritu zz 365 consolat] consulat V/ — 366 patetnis zz — 367 quasi] quia »; — 369 iniuguria R 370 dolere] dolore K V. — 392/343 agere in sanctis zz 374 modi oz. 5 amatorzz,amorcodd. Sv5ipsius]ipsis U / —— affectibusanimae D ^ animae oz. quasi ozz. F z 315/316 considerans] ueto prae. Q 396 Christus mortuus est zz 322/378 ut qui uiuunt iam non sibi uiuant D L, ut qui uiuunt sibi uiuant .$ 398 prius illis] eis zz subditur] est subditus z 379 qui oz. F zz 380 inferioribus] in feribus K, in floribus U V fortasse recze 381 libens] libenter G 3883 imponunt Q, imposuerunt K 384 excipiam] suscipiam R F zz, aspiciam U . 385 quia] quod R 386 onus] bonus K 387 te oz. F m

278

299

595

DE IESV PVERO III, 31-32

praelatis incumbit facere ne subditi periclitentur, hoc ipsum expedit prouidere, ne socii scandalizentur. Illi necessitates subditorum nonnumquam praeponunt deliciis contemplationis, tu eas non praeponas unitati et paci congregationis. Praecipue haec ipsa spiritalium uicissitudinum tempora, quando uidelicet uel descendas ad Nazareth uel ascendas in Ierusalem, numquam solus, id est propriae uoluntatis arbitrio, sed semper seniorum distingue consilio. 32, Ecce habes, carissime, quod petisti ; licet tuo desiderio,

400

tuo affectui, tuae exspectationi nihil dignum, uoluntatis tamen meae et qualiscumque conatus,- aliquod ni fallor indicium. Sciasque quod non tam euangelicam lectionem exponere, quam ex ea aliqua tibi meditationum semina sicut rogasti, elicere curauimus. 389/391 necessitates] quandoque ptaeponunt contemplationis deliciis F;; — 396 catissime] fili praezz. zz 397 tuaeque zz 398 meae] tamen D et] aut zz 399 scias igitut 77 lectionem euangelicam D reponete K Substribiio : Explicit tractatus euangelium cum factus esset lesus annorum duodecim G ; Explicit tractatus magistri Richardi de euangelio cum factus esset lesus annorum duodecim Q ; Explicit tractatus de puero Iesu duodenne V ; et legentibus incitamenta deuotionum ex huius serie lectionis euangelicae composuimus ; ipsius adiuuante gratia, de cuius loquimut infantia, qui plenus est (erat R) uirtute et gratia et sapientia, Iesus Christus Dominus noster, qui cum Patre et Spiritu Sancto uiuit et regnat, Deus, per omnia saecula saeculorum. Amen R F 7: ; Omelia beati Bernardi super cum factus esset Iesus et cetera. Explicit foeliciter. 'Tà 00 xáps A M H N. add. F

DE

SPIRITALI

CVRA

ET

AMICITIA

STVDIO

A. HOSTE

E

Cx

)

n vel"

-

»

um

:

UE

*

deEca kc

ee |

»

nue

A

dT

AP

n

i

Sagtistrodihuat.

D:

Pn NOE

MERMOU la BA: 4 n

pco

$ ox E

Et. E

]

M.»

d«-

j

:

»" IDEST

:

E

-

ws

,

tita volnorti

kA uicürud fe

IRAE

Le

apum,

ie

^

b

E

yl

eb: : fient: te Wisidetio), -

qux

J

» dnos,

ed Mol aut De ile DPNO Piae nd laj" vilia quts tdi ine, ; PEE

ESAE

i

yis

A

ET

lir

iol:

4 4

-—— pm »

ve?

ond DIEI

6j &

p ve

u

Cogo PD

DER AES:

E

s

,

OHTVASCCA

AGMU

HTZOB A)

fpe

, - :

ia eT. indian:

anm

uasstior nme. ^s peers,

muB

Scot

S

"test.

:

E

,

;

*

x

r^

D

PREFACE The De Spiritali Amicitia 1s the most transcribed of Aelred's works. The fine manuscripts of the r2th and r3th century, the many compendia, the arrangement of Peter of Blois at the end of the r2th century made the treatise the best known of the corpus aelredianum. The treatise was printed for the first time at Douai in 1616. The Jesuit R. Gibbons discovered a manuscript of it at the Cistercian abbey of Clairmarais. His edition is dedicated to Martinus Tiraut, abbot of Clairmarais. It was reprinted at Douai in 1631 and at Douai-Paris in 1654.

Aelred composed his work c. 1158-1163 (PoOWICKE, p. xcii). In Book II of the De sir. am. there is a reference to the schism of Octavianus de Monticello, Victor IV, which began 7 september 1159 (see p. 310, 41). The scene of Book I is laid perhaps at Wardon, the abbey where Ivo lived. In Book II Ivo, the original interlocutor, had died. Many years had elapsed since the first book was written (see p. 303, v. 37/38 : plures praeterierunt anni). The dialogue of the third Book took place the day after that of the second (see p. 319, v. 77/ 78 : quae ante hesternam collationem). Our dialogue was written fairly late in Aelred's life. There appear to be no copies of the work amongst the many Cistercian abbeys of Germany and Austria.

A SaixT-Oun, Bibl. Municip., Ms. 86, s. xiii, f. 157-297. ' The Ms. belonged to the Cistercian Abbey of Clairmarais. The contents consists merely of extracts and short sentences from works of Hugh of Folieto and Odo, abbot of Cluny. It includes also the work of Richard of St. Victor, the De Statu

interioris hominis (PL 196, c. riri5-1160). On f. 3v-15' is Aelred's Compendium. Speculi Caritatis (listed as O in the edition of Vander Plaetse). Our treatise is written on 2 columns of 44 lines and has beautiful initials. The text of this manuscript was followed by Gibbons. The Ms. was described by M. MicuzLANT, in Caíalogue Général des Manuscrits des Bibl. Publiques des Départements, t. III, Paris, 1861, p. 51-52. See also B. VAN REGEMORTER, La veliure des manuscrits à Clairmarais aux XII-XIIIe- siécles,

in Seriptorium, 5 (1951), p. 99-100.

B BnussEL, Koninkl. Bibl., Ms. II. 1078, s. xiv, f. 3897-425".

The Ms. belonged to the Cistercian Abbey of Aulne. On f. 387r is a mention of the scribe Rogerius de Valencenis (Roger of Valenciennes). The Ms. measures 20,5 x 28 cm and is

282

PREFACE

written on 2 columns of 37 lines. It was sold by Phillipps in

1888. The initials are in blue ànd red. Our treatise stands

between an exegetical work of the Dominican Brito (see STEGMÜLLER 1808-1810) and Richard of St. Victor's Liber de triplici holocausto (PL 196, ro3r-1060). See J. VAN DEN GHEYN, Catalogue des Manuscrits de la. Bibliothéque Royale de Belgique, t. I, Bruxelles, 190r, p. 92. See also A. SANDERUS, Bibliothecae Belgicae Manuscriptae, p. 1I, Insulis, 1643, p. 236. pi

BnussEL, Koninkl. Bibl., Ms. II. 954, s. xiii, f. 54Y-94r.

The Ms. belonged to the Cistercian Abbey of Cambron. It measures I5,5 x 22,2 cm and is written on leaves of 24 lines. The script is of a beautiful hand, with red and green initials, The Ms. contains extracts from two works of St. Anselm,

sentences of the Fathers of the Church about the Eucharist,

and various extracts from works of Hugh of St. Victor. Description by J. VAN DEN GHEYN, of. cit., t. II, Bruxelles, I902, p. 312-314. See also R. PLANCKE, Les catalogues de manuscrits de l'ancienne abbaye de Cambron, Mons, 1938, P- 39, noc.

D?

BRUSSEL,

Koninkl. Bibl., Ms. 1890-92, s. xiv, f. 1467-174r.

The Ms has 185 folios, but the last work ends imperfectly and continues in Ms. 20. 716, f. 20. It measures 16,6 x 24,2 cm. Our treatise is written in an other hand, on 2 columns

of

31 lines. On f. 145v is a small note : Inciit $rologus uenerabilis Aelredi Rieuallis. Liber de spirituali amicitia. Yt is followed on f. 174Y by a treatise of Boncompagnus on the same subject. Description by J. VAN DEN GHEYN, 05. cil., t. IV, Bruxelles, 1904, p. 43-44. Also A. SANDERUS, of. cil., p. IL. p. 208.

C CAMBRAI, Biblioth. Municip., Ms. 275, s. xiii, f. I297-IG84r.

À 15th c. hand has written on f. 187v : "Iste liber est de ecclesia beate Marie Cameracensis". The Ms. has 271 folios, and measures 10,6 x 15,3 cm. It is written in a large 13th c.

handwriting, is well decorated, and is written on 2 columns

of only 27 lines. On f. 188-226 are the Meditations "Multi multa sciunt" of the Pseudo-Bernard. Description by A. MoriNIER, in Catalogue Général des Manuscrits des Bibl. Publiqu es de France, Dép. XVII, Paris, I89I, p. 106.

» LoNpow, British Museum, Ms. Royal 5 B IX, s. xiii, f. I37159. The

manuscript

belonged

to the

Cistercian

Abbey

of

PREFACE

-:

283

Coggeshall (co. Essex). On f. 27 is a nearly complete list of Aelred's works in the handwriting of Patrick Young. The Ms. contains a work of St. Augustine, and three works of Aelred : his sermons on the burders of Isaias, the De Sir. Amicitia and the De Speculo Caritatis (listed as Co in the edition of Talbot). The Ms. measures 19 x 27 cm, is written on 2 col., and has the common Cistercian ornaments : red initials with blue decoration. Description by G.F. WARNER- J.P. GirsoN, Catalogue of Western Manuscripts 4n the Old Royal and King's Collections,

vol.

I, London,

r9ar,

p. ro3.

See

N.R.

KER,

Medieval Libraries of Great Britain, London, 1941, p. 33. L*

LowpoNw, Brit. Mus., Ms. Royal 8 F I, s. xii, f. 47-16v.

This Ms. belonged to Revesby, a daughterhouseof Rievaulx. Aelred was there the first abbot (1143-1147). On f. 2 are ten leonine hexameters on Aelred (edited by A. HosTE, in C?teaux, X (1959), p. 268). The Ms. includes a collection of moral reflections from Classical Latin authors, works by Hugh and Richard of St. Victor, and the Meditations of Guiges, the prior of the Grande Chartreuse. It measures 18,5 x 26,5 cm, and is written on 2 columns of 35 lines. The name of the author

of the De Spir. Amicitia 1s in this 12th c. Ms. always spelled as Aelredus. Description by G.F. WARNER- J.P. GILSON, of. cit., vol. I, London, r92r, p. 260-261. See also J.R. LippELL, Leland's lists of Manuscribts in Lincolnshire monasteries, in The English Hástorical Review, LIV (1939), p. 94. N.R. KER, of. cit., p. 89. C.R. CueNEY, Les Bibliothéques Cistercienmnes en. Angleterre au XIIe siécle, in Mélanges St. Bernard, Dijon, 1954, p. 379.

N NEW YonE, Columbia University, Ms. 38, s. xii, f. 68v-85v. The Ms. is written in the North of England (perhaps at Durham) at the end of the 12th cent. It measures 19 x 13 cm, contains ror fol, and is written on leaves of 40 lines. The main piece of the Ms. is Laurence's of Durham Hyfognosticon, an author who was an elder friend of Aelred (See A. HosrE, A Survey of the unedited work of Laurence of Durham, with an edition of his letter to Aelred of Rievaulx, in Sacris Erudiri, XI (1960), p. 249-265). Description by SEvwoun

DE Riccr-W.J.

Wirsow,

Census

of Medieval and Renaissance Manuscripts in the United States and Canada, vol. IY, New York, 1937 (reprinted 1961), p. 12606. The Ms. was purchased in 19or.

9) Oxronp,

Bodleian f. 1237-I149Y.

Libr.;,

Ms.

Bodley

r39

(1909),

s. xii,

284

PREFACE

The whole Ms. is composed by two works of Aelred, both of them imperfectly. On f. r-122Y is the text of Aelred's Sermones de Oneribus. Our treatise begins on f. 123* with verse III of the first book. The Ms. measures 18,5 x 27,5 cm, and has 2 columns of 30 lines. Description by F. MADANH.E. CRASTER, A Summary Catalogue of Western Manuscripts in the Bodleian

I922 3p. II.

Q1

Library at Oxford, vol. II. Part I, Oxford,

OxronDp, Bodl. Libr., Ms. Bodley 197 (1906), s. xii, f. 1037126r. . The Ms. belonged perhaps to the Benedictine Abbey of Reading. (The entry is half erased : 'S. Marie ...". But see KER, of. cit., p. 87). The Ms. measures 20,5 x 30,5 cm and is written on 2 col. of 34 lines. Green initials with red decoration. The Ms. has Aelred's Sermones

de Omeribvs, our treatise De

Spir. Am., and four works by Ernald, abbot of Bonneval. Description by F. MADpAN-H.E. CRASTER, oj. cif., vol. II. BOSt-r^Dp-rro Q?

Oxronp,

Bodl. Libr., Ms. Digby 190, s. xiv, f. 547-65v.

The Ms. belonged once to Merton College, and has a various content, composed without doubt for students in theology and canon law. The Ms. measures 17,5 x 28 cm and has 46 lines to the folio. Aelred's text has many misreadings and phrases without sense. Description by G.D. MAcRAY, Catalogi Codicum Manuscribtorum, bibliothecae Bodleianae pars nona, codices a viro clarissimo Kenelm Digby anno 1634 donatos, complectens, Oxonii, 1883, C. 201-204. T Tnovrs, Biblioth. Municip., Ms. 398, s. xiii, f. 75*-83ax.

The Ms. belonged to the Cistercian Abbey of Clairvaux. It has two anonymous sermons, the TYactatulus de peccato originali of Odo of Cambrai, and the Swmma of Peter the Chantor. Our text is written on 2 col. of 55 lines in a very small hand. Description by HaARMAND, in Catalogue Général des Manuscrils des Bibl. Publ. des Départements, t. 1I, Paris, 1855, p. 178. V VALENCIENNES,

Bibl. Mun., Ms. 516, s.'xill, f. 21-I3v.

The Ms. belonged to the Benedictine Abbey of St. Amand. It contains 182 fol. and has been written by several hands. Our text dates from the beginning of the r3th c., and opens

PREFACE

285

the volume, in which some sermons of St. Bernard, and the

Compendium in Job of Peter of Blois are the best known texts. Our treatise is written on 2 columns of 48 lines. Description in Ca/alogue Général des Manuscrits des Bibl. Publ. de France, Départements t. XXV, Paris, 1894, p. 416418. See also. A. SANDERUS, of. cit., p. 156. A. BourEMY, Le

scriptorum ei la bibliothéque de Saint-Amand d'aprés les manuscrils et les anciens catalogues, in Scriptorum, Y (1946-47), p. 6-16.

STEMMA CODICVM ET EDITIONVM

otiginal

I2

TLNOO:

BB'B?

LAS COUERV

Gibbons Tissiet Migne

MONITVM codex AvpoManzNsis, Bibl. Mun. 86, s. xiii, f. 157-297. codex BnvxzLLENsis, K.B. II, 1078, s. xiv, f. 3897-425Y. codex BnvxELLENsiIS, K.B. II. 954, s. xiii, f. 547-947. codex BRvxELLENsIS, K.B. 1890-92, s. xiv, f. 1467-1747.

codex codex codex codex codex codex codex codex codex ede editio

CawERACENSIS, Bibl. Mun. 275, s. xiii, f. 1297-1847. LoNDiNENsIS, Brit. Mus., Royal 5 B IX, s. xiii, f. 137-159. LowxpiNENsiIS, Brit. Mus., Royal 8 F I, s. xii, f. 47-16v. NrEo-EsonAcENsis, Columbia Univ. 58, s. xii, f. 68v-85v. OxoNrEwsis, Bodl. Libr., Bodley 159 (1909), s. xii, f. 1237-149". OxoNrzNsis, Bodl. Libr., Bodley 197 (1906), s. xii, f. 1037-126r. OxoNrENsis, Bodl. Libr., Digby 19o, s. xiv-xv, £. 547-65. TREcENsis, Bibl. Mun. 398, s. xiii, 75-85. VarENrIANENSIS, Bibl. Mun., s. xii-xiii, f. 27-1 PM J.P. MrGwz, Parrologia Latina, t. 195, c. 659-702.

INCIPIT PROLOGVS VENERABILIS AELREDI ABBATIS IN LIBRVM DE SPIRITALI AMICITIA 1. Cum adhuc puer essem in scholis, et sociorum meorum me ; gratia plurimum delectaret, et inter mores et uitia quibus aetas illa periclitari solet, totam se mea mens dedit affectui, et deuouit amori ; ita ut nihil mihi dulcius, nihil iucundius,

nihil utilius quam amari et amare uideretur. 2, Itaque inter diuersos amores et amicitias fluctuans, rapiebatur animus X o huc atque illuc : et uerae amicitiae legem ignorans, eius saepe similitudine fallebatur. Tandem aliquando mihi uenit in manus, liber ille quem de amicitia Tullius scripsit ; qui statim mini et sententiarum grauitate utilis, et eloquentiae suauitate dulcis apparebat. 3. Et licet nec ad illud amicitiae genus me I ; uiderem idoneum, gratulabar tamen quamdam me amicitiae formulam reperisse, ad quam amorum meorum et affectionum ualerem reuocare discursus. Cum uero placuit bono Domino meo corrigere deuium, elisum erigere, salubri contactu mundare leprosum, relicta spe saeculi, ingressus sum monasterium. 2 o 4. Et statim legendis sacris litteris operam dedi ;cum prius nec ad ipsam earum superficiem oculus lippiens, et carnalibus tenebris assuetus sufficeret. Igitur cum sacra Scriptura dul4 cum adhuc puer essem] Augustinus, Confessiones, I, 11, 17, 7 — ed. P. de Labtriolle, Parisiis, 1925, p. 15. 8 amati et amate] Augustinus, Corfess., TI, 2, 2, 1 — ed. Labtriolle, p. 30 ; ;Z., ibiZ., III, x, x, 14 — ed. Labtriolle, p. 45 ; Aelredus, Speculum. Caritat., Y, 25 — supta p. 42, l. 1119. 9 cf. Augustinus, Confess., X, 35, 50, 16 — ed. Labtiolle, p. 277. 10 huc atque illuc] z/Ze zzfra 1L, 5 ; cf. Hieronymus,

Epis. 133, 4 — ed. Hilberg, p. 248, 12-14 ; cf. Aelredus, De Iesu

puero duod., ML, 30, 35 — supra p. 277, l. 365 ; Aelredus, Serzzo Beatae Virginis — ed. C.H. Talbot, Serz. inedi?., Romae, 1952, p. 143. 18 cf. Augustinus, Corfess., II, ro, 18, 8 — ed. Labriolle, p. 42. elisum erigere] Ps. 144, 14 ; Ps. 145, 8; cf. Augustinus, Corfess., IV, 1, 1, 17 — ed. Labtriolle, p. 66 ; 7Z., ibiZ., XI, 31, 41, 26 — ed. Labtiolle, p. 327. 19 relicta spe saeculi] Augustinus, Confess, VI, 11, 19, 14 — ed. Labtriolle, p. 136. 21/22 cf. Augustinus, Confess., VIL, 17, 23, 5 — ed. Labriolle, p. 166 ; ;Z., ibid., VII, 20, 26, 4 — ed. Labtiolle, p. 169. 22/23 dulcescetet] Augustinus, Confess., II, 1, 1, 5 — ed. Labtiolle, p. 5o.

Titulus : VENERABILIS AELREDI ABBATIS] oz. A B' T ; VENERABILIS] oz. L N ; AELREDI] RIEVALLENSIS a4Z. C V ;ABBATIS] RIEVALLENSIS za4242. O? ;IN LIBRO V ; INCIPIT PROLOGVS DOMNI AHILREDI ABBATIS IN LIBRO DE VERA AC SPIRITVALI AMICITIA B ; DE SPIRITVALI AMICITIA ADELREDI B?; BEATI AELREDI ABBATIS RIEVALLIS DE SPIRITVALI AMICITIA LIBER. PROLOGVS zz; codex O* nullum zitulum praefert ; prologus deest in cod. O. Detinter] intra D? ^ prius et] om. 4A zz 6 illa aetas illa C — tota 4A B! IN OC Tz mens mea -— B? L O! 4 mihi nihil — B? $ utilius] melius 9 animus] meus add. B P* 11 aliquando] oz. z uenit mihi — z; — ille] ozz. zz 14 illud] aliud O? 15 me] oz. L 16 affectuum I etigere elisum — B? 20 legendo sactas litteras B 21 supetficiem eatum — 20

L 12 18 C I

288

DE SPIRITALI AMICITIA, PROLOGVS

cesceret, et parum illud scientiae quod mihi mundus tradiderat, earum comparatione uilesceret, occurrebant animo 2 VA quae de amicitia in praefato libello legeram, et iam mirabar quod non mihi more solito sapiebant. 5. Iam tunc enim nihil quod non dulcissimi nominis Iesu fuisset melle mellitum, nihil quod non sacrarum Scripturarum fuisset sale conditum, meum sibi ex toto rapiebat affectum. Et iterum atque iterum 30 ea ipsa reuoluens, quaerebam si forte possent Scripturarum auctoritate fulciri. 6. Cum autem in sanctorum patrum litteris de amicitia plura legissem, uolens spiritaliter amare nec ualens, institui de spiritali amicitia scribere, et regulas mihi castae sanctaeque dilectionis praescribere. ?. Opusculum igitur istud in tribus distinximus libellis. In primo quid sit amicitia, et quis eius fuerit ortus uel causa commendantes. In secundo eius fructum excellentiamque proponentes. In tertio quomodo et inter quos possit usque in finem indirupta seruari, prout potuimus enodantes. 8. In huius igitur lectione si quis profecerit Deo gratias agat, et pro peccatis meis apud Christi misericordiam intercedat. Si quis autem superfluum aut inutile putat esse quod scripsimus parcat infelicitati meae, quae fluxum cogitationum 4 A mearum huius meditationis me compulit occupatione restringere. EXPLICIT PROLOGVS. 3A

25/26 et iam mirabar quod] Augustinus, Confess, VII, 17, 25, 1 — ed. Labtiolle, p. 166. 2? Augustinus, Confess., TII, 4, 8, 25 — ed. Labriolle, p. 51 ; Betnardus Clarauall., Serzz. in Cantica, 15, 3 — ed. Lecletcq, Talbot, Rochais, I, Romae, 1957, p. 86, 16-19. 28 sale conditum] Augustinus, Confess. I, 11, I7, 4 — ed. Labriolle, p. 15 ; cf. Bernardus Clarauall., Serzz. in Cantica, 15, 4 — ed. Lecletcq, Talbot, Rochais, I, p. 86, 17. 28/29 cf. Augustinus, Corfess., ITI, 5, 9, 1 — ed. Labtiolle, p. $1. 33 nec ualens] Augustinus, Cornfess., I, 8, 1 3, 12 — ed. Labtiolle,

p. 12 ;iZ., ibid., VIII, 8, 20, 2 — ed. Labtiolle, p. 181.

27 nominis] ozz. A B! B2 IN T 28 sacratum] sanctarum 74 B! B? C O! O? T V zs, Sctipturam IN sctiptutatum sanctatum B fuisset] ozz. B? 30 Scripturarum] sanctarum praezz. I, O* 35 dilectio praescriptore C igitur] ergo B istud] 074. 77 38 que] oz. B inter] per B? 41 lectione] libelli «27. I, Ot 43 putat] iudicat IL putat aut inutile — B? 48 occupatione] meditatione C I7

4? EXPLICIT PROLOGVS]

oz. N O! z

INCIPIT LIBER PRIMVS DE SPIRITALI AMICITIA 1. AELREDVS. Ecce ego et tu, et spero quod tertius inter ; nos Christus sit. Non est modo qui obstrepat, non est qui intercidat amica colloquia ; grataeque huic solitudini nullius uox uel tumultus irrepit. Age nunc, carissime, aperi pectus tuum, et amicis auribus quidquid placet instilla ; nec ingrate accipiamus locum, tempus et otium. 2, Nam paulo ante in 10 turba fratrum me residente, cum omnes undique circumstreperent, et alius quaereret, alius disputaret, et iste de Scripturis, ille de moribus,

alter

de uitiis, de uirtutibus

alter

quaestiones ingererent, tu solus tacebas ; et nunc caput erigens, parabas aliquid proferre in medium ; sed quasi uox in 15 ipsis interciperetur faucibus, iterum demisso capite tacebas ; nunc

paruo

interuallo

secedens

a nobis, et iterum

rediens,

tristem uultum praeferebas ; quibus omnibus mihi dumtaxat dabatur intellegi te ad proferendum tuae mentis conceptum, et horrere multitudinem, et optare secretum. 20 9. IVO. Profecto ita est, et gratulor plurimum, intellegens quod cura est tibi de puero tuo, cuius tibi mentem mentisque propositum, non alius quam spiritus caritatis aperuit. Et utinam hoc mihi tua concedat dignatio, ut quotiescumque filios tuos qui hic sunt uisitaueris, uel semel mihi liceat caeteris 25; remotis tui habere copiam, et aestus pectoris mel sine perturbatione proferre. 4. AELREDVS. Faciam quidem et libens. Delector enim plurimum quod te pronum ad haec uana et otiosa non uideo, sed semper aliquid utile, et profectui tuo necessarium prolo3o qui. Loquere ergo secure et cum amico omnes curas tuas 7/8 apeti pectus tuum] cf. Ambrosius, De officiis, III, 136 — ed. I.G. Krabinger, Tubingae, 1875, p. 222 ; cf. Aelredus, De instit. inclus., 28 — infra, p. 662, 1. 857 (pectus tuae dilect. apetrias).

Tit4lus: DE ORTV AMICITIAE. LIBER PRIMVS 274 B' T; INCIPIT LIBER PRIMVS DE ORTV AMICITIAE B; INCIPIT LIBER PRIMVS DIALOGI ALDREDI ABBATIS DE SPIRITVALI AMICITIA L ; INCIPIT TRACTATVS EIVSDEM DE SPIRITVALI AMICITIA AN ; codex O incipit lantum a u. dà1; INCIPIT LIBER ATHELREDI ABBATIS DE SPIRITVALI AMICITIA O! ; INCIPIT LIBER PRIMVS DE SPIRITALI AMICITIA B? O? V ; LIBER PRIMVS DE ORTV AMICITIAE zz

4 alt. et] oz. B? intersit B? ? tumultus] tumulus C irtepit] surtepit O? 11 alius] et praezz. IN 12 ille] et Praezz. IL alter de uirt. — B! 13 quaestionem L! 14 uox] nos C 15 intetciperetur in ipsis L 1*7 ptaeferebas] proferebas I, 20 profecto] pro certo O! et] ut IN 21 tibiest —— A B! C IN. V zz, tibi ozz. O!

alt. tibi] ozz. L

24 uisitauetis qui hic sunt — LL

23 conc. dignat. tua — LO, tua mihi T

30 tuas] oz. B

290

DE SPIRITALI AMICITIA I, 4-9

cogitationesque commisce, ut uel discas aliquid uel doceas, des et accipias, profundas et haurias. 5. IVO. Ego quidem discere paratus sum, non docere ; non dare, sed accipere ; haurire, non profundere ; sicut mihi aetas 35

praescribit, imperitia cogit, hortatur professio. Sed ne in his tempus ad alia necessarium insipienter insumam, uolo me aliquid de spiritali amicitia doceas ; uidelicet quid sit, quid pariat utilitatis ; quod eius principium, quis finis ; utrum inter omnes esse possit ; et si non inter omnes, inter quos ; quomodo

40

etiam possit indirupta seruari, molestia sancto fine concludi. 6. AELREDVS.

cum

satis

Miror cur a me haec aestimas esse quaerenda,

superque

ab

antiquissimis

doctoribus de his omnibus 45

$50

6o

excellentissimisque

constet esse tractatum ; maxime

cum pueritiam tuam in studiis huiusmodi triueris, et Tullii Ciceronis librum 4e amicítia legeris; ubi copiosissime de omnibus quae ad eam spectare uidentur iucundo stilo disseruit ; et quasdam, ut ita dicam, leges in ea ac praecepta descripsit. *. IVO. Non usquequaque ipse mihi ignotus est liber, utpote qui in eo aliquando plurimum delectabar ; sed ex quo mihi de sanctarum Scripturarum fauis aliquid coepit emanare dulcedinis, et mellifluum

55

et sine aliqua dissensionis

Christi nomen

sibi meum

uendicauit

aíf-

fectum ; quidquid sine caelestium litterarum sale, ac dulcissimi illius nominis condimento, quamuis subtiliter disputatum legero uel audiero, nec sapidum mihi potest esse nec lucidum. 8. Eapropter uel ea ipsa quae dicta sunt, si tamen sunt consona rationi, uel certe alia quae disputationis istius poscit utilitas, uelim mihi Scripturarum auctoritate probari ; et quemadmodum ea ipsa quae inter nos oportet esse amicitia, et in Christo inchoetur,

et secundum

Christum

seruetur,

et ad Christum

finis eius et utilitas referatur plenius edoceri. Constat enim Tullium uerae amicitiae ignorasse uirtutem ; cum eius principium finemque, Christum uidelicet, penitus ignorauerit. 65 9. AELREDVS. Victus sum fateor ut quasi meipsum nesciens 37 de spiritali amicitia] Bonifatius, Epsz. — ed. MGH. Script. rer. germ. nou. ser. * I, Berlin, 1955, p. 221, 5 ; Aelredus, Speculum Caritat., III, 4 — supra p. 109, l. 189 (spiritalis amicitiae foedere). 31 doceas] dicas IN

N

33 discere] ozz. zz

34 aetas mihi

B V

36 ad] ab

insinuam B 38 pariet zz ptincipium] quis processus a4. C VW quis] quid A Bt 40/41 molestia discensionis — IL, mol. dissensionis Ot 42 a me] a nobis B esse] oz;. B 43 et excellentissimis O? 45 in huiusmodi studiis — 44 B B! C N O! T V zz, huius O? 44 omnibus] his praezz. IN 48 et] ut IN 49 desctipserit B! T, O* T 50 liber] ipse a24. I 55 subtiliter] et eloquentet adZ. C V zz disput. subtil. — B! 5* quae] ibi eZZ. C ^ 31/58 consona sunt rationi — B 58 certe] certa 74 60 quae] quam 74 B B'z 65 ut] et B amicitia esse — O?

DE SPIRITALI AMICITIA I, 9-16

Jo

291

nec uires proprias metiens de his non quidem te doceam sed tecum potius conferam; cum tu ipse uiam utrisque aperueris, lumenque illud splendidissimum, in ipsa inquisitionis nostrae ianua accenderis, quod nos non sinat errare per deuia, sed certo tramite ad certum finem propositae quaestionis perducat. 10. Quid enim sublimius de amicitia dici potest, quid uerius, quid utilius, quam quod in Christo inchoari, et secun-

75

dum Christum produci, et a Christo perfici debeat probetur. Age nunc, et quid primum de amicitia tibi uideatur esse quaerendum edicito. IVO. Primum quid sit amicitia arbitror disserendum ; ne uideamur,

8o

in inani

pingere,

si nesciamus

quid sit illud, de quo debeat disputationis nostrae series tenorque procedere. 11. AELREDVS. Nonne satis tibi est hinc quod ait Tullius: Amicitia est verum humanarum et diuinarum cum beneuolentia et caritate consensio ? 12. IVO. Si tibi sufficit ista diffinitio, mihi iudico satisfactum

85

esse: 13. AELREDVS. Ergo quibuscumque fuerit de rebus humanis atque diuinis sententia eadem, eademque uoluntas cum beneuolentia et caritate, ad amicitiae perfectionem eos peruenisse fatebimur ? 14. IVO. Quidni ? Verumtamen caritatis uel beneuolentiae nomine quid ethnicus ille significare uoluerit, non uideo.

z o 15. AELREDVS.

95

Forte nomine caritatis mentis affectum, beneuolentiae uero operum expressit effectum. Nam ipsa in rebus humanis atque diuinis, mentibus utriusque cara, id est suauis et pretiosa debet esse consensio ; beneuola etiam et iucunda in rebus exterioribus operum exhibitio. 16. IVO. Fateor placet mihi satis ista diffinitio ; nisi et ethnicis et Iudaeis, iniquis insuper Christianis eam conuenire

putarem. Quod autem uera amicitia inter eos qui sine Christo sunt esse non possit, mihi fateor esse persuasum. 70 certo tramite] cf. Gregotius, Dialog. Iib. II — ed. U. Moticca, Romae, 1924, p- 132, 20 (uia recto otientis tramite). 80/81 Cicero, De zAzzicitia, 20.

66 nec uires proprias metiens] eZ. L. zm zzarg.; sup. lin. L4 de his] quidem non quid aZ. V, de his quidem non quid te doc. C 67 ipse] oz. B 69 accendetis] succenderis B 72 quam] sup. Zn. L 9*3 debeat] debere C 74tibi]oz. BO! tibiptimum C V uidetur IN esseuideatur — D' — v4[1ü esse quaerendum] inquirendum B ^ 76 quid sit] oz. L 99 est tibi — L quid sit amicitia ad. im zrg. 7A B! 81 et] in AN ; cf. u. 86 83 esse] om.ABNOOTVzm 84 de] oz. O? 85 eademque] oz. C 86 et] in N 897 fatebimutr] arbitrabimur B 90 caritatis nomine — B 91 ope94 in] 93 beneuola] beneuolentia O? 92 utrisque IL rum] opetis C z 97/98 qui sunt 96 Christianis] et praez;. IL, O! 95 et] in IN et praezz. O? sine Christo — IN

292

DE SPIRITALI AMICITIA I, 17-21

17. AELREDVS.

Satis

nobis

in consequentibus

elucescet,

1oo utrum diffinitio minus aliquid habeat, uel superhabundet in aliquo ; ut uel reprobetur a nobis, uel quasi sufficiens, et extra nihil recipiens admittatur. Ex ipsa tamen diffinitione, quamuis forte tibi minus uideatur esse perfecta, intellegere utcumque poteris quid sit amicitia. 105 18. IVO. Non sim tibi oneri, rogo te, si non ista sufficiant ; nisi ipsius uocabuli rationem mihi enucleaueris. 19. AELREDVS. Geram tibi morem, si tamen parcas inscientiae meae, ut me non cogas docere quod nescio. Ab amore, ut mihi uidetur, amicus dicitur ; ab amico amicitia. Est autem

110 amor quidam animae rationalis affectus per quem ipsa aliquid cum desiderio quaerit et appetit ad fruendum ; per quem et fruitur eo cum quadam interiori suauitate, amplectitur et conseruat adeptum. Cuius affectus et motus in Speculo nostro, quod satis cognitum habes, quam lucide potuimus ac diligen115 ter expressimus. 20. Porro amicus quasi amoris, uel ut quibusdam placuit ipsius a»im:? custos dicitur ;quoniam amicum meum amoris mutui, uel ipsius animi mei oportet esse custodem, ut omnia eius secreta fideli silentio seruet, quidquid in ea uitiosum uiderit pro uiribus curet et toleret ; cui et gaudenti 120 congaudeat,

et dolenti condoleat, et omnia sua esse sentiat,

quae amici sunt. 21. Amicitia igitur ipsa uirtus est qua talis dilectionis ac dulcedinis foedere ipsi animi copulantur, et efficiuntur unum de bluribus. Vnde ipsam amicitiam non inter fortuita uel caduca, sed inter ipsas uirtutes quae aeternae r2; Sunt, etiam mundi huius philosophi collocarunt. Quibus Salomon

in Prouerbiis consentire uidetur:

Omni, inquiens,

tempore diligit qui amicus est ; manifeste declarans amicitiam aeternam esse, si uera est ; si autem esse desierit, nec ueram

fuisse cum uideretur existere.

109 cf. Cicero, De /4zz., 26 ; cf. Hieronymus, Com. in Michaeam, YI, 7 — PL 25 (1845), 1219; cf. Aelredus, Sermo in "Annunciatione Dominica — ed. "Talbot, DISZO. 113 Mentionem facit hic de libro quod intitulatur Speculum Caritatis. Vide supra 3-4. 116 Isidorus, Ezyzzelogiae — ed. Lindsay, xo, 5. 120 cf. Rom. 12, 15. 123 Cicero, De /Am., 92 ; 81 ; cf. Aelredus, Speculum Caritat., YII, 39 — supta p. 159, l. 2118 (ut de pluribus unum fiat) ; cf. Bernatdus Clarauall, Epis. 53 — PL 182, 160 A. 125 cf. Ciceto, De /Azz., 32. 126/127 Prouetb. 17, 17.

100 diffinitio] ipsa praez. V' ^ 101 a nobis reprobetur IN teptobatut C 103 utcumque] utrumque C IN — 103/104 poteris utcumque LL O! 106 nisi] 9Z.lN ^ 108 docete] dicere C 109 Vnde dicatur amicitia add. in zarg. A Bi 110 rationis D! aliquid oz. O? bic incipit codex O 111 z// et] oz. O* 114 quod] quem L O satis] ozz. IN ac] oz. B 116 placet IN animi ipsius — L T 117 mutui] intuitu IN oportet] eum ad47. B 118 ea] eo BNOO?*z 119 a/7. et] ozz. IN 120 sua] sua ad. O? 121 igitur] ergo 74 123 de] e V. 124 uel] et z 125 huius mundi — B collocauerunt IN 126 inquiens] inquit C 128 autem] ueto IN desierit esse — IN

DE SPIRITALI AMICITIA I, 22-28 293 130 22. IVO. Quid est igitur quod inter armicissimos graues ortas inimicitias legimus ? 239. AELREDVS. De his suo loco uberius, si Deus uoluerit, disputabimus. Haec uolo interim 'credas numquam fuisse amicum, qui laedere potuit eum quem in amicitia semel 15 ISI recepit ; sed nec eum uerae amicitiae gustasse delicias qui uel laesus desiit diligere quem semel amauit. Om» enim tempore diligit qui amicus est. 24, Etsi arguatur, etsi laedatur, etsi tradatur flammis, etsi cruci affigatur, omni tempore diligit qui amicus est ; et ut ait noster Hieronymus : Amicitia quae desi140 AVer£€ polest, numquam uera fuit. 25. IVO. Cum tanta sit in amicitia uera perfectio, non est mirum quod tam rari fuerunt hi quos ueros amicos antiquitas commendauit.

Vx enim, ut ait Tullius, fria «el quatuor amico-

rum aria in tot retro saeculis fama concelebrat. Quod si 14 A nostris, id est christianis temporibus, tanta est raritas amicorum, frustra, ut mihi uidetur, in huius uirtutis acquisitione desudo, quam me adepturum, eius mirabili sublimitate terri-

tus, iam pene despero. 26. AELREDVS. Magnarum rerum, ut ait quidam, e&iam 150 ;pse conatus magnus est. Vnde uirtuosae mentis est sublimia

semper et ardua meditari, ut uel adipiscatur optata, uel lucidius intellegat et cognoscat optanda ; cum non parum credendus sit profecisse, qui uirtutis cognitione didicit quam longe sit a uirtute. 27. Quamuis de nullius uirtutis acquisitione 15 vA desperandum sit Christiano, cui quotidie ex euangelio uox diuina resultat : Petite et accipietis, et caetera. Nec mirum si inter ethnicos uerae uirtutis rari fuerunt sectatores, qui uirtutum largitorem et Dominum nesciebant, de quo scriptum est : Dominus uirtutum vbse est Rex gloriae. 28. In cuius profecto 16 Oo fide non dico tria uel quatuor, sed mille tibi proferam paria amicorum ; qui quod illi de Pylade et Oreste pro magno

130/131 Cicero, De JAzz., 34. 136/137 Prouetb. 17, 17. 138/139 Prouerb. 17, 17: 139/140 Hieronymus, Ep/s/. 3, 6 — ed. Hilberg, p. 18, 17-18. 143/144 Ciceto, De /Azz., 15. 149/150 cf. Iul. Pomerius, De uia contemplatiua, 1, prol. 2 — PL 59, 415 B, ex Pseudo-Seneca, Moni/a, 97 — ed. Wólfflin, 1878. 156 Matth. 2T Tob: 16124. 157/158 uirtutum largitor] cf. Sacraz. Leonianum, 1229 — ed. Mohlberg, p. 156, 17. 159 Ps. 25, 10. 161/162 cf. Cicero, De /JAz., 24; cf. Augustinus, Confess., IV, 6, 11, 11 — ed. Labtiolle, p. 73-74.

133 haec] hoc z numquam] eum uerum a4. C fuisse] eum uerum esse 7 134 potuit laedere — L 135 gustasse uer. am. del. L 137 a//. etsi] si C 138 etsi] et B 142 rati] oz. C hi ozz. IN 144 saeculi O! 145 chtistianis] christianorum B tempoftalibus JN 146 acquisitione] inquisitione AA B B! CN OO! T V z uide u. 154 149 ctiam] ozz. zz 151 et ardua] oz. IL 153 sit] ozz. IN sit] est L, O! uirtutis] a praezz. B 1583 cui] cum AN, qui 5 158 et] oz. z 160 profetam tibi — V/ — 161 ille LL

294

DE SPIRITALI AMICITIA I, 28-34

miraculo dicunt uel fingunt, parati erant fro inwicem mori. Nonne,

secundum

Tullianam

diffinitionem,

uerae

amicitiae

uirtute pollebant, de quibus scriptum est : Multitudinis credentium. erat cor unum. ei anima una ; nec quisquam. aliquid suum, esse dicebat, sed. erant illis omnia communia. 29, Quomodo non inter eos rerum diuinarum et humanarum cum carilaie ei beneuolentia fuit summa comsensio, quibus erat cor wunwm et anima una ? Quot martyres pro fratribus animas 170

17$

posuerunt. Quot non pepercerunt expensis, non laboribus, non ipsius corporis cruciatibus. Credo te multotiens, non sine lacrimis, legisse puellam illam. Antiochenam, pulcherrima cuiusdam militis fraude ereptam lupanaribus, ipsum postmodum habuisse socium martyrii, quem custodem pudicitiae inuenerat in lupanari. 30. Multa tibi huius rei proferrem exempla, nisi et prolixitas prohiberet, et silentium nobis ipsa copia indixisset.

180

18

A

Annuntiauit

enim Christus

Iesus et locutus

est,

et multiplicati sunt super. numerum. Maiorem, inquit, hac dilectionem nemo habet, quam ut animam suam ponat quis bro amicis suis. 31. IVO. Ergone inter amicitiam et caritatem nihil distare arbitramur ? 32. AELREDVS. Immo plurimum. Multo enim plures gremio caritatis quam amicitiae amplexibus recipiendos, diuina sanxit auctoritas. Non enim amicos solum, sed et inimicos sinu di-

lectionis excipere, caritatis lege compellimur. Amicos autem eos solos dicimus, quibus cor nostrum, et quidquid in illo est,

committere non formidamus ; illis uicissim nobis, eadem fidei

190

lege et securitate constrictis. 33. IVO. Quam multi saeculariter uiuentes, et sibi in quibuslibet uitiis consentientes, simili sibi foedere copulantur, et prae euntis mundi deliciis gratum et dulce etiam talis amicitiae uinculum experiuntur. 34, Non sit tibi molestum inter tot amicitias illam quam spiritalem ad differentiam aliarum credi163/169 cf. Cicero, De /JAz., 20. 164/166 Act. 4, 32. 167/168 Cicero, De ZAm., 20. 172/195 cf. Ambtosius, De Virginibus, Il, 4 — PL 102/2271 178 Ps. 39, 6. 178/180 Ioh. 15, 15. 186 cf. Matth. 5, 44 ;Luc. 6, 27-35.

163 secundam IN Tullianam] Tulii O? 166 esse] oz. ILL O O: illi zz 167 non] erat a4Z. C 169 corunum etan.u. eràt N ^ cotetat Bi zz quod C 1*0 proposuerunt B! I, O1 T 171 multoties zz 172 pulcherrimam IL (02 173/174 postmodum] postea B 1*4 socium habuise — 44 B BL CN OO! TV m quem] quorum O! 175 Multa zsg. u. 17? indixisset] ozz. C 176 5rius et] oz. B copia] ipsa I, 17? Iesus Christus — B 179 quis ponat epi 182 atbitrabimur B 183 plures] oz. NN 184 amplexibus] complexibus B 185 et] ozz. O* O? 187 eos] illos 4 B B! z; solos] solum IN 190/191 quibuslibet] quibusdam B, cuiuslibet IN 191 ibi] ozz. B 192 euntis Ll, cunctis ozznes cod. et zz 193 tibi] ozz. IN

DE SPIRITALI AMICITIA I, 34-39 195

mus

nominandam,

quae

illis quodammado

295

inuoluitur

et

obscuratur, et illam quaerentibus et desiderantibus occurrunt et obstrepunt ab earum, ut ita dixerim, communione secer-

200

nere ; ut illarum comparatione clariorem eam nobis ac proinde optabiliorem faciens, ad eius nos acquisitionem uehementius excites et accendas. 35. AELREDVS. Falso sibi praeclarum amicitiae nomen assumunt, inter quos est coniuentia uitiorum ; quoniam qui non amat, amicus non est ; non autem amat hominem, qui amat

205

iniquitatem ; qw; enim dlógié iniquitatem non amat, sed odit animam suam ; qui uero suam non diligit, animam utique alterius amare non poterit. 36. Vnde colligitur eos amicitiae solo nomine gloriari, fallique eius similitudine, non ueritate fulciri. Verumtamen cum in hac tali amicitia, quam uel libido commaculat,

210

215

uel auaritia foedat, uel incestat luxuria, tanta

ac talis experiatur dulcedo ; libet conicere, quantum habeat suauitatis illa quae quanto honestior est, tanto est et securior ; quanto castior, tanto et iucundior ; quanto liberior, tanto et felicior. 37. Patiamur tamen ut propter quamdam quae in affectibus sentitur similitudinem, etiam illae amicitiae quae uerae non sunt, amicitiae nuncupentur ;dum tamen

ab illa

quae spiritalis est, et ideo uera, certis indiciis distinguantur. 38. Dicatur itaque amicitia alia carnalis, alia mundialis, alia

220

225

spiritalis. Et carnalem quidem creat uitiorum consensus ; mundialem spes quaestus accendit; spiritalem inter bonos uitae morum studiorumque similitudo conglutinat. 39. Verum amicitiae carnalis exordium ab affectione procedit, quae instar meretricis diuaricat pedes suos omni transeunti, sequens aures et oculos suos per uaria fornicantes ; per quorum aditus usque ad ipsam mentem pulchrorum corporum, uel rerum uoluptuosarum infertur imago, quibus ad libitum frui putat esse beatum, sed sine socio frui minus aestimat esse iucundum. 222/223 cf. Ezech. 16, 25 (Vz. : diuisisti pedes tuos omni 204/205 Ps. 10, 6. transeunti; *diuaricat" apud Hieronymum, Comzz. in Execb. IV, 16 — PL 25 (1845), 138 D. 223 cf. Num. 15, 39. 199 acquisitionem] inquisitionem B 197 communione] commutatione B 202 coniuentia] conuentia 201 nomen amicitiae — B 200 excites] incites B

B O!, conuiuentia IN, conuenientia zz

solo] falso zz

9205 non suam dil. anim.

falique eius] faui eiusque B

— O?

210 conjicete 77

207

210/211

quanto honestiot est, tanto est 211 et] ozz. 7 suauitatis habeat —— L O O! tanto est] add. O al. manu, om. O*, tanto est et secutiot et et secutiot] ozz. IN

215 sint zz alt. et] om. zz BLI:N OP T V gm 212 prius et] oz. sereniot I 217 De triplici amicitia : 216 indiciis] iudiciis 7z nuncupantur JN 220 studiorum morumque — L carnali, mundiali, spiritali aZ. in arg. A 224/225 uoluptarium 224 mentem ipsam — L 221 affectione] affectu O O! putat] 225 inferuntut imagines 77 A, uoluptatium B T, uoluptuosorum C eximat B

296

DE SPIRITALI AMICITIA I, 40-46

40. Tunc, motu, nutu, uerbis, obsequiis, animus ab animo captiuatur, et accenditur unuà ab altero, et conflantur in

unum ; ut inito foedere miserabili, quidquid sceleris, quidquid sacrilegii est, alter agat et patiatur pro altero ; nihilque hac

230

amicitia dulcius arbitrantur, nihil iudicant iustius ; idem uelle

et idem nolle, sibi existimantes amicitiae legibus imperari. 41. Haec itaque amicitia nec deliberatione suscipitur, nec iudicio 25

vA

probatur, nec regitur ratione; sed secundum impetum aíffectionis per diuersa raptatur; non modum seruans, non

honesta procurans, non commoda incommodaue prospiciens ; sed ad omnia inconsiderate, indiscrete, leuiter, immoderateque

240

progrediens. Idcirco uel quasi quibusdam furiis agitata a semetipsa consumitur uel eadem leuitate resoluitur qua contrahitur. 42, At amicitia mundialis, quae rerum uel bonorum temporalium cupidine partitur, semper est plena fraudis

atque fallaciae; nihil in ea certum, nihil constans, nihil securum ; quippe quae semper cum fortuna mutatur, et se-

quitur marsupium. 43. Vnde scriptum est : Est amicus secun245 dum tempus, et non permanebit in die tribulationis. Tolle spem quaestus, et statim desinet esse amicus. Quam amicitiam quidam eleganti uersu ita derisit : Non est personae, sed prosperitatis amicus, Quem fortuna tenet dulcis, acerba fugat.

250

255

260

4. Attamen huius amicitiae uitiosae principium quosdam plerumque ad quamdam uerae amicitiae prouehit portionem ; eos scilicet qui primum spe lucri communis foedus ineuntes dum sibi in iniquo mammona fidem seruant, in rebus dumtaxat humanis, ad maximum perueniunt gratumque consensum. Attamen uera amicitia nullo modo dicenda est, quae commodi temporalis causa suscipitur, et seruatur. 45, Amicitia enim Spiritalis quam ueram dicimus, non utilitatis cuiusque mundialis intuitu, non qualibet extra nascente causa, sed ex propriae natu-

rae dignitate, et humani pectoris sensu desideratur ; ita ut

fructus eius praemiumque non sit aliud quam ipsa. 46. Vnde Dominus in euangelio: Posui wos, inquit, wí eatis et fructum affe231/232 Sallustius, Caziliza, 20, 4. 244 sequitur marsupium] cf. Hieronymus, "Adu. Rufinum, Y, 17 — PL. 25 (1883), 430 A. 244/245 Eccli. 6, 8. 248/249

Nescio euiusne est distichon. 259/260 Ciceto, De /4z., 31 ; cf. Bernardus Clarauall., Serzz. in Cant. 83, 4 — ed. Leclercq, Talbot, Rochais, IT, p- 300, 24-25. 261

Ioh. 15, 16-17.

i

229 quidquid sceleris] quidquid turpitudinis praez. 17 230 agat altet — IN 230/231 amicitia hac —— B O1 232 sibi] oz. V existimant L, O! 241 cupidine] cupiditate IN partitur L!, parturitur a//. cod. e£ zm 244 masutpium [C 245 uetsus ita eleganter zz 249 tenet] ozz. IN 251 uerae] ozz. B 252 primum] ozz. L1 255 nullo modo] nulla IN 256 causa] ozz. B seruatur] reseruaturt IN — 261 ut eatis inquit — B!

DE SPIRITALI AMICITIA I, 46-52

297

ratis, id est ut inuicem diligatis. In ipsa namque uera amicitia itur proficiendo, et fructus capitur-perfectionis illius dulcedinem sentiendo. Amicitia itaque spiritalis inter bonos, uitae, 265

morum, studiorumque similitudine parturitur, quae est in rebus humanis atque diuinis cum beneuolentia et caritate consensio. 4. Quae quidem diffinitio ad amicitiam exprimendam satis mihi uidetur esse sufficiens, si tamen more nostro caritas nuncupetur, ut ab amicitia omne uitium excludatur, bene-

270

uolentia autem ipse sensus amandi qui cum quadam dulcedine mouetur interius exprimatur. 48, Vbi talis est amicitia, ibi profecto est idem uelle et idem nolle, tanto utique dulcius, quanto sincerius ; tanto suauius, quanto sacratius ; ubi sic amantes

245

nihil possunt uelle quod dedeceat, nihil quod expediat nolle. 49. Hanc nempe amicitiam prudentia dirigit, iustitita regit, fortitudo custodit, temperantia moderatur. De quibus suo loco disputabimus. Nunc autem si de eo quod primum quaerendum putasti, uidelicet quid sit amicitia, satis datum existimas, edicito.

280

285

290

50, IVO. Sufficiunt plane ea quae dicta sunt, nec aliquid mihi suggeritur ultra quod quaeram. Sed antequam ad alia transeamus, scire desidero unde primum amicitia inter mortales orta est. Natura an casu, an necessitate aliqua ; uel certe praecepto, aut lege humano generi imposita, in usum uenerit ; usus uero eam commendabilem fecerit. 51. AELREDVS. Amicitiae, ut mihi uidetur, primum ipsa natura humanis mentibus impressit affectum, deinde experientia auxit, postremo legis auctoritas ordinauit. Deus enim summe potens et summe bonus, sibi ipsi sufficiens bonum est ; quoniam bonum suum, gaudium suum, gloria sua, beatitudo sua, ipse est. 52, Nec est aliquid extra ipsum quo egeat, non homo, non angelus, non coelum, non terra, nec aliquid

295

quod in ipsis est, cui omnis creatura proclamat : Deus meus es, quoniam bonorum meorum, non eges. Nec tantum sibi sufficit ipse, sed et omnium rerum sufficientia ipse est, dans aliis esse, et aliis sentire, aliis insuper et sapere, ipse omnium existen266 Cicero, De /Az., 80. 242 Sallustius, Cazilina, 20, 4. 289/291 cf. Aelre293/294 Ps. 15, 2. dus, Speculum Caritat., Y, 2 — supta, p. 14, l. 60-61.

2635 similitudinem

C

268 esse] oz. B

269 ab] om.

243 sincerius]

295 dirigit] diligit C V7 244 possint B seuetius 77 ras. IN — ubi] ut B 278 datum] dictum 271 disputabimus] togo te ut primam et secundam «47. O? 280 nec mihi suggetitut aliquid 278/279 existimas] estimas IN BC Lm 281 suggeretur C — quaetam] Vnde prima amicitia orta est add. O* — N usus] 284 aut] uel B, an O O! 282 amicitia] ozz. L, O quod ultra zz 291 Nec] 286 Vnde ofta sit amicitia add. im zarg. 7A B aut praem. O? 295 293 es] tu ad. C V quo] quod C . 292 nec] non B O* non B 296 aliis et sent. — B! zz omnia C

298

DE SPIRITALI AMICITIA I, 52-57

tium causa, omnium sentientium uita, omnium intellegentium sapientia. 53. Ipse itaque summa natura omnes naturas instituit, omnia suis locis ordinauit, omnia suis temporibus discre300

te distribuit.

Voluit

autem,

nam

et ita ratio

eius aeterna

prescripsit, ut omnes creaturas suas pax componeret, et uniret societas ; et ita omnia ab ipso qui summe et pure unus est quoddam unitatis uestigium sortirentur. Hinc est quod nullum genus rerum solitarium reliquit, sed ex multis quadam 205 societate

310

315 sequuntur,

320

connexuit.

54, Nam

ut ab insensibilibus ordiamur,

quae humus, uel quod flumen unum unius generis gignit lapidem ; aut quae silua unam unius generis arborem producit ? Ita inter ipsa insensibilia quasi amor quidam societatis elucet, cum nihil eorum solum sit ; sed cum quadam sui generis societate et creetur, et persistat. Verum inter ipsa sensibilia quanta amicitiae species et societatis amorisque fulgeat imago, quis facile dixerit ? 55. Certe cum in caeteris omnibus irrationabilia deprehendantur, in hac tantum parte ita humanum animum imitantur, ut pene ratione agi aestimentur. Ita se ita colludunt

sibi, ita motibus

simul et uocibus

suum exprimunt et produnt affectum ; tam auide et iucunde mutua societate fruuntur, ut nihil magis quam ea quae amicitiae sunt curare uideantur. 56. Sic etiam in angelis diuina sapientia prouidit, ut non unus uidelicet crearetur, sed plures ; inter quos grata societas, et amor suauissimus eamdem uoluntatem, eumdem

crearet affectum ; ne cum alter superior, in-

ferior alter uideretur, locus pateret inuidiae, si non obstitisset caritas amicitiae ; et ita solitudinem

iucundidatem 525 Postremo

excluderet

multitudo,

augeret in pluribus caritatis communio.

cum hominem

condidisset, ut bonum

57.

societatis al-

tius commendaret : Non est bomwm, inquit, esse hominem solum ; faciamus ei adiutorium simile sibi. Nec certe de simili,

uel saltem de eadem materia hoc adiutorium diuina uirtus

formauit ; sed ad expressius caritatis et amicitiae incentiuum,

359

de ipsius substantia masculi feminam procreauit. Pulchre autem de latere primi hominis secundus assumitur, ut natura 310/312 cf. Cicero, De /Azz., 81. 317/318 cf. Cicero, De /Am., 81. 321/3223 cf. Cicero, De /Az., 69 ; 71; cf. Bernardus Clarauall., S$erzz. in Can. $9, 2 -ed. Leclercq, Talbot, Rochais, II, p. 156, 12-15. Vide etiam infra u. 332. 326/327 Gen. 2, 18. 331 cf. Gen. 2, 21-22. i

297 sentientium] scientium O!, sentientium T' ex scientientium, sententiu m 17 301 suas] ozz. IN. pax] aetetna add. B 303 unitatis] est «ZZ. IN 806 cignit 4sj. u. 30? generis] ozz. C per bomoiotel. 307 producit] I, L!, profert ozzmes cod. ef zz 309 z:;. 33 om. O 310 persistant O! 9811 fulget IL 313 tantum] tamen C zz 316 produnt] producunt B 319 uidelicet] tantum I. 321 ne cum] nunc O? creat L 326 hominem esse — C 328 uirtus diuina — IN

DE SPIRITALI AMICITIA I, 57-63

299

doceret omnes aequales, quasi collaterales ; nec esset in rebus humanis superior uel inferior, quod est amicitiae proprium.

98. Ita natura mentibus humanis, ab ipso exordio amicitiae 335; et caritatis impressit affectum, quem interior mox sensus amandi quodam gustu suauitatis adauxit. At post lapsum primi hominis, cum refrigescente caritate cupiditas subintrasset, fecissetque bono communi priuata praeponi amicitiae caritatisque splendorem auaritia inuidiaque corrupit ; conten34o tiones,

aemulationes,

odia,

suspiciones

corruptis

hominum

moribus inuehens. 39. Tunc boni quique inter caritatem et amicitiam distinxerunt ; animaduertentes quod etiam inimicis atque peruersis impendenda sit dilectio ; cum inter bonos et pessimos esse non possit uoluntatum uel consiliorum ulla 345 communio. Amicitia itaque quae sicut caritas inter omnes primum et ab omnibus seruabatur, inter paucos bonos naturali lege resedit ; qui, uidentes a multis sacra fidei ac societatis iura uiolari, arctiori se dilectionis et amicitiae foedere constrinxe-

runt; inter mala quae uidebant et sentiebant in mutuae 550 caritatis gratia quiescentes. 60. Verum his in quibus omnem uirtutis sensum oblitterauit impietas, ratio quae in eis exstingui non potuit, ipsum amicitiae et societatis affectum non reliquit ; adeo ut sine sociis, nec auaro diuitiae, nec ambitioso

gloria, nec uoluptas placere posset luxurioso. Compacta sunt 355; etiam inter pessimos quaedam societatis foedera detestanda ; quae amicitiae pulcherrimo nomine palliata, lege et praeceptis a uera amicitia fuerant distinguenda ; ne cum ista appeteretur, in illa propter quamdam eius similitudinem incaute incideretur. 61. Sic amicitiam quam natura instituit, quam 360 roborauit usus, legis auctoritas ordinauit. Manifestum proinde

est amicitiam naturalem esse sicut uirtutem, sicut sapientiam, et caetera quae propter se, quasi bona naturalia, et appetenda sunt et seruanda ; quibus omnis qui ea habet bene utitur, quibus nullus prorsus abutitur. 565 62, IVO. Nonne, quaeso te, sapientia multi abutuntur, qui ex ea hominibus placere cupiunt, uel in seipsis pro collata sibi sapientia superbiunt ; uel certe hi qui eam uenalem habent, et quaestum estimant pietatem ? 63. AELREDVS. Hinc tibi satisfaciet noster Augustinus,

338 praeponi] postponi 336 At] Et B nec non B! 332 quasi] et 244. B .ABB'CNOLO?^TVzm 343 sit impendenda 341 inuehentes C Te4* 350 gratiam C 347 ac] et 344 non posset esse — L inter] in zz 354 posset 352 affectuum C — a//. non] oz. V m 351 uirtutis] oz. B 357 fuerant dist. a uet. N — sunt] itaque aZ. B! N OT O! T V. m placere 339 sic] itaque adZ. L, a/t. zzan. sup. lin. 357/358 appeterentur IN am. —-L 361 est] oz. IN 360 ordinauit] roborauit B, ordinarit zz amicitia IN 368 estimant] existimant 44 B! C N O1 O*! T z 367 hi] oz. B

300

DE SPIRITALI AMICITIA I, 63-68

cuius uerba sunt haec : Qui sibi placet, stulto homini lacet ; quia profecto stultus est, qui sibi blacet. Qui uero stultus est, sapiens non est ; et qui sapiens non est, non habendo utique sapientiam, sapiens non est. Quomodo igitur sapientia male utitur, qui sapientiam non habet ? Sic et superba castitas 375 uirtus non est ; quia superbia ipsa quae uitium est, eam quae uirtus putabatur, sibi conformem facit ; et ideo iam non uirtus sed uitium est. 64. IVO. Sed pace tua dico, non congruum mihi uidetur, quod amicitiae sapientiam adiunxisti, cum inter illas nulla sit 380 comparatio. . 65. AELREDVS, Saepe minora maioribus, bona melioribus, infirmiora fortioribus, etsi non coaequantur, coniunguntur tamen maxime in uirtutibus ; quae licet a se graduum diuersitate discrepent, quadam sibi tamen similitudine uicinantur. 385 Vicina enim est uirginitati uiduitas; uiduitati coniugalis castitas ; et quamuis inter has uirtutes magna sit differentia, in eo tamen quod uirtutes sunt, nonnulla est conuenientia. 66. Neque enim ideo pudicitia coniugalis uirtus non est, quia praecellit continentia uidualis, quibus licet sancta 590 praeferatur uirginitas, earum tamen gratiam non oblitterat. Quamuis si ea quae de amicitia dicta sunt diligenter aduertas, inuenies eam sapientiae sic uicinam uel infertam, ut pene dixerim amicitiam nihil aliud esse, quam sapientiam. 67. IVO. Obstupesco fateor, nec facile id mihi persuaderi 395 posse existimo. 68. AELREDVS. Exciditne tibi dixisse Scripturam : Omni tempore diligit qui amicus est. Ait etiam, sicut meministi, noster Hieronymus : Amicitia quae desinere potest, numquam uera fuit. Amicitiam etiam nec subsistere quidem sine caritate, 400 satis superque monstratum est. Cum igitur in amicitia et aeter570

nitas uigeat,

et ueritas luceat, et caritas

dulcescat,

utrum

nomen sapientiae tribus his debeas abrogare, tu uideris.

370/371 Augustinus, Serz; 47, 9-13 — PL 38, 305. 3*8 pace tua dico] cf. Aelredus, De Iesu puer. duod. Y, 2 — supta p. 250, l. 45. 396/397 Prouerb. 17, 17. 398/399 Hieronymus, Epi;/. 3, 6 — ed. Hilberg, p. 18, 17-18.

370 haec sunt — B! 3*3 quomodo] et praezz. B igitur] ergo C I7 313/ 3*4 male utitur sapientia — I, O! 3*5 quia] et ad7. L. O 976 putatur B conf. sibi — I 97? est] oz. L 978 non] oz. B non congruum] incongruum CL N OO! O! T V. 379 amicitiam sapientiae C 582 fortioribus] sancta sanctiotibus add. C 17 non] oz. L 383 licet] oz. NN a] in B: 384 simil. tamen O? 385 est enim B NN 386 et] om. zm 389 quibus] et praez. 390 praefert. sancta — O? uirginitatis B 393 amicitiam] oz. B 394 suadeti IL 398 noster] uester I, 399 sine car.

y. s

401 ueritasque O?

alt. et] ac O?

402 nomine O?

his tribus

DE SPIRITALI AMICITIA I, 69-71

301

69, IVO. O quid est hoc ? Dicamne de amicitia quod amicus Iesu Ioannes de caritate commemorat : Deus amicitia est ? 40 *0. AELREDVS. Inusitatum quidem hoc, nec ex Scripturis habet auctoritatem. Quod tamen sequitur de caritate, amicibo

tiae profecto dare non dubito, quoniam : Qu? manet in amicitia,

in Deo manet, et Deus in eo. Quod cum de ipsius fructu uel utilitate coeperimus disputare, manifestius peruidebis. Nunc Si quid sit amicitia pro simplicitate ingenioli nostri satis diximus, caetera quae enucleanda proposuisti alio tempori reseruemus. *1. IVO. Licet auiditati meae

nimis ista sit molesta dilatio,

ad hoc tamen non solum tempus coenae, cui deesse non per4I

V^

mittimur,

sed etiam multorum,

quibus debitor

tui es, ex-

spectatio satis onerosa compellit. EXPLICIT LIBER PRIMVS DE SPIRITALI AMICITIA

404-cf. 1 Ioh. 4, 16. 406 tamen] autem IL

407/408 cf. 1 Ioh. 4, 16.

408 de] oz. L. L* 409 nos manifestius petuidebimus IN, peruidebimus zz; — 410 si] oz. B C . nostri] mei IN — 411 proposui B 413 nimis sit — O V/ . molesta ista — L, V dilatio] ista praez. C — 415 tu]tuzd BNOO! O*? TVz . 41v EXPLICIT LIBER PRIMVS. INCIPIT SECVNDVS B? O? 417/418 EXPLICIT LIBER PRIMVS DIALOGI AELDREDI ABBATIS DE SPIRITVALI AMICITIA L, oz. N O! z:; 418 DE SPIRITALI AMICITIA] oz. ABB! COT WV

302

DE SPIRITALI AMICITIA II, 1-4 INCIPIT SECVNDVS

1. AELREDVS.

Iam nunc, frater, accede ; et quidnam causae

fuerit quod paulo ante cum carnalibus illis carnalia compararem solus sedebas, modicum semotus a nobis ; et nunc oculos ; huc illucque uertebas, nunc frontem conífricabas manu, nunc

capillos digitis attrectabas, nunc iram ipsa facie praeferens, aliquid tibi praeter uotum accessisse, crebra uultus mutatione querebaris, edicito. 2, GALTERVS. Profecto ita est. Quis enim patienter sustineat I o tota die nescio quos exactores Pharaonis tui habere copiam ; nos autem quibus specialiter debitor es, nec rarum tecum habere posse colloquium ? 9. AELREDVS. Et illis quoque gerendus est mos, quorum uel optamus beneficia, uel maleficia formidamus. Quibus uel nunc L ;tandem exclusis, tanto mihi gratior est solitudo, quanto molestior inquietudo praecessit. Nam oftimum cibi condimentum [ames esi ; nec mel aliaue species uinum sic sapidum reddit, ut sitis uehemens aquam. Quocirca erit tibi forte haec nostra collatio quasi cibus uel potus quidam spiritalis, eo 2 o iucundior quo aestus praecessit ardentior. Age iam et quod anxio pectore paulo ante parabas euoluere, in medium proferre non differas. 4. GALTERVS. Faciam quidem. Nam si uelim de hora causari quam isti nobis reliquere breuissimam, uidebor ipse eam mihi 2A

facere breuiorem. Dic nunc, rogo te, utrum elapsum animo sit, an adhuc memoria teneas, quid inter te quondam et tuum

Iuonem de amicitia spiritali conuenerit; quas tibi ipse pro-

II, 4 solus sedebas] cf. Aelredus, Speculum (solus sedens) : cf. Aelredus, De insz. inclus. sola). 5 huc illucque] z/de Prol. 10. Carifat., I, 18 — supta p. 33, u. 767 (requies

Caritat., I, 34 — supta p. 6r, u. 1843 5 — infra, p. 333, u. 444 (sedeat ergo 10 Exod. 5, 14; Aelredus, Speculum ab exactofibus Pharaonis). 16/17

cf. Xenophon, Memorab. 1, 5, 5; cf. Matbodus, Prouerb. — PL 171, c. 1736 C ; cf. H. Walther, Prozerbia S.ententiaeque Latinitatis Medii Aeui, Y, Góttingen, 1965,

p. 356, 52.

Titulss: DE FRVCTV AMICITIAE ET EXCELLENTIA EBIVS. LIBER SECVNDVS .A T z; INCIPIT SECVNDVS. DE FRVCTV AMICITIA E ET EXCELLENTIA EIVS. AHILREDVS GALTERO B ; INCIPIT LIBER SECVNDVS C V ; INCIPIT LIBER SECVNDVS ABBATIS AELDRED I DE SPIRITALI AMICITIA L,; LIBER SECVNDVS DE SPIRITALI AMICITIA N; INCIPIT SECVNDVS B? O 0? ; LIBER SECVNDVS DE AMICITIA O: 2nunc]oz.C V . et]om.z 8 fuit L, B prius nunc] et praem. V^ 6

atttectabas] contrectabas zz

on. I

posse] om. O? mihi eam conuenetit

8 quetebaris] sz. //n. L, querebas O?

10 exactotes] auctotes l7, exsecutotes zz

14 maleficia] maliciam IL — z 26 quondam] oz. V

— C

9 enim]

11 autem] uero O!

12 15 exclusus O? 24 ipse] oz. zz — 2? Iuonem] oz. C quondam

DE SPIRITALI AMICITIA II, 4-9

E)o

303 posuerit quaestiones ; quantum in earum enucleatione processeris ; quid de his quoque stilo tradideris. 9. AELREDVS. Equidem carissimi mei recordatio, immo continuus amplexus et affectus, ita mihi semper recens est ; ut, licet ex humanis exemptus, conditioni satis dederit, in meo

3A

4o

tamen

animo

mecum

est ; ibi mihi religiosus uultus eius elucet ; ibi dulces

numquam

A

jo

Non me latent ista. Sed, ut uerum

fatear,

hinc tota ista auiditas et impatientia tota descendit, quod Schedulam ipsam ante hoc triduum repertam et tibi traditam, a quibusdam accepi. Ostende, quaeso, eam puero tuo; non enim requiescit spiritus meus donec conspectis omnibus et quid illi disputationi desit aduertens, ea quae mihi uel mens propria, uel inspiratio occulta suggesserit esse quaerenda, ad tuae paternitatis examen proferam, aut reprobanda, aut admittenda, aut exponenda. *. AELREDVS. Geram tibi morem, sed solus uolo legas quod scriptum est, nec efferatur in publicum ; ne forte aliqua resecanda, addenda nonnulla, plurima uero corrigenda aestimauerim. 8. GALTERVS.

5 suspensas ; tanto VA

obiisse. Ibi enim semper

eius arrident oculi ; ibi eius iucunda mihi uerba sic sapiunt, ut uel ego uidear cum eo ad meliora transisse ; uel ipse mecum adhuc in his inferioribus conuersari. Scis autem quia plures praeterierunt anni ex quo Schedula ipsa cui de spiritali amicitia eius interrogationes measque responsiones impresseram, nobis elapsa est. 6. GALTERVS.

4

uideatur

Ecce adsum, habens aures ad tua uerba certe auidius, quanto id quod de amicitia

legi dulcius sapuit. Quoniam igitur, quid sit amicitia, legi magnifice disputatum ; quid cultoribus suis pariat utilitatis, uelim mihi insinues. Cum enim res tanta sit, ut certis rationi-

bus uisus es comprobasse ; tunc primum uehementius appeti6 o tur, cum finis ejus fructusque cognoscitur. 9. AELREDVS. Non id pro tantae rei dignitate a me explicari posse praesumo ; cum in rebus humanis nihil sanctius appetaB1 nec efferatur in publicum] agitur hic de secreta lectione quae editionem antecedat ; cf. J. Lecletcq, zAspeczs Jittéraires de l'euvre de saint Bernard, in Cabiers de Czvilis.

Mediév., Y (1958), p. 425-450. Addantur ibi uerba Iuonis : "nulli transcribendi concedas", in Epistola ad Seuerinum de caritate — ed. G. Dumeige, Patis, 1955.

28 quantum] et praez. V 29 stilo] oz. IN 32 ex] oz. . AC :NO Ot 1s Vm 33 enim] oz. IN 34 eius uultus — 4C INOO'O* T V zm alt. ibi] mihi add.ACNOO'O?'TVzm 3S52arridunt/N ^ oculiarrident — TL iucunda eius - L mihi] ozz. L O O! 36 eo] ea C V 37 his] oz. z 38 ipsa] ozz. O? 40 nobis] oz. IL 42 ista] ozz. zz 44 eam quaeso — O O! O? D 46 auertens I7 ea] eaque C 50 uolo] ut 277. L 51 nec] ne O 52/53 existimauerim LO O! 56 sit] ozz. IN 5? quid] quibus IN 58 tanta res —- L O! 21

304

DE SPIRITALI AMICITIA II, 9-13

tur, nihil quaeratur utilius, nihil difficilius inueniatur,

nihil

experiatur dulcius, nihil fructuosius teneatur. Habet enim fructum «wiiae praesentis quae wwunc est ei futurae. 10. Ipsa enim omnes

75

unire 8o

uirtutes sua condit suauitate,

uitia sua uirtute

confodit, aduersa temperat, componit prospera ; ita ut sine amico inter mortales nihil fere possit esse iucundum ; homo bestiae comparetur, non habens qui sibi collaetetur in rebus secundis, in tristibus contristetur ; cui euaporet si quid molestum mens conceperit ; cui communicet si quid praeter solitum sublime uel Iluminosum accesserit. 11. Vae solt, quia cum ceciderit, nom habet subleuantem se..Solus omnino est, qui sine amico est. At quae felicitas, quae securitas, quae iucunditas habere cwm quo aeque audeas loqui ut tibi ; cui confiteri non timeas si quid deliqueris ; cui non erubescas reuelare in spiritalibus si quid profeceris ; cui cordis tui omnia secreta committas, et commendes consilia ? Quid igitur iucundius, quam ita animum

animo,

et wnwm

effücere e duobus,

ut nulla

iactantia timeatur, nulla formidetur suspicio ; nec correptus alter ab altero doleat ; nec laudantem alter alterum adulationis

85

notet uel arguat ? 12. Amicus, ait Sapiens, medicamentum uitae est. Praeclare quidem id. Non enim ualidior uel efficacior uel praestantior est uulneribus nostris in omnibus temporalibus medicina, quam habere qui omni incommodo occurrat compatiens, omni commodo occurrat congratulans ; ut, secundum Apostolum, iunctis humeris, onera inuicem tolerent; nisi quod unusquisque propriam leuius quam amici portat iniuriam. 13. Amicitia ergo secundas res splendidioves facit, aduersas partiens, communicansque lewiores. Optimum ergo witae medicamentum, amicus. Nam ut ethnicis etiam placuit, non aqua, non igni pluribus locis utimur quam amico. In 65 1 Tim. 4, 8. 68 cf. Cicero, De /4zz., 86 ; cf. Bernardus Clatauall., De diuersis $e7z. 10, 2 — PL, 183, 568 B. 72/73 Eccl. 4, 1o. *5 Cicero, De /Az., 22. 79 unum efficere e duobus] Ambrosius, De officiis, III, 134 — ed. Krabinger, p. 222 ; wide efiam infra YII, 48-50. 82/83 Eccli. 6, 16 (Vg. : amicus fidelis, medicamentum uitae et immortalitatis). 8v cf. Gal. 6, 2. 89/90 Cicero, De /Azz., 22. 91 Eccli. 6, 16. 92 Ciceto, De /Az., 22 (amico amicitia Cic.).

65 quae nunc est] oz. zz 66 condit] condidit IN, ostendit zz 6* componit] ponit L, O O! 68 homo] et praezz. z 68/70 bis repetit codex O! 69 sibi] secum 77 70/731 mens molestum — L «3 se] om. IL 94 iucunditas] est add. zm ** proficeris C 79 animo] ozz. zz e£ scrib. alterius e] de-4 C N OO TVzgm nulla] in illa JN 80 suspicio formidetur — IL 83 est uitae — CSPA 84 uel praestantior] ozz. zz 85 omni] in 5raezz. O O1 86 occuttat om. WV 86/8? secundum apostolum] ozz. z 8? humetis] suis praem. oneta] sua zd. 4A CNOO!O?* TV z inuicem] ozz. IL 88 nisi] ubi O? pottet C V/ z 89 res secundas — L, O Ot facit splendid. — zz 90 leuiotes] teddit praez. zz 91 medicamentum uitae — I, O Ot ut ethnicis] et philosophis z 92 aqua] non sole a47. z igne zz

DE SPIRITALI AMICITIA II, 13-17 omni actu,

in omni studio, in certis, in dubiis,

305 in quolibet

euentu, in fortuna qualibet, in secreto et publico, in omni

2 consultatione, A

domi forisque, ubique amicitia grata, amicus

necessarius, utilis gratia reperitur. Quo circa amici, ut ait

Tullius, et absentes adsunt sibi, et egentes abundant, ei imbecilles ualent; et, quod difficilius dictu est, mortui. uiuunt.

IOO

14. Igitur amicitia diuitibus pro gloria, exsulibus pro patria, pauperibus pro censu, aegrotis pro medicina, mortuis pro uita, sanis pro gratia, imbecillibus pro uirtute, robustis est pro praemio.

T'antus

enim

amicos

Aonos, memoria,

laus deside-

riwmque $rosequitur, ut et eorum uita laudabilis, et mors pretiosa iudicetur. Et quod his omnibus excellit, quidam 105 gradus est amicitia uicinus perfectioni, quae in Dei dilectione et cognitione consistit ; ut homo ex amico hominis Dei efficiatur amicus, secundum illud Saluatoris in euangelio : Jas non dicam wos seruos, sed amicos meos.

15. GALTERVS.

I15

iure dixerim,

120

125

Ita, fateor,

tua me

mouit

oratio;

ita in

amicitiae desiderium totum animi mei succendit appetitum ; ut nec uiuere me crediderim, quamdiu huius tanti boni tam multiplici fructu caruero. Sed hoc quod ultimum posuisti, quod me totum rapuit, et pene abripuit a terrenis, plenius mihi enodari desidero : quod scilicet amicitia optimus ad perfectionem .gradus existit. 16. Et opportune nunc hic noster Gratianus intrauit, quem ipsius amicitiae alumnum. cuius totum

studium

est amari et amare ; ne

forte amicitiae nimium auidus, eiusque similitudine deceptus, falsam pro uera, fictam pro solida, pro spiritali carnalem recipiat. 17. GRATIANVS. Ago gratias humanitati tuae, frater, quod non uocato, sed se impudentius ingerenti, nunc tandem ad spiritale conuiuium concedis accessum. Nam si me serio, non ludo, alumnum amicitiae appellandum putasti, debueram in sermonis principio accersiri; nec auiditatem meam posita uerecundia prodidissem. At tu, pater, perge quo coeperas, et causa mei aliquid mensis appone ; ut si non satiari ut iste, 97/98 Cicero, De /Azz., 23 ; cf. Hieronymus, Epis. 8, x — ed. Hilberg, p. 31, 9 : cf. Betnardus Clarauall., Episz. 53 — PL, 182, 160 ; /7., Epist. 65, 2 — ibid., 172 A. 102/103 Cicero, De /Azz., 23. 103/104 mots pretiosa] cf. Ps. 115, 15. 107/108

TobuNrsoens.

117 uide Prol., 8.

93 actu] loco L O O! in omni studio, in omni actu O? 94 et] in C NV z 98 dictu difficilius — Y/ ^ est dictu — 99 amicitia] est adZ. zz 101 est] oz. zz 102 Tanta enim amicos bonos memotia L honot z 104 excellit] excelsius zz 108 uos] oz. L1 112 ultimum] ultimo L 114 ad] a0 115 opportune] satis «ZZ. O O* O? T V/ zz hic] tunc JN 118 auidius N 120 acipiat O? 121 Ago] Ego C 126 perge] perperge O! 127 mensis aliquid — L O O!

306

DE SPIRITALI AMICITIA II, 17-22

qui nescio quot ferculis deuoratis, nunc me quasi ad reliquias suas fastidiosus asciuit, saltem modicum

130

ualeam

refocillari.

18. AELREDVS. Non uerearis, fili, quoniam tanta restant adhuc de amicitiae bono dicenda, quae si quislibet sapiens prosequeretur, nos nihil dixisse putares. Verum quomodo ad Dei dilectionem et cognitionem gradus quidam sit amicitia, paucis aduerte. In amicitia quippe nihil inhonestum est, nA]

15j ficium, nihil simulatum, et quidquid. est, id sanctum et uolunta-

rium el uerum est. Et hoc ipsum caritatis quoque proprium est. 19. In hoc uero amicitia speciali praerogatiua praelucet, quod inter eos qui sibi amicitiae glutino copulantur, omnia

iucunda, omnia secura, omnia dulcia, omnia suauia sentiun140

tur. Ex caritatis igitur perfectione plerosque diligimus,

qui

nobis oneri sunt et dolori; quibus licet honeste, non ficte, non simulate, sed uere uoluntarieque consulimus; ad secreta tamen

eos amicitiae nostrae non admittimus. 20. Quocirca in amicitia coniunguntur honestas et suauitas, ueritas et iucunditas, dul14j cedo et uoluntas, affectus et actus. Quae omnia a Christo inchoantur, per Christum promouentur, in Christo perficiuntur. Non igitur uidetur nimium grauis uel innaturalis ascensus, de Christo amorem inspirante quo amicum diligimus, ad Christum semetipsum amicum nobis praebentem, quem diligamus ; ut suauitas

15

A

suauitati,

dulcedo

dulcedini,

affectus

succedat

affectui. 21. Itaque amicus in spiritu Christi adhaerens amico, efficitur cum eo cor unum ei anima wna ; et sic per amoris gradus ad Christi conscendens amicitiam, unus cum eo spiritus efficitur in osculo uno. Ad quod osculum anima quaedam sancta suspirans : Osculetur me, inquit, osculo oris sui ! 22, Consideremus istius osculi carnalis proprietatem, ut de carnalibus ad spiritalia, de humanis ad diuina transeamus. Duobus alimentis uita hominis sustentatur, cibo et aere. Et sine cibo aliquamdiu potest subsistere ; at sine aere, ne una 135/136 Cicero, De /Azz., 26. 138 amicitiae glutino] cf. Hieronymus, Epis. 3, 3 — ed. Hilberg, p. 14, 15. 152 Act. 4, 32. 153/154 cf. Antiphona 2 Vesp. officii S. Gertrudis. 155 Cantic. Cant. 1, 1. 156 sqq. cf. Aelredus, Serzzo in Epiphania — ed. 'Talbot, p. 44 ; cf. Bernardus Clarauall., $erzz. in Cant. 3, 4, 8 et

9 — ed. Leclercq, Talbot, Rochais, I ; I2., Serzz. de diuersis xo et 87 — PL 183, 703 ; cf. Walterus Daniel, Centuzz Sententiae, XLV — ed. C.H. Talbot, in Sacris Erudiri,

1i (1960), p. 295-296.

131 quilibet O! z;— 134 aduerte] Duo amicitiae sunt gradus : ad Dei dilectionem et cognitionem a4. O? ; ii quod amicitia gradus sit ad dilectionem Dei aZ7. T in marg. exter. 136 quoque caritatis — 44 C V z 134 speciali] spiritali et

jraem. IN 139 omnia secura] oz. O? 139/140 sentiuntur] secuntut 4, sequuntuf 77 140 igitur] ergo IL 142 que] oz. IN O: 150/151 affectus affectui succedat — L, O O! O? 153/154 efficitur spiritus — IL 156 istius] istud I7 159 cibo] quidem aZ. 4 COO* TV z subsistere potest quidem aliquamdiu IN

DE SPIRITALI AMICITIA II, 22-26

307

160 quidem hora. Itaque ut uiuamus, ore haurimus aerem et remittimus. Et ipsum quidem quod emittitur uel recipitur, spiritus nomen obtinuit. 29. Quocirca in osculo duo sibi spiritus obuiant, et miscentur sibi et uniuntur. Ex quibus quaedam mentis suauitas innascens, osculantium mouet et 165 perstringit affectum. 24, Est igitur osculum corporale, osculum spiritale, osculum intellectuale. Osculum corporale impressione fit labiorum, osculum spiritale coniunctione animorum,

osculum intellectuale per Dei spiritum infusione gratiarum. Osculum proinde corporale, non nisi certis et honestis cau17 Sis, aut

offerendum

est, aut

recipiendum.

Verbi

gratia, in

signum reconciliationis, quando fiunt amici, qui prius inimici fuerant ad inuicem ; in signum pacis, sicut communicaturi in ecclesia interiorem pacem exteriori osculo demonstrant; in signum dilectionis, sicut inter sponsum et sponsam fieri 17; permittitur ; uel sicut ab amicis, post diuturnam

absentiam

et porrigitur et suscipitur; in signum catholicae unitatis, sicut fit cum hospes suscipitur. 25. Sed sicut plerique aqua, igni, ferro, cibo et aere, quae naturaliter bona sunt, in suae crudelitatis uel uoluptatis satellitium abutuntur ; ita peruersi 180 et turpes, etiam hoc bono, quod ad ea significanda quae diximus, lex naturalis instituit, sua quodammodo flagitia condire nituntur ; ipsum osculum turpitudine tanta foedantes, ut sic

osculari nihil aliud sit quam adulterari. Quod quam sit detestandum, quam abominandum, quam fugiendum, quam 18; aduersandum, quilibet honestus intellegit. 26. Porro osculum spiritale proprie amicorum est, qui sub una amicitiae lege tenentur. No» enim fit oris attactu, sed mentis affectu ; non coniunctione

labiorum,

sed commixtione

spirituum,

castifi-

cante omnia Dei spiritu, et ex sui participatione coelestem 19o immittente saporem. Hoc osculum non inconuenienter oscuIum dixerim Christi, quod ipse tamen porrigit non ore proprio 162/163 cf. Guillelmus a St. Theodorico, Medi/azio VIII — PL 180, 230 C-D ; Id., Expos. in Cantic. Cant. — PL, 180, 506 C. Ivi cf. 1:uc. 23, 12187 Aelredus, 5 peculum Caritat., 1, 34 — supta, p. 61, u. 1861. 188/189 cf. PseudoIgnatius, Epist. ad Trallianos, XIII, 5 — ed. Funk, II, p. 113, 9-10; p. 297, 8.

191/192 cf. Quintillianus, IgsZizuzio, XI, 1, 59.

160 hauriamus JN 164 suauitas mentis — IL. O O! nascens 4d NOO! T z 165 affectum] De triplici osculo cotpotrali, spiritali et intellectuali monet 77 170 aut recipiendum aut off. est 7 167 fit] ozz. IN add. B? e£ T in marg. exter. 176/ 174 fieri] oz. LLO O! 171/172 fuerant inimici — 4 CO OO! T V z in signum cath. sg. suscipitur] ozz. O? per bormoiotel. 477 bis repetit codex C 183 182 tanta tutpitudine — L O O! obutuntur JN 179 satellitum C IN Zert. quam] ac praez. O? 184 z//. quam] quamque O* sit aliud — 4 C IN O? 188/189 castificante] castigante C 188 commistione /z 185 auetsandum zz 191 190/191 non inconuenienter osculum] oz. 7z 190 conuenienter O? osculum Chtisti dixerim — O? ote] ex praezz. IN dixerim osculum — L O O!

308

2195

DE SPIRITALI AMICITIA II, 26-31

sed alieno ; illum sacratissimum amantibus inspirans affectum, ut uideatur illis quasi unam animam in diuersis esse corporibus ; dicantque cum Propheta : Ecce quam bonum et quam iucundum, habitare fratres dn. unum. 29. Huic ergo osculo assuefacta mens et a Christo totam hanc dulcedinem adesse non ambigens, quasi secum reputans et dicens : O si ipsemet accessisset, ad illud intellectuale suspirat, et cum maximo desiderio

200

205

clamans

: Osculetur

bonis malisque consensio, 210

215

220

225

se,

ait, osculo

oris sui;

ut

jam terrenis affectibus mitigatis, et omnibus quae de mundo sunt cogitationibus desideriisque sopitis, in solius Christi delecter osculo, et quiescam amplexu, exultans et dicens : Laeua eius sub capite meo, et dextera illius amplexabitur me. 28. GRATIANVS. Amicitia haec, ut uideo, non est popularis, nec qualem eam somniare consueuimus. Nescio quid hic Galterus hactenus senserit; ego aliud nihil amicitiam esse credidi, quam inter duos uoluntatum identitatem, ut nihil uelit unus quod alter nolit ; sed tanta sit inter utrosque in ut non

spiritus, non

census,

non

honor, nec quidquam quod alterius sit, alteri denegetur, ad fruendum pro uoto et abutendum. 29. GALTERVS. Longe aliud in priori dialogo memini me didicisse, ubi ipsa diffinitio amicitiae posita et exposita, merito ad eius fructum altius inspiciendum me uehementius animauit. De qua sufficienter instructi, certam nobis metam, quatenus debeat amicitia progredi, cum diuersorum diuersa sententia sit, petimus praefigi. Sunt namque quidam qui contra fidem, contra honestatem, contra commune bonum uel priuatum, fauendum putant amico. Quidam solam fidem detrahendam iudicant, caetera non cauenda. 30. Alii pro amico contemnendam pecuniam, expuendos honores, maiorum inimicitias subeundas, exilium censent etiam non fugiendum ; se ipsum, in quibus non obsit patriae, nec contra fas alium laedat, etiam in inhonestis et turpibus exponendum. Sunt et qui hanc metam in amicitia constituunt, ut unusquisque, sicut erga seipsum, sic et afficiatur erga amicum. 31. Quidam amico in omni beneficio uel obsequio uicem rependere, satis dare amicitiae cre194/195 Ps. 132, 1. 199 Cantic. Cant. rz, r. 203 Cantic. Cant. 2, 6. 208 cf. Sallustius, CaZi/iza, 20, 4. 219/220 cf. Cicero, De ;Az., 61. 224/228 cf. Cicero, De /Azz., 56.

193 illis uideatur — z esse] oz;z. O? 199 ait] dicit .4 N OO! T z 202 delecter] delectetur 4 N O Ot! T z quiescat 4 N OO! T z 203 illius] alius C, eius LL 207 duos] tantam add. NO O1 O? T V z 209 malisque zz Tas

om. LL OQ:

census] sensus I,

213 ubi] ibi C

220 caetera] certa C

in] oz. IN Ot

209/210 non honoft, non census

216 debeamus a//. zzanu LL

226 efficiatut zz

222 etiam censent

-

O!

210 ad]

debeat amicitia] ozz. NOO! O?

T V z

22* rependere] impendere IL

224

DE SPIRITALI AMICITIA II, 31-39 dunt. Mihi sane nulli horum esse cedendum,

2

Oo

309

hac nostra col-

latione satis persuasum est. Vnde aliquam certam mihi in amicitia metam a te opto constitui; maxime propter hunc Gratianum,

ne forte secundum

nomen

suum

ita uelit esse

gratiosus, ut incaute fiat uitiosus. 32. GRATIANVS. Haud ingrate hanc tuam pro me accipio sollicitudinem ; nisi tamen sitis audiendi praepediret, forte iam nunc tibi redderem talionem. Sed quid potius ad tuas inquisitiones respondere uelit, pariter audiamus. 339. AELREDVS. Certam in amicitia metam Christus ipse praefixit

: Maiorem

hac, inquiens,

délectionem

nemo

habet,

quam «f animam suam ponat quis 5ro amicis suis. Ecce quous24 o que tendi debet amor inter amicos, ut scilicet uelint pro inuicem mori. Satisne uobis istud ?

94. GRATIANVS. Cum maior esse non possit amicitia, cur non satis sit ? 35. GALTERVS. Quid si pessimi quique uel ethnici in con24 5 sensu facinorum et flagitiorum sic se diligant, ut uelint pro inuicem mori, eosne ad summam

amicitiae conscendisse fate-

bimur ? 36. AELREDVS. Absit; cum inter pessimos amicitia esse non possit. 2) o 97. GRATIANVS. Describe nobis, quaeso, inter quos uel oriri potest, uel seruari. 98. AELREDVS. Breuiter dico. Inter bonosoriri potest, inter meliores proficere, consummari autem inter perfectos. Quamdiu enim quemquam ex studio malum delectat, quamdiu inhonesta praeponit, quamdiu ei uoluptas gratior est vA honestis puritate, temeritas moderatione, adulatio correptione ; quomodo ad amicitiam uel aspirare eum fas est, cum ortus eius ex uirtutis opinione procedat? Difficile igitur, immo impossibile tibi est, uel initia eius degustare, si fontem de quo oriri potest, 26 o

nescieris.

39, Foedus

est enim

amor,

nec

amicitiae

nomine

dignus, quo turpe aliquid exigitur ab amico, quod necesse est eum facere, qui necdum uitiis aut sopitis aut depressis, ad quaelibet illicita, uel illicitur uel impellitur. Vnde illorum 238/239 Ioh. 15, 13. Ciceto, De /ÁAzz., 37.

252 cf. Ciceto, De 7A,

18.

258 uirtutis opinione]

228 nulli] nihil LL hac] haec C cedendum] credendum O! z; 233 hanc] om. L accipio] suscipio I O! 23* ipse] oz. O? 238 maiorem] enim add. O? inquiens hac — 44 z nemo habet dilect. — L 242. amicitia] om. L 250/251 uel seruati uel otiti — IL 251 setuatri] Inter quos ofiri uel seruati possit amicitia uera add. O?, iiii inter quos possit oriri amicitia et perfici add. T 253 autem] ozz. O? 255 quamdiu honestis inhonesta praep.] oz. zz

uoluptas ei —- L IN 0t

238 procedit O* T z

260 Foedus enim amor est

310

DE SPIRITALI AMICITIA II, 39-45

detestanda sententia est, qui contra fidem et honestatem pro amico aestimant faciendum. 40. Nwl/a enim excusatio feccati est, si. amici causa peccaueris. Protoplastus Adam salubrius praesumptionis arguisset uxorem ; quam, gerendo ei morem, uetitum usurpasset. Multo etiam melius serui regis Saul fidem domino seruauerunt, contra eius imperium manum sanguini 270 subtrahentes, quam Doech Idumaeus, qui regiae crudelitatis minister, Domini sacerdotes sacrilegis manibus interfecit. Ionadab quoque amicus Amon, laudabilius amici prohibuisset incestum, quam quo potiretur optato consilium praebuisset. 41. Sed nec amicos Absalon amieitiae uirtus excusat, qui per27 duellioni praebentes assensum, contra patriam arma tulerunt. 265

A

Et ut ad haec nostra tempora ueniamus, multo certe felicius, Otto romanae cardinalis ecclesiae, ab amicissimo suo recessit

Guidone, quam Iohannes suo adhaesit in tali schismate Octouiano. Cernitis igitur, nisi inter bonos amicitiam stare non 280 posse. 42. GALTERVS. Quid igitur nobiscum amicitia, qui boni non sumus ? 49. AELREDVS. Ego bonum non ita ad wiwwm veseco, ut quidam qui neminem uolunt esse bonum, nisi eum cui ad 285 perfectionem nihil desit. Nos hominem bonum dicimus, qui secundum modum nostrae mortalitatis, sobrie et iuste et bie uiuens 2n hoc saeculo, nihil a quolibet inhonestum petere, nec rogatus uelit praestare. Inter tales profecto amicitiam oriri, a talibus conseruari, in talibus perfici posse non ambigimus. 290 44. Nam qui uel fidem, uel patriae periculum, uel alterius contra ius et fas laesionem excipientes, semetipsos amicorum exponunt libidini, eos non tam stultos dixerim quam insanos ; qui parcentes aliis, sibimet non aestimant esse parcendum; et aliorum prouidentes honestati, suam infeliciter produnt. 295 45. GALTERVS. Fere in illorum cado sententiam qui amicitiam dicunt esse cauendam, rem uidelicet plenam sollicitudinis atque curarum,

nec timoris uacuam,

multis etiam obnoxiam

266/268 cf. Gen. 5, 6. 268/211 cf. 1 Reg. 22, 17-18. 272/243 cf. 2 Reg. 15, 3-5. 274/245 cf. 2 Reg. 15, 12-13. 279/280 cf. Cicero, De /Az., 18 (nisi in

bonis amicitiam non esse Cic.) 283 Cicero, De .Az., 18. 284/285 cf. Cicero, De /Azz., 18. 285/288 cf. Cicero, De /Az., 50 ; cf. Betnardus Clarauall., Epist. 270, 5 — PL 182, 475 A. 286/287 'Tit. 2, 12. 287/288 cf. Cicero, De ZAÁm., 40. 291/292 cf. Cicero, De /Azz., 39. 295/298 cf. Seneca, Epist. ad

Laucilium, 1, 9.

Y

269 sanguinum L O O! T 240 Doeg z 22 prohiberet IL 244/2285 perduellioni] duellioni O O?, duelloni Ot 278 Ottouiano in tali schismate — IL 248/249 Octauiano zz 281 Gratianus T z 283 ad uiuum non feseco I, O O1 284 ut quidam dicunt neminem esse bonum IL 285 Nos] autem ad. GEUA dicimus bonum — T 289 a] ac IN consetuati, in talibus] ozz. zz 296 cauendam esse — IN 297 atque] et IL timofis ozz. IL

DE SPIRITALI AMICITIA II, 45-50

31I

doloribus. Nam cum unicuique sa/is superque sit sui curam gerere, incautum dicunt se sic aliis obligare, ut necesse sit 300 eum multis implicari curis et affligi molestiis. 46. Nihil praeterea difficilius aestimant, quam amicitiam usque ad diem witae extremum permanere ; turpeque nimis sit post initam amicitiam rem in contrarium uerti. Vnde tutius iudicant sic quemquam amare, ut possit odire cum uelit ; sic amicitiae laxandas habe30 A nas, quas uel astringat cum uelit, uel remittat. 47. GRATIANVS. Frustra igitur tu in loquendo, nos in audiendo laborauimus, si tam facile ab amicitiae tepuerimus appetitu ; cuius nobis fructum tam utilem, tam sanctum, tam acceptum Deo, perfectioni tam uicinum, tam multipliciter 5I o commendasti. Sit illius ista sententia, cui placet sic amare hodie ut cras oderit ; sic amicus omnibus esse, ut nulli sit fidus ; hodie laudans, cras uituperans ; hodie blandiens, cras

21)

mordens ; hodie paratus ad oscula, cras ad opprobria promptus ; cuius amor uili pretio comparatur, leuissima recedit offensa. 48. GALTERVS. Felle putabam carere columbas. Verumtamen haec istorum sententia, quae sic displicet Gratioso, qualiter refelli possit, edicito. 49. AELREDVS.

32 o

Pulchre

de his Tullius : Solem,

inquit, e

mundo tollere uidentur, qui amicitiam e uita tollunt, quia nihil a Deo melius habemus, nil ucundius. Qualis sapientia amicitiam detestari, ut sollicitudinem caueas, curis careas, exuaris

timore ; quasi uirtus ulla sine sollicitudine, uel acquiri possit uel seruari. Itane in te, sine tua magna sollicitudine, aut pru325 dentia

contra errores, aut temperantia contra libidines, aut

iustitia contra malitiam, aut fortitudo contra ignauiam pugnat ? 50. Quis, rogo, hominum maxime adolescentium, sine dolore maximo uel timore tueri pudicitiam, uel lasciuientem refrenare ualet affectum ? Stultus Paulus qui noluit

350 sine aliorum cura et sollicitudine uiuere ; sed intuitu caritatis,

quam uirtutem maximam credidit, infirmabatur cum infirmis, 298 Cicero, De /Azz., 45.

301/302 Ciceto, De /Azz., 35 (ad extremum diem uit.

304/305 Euripides, Hppolyt., 253302/303 cf. Ciceto, De 7Azz., 59. Cic.). 319/321 Cicero, De 74zz., 47. 260 ; Cicero, De /Az., 45 (asttingat adducas Cic.) 323 cf. Cicero, De /Am., 48; cf. Augustinus, De ciuitate Dei, XIX, 8 — C6 48: 331/332 cf. 2 Cor. 11, 28-29. p. 672, u. 9-10.

307 tenuerimus 303 iudicant tutius — T — T AA N O O! T zm, tepuerimus C — 308 sanctam C — tam sanc. tam util. — 7 310/311 hodie amate — L, hodie sic amare OO! O? T z 310 illius] illi 4 N 316 columbas] 2/7. zzaz. L. IN O? 312 a//. ctas] crastino 44 IN O? T OO 3819 e] cum L O O!, m Gratioso] Gratiano 4 BB*CNTV 8147 sic] oz. LL quia] qua N — a Deo nihil C V 320 uidetur C V/ — tollit C V. de O? 329 ualet refrenare — z 327 rogo] ergo C IN V 321 melius a Deo — L a47. C esse maximam] 331 O! O L — aliorum 330 sollicit.

301/302 extremum uitae

312

335

DE SPIRITALI AMICITIA II, 50-57

urebatur cum scandalizatis. Sed et tristitia illi magna erat, et continuus dolor cordi eius, pró fratribus suis secundum carnem. 51. Deserenda igitur illi caritas erat, ne sub tot timoribus ac doloribus uiueret ; nunc quos genuerat, iterum parturiens ; nunc iouens ut nutrix, nunc ut magister corripiens ;nunc

timens, ne sensus illorum a fide corrumperentur ; nunc cum

multo dolore, multisque lacrimis ad paenitentiam prouocans ; nunc eos qui non egerunt paenitentiam lugens. Videtis quo340 modo uirtutes auferre nituntur e mundo, qui comitem illarum sollicitudinem e medio tollere non formidant. 52, Stulte Chusi Arachites amicitiam quae erat ei cum Dauid tanta fide seruauit, ut sollicitudinem securitati praeferret ; malletque amici participari doloribus, quam parricidae gaudiis honoribusque 345 dissolui ? Ego eos non tam homines quam bestias dixerim, qui sic dicunt esse uiuendum, ut nulli consolationi sint ; nulli etiam oneri uel dolori ; qui nihil delectationis ex alterius bono 350

355

360

365

concipiant, nihil amaritudinis sua aliis peruersitate inferant, amare nullum, amari a nullo curantes. 53. Absit enim ut

corum quemquam amare concesserim, qui amicitiam quaestum putant ; tunc se solis labiis profitentes amicos, cum spes alicuius commodi temporalis arriserit ; uel cum amicum cuiuslibet turpitudinis ministrum facere temptauerit. 94. GALTERVS. Cum igitur certum sit multos amicitiae

similitudine falli, expone, quaeso, cuiusmodi amiciti as cauere,

quas appetere, colere et conseruare debeamus. 99. AELREDVS. Cum dictum sit eam nisi inter bonos non posse subsistere, facile tibi est peruidere nullam amiciti am quae bonos dedeceat recipiendam. 96. GRATIANVS. Sed nos fortasse in hac discretione, quid deceat uel non deceat, caligamus. 97. AELREDVS. Geram uobis morem, et quae mihi occurre rint fugiendae, breuiter annotabo. Est amicitia puerili s, quam uagus et lasciuiens creat affectus ; diuaricans pedes suos omni transe unti;

sine ratione,

alicuius commodi

332/334 cf. Rom. 9, 2-5.

sine pondere,

uel incommodi

sine mensura,

consideratione.

Haec

sine

ad

334/336 cf. 1 "Thess. 2, 7.

336 cf. Coloss. 1, 28. 339 cf. 2 Cor. 12, 21. 341/345 cf. 2 Reg. 16, 15-19 ; 17, 5-16. 330/352 cf. Cicero, De JAzz., 79 ; cf. Cassianus, Conferent. 16, c. 28 — ed. Petschenig, p. 462. 837 cf. 2 Cor. 11, 5.

338 cf. 2 Cor. 2, 4.

334/335 doloribus ac timotibus T 335 uiuetet] oz. zz 336 5rius nunc] quos add. B L, 13 Q1 Q2 3397 corrumperetur IN 339 paen. non egerunt L, O O1 340 nitantur I, O! nituntut aufette z; 341 medio] mundo IL O fotmidauit IN Chusai z 349 a nullo amari -— OQ? 350 concesserim] consueuetim IN 353 ministerium I, tentauefint ;z 356 consetuare] seruate zz

uati debeamus

quid] qua N

debeamus] cuiusmodi amicitias cauere, appetere, colete et conseraZ. O?

358 peruidere] praeuidere NN, percipere zz 360 362 mihi] nobis 4 N O Ot T m 363 fugiendae] oz. C

DE SPIRITALI AMICITIA II, 57-61 tempus uehementius

379

375

afficit, arctius stringit, blandius allicit.

sed affectus sine ratione motus bestialis est, ad quaeque illicita pronus; immo inter licita et illicita discernere non ualens. Licet autem plerumque amicitiam affectus praeueniat, numquam tamen sequendus est, nisi eum et rátio ducat, et honestas temperet, et regat iustitia. 98. Igitur haec amicitia quam diximus puerilem, eo quod in pueris magis regnat affectus, ut infida, et instabilis, et impuris semper mixta amoribus, ab his quos spiritalis amicitiae dulcedo delectat, omnimodis caueatur. Quam

380

390

affectus, ita profecto sentietur dulcis, ut esse num-

quam desinat ordinatus. Est et amicitia quam pessimorum similitudo morum conciliat ; de qua dicere supersedeo, cum nec amicitiae nomine digna, ut superius diximus, habeatur. 60. Est praeterea amicitia quam consideratio alicuius utilitatis accendit, quam multi ob hanc causam, et appetendam, et colendam, et conseruandam existimant. Quod si admittimus, quam multos omni amore dignissimos excludemus ; qui cum nihil habeant, nihil possideant, profecto nihil commodi temporalis ab eis uel adipisci poterit quis uel sperare. 61. 5i uero inter commoda

295

non tam amicitiam,

quam amicitiae dicimus esse uenenum, cum in ea amoris numquam modus possit seruari legitimus, qui est ab animo ad animum ; sed honestam eius uenam, ex carnis concupiscentia fumus quidam emergens, obnubilet et corrumpat ; et neglecto spiritu, ad carnis desideria trahat. 59, Eapropter primordia amicitiae spiritalis, primum intentionis habeant puritatem, rationis magisterium, temperantiae frenum ; et sic suauissimus accedens

385

313

duxeris consilium in dubiis, consolationem in

aduersis et caetera huiusmodi, haec spectanda sunt, sed sequi debent ista dere. Necdum enim quid sit amicitia uult esse mercedem quam ipsam. Quae

utique ab amico examicitiam, non praecedidicit, qui aliam eius tunc plena merces erit

colentibus eam, cum tota translata in Deum, in eius contem-

379/380 367/369 Aeclredus, Speculum Caritat, l, 25 — supra p. 42, u. I120. 388/389 cf. Cicero, cf. Augustinus, Corfess., IIT, 1, 1, 17 — ed. Labtiolle, p. 46. 397/398 cf. Ciceto, De /Am., 51 ; cf. Augustinus, Jerzzo 385, 4 — PL, 59, 1692. De Am., 30; cf. Betnatdus Clarauall., De Zi/. Deo, 7, 17 — ed. Lecletcq-Rochais,

III, Romae, 1963, p. 133-134 ; 1d., Serm. in Cantic. 85, 5 — ed. Leclercq, "Talbot, Rochais, p. 301, u. 15.

367 uehementer

4 O* T z

arctius] oz.

AN

affectus amicitiam IL, O O! plerumque — O? z 3*4 regnet 7 372 reget IN cum L O OQ! quos] OO! O? T z 375 mixta sempet /4A C N 37; inea]ilius N ^ 3*8ad]ow.N quas O O' 388 utilitatis alicuius — 384 dulcis] pro Praez. C 393 quis] quid C excludemus] excludimus IL. O! CAEN 398 plena] plane

OO! T z

370 amicitiam

eum] 391 est] oz. T zz impufis] in puerilibus IN quibus e//. zzam. sup. lin. L, ^ 380 quidam] oz. L O O! 391 390 et] ac O? O? 397/398 uult eius — I7

314

DE SPIRITALI AMICITIA II, 61-67

4oo platione sepelit quos uniuit. 62. Nam cum mulias et magnas utilitates pariat amicitia fida bonorum, non illam tamen ab istis, sed ab illa istas procedere non ambigimus. Neque enim a beneficiis, quibus Berzellai Galaadites Dauid parricidam filium fugientem, et suscepit, et fouit, et numerauit amicum, 455 inter tantos uiros partam credimus amicitiam, sed ab ipsa potius tantam gratiam profecisse non dubitamus. Nam quod rex uiri illius prius eguerit nemo qui cogitet. 63. Verum quod ipse uir magnarum opum nihil pro his mercedis a rege sperauerit, hinc aduertere perspicuum est, quod omnes delicias 410 diuitiasque ciuitatis pronius offerenti, nihil suscipere acquieuit, suis uolens esse contentus. Sic et foedus illud uenerabile, quod inter Dauid et Ionathan, non spes futurae utilitatis,

sed

uirtutis

contemplatio

consecrauit,

multum

utrisque

nouimus contulisse, cum illius industria uita sit alterius 415 reseruata, illius beneficio, huius non sit posteritas deleta.

64. Cum igitur in bonis semper praecedat amicitia, sequatur utilitas ; profecto 1o» tam wtilitas farta per amicum, quam amici amor ipse delectat. Vtrum igitur de fructu amicitiae satis dixerimus, utrum etiam certas personas, inter quas et oriri 42 o possit et seruari et perfici, lucide distinxerimus, utrum praeterea assentationes quae falso amicitiae nomine palliantur, manifeste prodiderimus, utrum quoque certas metas, quousque tendi debeat amor inter amicos, ostenderimus, cate.

42

^

65. GALTERVS. Hoc ultimum non satis recordor enodatum.

66. AELREDVS.

45 o

uos iudi-

Recolitis, ut credo, eorum me refellisse sen-

tentiam, qui metas amicitiae in flagitiorum et facinorum consensu constituunt ; illorum quoque, qui usque ad exiliu m progrediendum putant, et sine alterius laesione, quamli bet turpitudinem. 67. Nihilominus et illorum, qui secundum Speratae utilitatis

modum, quantitatem amicitiae metiuntur. Nam duas earum,

quas proposuit Galterus, nec mentione dignas existi maui. Quid enim ineptius esse potest quam amicitiam hactenus 400/401 Cicero, De /Azz., ;o.

402/407 cf. 2 Reg. 17, 27-28.

Speculum Caritat., YII, I5 — supra p. I2I, u. 636.

412/413 cf. Cicero, De /Az;., 30. Cicero, De /Az;., 51.

403 cf. Aelredus,

410/411 cf. 2 Reg. r9, 31-40.

414/415 cf. 1 Reg. 19-20 ; 2 Reg. 9.

317/418

i

404 munerauit C N O O! z 406 profecisse] processisse 7; 408 uiri z; a rege] oz. IL 414 contulisse nouimus — I, O O: ilius] istius C IN OQ! Or TU: 415 deleta] 44 C, delecta a//. cod. e? 77, delata O? 416 praecedat] procedat C — 419/420 et oriri et seruari possit - 4 C NOO! O* T V, jine prius et zz 420 distinxerimus] dixerimus 4 »; 425 Galterus] Gratianus Am 426 eorum] ozz. O? 429 et] ozz. I, 432 mentiuntur C

DE SPIRITALI AMICITIA II, 67-72

315

455 extendi, ut in officiis uel obsequiis uicem quis rependat amico, cum omnia illis debeant esse communia, quibus nimirum esse debet et cor unum et anima una ? Quam turpe et illud, ut non aliter afficiatur quis erga amicum, quam erga se ipsum, cum unusquisque de se humilia, sublimia sentire debeat de amico. 440 68. His igitur falsis amicitiae finibus explosis, finem amicitiae ex uerbis Domini proferendum putauimus, qui mortem ipsam pro amicis sanxit non esse fugiendam. Verum ne forte, si quilibet turpes sic affecti uellent pro inuicem mori, ad amicitiae summam crederentur euecti, diximus inter quas personas 445 oriri possit et perfici amicitia. Deinde illos qui ob multas sollicitudines et curas quas generat, cauendam eam existimant, ineptiae credidimus arguendos. Postremo quae amicitiae bonis omnibus sunt cauendae, quam breuiter potuimus, enodauimus. 69. Patet proinde ex his omnibus certa et uera spiritalis 4)o amicitiae

meta

: nihil scilicet

negandum

amico,

nihil

pro

amico non sustinendum, quod minus sit quam ipsa pretiosa corporis uita, quam ponendam pro amico diuina sanxit auctoritas. Quocirca cum uita animae corporis sit multo praestantior, hoc omnino negandum censemus amico, quod mortem 455; inferat animae, quod nihil aliud est quam peccatum, quod Deum separat ab anima, animam a uita. Verum in his quae uel exhibenda sunt amico, uel pro amico toleranda, quis seruandus sit modus, quae cautio adhibenda, non est temporis

huius euoluere. 460 70. GRATIANVS. Non parum mihi Galterum nostrum fateor contulisse, cuius interrogatione prouocatus, summam omnium quae disputata sunt breui comprehendens epilogo, quasi prae oculis in ipsa memoria depinxisti. Age iam precor, et in ipsis officiis amicorum quis seruandus sit modus, uel quae cautio 465 adhibenda, nobis expone.

71. AELREDVS. Et haec, et alia quaedam de amicitia restant dicenda. Sed hora iam praeteriit, et ad aliud nos negotium

isti qui modo uenerunt, sua, ut cernitis, importunitate

ellunt. 470 72. GALTERVS.

tempus

obtulerit

com-

Inuitus certe recedo, cras profecto cum

rediturus.

Videat

autem

Gratianus

se

ut

437" Act. 4, 32.

alt. 434 prius et] oz. T» quis] oz. 7 435 obsequiis] in praez. L O O! et qualiter quilibet] 443 O! est esse] 442 C efficiatur 438 IN et] oz. credimus 7 447 ineptiae] inepte C ^ 444 ctedetetur O! add. O! 450 scilicet] ozz. L, uide448/449 denodauimus C V7 448 sunt] sint I, O 497 prius uel] oz. O? pretiosi I7 451 non sustin. pto am. — L licet IN nos] oz. AA T zm 467 aliud illud O! 463 depixisti C 459 huius] eius C

316

DE SPIRITALI AMICITIA II, 72

praesto sit mane, ne ipse nos incuriae, aut nos eum tardidatis arguamus. EXPLICIT LIBER

SECVNDVS

432 ne ipse nos incutiae] ozz. 17 444 EXPLICIT LIBER SECVNDVS DIALOGI ABBATIS AELDREDI DE SPIRITALI AMICITIA L, oz. N OX T

DE SPIRITALI AMICITIA TII, r-3

317

INCIPIT TERTIVS 1. AELREDVS. Unde et quo ? GRATIANVS. Non te latet aduentus mei causa. AELREDVS. Num adest Galterus ? ; GRATIANVS. Videat ipse. Certe tarditatis non potest arguere nos hodie. AELREDVS. Vis ea quae proposita sunt prosequamur? GRATIANVS. Habebo ei fidem. Nam et praesentiam eius mihi reor necessariam, cui et sensus est acutior ad intellegen10 dum, et lingua eruditior ad interrogandum, et memoria tenacior ad retinendum. AELREDVS.

Audisti, Galtere?

Amicitior tibi est Gratianus

quam putabas. GALTERVS. Quomodo mihi amicus non esset, qui nullius 1; non est ? Sed quia utrique adsumus, promissi tui non immemores, otio huic non simus ingrati. 2. AELREDVS. Fons et origo amicitiae amor est, nam amor sine amicitia esse potest, amicitia sine amore numquam. Amor autem aut ex natura, aut ex officio, aut ex ratione sola, aut ex

20 solo affectu, aut ex utroque simul procedit. Ex natura, sicut mater diligit filium. Ex officio, quando ex ratione dati et accepti, quodam speciali affectu coniungimur. Ex sola ratione, sicut inimicos, non ex spontanea mentis inclinatione, sed ex praecepti necessitate diligimus. Ex solo affectu, quando ali25 quis ob ea sola, quae corporis sunt, uerbi gratia pulchritudinem,

fortitudinem,

facundiam, sibi quorumdam

inclinat af-

fectum. 3. Ex ratione simul et affectu, quando is quem ob uirtutis meritum ratio suadet amandum, morum suauitate, et uitae lautioris dulcedine, in alterius influit animum ; et sic

;o ratio iungitur affectui, ut amor ex ratione castus sit, dulcis ex affectu. Quis horum uobis amicitiae uidetur commodatior ? III, 17 fons et origo] cf. p. 115; J.H. Baxter et J. p- 79, 156 ; 7 (1932), p. 227 III, 20 — supta p. 128, u.

A. Souter et J.H. Baxter in Classica] Review, 56 (1922), Werner in ZArcbivum Latinitatis Medii "Aevi, 4 (1928), 18/30 Aelredus, Seculum Caritat., ; 12 (1958), p. 40. 893-9041.

Tizulus : INCIPIT LIBER TERTIVS. QVOMODO ET INTER QVOS POSSIT AMICITIA INDIRVPTA SERVARI A T z; INCIPIT LIBER TERTIVS C; INCIPIT LIBER TERTIVS DIALOGI AELDREDI DEB SPIRITALI AMICITIA L ; LIBER TERTIVS DE SPIRITALI AMICITIA NN O! ; INCIPIT LIBER TERTIVS DE ORIGINE AMICITIAE O? $habeo 4 CNO?TV m 4 num] non B? C 3te] oz. AL NOO! T C V — est] oz. IN 12 est tibi memotiaque O* 10 prius et] oz. O? potest] non 18 potest ex non potest IL tui] ozz. IN 15 promissum IN Zert. Zert. aut] uel "m alt. ex] om. C 19 autem] uero 7 praem. O? 24 dilig. necess. 20 aut] nonnumquam 77 quart. aut] uel zz ex] ozz. zz 29 lautioris] laudandae zz ob] ab O: 25 quae sola corp. sunt IN - 0?

318

DE SPIRITALT AMICITIA IIb 4-7

4. GALTERVS. Hic ultimus sane, quem et uirtutis contemplatio format, et morum ornat suauitas. Sed utrum omnes quos sic diligimus ad illud amicitiae admittendi sint dulce 3 secretum, A

scire desidero.

1

5. AELREDVS. Primo ponendum est solidum quoddam ipsius spiritalis amoris fundamentum, in quo eius sunt collocanda principia ; ut sic recta quis linea ad eius altiora conscendens, ne fundamentum neglegat uel excedat, maximam cautelam 4 o adhibeat. Fundamentum

illud Dei amor est ; ad quem omnia,

quae uel amor suggerit uel affectus ; omnia, quae uel occulte aliquis spiritus, uel palam quilibet suadet amicus referenda sunt, diligenterque inspiciendum, ut quidquid astruitur fundamento conueniat, et quidquid illud excedere deprehenditur, 4 vA ad eius formam reuocandum, et secundum eius qualitatem omnimodis corrigendum non dubites. 6. Nec omnes tamen quos diligimus in amicitiam sunt recipiendi, quia nec omnes ad hoc reperiuntur idonei. Nam cum, amicus tui consors sit animi, cuius spiritui tuum coniungas et applices, et ita misceas 5o

ul unum fieri uelis ex duobus ; cui te tamquam tibi alteri committas, cui nihil occultes ; à quo nihil timeas ; primum certe eligendus est qui ad haec aptus putetur, deinde probandus, et

sic demum 5i

6o

admittendus.

Stabilóis enim debet esse amacitia, et

quamdam aeternitatis speciem praeferre, semper perseuerans in affectu. 7, Et ideo non puerili modo amicos mutare, uaga quadam debemus sententia. Quoniam enim nemo detestabilior, quam qui amicitiam laeserit ; nihilque magis animum torqueat, quam uel deseri ab amico uel impugnari ; cum summo studio eligendus est, et cum maxima cautela probandus ; ad-

missus autem sic tolerandus, sic tractandus, sic sequendus, ut,

quamdiu a praemisso fundamento irreuocabiliter non recesse-

rit, ille ita tuus, et tu illius sis, tam in corporalibus quam in spiritalibus, ut nulla sit animorum, affectionum, uoluntatum,

40 cf. Cicero, De

JAz., 20; Aelredus, Speculum Caritat., III, 4 — supra p. rro, u. 203 ; 1d., ibid., Y, 33 — supta p. 56, u. 1656 ; 12., ibid., YII, 19 — supra p. 126, u. 806

; cf. Bernardus Clatauall., De 4i]. Deo 8, 26 — ed. LeclercqRochais, III, D. 184-185 ; IZ., Epist. 271 — PL. 182, 475 B ; uide etiam infra u. 393. 48/50 Ambrosius, De ofc, Ill, 134 — ed. Krabinger, p. 222. 53 Ambrosius, De officiis, III, 128 — ed. Krabinget, p. 220 (Stabilis] Constans Ambros.) 54 cf. Cicero, TZzaeus, 6. 93/56 Ambrosius, De officiis, III, 128 — ed. Krabinge r, p. 220. 63/64 cf. Cassianus, Co//az. 16, c. 24 — ed.

33 suauitas ornat — 4 NOO! T zz omnes]hos C V . 34sint] sunt L Ot 37/38 collocanda sunt princ. — I. 40 adhibeat] Quod amicitiae fundamentum amor Dei sit add. 74 in zzarg. inter., add. T in "Arg. exter. 42 quislibet 4 C O1

T V

referenda]

refrenanda

omnimodis] omnino IL, O sit] ozz. IN 50 ex] e z

C V^ — 45 qualitatem]

uoluntatem

C

nec] non IN 44 sunt in amic. recip. — O? 61 promisso C 63 ut] o». ALL NO O1

46 48

DE SPIRITALI AMICITIA III, 7-15

319

sententiarumue diuisio. 8. Cernitis ergo quatuor gradus, ad amicitiae perfectionem conscenditur; quorum primus est electio, secundus probatio, tertius admissio, quartus rerum, diuinarum et humanarum: cum quadam caritate et beneuolentia summa consensio. 9. GALTERVS. Recordor te in prima illa tua disputatione, quam cum tuo habuisti Iuone, diffinitionem hanc satis probasse ; sed quia de multis amicitiarum generibus disputasti, utrum omnes comprehendat, scire desidero. 10. AELREDVS. Cum uera amicitia nisi inter bonos esse non possit, qui nihil contra fidem uel bonos mores uelle possint aut facere; profecto non quamlibet, sed ipsam quae uera est amicitiam diffinitio ista complectitur. 11. GRATIANVS. Quare non et illa quae ante hesternam collationem me plurimum delectabat aeque probanda est, idem scilicet uelle et idem nolle. 12. AELREDVS. Certe inter eos, quorum fuerint emendati

6 A quibus

7o

7

vA

8o

mores,

8 VA

9o

uita composita,

amicitiam 9

bm]

ordinati affectus, nec istam arbitror

repudiandam. 13. GALTERVS. Videat Gratianus ut tam in seipso quam in eo quem diligit, ista praecedant ; et sic idem uelit et nolit cum ipso; nihil sibi uolens concedi, nihil ipse praestare rogatus, quod iniustum uel inhonestum, uel indecens sit. Sed de quatuor his quae praemisisti, quid sentiendum sit, a te exspectamus doceri. 14. AELREDVS. Primum igitur de ipsa electione tractemus. Sunt uitia quaedam quibus si quilibet fuerit inuolutus, non diu amicitiae leges uel iura seruabit. Huiusmodi ad amicitiam non facile eligendi sunt; sed si alias uita eorum moresque placuerint, agendum cum eis summopere est, ut sanati ad habeantur

idonei;

uidelicet

iracundi,

instabiles,

suspiciosi, uerbosi. 15. Difficile quippe est eum quem saepe iracundiae furor exagitat, non aliquando insurgere in amicum, sicut in Ecclesiastico scribitur : Esí amicus, qui odium, eli

rixam, et conuicia denudabit. Vnde ait Scriptura : Noli esse

67/68 Cicero, De JAzz., 20. 933/74 cf. Cicero, De /Az., 65. 79 Sallustius, Catilina, 20, 4. 97/98 Eccli. 6, 9. 98/100 Prouetb. 22, 24-25.

67 hum. et diuin. O? 65 conscenderunt .4 T 64 gradus quatuot — O! prius et]atque C V. — 69 tua] om. IN OO! O? T 70 hab. cum tuo Iuone 85 conce83 seipso] ipso IN 79 uelle] et praezz. V^ 74 et] ozz. IN. o? 88 doceti] De electione amici a2. 74 87 ptaemisistis L^ IN O O! O? dit zz igitur] quidem 89 Primum] Trinum C in marg. inter., add. T in marg. exter. si] oz. C V electione] elatione N — 90 quilibet] quis 44 IN O! T zz CV "AC NOO!O*TVm 92 eorum uita 91/92 non facile ad amic. — LO O! 93 sancti ex saluati corr. O? 22

95 eum] cum C

98/99 amicus esse O?

i

320

DE SPIRITALI AMICITIA III, 15-20

amicus homini iracundo, neque ambules cum wiro furioso, ne IOO

sumas scandalum animae tuae. Et Salomon : Iva, inquit, in sinu stulti requiescit. At cum stulto diu seruare amicitiam quis non credat impossibile ? 16. GALTERVS.

105

IIO

nonnumquam

II

Et nos te uidimus, si non fallimur, cum ira-

cundissimo homine summa religione colere amicitiam ; quem usque ad eius uitae finem numquam a te laesum, quamquam ipse te saepe laesisset, audiuimus. 17. AELREDVS. Sunt quidam ex naturali conspersione iracundi, qui tamen ita hanc comprimere et temperare soliti sunt passionem, ut in quinque quibus, teste Scriptura, amicitia dissoluitur atque corrumpitur, numquam prosiliant ; quamuis amicum

inconsiderato

sermone,

uel actu, uel

zelo minus discreto offendant. Tales si forte in amicitiam receperimus, patienter tolerandi sunt, et cum nobis constet de affectu certitudo, si quis fuerit uel sermonis uel actionis excessus, amico id indulgendum; uel certe sine aliquo dolore

iucunde insuper, in quo excesserit, commonendum.

I20

125

18. GRATIANVS. Ille tuus quem prae omnibus nobis, ut multis uidetur, tibi probas amicum, aliquid quod tibi displicere nullatenus potuit ignorare, ante paucos dies, ut nos putabamus, ira praeuentus et dixit, et fecit ; cui tamen nihil prioris gratiae imminutum nec credimus, nec uidemus. Vnde non parum obstupuimus, quod cum tu, ut nos mutuo loquimur, nihil uelis uel modicum praeterire, quod uelit Ipse ; ipse modicum quid, tui causa, non potuerit sustinere. 19. GALTERVS. Audacior me multum est iste. Nam et ego ista noui, sed tuum erga eum animum non ignorans, nihil tibi de his loqui praesumpsi. 20. AELREDVS.

130

Homo certe ille mihi carissimus est, et semel

a me receptus in amicitiam, a me poterit numquam non amari. Vnde si forte in hac parte fortior illo fui; et ubi utriusque

uoluntas non concurrebat in unum,

meam

mihi facilius fuit,

quam illi suam frangere uoluntatem ; ubi nulla interueniebat

inhonestas, nec fides laedebatur, nec minuebatur uirtus, ce-

155

dendum amico fuit, ut et tolerarem in quo uidebatur excessisse, et ubi pax eius periclitabatur, uoluntatem eius meae praeferrem. 109/101 Eccl. 7, 10.

109/110 cf. Eccli. 22, 27 ; cf. infra u. 387.

101 requiescet C — seruire L. — 103 Et] At z

uidimus te L

si non fallimur] oz. IL, O Ot 105 uitae eius AL, NOO! Tz a]ad C 106 laesisse O! 108 hanc ita — zz cum pfimete C temptate IN soliti] solliciti zz sunt] ozz. IN 115 id] ozz. C indulgendum] est 244. zz 121 credimus uel uidemus — C I1 Q2 122 ut] ubi z 125 multo 44 N O O1 Q2 T Vzm multo me IN 128 ille certe — O O! et] ozz. zz 129 receptus in amicitiam] ozz. IN per bomoiotel. numquam poterit - 4 COO! OT V z 131 currebat C I7 132 frangere suam — IL 134 et] ozz. O?

DE SPIRITALI AMICITIA III, 21-25 321 21. GALTERVS. Sed cum prior ille iam in fata concesserit ;

alter tibi, licet nos

non

uiderimus,

satisfecerit ; illa nobis

quinque, quibus amicitia sic laeditur ut dissoluatur, uelim

14o nobis enuclees, ut eos, qui nullo modo eligendi sunt in amicos,

cauere possimus. 22, AELREDVS. Audite non me, sed Scripturam loquentem: Qut conuiciatur amico, dissoluit amicitiam. Ad amicum, inquit, etiamsi produxerit gladium non desperes ; est enim regressus ad 145 amicum. Si aperuerit os triste, non timeas. Vide quid dicat. Si forte ira praeuentus amicus eduxerit gladium, uel si uerbum protulerit triste ; si quasi non amans ad tempus tibi sese subtraxerit ; si tuo suum

aliquando praetulerit consilium ; si

a te in aliqua sententia uel disputatione dissenserit, non his 15» amicitiam aestimes dissoluendam. 29. Est enim, ait, regressus ad amicum, excepto comuicio, ei improperio et superbia, el mysterii reuelatione, et plaga dolosa. In his omnibus effugiet amicus. Diligentius proinde haec quinque consideremus, ne nos eis amicitiae uinculis constringamus ; quos ad haec uitia 15; uel iracundiae furor, uel alia quaelibet passio compellere consueuit. Conuicium quippe laedit famam, caritatem extinguit. Tanta enim est hominum malitia, ut quidquid ira instigante ab amico iaculatum fuerit in amicum, quasi a secretorum suorum prolatum conscio, si non credatur, uerum tamen esse 16o clametur. 24, Multi enim sicut in propriis laudibus, ita in aliorum uituperationibus delectantur. Quid uero scelestius improperio, quod etiam falsa obiectione innocentis faciem miserando rubore perfundit ? At superbia quid minus ferendum, quae solum id quo tactae amicitiae subueniendum foret, 16s humilitatis et confessionis excludit remedium, reddens hominem audacem ad iniuriam, tumidum ad correctionem. Sequitur mysteriorum, id est secretorum reuelatio, qua nihil est turpius, nihil execrabilius, nihil amoris, nihil gratiae, nihil sua-

uitatis relinquens inter amicos, sed omnia replens amaritudine, 17o et indignationis, et odii atque doloris, felle cuncta conspergens. 25. Hinc scriptum est : Qui denudat archana amici, berdet 143/145 Eccli. 22, 26-27.

150/153 Eccli. 22, 27.

171/172 Eccli. 27, 17.

137 in fata] oz. IN 138 licet licet IN 140 amicos] amicitiam O? 142 loquentem] dicentem C LO O! V 143 inquit] ozz. z 147 sese] esse IN 150 regressus] concordia d BN OO! T z 151 improp. supetb. myst. teuel. Oo? 152 effugiet] superabit L, fugiet O! 153 amicus] Quinque sunt quae amicitiam dissoluunt add. 7A zn zzarg. exter., add. T in marg. inter. 157 est enim —-NOOwz malitia hom. O? 158 a] om. 159 tamen] ozz. zz 160 jrius in] oz. A T zz 161 uero] ozz. zz 164 quo] quod C L tactae] tacite LO O1, fractae zz 166 cotreptionem C zz 166/167 Sequitur myst. id est] 072. 7H 168 nihil gratiae] ozz. zz 170 prius et] ozz. zz cuncta felle — L Oo O! 171 denudet L.

DE SPIRITALI AMICITIA III, 25-28

322

175

fidem. Et paulo post : Denudare amici mysteria, desperatio est animae infelicis. Quid enim infelicius illo, qui fidem perdit, et desperatione languescit ? Vltimum illud quo dissoluitur amicitia, plaga dolosa est, quae non est aliud quam occulta detractio. Plaga certe dolosa, plaga serpentis et aspidis mortifera : Si mordeat serpens in silentio, ait Salomon,

minus habet, qui occulte detrahit. 26. Quemcumque 18o

mi/nl eo

igitur in

his uitiis assiduum inueneris, cauendus tibi est ille ; nec donec sanetur, ad amicitiam eligendus. Abiuremus conuicia,

quorum

ultor Deus

est. Semei fugientem

a facie Absalon

sanctum Dauid conuiciis impetens, inter haereditaria uerba,

quae pater filio moriens delegauit, auctoritate Spiritus sancti decernitur occidendus. Improperium nihilominus caueamus. Infelix Nabal Carmelus, Dauid seruitutem et fugam improperans, a Domino percuti meruit, et occidi. Quod si forte contigerit in aliquo nos legem amicitiae praeterire, uitemus superbiam, et amici gratiam humilitatis beneficio repetamus. 27. Rex Dauid amicitiam quam Naas regi filiorum Amon ex190 hibuerat,

195

200

205

cum

filio eius Hanon

misericorditer obtulisset, ille

superbus et ingratus amico contumeliam adiecit contemptui. Ob quam causam, tam ipsum quam populum eius et urbes, gladius simul et ignis absumpsit. Super omnia autem amicorum reuelare secreta sacrilegium arbitremur, quo fides amittitur, et animae captiuatae desperatio importatur. Hinc est quod impiissimus Achitophel parricidae consentiens, cum ei patris consilium prodidisset, cernens suum quod contra illud dederat, non mancipatum effectui, dignum proditori finem, laqueo suspensus promeruit. 28. Postremo detrahere amico uenenum amicitiae reputemus, quod Mariae frontem lepra perfudit, et eiectam extra castra, sex diebus populi communione priuauit. Nec solum nimium iracundi, sed etiam instabiles et suspiciosi in hac electione cauendi sunt. Cum enim magnus amicitiae fructus sit securitas qua te credis et committis amico ; quomodo in eius amore aliqua potest esse securitas, qui omni circumfertur uento, omni acquiescit consilio ? Cuius affectus molli luto comparatus, diuersas et contra172/193 Eccli. 27, 24. 177/178 Eccl. 10, 1r. 181/184 cf. 2 Reg. 16, 5-15; 3 Reg. 2, 8-9. 185/186 cf. 1 Reg. 25, 10; 38. 189/191 cf. 1 Par. 19, 1-5 ; 2 Reg. 10, 1-4 ; 12, 26-31. 195/199 cf. 2 Reg. 15, 12-17 ; 17, 1-23. 2009/ 202 cf. Num. 12, 1-15. i

172 est] oz. IN 173 perdit fidem — 7 1*8 qui occulte detrahit] occultus dettactor L, O Ot 181 est Deus — 74 T zz, Deus ultor IL 183 filio patet — CEDE 184/186 Improperium 54. occidi] ozz. O? per bomoiotel. 190 Hanon] Amon JA EN O! T, AnonL OO? 191 abiecit C 198 effectui] affectui IN 7

ptoditore zz CV

fructus -

202 etiam] ozz. O

204 amicitiae magnus

— C V zz

sit

DE SPIRITALI AMICITIA III, 28-33

323

rias tota die, pro arbitrio imprimentis, suscipit et format imagines. 2I o 29. Quid praeterea magis competit amicitiae, quam pax quaedam ad inuicem et tranquillitas cordis, cuius semper expers est suspiciosus ? Numquam enim requiescit. Suspiciosum quippe semper curiositas comitatur, quae continuos ei stimulos acuens, inquietudinis et perturbationis ei materias sub2I ministrat. Si enim uiderit amicum secretius loquentem cum aliquo, proditionem putabit. Si se beneuolum alteri praebuerit, uel iucundum, ille se minus diligi proclamabit. S1 eum corripuerit, odium interpretabitur. Si laudandum crediderit, irrisum se calumniabitur. 30. Sed nec uerbosum arbitror eliR2 o gendum, quia wiv linguosus nom iustificabitur. Vides, inquit Sapiens, hominem fromptulum ad loquendum ; magts illo sbem habet stultus. Is igitur tibi eligendus est in amicum, quem non iracundiae furor inquietet, non instabilitas diuidat, non conterat suspicio, non uerbositas a debita grauitate dissoluat. Prae22 cipue utile est, ut eum eligas qui tuis conueniat moribus, tuae consonet qualitati. Inter dispares quippe mores, ut beatus ait Ambrosius, ams$citia esse mon potest ; et ideo conuenire debet sibi utriusque gratia. 91. GALTERVS. Vbi ergo talis inuenietur, qui nec iracundus 25 o sit, nec instabilis, nec suspiciosus ? Nam uerbosus quisquis est profecto latere non potest. 92. AELREDVS. Licet non facile queat reperiri qui non his passionibus saepius moueatur, multi certe sunt qui his omnibus superiores inueniuntur ; qui iracundiam patientia comprimant, 25 leuitatem seruata grauitate cohibeant, suspiciones dilectionis contemplatione propellant. Quos maxime in amicitiam quasi A

b]

A

exercitatiores assumendos dixerim, qui uitia uirtute uincentes, tanto securius possidentur, quanto fortius, etiam tentantibus uitiis, resistere consuerunt.

24 o 33. GALTERVS.

Ne quaeso, irascaris, si loquar. Ille tuus, de

211 tranquillitas cordis] ze infra u. 598. 212 cf. Benedictus, Regu/a, 64 — ed. Hanslik, p. 111, u. 444. 220 Ps. 139, 2 ; Iob 11, 2. 220/222 Prouetb. 29, 20

(Vg. : uidisti hominem quam illius correptio). p-22r.

uelocem ad loquendum ? Stultitia magis speranda est 226/228 Ambrosius, De officiis, III, 133 — ed. Krabinger,

210 amicitiae] sup. Jin. L 213 continuos] eos add. IN 216 beneuolum] uel iucundum a4. IN — praebuit L IN — praebuit alteri IN 217 diligi] oz. C V. eum] enim L ille se minus dil. proclam.] zm/ra Ls. L^ 220 Videns (CE 221 promptum LL 222/223 irac. furor non inq. — T 223 prius non] nec I7 228 sibi] oz. O 229 inuenitur L, O! 231 profecto sub. Jin. L alt. zaan., om. 9m 235 leuitatem] an fraezz. O! dilectionis] delectationis C 237 exercitationes O! assumendo O! qui] quia C V . 2490 Galterus] Gratiaaus 4d BILL NOO* T z

324

DE SPIRITALI AMICITIA III, 33-40

quo Gratianus paulo ante fecit.mentionem, quem a te receptum in amicitiam non uideatur, scire desidero.

dubitamus,

utrum

tibi iracundus

94. AELREDVS. Est quidem, at in amicitia minime. 245 99. GRATIANVS. Quid est, rogo te, in amicitia non esse iracundum ? 96. AELREDVS. Inter nos contractam amicitiam non dubitatis ? GRATIANVS. Prorsus. 25 o

AELREDVS. Quando inter nos iras, rixas, dissensiones, aemulationes, uel contentiones ortàs audisti ?

GRATIANVS. Nequaquam ; sed hoc non illius, sed tuae patientiae imputamus. 3*. AELREDVS. Fallimini. Nullo modo enim iram quam non 25 I refrenat affectus, cuiusquam patientia refrenabit, cum patientia iracundum magis excitet in furorem, in hoc aliquid sibi uel modicum solatium praestari cupiens, si in iurgiis se illi aliquis parem exhibeat. Ille sane de quo nunc nobis sermo est, ita mihi amicitiae iura conseruat, ut commotum aliquando et 260 iamiam prorumpentem in uerba, solo nutu cohibeam ; et ea quae displicent numquam producat in publicum ; sed ad euaporandum

suae

mentis

conceptum,

semper

expectet

secretum. 38. Quod si non ei amicitia, sed natura praescribe26 A

ret, nec ita uirtuosum, nec ita laude dignum iudicarem. Si uero, ut assolet, ab eius aliquando meus sensus dissentiat, ita alterutro nobis deferimus, ut aliquando ille meam suae,

plerumque ego suam meae praeferam uoluntatem. 39. GALTERVS. Satis datum est Gratiano. Sed mihi uelim enuclees, si forte quis incautius in eorum inciderit amicitias, 27 o quos cauendos paulo ante dixisti ; uel si qui eorum quos eligendos dixisti, aut in ea ipsa uitia, aut in alia forte deteriora

corruerint, gratia.

qualis eis seruanda

40. AELREDVS.

sit fides, qualis exhibenda

Haec, si fieri potest, in ipsa electione, uel ne uidelicet nimis cito diliga-

2]5 etiam probatione cauenda sunt,

mus maxime indignos. Digni autem. sunt amicitia, quibus in

255/286 cf. Seneca, De Ira, III, 8, 5.

226/27? Cicero, De /Azz., 79.

241 Gratianus] ozz. . 4B B? NOO! T z fuit] fecimus 4 B? NOO! Tz iracundiam IN. 247 contractam] quamdam O? 247/248 dubitas C I7

246 251

ortas] sup. Zip. Li audistis 44 IN O! T zz 252 nequaquam] numquam C IN OO! O?TV m 256 iracundiam IN magis iracundum — ;4 T zz magis] om. IN 258 nunc] ozz. LL O O! 259/260 etiam iam 74 260 iam IN 265 aliquando ab eius. —— C I eius] ut a7. IN aliquando] uoluntate 247. IN 266 referimus O? 26v meae] ozz. IN 268 Gratiano] Gratioso L uelim] oz. IN 291 prius aut] oz. L 272 sit eius seruanda fides — C V 274 electione] elatione IN — 295 probatione] in ipsa praez. L, O! 276 amicitia sunt - L, OQ!

DE SPIRITALI AMICITIA III, 40-44

280

285

rumpendam,

290

ut diximus, sed paulatim dissoluendam iudica-

mus ; ita tamen ut non usque ad énimicitias, ex quibus iurgia, maledicta, contumeliaeque gignuntur, erumpant. Turpe enim nimis est cwm eo huiusmodi gerere bellum, cum quo familiariter wixeris. 43. Nam etsi his omnibus ab eo quem in amicitiam receperas, impetaris, quibusdam quippe moris est, ut cum

29 A ipsi sic uixerint, ut non iam mereantur

300

325

ipsis causa est, cur diligantur. Attamen in his, qui probati dignique putantur, erumpunt saepe uitia, tum in ibsos amicos, twm 1n alienos, quorum tamen ad amicos redundat injamia. Talibus amicis omnis diligentia adhibenda est, ut sanentur. 41. Quod si impossibile fuerit, non statim amicitiam rumpendam, uel discindendam arbitror, sed ut quidam eleganter ait : fotius paulatim dissuendam ; nisi forte quaedam intolerabilis iniuria. exarserit, ut neque rectum, neque honestum sit, ut non statim alienatio uel disiunctio fiat. Si enim aliquid molitur amicus, aut in patrem, aut in patriam, quod subita et festinata egeat correctione ; non amicitia laedetur si perduellis et inimicus prodatur. 42, Sunt alia uitia pro quibus amicitiam non

amari ; si forte eis ali-

quid euenerit aduersi, culpam retorqueant in amicum, laesam dicant amicitiam, et omne consilium quod amicus dederit suspectum habeant; et cum proditi eorum in palam culpa processerit, non habentes ultra quid faciant, in amicum odia et maledicta congeminent, detrahentes in angulis, in tenebris

susurrantes,

se

mendaciter

excusantes,

et

alios

similiter

accusantes. 44, Si igitur his omnibus post dimissam amicitiam

395

impetaris, quamdiu tolerabilia fuerint, ferenda sunt; et hic honos ueteri amicitiae tribuendus, ut in culpa sit qui faciat, non ?s qui patiatur iniuriam. Amicitia quippe aeterna est, unde : Omni tempore diligit qui amicus est. Si te laeserit ille quem diligis, tu tamen dilige. Si talis fuerit, ut ei amicitia subtraha-

248/249 Cicero, De /Azz., 76. 283 Cicero, De /Az., 76 (est uetbum Catonis) ; cf. Cicero, De offiriis, I, 120; cf. Seneca, Epist. ad Lucil, 22; cf. Hieronymus, Epist. 8, 2 — ed. Hilberg, p. 32, u. 12. 284/286 Ciceto, De /Azz., 76. 290/291 Ciceto, De /Az., 78. 292/293 Cicero, De /Azz., 77. 300/301 Aelredus, De lesu puer. duod. III, 21 — supta p. 268, u. 83 (in angulis susutrate); Aelredus, Serzzones de Oneribus, 8 - PL 195, 389 D. $03/305 Cicero, De /Azz., 78. 306 PfOo1 17,17.

279 ad] in LL 281 statim] ozz. 7z 282 uel] aut L, O O? 282 discindendam] C L3 V (cur Cic.), dissoluendam O? zz, discutiendam ce. cod. 286 prius aut] om. L OO: patrem] aut in matrem ad. IN alt. aut] uel L. O Ot 287 si] sed L pet duellum O? 289 sed] oz. L! 289/290 iudicauimus IL O 292 bellum gerere CL INOO!O?T V . 293his]sup. Jin. al. zan. IN — omnibus his — O? ab eo]habeo C — 295iam non zz aliquid eis — O? 298 proditi cum —— A4 N OO! z 300 congeminant O! 301 se] et praez. O! excusantes] exaltantes zz 304 in] oz. V 305 is] his IL! IN V.

326 310

tur, numquam tamen subtrahatur dilectio. Consule quantum potes saluti eius ; prospice famae, nec umquam amicitiae eius prodas secreta, quamuis tua ipse prodiderit. Ma 45. GALTERVS. Quae sunt, rogo, illa uitia, pro quibus amicitiam paulatim dicis esse soluendam ? 46. AELREDVS. Quinque illa quae paulo ante descripsimus, maxime

515

320

autem

reuelatio

secretorum,

et occulti morsus

de-

tractionum. His sextum addimus. Si eos qui tibi aeque diligendi sunt, laeserit, eisque quorum tua interest prouidere saluti, ruinae et scandali materiam etiam correptus praebere non desierit, maxime ubi uitiorum ipsorum te tangit infamia. Non enim amor praeponderare debet religioni, non fidei, non caritati ciuium, non plebis saluti. 47. Rex Assuerus superbissimum Aman, quem prae caeteris amicum habuerat, suspendit in cruce,

325

DE SPIRITALI AMICITIA III, 44-49

amicitiae quam

ille fraudulentis

consiliis

laeserat,

salutem multitudinis et caritatem praeponens uxoris. Iahel uxor Aber Cinei, licet pax fuerit inter Sisaram et domum Aber, plebis tamen salutem huic amicitiae praeferens, ipsum Sisaram clauo sopiuit et malleo. Sanctus propheta Dauid, cum de iure amicitiae cognationi Ionathae debuerat pepercisse, audiens tamen a Domino, propter Saul et domum eius et

330

sanguinem, quia occiderat Gabaonitas, populum fame tribus annis iugiter laborasse, septem uiros de cognatione eius, Gabaonitis tradidit puniendos. 48. Hoc autem nolo uos ignorare, inter perfectos quos sapienter electos et caute probatos, uera et spiritalis amicitia copulauit, non posse interuenire discidium. Cum enim amicitia de duobus unum

fecerit, sicut

id quod unum est non potest diuidi, sic et amicitia a se non poterit separari. Patet igitur hanc amicitiam quae patitur sectionem, ex ea parte qua laeditur, numquam fuisse ueram, quia amicitia quae desinere potest, numquam uera fuit. 49. In hoc tamen amicitia probabilior et magis uirtus probatur, quod 340 nec in eo qui laeditur desinit esse quod fuit ; diligens eum a quo non diligitur ; honorans eum a quo spernitur ; benedicens eum a quo maledicitur ; benefaciens ei qui sibi quod perniciosum est machinatur. 335

319/320 cf. Aelredus, Speculum Caritat. YII, 18 — supra p. 125, u. 776. Vide infra u. 957/960. 320/323 cf. Esther 7. 324/326 cf. Iudic. 4, 17-22. 326/331

cf. 2 Reg. 21, 1-14.

338 Hieronymus, Epis/ula 5, 6 — ed. Hilberg, p. 18, u. 17-18.

311 sunt] sint I, quibus] dicis 247. IL, O O! autem] oz. L, O O! 314/318 retractionum

312 dicis] oz. IL, O O1 IN 315/316 qui sunt

314 aeque

diligendi tibi C V^ — 316 laeserit] sup. Jin. al. man. LL 319 debet amor ptaep. relig. — O Ot amot] oz. C V^ 338 al. et] om. m 329 sanguinum 7" 330 iugiter] oz. Ot 331 tradidit] dedit T z; 333 amicitia et spirit. I, copulauetit C V' 336 poterit] potest O 338 quia 54. fuit] oz. m 339 uirtus] oz. IL

DE SPIRITALI AMICITIA III, 50-55 545

327

50. GRATIANVS. Quomodo igitur amicitia soluitur, si excluso talia sunt exhibenda ab eo a quo soluitur ? 51. AELREDVS. Ad amicitiam quatuor specialiter pertinere uidentur : dilectio et affectio, securitas et iucunditas. Ad dilectionem spectat, cum beneuolentia beneficiorum exhibitio ; ad affectionem, interior quaedam procedens delectatio;

550

ad securitatem, sine timore uel suspicione omnium rum

et consiliorum reuelatio ; ad iucunditatem,

secreto-

de omnibus

quae contingunt, siue laeta sint, siue tristia ; de omnibus quae cogitantur, siue nociua sint, siue utilia ; de omnibus quae do355

centur uel discuntur, quaedam dulcis et amica collatio. 52, Videsne, in quibus ab his qui merentur soluenda est amicitia ? Subtrahitur certe illa interior delectatio quam ex amici pectore iugiter hauriebat ; perit securitas, qua sua illi archana reuelabat ; seponitur iucunditas, quam amica confabulatio pariebat. Familiaritas proinde illa in qua talia continentur, ei neganda est, non subtrahenda dilectio ; et hoc cum quadam moderatione

et reuerentia,

ut si non

nimius

fuerit

horror,

semper antiquae amicitiae quaedam uideantur remansisse uestigia. 53. GRATIANVS. Mihi certe perplacent ista quae dicis. 565 AELREDVS. Iam de electione si sufficiunt ista quae diximus, insinuate. GALTERVS. Vellem ut eorum quae dicta sunt, summa sub breui nobis epilogo traderetur. 54. AELREDVS. Geram uobis morem. Amorem amicitiae de o 37 diximus esse principium. Nec qualemcumque, sed quae ratione simul et affectu procedit. Qui quidem et castus est ex ratione, et ex affectu dulcis. Deinde amicitiae ponendum diximus fundamentum, Dei scilicet dilectionem ; ad quam omnia quae suggeruntur referenda sunt ; et utrum ei conueniant, uel gradus in 575 ab ea dissideant explorandum. 55. Quatuor subinde amicitia, quibus ad eius summam peruenitur, constituendos putauimus ; cum amicus primum sit eligendus, deinde probandus, tunc demum admittendus, et sic postea ut decet tractan346/354 cf. Aelredus, Speculum Caritat., III, 40 — supta, p. 160, u. 2143.

345 ab eo] igitut etgo zz 344 Gratianus] Galterus 4 B B? C L N O O! m pertinere pertinere] sup. Jin. L 346 quatuor] qua praem. C om. L OO! omnium] 350 uel] et z 347 uidentur] scilicet 247. zz specialiter — 77 352/353 352 de omnibus] ozz. O! 350/351 consil. et sectet. — /z 07. IN 356 354 ucl] siue O? de omnibus quae cog. siue noc. sint siue util.] oz. IN hottot ex ettot corr. IN 361 moderatione] moderamine O? subtrahatur IN 364 Gratianus] Galteamic. antiq. — O? 362 amic. uideantur quaedam L 370 principium dix. esse 367 ut] summa add. IN placent O? z rus C 371/312 et ex ratione castus est —- L O O! quae] qui 4 IN O! O? z Oo? 374/315 uel ab eo discideant] sz. IN oz. ei] 374 O? — aff. ex dulcis 372 zz 44 dos custodien dos] constituen 376 Zn. T.

328

DE SPIRITALI AMICITIA III, 55-60

dus. Et de electione tractantes, iracundos, instabiles, suspi-

38e ciosos atque uerbosos exclusimus ; non omnes tamen, sed eos dumtaxat qui has passiones nec ordinare, nec moderari possunt aut nolunt. Nam multi his perturbationibus sic tanguntur, ut non solum eorum in nullo laedatur perfectio, sed etiam uirtus in earum moderatione laudabilius augeatur. 96. Nam 38; qui uelut infrenes his passionibus acti semper feruntur in praeceps,

in ea uitia ineuitabiliter

dilabuntur

et corruunt,

quibus amicitia, teste Scriptura, et laeditur et dissoluitur : conuicia scilicet e£ improperiwum et. secretorum reuelatio, superbia, et blaga dolosa. E 39o 97. Si tamen haec omnia patiaris ab illo quem semel in amicitiam suscepisti, non statim eam rumpendam dicimus, sed paulatim soluendam, talisque seruetur antiquae amiciti ae reuerentia, ut licet ipsum a secretis tuis amoueas ; numquam tamen ei dilectionem subtrahas, auxilium tollas, neges consi-

395 lium. Quod si etiam ad blasphemias et maledicta eius prorum-

pat insania, tu tamen defer foederi, defer caritati, ut in culpa

sit qui intulit, non ille qui pertulit iniuriam. 98. Porro si patri, si patriae, si ciuibus, si subditis, si amicis inuentus fuerit perniciosus, statim familiaritatis rumpe ndum 4o est uinculum, nec unius amor perditioni multitudinis praeferatur. Haec ne proueniant, in ipsa electione cauen dum, ut uidelicet is eligatur, quem non ad ista furor impellat, aut leuitas trahat,

maxime 45; qualitate quae non quod non auari,

aut

uerbositas

praecipitet,

aut

abducat

suspicio ;

qui non nimium a tuis dissentiat moribus, nec discordet. 59. Quia uero de uera amicitia loqui a mur potest esse nisi inter bonos ; de illis esse de quibu s, sint eligendi, nulla potest esse cunctatio, ut turpes ,

ambitiosi,

criminosi,

nullam

fecimus

menti

onem. Si uobis de electione satis datum est, ad prob ationem deinceps

410 transeamus.

GALTERVS. Opportunum hoc, nam mihi sempe oculus est, ne forte quis irrumpat, qui uel nostr r ad ostium is deliciis finem ponat, uel quid amaritudinis misceat, uel aliquid superducat inane.

415 60. GRATIANVS.

Cellerarius adest, cui si concedatur ingre s-

387 cf. Eccli. 22, 27 ; uide supra u. 109/11 0.

388/389 Eccli. 22, 27.

380 tamen omnes — Y/ 384 laudabilis I. 387 Scriptura teste — I, O O1 rius et] oz. V. 389 plaga ex lingua corr. a/. zzan. I, 390/391 in amicitia C 891 eam] sup. Jin. al. zzan. L, 392/393 seruetur pos? reuerentia pon. CV 394 ci tamen T 395 eius] sub. Jin. al. zan. L, 403 adducat C 406 nisi] Sub. Lin. al. man. L, alt. esse] om. . AN OO? T 407sint]sunt L. ' eligenda O! 409 deinceps] deinde O: 411 oportune O! 412 uel] oz. I, aliquid] oz. IN 413 415 cellararius.4d CNOOY T l7

DE SPIRITALI AMICITIA III, 60-63

329

sus, non erit tibi facultas ulterius procedendi. Sed ecce ego obseruo ianuam ; tu, pater, perge quo coeperas. 61. AELREDVS. Quatuor quaedam probanda sunt in amico: fides, intentio, discretio, patientia. Fides, ut ei te tuaque omnia 420 secure committas.

Intentio ut nihil ex amicitia nisi Deum, et

naturale eius bonum expectet. Discretio, ut quid praestandum amico, quid ab amico petendum, in quibus contristandum pro amico, in quibus amico congratulandum, et quem amicum nonnumquam corripiendum credimus, pro quibus id causis 425 fieri debeat, modum etiam ipsum, tempus quoque et locum non ignoret. Patientia uero, ne correptus doleat, ne corripientem contemnat uel odiat, ut eum pro amico quaelibet aduersa sustinere non pigeat. 62, Nihil in amicitia fide praestantius, quae ipsius et nutrix uidetur et custos. Ipsa se in omnibus, in aduersis et prosperis, in laetis et tristibus, in iucundis et amaris, praebet aequalem; eodem intuens oculo humilem et sublimem, pauperem et diuitem, fortem et debilem, sanum et aegrotum. Fidelis quippe amicus nihil in amico quod extra animum eius sit, intuetur ; 455

uirtutem in propria sua sede complectens, caetera omnia quasi extra eum posita, nec multum probans si adsint, nec si absint requirens. 63. Ipsa tamen fides in prosperis quidem latet, sed eminet in aduersis. I» necessitate enim, ut ait quidam, $robatur amicus. Amici diuitis multi. Sed utrum uere amici sint, inter-

440 ueniens paupertas explorat. Omni tempore, ait Salomon, diligit qui amicus est, et frater in angustiis comprobatur. Et alias, arguens infidelem : Dens putridus, inquit, et fes lassus,

qui sperat super infideli in die angustiae.

438/439 cf. Ambrosius, De officiis, III, 130 — ed. Krabinger, p. 220-221 ; cf. Bet439 cf. Ptouetb. 14, 20 natdus Clarauall, Ejpisz. 125, 1 — PL. 182, 270 A.

(amici diuitum multi).

440/441 Prouerb. 17, 17.

442/443 Prouetb. 25, 19.

417 coeperas] De ptobatione amici ad. 7A in zzarg. exter., 416 ecce] ecce a22. O* 420 419 tuaque omnia] ozz. zz 418 quaedam] ozz. zz add. T in zazarg. inter. praestandum] sit a4Z. C V^ 421 expectes ZA O O! z committis secure IL 423/424 et quem z/q. ctedimus] 423 prius amico] eo zz 422 a7. amico] eo zz pro quibus] eum corripiendum a4. zz e£ scrib. post. 424 id] his JN 072. 1H 426 ignores 425 quoque] oz. O? modum, tempus, et locum non ignores 429/430 uidetur et nutrix et 427/428 sustinete aduersa L ANOO! z alt. in] om. 7 430 a//. et] in LL, O O* T, in add. IN et] ozz. zz custos C V7 433 aegrotum] 432/433 ditem O? — priuset]in L 431 priusetalt.in]om.m 434 eius animum — C V z quippe] proptie z NO O! O* T aegrum C 436 eum] oz. sua ptopt. sede — O? 435 sua] oz. L. O sit] oz. 438 enim] ozz. si] cum zz probat zz prius nec] oz. O!, nihil zz T5305 440 paupertas] aduersitas zz (uide 7. 444/445) ut ait quidam] oz. zz (CO

Salomon : omni explotat] probat zz inquit] oz. 7

alias] ozz. zz

—

441 probatur C

442

330

DE SPIRITALI AMICITIA III, 64-68

64. GRATIANVS. Si prospera nostra nulla umquam aduersi445 tas interpolet, quomodo amici probabitur fides ? di 65. AELREDVS. Multa sunt alia quibus probatur fides amici, quamuis in sinistris maxime. Nam ut superius diximus, nihil est quo amicitia magis laeditur quam consiliorum proditio. Euangelica uero sententia est : Qui àn modico fidelis est, et in 45 o multo fidelis erit. Amicis itaque quibus adhuc probationem credimus

esse necessariam,

non omnia, nec profunda nostra

sunt committenda secreta ; sed primo exteriora uel modica,

de quibus

non

magnopere

curandum

est, an

celentur,

an

nudentur ; cum tanta tamen cautione, ac si plurimum obessent 45 A prodita, prodessent autem celata. 66. In quibus si fidelis fuerit inuentus, in maioribus experiendum non dubites. Quod si forte sinistrum aliquid de te fama uulgauerit ; si cuiusquam malitia famam tuam fuerit persecuta, et ille nullius ad credendum adducatur suggestione, nulla moueatur suspicione, nulla

46 o dubitatione turbetur ; de eius fide ulterius nulla tibi debet esse

46 VA

cunctatio ; sed quasi de certa et stabili, non parua exultatio. 67. GRATIANVS. Recordor nunc tui illius amici transmarini de quo nobis fecisti saepius mentionem, quem ob hoc uerissimum tibi, ac fidelissimum probasti amicum, quod falsa de te

referentibus, non solum non adhibuerit

fidem, sed nec ulla

sit haesitatione turbatus uel pulsatus ; quod nec de tuo amicissimo, antiquo scilicet Clarauallis sacrista, praesumendum putasti. Sed quoniam de probatione fidei satis actum est, ad caetera enucleanda procede. 47 o 68. AELREDVS. Diximus et intentionem esse probandam. Pernecessarium hoc. Sunt enim plerique qui in rebus humanis nibii bonum norunt, nisi quod temporaliter fructuosum sit. Hi sic amicos sicut boues suos dilhgunt, ex quibus aliquid commodi se sperant esse capturos ; qui profecto germana et 47 spiritali carent amicitia, propter se, et propter Deum et se expetenda, nec in se ipsis naturale amoris contuentur exemA

449/450 Luc. 16, ro.

413/474 Cicero, De /Am., 79.

444 Gratianus] iz zarg. I 446 amici fides — A fides prob. am. CN O ILES 2077 448 quod amicitiam magis laedit 74 (laedat BNOO Tz 449 et] oz. IN 451 esse] oz. . 4 C N O1 O? "n 482 sunt commit. sunt IN commit. sunt O O! 453 a//. an] ac IN 456 in] oz. L, O Q1 459 cuiusquam] quisquam 44 O! T z 4588 persecutus 4 O! T zz 460 esse debet — L, debet esse tibi — O? 461 exult. non parua L. O O1 463 saepius] supetfius C V7, saepe zz 466 turbatus uel] o. .4 C NOO! O3 T V z; uel

pulsatus] sz. Zim. L,

467 Claraeualis 44

C

NOO! OT

V 5 469 De intentione ad. im marg. inter. T 470 et] etiam zz esse] etiam praez. O? 472 norunt bonum zz 413 sic] oz. zz 474 commodi] boni z se] ozz. zz esse] oz. A zz 475 propter se] ozz. zz etse] oz. DL, OO: 416 expetenda] expectenda IN amoris] ozz. zz

DE SPIRITALI AMICITIA III, 68-72

331

plar ; ubi facile deprehenditur ws eius e£ qualis sit, et quanta sit. 69. Ipse Dominus ac Saluator noster uerae nobis amicitiae formam praescripsit : Diliges, inquiens, $roximum tuwm sicut 480 e ipsum. En speculum : diligis te ipsum. Ita plane, si Deum diligis; si nempe talis es, qualem jn amicitiam eligendum descripsimus. Aliquam, rogo, a te ipso, huius tuae dilectionis mercedem iudicas exigendam ? Minime profecto ; sed quod per se sibi quisque carus est. Nisi igitur et tu hunc ipsum in 485 alium transferas affectum, gratis amicum diligens, eo quod per se carus tibi uideatur amicus, quid uera sapiat amicitia non poteris. 70. Tunc enim erit ipse quem diligis tamquam alter tu, si tuam tui in ipsum transfuderis caritatem. Non enim,

ut ait sanctus

Ambrosius,

wectigalis amicitia

est, sed

490 plena decoris, blena gratiae. Uirius est enim, mon. quaestus;

495

$00

095

quia pecunia mon parturitur, sed gratia ; nec licitatione bretiorum, sed concertatione beneuolentiae. Eius igitur quem eligisti, subtiliter est probanda intentio, ne secundum spem commodi cuiuslibet tibi uelit in amicitia copulari, mercenariam eam aestimans non gratuitam. Certiores autem plerumque sunt amicitiae pauperum uel inopum quam diuitum ; cum spem lucri sic tollat paupertas, ut amicitiae non minuat, sed potius augeat caritatem. 71. Diuitibus itaque assentatorie gratificatur ; erga pauperem nemo simulator est. Verum est quidquid defertur pauperi, cuius amicitia inuidia uacat. Haec diximus ut in amicis mores probemus, non aestimemus censum. Sic ergo probatur intentio. Si eum uideris tuorum magis cupidum quam tui ; aucupari semperaliquid quod tua sibi conferri possit industria, honorem, diuitias, gloriam, libertatem ; in quibus omnibus si dignior illo praeferatur, uel certe in tua non sit potestate quod appetitur, qua tibi intentione adhaeserit facile peruidebis. 72. Iam nunc de discretione uideamus. Quidam peruerse satis, ne

487/488 cf. Seneca, 479/480 Matth. 22, 39. 477/448 Cicero, De /Ám., 80. De Moribus, 20 ; cf. Ciceto, De /As., 80 ;cf. Bernardus Clarauall., Epis. 53 — IDE 483/492 Ambrosius, De off£ziis, IL, 134 — ed. Krabinget, p. 222. 182, 160 AB

485 gratis amicum 481 est O! 439 inquiens] inquit IL 471 prius et] om. 7 uq. A83 non poteris] carus ille tibi aeque ut tu esse non poterit 4 IN O O! T z 488 tui] oz. L tamquam] oz. 7 487 non poteris] sentire praez. O? V^ 490 gratiae] zz (eum zAz489 est amicitia — /Z tui tuam c O? OO! m 491 parturitur] enim] ozz. zz enim est —- C V bros.), gratia ozznes cod. 493 probanda mec] de ad4. IN non pecun. pattut. — C V/ potitur zz 495 in amicitiam O O! 494 uelit] ozz. O O! est — L, prob. int. est O O! 496 pauperum uel] oz. 4 C N O O! O* CL OO! O^ V sunt plerumque —— 504 tua] 503 magis tuorum — L uel inopum] sup. Zim. L^ TVzm 506 non 505 gloriam diuitias — 4 C N O O' O* TNT om. L OO! 507 peruidebis] De discretione ad. in zzarg. exter. T potest. sit JN

332

DE SPIRITALI AMICITIA III, 72-76 dicam impudenter, /alem amicum habere uolunt, quales ipsi 510 esse non fossunt. Hi sunt, qui leues quoque amicorum transgressiones impatienter ferunt, austere corripiunt, et carentes

discretione, magna neglegunt, contra minima quaeque se erigunt ;confundunt omnia, non locum seruantes ubi, non tempus quando, non personas, quibus quaelibet uel publicare 315 conueniat, uel celare. Quocirca illius quem eligis est probanda discretio; ne si improuidum quemquam uel imprudentem tibi in amicitia sociaueris, lites quotidianas et iurgia tibi ipse perquiras. 73. Sane hanc in amicitia uirtutem satis facile probatu est, qua si quis caruerit, instar nauis absque gubernaculo pro 520 impetu spiritus instabili et irrationabili semper motu feretur. Sic et multae causae deesse non poterunt, quibus illius quem cupis esse amicum probetur patientia, cum necesse sit arguere eum quem diligis ; quod aliquando quasi ex industria durius fieri oportet, ut sic eius uel probetur, uel exerceatur tolerantia. 325 74. Id sane attendendum est, ut licet talia reperiantur in eo quem probas, quae offendant animum, uel alicuius secreti incauta reuelatione, uel alicuius temporalis commodi cupiditate, uel minus discreta correptione, uel aliqua debitae lenitatis transgressione ; non statim a proposita dilectione uel electione 350 resilias, quamdiu correctionis eius spes ulla relucet. Nec quemquam in amicis eligendis uel probandis taedeat esse sollicitum; cum huius laboris fructus wifae sit medicamentum et immortali tatis solidissimum fundamentum. 75. Cum enim plurimi in thesauris multiplicandis, in bobus et asinis, in ouibus et capris 555 nutriendis, eligendis, comparandis, satis periti sint, certaque in his omnibus cognoscendis non desint indicia, dementiae res est, eamdem in amicis acquirendis, uel probandis non dare operam, et quasdam addiscere notas, quibus hi, quos elegimus in amicos, ad amicitiam probentur idonei. Cauendus sane est 540 quidam impetus amoris qui praecurrit judicium, et probandi adimit potestatem. 76, Est proinde uiri prudentis sustinere, hunc refrenare impetum, ponere modum beneuolentiae, paulatim procedere in affectum, donec iam probato se totum dedat et committat amico. 509/510 Cicero, De ;Am., 82. 524 Cicero, De JAz., 88. 532/533 Eccli. 6, 16. 540 Cicero, De /Azz., 62. 541/542 cf. Cicero, De /Azz., 65.

510 quoque] oz. C V 5192 quaeque] quoque IL 515 cligis] diligis 516 quempiam L, O 518 necessariam esse uirtutem satis facile est petuid C 17 ere 74 (uirt. esse D) NOO T z prouidere I, probatum C O? 520 motu semper - I, 321 De patientia a44. iz zarg. inter. T 422 esse] oz. .A C IN OO'TYV X98922/523 cum atguere C $23 durius q. ex ind. — IL 527 comm. temp. — I, O O1 529 ucl electione] ozz. IN 17 530 correptionis C 531 amicis] amicitiis I 934 prius et] in IN 535 cettaqu e] indicia sp. Zip. add. A, ceteraque N, indiciaque certa zz 536 desunt IN indicia] oz. A L, INSOYCT! 538 eligamus L, O O1 539 sane] zz zzarg. IL est] oz. CL.N O Qt Q2 540 quae IN 543 se totum iam probato L

DE SPIRITALI AMICITIA III, 76-80 545 GALTERVS.

388

Fateor, adhuc me mouet illorum sententia, qui

sine huiusmodi amicis uiuere tutius arbitrantur. AELREDVS. Mirum hoc; cum sine amicis nulla prorsus uita iucunda sit. : GALTERVS. Cur, rogo te ? 7. AELREDVS. Ponamus totum genushumanum exemptum mundo, te solum superstitem reliquisse. Et ecce coram te omnes mundi

deliciae et diuitiae, aurum,

argentum, lapides

pretiosi, urbes muratae, castra turrita, ampla aedificia, sculpturae, picturae. Sed et reformatum te in antiquum cogita 555

statum,

omnia habere subiecta, owes eí boues wnduersas, in-

super el pecora campi, uolucres coeli et pisces maris, qui berambulant semitas maris. Dic, rogo nunc, utrum sine socio omnia

56 o

56 E

370

575

580

tibi haec possent esse iucunda ? GALTERVS. Minime. *8. AELREDVS. Quid si unum haberes cuius nescires linguam, ignorares mores, cuius te lateret et amor et animus ? GALTERVS. Si non aliquibus signis efficere possem, ut esset amicus, mallem nullum quam talem habere. AELREDVS. Si autem unus adesset quem aeque ut te ipsum diligeres, a quo te similiter diligi non dubitares, nonne omnia quae prius uidebantur amara, dulcia redderentur et sapida ? GALTERVS. Prorsus ita est. AELREDVS. Nonne quanto plures haberes de talibus, tanto feliciorem te iudicares ? GALTERVS. Verissime.

79. AELREDVS. Haec est illa mira et magna felicitas quam expectamus, Deo ipso operante, et diffundente inter se et creaturam suam quam sustulerit, inter ipsos gradus et ordines quos distinxerit, inter singulos quosque quos elegerit, tantam amicitiam et caritatem, ut sic quisque diligat alium sicut seipsum ; ac per hoc sicut unusquisque de propria, sic et de alterius felicitate laetetur; et ita singulorum beatitudo omnium sit, et omnium beatitudinum uniuersitas singulorum. 80. Ibi nulla cogitationum occultatio, nulla affectionum dissimulatio. Haec est uera et aeterna amicitia quae hic inchoatur, ibi perficitur; quae paucorum hic est, ubi pauci boni ; ibi omnium, ubi omnes boni. Hic necessaria probatio, 547/548 cf. Ciceto, Pro Plancio, 55, 80.

B5* Ps. 8, 8-9.

553/554 cf. Ciceto, De /Azz., 87. 529/580 hic ... ibi] zie infra 893.

555/

545 me adh. mou. JN eotum O? 546 tutius] ozz. IN 552 autum] et aZ. Qt 554/555 statum cogita T 556 caeli] ozz. IN 557/558 Dic, togo zsq. 560 quid] quod » 558 haec tibi — C V, haec esse LL iucunda] oz. IN 568 plures de talibus efficere signis —— O O! 562 si non possem L, O O! 515 catit. et magna et mira — O? 5*1 illa est] repez. C hab. .- C WV

amic. — O*?

576 et] oz. LL O Ot

581 hic paucorum —-

4

CINOO! O! V z

334

DE SPIRITALI AMICITIA III, 80-83

ubi est sapientium et stultorum permixtio ; ibi probatione non egent, quos beatificat angelica illa et quodammodo diuina 58 vA perfectio. Ad hanc proinde similitudinem comparemus amicos quos non secus quam nos ipsos diligamus ; quorum nobis nuda sint omnia, quibus omnia nostra pandamus secreta ; qui firmi sint et stabiles, et constantes in omnibus. Putasne quemquam mortalium esse qui non uelit amari ? 099 GALTERVS. Non aestimo. 81. AELREDVS. Si quem uideres inter multos uiuere, et omnes habere suspectos, quasi insidiatores capitis sui timere omnes, nullum diligere, nec se diligi a quoquam putare, non eum miserrimum iudicares ? 39 A GALTERVS. Miserrimum plane. AELREDVS. Ergo et ipsum felicissimum non negabis qui in eorum inter quos uiuit uisceribus requiescit, amans omnes et amatus ab omnibus, quem ab hac suauissima tranquillitate, nec suspicio diuidat, nec timor excutiat. o GALTERVS. Optime ac uerissime. 82. AELREDVS. Quod si forte de omnibus difficile inuentu sit in praesenti, cum id nobis in futurum seruetur, quanto plures 6o vA

61

A

nobis abundant huiusmodi, tanto nobis feliciores aestimabimus ? Nudiustertius cum claustra monasterii circuirem, con-

sedente fratrum amantissima corona, et quasi inter paradisiacas amoenitates singularum arborum folia, flores fructusque mirarer ; nullum inueniens in illa multitudine quem non diligerem, et a quo me diligi non confiderem, tanto gaudio perfusus sum ut omnes mundi huius delicias superaret. Sentiebam quippe meum spiritum transfusum in omnibus, et in me omnium transmigrasse affectum, ut dicerem cum Propheta : Ecce quam bonum et quam iucundum, habitare fratres in unum. GRATIANVS. Num omnes illos quos sic diligis et a quibus sic diligeris, te in amicitiam assumpsisse putabimus ? 839. AELREDVS. Plerosque omni affectu complectimur, quos tamen ad amicitiae secreta non admittimus , quae maxime in 593/594 c£. Cicero, De JAz., 52. 597/598 amans omnes et amatus ab omnibus] cf. Aelredus, $5eculum Caritatis I, 34 — supta p. 65, u. 1937 ; Aelredus, De Bello Szandardii — PL 195, 708 A. 598 suauissima tranquillitate] cf. Aelredus, .$"becu-

lum Caritat., Y, 34 — supra p. 60, u. 1818. Vide supra u. 211.

583 et stultorum] oz. O?

X

ELIRS nLEL He

i

584 angelica beatificat —— I, O O1

586 quam] ac ACNOO OQ TVm 588/589 mortal. quemq. — O? 591 Aelredus] ;z marg. al. man. LL uideris INN multos] uidens adZ. C 593 a quoquam diligi L| O (quodam O!) nonne L| N O O: 594 iudicaremus IN 595

plane] zz zarg. IL 596 et] ozz. zz in] ozz. IN 601 inuentum C 602/603 nobis plutes — IL 603 abund. nobis C alt. nobis] nos L, O 606 singulorum O! 612 habitare fr. in unum] et caetera O? 613 num] non z 613/614 €t a quibus sic diligeris] ozz. IN

620

DE SPIRITALI AMICITIA III, 83-87 335 omnium secretorum et consiliorum nostrorum reuelatione consistit. Vnde Dominus in euangelio : Jam non dicam wos seruos, sed amicos ; causamque subiungens qua amici nomine digni haberentur : Quia omnia, inquit, quae audiui a Patre

meo nota feci uobis. Et alias : Vos amici met estis, si feceritis

quae praecipio uobis. De his uerbis, ut sanctus ait Ambrosius : Dedit formam amicitiae quam sequamur, ut. faciamus amici

625

630

uoluntatem, ut aperiamus secreta, mostra amico, quaecumque dn pectore habemus, et illius avchana non ignoremus. Ostendamaus nos illi ei ille mobis aperiat sinum. Nihil enim occultat amicus. Si uerus est, effundit animum suum, sicut effundebat mysteria Patris Dominus Iesus. 8&. Haec Ambrosius. Quam multos ergo diligimus quibus minus cautum est, sic nostrum propalare animum, et effundere uiscera, quorum uel aetas, uel sensus, siue discretio, ad talia sustinenda non sufficit.

85. GALTERVS. Haec amicitia tam sublimis est et perfecta, ut ad eam aspirare non audeam. Mihi et huic Gratiano illa sufficit, quam tuus Augustinus describit, colloqui scilicet et 655 conridere,

et uicissim beneuole obsequi ; simul legere, simul

conferre, simul nugari et simul honestari ; dissentire interdum sine odio, tamquam homo sibi, atque ipsa rarissima dissensione, condire consensiones plurimas ; docere aliquid inuicem, aut discere ab inuicem ; desiderare absentes cum molestia; 640

suscipere aduenientes cum laetitia. 86. His atque huiusmodi a corde amantium et redamantium procedentibus signis, per os, per linguam, per oculos, et mille motus gratissimos, quasi fomitibus conflare animos, et ex pluribus unum facere. Hoc est quod nos diligendum credimus in amicis ; ita ut rea sibi nostra

645 uideatur conscientia, si non amauerimus

redamantem, aut si

amantem non redamauerimus.

89. AELREDVS. Amicitia haec carnalium est, et maxime adolescentium ; quales aliquando fuerant ipse et suus, de quo tunc loquebatur amicus ; quae tamen, exceptis nugis et men650 daciis, si nulla intercesserit inhonestas, spe uberioris gratiae 618/619 et 620/621 Ioh. 15, 15. 621/622 Ioh. 15, 14. 623/628 Ambrosius, De officiis, III, 136 — ed. Krabinget, p. 222. 634/640 cf. Augustinus, Corfess., IV, 4, 7, 5 — ed. Labtiolle, p. 71. 641 redamantium] zide eiazz u. 645 et 646 ; cf. Cicero, De /Az., 49 ; cf. Betnardus Clarauall., Epzsz. 107 — PL. 182, 246 D ; Id., In Ps. Qui babitat Serm. 12 — PL, 185, 233 D ; 1d., Serm. in Cantic. 77, 5 — ed. Leclercq, Talbot, Rochais, II, p. 264 ; cf. Aelredus, Serzz. inedi. — ed. Talbot, p. 40 ; Gilbertus de Hoylandia, Iz Canz. 30, 2 — PL, 184, 155-156.

619 amicos] meos a27. 4AIN O O? T V z 622 ait sanctus — C 625 archana] secreta C V 625/626 Ostendamus illi nos pectus nostrum, et ille nobis aperiat suum 77 (cum JAzbros.) VASC INSQVOXOPTL TZ dissens. tatiss. — I, O O!

dil. L, O O: lescentum I^ 23

627 fundebat O! 632 tam] oz. zz perfecta est 634 Aug. tuus - L et] oz. LL O O: 637/638 644 nos] oz. L O! diligenda C, in amicis cred.

644/645 uideatur nostra /

—— 646 non] oz.

C V — 648 adoI

336

DE SPIRITALI AMICITIA III, 87-90

toleranda est, quasi quaedam amicitiae sanctioris principia ; quibus, crescente religione et spiritalium studiorum parilitate, accedente etiam maturioris aetatis grauitate et spiritalium sensuum illuminatione, purgatiori affectu ad altiora, quasi e 655 uicino conscendant ; sicut hesterna die ab hominis ad Dei ipsius amicitiam, ob quamdam similitudinem diximus facilius

660

665

transeundum. 88. Sed iam tempus est, ut quemadmodum amicitia sit colenda deinceps uideamus. PFzrmamentum igitur stabilitatis et constantiae in amicitia, fides est : Nahul est enim stabile, quod infidum est. Simplices quippe, et communes, et consentientes, et qui iisdem rebus moueantur, esse debent amici ad inuicem ; quae omnia pertinent ad fidelitatem. Non enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum. Neque uero hi qui non eisdem rebus mouentur, nec eisdem consentiunt stabiles esse possunt, aut fidi. 89, Prae omnibus autem cauenda suspicio est, amicitiae uenenum, ut numquam male de amico sentiamus, nec mala dicenti credamus uel consentiamus. Accedat huc in sermone iucunditas, hilaritas in uultu, suauitas in moribus, in oculorum etiam nutu serenitas,

in quibus haudquaquam mediocre in amicitia condimentum. Tristitia namque et seuerior facies habet quidem honestam plerumque grauitatem, sed amicitia quasi remissior aliquando debet esse, et liberior et dulcior, ad comitatem facilitatemque sine leuitate et dissolutione frocliuior. 90. Est praeterea uis amici675 tiae, jarem esse inferiori superiorem. Saepe enim quidam inferioris gradus, uel ordinis, uel dignitatis, uel scientiae, ab excellentioribus in amicitiam assumuntur ; quos oportet omnia 670

quae

extra

naturam

sunt

contemnere

et aestimare

quasi

651 Cf. Cicero, De /Az., 22. 658/660 Cicero, De 74zz., 65. 662 cf. Cicero, De zAzz., 65. 668/669 hilaritas in uultu] Ve eZiazz infra u. 469 ; cf. Cassiodorus, De anima, 15 — ed. J.W. Halporn, in Traditio, 16 (1960), p. 39 ; Aelredus, Speculuz: Caritat., 1, 34 — supta, p. 61, u. 1851 (tanta in uultu apparebat hilaritas) ; Aelredus, Serm in Ypapanti Dorini — ed. 'Talbot, p. 48 ; Id., Serzz. in "Annunciatione Dorinica — ibid., p. 8o. 672/674 Cicero, De ;4Az., 66. 675 Cicero, De JAz., 69; Hieronymus, In Mattb., YI, 7 — PL 25, 1219; cf. Augustinus, Super Genesim opus intomipl., 138, 59 — PL. 34, 243.

653 et] ozz. IN 635 hesterno C, heterna z; ^ 655/656 amicitiam ipsius — C 656 facilius] ozz. LL O O1 6359 transeundum] Quomodo amicitia sit colenda, add. JA (in marg. exter.) O? 658 sit] ozz. C 659 enim est — L O! 661 eisdem C 662 fidelitatem] salutem. IN 664 uero hi] oz. zz mouentut rebus IL, O Ot 665 nec stabilis zz possunt] amicitiae adZ. zz possunt esse I, O! aut] et I, fidi] fidei z 666 est suspicio — L z; amicitiae] uelut praez. IN, quae est praem. z; ut numquam] non umquam zz 667 de amico mala zz 668 huc] huic NN, hinc z 671 facies] uultus L. O1 qui-

dem quamdam 7 6v2plerumque] oz. zz N . 674 uis] illius z 675 quidem z

673 facilitatemque] facultatemque 677 assum. in amic. — zz

DE SPIRITALI 680

337

nihilum et inane ; et in pulchritudinem amicitiae quae non sericis uel gemmis ornatur, non possessionibus dilatatur, non pinguescit deliciis, nec abundat diuitiis, non honoribus extollitur, non

685

AMICITIA III, 90-93

dignitatibus

inflatur,

semper

attendere;

et sic ad

originis recurrentes principium, aequalitatem quam natura dedit, non circumpendentia quae mortalibus cupiditas praestitit, subtili examinatione considerare. 91. Itaque in amicitia quae naturae simul et gratiae optimum donum est, sublimis descendat, humilis ascendat ; diues egeat, pauper ditescat ; et

ita unusquisque alteri suam conditionem communicet ut fiat aequalitas, sicut scriptum est : Qui multum non abundauwst, et 690 qui modicum non minorauit. Numquam ergo tuo te praeferas amico, sed si forte in his quae diximus superior inueneris, tunc te magis amico submittere non cuncteris, praestare confidentiam, extollere uerecundum ; et tanto plus ei conferre honoris,

quanto minus conferendum conditio uel paupertas praescribit. 69 92, Praestantissimus iuuenum lIonathas, non regium stemma, wA

nec regni expectationem attendens, foedus iniit cum Dauid : et seruulum in amicitiam adaequans domino, sic fugatum a patre, sic latitantem in heremo, sic adiudicatum morti, neci

790

795

destinatum sibi praetulit ; et se humilans et illum exultans ; Tu, inquit, eris rex, et ego ero secundus post te. O praeclarissimum uerae amicitiae speculum. Mira res. Rex furebat in seruum, et quasi in aemulum regni totam patriam excitabat ; sacerdotes arguens proditionis, pro sola suspicione trucidat ; Iustrat nemora, ualles exquirit, montes et rupes armata obsidet manu ; omnes se regiae indignationis spondent ultores ; solus Ionathas qui solus iustius poterat inuidere, patri resistendum putauit, deferendum amico, praebendum in tanta aduersitate consilium, et amicitiam regno praeferens : T'4 eris, ait, rex et ego ero secundus post te. 93. Et uide, quomodo pater adoles689/690 2 Cor. 8, 15 ; cf. Exod. 16, 18 ; cf. Hieronymus, Cozument. in Micb., 1L, 7 694 cf. Cicero, De /Az., 72 ; cf. Ambrosius, De — PL 25 (1845), 1218-1219. 696 1 Reg. 20 ; cf. Aelredus, Speculum officiis, III, 133 — ed. Krabinget, p. 221. 708/709 700 1 Reg. 25, 17. Caritat., YII, 12 et 29 — supta p. 120, u. 606. 19Re9- 22, 17

684 680 non poss. dilatatur] oz. IL 679 pulchritudinem] plenitudinem 1^ 686 optum est mottalitatibus 17 non] ad add. O O!, autem add. zm multum] 689 sicut] unde zz 687 ascendat] accedat 44 T donum C V 691 his] iis zz tuo] sup. lin. LA 690 te tuo —- LO O! habuit adZ. zz 697 seruulum] 696 nec] non O! 693 uerecundiam IL inuenitis JA zz 699 prius in amicitia N O O* O? T V . adaequauit L O O! seruum 7 702 in] szp. 700 ero] oz. L N O Ot exaltans O* O? T V z et] ozz. zz 203 pro sola proditionis suspicione C V —— proconcitabat LO O! lin.L 704/705 manu obsidet — V/ — *v06 trucidabat O! ditionis] ozz. LO O! 707 in] oz. IN — 08 ait etis — 706 iustus O* spondet N manus O! 209 ero] oz. L. IN OoQ

338

DE SPIRITALI AMICITIA III, 93-96

710 centis contra amicum excitabat inuidiam, conuiciis urgens, terrens minis, spoliandum regno, honore priuandum commemorans. Cum enim in Dauid mortis sententiam protulisset, Ionathas amico non defuit. Qware, inquit, morietur Dauid ?

Quid peccauit ? Qwid fecit? Ipse posuit animam suam in 71; manu sua, et percussit Philistaeum, et laetatus es. Quare ergo morietur ? Ad hanc

uocem

uersus

in insaniam

rex, lancea

nisus est confodere Ionatham cum pariete, addensque conuicia minis : Fili, inquit, mulieris ultro uirum ragpientis ; scio quia diligis Dauid Zn confusionem tuam, et in confusionem ignomi720 Wi0sae matris tuae. . 94. Deinde totum uirus quo pectus iuuenis aspergeretur, euomuit, adiciens uerbum ambitionis incitamentum,

fomentum

inuidiae, zeli et amaritudinis incentiuum : Quamdiu wixerit fibus Ysai, non stabilietur regnum tuum. Quis non moueretur

72; his uerbis, quis non inuideretur ? Cuius amorem, cuius gratiam, cuius amicitiam non corrumperent, non minuerent, non obliterarent ? Ille amantissimus adolescens, amicitiae iura

conseruans, fortis ad minas, patiens ad conuicia, propter amicitiam regni contemptor, immemor gloriae, sed memor 73e gratiae. T'u eris, inquit, rex et ego ero secundus ost te. 95. Repertos quosdam dicit Tullius, qui $ecuniam praeferre amicitiae sordidum aestimarent ; illos autem impossibile reperiri, qui honores, magistratus, imperia, botestates, opes amacitiae

non antebonunt ; ut cum ex altera parte Proposita haec sint, ex

755 altera wis amicitiae, non multo illa malint. Imbecillis est enim natura ad contemnendam otentiam. Vbi enim, ait, inuenies,

qui honorem amici anteponat suo ? Ecce inuentus est Ionathas uictor naturae, gloriae ac potestatis contemptor, qui honorem amici suo praeferret. Tw eris, inquiens, vex et ego secundus bost

749 te. 96. Haec est uera, perfecta, stabilis et aeterna amicitia,

quam inuidia non corrumpit, non suspicio minuit, non dissoluit ambitio ; quae sic tentata non cessit, sic arietata non corruit ; quae tot conuiciis pulsata cernitur inflexibilis, tot lacesSita iniuriis permansit immobilis. Vade ergo e£ tu fac similiter.

113/714 1 Reg. 20, 32 ; 19, 5. 718/120 1 Reg. 20, 50. 923/*24 1 Reg. 20, 51. *30 1 Reg. 23, 17. 731/736 Cicero, De /Az., 63. 736/73* Cicero, De JAzz., 64. 939/740 1 Reg. 25, 17. 744 Luc. ro, 57. i

13 inquit] om. A Tm 714 posuit] ozz. IN 715 a/;. et] om. zm 718 minis] nimis C uitum ultro —— IL, O O: 719 Dauid] eum N O O! T z tuam]

tui O! —— 720 matris] mulieris O? *21 iuuenis pectus — I, O O 725 quis]oz. 4 NOO' Tz inuideret C NOOY O? T l/z 726 rumperent o2 *30 secundus eto — Ot 733 non amicitiae — ;4 zz 9334 anteponant CLNOO'O'TVzm 835uis]iusz non] sz. //z. O! ex nec enim est —-L *36 contemnendam] contemplandam IL 939 suo] sui Ot inquit C ego] ezo add. N OO! O* T z; 741 non corrump. inuid. — I, O O:

DE SPIRITALI AMICITIA III, 96-100 339 74; Verum, si tibi praeferre quem diligis durum uel etiam impossibile iudicas ; uel parem eum tibi facere, si uis esse amicus non neglegas. 97. Non enim amicitia recte colitur, a quibus aequalitas non seruatur. Defer amico ut aequali, ait Ambrosius,

nec te pudeat, ut braeuenias amicum officio. Amicitia enim nescit 75o Superbiam. Fidelis quippe amicus medicamentum. est uitae, immortalitatis gratia. Iam in beneficiis, quomodo colenda sit, attendamus, et hinc aliquid de alienis manibus extorqueamus. Haec

lex, ait quidam,

Zw amicitia

sanciatur,

ut ab amücis

honesta petamus, et bro amicis honesta faciamus, nec expeciemus 755 ut rogemur ; cunctatio semper absit, siudiwm semper assit. 98. Si perdenda est pecunia propter amicum, multo magis amici utilitatibus uel necessitatibus conferenda. Sed non omnes omnia possunt. Abundat iste pecunia, ille agris et possessionibus ; alter in consiliis plus potest, alter magis excellit in honoribus. 76o In his qualem te debeas exhibere amico, prudenter aduerte. Et de pecunia satis dedit Scriptura : Perde, inquit, Pecuniam $ropter amicum. Sed quia oculi sapientis in capite eius, si nos sumus membra et Christus caput, faciamus quod ait Propheta : Oculi mei semper ad Dominum, ut ab eo accipiamus uiuen76; di formam, de quo scriptum est : S7 quis indiget sapientia, postulet a Domino, qui dat omnibus affluenter, et. mon. àmjroperat. 99. Sic igitur des amico, ut non improperes, non mercedem expectes, non frontem obducas, non uultum auertas, non deponas oculos ; sed serena facie, hilari uultu, ser77» mone iucundo intercide uerba petentis ; occurre beneuolentia,

ut non rogatus uidearis praestare quod petitur. Ingenuus animus nihil magis erubescendum aestimat quam rogare. Cum igitur tibi esse debeat cum amico cor unum et anima una, iniuriosum nimis est, si non sit et pecunia una. Haec igitur lex 77; in hac parte inter amicos teneatur ; ut sic se sibi suaque im-

pendant ; ut qui dat, seruet hilaritatem ; qui accipit, non perdat securitatem. 100. Booz cum Ruth Moabitidis aduertisset inopiam, post messores suos legentem spicas alloquitur, consolatur, inuitat ad conuiuium puerorum, et uerecundiae eius 748/450 Ambrosius, De officiis, 1I, 129 — ed. Krabinget, p. 220.

950/751 Eccli.

6, 16. 753/7550 Cicero, De JAz., 44. 961/762 Eccli. 29, 13. ?763 cf. Ephes. 1, 22-23 ; 5, 30 ; Coloss. t, 18. 964. Ps. 24, 15. 265/46? Iacob. 1, 5.

769 hilari uultu] uide supra u. 668/669.

933 Act. 4, 32.

v91/481 cf. Ruth 2,

8-16.

745 etiam] oz. L, O? 746 tibi eum — O? amicus esse — L 745 recte] bene 0501 749 nec] ne zz 752 extotqueamus] Quomodo colenda sit amicitia in beneficiis a47. O? 753 ait] ut praez. L 755 assit] absit C studium semper assit] ozz. zz 761 Script. dedit — L 767 Sic] si L O! 768 mercedem non exp. — LO 732 erubescendum aestimat] erubescit IN 743

curn amico tuo esse debeat zz ?74 nimis] ozz. zz CV 49«Moabitis IL NO O* O* 1

V15 ut se sibi sic suaque

340

DE SPIRITALI AMICITIA III, 100-103

78o ingenue parcens, iubet messoribus

etiam de industria spicas

relinquere, quas illa colligeret absque pudore. Sic et nos debemus amicorum necessitates subtilius explorare, petiturum beneficiis praeuenire, talem in dando modum seruare, ut ille gratiam uideatur praestare qui accepit, magis quam ille qui

785 dedit. GALTERVS. Nobis igitur quibus nihil accipere, nihil dare permittitur, qualis erit in hac parte spiritalis amicitiae gratia ? 101. AILREDVS. Felicissimam witam, ait Sapiens, ducerent homines, si duo haec werba de medio tollerentur, meum

et tuum.

79» Magnam certe praestat spiritali amicitiae firmitatem sancta paupertas, quae ideo sancta est, quia uoluntaria. Cum enim peremptorium sit amicitiae cupiditas, tanto certe facilius amicitia parta seruatur, quanto animus ab illa peste purgatior inuenitur. Sunt tamen alia in spiritali amore beneficia, quibus 79 VA et adesse sibi, et prodesse possunt amici. Primum ut solliciti sint pro inuicem, orent pro inuicem, erubescant alter pro altero, gaudeat alter pro altero ; alterius lapsum ut suum lugeat ; alterius profectum, suum existimet. 102, Quibus modis potest erigat pusillanimem, suscipiat infirmum, consoletur 8oo tristem, iratum sustineat. Sic praeterea oculos reuereatur amici, ut nihil quod inhonestum sit agere ; nihil quod dedeceat loqui praesumat. Cum enim quidquid ipse deliquerit, ita redundet in amicum, ut non solum intra se erubescat et doleat, 8o

81

VA

o

sed etiam his qui uidet uel audit, sibi ac si ipse peccasset, improperet; profecto licet non sibi, amico tamen credit esse parcendum. Optimus itaque comes amicitiae uerecundia est ; et ideo maximum ornamentum tollit amicitiae, qui ab ea tollit uerecundiam. 103. Quam saepe conceptam ab intus iracundiae flammam, et iam in publicum erumpentem, amici mei nutus compescuit uel extinxit; quotiens uerbum indecens usque ad fauces progressum, austerior illius aspectus repressit. Quam saepe incautius resolutus in risum, uel in otiosa lapsus, in eius aduentum debitam grauitatem recepi. Praeterea quidquid suadendum 788/*89 Pseudo-Seneca, Monifa, 97 — ed. Wolfflin, Erlangen, Cicero, De /Azz., 82.

1878.

897/808

I"

*81 absque pud. coll. C 784 uideatur grat. praest. C 17 accipit C IN OO'O*V X 88ducent V — 789 toll. de medio — L, O O: 790 firmitatem] fraternitatem IN *92 cette] ozz. zz *93 animus purgatior ab i.p. — I, O Ot 194 alia] et praez. C V 995 amico O? *96 prius pro inuicem] oz. IL, O O! orent pro inuicem] ozz. IN zz erubescat O? 79? alter gaudeat — 74 z 798defl.utsuum — lV/ ^ lugeat]defleat C V. estimet O? 999 pusillanimes TE 802/803 redundat C 17 $04 his]is. 4 COO! O! TV z uel] et L OoQ 806 est uerec. — O? 807 a//. tollit] oz. C 811 indecens] incedens UNITS 814 debitam zz. 87? quaeso] oz. cod. O

DE SPIRITALI AMICITIA III, 103-107 815

341

est, ab amico facilius recipitur, et securius retinetur, cuius in

suadendo magna debet esse auctoritas ; cum nec fides eius dubia, nec adulatio sit suspecta. 104. Amicus igitur amico quod honestum $820

825

sit suadeat,

secure,

manifeste,

libere. Nec solum

monendi sunt amici, sed si opus fuerit obiurgandi. Nam cum quibusdam molesta sit ueritas, siquidem ex ea nascitur odium secundum illud : Obsequiwm amicos, ueritas odium pam; obsequiwm tamen. illud multo molestius est, quod. peccatis indulgens, praecipitem amicum fieri sinit. Maxime autem culpandus est amicus, et hinc praecipue obiurgandus, si ueritatem aspernatur, et obsequiis atque blanditiis in crimen impellitur. Non quod non debeamus amicis dulciter obsequi, et plerumque blandiri ; sed in omnibus seruanda moderatio est, ut monitio

acerbitate, obiurgatio contumelia careat. 105. In obsequiis uero uel blanditiüs, suauis quaedam et honesta affabilitas 830 assit;

assentatio

uero

uitiorum

nutrix

procul

amoueatur ;

quae non solum amico, sed nec libero quidem digna est. Cuius autem aures ueritati clausae sunt, ut ab amico uerum audire

nequeant, huius salus desperanda est. 106. Quocirca, sicut ait Ambrosius, s? quid witii in amico deprehenderis, corripe occulte ; 855 sí le mon audierit, corripe palam. Sunt enim, bonae correptiones, el blerumque meliores quam tacita amicitia. Etsi laedi se pulet amicus, tu tamen corripe. Etsi amaritudo correptionis animum, eius wulneret, tu tamen corripe. Tolerabiliora enim sunt amici uulnera, quam adulantium oscula. Errantem igitur ama840 cum. corripbe. Super omnia tamen cauenda est in correptione ira et amaritudo mentis ; ne non tam uideatur amicum uelle

corrigere, quam suo stomacho satisfacere. 107. Vidi enim aliquos in amicis corrigendis, conceptam amaritudinem, ebullientemque furorem, nunc zeli, nunc libertatis nomine pal845 liare ; et secutos impetum, non rationem, sua tali correptione numquam prodesse, immo et obesse plurimum. At inter amicos nulla uitii huius excusatio est. Debet enim amicus amico compati, condescendere, uitium eius suum putare ; corripere humiliter, compatienter. Corripiat eum uultus tristior, sermo 822/823 821 Terentius, /Ardria, 68 — ed. J. Matouzeau, Paris, 1947, t. I, p. 128. 834/840 Ambrosius, De officiis, III, 128 — ed. Krabinget, Ciceto, De /A;z., 89. p-2220.

838/839 Prouertb. 27, 6.

magna 816 magna] oz. A O* O? T z $13 cuius] magna add. A O* O? T 819 suspecta] magna in suad. esse deb. auct. — IN esse debet — C V 826 z/7. non] 823 fieri] ferri C L! I7 $818 sit] est C O! V z suscepta /4 nutrix] adiutrix 24 JN O! 830 adsit] absit C 824 obsetuanda O? 072. 7H 833 nequeant] non possit C V/ zz, nequeat LL 831 quidem] sup. Jin. IL Tm amicus] 837 putet se C 17 835/836 correctiones 4 IN T z 834 uitiis C 847 perplurimum JN 846 et] om. L 844 nominis L sup. lin. L huius uitii O! 849 eum] oz. L. O?

342

DE SPIRITALI AMICITIA III, 107-110

85o deiectior ; intercipiant uerba lacrimae ; ut non solum uideat,

sed etiam sentiat correptionem ex amore et non ex rancore procedere. Si forte primam correptionem respuerit, recipiet uel secundam.

Tu interim ora,

tu plora ; tristem praeferens

uultum, pium seruans affectum. 108. Exploranda est etiam 85; animi illius qualitas; nam sunt quibus blanditiae prosunt, et his libentius acquiescunt ; sunt qui pro nihilo eas ducunt, et facilius uerbere uel uerbo corriguntur. Amicus proinde ita se conformet et aptet amico, ut eius congruit qualitati ; et cui

in exteriori aduersitate debet adesse, his quae sunt aduersa 86o spiritui, multo magis festinet occurrere. Zgifur sicut monere et moneri Proprie amicitiae est ; et alterum libere facere, non aspere ; alterum patienter accipere, non repugnanter ; sic habendum, est, nullam in amicitiis bestem esse maiorem quam adulatonem. et assentationem ; quae sunt leuium hominum,

atque

865 fallacium, ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. 109. Nulla proinde sit inter amicos cunctatio, simulatio nulla, quae maxime repugnat amicitiae. Debet quippe amico

ueritatem ; sine qua nomen amicitiae ualere mon. potest. Cor-

ripiel me,

ait sanctus

Dauid,

Zwstus in misericordia,

et 4n-

870 crepabit me ; oleum autem peccatoris non impinguet caput meum. Simulator et callidus prouocat iram Dei. Inde Dominus per prophetam : Popule meus, qui beatum te dicunt, ipsi te decipiunt, ei uiam gressuum tuorum dissipant. Simulator enim ore,

ut ait Salomon, decipit amicum suwm. Quocirca sic colenda est

87; amicitia, ut si forte certis ex causis admittenda uideatur dis-

simulatio, sed simulatio numquam. GALTERVS. Quomodo, quaeso, dissimulatio necessaria est, quae ut mihi uidetur, semper uitium est.

110. AELREDVS.

Falleris, fili. Nam et Deus dissimulare dici-

88o tur $eccaía delinquentium, nolens mortem deccatoris, sed «ut conuertatur et uiuat.

853 interim] Aelredus, Speculum Caritat., 1, 34 — supta p. 62, u. 1892; zd. ibid., L, 1 - supta p. 14, u. 38 ; iZ., ibi., 1, 5 — Supta p. 19, u. 225 ; id., ibid., I, 7 — supra P- 21, u. 311 ; iZ., ibid., IIT, 2 — supta p. 107, u. 95. c£. F. Chatillon, Hic, ibi, inferizz, in Mélanges M. Viller, RAM, a5 (1949), p. 194-199. 860/864 Cicero, De /Az., 91. 868 Cicero, De /Azz., 92 ; cf. Betnardus Clarauall., Epist. 78, 13 — PL. 182, 199 B-C; 14., epist. 35 — PL 182, 141 B. 869/870 Ps. 145, 5. 812/813 Isaias

2 T2. 33, II.

873/8974 Prouetb.

851 sentiat] uideat 5raez;. C

r1, 9.

879/880 Sap. 11, 24.

et] oz. L

880/881 Ezech.

852 correctionem C

855

animi] amici N ^ quibus] ow. V $5? uerbo uel uetbere AC N OO? T Vm 888 amico se confotm. et apt. — IL 860 festinet] debet IL 861 proptie] quippe N proptie et amic. — V7 libertum IN 862 alterum] et prae. IL patienter] libenter I, Ot 863 in am. nullam pestem 4 C T V z 874

discipant IL 873/874 Sim. enim, ut ait Sal, ore C I 874 Salom. ait — z sic] ita O 898 uidetur] zn arg. I, 880 peccatorum Ot! 881 conuettantuf et uiuant O!

DE SPIRITALI AMICITIA III, x1o-114

88;

89o

895

9oo

343

GALTERVS. Distingue, rogo, inter simulationem et dissimulationem. 111. AELREDVS. Simulatio, ut mihi uidetur, deceptorius quidam consensus est, contra iudicium rationis, quam Terentius in persona Gnatonis satis eleganter expressit : Negat quis ? Nego. Ait ? Aio. Postremo imperaui egomet omnia mahs asseniari. Et forte haec ethnicus ille de nostris mutuauit thesauris, sensum prophetae nostri suis exprimens uerbis. Nam et hoc ipsum ex persona plebis peruersae dixisse prophetam, manifestum est : Videte nobis uana, loquimini nobis blacentia. Et alias : Prophetae rophetabant mendacium, ei sacerdotes applaudebant manu, et populus meus dilexit talia. Hoc uitium ubique detestandum est, semper et ubique cauendum. 112. Porro dissimulatio dispensatoria quaedam est, uel poenae, uel correptionis dilatio, sine consensu interiori, pro loco, pro tempore, pro persona. Neque enim si quis amicus constitutus in plebe deliquerit, subito et palam obiurgandus est; sed dissimulandum pro loco, immo et quantum salua ueritate fieri potest, excusandum quod fecit, et ad debitam correptionem inferendam expectandum fÍamiliare secretum. Sic eo tempore quo animus intentus pluribus, minus est ad ea quae dicenda sunt ideoneus, uel, aliis superuenientibus causis,

paululum commotior sensus ei fuerit aliquantulum perturba9o5 tus, dissimulatione opus est, donec interiori tumultu sedato,

corripientem aure pacatiore sustineat. 113. Dauid

rex, cum

praeuentus

concupiscentia homicidium

adulterio copulasset, correpturus eum propheta Nathan, regiae deferens maiestati, non subito, nec mente turbata tanoro tae personae crimen impegit, sed congrua dissimulatione praemissa, prudenter ipsius regis contra se ipsum sententiam extorsit. 114. GALTERVS. Perplacet mihi ista distinctio. Sed scire uelim si amicus potentior fuerit, possitque ad honores uel 915 quaslibet dignitates, quos uoluerit promouere, utrum debeat eos quos diligit et a quibus diligitur, caeteris in tali promo886/888 Terentius, Eunuchus, 252-253 — ed. J. Matouzeau, Patis, 1947, t. I, p. 239. 896/897 pro loco, pro tempote] 892/893 lerem. 5, 51. 891/892 Isaias 20, 10. 907/912 cf. 2 Reg. 12, 1-5. Aelredus, De instit. inclus., 1 — infra p. 657, u. 14.

$888 haec] o». C V . 889 sensum $87? mihi omnia — IN 886 nega L 895 est quaedam —- C V prophetae nostri] sensum pro sensu nostto IN deliq. const. in 898 in plebe constit. — LO O! $96 est dilatio —- L, O O! sed dissimulandum] 899 dissimulandum] est z47. C et] uel O? plebe V 906 aute pacat. 902 animus] amicus O? 901 inferendam] ozz. 7z om. IN 908 Nathan ptopheta — C V7 907 homicidum zz cottip. sustin. — LO O! 916/917 913 Mihi perplacet — 44 IN O O! T zz, pet mihi placet C L^ SEPA promotione ex motu corr. L^ sup. lin.

344

DE SPIRITALI AMICITIA III, 114-117

tione praeferre, et inter ipsos quem amplius diligit eis quos minus diligit anteferre ? i 115. AELREDVS. Et in hac parte quomodo colenda sit amici920 tia, operae pretium est indagare. Sunt enim nonnulli qui se putent non amari, quia non possunt promoueri; seque contemni causentur, si non curis et officiis implicentur. Vnde non paruas discordias inter eos, qui putabantur amici, ortas nouimus ; ita ut indignationem diuortium sequeretur, diuor925 tium maledicta. Itaque in dignitatibus uel officiis, maxime ecclesiasticis, magna cautio adhibenda est; nec attendendum quid tu possis praestare, sed quid ille cui praestas poterit sustinere. 116. Plures quippe sunt diligendi, qui tamen non sunt promouendi ; et multos laudabiliter et dulciter amplecti959 mur, quos non sine graui nostro peccato et illorum summo periculo, curis et negotiis implicaremus. Quocirca semper in his ratio sequenda est, non affectus ; nec his imponendus est honos uel onus istud quos habemus amicitiores, sed quos ad ea sustinenda credimus aptiores. Vbi tamen uirtutis inuenitur 955 aequalitas, non multum improbo, si aliquantisper affectus suas inserit partes. 117. Nec quisquam se idcirco dicat contemptum, quia non promotum ; cum Dominus Iesus Petrum Iohanni in hac parte praetulerit, nec ideo subtraxerit Iohanni affectum, quia Petro dederat principatum. Petro commenda-

940 uit Ecclesiam suam, Iohanni commisit dulcissimam matrem

suam. Petro dedit claues regni sui, Iohanni reseruauit archana pectoris sui. Petrus ergo sublimior, sed Iohannes securior. Petrus licet in potestate constitutus, dicente Iesu :Vnus ex

uobis trade me, cum caeteris timet et trepidat,

945

Iohannes ex

sinus sui participatione factus audacior, innuente Petro quisnam ille esset, interrogat. Petrus ergo exponitur actioni, Iohannes

reseruatur

affectui,

quia

: Sc,

inquit,

ewm. wolo

manere, donec ueniam. Exemplum enim dedit nobis, ut et nos

926/928 cf. Cicero, De JA». 73. 939/940 cf. Cassianus, Confer. 16, 14 — ed. Petschenig, p. 448-450 ; cf. Aelredus, Speculum; Caritat., Il, 39 — supta p. III, Uu Db. 940/941 cf. Ioh. 19, 26-27 ;Matth. 16, I9. 942 cf. Aelredus, De Instit. inclus., 31 — infra p. 668, u. 1086 (numquid tu sublimior Petro 2). 943/944 lob315. 21-25: 947/948 Ioh. 21, 22. 948/949 Ioh. 15, r5.

917 quem] quos z

917/918 ct intet ipsos usq. anteferre] m zzarg. pr. zman. L, eis quos minus diligit] oz. zz 920 indagare] Quomodo colenda amicitia possit in religione ad. O? 921 putant IN O O: 922 causaptur IN officiis] negotiis L, O 923 putantur zz 927 tu] oz. zz 4l. quid] qui C 930 peccato nostro — I, O O: 933 amiciores I. 935 improbisset O! 936 idcirco se Ot 938 praetulerit] De Petro et Iohanne adZ. in "arg. infer. ,A T affect. Iohan. IL, O O: 940 commisit] ozz. zz 941 reserauit zz 942 sed] ozz. zz 946 esset ille —— I7 intertogauit IN. 948 dedi 948/949 dedi uobis ut et ita uos fac. — O1

DE SPIRITALI AMICITIA III, 117-120

iia faciamus. 950

955

118. Praestemus

amico quidquid

345

amoris est,

quidquid gratiae, quidquid dulcedinis, quidquid caritatis; futiles hos honores et onera, illis quos praescripserit ratio imponamus ; scientes quia numquam uere diligit amicum, cui amicus ipse non sufficit, nisi haec uilia et contemptibilia adiecerit. Cauendum autem magnopere est, ne tenerior al-

fectus maiores utilitates impediat ; dum eos quorum ampliori caritate

complectimur,

ubi magna

spes

fructus

uberioris

elucet, nec absentare uolumus, nec onerare. Haec est enim amicitia ordinata, ut ratio regat affectum, nec tam quid

illorum suauitas, quam quid multorum petat utilitas attenda960 mus.

119. Recordor nunc duorum amicorum meorum, qui licet

exempti praesentibus, mihi tamen wiwunt, semperque wiwent. Quorum primum in initiis meae conuersionis, quadam mihi morum similitudine et studiorum parilitate comparaueram, cum adhuc essem adolescens ; alterum a6 2fso fere pueritiae tempore a me electum, et multifarie multisque modis suae 965 probatum, cum iam aetas mihi uariaret capillos, in summam amicitiam assumpsi. Et illum quidem nullo adhuc curae pastoralis onere pressus, nulla rerum temporalium sollicitudine distentus, claustralium deliciarum et spiritalium dulceDIO dinum, quibus tunc initiabar, socium consortemque delegeram ; nihil exigens, nihil praestans praeter affectum, et ipsius affectus suaue quoddam prout caritas dictabat indicium. Istum iam iuuenem in meae sollicitudinis partem ascitum, in his sudoribus meis habui coadiutorem. Inter utramque hanc in975 amicitiam, memoria praeeunte discernens, uideo priorem affectus illi nec quamuis ; rationi alterum niti magis affectui, defuerit, nec illum ratio deseruerit. 120. Denique prior in ipsis amicitiae nostrae principiis ereptus mihi eligi potuit, sicut praescripsimus, non probari ; alter a puero ad mediam aetatem 980 dimissus mihi, et a me dilectus, per omnes amicitiae gradus,

955 Cicero, De /Azz., p. 125, u. 771 (amot — ed. Labriolle, p. Dialog. lib. II — ed.

957/960 cf. Aelredus, Speculum Caritat., 1I, 18 — supra 75. 960/964 cf. Augustinus, Confess., IV, 4, 7, 3 ordinatus).

964/965 Gregorius, 961 Ciceto, De 7;4z., 1o2. 71. 965 Hebr. 1, r. U. Moticca, Romae, 1924, p. 71, u. 6.

952 et fut. honores hos LO O! hos] ozz. A T zz 951 futiles] utiles O? quoquia] quod C V — 953 ipse]ille C V — 955 util. imp. maiores c IN 958 ordinata amicitia — C I^ 956 uberior fruct. — L. O O! rum] quos 77 CL L N O* V 962 in]oz. 960 meorum] ozz. 7z 959 utilitas petat — L 965 964 fere ab ipso L quadam] oz. L conuets. meae — L 966 mihi aetas — C multifarie] multiphariam C LO T V, multipharia O' 971 a//. 967 adhuc] ozz. O? O O: O? V, cum iam capillos mihi aetas uat. L 973 parte IN indicium] iudicium 77 972 catitatis Ot nihil] que aZZ. V^ 978/979 non ptobati sicut praesctip976 alteram zz 975/976 inniti] mihi C 980 me] te 17 TV 979 ad] usque praez. . A COO* simus —- C V

346

DE SPIRITALI AMICITIA III, 120-123

quousque talium potuit imperfectio, mecum ascendit. Et primum quidem uirtutum eius contemplatio illi meum inclinauit affectum ; quem ego olim ab Australibus partibus in Aquilonalem hanc solitudinem duxi ; ego regularibus discipli985 nis primus institui. Ex tunc ipse uictor corporis, laboris etiam et inediae patiens, plurimis exemplo fuit, admirationi multis, mihi gloriae et delectationi. Et iam tunc eum in amicitiae principiis nutriendum putaui; utpote quem onerosum nulli, sed omnibus gratum intuebar. 121. Ingrediebatur et egredieba990 tur pergens ad imperium seniorum, humilis, mansuetus, grauis. moribus, sermone

095

IOOO

rarus, indignationis

nescius, murmuris

et

ranconis et detractionis ignarus ; incedebat quasi surdus non. audiens, et sicul mutus mon. aperiens os suum. Vt iumentum factus est, sequens obedientiae frenum, et iugum disciplinae regularis mente et corpore infatigabiliter portans. Ingressus aliquando adhuc puer cellam infirmorum, correptus est a sancto patre et praedecessore meo, quod tam cito puer se quieti inertiaeque dedisset ; sic erubuit, ut mox egressus, tam feruenter corporalibus se subderet exercitiis, ut multis annis nec cum graui aegritudine urgeretur aliquid sibi de consueto rigore laxauerit. 122, Haec eum mihi inuiscerauerant miris

modis, et ita in animum induxerant meum, ut mihi eum de inferiori socium, de socio amicum, de amico amicissim um face-

1005

rem. Videns enim eum in quosdam canos uirtutis et gratiae profecisse, fratrum usus consilio, onus ei subpriorat us imposui. Quod quidem inuitus, sed quia totum obedientia e sese deuouerat, modeste suscepit. Egit tamen mecum multis

secreto,

IOIO

ut dimitteretur,

praetendens

aetatem,

praetende

ns inscitiam, praetendens amicitiam qua iam initiabam ur ; ne forte hac occasione uel minus diligeret, uel diligeretur minus. 123. Sed his nihil proficiens, coepit libera uoce quidquid time992/993 Ps. 57, r4. 993/994 VII, 21, 27, 56 — ed. Labtiolle, Caritat., I, 29 — supta D- 48, u. Guillelzsum — PL, 182, 207 (plus

Ps. 72, 22.

1001/1002 cf. Augustinus, Confess. , p. x72. 1003 amicissimus] Aelredus, $ecz/uz; 1354. 1010 cf. Bernardus Clarauall., Epist. ad amans, minus diligor).

981 imperf. potuit » C 1 imperfectio mecum] in perfectionem IN 984 Aquilonarem 7; 987 delectationi] exultationi L, dilecti oni 1 Et] ex z 988 utpote] sup. Zn. I, nulli] illi IN 989 gratum omnibus C l7 991 murmuris] etiam praez. T 992 rancoris zz 996 aliquando] enim O: infirmotum cellam — C 14 est] oz. I, 998 etinertiae —— C / — 1099 aegtitudine] infirmitate ]/ 1001 mihi eum —— O: 1002 duxerant O? eum] orm. Ot 1003 inferiori] facerem a7. C 17 1003/1004 facerem] oz. C 17 1004 eum] oz. I, 1006 totum] tantum A T, om. m sese obedientiae -— G, V sese se z 1007 multis] multum 4 O Q1 T, om. m 1007/1008 multis secreto meo — C 1009 inscitiam] insipientiam C ne] nec 24 1010 minus diligeretur —— C V^ — 1944 his] omnibus a47. N 1011/1012 quidquid timebat uttisque] oz. C O? I7 Jer bomorotel.

DE SPIRITALI AMICITIA III, 123-126

347

bat utrisque, quidquid sibi in me minus placebat, humiliter et modeste proferre in medium ; sperans, ut postea confessus est, hac me praesumptione offensum, ad id posse quod pete-

1015 bat, facilius inclinari. Sed haec eius mentis uocisque libertas,

amicitiae nostrae cumulum addidit ; quia uolebam eum amicum habere non minus. Cernens tunc ille me gratum habere quod dixerat, humiliter respondisse ad singula, satis dedisse de

Q1020

1025

omnibus,

se

non

modo

nihil

offensionis,

sed

insuper

copiosiorem fructum percepisse; coepit me et ipse arctius solito diligere, habenas laxare affectui, et meo se pectori totum infundere. Ita et mihi eius libertas, et mea sibi probata patientia est. 124, Ego quoque uicem rependens amico, accepta occasione durius obiurgandum putaui, nec quibusdam quasi conuiciis parcens, eum libertati meae nec impatientem reperi, nec ingratum. Coepi deinde consiliorum meorum ei reuelare

secreta, et fidelis inuentus est. Ita inter nos amor creuit, concaluit affectus, caritas roborabatur, donec ad id uentum est, ut esset nobis cor wnwum et anima una, idem uelle et idem nolle, 1030 essetque hic amor timoris uacuus, offensionis nescius, suspicione carens, adulationem exhorrens. 125. Nihil inter nos simulatum, fucatum nihil, nihil inhoneste blandum, nihil indecenter durum, circuitus nullus, nullus angulus, sed omnia 1055

1040

nuda et aperta ; qui meum pectus quodammodo suum putarem, et eius meum, ipseque similiter. Ita in amicitia recta linea gradientibus, nullius correptio indignationem, nullius consensio culpam pariebat. Vnde se amicum in omnibus probans, meae paci, meae quantum poterat prospiciebat quieti. Ipse se periculis obiiciebat, scandalis emergentibus obuiabat. 126. Volebam ei aliquando aliquid de his temporalibus, quia iam infirmabatur, praebere solatium ; sed ille prohibebat cauendum dicens : ne amor noster secundum hanc carnis consolationem metiretur ; ne id magis carnali affectui meo quam eius necessitati ascriberetur, et sic mea auctoritas minueretur.

1045 Erat igitur quasi manus 1020/1021 Cicero, De ;4z., 45.

1045/1046 Tob. 5, 23.

mea,

quasi oculus meus,

baculus

1029 Act. 4, 32; Sallustius, Cazi//za, 20, 4.

1014 praesumptione] quasi praez.. A IN O O1 T à praes. me offensum — C V^ 1014/1015 ad id quod pet. posse — O! 1017 minus] minimum 24 N O Ot T z 1018 respond. humil. — 44 N T z singulas C V/ — ad sing. respond. — JUNO OT 1020 et ipse me —— L, OO! me] ozz. IN 1020/1021 solito arctius — CV solito] oz. O? 1022 eius] ozz. IN 1022/1023 patientia] sententia IN 1024 quasi] ozz. IN 1027 concteuit I 1030 uacuus timoris — C I7 1030/1031 suspicatione IN 1032 fuscatum IN a// nihil] o». C ^ 1034 suum quodammodo — C V . 1035etipse L, O O! 1036 gradient. linea O Ot 1037/1038 praebans C 1040 ei] enim IN 1044 necessitati eius — L O eius] ozz. Ot

1050

348

DE SPIRITALI AMICITIA III, 126-131

senectutis

meae.

lpse spiritus mei reclinatorium,

dolorum

meorum dulce solatium ; cuius àmoris sinus excipiebat laboribus fatigatum, cuius consilium recreabat tristitia uel moerore demersum. 127, Ipse commotum pacificabat ; ipse leniebat iratum. Quidquid minus laetum emergebat, referebam ad

eum ; ut quod solus non poteram, iunctis humeris facilius sustinerem. Quid ergo ? Nonne quaedam beatitudinis portio fuit, sic amare et sic amari ; sic luuare et sic iuuari ; et sic ex 1055

1o6o

fraternae caritatis dulcedine in illum sublimiorem locum dilectionis diuinae splendorem altius euolare; et in scala caritatis nunc ad Christi ipsius amplexum conscendere, nunc ad amorem proximi ibi suauiter repausaturum descendere ? In hac igitur amicitia nostra quam exempli gratia inseruimus, Si quid cernitis imitandum, ad uestrum id retorquete profectum.

128. Sed ut tandem

collationem

hanc nostram,

uel

sole ruente claudamus, ab amore profectam amicitiam non dubitatis. Qui uero semetipsum non amat, alium amare qui potest, cum ex similitudine amoris quo ipse sibi carus est, amorem proximi debeat ordinare ? Se autem non diligit, qui 1065 turpe aliquid et inhonestum, uel a se exigit, uel sibi impertit. 129. Primum igitur est ut semetipsum quisque castificet, nihil sibimet indulgens, quod indecens sit; nihil sibi subtrahens,

quod utile sit. Sic uero se ipsum diligens, diligat et proximum, eamdem regulam sequens. Sed quia hic amor multos colligit, 1070 ex ipsis eligat quos ad amicitiae secreta lege familiari admittat, in quem suum copiose infundat affectum ; denudans pectus suum usque ad inspectionem uiscerum et medullarum, cogitationum et intentionum cordis. 130. Eligatur autem non secundum affectionis lasciuiam, sed secundum rationis per1075 spicaciam ; similitudine morum et contemplatione uirtutum. Deinde sic se impendat amico, ut leuitas omnis absit, iucunditas assit; nec ordinata desint beneuolentiae et caritatis offi-

1080

cia uel obsequia. Iam exinde probetur fides eius, probetur honestas, probetur patientia. Accedat paulatim consiliorum communio, assiduitas parilium studiorum, et quaedam con-

formatio uultuum. 131. Sic enim conformari sibi debent amici, 1053 Augustinus, Confess., IT, 2, 2, 1 — ed. Labriolle, p. 3o. Vide prol. 8. 1068 cf. Augustinus, So//loguium, Y, 8.

1062/

1051 facilius] felicius V/ — 1052/1053 portio fuit beatit. — C l/ 1054 in] e".N locum]oz. CN OO!O? TV z 1055 diu. dilect. splend. — L 1 1056 ad ipsius Chtisti — IL amplexum] complexum O O! z; 1057 repausandum 4 NO! T z 1060 ut] ozz. L, Ot hanc coll. nostr. — O O: 1062 qui] quomodo O? 1063 cum] et praezz. IL, O O! z; ipse] oz. L. O Ot 1065 et] uel. 4 NO! T z 1066 unusquisque IL 1070 quos] quem z 1076 se] oz. L O1 impendant 74 IN 1077 assit C 1078 eius fides C V pbi. communio cons. —- C I7 1081 sibi conform. — C O V, sibi debent conf. —

DE SPIRITALI AMICITIA III, 131-134

349

ut statim cum alter alterum uiderit, etiam similitudo uultus unius in alterum transfundatur ; siue fuerit deiectus tristitia, 1085

1090

IO95

siue iucunditate serenus. Ita electus atque probatus, cum certum tibi fuerit, quod nihil uelit, quod dedeceat, uel petere ab amico, uel praestare rogatus ; constiteritque tibi amicitiam eum uirtutem putare, non quaestum ; adulationem fugere, detestari assentationem ; inuentusque fuerit liber cum discretione, patiens in correptione, firmus et stabilis in dilectione ; tunc illa spiritalis sentitur dulcedo, quam. bonum. scilicet et quam iucundum, habitare fratres 4n unum. 132, Quam utile tunc dolere pro inuicem, laborare pro inuicem, onera sua portare inuicem, cum unusquisque pro altero semetipsum neglegere dulce habet ; alterius uoluntatem suae praeferre, illius necessitati magis quam suae ipsius occurrere ; aduersis semet opponere et exponere. Interea quam dulce habent conferre inuicem, sua studia mutuo patefacere, simul examinare omnia, et de omnibus

in unam

conuenire

sententiam.

133.

Accedit et pro inuicem oratio, quae in amici memoria tanto IIOO

1105

IIIO

efficacius, quanto affectuosius ad Deum emittitur, profluentibus lacrimis, quas uel timor excutit, uel affectus elicit, uel

dolor educit. Ita pro amico orans Christum, et pro amico uolens exaudiri a Christo, ipsum diligenter et desideranter intendit ; cum subito et insensibiliter aliquando affectus in affectum transiens, et quasi e uicino ipsius Christi dulcedinem tangens, incipit gustare quam dulcis est, et sentire quam suauis est. 134. Ita a sancto illo amore quo amplectitur amicum, ad ilum conscendens, quo amplectitur Christum ; spiritalem amicitiae fructum pleno laetus ore carpebit ; plenitudinem omnium expectans in futurum ; quando timore sublato quo nunc pro inuicem metuimus, et solliciti sumus, omni aduersitate depulsa, quam oportet nunc ut pro inuicem sustineamus, 1099/1100 Accedit et pro 1092/1093 cf. Gal. 6, 2. 1090/1091 Ps. 132, r1. inuicem oratio] uide supra u. 796 ; cf. Augustinus, Epis/. 145, 7 — ed. Goldbacher, p. 272, 10 ; Id., Epist. 186, 41 — ibid., p. 80,5 : ld., Epist. 20, 2 — ibid., p. 48, 16-19. 1106/1107 1102/1106 cf. Aelredus, Sermones de Oneribus, 5 — PL. 195, 371 A. Ps. 33, 9; 99, 5 ; cf. Aelredus, De Iesu puero duod., Y, 8 — supta p. 256, u. 215 sq. ; cf. Walterus Daniel, Centum: Sententiae, lxxix — ed. C.H. Talbot, in Sacris Erudrri,

11 (1960), p. 344-346. que] 1086 rogatum zz OO! T z 1085 nihil eum uelle quod dedeceat d N 1088 non quaest. put. c IN 1087 putare uirtutem ^— 77 om. AÀ T 1090 scilicet] szp. Zim. L fuerit] oz. L assentionem IN detestare L 1094 1092/1093 onera sua pofttare inuicem] ozz. zz 1091 utile] s45. Zn. L 1103 exaudiri] audiri 1102 et] oz. L 1097 mutuo] oz. iN habeat O! 1105/1106 tangens 1104/1105 transiens in affectum — 44 IN O O* Tm C v 1109 carpebit] 1108 amplectimur O! 1107 amplectimur O! dulced. — z 1111/1112 metuimus 4:4. pto inuicem] 1111 pto inuicem] oz. L carpet 77 om. IN per bomoiotel.

350 IIIj

DE SPIRITALI AMICITIA III, 134

mortis insuper aculeo cum ipsa morte destructo, cuius nunc punctionibus plerumque fatigati, necesse est ut pro inuicem doleamus, securitate concepta, de summi illius boni aeternitate gaudebimus ;cum haec amicitia ad quam hic paucos admittimus, transfundetur in omnes, et ab omnibus refundetur in Deum, cum Deus fuerit omnia in omnibus. EXPLICIT LIBER TERTIVS DE SPIRITALI AMICITIA.

II2O

1113 cf. 1 Cor. 15, 54-55.

1118 1 Cor. 15, 28.

1113 nunc] nos z 1114 fatigati C 1115 de] in zz 1116 gaudebimus] o7".CO* V cum]om.C O? V. 1118 cum fuerit Deus — L O Ot omnibus| AMEN. FINIT LIBER DE VERA AC SPIRITALI AMICITIA a4. B, AMEN. EXPLICIT LIBER TERTIVS DIALOGI DOMNI AELDREDI ABBATIS DE SPIRITALI AMICITIA aZ. IL 1119/1120 EXPLICIT LIBELLVS VEL DIALOGVS AELREDI RIEVALLIS ABBATIS ORDINIS CISTERCIENSIS DE SPIRITVALI AMICITIA a4Z4. B? z. re. EXPLICIT LIBER TERTIVS DOMNI ABLREDI RIEVALLIS ABBATIS DE SPIRITALI AMICITIA C V, EXPLICIT LIBER TERTIVS DOMNI AELREDI ABBATIS DE SPIRITALI AMICITIA O, EXPLICIT LIBER TERTIVS DE SPIRITALI AMICITIA ET VLTIMVS AELREDI ABBATIS RIEVALLIS O?, oz. A IN UT

ABBREVIATIONES SPIRITALI

CVRA

ET

DE

AMICITIA

STVDIO

A. HOSTE

ABBREVIATIONES DE SPIRITALI AMICITIA

MONITVM Sebedula de spiritali amicitia Antequam ttes suos libros de spiritali amicitia in publicum efferebat, Aelredus Rieuallensis schedulam se confecisse testatus est. Haec prima adumbratio asseruata uidetur in duobus codicibus : »

L O

Cod. Londin., British Museum, Royal 1o C IIT, s. XIII, f. 78v-81v. Cod. Oxon., Trinity Coll. 19, s. XIII, f. 23"-267.

De spiritali amicitia Textum recepimus ex superiore editione. Speculum spiritalis amicitiae Cod. Cantabtrig., Corp. Christi Coll. 424, s. XIII, f. 6or-68v. Cod. Dublin., Trinity Coll. sr4, s. XIV, f. 164v-177". Cod. Dunelmen., Univ. Libr. Cosin V. II. 5, s. XIV, f. 1r-11v. Cod. Londin., Lambeth Palace 431, s. XIII, f. 327-477. Cod. Oxon., St. John's Coll. 190, s. XIV, f. 104v-112r. goO "nl Cod. Hispal., Bibl. Capit. Colombina 7. 2. x, s. XIII.

Dialogus inter "Aelredum et discipulum G H

Cod. Cantabr., Univ. Libr. Ii, vi. 39, s. XIV, f. 1567-160r. Cod. Dublin., Trinity Coll. 432, s. XIV, f. 1347-1367.

Compendium Cantabrigiense [ — Cod. Cantabr., Trinity Coll. 912, s. XIII, f. 3477-556v. De uera amicitia

K | Cod. Yale University, David Wagstaff Collect. 2, s. XIII, £. 17-6r.

N W'

7

Cod. Namurc., Bibl. du Musée Archéol. 29, s. XV, f. 103*-113r. Cod. Wigorn., Cathedral Libr., F. 114, s. XV, f. 867-89v. Editio J.P. MiGwz, Pafrologia Latina, t. 40, c. 831-844 (inter opera S. Augustini).

A full description of the manuscripts was given in the previous editions of these texts, to which the reader is referred : aeris Erudiri, x (1958), p. 186-211 (— Schedula) ; Studia Monastica, iii (1961), p. 291-323 (—Speculum) 5 Cfteaux, x (1959), p. 268-276 (— Dialogus); RT.AM, xxxi (1964), p. 132-133 (— Compendium); Revue des Études. August, vi (1960), p. 155-160 (De uera amicitia).

354 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

AMIC.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

DE SPIRITALI AMICITIA Incipit Prologus 1. Cum adhuc puer essem in scholis, et sociorum meorum me gratia plurimum IO

delectaret,

et

inter

IO

mores et uitia quibus

I5

aetas

illa

solet, mens

totam se mea dedit affectui,

periclitari

et deuouit amori ; ita

15

ut nihil mihi dulcius,

20

nihil iucundius, nihil utilius quam amari et amare uideretur 2, Itaque inter diuersos amores et amicitias fluctuans,

2

20

rapiebatur

animus huc atque illuc; et uerae amicitiae legem ignorans, 25 eius saepe similitudine fallebatur. Tandem

aliquando in 30

mihi venit

manus,

liber

ille

quem de amicitia Tullius scripsit ; qui sta-

35

tim mihi et sententiarum grauitate utilis et eloquentiae suauitate dulcis apparebat. 3, Et licet nec ad illud amicitiae genus me uiderem

40

idoneum, gratulabar tamen quamdam me

amicitiae reperisse, amorum

45

5o

35

40

formulam ad quam meorum

et

affectionum ualerem reuocare . discursus. Cum uero placuit bono Domino meo corrigere

30

deuium,

45

eli-

sum erigere, salubri contactu mundare le-

$0

355 DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

DE VERA AMIC. INCIPIT LIBER DE VERA AMICITIA

Cum

puer

IO

essem

in

adhuc

scholis,

et

Sociorum meorum

me

gratia plurimum

de-

lectaret,inter mores et

uitia quibus illa aetas

15

periclitari solet, tota se mens mea dedit affectui, et deuouit amori et ita ut nihil mihi dulcius, nihil iucundius, nihil uti-

lius

quam

amare 20

20

que

amari

uideretur.

inter

et Ita-

diuersos

amores et amicitias fluctuans, rapiebatur animus huc at-

25

que iluc; et uerae amicitiae legem igno-

30

rans, eius saepe similitudine fallebatur. Tandem uenit mihi in manus, liber quem de amicitia Tullius

scripsit;

qui

statim

mihi et sententiarum

55

grauitate utilis, et eloquentiae suauitate dulcis apparebat. Et licet

nec

amicitiae

ad

genus

uiderem

40

40

me

idoneum,

gratulabar tamen quamdam me amicitiae formulam reperisse, ad quam

45

illud

amorum

meorum et affectionum ualerem reuocare discursus.

Cum | cuit mino

uero bono

meo

plaDo-

corrigere

elisum erideuium, consalubri 5o | gere, ——————— pO —————— Titulus : DE VERA AMICITIA ex catalogo L'ONDIN., B.M. Ms j B IX, f. 2r, s. xvi ; INCIPIT LIBER BEATI AVGVSTINI DE AMICITIA K ; DIVI AVRELII AVGVSTINI EPISCOPI DE AMICITIA INCIPIT N ; SPECVLVM SPIRITVALIS AMICITIAE V ; DE AMICITIA.. 50

LIBER VNVS z 15 et] oz.

38 uidebam z

42/43

amotum

meorum] animi mei z

356 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

prosum, relicta spe saeculi, ingressus sum monasterium. 4, Et statim legendis Sacris litteris operam dedi; cum prius nec

20

5

IO

IO

15

SPEC. SPIRIT. AMIC.

AMIC.

ad ipsam earum superficiem oculus lippiens, et carnalibus tenebris assuetus sufficeret. Igitur cum Sacra Scriptura dulcesceret,

illud mihi

et parum

15

20

scientiae quod mundus tradi-

derat, earum comparatione uilesceret,

25

occurrebant — animo, quae de amicitia in praefato libello legeram,

30

55

40

$0

mi-

rabar |quod non mihi more solito sapiebant. 8, Iam tunc enim nihil quod non dulcissimi nominis Iesu fuisset melle mellitum, nihil quod non sacrarum Scripturarum fuisset sale conditum, meum sibi ex toto rapiebat affectum. Et iterum atque iterum ea ipsa reuoluens,

45

et iam

quaerebam

25

50

35

40

si

forte possent Scripturarum auctoritate fulciri. 6, Cum autem in sanctorum patrum litteris de amicitia plura legissem, uolens spiritaliter amare nec ualens, institui

45

50

COMP.

DIALOGVS

397 DE VERA AMIC.

CANTABR.

tactu

mundare

|e-

prosum, relicta spe saeculi, ingressus sum monasterium.

Et sta-

tim legendis sacris litteris operam dedi,

IO

IO

ubi mellifluum Christi nomen meum sibi totum uendicauit affectum, ita quod

nihil aliud potest mihi sapidum esse uel lucidum.

15

r5

20

20

25

25

30

30

355

55

40

40

45

45

$0

$0

358 SCHEDVLA

DE

de

SPIRIT.

spiritali

Scribere,

IO

et

AMIC.

amicitia regulas

mihi castae sanctaeque dilectionis praescribere. 7, Opusculum igitur istud in tribus distinximus libellis. In primo quid sit amicitia, et quis eius fuerit ortus vel causa commendantes. In secundo eius fructum

excellentiamque

15

20

SPEC: SPIRIT. AMIC.

vA

IO

pro-

ponentes. In tertio quomodo et inter quos possit usque in finem indirupta seruari, prout potuimus enodantes. 8, In huius igitur lectione si quis profecerit Deo gra-

15

20

tias agat, et pro pec-

25

catis meis apud Christi misericordiam intercedat. Si quis aütem superfluum aut inutile putatessequod Scripsimus parcat infelicitati meae, quae fluxum cogitationum mearum huius meditationis me compulit occupatione restrin-

gere. gus.

Explicit

25

30

Pvolo35

Incipit libey primus

40

50

1. AELREDUS. Ecce ego et tu, et spero quod tertius inter nos Christus sit. Non est modo qui obstrepat, non est qui intercidat amica colloquia ; grataeque huic solitudini nullius vox vel tumultus irrepit. Age nunc

45

50

' DIALOGVS

COMP.

359 DE VERA AMIC.

CANTABR.

IO

IO

15

15

20

20

25

25

30

50

35

35

40

40

45

45

50

50

360 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

carissime, tus

SPEC. SPIRIT. AMIC.

.AMIC.

aperi pec-

tuum,

et

amicis

auribus quidquid placet instilla ; nec ingrate accipiamus locum,

tempus

et

o-

tium. 2, Nam paulo ante in turba fratrum me IO

residente,

omnes

cum

undique

cir-

cumstreperent, alius quaereret,

et alius

IO

disputaret, et iste de Scripturis, ile de 15

20

25

moribus, vitiis, de

alter de virtutibus

15

alter quaestionem ingererent, tu solus tacebas ; et nunc caput erigens, parabas ali- 20 quid proferre in medium ; sed quasi vox in ipsis interciperetur faucibus, iterum demisso capite tacebas ; 25, nunc paruo interuallo secedens a nobis, et iterum rediens, tris-

50

55

tem uultum praeferebas ; quibus omnibus mihi dumtaxat dabatur intellegi te ad proferendum tuae mentis conceptum, et horrere multitudinem, et optare secretum.

350

55

3, Ivo. Profecto ita est, et gratulor pluri-

mum, intellegensquod

40 cura est tibi de puero tuo,

cuius

tem

mentisque

positum,

45

50

tibi non

proalius

quam spiritus caritatis aperuit. Et utinam hoc mihi tua concedat dignatio, ut quotiescumque filios tuos qui hic sunt uisitaueris,

uel

40

men-

semel' mihi

45

$0

361 DIALOGVS

COMP.

DE VERA AMIC.

CANTABR.

IO

15

15

20

20

25

25

30

30

55

35

40

40

45

45

5o

50

362 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

AMIC.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

liceat caeteris remotis tui habere copiam,

IO

et aestus

pec-

toris mei sine perturbatione proferre. 4, AELREDUS. Faciam quidem et libens. Delector enim plurimum quod te pronum ad haec uana et otio-

IO

sa non uideo, sed sem-

per

aliquid

utile,

et

profectui tuo necessarium proloqui. Lo15

quere

ergo

que 20

30

secure

et

cum amico omnes curas tuas cogitationescommisce,

ut

uel discas aliquid uel doceas, des et accipias, profundas et haurias. 5, Ivo. Ego quidem discere paratus sum, non docere ; non dare, sed accipere ; haurire, non profundere; sicut mihi aetas praescribit, imperitia cogit, hortatur professio. Sed ne in his tempus ad alia mnecessarium insipienter insumam,

uolo

ES

20

25

30

me

aliquid de spiritali amicitia doceas ; uide-

35

licet quid sit, quid pariat utilitatis ; quod eius principium, quis finis ; utrum inter om- 40 nes esse possit ; et si non

ter

inter

quos

omnes,

in-

; quomodo

etiam possit indirupta

50

seruari,

et

sine

aliqua dissensionis molestia sancto fine concludi. 6, AELREDUS. Miror cur a me haec

45

50

363 DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

DE

IO

1j

15

20

20

25

25

350

30

25

25

40

40

45

45

$0

50

VERA

AMIC.

364 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

AMIC.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

aestimas esse quaerenda, cum. satis superque ab antiquissimis excellentissimisque doctoribus de his omnibus

constet esse

tractatum ; maxime cum pueritiam tuam in studiis huiusmodi IO

15

triueris,

et Tullii Ci-

ceronis librum de amicitia legeris ; ubicopiosissime de omnibus quae ad eam spectare uidentur iucundo stilo disseruit ; et quasdam,

cam,

ut

leges

praecepta 20

25

40

in ea

ac

215

descripsit.

et

mellifluum

Christi nomen sibi meum uendicauit aífectum ; quidquid sine caelestium litterarum

25

di-

?. Ivo. Non usque- 20 quaque ipse mihi ignotus est liber, utpote qui in eo aliquando plurimum delectabar; sed ex quo mihi de 25 sanctarum Scripturarum fauis aliquid coepit emanare dulcedinis,

30

ita

IO

350

sale, ac dul- |

cissimi illius nominis condimento, quamuis subtiliter disputatum legero uel audiero, nec sapidum mihi potest esse nec lucidum. $, Eapropter vel ea

55

40

ipsa quae dicta sunt,

si tamen sunt consona rationi, uel certe alia quae disputationis is-

5o

tius poscit utilitas, uelim mihi Scripturarumauctoritateprobari; et quemadmodum ea ipsa quae in-

45

$0

365 DE

DIALOGVS

SPIRIT.

AMIC.

DE

IO

15

15

20

20

25

25

30

30|

55

55

40

40

45

45

50

5o

VERA

AMIC.

366 SCHEDVLA

DE ter

SPIRIT. * nos

AMIC.

oportet

amicitia,

esse

et in Chris-

to inchoetur, et secundum Christum ser| uetur, et ad Christum finis eius et utilitas referatur plenius edoceri. Constat enim Tulium uerae amicitiae ignorasse uirtutem; cum eius principium "finemque, Christum uidelicet, penitus ignorauerit.

9, AELREDUS. Victus sum fateor ut quasi meipsum neSciens nec uires proprias metiens de his | non quidem te doceam sed tecum potius conferam; cum tu ipse uiam utrisque aperueris, lumenque illud splendidissimum,

in ipsa inquisitionis nostrae ianua accenderis, quod nos non sinat errare per deuia,

sed certo tramite ad certum finem propositae quaestionis per-

ducat. 10, Quid enim sublimius de amicitia dici potest, quid uerius,

quam Christo

quid

utilius,

quod

in

inchoari,

et

secundum Christum produci, et a Christo perfici debeat probetur?

Age

nunc,

et

quid primum de amicitia uideatur tibi esSe quaerendum edicito. i

SPEC. SPIRIT. AMIC.

367 . DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

IO

DE

IO

I5

15

20

25

25

30

350

55

55

40

40 MEDVLLA DIALOGI DE AMICITIA SPIRIT.

45

Cum ad breuiter elucidanda uerae et

spiritualis $9

amicitiae

iura, tenuitatis nostrae se stilus accuerit.

Titus: NOBILIS

LATVR

|'ÜTRACTATVS QVI

INTITU-

DE AMICITIA

SPIRITALI I zn.

25

45

rec.

$0

AMIC.

Constat mihi Tullium uerae amicitiae ignorasse uirtutem ; cum eius principium fÁnemque Christum

penitus ignorauerit: qui est alpha et omega, principium et finis

rum. 20

VERA

omnium

bono-

368

SCHEDVLA

DE

AELREDI RIEVALLENSIS SCHEDVLA DE SPIRITALI AMICITIA Primum

quid

SPIRIT.

AMIC.

SPEC; SPIRIT. AMIC. SPECVLVM SPIRITALIS AMICITIAE

MA

sit

amicitia iustum arbitramur disserendum.

V^

Ivo. Primum quid sit amicitia arbitror

disserendum ; ne IO

deamur,

Primum

ui-

in inani pin-

IO

gere, si nesciamus quid sit illud, de quo

15

debeat disputationis nostrae series tenorque procedere.

20

est,

ut

'Tullius ait, revwm humanavum et diwimavum cum beneuolentia et caritate consensio.

Quibuscumque go

fuerit

humanis

er-

de

rebus

atque

diui-

nis eadem sententia, eademque uoluntas, cum beneuolentia et caritate, ad amicitiae

25

30

35

40

uenisse fatebimur ?

si nesciamus illud, de

quo

scripsimus ex super.

DE

SPIRITALI

AMICI-

'TIA O zn zarg. ext. zan. rec. 47 nomen L O

disputa-

r5

hinc

AELREDUS. satis tibi est

quod

ait

Tul-

lius: Amicitia est vevum hwmanavum eti diuinarum cum. bene«olentia | et cavitate consensio? 12. Ivo. Si tibi sufficit ista, diffinitio, mihi iudico satisfactum esse. 13. AELREDUS.

Er-

go

quibuscumque

fuerit

de

manis

atque

sententia

rebus

25

30

55

hu-

diuinis

eadem,

ea-

demque uoluntas cum fectionem

Verumtamen caritatis uel beneuolentiae nomine ethnicus ile, ut mihi uidetur,

Ti.

debeat

tionis nostrae series tenorque procedere.

40

eos

per-

Titulus : INCIPIT LIBER

uenisse fatebimur?

edit. II, 6; TRACTATVS

serendum ; ne uideamur inaniter pingere,

beneuolentia et caritate, ad amicitiae per-

perfectionem eos per-

aliquam differentiam significare uoluit.

sit

20

11. Nonne Amicitia

quid

amicitia arbitror dis-

14.

Ivo.

Quidni?

Verumtamen caritatis uel beneuolentiae

QVI

45

luerit, non uideo. :

DICITVR

SPECV-

SPIRITVALIS

AMICITIAE A, INCIPIT SPECVLVM SPIRITA-

nomine quid ethnicus ille significare uo$0

LVM

LIS AMICITIAE B, (Incipit E) SPECVLVM AMI$0

CITIAE C E, LIBER DE SPECVLO SPIRITALIS

AMICITIAE AELREDI ABBATIS D 11 illud] id E 12 debeat] dicebat 74 nostr, disput. 4 B

12/13

369 DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

Primum

quid

amicitia censemus IO

rium,

DE: VERA! ;AMIC.

sit

disserere necessa-

ne

videamur,

in inani pingere, si nesciamus quid illud sit

15

20

quo;

de

fonte cuiusdam mio praesentis

ndess

greope-

ris debet riuulus emanare. Utigitur mel ex urtica ualeamus elicere,

uideamur primitus quod ille uetus amicitiae professor, Tullium loquor, de ami-

citiae 25

senserit

Amicitia est inquit verum humanarum et diuinarum

350

digni-

tate.

cum

bene-

uolentia et caritate consensio.

Si igitur

amicitae

sufficiens est ista descriptio, ergo quibuscumque fuerit de re-

55

bus diuinis et humanis sententia eadem,

eademque

uoluntas

cum caritate et beneuolentia

40

ad amicitiae |

profectionem

eos pe-

ruenisse necessarie fateamur.

45

Verumtamen caritatis

quid |

uel beneuo-

lentiae nomine ethni- | cus ille significare uo- | 50

luerit, non liquit.

Quid est amicitia? Tullius ait: Amicitia esi vevum hwmanavrum et diwinavum cwm beneuolentia et cavi-

late

consensus.

9/0 SCHEDVLA Forte nomine

DE cari-

expressit

ef-

fectum.

diuinis, IO

15

et

Iudaeis,

ini-

20

quis insuper Christianis eam conuenire putarem. Quod autem uera amicitia inter eos qui sine Chris-

25

to sunt esse non possit, mihi fateor esse

25

persuasum. 17. AELREDUS. Satis nobis in consequentibus elucescet, utrum diffinitio minus aliquid habeat, uel superhabundet in aliquo ; ut uel repro-

30

30

35

Ex ipsa igitur defifor-

mentibus

utriusque cara, id est suauis et fpre- IO tiosa debet esse consensio ; * beneuola etiam et iucunda in rebus exterioribus operum exhibitio. 15 16, Ivo. Fateor placet mihi satis ista diffinitio ; nisi et ethnicis

nitione, quamuis

SPEC. SPIRIT. AMIC.

AMIC.

15, AELREDUS. Forte nomine caritatis mentis affectum, beneuolentiae uero operum expressit effectum. Nam ipsa in rebus humanis atque

tatis mentis affectum, beneuolentiae ^ uero

operum

SPIRIT.

40

te minus uideatur esse perfecta, intellegi utcumque potest quid sit amicitia.

45

20

betur

a nobis, uel 55 quasi sufficiens, et extra nihil recipiens admittatur. Ex ipsa tamen diffinitione, quamuis forte tibi 40 minus uideatur esse perfecta, intellegere utcumque poteris quid sit amicitia. 18. Ivo. Non sim 45

tibi oneri, rogo te, si

$9

non ista sufficiant ; nisi ipsius uocabuli rationem mihi enucleaueris. L

5o

J| DIALOGVS

COMP.

371 DE VERA. AMIC.

CANTABR.

Quis

Forte nomine caritatis mentis affectum,

beneuolentiae — uero operum expressit effectum. Nam ipsa in rebus humanis atque diuinis, utriusque IO

ethnico

5| pressit effectum.

mentibus cara, id

est suauis et pretiosa debet esse consensio ; beneuola etiam et iucunda rebus exterioribus operum exhibitio.

IO

15

15

20

huic

fortem caritatis affectum, beneuolentiaeue operum ex-

Sed cum ista definitio tam Iudaeis quam

gentilibus

20

et iniquis

Christianis uideatur conuenire et uera ami-

citia inter eos qui sine 25

Christo sunt esse non possit, patet istam definitionem . aliquid habere insufficientiae : Quod utrum ue-

25

30

ra sit nec ne, patebit

30

Sed haec uera amicitia non potest esse inter eos- qui sine Christo sunt.

in sequentibus.

55

35

40

40

45

45

$0

5o

1 ethnico] gentili zz 4 ue] que zz 5 effectum] 09i. 7H

372 OISCHEDVLA

DE

SPIRIT.

AMIC.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

19, AELREDUS. Geram tibi morem, si ta-

men

parcas

inscien-

tiae meae, ut me non

cogas

HU

Ab amore, ut mihi uidetur, dicitur ami-

docere | quod

nescio. Ab amore, ut mihi uidetur, ami-

Ab

cus, et ab amico amicitia. Est autem amor quidam animae rationalis affectus per quem ipsa aliquid cum desiderio quaerit et appetit ad fruendum; per quem et fruitur eo cum quadam interiori suauitate, amplectitur et conseruat adeptum.

cus dicitur ; ab amico amicitia. Est autem IO amor quidam animae IO rationalis affectus per quem ipsa aliquid cum desiderio quaerit et appetit ad fruendum ; dy per quem et fruitur eo £5 cum quadam interiori suauitate, amplectitur et conseruat adeptum. Cuius affectus et 20 motus in Speculo nos- 20 tro, quod satis cognitum habes, quam 1ucide potuimus ac diligenter expressimus. Porro amicus quasi 25 20. Porro amicus 25 amoris, uel ut quibusquasi amoris, uel ut dam. placuit, ipsius quibusdam placuit animi custos dicitur ; ipsius animi custos quoniam amicum medicitur ; quoniam um amoris mutui, uel 30 amicum meum amo30 ipsius animi mei oporris mutui, uel ipsius tet esse custodem, ut animi mei oportet esomnia secreta eius fise custodem, ut omdeli silentio seruet, nia eius secreta fideli quidquid in ea uitio- 55 silentio seruet, quid- 35 sum uiderit pro uiriquid in ea uitiosum bus curet et toleret; uiderit pro uiribus gaudenti congaudeat, curet et toleret ; cui et dolenti condoleat, et gaudenti congauet

omnia

sentiat

sua

quae

esse

40

amici

sunt.

deat, et dolenti condoleat, et omnia sua

amore

mihi

40

essesentiat, quae amici sunt. 45

igitur,

uidetur,

ut

amicus

dicitur; ab amico amicitia. Est autem amor quidam animae rationalis affectus per quem ipsa aliquid cum desiderio quaerit et appetit ad fruendum ; per quem et fruitur eo cum quadam interiori suauitate, amplectitur et conseruat adeptum.

Porro amicus quasi amoris,

uel aximi cu-

stos dicitur ; quoniam amicum

tuum

amo-

ris tui, uel ipsius animi oportet esse custodem, ut omnia eius secreta fideli silentio

seruet, tiosum

quidquid uiuiderit pro

uiribus

curet

et

to-

leret ; cui et gaudenti congaudeat, et dolenti condoleat, et omnia

sua esse sentiat, quae amici sunt. Amicitia uero ut ait Tullius est verum humanavum et diuinavum cum beneuolen5a et caritate consen-

sio? Ergo quibuscumque fuerit de rebus humanis atque diui50 6 Quid sit amor add. O ir Ziarg. exfer. "anu rec,

nis sententia $0

eademque

eadem,

. uoluntas

8 ab] et praez.

B

26

animae E 29/30 animi] tuiadd. BC E 36 curque D 40 amicis B

DIALOGVS

COMP. Ab

373 DE' VERA AMIC.

.CANTABR. amore

igitur,

ut mihi uidetur, ami-

IO

cus dicitur ; ab amico amicitia. Est autem amor quidam animae rationalis affectus per quem ipsaaliquid cum desiderio quaerit et appetit ad fruendum; per quem et fruitur eo cum quadam interiori suauitate,

15

Ab amore,

IO

am-

plectitur et conseruat adeptum. Cuius motus et affectus in Speculo Caritatis plenissime exprimuntur.

15

ut mihi

uidetur, amicus dicitur; ab amico amicitia. Est amor quidam animae rationalis affectus per quem ipsa aliquid cum desiderio quaerit et appetit ad fruendum ; per quem et fruitur eo cum tate

quadam suauiinteriori; am-

plectitur et conseruat adeptum. 20

20

25

Porro amicus quasi amoris, uel ipsius a2mi custos dicitur ;quoniam amicum meum

25

qmi custos dicitur; quoniam amicum meum amoris mutui, uel ip-

amoris mutui, uel ip30

sius animi mei opor-

20

tet esse custodem, ut omnia eius secreta

35

Porro amicus quasi amoris, uel ipsius a7/-

fideli claudit silentio ; quidquid in eo uitiosum uiderit pro uiri- 55

'sius animi mei oportet esse custodem, ut omnia eius secreta fideli silentio seruet,

bus curet uel toleret ; cui et gaudenti con-

quidquid in ea uitiosum uiderit pro uiribus caueret et deleret; cui et gaudenti con-

gaudeat, dolenti condoleat, et omnia sua

gaudeat, et dolenti condoleat, et omnia

40 esse sentiat, quae ami-

40

sua consentiat, amici

ci sunt.

45

45

50

50

quae

sunt.

9/10 quidem z 34 eo z 36 caueat et deleat m

qui z

40

consentiant

7z

374 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

AMIC.

SPEC. SPIRIT. AMIC. cum beneuolentia et caritate, ad amicitiae perfectionem eos peruenisse fatebimur? Verumtamen caritatis vel beneuolen-

tiae nomine quid ille ethnicus signifiIO

IO

care uoluerit, uideo. Forte caritatis no-

mine mentis affectum; beneuolentiae

operum fectum.

15

15

^ uero

expressit efNam ipsa

in rebus humanis

at-

que diuinis, mentibus utriusque cara, id est

suauis et pretiosa debet esse consensio; 20

20

beneuola etiam et iucunda in rebus ex-

terioribus operum exAmicitia igitur ipsa uirtus est qua talis dilectionis ac dulcedinis foedere ipsi animi copulantur, et effieciuntur unum de pluribus.

hibitio.

25

talis dilectionis ac dul-

cedinis

non inter et caduca,

inter

ipsas

30

forsed

dilectionis

mi copulantur, et effiduntur unum de

pluribus. Vnde ipsam

30

si

autem

mundi philosophi collocauerunt. — Quibus Salomon in Prouerbiis consentire uide-

tur : Omni inquit £empove diligit qui amaiCus est; manifeste declarans amicitiam esSe aeternam, si uera

esse

desierit, nec ueram fuisse cum uideretur existere. $0

22, Ivo. Quid est igitur quod inter ami-

ip-

duca, sed inter ipsas

lomon in Prouerbiis consentire uidetur Omni, inquiens, fem-

est;

Vnde

uirtutes quae aeternae sunt, etiam huius

clarans amicitiam aeternam esse, si uera

est.

pluribus.

Sam amicitiam non inter fortuita vel ca-

pore diligit qui amaicus est ; manifeste de-

pore diligit quá amicus

dulce-

et de

huius philosophi collocarunt. Quibus Sa-

40

ac

dinis foedere ipsi ani-

tes quae aeternae sunt, etiam mundi

philosophi ^ collocarunt OuibnusESSalo-

Amicitia igitur ipsa uirtus est qua tali

ipsi

sed inter ipsas uirtu-

sunt, huius

mon in Prouerbiis consentire uidetur: Omni, inquiens, fem-

25

amicitiam non inter fortuita uel caduca,

uirtutes

quae aeternae etiam mundi

foedere

animi copulantur, efficiuntur unum

Vnde ipsam amicitiam tuita

21, Amicitia igitur ipsa uirtus est qua

est;

si uero

esse, cum

nec uera f[uit uideretur exis-

desierit

tere. $0

8 ile]

oz.

A

16/17

mentis interius 44 E, men-

tis utriusque interius C 20 beneuolentia uero B 25/29 qua tali usg. efficiuntut ozz. A

DIALOGVS

COMP.

375 DE VERA AMIC.

CANTABR.

IO

IO

25

15

20

20

25

30

Amicitia igitur ipsa uirtus est qua talis dilectionis ac dulcedinis foedere ipsi animi copulantur, et effiiuntur unum de pluribus.

25

30

Vnde

Vnde ipsam amici-

55

tiam

non

inter

for-

tuita

et caduca,

sed

inter ipsas uirtutes quae aeternae sunt, etiam huius mundi

mon in Prouerbiis consentire X uidetur: Omni, inquiens, £em-

35

cus

5o

esi;

40

ami-

ipsas

uirtutes

quae aeternae etiam mundi

sunt, huius

^ colloca-

runt. Vnde Salomon in Prouerbiis: Omni

tempove diligit quà amicus est; declarans

manifeste eam esse

aeternam si uera est ;

manifeste

declarans amicitiam aeternam esse, si uera est; si uero esse desierit, nec ueram fuisse cum uideretur existere, et

inter

philosophi

fove diligit qui ama-

45

ipsam

citiam non inter fortuita uel caduca, sed

philosophi ^ collocarunt. Quibus Salo40

Amicitia igitur ipSa, uirtus est qua talis dulcedinis ac dilectionis foedere ipsi amico copulantur ut unum fiat de pluribus.

45

siautem desierit,num-

quam uera fuit.

$0

43 esse] ozz.

376 | DE

"" SCHEDVLA

SPIRIT.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

AMIC.

cissimos graues ortas inimicitias legimus? 23, AELREDUS. De his suo loco uberius, si Deus

Numquam . enim credas fuisse amicum, qui laedere potuit eum quem in amicitia semel accepit; sed

IO

nec uerae amicitiae | gustasse delicias, qui

uel laesus gere quem uit. Omni pore diligit esi. Etsi etsi

desiit dilisemel amaenim temqui amicus arguatur,

laedatur,

etsi

flammis tradatur, etsi cruci affigatur :Omnz tempore |diligit qui amicus est; et ut noster —Hieronymus ait: Amicitia quae desineve

15

potest,

wwm-

20

uoluerit,

dis-

putabimus. Haec uolointerim credas numquam fuisse amicum, qui laedere potuit eum quem in amicitia semel recepit ; sed nec eum uerae amicitiae gustasse delicias qui uel laesus desiit diligere quem semel amauit. Omni enim Zempore diligit, qui amicus est. 24, Etsi arguatur, etsi laedatur, etsi tradatur flammis, etsi cru-

IO

micitiae gustauit deli-

15

25

quam, ueva fuit.

neve

cias qui uel laesus desiit diligere quem semel amauit. Omi enim £emfpovre diligit, qui amicus est. Etsi arguatur,

20

ci affigatur, omni tem-

fove diligit qui amiCus esi; et ut ait noster Hieronymus: Amicitia quae desi-

Numquam fuit amicus, qui laedere potuit eum quem in amicitia semel recepit ; sed nec uerae a-

25

etsi

potest, numquam

uera fuit.

Cum sit

in

igitur

tanta

amicitia

uera

30

perfectio, non est mi-

rum

quod

fuerunt

tam

rari

hii, quos

ue-

ros amicos antiquitas commendauit. Vix enim, ut ait Tullius,

35

Pavia

retro

saeculis

concelebrat. nostris,

tianis

in

tot

fama

Quod

id est

huius sitione demur.

40

si

chris-

uirtutis

inqui-

desudare

35

retro

saeculis

fama

Quod

si

nostris,

id

christianis

—tempori-

40

est

bus, tanta est raritas

45

amicorum, frustra, ut mihi uidetur, in huius

ui-

uirtutis

50

42 id est] sup. Jin. LL, O

30

iria uel quatuor amicovum paria in tot concelebrat.

temporibus,

tanta est raritas amicorum, frustra in

rum quod tam rari fuerunt hi quos ueros amicos antiquitas commendauit. Vix enim, ut ait Tullius,

iria wel quatuor amicorum

25, Ivo. Cum tanta sit in amicitia uera perfectio, non est mi-

45

acquisitione

desudo, quam me adepturum, eius mirabili sublimitate ter-

laeda-

tur, etsi tradatur flammis, etsi cruci affigatur, omni tempove diUHgit qui amicus est ; et ut ait noster Hieronymus: Amicitia quae desimeve potest, nwmquam wera fwit.

$0

23 noster] om. E

:DIALOGVS

COMP.

944 DE VERA AMIC.

CANTABR.

licet inter amicissimos graues inimicitiae saepius ortae legantur,credendum tamen est numquam

fuisse amicum, laedere potuit

IO

ED

qui eum quem in amicitia semel recepit; sed nec eum uerae amicitiae gustasse delicias qui uel laesus desiit diligerequem semel amauit. Omni enim tempove diligit, qui amicus est. Etsi arguatur, aut

Hoc cum, IO

30

ve potest, ueva fuit.

Cum

15

wueva

fuit,

amicitiae debeesse immortales.

30

Cum tanta sit in amicitia uera perfectio,

55

enim, ut /7a, wel

yia in tot retro saeculis fama concelenostris,

id

non

est

40

mirum

quod rari fuerunt hi quos ueros amicos antiquitas commendauit. Vx ait Tullius

brat. Si dicet aliquis

45

flammis,

ronymus: Amicitia quae desineve potest, cum vent

quatuor amicorum pa-

christianis

si tradatur

25

quod tam rari fuerunt hi quos ueros amicos antiquitas commen-

cum

qui

gere quem semel amauit. Etsi arguatur, et-

wumquam

fectio, non est mirum

40

amicitiae

delicias

amicus est ; unde Hie20

numquam

ergo tanta sit

dauit. Vix ait Tullus

uerae

si cruci affigatur, omni tempove diligit qui

in amicitia uera per-

55

eum

uel laesus desinit dili-

mis tradatur aut cru-

25

scire

qui laesit

gustasse

ci affigatur, omni tem-

pove diligit qui amáicus est; et ut ait noster Hieronymus: Amicitia quae desine-

te

quem in amicitia semel recepit ; sed nec eum

laedatur, aut et flam-

20

uolo

numquam fuisse ami-

enim, ut /7ia, wel

quatuor amicorum pavia in tot retro saeculis fama concelebrat.

est

tempori-

bus, tanta est amicorum. raritas, frustra, ut mihi uidetur, in

45

huius virtutis inquisi-

$0

tione desudo, quam in eius nimia sublimitate me ullatenus

50

10 sed] oz. 7 13 desiit n 15 Etsi] Sed si 19 unde] dicit 247. z:

378 SCHEDVLA

SPIRIT. AMIC. : ritus, iam pene despero.

Sed ut quidam ait :

Magnarum

SPEC. SPIRIT. AMIC.

DE

26,

verum

|

etiam | ipse comatus| magnus est, unde uir-

AELREDUS.

|Magnarum

verum,

ut

$|ait quidam ,etiam ip-| se conatus magnus est.

s

tuosae mentis est Vnde uirtuosae mensublimia semper et tis est sublimia semardua meditari, ut per et ardua meditauel adipiscatur opta-| ro |ri, ut uel adipiscatur | 1o ta, uel lucidius inoptata, uel lucidius tellegat et cognoscat intellegat et* cognosoptanda. Non parum cat optanda; cum enim credendus est non parum credendus profecisse, qui uirtu- |15 |sit profecisse, qui uir- |15 tis cognitione didicit tutis cognitione didiquam ]longe sit a cit quam longe sit a uirtute. uirtute. 29. Quamuis de De nullius autem |20|nullius uirtutis ac-|20o uirtutis adquisitione quisitione desperandesperandum

sit

christiano, cui uox diuina resultat: JPeHte et accipietis, et|25 cetera.

Nec

mirum

si

qui uirtu-

et Oreste pro magno | 4o miraculo dicunt, parati erant pro inuicem mori. Nam

Christiano,

25

mirum si inter ethniCOS uerae uirtutis rari

tumlargitorem et Do- |3o| minum nesciebant, de quo scriptum est: Dominus uirtutum ipse est Rex gloriae. In cuiüs fide non dico |35| tria uel quatuor, sed mille proferri possunt amicorum paria ; qui, quod ili de Pylade

Tullianam

sit

pietis, et caetera. Nec

inter ethnicos uerae uirtutis rari fuerunt sectatores,

dum

cui quotidie ex Euangelio uox diuina re|sultat: Petite et acci-

secundum

fuerunt

corum ; qui quod illi |4o de Pylade et Oreste pro magno miraculo dicunt

definitio-

nem, uerae amicitiae|45 uirtute pollebant, de

quibus scriptum est:

sectatores,

qui uirtutum largi- |3o torem et Dominum nesciebant, de quo scriptum est: Domi"us wiiutum ipse est Rex gloriae. 28, In |55 cuius profecto fide non dico tria uel quatuor, sed mille tibi proferam paria ami-

uel

|cem mori. secundum

anam nem,

jo

fingunt,

parati erant pro inuiNonne, | 45 'Tulli-

diffinitiouerae

amicitiae

uirtute pollebant, de quibus scriptum est:

50

DIALOGVS

COMP.

379 DE VERA AMIC.

CANTABR.

adepturum

confido.

Huic respondo quia Magnarum verum; ut

eZiam

Magna res, ait qui-

ipse comatus magnus esi. Vnde uirtuosae mentis semper est sublimia et ardua me-

ait

quidam,

dam, etiam ipse conatus magnus est.

ditari, ut uel adipisIO

catur

optata,

vel lu-

IO

cidius intellegat et cognoscat optanda;

25

cum non parum credendus sit profecisse, qui uirtutis cognitione didicit quam longe sit a uirtute.

by

20

Quamuis de nullius uirtutis acquisisitione desperandum

20

sit

25

christiano,

quotidie Euangelium et accipietis.

Vnde uirtuosae mentis est sublimia semper et ardua meditari, ut adipiscatur optata, uel Iucidius intellegat et cognoscat optanda; cum non parum credendus

cum

clamat Petite 25

30

30|

355

55

40

40

45

45

Nonne Pylades et Orestes parati fuerunt pro inuicem mori? Sed

$0

sit profecisse,

qui uirtutis cognitione didicit quam longe sit a uirtute.

5o

tis de

maiori

uirtu-

amore pollebant quibus legitur:

4 tes] est add. zz

380 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

AMIC.

Multitudimis |cvedentwm evat cor wnum et anima, una ; nec quisanima wna ; nec quisquam swwm esse dice- |: quam aliquid suwm bat, sed evant illis| 5 |esse dicebat, sed evant| omnia communia. lInillis omnia communia. ter eos enim rerum 29. Quomodo non indiuinarum et humater eos verum diwinaMultitudimis |cvedentium erat cov wnwm et

narum

cum

caritate

vum

et

humanarum

et beneuolentia fuit|1o|cwm. caritate et bene-|10o summa consensio. wolentia fuit summa consensio, quibus erat cor

wnwm

et anima

Multi etiam martyres wna? Quot martyres non pepercerunt ex-|15|pro fratribus animas |15 pensis uel laboribus posuerunt! Quot non uel corporis cruciatipepercerunt expensis, bus, sed etiam animas non laboribus, non ipposuerunt pro fratrisius corporis cruciatibus. 20 |bus ! Credo te multo- | 20 tiens, non sine lacrimis, legisse puellam illam Antiochenam, pulcherrima ^ cuius25|dam militis fraude | 25 ereptam lupanaribus, ipsum postmodum habuisse socium martyrii, quem custodem 3o|pudicitiae inuenerat | 5o in lupanari. 30, Multa tibi huius rei proferrem. exempla,

nisi et

prolixitas prohiberet, 35|et silentium nobis |35 ipsa copia indixisset. Annuntiauit enim Christus Iesus et locu40

Maiovem,

Dominus, nemo

inquit

dilectionem

habet,

wt

ami-

mam, suam bonat quis

pvo amicis suis.

tus est, et multiplicati sunt suwber mwmerum. |40 Maiovem, inquit, hac

dilectionem bet, quam

suam

nemo

ha-

ut animam

ponat

45 |amicis suis.

quis pvo

31, Ivo. Ergone inInter amicitiam et |5o |ter amicitiam et cari43

ut] quam

Prae.

O

50 Distantia inter amicitiam et caritatem a44. O i

7Hdfg. exer. zIah. rec.

45

5o

38r DIALOGVS

COMP.

DE VERA AMIC.

CANTABR.

multitudimis | cvedemnlium erat cov wnum et anima una.

IO

IO

15

15

Et sancti martyres pro fratribus animas posuerunt,

non

pe-

percerunt laboribus, non corporis cruciatibus. 20

20

25

25

30

30

35

55

40

40

45

$0

Licet

igitur

haec

tam excellens uirtus à tantis emanare creditur fonticulo, relicta tameninter amicitiam

45

Plo]

382

SCHEDVLA

DE

caritatem multum distare arbitramur.

mo plurimum. Multo enim plures gremio

caritatis quam amicitiae amplexibus recipiendos, diuina san-

amici-

tiae amplexibus, diuina sanxit auctoritas. Non enim solum amicos, sed etiam inimicos sinu dilectionis excipere, caritatis le-

IO

autem

dicimus, nostrum

eos

solos

quibus cor et quidquid

15

limur. Amicos autem eos solos dicimus, quibus

cor

nostrum,

quidquid

in illo est, committere

IO

midamus; 20

lege fidei et securitate constrictis.

et

Amicos

15

in illo est,

committere

non formidamus ; illis uicissim nobis eadem

xit auctoritas. Non enim amicos solum, sed et inimicos sinu

dilectionis * excipere, caritatis lege compel-

ge compellimur. Amicos

SPEC. SPIRIT. AMIC.

AMIC.

tatem nihil distare arbitramur? 32, AELREDUS. ÍIm-

Multo enim plures gremio caritatis reci-

piendos quam

SPIRIT.

non

non

illis uicis-

formidamus;

20

lege et securitate con-

dem

fidei lege et se-

curitate constrictis.

strictis.

sibi

in

quibuslibet

ti saeculariter

25

bet uitiis consentientes, simili sibi foedere

uitiis consentientes, simili sibi foedere co-

pulantur, cunctis

^et

prae

mundi

deli-

ciis gratum

uiuen-

tes, et sibi in quibuslicopulantur, euntis

30

et dulce

et

mundi

2)

prae

deliciis

gratum et dulce etiam

30

talis amicitiae uincu-

talis amicitiae uincu-

lum

lum experiuntur.

experiuntur.

34. Non sit molestum inter

35

tibi tot

amicitias illam quam Spiritalem ad diffe-

35

rentiam aliarum credimus nominandam,

40

45

quae illis quodammodoinuoluitur etobscuratur, et illam quaerentibus et desiderantibus occurunt et obstrepunt ab earum, ut ita dixerim, commu-

40

nione secernere; ut illarum comparatione clariorem

eam

nobis

ac proinde optabilio$0

rem

faciens,

ad 'ius

il-

lis vicissim nobis, ea-

33. Ivo. Quam mulSed sunt multi saeculariter uiuentes, qui

solos

in illo est, committere

for-

sim nobis, eadem fidei

eos

dicimus, quibus cor nostrum, et quidquid

$0

14 eos] et praem. A

383 DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

et caritatem tantia.

DE

VERA

Sed mirum non est

est dis-

quod

multo

gremio

solum etiam

ro tam inimicis quam IO

plures caritatis

quam amicitiae amplexibus recipiendos, diuina sanxit auctoritas, quae non

Cum amicitia solis amicis suum pandat gremium. Caritas ueamicis dilectionis aperit sinum.

AMIC,

IO

amicos sed inimicos,

caritatis lege complectitur. Amicos solos illos dicimus, quibus cor nostrum, et

15

25

quidquid in illo est, committere non for-

midamus ; illis uicissim

nobis,

eadem

fi-

dei lege et securitate constrictis. 20

20

Quamuis 25

alii multi

saeculariter uiuentes et sibi inuicem 1n ui-

tiis consentientes quadam

sibi

25

dilectionis

copula foederentur, et prae cunctis mundi 30

deliciis illud amicitiae foedus ament et am-

30

plectant.

55

35

40

40

45

45

50

50

1 mirum] oz. K

26

384 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

AMIC.

DE

SPIRIT.

AMIC.

nos acquisitionem vehementius excites et accendas.

35, AELREDUS. FalSO sibi praeclarum amicitiae nomen assumunt, inter quos est coniuentia uitiorum; quoniam qui non amat, amicus non

Illi falso sibi praeclarum amicitiae nomen

assumunt,

inter

Falso sibi praeclarum amicitiae nomen

quos est conniuentia uitiorum; quoniam qui non amat, amicus IO IO non est; non autem est; non autem amat amat hominem, qui hominem, qui amat amat iniquitatem ; iniquitatem ;qui enim qwi enim diligit inidiligit iniquitatem quiiaiem non amat, 15 non amat, sed odit 15 sed odit animam suanimam suam; qui 4m; qui uero non uero suam non diligit, diligit animam suam, animam utique alteutique alterius non rius amare non potepoterit amare. Vnde 20 rit. 36, Vnde colligi- 20 colligitur eos amicitur eos amicitiae solo tiae solo nomine glonomine gloriari, falliriari, fallique eius sique eius similitudine, militudine, non uerinon ueritate fulciri. tate fulciri. 25 25 Verumtamen cum in hac tali amicitia,

30

lis experiatur do;

55

libet

30

dulce-

to honestior est, tanto

40

Tamen patiamur ut propter quamdam similitudinem quae in affectibus

etiam

45

sentitur,

illae amicitiae

quae uerae non sunt,

amicitiae

nuncupen-

castior,

tanto

tanto

et feli-

3*7. Patiamur tamen ut propter quamdam quae in affectibus sentitur similitudinem etiam illae ami-

sunt,

amicitiae

nun-

similitudine,

non

ue-

ritate fulciri.

cum

in hac tali amicitia, quam uel libido commaculat, uel auaritia foedat , uel incestat luxuria, tanta ac talibet

dulce-

conicere,

quantum habeat suauitatis illa quae quan-

est

et

quanto

40

45

citiae quae uerae non je

amat non amat, sed od?t amimam suam ; qui uero diligit non suam animam, utique alterius amare non poterit. Vnde colligitur eos amicitiae solo nomine gloriari, falsaque eius

to

et

iucundior ; quanto liberior, cior.

hominem, qui iniquitatem ;

to honestior est, tan-

est et securior ; quanto

non amat, amicus non est; non autem amat

da;

55

ui-

tiorum ; quoniam qui

lis experiatur

conicere,

quantum habeat suauitatis illa quae quan-

inter quos

conuenientia

Verumtamen

quam uel libido commaculat, uel auaritia foedat, uel incestat luxuria, tanta ac ta-

assumunt,

est

50

securior;

castior, tanto

iucundior ; quanto liberior,

tanto

felicior.

Patiamur tamen ut propter quamdam quae in affectibus sentitur similitudinem etiam illae amicitiae quae uerae

amicitiae

non sunt,

nuncupen-

19 colligere B 40 est felicior 74, et felicior B C E 48 illae] etiam ag. CE

385 DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

DE

quibus

est co-

nuenientia uiciorum ; quoniam qui non aIO

mat, amicus non est ; non

autem

amat

IO

se

quiiniquitatem amat; qui uero se non amat,

alium amare

15

terit.

non po-

Vnde

colligi-

tur eos amicitiae falso nomine gloriari,

AMIC.

Falso sibi praeclarum nomen amicitiae assumunt, inter quos est conuenientia uitiorum ; quoniam qui

R. Falso tamen amicitiae nomen assumunt,

VERA

15

non amat, amicus non est; non autem amat

hominem, qui diligit iniquitatem ; et hic odii amimam suam ; et alterius amare non poterit.

fallique eius simulitudine, non veritate ful20

25

30

ciri.

20

25 Verumtamen cum in tali amicitia, uel foedat auaritia, uel luxuria incestat, tan-

ta experiatur do;

libet

dulce-

30

quanto

ca-

tali

uel

incestat

luxuria,

illa

suauitatis

quae

honestior

quanto est,

tanto

est et securior ; quanto

to felicior. Vt igitur

40

uel

habeat

55

stior, tanto iucundior; quanto liberior, taninter ueram et falsam amicitiam certa habeatur discretio, huius

in

quam

tanta et talis experiatur dulcedo; libet conicere, quantum

conicere,

to honestior tanto se-

curior;

uero

libido |commaculat, uel auaritia foedat,

quantum habeat illi dulcedinis quae quan55

Cum

amicitia,

castior,

tanto

iucundior ; quanto li-

40

berior, tanto

felicior.

expressiua dilectionis sequatur distinctio. 45

45

$0

5o

B sibi] ergo to] et add. 9

40 tan-

386

SCHEDVLA

DE

tur; dum tamen ab ila quae uera est certis distinguantur indiciis. ;

SPIRIT.

cupentur; dum tamen ab illa quae spiritalisest, etideo uera, certis indiciis distinguantur.

Dicatur amicitia, lis, alia

itaque

nos uitae morum studiorumque similitudo. Amicitiae carnalis exordium ab aftfectione

procedit,

transeunti,

IO

15

20

se-

sed

25

30

sine so-

Tunc

&y

motu,

nutu,

uatur, unus

55

et accenditur ab

altero,

et

conflantur in unum ; 40 ut inito foedere miserabilij,

quidquid

leris, quidquid

sce-

sacri45

tur, nihil iudicant ius-

tius; idem

zdem nolle,

welle

et

sibi exis-

6 Amicitia triformis est add. O in marg. exter. gan. rec. 16 que] ez. L, O 18/19 affectatione I,

nicantes; per quorum aditus usque ad ipsam mentem pulchrorum — corporum, uel rerum uoluptuo-

sarum infertur go, quibus ad

IO

I5

20

$0

sequens aures et ocu-

los suos per uaria for25

rum,

esse sine Socio frui minus aestimat esse iucundum. 40, Tunc motu, nutu, uerbis, obsequiis animus ab animo capti-

35

putat sed

accenditur altero, et

conflantur in unum ; ut inito foedere misequidquid

uel

animam corporerum

uo-

luptuosarum infertur imago, quibus ad libitum frui putat esse beatum, sed sine socio frui minus aestimat esse iucundum. Tunc motu, nutu, uerbis, obsequiis, animus

40

sce-

leris, quidquid sacrilegii est, alter agat et patiatur pro altero; nihilque hac amicitia dulcius arbitrantur, nihil iudicant iustius; zdem velle et ilem

nicantes; per quorum aditus usque

ad ipsam pulchrorum 30

uatur, et unus ab

mundialis,

alia spiritalis. Et creauit carnalem quidem uitiorum consensus; mundialem autem spes quaestus accendit; spiritalem inter bonos uitae morum studiorumque similitudo conglutinauit. Verum amicitiae carnalis exordium ab affectione — procedit, quae ad instar meretricis diuaricat pedes suos omni transeunti,

imalibi-

rabili,

legii est, alter agat et

patiatur pro altero; nihilque ab hac amicitia dulcius arbitran-

litudo — conglutinat. 39, Verum amicitiae carnalis exordium ab affectione — procedit, quae instar meretricis diuaricat pedes

SPEC. SPIRIT. AMIC. tur; dum tamen ab illa quae spiritalis est, et ideo uera, certis indiciis distinguantur. Dicatur itaque triplex amicitia alia carnalis, alia

accen-

dit; spiritalem inter bonos uitae morum studiorumque simi-

tum frui beatum,

cio frui minus aestimat esse iucundum.

uerbis, obsequiis, animus ab animo capti-

mun-

suos omni transeunti, Sequens aures et oculos suos per uaria for-

per uaria fornicantes,

beatum,

alia

VA

alia

dialis, alia spiritalis. Et carnalem quidem creat uitiorum consensus; mundialem spes quaestus

quens aures et oculos per quorum aditus usque ad ipsam mentem pulchrorum corporum uel rerum uoluptuosarum infertur imago, quibus ad libitum frui putat esse

38, Dicatur

amicitia

carnalis,

quae

instar meretricis diuaricat pedes. suos omni

itaque

alia carnamundialis,

alia spiritalis. Carnalem creat uitiorum consensus; mundialem accendit spes quaestus ; spiritalem conglutinat inter bo-

AMIC.

45

ab animo captiuatur, et accenditur unus ab altero,

et

conflantur

in unum; ut inito foedere miserabili quidquid sceleris, quidquid sacrilegii est, agat et patiatur pro altero; nihilque ac amicitia melius arbitrantur, nihil dul-

cius $0

iudicant

iustius;

dem

nihil

velle

$8 Et] oz. B 20 ad] oz. C 29" ipsam] om. A B

CH

387 | DIALOGVS

COMP.

IO

15

20

25

CANTABR.

DE

VERA

AMIC.

Dicatur ergo amici-

De triplici amicitia ei primo de amücitia carnal. Amicitia itaque alia

tia alia carnalis, alia mundialis, alia spi-

carnalis, alia mundialis, alia spiritalis. Car-

ritalis. Carnalem quidem creat uitiorum consensus; mundialem accendit spes quaestus ; spiritalem inter bonos uitae morum et studiorum similitudo conglutinat. Verum amicitiae carnalis exordium ab affectione — procedit, quae instar meretricis diuaricat pedes suos omni transeunti.

IO

15

20

nalem creat uitiorum consensus; mundialem spes quaestus accendit ; spiritalem inter bonos uitae morum . studiorumque similitudo — conglutinat. Exordium amicitiae carnalis ab affectione procedit, quae instar meretricis diuaricat pedes suos omni transeunti, sequens aures et ocu-

2

los suos per uaria fornicantes ; per quorum aditus usque ad ipsam

mentem

chrorum

30

30

35

55

40

40

pul-

corporum,

uel rerum uoluptuosarum infertur imago, quibus ad libitum frui putat esse uerum, sed sine socio minus aestimat esse iucundum. Tunc motu, nutu, uerbis, obsequiis,

animus ab animo captiuatur, et accenditur unus ab altero,

et

conteri-

nantur in unum ; ut inito foedere misera-

bili quidquid sceleris,

45

45

quidquid sacrilegii est alter agat et patiatur pro altero; nihilque hac amicitia dulcius arbitrantur, nihiliudi-

cantiustius; ?dem uelle et 50

$0

idem

estimantes

molle,

sibi

amicitiae

3[5 Amicitia triplex : carnalis, mundialis, spiritualis et ueta 7z 9 creat] etat

n

388 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

SPECJOSPIRII: AMIC.

AMIC.

amicitiae

nolle,sibiexistimantes

ei

legibus imperari. Haec itaque ami-

amicitiae legibus imperari. 41, Haec itaque amicitia nec deliberatione suscipitur, nec iudicio probatur, nec regitur ratione; sed secundum impetum affectionis per

estimantes amicitiae legibus imperari.Haec itaque amicitia nec deliberatione suscipitur, nec iudicio pro-

timantes

citia nec deliberatione |

suscipitur, nec iudicio probatur, nec regitur ratione ; sed secundum impetum aífectionis per diuersa raptatur; non modum seruans, non honesta

procurans,

non

commoda incommodaue prospiciens ; sed ad omnia inconsiderate, indiscrete,

IO

leui-

ter |immoderateque progrediens. Idcirco uel quasi quibusdam furiis agitata a semetipsa consumitur uel eadem leuitateresoluitur qua

1$

uel bonorum

ralium turitur,

20

25

est 30

certum, nihil constans, nihil securum ;

quippe

quae

et

sequitur

marsu-

35

pium. Vnde scriptum est: Est amicus secundum tempus, et non permanebit iv die 40 tribulationis. "Tolle spem

quaestus,

sta-

tim desinet esse amicus. Quam amicitiam quidam eleganti uersu ita derisit : Non est personae, sed

prosperitatis amicus, Quem. fortuna tenet dulcis, acerba fugat.

nec

modum

seruans,

honesta

procu-

rans, nec commodain-

commodaque prospiciens; sed ad omnia inconsiderate, crete, leuiter,

derateque

Idcirco uel quasi quibusdam furiis agitata a semetipsa consumitur uel eadem leuitate resoluitur qua contrahitur. 42, At mundalis,

quae rerum uel bonorum temporalium cupidine partitur, semper est plena fraudis atque fallaciae ; nihil in eacertum,nihil con-

20

2

30

indisimmo-

progredi-

45

quippe quae semper cum fortuna mutatur, et sequitur marsupium. 43, Vnde scriptum est: Est amicus secundwm tempus; el non

bermane-

bit im die tribulationis. Tolle spem quaestus, et statim desinet esse amicus. Quam amicitiam quidam eleganti uersu ita derisit : Non

est personae,

sed

prosperitatis |amicus, Quem fortuna tenet dulcis,

acevba

fugat.

Idcirco uel quasi quibusdam furiis agitata a seipsa consumitur et eadem facilitate resoluitur qua contrahitur. Amicitia mundialis quae rerum uel bonorum temporalium cupiditate peritur|, semper est plena fraudis atque

fallaciae ; nihil in ea certum,

stans, nihil securum ;

semper

cum fortuna mutatur,

tione; sed secundum impetum affectionis per diuersa raptatur ; nec

progrediens.

amicitia

cupidine parsemper

sibi

tur.

tempo-

plena íraudis atque fallaciae ; nihil in ea

IO

non commoda incommodaue prospiciens; sed ad omnia inconsi- 15 que

molle,

batur, nec regitur ra-

derate, indiscrete, leuiter, immoderate-

contrahitur.

At amicitia mundialis, quae rerum

diuersa raptatur ; non modum seruans, non honesta Procurans,

idem

55

40

nihil

con-

stans, nihil securum. Semper eam fortuna mutat, et sequitur marsupium. Vnde scriptum est : Est amicus secundum tempus; et non permanebit in die tribulationis. Tolle spem quaestus, et sta-

45

tim desinet esse amicus. Quam amicitiam quidam eleganti versu derisit : Non est personae, sed prosperitatis amicus, Quem fortuna tenet dulcis, acevba fugat. 29 parturitut 44 B, petquiritur C 33 securum]estadZ. C ^ 40 die] tempore 74 46 ita desctibit C

389 DIALOGVS

COMP.

IO

CANTABR.

Haec amicitia nec deliberatione suscipitur, nec iudicio probatur, nec ratione regitur; sed secundum impetum affectionis per diuersa raptatur; non modum seruans,

IO

non honesta

procurans, 15

DE

non

et

15

immodera-

2

Idcirco

quae

30

55

40

uel

quasi

quibusdam furiis agitata a semetipsa consumitur uel eadem leuitate ^ dissoluitur qua contrahitur.Mundialis amicitia uero bonorum

20

25

tem-

omnia inconsiderate, indiscrete, leuiter, im-

uitur qua contrahitur. Amicitia mundialis est quae rerum

amicitia

eleganter quidam me45

trificator sic ait : Non

est personae,

pvosperitatis $0

Quem

fortuna

dulcis,

acerba

45 sed

tum,

nihil

constans,

nihil securum ; quip-

pe quae semper cum fortuna

sequitur

mutatur,

Vnde Salomon cit: Est amicws cundum

et

marsupium. 1iempus ;

diseet

non permanebit intempore necessitatis. 'Tolquaestus,

et

statim desinet esse amicus. Vnde quidam uersificator : Non. est personae,

amicus,

sed

prosperitatis amicus, Quem fortuna tenet

tenet fugat.

tempora-

lium cupidine pertrahitur, semper est plena fraudis atque fallaciae ; nihil in ea cer-

le spem

hac

pro-

Idcirco quibus agitata furiis a semetipSa consumitur uel eadem leuitate resol-

bonorum

poralium parturit cupiditas semper comitem habet falla- 30 ciam; utpote quae semper cum fortuna mutatur, et sequitur marsupium. Vnde scriptum est: Est ami- 55 cus secundum tempus ; et non permanebit im die tribulationis. Tolle enim spem quaestus, et statim desinet esse 40 amicus. De

honesta

moderateque grediens.

te progrediens. 20

non

procurans, non commoda incommodaue prospiciens; sed ad

rate, et indiscrete, le-

viter,

AMIC.

legibus imperari. Haec itaque amicitia nec deliberatione suscipitur, nec iudicio probatur, nec regitur ratione ; sed secundum impetum aífectionis per diuersa raptatur; non modum seruans,

com-

moda uel incommoda prospiciens ; sed ad omnia inconside-

VERA

50

dulcis,

acerba

fugat.

8 Hac z 22 uel] oz. 7 26 est] om. zm 28/29 parturitur zz 4ó uetsificator] oz.

390 DE

SCHEDVLA Attamen amicitiae

principium quosdam plerumque ad quamdam uerae amicitiae prouehit portionem ; eos scilicet qui primum spe lucri communionis foedus ineuntes,

dum

sibi

in

mammona

fi-

sensum. Attamen citia nullo cenda

dam uerae amicitiae prouehit portionem ; eos scilicet qui pri-

IO

15

uera amimodo di-

intuitu,

non

qualibet

mum spe lucri communis foedus ineuntes dum sibi in iniquo mammona fidem seruant, in rebus dumtaxat humanis, ad maximum perueniunt gratumque consensum. Attamen uera modo

est, quae com-

modi temporalis cauSa suscipitur et seruatur. Amicitia enim spiritalis quam ueram dicimus, non utilitatis cuiusque mundialis

20

2)

et seruatur.

Amicitia enim spiritalis quam ueram dicimus, non utilitatis cuiusque mundialisin-

sed ex propriae natu-

sed ex propriae natu-

rae

rae

mani

pectoris

sensu

desideratur; ita ut fructus eius proemiumque non sit alud quam ipsa. Vnde Dominus in Euangelio : Posw uos,

30

proficiendo,

et

O in marg. exter. man. rec. 46 sit] oz;. IL

pectoris

cenda est, quae com20

modi temporalis cauSa suscipitur, et seruatur. Amicitia enim spiritalis quam ueram

25

tis cuiusque mundialis intuitu, nec qualibet extra nascente causa, sed ex propriae naturae dignitate, et humani pectoris sensu desideratur; ita ut fructus eius praemiumque non sitaliud quam ipsa. Vnde Dominus in Euangelio : Poswi wos, inquit wf eatis, et fructum aufevatis, id est ut in-

dicimus,

et hu-

sensu

miumque non sit aliud quam ipsa. 46 35| Vnde Dominus in Euangelio : Poswi vos,

30

inquit, wf eatis, fructum |affevatis,

35

et id

est ut inuicem diliga-

non

utilita-

uicem diligatis. In ip-

40

Sa namque uera ami-

45

ficiendo, et fructus capitur perfectionis illius dulcedinem sentiendo. 45

et fructus capitur perfectionis illius dulcedinem sentiendo.

50

$0

fruc-

4 que] a//. zzan. sup. lin. IL 22 Fructus amicitiae ad.

dignitate,

Attamen uera amicitia nullo modo di-

desideratur; ita ut Íructus eius prae-

inquit, wt eatis et fructum |affevatis, id est ut inuicem diligatis. In ipsa namque 40 uera amicitia itur tus capitur profectionis illius dulcedinem sentiendo. Nondum enim quid sit amicitia didicit, qui aliam uult eius esse mercedem

mani

15

45,

tuitu, non qualibet extra nascente causa,

et hu-

IO

amicitia nullo dicenda est, commodi tem-

quae poralis causa suscipitur,

extra nascente causa, dignitate,

SPEC. SPIRIT. AMIC.

plerumque ad quam-

dem seruant, in rebus

dumtaxat | humanis ad maximum perueniunt gratumque con-

AMIC.

44, Attamen huius amicitiae uitiosae principium quosdam

huius uitiosae

iniquo

SPIRIT.

tis. In ipsa namque uera amicitia itur pro-

citia itur proficiendo,

21/22 conseruatur C — 22 enim] uero C 26 nec] ne B 33 sit] ox. B 43 illius] alius B

J DIALOGVS

COMP.

30I DE VERA AMIC.

CANTABR.

Attamen huius amicitiae uitiosae principium quosdam plerumque prouehit ad quamdam amicitiae uerae portionem;

IO

IO

5

15 nec

tamen

amicitia 20

uera

dicenda

est:

quae alicuius commodi temporalis cau-

20

Sa suscipitur, et seruatur. Amicitia uero spiritalis, non utili-

25

tatis cuiusdam mundialis, non qualibet extra

Sa,

sed

naturae 30

40

ex

propriae

dignitate,

íructus

25

cau-

eius

spivi-

Amicitia

spiritalis dicimus,

non utilitatis cuiusque mundialis intuitu, non qualibet extra nascausa,

sed

ex

propriae naturae dignitate, et humani pec30

et

praemium non sit aliud quam ipsa. Vnde Dominus in Euangelio : Posw? uos, ut eatis, et fructum affevatis, id est ut inuicem diligatis.

amicitia

quam ueram

cente

et

humani pectoris sensu desideratur; ita ut

55

nascente

De tali.

toris tur; eius

sensu desideraita ut fructus praemiumque

non sit aliud quam ipsa. Vnde in Euange55

lio : inquit,

Poswi 4408, wi eatis, et

fructum | affevatis,

40

id

est ut inuicem diligatis. In ipsa namque uera amicitia itur proficiendo,

et

fífructus

capitur perfectionis illius dulcedinem tiendo.

45

45

5o

$0

sen-

19/20 oz. zz 34 Vnde] Dominus a4Z4. z 39 auferatis K

392 SCHEDVLA quam tunc erit

DE

SPIRIT.

AMIC.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

ipsam. Quae plena merces colentibus

eam,

cum tota translata in Deum,

in

templatione quod uniuit.

eius

conVA

sepelit

Amicitia itaque spiritalis IO

Uu

inter

bonos,

uitae, morum, studio-

rumque similitudine parturitur, quae est in rebus humanis atque diuinis cwm. beneuolen5a et caritate consensio. 44, Quae qui-

IO

15)

dem diffinitio ad amicitiam exprimendam satis mihi uidetur es20

se sufficiens, si tamen

more

nostro

caritas

nuncupetur,

ut

20

ab

amicitia omne uitium excludatur,

25

uolentia

Sensus cum dine rius Vbi citia, idem

bene-

autem

ipse

amandi

qui

quadam dulcemouetur inteexprimatur. 4$, talis est amiibi profecto est welle,

et

zo

30

idem

5o

nuncupetur, ut ab amicitia omne plane uitium — excludatur, beneuolentia autem ipse sensus amandi

qui quadam dulcedine mouetur interius exterius exprimatur. Vbi talis est amicitia, ibi profecto

"nolle, tanto itaque dulcius, quanto sincerius ; tanto suauius, quanto sacratius ; ubi sic amantes nihil possunt uelle quod dedeceat, nihil quod expediat nolle. Hanc nempe amicitiam prudentia dirigit, iustitia regit, forti-

temperan-

tudo

tia moderatur.

De quibus suo loco disputabimus. Nunc autem si de eo quod primum quaerendum

diffinitio ad amicitiam exprimendam satis mihi uidetur sufficiens esse, si tamen more nostro caritas

est idem uelle, et idem

^olle, tanto utique dulcius, quanto sincerius ; tanto suauius, quanto sacratius ; ubi sic amantes nihil possunt uelle quod dedeceat, nihil quod expediat nolle. 49, Hanc nempe amicitiam prudentia dirigit, iustitia regit, fortitudo custodit,

Amicitia itaque spiritalis inter bonos, uitae, morum, studiorumque similitudine parturitur, quae est in rebus humanis diuinisque cw» bemnewuolentia et caritate consensio. Quae quidem

custodit,

tem-

perantia moderatur. Rogo te ut primam

et secundam abiicias,

$0

tertiam assumas. Nunc autem de eo quod primum dixi, 12 perquititur C — 32 uelle] ow. B — 33 itaque] utique C

DIALOGVS

COMP.

Haec

itaque

ami-

citia inter bonos, IO

tae,

morum,

diorum

uistu-

quae

sensio.

Quae

quidem

ad

ueram

amicitiam

1)

exprimen-

dam uidetur esse sufficiens, si tamen more nostro caritas nun-

cupetur,

IO

est

in rebus humanis et diuinis cwm beneuolentia et cavitate condifnitio

20

et

similitudine

parturitur,

I$

393 DE VERA AMIC.

CANTABR.

ut ab

20

Vera

tia autem ipse sensus amandi qui cum quadamdulcedinemouetur interius exprimatur.

350

amicitia

Ubi

est

25

55

lentia

dicitur

consensus cedine

mouetur

30

inte-

Vbi

talis est amicitia ibi idem welle, et idem nolle,

tanto

dulcius,

quanto sincerius ; tanto suauius, quanto sa-

55

cratius ; ubi sic amantes nihil possunt uelle quod

dedeceat,

quod expediat Hanc

40

ipse

amandi

rius exprimatur.

est idem uelle, et idem nolle, quia sic se

amantes nihil possunt uelle quod dedeceat, nihil nolle quod expediat.

ut

qui cum quadam dul-

talis

ibi profecto

ami-

omne uitium excludatur, cum beneuo-

citia omne uitium excludatur, beneuolen-

25

caritas

citia nuncupetur,

ami-

40

nihil

nolle.

amicitiam

prudentia dirigit, iustitia regit, fortitudo custodit, temperantia moderatur.

45

45

5o

$0

29 exprimitur z

394 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

putasti,

IO

AMIC.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

uidelicet

id est quid sit amici-

quid sit amicitia, satis datum existimas, edicito. 50, Ivo. Sufficiunt plane ea quae dicta sunt, nec aliquid mihi suggeritur ultra quod quaeram. Sed antequam ad ali tran-

tia, satis dictum stimo.

exi-

IO

seamus, scire desidero

unde primum amicitia inter mortales orta est. Natura an caI5

Su, an necessitate ali-

ta, in usum 20

uenerit;

usus uero eam commendabilem fecerit. 51,

20

AELREDUS.

Amicitiae,

ut

mihi

uidetur, primum ipsa natura humanis mentibus impressit affectum, deinde experientia auxit, postremo 30

15

qua; uel certe praecepto, aut lege humano generi imposi-

legis auctoritas

ordi-

nauit.

enim

Deus

summe summe

potens bonus,

Amicitiae,

2

30

et sibi

ipsi sufficiens bonum est; quoniam bonum suum, gaudium suum, gloria sua, beatitudo sua, ipse est.

40

52, Nec est aliquid extra ipsum quo egeat, non homo, non

35

40

angelus, non coelum, non terra, nec ali-

45

quid quod in ipsis est, cui omnis creatura proclamat : Deus meus

novum

es, quoniam

meorum

bo-

45

"om

eges. Nec tantum sibi

sufficitipse, sed et om-

Do

nium rerum sufficieh-

ut mihi

uidetur, primum ipsa natura humanis mentibus impressit effectum, deinde experientia auxit, postremo legis auctoritas ordinauit.

5o 24 primum] oz. A

ODEATOGWVS

COMP.

395 DE VERA AMIC.

CANTABR.

IO

IO

Ostenso

quid

sit

amicitia. Nunc restat

indagare utrum natu-

15

20

ra an casu, uel necessitate, uel prae-

cepto humano generi imposita, | quoniam autem natura mentibus humanis amicitiae et societatis affectum impressit, ex

ipsis

25

conici

15

Vnde oriatur amici-

20

üa.

potest.

25

Amicitiae, primum ut mihi uidetur, ipsa natura humanis mentibus | impressit affectum,

30

350

deinde

ex-

perientia auxit, postremo legis auctoritas ordinauit. Deus enim summe potens et summe

bonus, sibi

est ipsi sufficiens ; qui bonorum nostrorum 35

25

40

40

45

45

$0

5o

non

eget.

19/20 Amicitiae origo et

ptocessus 77

396 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

AMIC.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

tia ipse est, dans aliis esse,

et aliis sentire,

aliis insuper et sapere, ipse omnium existentium

causa,

om-

nium sentientium uita, omnium intellegentium — sapientia. 53, Ipse itaque sumIO

ma natura omnes naturas instituit, omnia suis locis ordinauit,

IO

omnia suis temporibus discrete distri-

15

buit.

Voluit

autem,

nam et ita ratio eius aeterna prescripsit, ut

15

omnes creaturas suas pax componeret, et 20

uniret societas ; et ita omnia ab ipso qui summe

25

30

55

et pure

unus

est quoddam unitatis uestigium sortirentur. Hinc est quod nullum genus rerum solitarium reliquit, sed ex multis quadam societate connexuit. 54, Nam ut ab insensibilibus — ordiamur, quae humus, uel quod flumen unum unius generis gignit lapidem; aut quae silua unam unius generis arborem pro-

40

ducit ? Ita inter ipsa insensibilia quasi amor quidam societatis elucet,

cum

20

25

30

Voluit autem summa sapientia nam et ita ratio eius aeterna prescripsit, ut omnes creaturas

suas

pax

componeret, uniretsocietas; et ita omnia sub ipso qui summe unus est quoddam unitatis uestigiumsortiretur. Hinc est quod nullum genus solitarium reliquit, sed ex multis quadam societate connexuit. Nam ab insensibilibus ordinamur,quaehumus,

35

40

nihil

quod flumen unum unius generis gignit lapidem ; aut quae silua unam unius generis arborem profert? Ita inter ipsa insensibilia quasi amor quidam societatis elucet,

cum

ni-

eorum solum sit ; sed cum quadam sui generis societate et creetur, et persistat. Verum inter ipsa sensibilia quanta amicitiae species et societatis amorisque fulgeat

45

creatur,

imago,

$0

Verum inter ipsa senSsibilia quanta amicitiae species societatis amorisque fulgeat imago, quis facile di-

quis

facile

hil eorum solum sit; sed cum quadam sui generis societate et et persistat.

17 nam] ozi. .AC ori. B per bomoiotel.

34/36

J DIALOGVS

COMP.

IO

397 DE VERA AMIC.

CANTABR.

IO

I5 Voluit

ut

omnes

creaturas suas pax componeret, peruni20

20|

25

25

350

30

55

35

40

40

45

45

5o

$0

ret societas.

19 peruniret] uniret zz

398 SCHEDVLA

DE

SPIRITC

SPEC. SPIRIT.

AMIC.

AMIC. xerit? Certe cum in caeteris omnibus irra-

dixerit? 55, Certecum in caeteris omnibus

irrationabilia hendantur,

hac

parte ita hu-

parte

manum tantur,

animum imiut pene ra-

animum imitantur, ut

agi

tur. Ita se sequuntur, ita colludunt sibi, ita motibus simul et uo-

iucunde mutua tate

fruuntur,

socie-

IO

15

ut ni-

motibus

tam iucunde mutua societate fruuntur, ut

nihil magis quam ea quae amicitiae sunt curare uideantur.

25

25)

30

30

56, Sic etiam in an-

gelis diuina sapientia prouidit, ut non unus ^ crearetur,

Sic etiam et in an-

gelis diuina sapientia 35

amor eamdem

eumdem

Suauissimus uoluntatem,

crearet

40

af-

fectum ; ne cum alter superior, inferior 45

$0

alter uideretur, locus pateret inuidiae, si non Oobstitisset cari-

prouidit, ut non unus

uidelicet spiritus crearetur, sed plures; inter quos grata socie-

Sed plures ; inter quos grata societas, et

40

simul et uo-

uideantur. 20

uidelicet

aestimen-

cibus suum exprimunt et produnt affectum ; tam auide

20

55

humanum

tur. Ita se sequuntur, ita se colludant, ita

hil magis quam ea quae amicitiae sunt curare

ità

uti ratione

aestimen-

cibus suum exprimunt et produnt affectum ; tam auide et 15

deprehen-

dantur, in hac tamen

tantum tione IO

tionabilia

deprein

tas, et amor suauissimus eamdem uoluntatem, eumdem crea-

ret 45

affectum;

cum

inferior alter, alter superior uideretur, locus pateret inuidiae,

tas amicitiae ; et ita

si non

obstitisset ca-

ritas

amicitiae;

solitudinem excluderet multitudo, iucun-

ita solitudinem excluderet multitudo

ditatem

augeret

in

50

et

et iucunditatem auge12 produnt] perducunt B 36 uidelicet] oz;. B C

"DIALOGVS

COMP.

399 DE VERA AMIC.

CANTABR.

Quod cum in omnibus irrationabilia deprehendantur, in

hac tamen

parte ita

humanum animum imitantur, ut pene ratione agi aestimentur. Ita sesequuntur, ita sibi colludunt, IO

affectum ; tam et

iucunda

fruuntur

15

ita

motibus simul et uocibus suum exprimunt

IO

auide mutua

Societate,

utnihil magis quam ea quae amicitiae sunt curare uideantur. Cum ergo brutis

15

a

natura sit impressum 20

25

quoddam

amicitiae

uestigium,

non

20

est

dubium quin mentibus humanis rationale societatis impressit affectum. Et quia a natura mentibus hu-

25

manis est impressum,

legis postmodum est auctoritate confirma30

tum,

dicentis:

Dili-

30

ges amicum tuum et odio habebis inimicum tuum.

27

55

55

40

40

45

45

50

$0

400 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

pluribus

IO

15

SPEC. SPIRIT. AMIC. ret caritatis communio. Postremo cum Deus hominem condi-

caritatis

communio. 57. Postremo cum hominem condidisset, ut bonum societatis altius commendaret : Non est bo"wm, inquit, esse hominem solum ; faciamus ei adiutorium si"ale sibi. Nec certe de simili, uel saltem de eadem nrateria hoc adiutorium diuina

uirtus formauit; sed ad expressius caritatis et amicitiae incentiuum, de ipsius substantia masculi femi-

nam 20

AMIC.

procreauit.

chre autem

disset, ut bonum b]

"um, inquit, hominem esse solum ; faciamus IO

15

2

doceret

in rebus humanis

su-

20

25

perior vel inferior, quod est amicitiae proprium. 58, Ita na30

tura mentibus

nis, ab amicitiae impressit

huma-

40

intrasset,

30

minum

hominis,

40

fecissetque

moribus in-

mi hominis

secundus

assumitur;

ut natu-

ra doceret humanis superior uel inferior, "quod est amicitiae

proprium. Ita natura humanis,

ami-

pressit affectum, quem interior mox sensus amandi quodam gustu suauitatis adauxit.

bono communi priuata praeponi amicitiae caritatisque splendorem — auaritia inuidiaque corrupit ; contentiones, aemulationes, odia, suspiciones corruptis ho5o

feminam

citiae et caritatis im-

et caritatis affectum,

cum refrigescente caritate cupiditas sub-

substantia

procreauit. Pulchre autem de latere pri-

mentibus

ipso exordio

primi

ipsius

ab ipso exordio

quem interior mox sensus amandi quodam gustu suauitatis adauxit. At post lapsum

amicitiae incentiuum, masculi

om-

nes aequales, quasi collaterales; nec esset

formauit; sed ad expressius caritatis et de

primi hominis secundus assumitur; ut natura

ei adiutorium simile sibi. Nec certe de simili, uel saltem de eadem materiahoc adiutorium uirtus diuina

Pul-

de latere

so-

cietatis altius commendaret : Non est bo-

5o

1/2 communio] omnino D 2 Postremo] oz. A B C D altius] alienis D 29 caritatis] mentis a4Z. C

J DIALOGVS

COMP.

IO

401 DE VERA AMIC.

CANTABR.,

IO

25

20

20

25

25 Ita natura mentibus humanis, ab ipso exordio

350

30

amicitiae

et

caritatis impressit affectum, quem interio-

rum morum sensus amandi quodam gustu suauitatis adauxit. 35

55

40

40

45

45

$0

5o

402 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

uehens.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

AMIC.

59, Tunc bo-

ni quique inter caritatem et amicitiam distinxerunt ; ani-

IO

15

maduertentes | quod etiam inimicis atque peruersis impendenda sit dilectio ; cum inter bonos et pessimos esse non possit uoluntatum uel consiliorum ulla communio. Amicitia itaque quae sicut caritas inter omnes primum et ab omnibus seruabatur, inter paucos bonos naturali

20

lege

iura

15

resedit,

qui, uidentes a multis sacra fidei ac societatis

IO

20

uiolari,

arctiori se dilectionis et

25

30

55

amicitiae

foedere

constrinxerunt; inter mala quae uidebant et sentiebant in mutuae caritatis gratia ^ quiescentes. 60. Verum his in quibus omnem uirtutis sensum oblitterauit impietas, ratio quae in eis exstingui non potuit, ipsum amici-

25

350

tiae et societatis affec- 55 tum non reliquit ; adeo ut sine sociis, nec auaro diuitiae,

40

45

nec ambitioso gloria, nec uoluptas placere posset luxurioso. Compacta sunt etiam inter pessimos quaedam societatis foedera detestanda ; quae amicitiae —pulcherrimo

5o

nomine

40

45

palliata,

lege et praeceptis a uera amicitia fuerant distinguenda ; ne cum

50

403 " DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

DE

IO

IO

15

15

20

20

25

25

30

350

355

35

40

40

45

45

$0

5o

VERA

AMIC.

404 DE

SCHEDVLA

IO

SPIRIT.

AMIC.

ista appeteretur, in illa propter quamdam eius similitudinem incaute incideretur. 61, Sic — amicitiam quam naturainstituit, quam roborauit usus, legis auctoritas ordinauit. Manifestum proinde est amicitiam naturalem esse sicut uirtutem,

pientiam,

sicut

SPEC. SPIRIT. AMIC.

Sic quam

strauit,

amicitiam natura mon-

quam

robo-

rauit usus, legis auctoritas ordinauit. IO

sa-

et caetera

quae propter se,

15

I$

20

20

A5

30

quasi bona naturalia, et appentenda sunt et seruanda ; quibus omnis qui ea habet bene utitur, quibus nullus prorsus abutitur. 62, Ivo. Nonne, quaeso te, sapientia multi abutuntur, qui ex ea hominibus placere

55

45

$0

uel

30

in

seipsis pro collata sibi sapientia superbiunt ; uel certe hi qui eam

40

cupiunt,

25

55

uenalem habent,

et quaestum estimant pietatem? 63, AELREDUS. Hinc tibi satisfaciet noster ^XAugustinus, cuius uerba sunt haec: Qui sibi placet, stulto homini

placet;

quia

Profecto stultus est, qui sibi placet. Qui uero stultus est, sapiens

40

45

$0

6/4 monstrauit] instituit 74

BB

405 ' DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

DE

VERA

AMIC.

IO

IO

1

15

Manifestum est amicitiam naturalem esse sicut uirtutem, sicut sapientiam, et caeteras uirtutes. Sed multi abutun-

20

20

male

tur sapientia, qui pro ea aliquid inde suscipiunt, uel qui eam uendunt; sic aliqui utuntur

amici-

tia, qui pro ea aliquid appetunt, uel cum ea.

25

25

30

30

55

55

40

40

45

45

$0

$0

406 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

AMIC.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

non est; et qui sapiens non est, non habendo utique sapientiam, sapiens non est. Quomodo igitur

5

sapientia male utitur,

IO

r5

qui sapientiam non habet? Sic et superba castitas uirtus non est ; quia superbia ipSa quae uitium est, eam quae uirtus putabatur, sibi conformem facit; et ideo iam non uirtus sed uitium est. 64, Ivo. Sed pace

IO

15

tua dico, non congruum mihi uidetur, 20

quod amicitiae sapientiam .adiunxisti, cum inter illas nulla

20

sit comparatio. 65, AELREDUS.

25

Saepe minora maioribus, bona melioribus,

350

infirmiora fortioribus etsi non coaequantur, coniunguntur tamen maxime in uirtutibus; quae licet a se graduum diuersitate discrepent, quadam sibi tamen similitudine uicinantur. Vicina enim est uirginitati uiduitas; ^ uiduitati coniugalis castitas ; et quamuis inter has uirtutes magna sit differentia,

in eo

25

350

40

ta-

men quod uirtutes sunt, nonnulla est conuenientia. 66, Neque enim ideo pudi-

$0

citia coniugalis uirtus non est, quia praecellit continentia uidualis, quibus licet sancta praeferatur uirgini-

50

407

1

"DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

DE

^

1o

IO

15

15

20

20

25

25

20

30

55

55

40

45

45

$9

$0

VERA

AMIC.

408 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

AMIC.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

tas, earum famen gra-

tiam

non

oblitterat.

Quamuis

si ea

quae

de amicitia dicta sunt

diligenter aduertas, inuenies eam sapientiae

sic

uicinam

uel

infertam, ut pene diIO

xerim amicitiam nihil aliud esse, quam

IO

sapientiam. 67, Ivo. Obstupesco

1

fateor,

nec

facile

id mihi persuaderi posse existimo. 68, AELREDUS. Exciditne tibi dixisse

I5

Scripturam: | Omni tempore diligi qui 20

amicus esi? Ait etiam, sicut meministi, nos-

20

ter Hieronymus Amicitia quae desine-

25

ve potest, nmwmquam wera fuit. Amicitiam etiam nec subsistere

25

quidem sine caritate, satis superque monstratum est. Cum igi30

tur in amicitia et aeternitas uigeat, et ueritas luceat, et caritas dulcescat, utrum

30

nomen sapientias tribus his debeas abrogare, tu uideris,

55

69. Ivo. O quid est hoc? Dicamne de ami-

citia quod amicus Iesu Ioannes de caritate commemorat: Deus amicitia est? 70. AELREDUS.

Inusitatum

| quidem

hoc, nec ex Scripturis habet auctorita-

tem. Quod tamen sequitur de caritate, amicitiae profecto $9

dare

non

40

dubito,

45 Quod tamen sequitur de caritate, amici50 | tiae profecto dare non

409 |" DIALOGVS

COMP.

DE

CANTABR.

IO

IO

1j

15

20

20

25

25

30

3o

55

55

40

40

45

45

$0

5o

VERA

AMIC.

410 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

AMIC.

SBEGZSPBRID AMIC. dubito, quoniam : Qu "anet in amicitia, Z5 Deo manet, et Deus

quoniam : Qwi manet in amicitia, 22 Deo manet,

IO

satis

15

et Dews

$n eo.

Quod cum de ipsius fructu uel utilitate coeperimus disputare, manifestius peruidebis. Nunc si quid sit amicitia pro simplicitate ingenioli nostri diximus,

in £0.

IO

caete-

ra quae enucleanda proposuisti alio tempori reseruemus. *1. Ivo. Licet auiditati meae nimis ista sit molesta dila-

Nunc quid sit amicitia pro simplicitate ingenioli mei satis diximus, caetera,quae

enucleanda proposuisti alio libro reserue-

mus. 15

tio, ad hoc tamen non 20

solum tempus coenae, cui deesse non permittimur; sed etiam multorum, quibus de-

20

bitor tui es, exspecta-

tio satis onerosa com-

25

pellit. Explicit liber primus de spiritali amicitia.

25

Incipit secundus

30

1, AELREDUS. lam nunc, frater, accede;

et quidnam causae fuerit quod paulo ante cum

carnalibus

il-

35

lis carnalia compararem solus sedebas, modicum semotus a

40 nobis; et nunc

oculos huc illucque uerte-

40

bas,nuncfrontem confricabas manu, nunc

capillos digitis attrectabas, nunc iram ip- 45

Sa [facie praeferens, aliquid tibi praeter

5o

uotum accessisse, crebra uultus mutatione querebaris, edicito.:

50 10 mei] nostri 4 E

12

enudianda — D 12/13 ptoposuisti] sunt C

—J DIALOGVS

COMP.

4II DE VERA AMIC.

CANTABR.

IO

IO

15

15

20

20

25

25

30

30|

55

55

40

40

45

45

$0

$0

412 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

AMIC.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

2. GALTERUS. Profecto ita est. Quis enim patienter sustineat tota die nescio quos exactores Pharaonis tui habere copiam ; nos autem quibus specialiter debitor es, nec rarum IO

15

20

IO

optamus

15

beneficia,

uel maleficia formidamus. Quibus uel nunc tandem exclusis, tanto mihi gratior est

solitudo,

quanto

ut

sitis

Dic

nunc,

30

35

euoluere,

in medium proferre non differas. 4. GALTERUS. Faciam quidem. Nam Si uelim de hora cauSari quam isti nobis reliquere breuissimam uidebor ipse eam mihi facere breuiorem. utrum

25

uehe-

mens aquam. Quocirca erit tibi forte haec nostra collatio quasi cibus uel potus quidam spiritalis, eo iucundior quo aestus praecessit ardentior. Age iam et quod anXio pectore paulo ante parabas

20

inquietudo

praecessit. Nam optimum cibi condimentum fames est; nec mel aliaue species uinum sic sapidum reddit,

30

te-

cum habere posse colloquium? 3, AELREDUS. Et illis quoque gerendus est mos, quorum uel

molestior

25

M^

rogo

elapsum

40

45

te,

ani-

mo sit, an adhuc me$0

moria

teneas,

quid

5o

413 DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

DE

IO

15

15

20

20

25

25

350

30

35

55

40

40

45

45

5o

$0

VERA

AMIC.

414 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

AMIC.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

inter te quondam et tuum luonem de amicitia spiritali co-

nuenerit;

IO

cordatio,

rj

quas

tibi

ipse proposuerit quaestiones; quantum in earum enucleatione processeris ; quid de his quoque stilo tradideris. 5 AELREDUS. Equidem carissimi mei reimmo

IO

con-

tinuus amplexus et affectus, ita mihi semper recens est; utlicet ex humanis exemp-

15

tus, conditioni satis dederit, in meo ta20

25

30

35

men animo numquam

uideatur obiisse. Ibi enim semper mecum est; ibi mihi religiosus uultus eius elucet; ibi dulces eius arrident oculi; ibi eius iucunda mihi uerba sic sapiunt, ut uel ego uidear cum eo ad meliora transisse ; uel ipse mecum adhuc in his inferioribus conuersari. Scis autem quia plures praeterierunt anni ex quo Schedula ipsa cui de spiritali amicitia eius interrogatio-

nes measque

40 Siones

uerum

fatear,

quod

dulam

ipsam

hoc

triduum

30

35

40

hinc

tota ista auiditas et impatientia tota descendit,

25

respon-

impresseram, nobis elapsa est. 6. GALTERUS. Non me latent ista, sed, ut

A0)

20

45

Sche-

ante

reper-

tam et tibi traditam,

$0

415 '" DIALOGVS

28

COMP.

CANTABR.

DE

IO

IO

15

15

20

20

25

25

20

20

35

55

40

40

45

45

$9

50

VERA

AMIC.

416 SCHEDVLA

DE

SPIRII.

AMIC.

à quibusdam

accepi.

Ostende,

quaeso

SPEC. SPIRIT. AMIC.

eam

puero tuo ; non enim requiescit spiritus meus donec conspectis omnibus et quid illi disputationi desit

IO

aduertens, ea quae mihi vel mens propria, uel inspiratio occulta suggesserit es-

IO

se quaerenda, ad tuae

paternitatis examen proferam, aut repro15

20

banda, aut admitten-

da, aut exponenda. V. AELREDUS. Geram tibi morem, sed solus uolo legas quod Scriptum

est, nec

ef-

15

20

feratur in publicum ; ne forte aliqua resecanda, nulla,

25

35

nonuero

corrigenda —aestimaverim. 8. GALTERUS. Ecce adsum,

30

addenda plurima

habens

25

aures

ad tua uerba suspenSas; tanto certe auidius, quanto id quod de amicitia legi, dulcius sapuit. Quoniam igitur, quid sit amicitia, legi magnifice disputatem ; quid cultoribus suis pariat uti-

30

35

litatis, uelim mihi in-

sinues. Cum enim res 40 tanta sit, ut certis rationibus uisus es comprobasse; tunc primum uehementius appetitur, cum finis 45 eius fructusque cognoscitur. 9. AELREDUS. Non id pro tantae rei dignitate a me explicari posse praesumo ; cum

40

45

In

50 | nihil

rebus

humanis sanctius

417 DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

DE

IO

IO

15

15

20

20

25

25

30

30

55

inquirere quid utilitatis pareat

AMIC.

55

Restat

amicitia suis.

cultoribus

40

40

45

45

$0

VERA

Vtilitas amicitiae.

Quid utilitatis ha5o | beat, cum in rebus hu45 De amicitiae fructibus n

418 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

AMIC.

SBECOSSBEREBE. AMIC. appetitur amicitia

in rebus humanis nihil sanctius appetatur, nihil quaeratur

nihil lius,

utilius, nihil difficilius inueniatur, nihil

IO

experiatur dulcius, nihil fructuosius teneatur. Habet enim fructum uitae praesentis quae nunc est et futurae. 10, Ipsa enim omnes uirtutes sua condit

15

20

suauitate,

inuenitur, nihil experitur dulcius, nihil fructuosius tenetur. Habet enim fructum

uitae praesentis quae nunc IO

25

perat, componit prospera ; ita ut sine amini-

hil fere possit esse iucundum ; homo bestiae comparetur, 20

non habens cui collaetetur in rebus secundis, in tristi-

bus contristetur ; cui euaporet si quid

in tristibus contristetur; cui euaporet si 25 quid molestum mens

molestum mens conceperit, cui communi-

conceperit,

cet

cui

com-

municet si quid praeter solitum sublime 30 uel luminosum acces- 30 serit tt VaessoE, quia cwm ceciderit, non habet subleuanlem se! Solus omnino 35 est, qui sine amico est. 35 At quae felicitas, quae securitas, quae iucunditas habere cum quo aeque audeas loqui wt 40 Hbi; cui confiteri non 40 timeas si quid deliqueris; cui non erubescas reuelare in spiritalibus si quid pro45 feceris ; cui cordis tui 45 omnia secreta committas, et commendes

consilia? Quid igitur iucundius, quam ita Pio)

et futurae.

co inter mortales

tur in rebus secundis,

25

est

Ipsa omnes uirtutes sua condidit suauitate, uitia sua uirtute confodit, aduersa tem-

ui-

tia sua uirtute confodit, aduersa temperat, componit prosperà; ita ut sine amico inter mortales nihil fere possit esse iucundum; homo bestiae comparetur, non habens qui sibi collaete-

quaeritur utinihil difficilius

unire animum

animo,

si

quid

rit.

Vae

soli ; quia

cum, ceciderit, non habet subleuantem! Solus omnino est,

qui sine caritate est et amico. At quae felicitas, quae securitas, quae iucunditas est habere cwm quo aeque audeas loqui ut tibi ; cui confiteri non timeas si quid deliqueris; cui non erubescas reuelare in spiritalibus si quid profeceris ; cui cordis tui omniasecreta committas, et commendes consilia? Quid ergo iucundius,

$0

praeter

solitum sublime uel luminosum accesse-

quam

ita

unire animum animo, 1 amicitia]

oz.

B

28

sublime] uel Praez. B C 385 At] Vel B

419 DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

DE

VERA

AMIC.

manis nihil sanctius appetatur, nihil quaeratur utilius, nihil difficilius inueniatur,

nihil experiatur

Parit

fallor, IO

nimium,

fructum

dit

omnes

suauitate,

uirtute 15

20

30

IO

uitia

confodit, temperat,

spera

componit;

sua

adpro-

ita

15

40

45

mortales

nihil

fere

possit esseiucundum ;

tales nihil fere possit esse iucundum et ho-

et homo bestiae comparetur, non habens

mo

bestiae

compare-

20

qui secum collaetetur

qui

in rebus

sibi in letis rebus col-

tristibus

laetetur,

tur;

non

habens

in tristibus

contristetur ; cui euaporetsiquid molestum mens conceperit, cui communicet si quid praeter solitum sublime uel luminosum accesserit. Vae enim soli ; quia cwm ceciwantiem se! Solus omnino est, qui sine amico est. At quae felicitas, quae securitas, quae iucunditas habere cwm quo aeque audeas loqui wi tibi; cui confiteri non timeas si quid delique-

ris ; cui non erubescas reuelare in spiritalibus si quid profeceris ; cui cordis tui om-

25

30

in

contriste-

cui euaporet

si

mens

conceperit, cui communicet si quid praeter solitum sublime uelliuosum accesserit. Vae soli; quia cum ceciderit, non ha-

bet subleuantem se! Solus omnino est, qui sine amico est. Atque

25

felicitas, quae securitas, quae iucunditas

40

est habere cwm quo aeque audeas loqui «i tibi ; cui confiteri non timeas si quid deliqueris; cui non erubescas reuelare in spiritalibus si quid profeceris ; cui cordis tui omnia secreta

45

committas,

niasecretacommittas,

dius, quam ita unire animum animo, et

secundis,

quid molestum

et commendes consilia? Quid ergo iucun5o

ita ut sine amico inter

sine amico inter mor-

derit, non habet suble-

35

praesentis et futurae. Ipsa enim omnes uirtutes sua condit suauitate, uitia sua uirtute confocomponit prospera;

uirtutes

uersa

tur,

25

nisi

uitae

praesentis et futurae. Ipsa enim sua con-

dul-

cius, nihil íÍructuosius teneatur. Habet enim fructum uitae

et

com-

mendes consilia? Quid igitur iucundius, quam ita unire animum alterius,et unum

jo

33 est] De fructibus uerae amicitiae ad. K

420 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

AMIC.

SPEC. SPIRIT. AMIC. et unum efficere de

et unum efficere e duobus, ut nulla iactantia timeatur, nul-

duobus, ut nulla iactantia timeatur, nulla

la formidetur

formidetur

suspi-

ter ab altero doleat ; nec laudantem alter alterum adulationis notet uel IO

arguat? ait

15

Non enim ualidior uel effcacior uel praes-

Non

tantior est uulneribus nostris in omnibus temporalibus mequam

Praeclare quidem id.

15

qui omni incommodo

40

20

omni commodo occurrat congratulans ; ut, secundum Apostolum, iunctis hume- 25

30

cuit, igni,

40

quam

dubiis, euentu,

in in

consultatione,

ni commodo

om-

occurrat

congratulans ; ut, secundum Apostolum, iunctis humeris,

one-

ra sua portentur; nisi quod quisque pro-

amico. quolibet (fortuna

45

qualibet, in secreto et publico, in omni $9

niincommodo concur-

55

In omni actu, in omni studio, in certis, in

45

temporalibus,

priam leuius quam amici portat iniuriam,

amici portat iniuriam. 13, Amicitia ergo secundas res splendidiores facit, aduersas partiens, communicansque leuiores. Optimum ergo witae medicamenium amicus. Nam ut ethnicis etiam pla-

utimur

stantior medicina uulneribus nostris in om-

rat compatiens,

compatiens,

»on aqua, non pluribus locis

efficacior

quam habere qui om-

lerent; nisi quod unusquisque X propriam leuius quam

55

enim

uel ualidior uel praenibus

habere

ris, onera inuicem to-

30

Propter hoc enim, ait Sapiens, medicamen-

tum witae est amicitia.

occurrat

25

IO

medica-

mentum wilae est. Praeclare quidem id.

dicina, 20

12, Amicus,

Sapiens,

suspicio;

nec correptus alter ab altero doleat ; nec laudantem alter alterum adulationis nemo notet uel arguat?

Co ; nec correptus al-

na qualibet, in secreto uel publico, in

,domi

forisque, ubique ami-

In omni actu, in omni studio, in certis, in dubiis, in quolibet euentu, in fortu-

50

omni

consultatione,

domi forisque, ubique 2 ut] et 44 8/9 nemo] ueneno C 130m. A B C 18 temporalibus] om. B

421 DE VERA AMIC.

'

DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

unum efficere de duo-

efficere de duobus, ut nulla iactantia timeatur, nulla formidetur

bus, ut nulla iactantia timeatur, nulla

IO

formidetur suspicio; nec correptus alter ab altero doleat ; nec laudantem alter alterum adulationis notet uel arguat? Amcus, ait Sapiens, ?medicamentum. witae est.

suspicio; nec correptus

alter

doleat;

IO

ab

altero

nec

laudan-

tem alteralterum adulationis notet uel arguat? Amicus, ait Sapiens, medicamentum esi wiiae. Non enim ualidior uel efficacior

uel

praestantior

est

uulneribus nostris me-

1j

Ly

dicina, quam habere qui omni incommodo occurrat compatiens, omni commodo occur-

20

20

rat congratulans ; ut, iunctis suis humeris,

onera sua inuicem to-

25

25

lerent ; et quod unusquisque propriam leuius quam amici portet iniuriam. Amicitia ergo secundas res facit splendidiores, aduersas partiens,

30

30

communicansque reddit leuiores. Nam et ethnicis etiam placuit, non aqua, non hyeme,

non igne, pluribus locis utimur quam ami55

55

40

45

50

Amicitia enim res secundas splendidiores facit, aduersas partiens, communicansque leuiores. In omni actu, et studio, in certis, in dubiis,

in quaelibet cetera quocumque modo emergenta, ubique amicus gratus et necessarius, ubique uti-

40

co.

Vüilitates amicitiae.

In omni actu, in omni studio, in certis,

45

in dubiis, in quolibet euentu, in fortuna qualibet, in secreto

et publico,

in

consultatione, 50

omni domi

forisque, ubique ami16 commodo 7; ethnicis] philosophis 32 hyeme] sole z 07H. fH

81 77 40

422 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

SPBCOSEPRUD. AMIC. amicitia grata, ami-

AMIC.

citia grata, amicus necessarius, utilis gratia reperitur. Quo circa amici, ut ait Tul-

cus necessarius,

circa ^ amici, "ut ait Tullus, et absentes adsunt sibi, et egentes abundant, et im-

lius, et absentes adsunt sibi, et egentes abundant, et imbe-

IO

cilles ualent ; et, quod difücilius dictu est, mortui uiuunt. 14, Igitur amicitia, diuitibus pro gloria, exsulibus pro patria, pauperibus pro censu,

15

bus 20

pro

uirtute,

bustis est pro mio. Tantus amicos honos,

ria, laus

25

30

IO

aegro-

tis pro medicina, mortuis pro uita, sanis pro gratia, imbecilli-

15

ro-

praeenim

desiderium-

fectioni, quae in Dei dilectione, et cogni-

40

nis Dei efficiatur amicus, secundum illud Saluatoris in Euangelio : Jam non dicam "^os servos, sed amicos meos. 15, GALTERUS. Ita, fateor, tua me mouit

amicos moria,

honor, melaus deside-

riumque prosequitur ut et eorum uita laudabilis,

2)

30

et mors

pre-

tiosa indicetur. Et quod his omnibus excellit, quidem gradus est amicitia trahi uicinus perfectioni, quae in Dei

dilectione,

et

cognitione consistit; ut homo ex amico hominis Dei efficiatur

tione consistit; ut homo ex amico homi35

beciles ualent; et, quod diffücilius est dictu, mortui uiuunt. Amicitia diuitibus pro gloria, exsulibus pro patria, pauperibuspro sensu, aegrotis pro medicina, mortuis pro uita, sanis pro gratia, imbecilibus pro uirtute, robustis est pro

praemio. Tantus enim 20

memo-

que prosequitur, ut et eorum uita laudabilis, et mors pretiosa iudicetur. Et quod his omnibus excellit, quidam gradus est amicitia uicinus per-

utilis

gratia reperitur. Quo

amicus,

35

lud lam

secundum

il-

in Euangelio: mon dicam wos

SevYuos, sed amicos meos

40

oratio; ita in amicitiae desiderium totum animi mei succendit

45

appetitum ; ut

nec

uiuere me crediderim,

59

quamdiu huius tanti boni tam multiplici fructu caruero. Sed hoc quod ultimum

45

$0

19 enim] que D 27/28 amicitia est quidam gra-

dus 44

423 DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

DE

citia grata, amicus ne-

tes adsunt sibi, egentes abundant,

amici, aiv Tullius, et absentes adsunt sibi, et egentes abundant,

cessarius, utilis gratia reperitur. Quo circa

et et

et imbecilles ualent; et, quod diffcilius

tui uiuunt. Igitur amicitia diuitibus pro gloria,

pro

exsulibus

patria,

dictu IO

pauperi-

bus pro censu,

aegro-

tis pro medicina, mortuis

15

20

pro

uita,

sanis

pro gratia, imbecilli-

T5

ui-

censu, aegrotis pro medicina, mortuis pro

ro-

uita, sanis pro gratia,

imbecillibus pro uirtute,robustis pro praemio. Tanto enim ami-

pro

uirtute,

et

20

cos

25

laus |.desideriumque prosequitur, ut et eorum uita laudabilis, et mors pretiosa iudicetur. Et quod his

cogni-

tione consistit ; ut homo ex amico hominis Dei efficiatur amicus, secundum illud Saluatoris: Iam non dicQ"4 30

est, mortui

uunt. Igitur amicitia est diuitibus pro eleemosyna,exsulibus pro patria, pauperibus pro

bustis est pro praemio. Et quod his omnibus excellit, quidam gradus est amicitia uicinus perfectionij quae in Dei

bus

dilectione,

25

AMIC.

lis amicitia reperitur. Quo circa amici, ut ait Tullius, et absenimbeciles ualent; et, quod mirum est, mor-

IO

VERA

amicos

vos

servos,

meos.

sed

honor,

memoria,

omnibus excellit, qui-

dam gradus est amicitia uicinus perfec.tioni, quae in Dei di30 lectione, et cognitione consistit ; ut homo ex amico hominis Dei effüciatur

amicus,

Euangelio:

35

55

40

40

45

45

$0

5o

dicam

amicos

wos

Jam

in

non

seruos, sed

"eos.

26 excelsius zz tatione zz

30 cogi-

424 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

AMIC.

posuisti, quod me totum rapuit, et pene abripuit a terrenis, plenius mihi enodari desidero ; quod sciliv cet amicitia optimus ad perfectionem gradus existit. 16, Et opportune satis nunc Io|hic noster Gratianus intrauit, quem ipsius amicitiae * alumnum iure

dixerim,

SPEC. SPIRIT. AMIC.

VA

IO

cuius

totum studium est Ij;|amari et amare; ne forte amicitiae nimium auidus, eiusque similitudine deceptus, falsam pro 20 | uera, fictam pro soli-

da, pro spiritali carnalem recipiat.

I$

20

17. GRATIANVS. Ago

gratias

— humanitati

25 | tuae, frater, quod non

3o

uocato,

sed se impu-

dentius

ingerenti,

nunc tandem ad spiritale conuiuium con|cedis accessum. Nam

25

30

si me serio, non ludo,

alumnum amicitiae appellandum putasti, debueram in sermonis 35|principio —accersiri ; 35 nec auiditatem meam posita uerecundia pro-

didissem.

At tu, pa-

ter, perge quo coepe-

49! |ras, cet -causa mei aliquid mensis appone; ut si non satiari ut

iste,

qui

40

nescio

quot ferculis deuora45 |tis, nunc me quasi ad reliquias suas fastidiosus asciuit, saltem modicum ualeam refocillari. $0 18. AELREDUS:. Non

45

5o

425 COMP.

DIALOGVS

CANTABR.

DE

IO

IO

15

15

20

20

25

25

350

30|

55

40

40

45

45

$0

5o

VERA

AMIC.

426

SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

AMIC.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

uerearis, fili, quoniam tanta restant adhuc de amicitiae bono di-

cenda, quae si quislibet sapiens prosequeretur, nos nihil dixisse

IO

putares. Verum quomodo ad Dei dilectionem et cognitionem gradus quidam sit

amicitia,

15

Verum quomodo ad Dei dilectionem et cognitionem gradus quidam sit amicitia, paucis aduerte. In amicitia quippe nihil inhonestum est, vihil fictum. nihil simulatwum, et quidquid

20

uoluniarviwm et wevum est. Et hoc ipsum quoque caritatis proprium est.

IO

paucis

aduerte. In amicitia quippe nihil inhones-

L5

tum est, qihil fictum, nihil simulatum, ei

quidquid est, id sanctum e£ muwoluntavrium et uerum 20

2

est. Et

esi,

hoc

ipsum caritatis quoque proprium est. 19. In hoc uero amicitia speciali praerogatiua praelucet, quod inter eos qui sibi amicitiae glutino copulantur, omnia

id

sanctum

et

25

iucunda, omnia secura, omnia dulcia,

omnia suauia sentiun-

tur. Ex caritatis igitur perfectione pleros-

30

que diligimus, qui no-

bis oneri sunt et do-

lori; quibus licet honeste,

non

ficte,

non

simulate, sed uere uoluntarieque ^ con-

sulimus;

ad

secreta

tamen eos amicitiae nostrae non admitti-

mus. 20, Ouocirca in amicitia coniunguntur honestas et suauitas, ueritas et iucunditas, dulcedo et uoluntas, affectus et actus. Quae omnia a Christo inchoantur,

$0

55

per Christum promouentur, in Christo per-

40

45

$0

? Verum] insuper et B C 14/16 nihil simulatum] om.BCc 15 quidquid] in ea add. A

427

1

DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

DE

VERA

AMIC.

Verum | quomodo ad Dei dilectionem et cognitionem — gradus IO

quidam

sit amicitia,

IO

paucis aduerte.

15

In amicitia quippe nihil est inhonestum, nihil futum, mhil simulatwm, si quidquid est, id sanctum ef voluntariwum

20

25

et

In amicitia quippe

15

nihil inhonestum

20

esí, id sanctum ef uoluntariwm. et uerum est. Et hoc ipsum cari-

mulatwm,

verum.

Et hoc quidem caritatis proprium est. In hoc uero amicitia speciali praerogatiua praelucet, quod inter eos qui sibi amicitiae glutino copu-

est,

wihil fictum, malhal siet quidquid

tatis

proprium

est.

In

amicitia

co-

25

lantur, omnia iucunda, secura, dulcia, et 30

suauia sentiuntur. Ex caritatis uero perfectione plerosque diligimus, qui nobis oneri sunt et dolori;

3o|

quibus licet non ficte, 35

non

simulate,

uere

et

sed

uoluntarie

55

consulamus ; ad amicitiae tamen secretum eos non admittimus.

40

Quocirca

in amicitia

coniunguntur stas

ueritas

45

et

niunguntur

securitas,

et

actus. Quae

omnia

uoet

a

45

bio]

uentur, in Christo perficiuntur.

inchoantur,

per Christum promouentur, $0

in

Christo

perficiuntur. Non

igi-

honestas

et suauitas, ueritas et iucunditas, dulcedo et uoluntas, affectus et

iucundi-

tas, dulcedo et luntas, affectus

Christo

40

hone-

actus. Quae omnia a Christo |inchoantur, per Christum promo-

428 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

ficiuntur.

AMIC.

Non

SPEC. SPIRIT. AMIC. Non ergo uidetur nimium grauius uel innaturalis ascensus de Christo amorem inspirante quo ami-

igitur

uidetur nimium grauis, uel innaturalis ascensus de Christo amorem inspirante quo amicum di-

IO

ligimus, tum

ad Chrissemetipsum

amicum

nobis

prae-

bentem, quem diligamus ; ut suauitas sua-

IO

uitati, dulcedo dulcedini, affectus succedat

uitati, dulcédo dulcedini, affectus succe-

dat affectui. 21, ItaLo) que amicus in spiritu Christi adhaerens amico,

20

efficitur

spiritus

unus

affectui.

15

cum

eo cor wnwum et anima wna ; etsic per amoris gradus ad Christi conscendens amicitiam,

cum diligimus, ad Christum semetipsum amicum nobis praebentem, quem diligamus ; ut suauitas sua-

cum

eo

efficitur

in

20

osculo uno. Ad quod

25

osculum anima quaedam sancta suspi-

25

rans: Osculetur me, inquit, osculo oris sui! 30

In hoc autem amicitia speciali praerogatiua

uel

relucet,

quod inter eos qui sibi amicitiae glutino copulantur, omnia iu35

40

cunda, omnia secura, omnia dulcia, omnia

suauia secuntur. Ex caritatis igitur perfectione plerosque diligimus,

qui nobis o-

neri sunt et dolori; quibus licet honeste, non ficte, sed uere uo-

45

luntarie consulimus; ad secreta tamen eos amicitiae nostrae non

admittimus.

50

$0

Quocir-

ca in amicitia coniunguntur honestas et sanitas, ueritas et iu1 ergo] igitur B C 29 hoc] hac B C autem]

igitur B spiritualis on. B

80 C

speciali] 33 sibi]

429

r

DIALOGVS

COMP. tur

CANTABR.

uidetur

grauis,

uel

DE

VERA

AMIC.

nimium innatura-

lis ascensus de Christo amorem inspirante quoamicumdiligimus, ad

Christum

seme-

tipsum amicum nobis praebentem, quem diligamus ; ut suauitas IO

suauitati, dulcedini, succedat

Itaque Christi

15

dulcedo affectus

affectui.

amicus spiritu

in ad-

haerens

amico,

tur cum

eo cov wnwum

el anima

IO

effici-

Itaque

1j

wna ; et sic

Christi conscendens amicitiam, unus cum

eo

efficitur

rens cum

in

amico, efficitur eo cor wnwm el

anima

per amoris gradus ad 20

amicus

spiritu Christi adhae-

20

spiritus.

wna;

et

sic

per amoris gradu ad

cantica Christi

conscendens tiam, unus

amicicum eo

spiritus

efficitur

in

osculo uno. Osculetur me, inquit, osculo oris

25

350

25

Ex hiis patet quod amicicie uere gradus quidam sit ad perfectionem ascensus.

30

35

55

40

40

45

45

5o

5o

suil

430 SCHEDVLA

DE-SPELIRIT.

AMIC:.

SPEC. SPIRIT. AMIC. cunditas, dulcedo uoluntas,

actus.

affectus

et et

Quae omnia

Christo

a

inchoantur,

per Christum promouentur, in Christo perficiuntur.

Itaque amicus in spiritu Dei adhaerens IO

IO

amico efficitur cum eo cor unum et anima una, et sic per amoris

gradus ad Christi con15

15

Scendens unus cum

amicitiam, eo efficitur

Spiritus in osculo sancto. Ad quod osculum anima quaedam sancta aspirans ait: 20

20

22, Consideremus istius osculi carnalis proprietatem, ut de

25

carnalibus ad spirita-

30

lia, de humanis ad diuinatranseamus.Duobus alimentis uita hominis sustentatur, cibo et aere. Et sine

osculi

aere,

dem 35

ne

hora.

una

30

de humanis ad diuina transeamus. Duobus alimentis uita hominis sustentatur, cibo et aere. Et sine cibo

Quocirca in osculo duo sibi spiritus obuiant,

et

sine aere, nec una ho-

ra quidem. Itaque ut

35

45

40

quibus quaedam men-

45

corporale,

os-

tas mentis nascens, osculantium monet et

perstringit affectum. Est igitur osculum corporale, — osculum

uet et perstringit affectum. Est igitur os-

culum

timus. Et ipsum quidem quod emittitur, uel recipitur, spiritus nomen obtinuit. Quo-

miscentur. Ex quibus quaedam suaui-

Ex

tis suauitas innascens, osculantium mo-

uiuamus, ore haurimus aerem, et remit-

circa in osculo duo sibi spiritus obuiant, et

miscentur

Sibi et uniuntur.

ad spiritalia,

quidem aliquamdiu subsistere potest; at

qui-

uel recipitur, spiritus nomen obtinuit. 923,

pro-

ut de car-

nalibus

timus. Et ipsum quidem quod emittitur,

40

autem

25

Itaque ut

uiuamus, ore haurimus aerem, et remit-

osculo

carnalis

prietatem,

cibo aliquamdiu potest subsistere ; at sine

Osculetur me oris sui. Consideremus

$0

spiritale,

intellec-

D per] et praez. 4 6 in]etpraem. 4 B — i3[i4 contendens ;4 ^ 18 quae-

dam] oz. B B

49 obtinet

431 DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

DE

IO

29

1j

15

20

20

25

25

30

30

55

55

40

40

45

45

50

$0

VERA

AMIC.

432 SCHEDVLA

DE

IO

SPIRIT.

AMIC.

culum spiritale, osculum intellectuale. Osculum . corporale impressione fit labiorum; osculum sSspiritale coniunctione animorum ; osculum intellectuale per Dei spiritum infusione gratiarum. Osculum , proinde corporale,

non

VA

IO

sis, 24,

20

25

offerendum

Verbi

gratia,

in

I5

dilectionis, sicut

inter sponsum et sponsam fieri permittitur; uel sicut ab amicis, post diuturnam absentiam et porrigitur et suscipitur ; in signum catholicae

unitatis,

aut

est, reci-

piendum. Verbi gratia, in signum reconciliationis, 1uando fiunt amici, qui

fuerant prius inimici adinuicem ; insignum pacis, sicut communi-

caturi in ecclesia interiorem pacem per exteriorem ^ demon-

strant ; in signum dilectionis, sicut inter Sponsum et sponsam

fieri permittitur; sicut ab amicis,

uel post

diuturnam absentiam 30

et porrigitur et suscipitur ; in signum catholicae

unitatis,

cut fit cum suscipitur.

si-

cut fit cum hospes suscipitur. 28. Sed sicut plerique aqua,

causis,

offerendum

signum reconciliationisquandofiuntamici, qui prius inimici fuerant ad inuicem ; in 20 signum pacis, sicut communicaturi in ecclesia interiorem pacem exteriori osculo demonstrant; in sig- 25

num

30

aut

est, aut recipiendum.

ritum infusione gratiarum. Osculum proinde corporale, non nisi certis aut

honestis

nisi

certis et honestis cauIS

SPEC. SPIRIT. AMIC. tuale. Osculum corporale fit per impressionem labiorum; osculum spiritale coniunctione animorum; osculum intellectuale per Dei spi-

si-

hospes

35

igni, ferro, cibo et ae-

re,

quae

naturaliter

bonasunt, in suae cru-

delitatis uel uoluptatissatellitium abutuntur; ita peruersi et

40

turpes, etiam hoc bo-

no, quod ad ea significanda quae diximus

45

lex naturalis instituit,

3o

sua quodammodo flagitia condire nituntur; ipsum osculum

50 1 Osculum] oz. B C 18 fuerunt B C 30 prius et] oz. B

DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

439 DE VERA AMIC.

IO

De triplici osculo et pvimo de osculo corporali.

15

porale

Est

osculum

quod

cor-

impres-

sione

fit

labiorum,

quod

non

est osten-

dendum nisi certis et honestis causis ut in 20

signum reconciliationis, quando fiunt amici, qui fuerunt inimici;

25

in signum pacis, sicut communicaturi in ecclesia interiorem pacem exteriori osculo

demonstrant ; in signum 30

55

dilectionis, sicut

|inter sponsum et sponsam feri permittitur ; uel sicut ab amicis, post diuturnam absentiam et por-

rigitur et suscipitur; | in signum catholicae unitatis, sicut fit cum

hospes suscipitur. Sed sicut plerique aqua, igne, ferro,ciboetaere,

40

quae

naturaliter

bo-

na sunt, in suae

cru-

delitatis uel uolupta|tis

satellitium

tuntur;

45

50

ita

abu-

peruersi

et turpes, et hoc bono, sua quodammodo

flagitia condire nituntur; ipsum osculum tanta turpitudine foedantes, ut sic oscu10/12 Osculum corporale quando adhibendum. Osculum spitituale zz

434 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

AMIC.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

turpitudine tanta foedantes,

ut sic oscula-

ri nihil aliud sit quam adulterari. Quod quam sit detestandum, quam abominandum, quam fugiendum, quam aduersandum, quilibet IO

15

20

25

honestus intellegit. 26, Porro osculum spiritale proprie amicorum est, qui sub una amicitiae lege tenentur. Non enim fit oris attactu, sed mentis affectu; non coniunctione ]labiorum,sed commixtione spirituum, castifi-

cante omnia Dei spiritu, et ex sui participatione coelestem immittente saporem. Hoc osculum non inconuenienter osculum

IO

15)

Porro osculum spiritale proprium est amicorum, qui sub una amicitiae lege tenentur. Non enim fit eorum attactu, sed mentis affectu; non

coniunctione rum, 20

labio-

sed coniunxtio-

ne spirituum,

castifi-

cante omnia Dei spiritu, et ex sui parti-

cipatione coelestem immittente saporem. 25

dixerim Christi, quod

30

55

ipse tamen porrigit non ore proprio sed alieno; ilum sacratissimum amantibus inspirans affectum, ut uideatur illis quasi unam animam in diuersis esse corporibus; dicantque cum Propheta: Ecce quam bo"um el quam iucundum,

habitare

40 in wnwm.

45

30

55

fvatres

2*7, Huic ergo osculo assuefacta mens et a Christo totam hanc dulcedinem adesse non ambigens, quasi secum reputans et dicens: O si ipsemet accessis-

40

45

set, ad illud intellec-

| tuale suspirat, et cum $o

.

*

.*

imnaximo desiderio cla-

$0

20/21 castipante 4

B C

24 mittende D, mittentem

BC

DIALOGVS

COMP.

435 DE VERA AMIC.

CANTABR.

lari nihil sit aliud quam adulterari.

IO

15

IO

I5

Porro osculum spiritale proprie amicorum est, qui sub una lege amicitiae tenentur. Non enim fit oris attactu,

sed

mentis

affectu ; non coniunctione labiorum, sed commixtione spiri20

20

tuum, omnia

castificante Dei spiritu, et

ex sui participatione

25

30

25

30

coelestem immittente saporem. Nam ipse hunc sacratissimum

inspirat affectum,

ut

uideatur illis alteri quasi unam animam habere in diuersis corporibus: Psalmista :

Ecce

quam

bowwm

et

quam iucundum, habi-

lave

35

55

40

40

45

45

50

.$0

fvatves im wnwm.

Anima sic affecta ad osculum intellectuale suspirat, et cum

27 illis] oz.

436 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

mans:

SPEC. SPIRIT. AMIC.

AMIC.

Osculetuy

me,

ait, osculo ovis sui; ut iam terrenis affectibus mitigatis, et omnibus quae de mundo sunt cogitationibus desideriisque sopitis, in solius Christi de-

5

lecter osculo, et quiesIO

cam amplexu, exultans et dicens : Laeua eius

15

sub

capite

meo,

et dextera illiws amplexabitur me. 28, GRATIANUS. Amicitia

20

esse

credidi,

quam

25

inter

duos

uolun-

30

identitatem,

ut nihil uelit unus quod alter nolit; sed tanta sit inter utrosque in bonis malisque — consensio, ut non spiritus, non census,

nec 55

40

15

haec, ut ui-

deo, non est popularis, nec qualem eam somniare — consueuimus. Nescio quid hic Galterus hactenus senserit; ego aliud nihil amicitiam

tatum

IO

non

20

25

30

honor,

quidquam

quod

alterius sit, alteri de-

negetur, ad fruendum pro uoto et abutendum. 29, GALTERUS. Lon-

ge aliud in priori dialogo memini me didicisse, ubi ipsa

55

40

diffinitio amicitiae posita et expo45

sita,

merito

30

structi,

ad

eius

fructum altius inspiciendum me uehementius animauit. De qua sufficienter, incertam

nobis

45

50

JDIALOGVS

COMP.

437 DE VERA AMIC.

CANTABR.

maximo desiderio clamans: Osculetur me, dicit, osculo ovis sui ;

ut iam terrenis affectibus mitigatis, et omnibus quae de mundo sunt cogitationibus desideriisque sopitis, in solius Christi IO

IO

delecter

osculo,

et

quiescam — amplexu, exultans et dicens: Laewa eius sub capite meo. 1$

15 Amicitia quid.

20

20

25

25

30

30

Ego

amicitiam

ni-

hil aliud credo, quam inter duos tantam uoluntatum societatem,ut nihil uelit unus

quod alter nolit ; sed tanta sit inter utros-

que in bonis malisque consensio, ut non species, non census, non

honor, non quidquam 55

55

quod

tate

40

40

45

45

50

50

alterius

sit,

alteri denegetur, ad fruendum pro uolunet ad utendum.

3 dicit] oz. z 10 delectetur zz 11 quiescat

n

438 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

metam,

AMIC.

quatenus

SPEC. SPIRIT. AMIC.

de-

beat amicitia progredij, cum diuersorum diuersa sententia sit,

petimus praefigi. Sunt namque quidam qui

IO

contra fidem, contra honestatem, | contra commune bonum uel priuatum, fauendum

putant dam

amico.

IO

Qui-

solanr fidem de-

trahendam iudicant, caetera non cauenda.

I$

20

30,

Ali

pro

amico

contemnendam pecuniam, expuendos honores, maiorum inimicitias ^|subeundas, exilium censent

etiam non fugiendum; Se

ipsum,

in

15

20

quibus

non obsit patriae, nec 25

contra fas alium laedat, etiam in inho-

nestis et turpibus exponendum. Sunt et qui hanc metam in amicitia

constituunt,

ut unusquisque, sicut erga seipsum, sic et afficiatur erga amicum. 31, Quidam amico

in omni

cem rependere, satis dare amicitiae credunt. Mihi sane nulli horum esse cedendum, hac nostra col-

sum

satis

est.

quam

persua-

Vnde

certam

in amicitia

30

bene-

ficio uel obsequio ui-

latione

25

35

40

ali-

mihi

metam

a

te opto constitui ; maxime propter hunc

45

Gratianum, ne forte secundum nomen su-

um $0

ita uelit esse gra-

tiosus, ut incauté fiat uitiosus.

5o

DIALOGVS

COMP.

439 DE VERA AMIC.

CANTABR.

IO

IO

15

15

20

20

25

25

30

30

Ut sicut

35

355

40

40

45

45

5o

50

unusquisque, erga

seipsum,

sic afficitur erga proximum in omni offcio et obsequio rependant uicem, et fugiantur honores.

84 obsequio] quod aZ. z

440 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

32,

AMIC.

SPEC: SPIRIT. AMIC.

GRATIANUS.

Haud ingrate hanc tuam pro me accipio sollicitudinem ; nisi vA

IO

15

tamen sitis audiendi praepediret, forte iam nunc tibi redderem talionem. Sed

quid potius ad tuas inquisitiones respondere uelit, pariter audiamus. 33, AELREDUS. Certam in amicitia me-

tam Christus ipse praefixit: Maiorem, hac znquiens, dilectonem

20

IO

nemo

habet,

quam «i animam suam onat quis dvo amicis

|suis.

quousque

15

20

Ecce

tendi

de-

bet amor inter amiCOS, ut scilicet uelint

25

pro inuicem mori. Satisne uobis istud? 34, GRATIANUS. Cum maior esse non

possit 30

amicitia,

2

Quidam uoluerunt in amicitia metam ponere sed certam in amicitia metam Christus ipse praefixit: Maiorem, inquiens, hac dilectionem nemo habet, quam wt amimam suam ponat quis Pro amicis suis. Ecce quousque tendi debet amor inter amicos, ut scilicet uelint pro inuicem mori.

cur

non satis sit? 35. GALTERUS.

30

Quid si pessimi quique uel ethnici in consensu

55

facinorum

inuicem

40

et

flagitiorum sic se diligant, ut uclint pro mori,

55

eosne

ad summam amicitiae conscendisse fatebimur? 36, AELREDUS.

40

Absit ; cum inter pessimos

amicitia

esse

non possit. 3*7.

GRATIANUS.

Describe nobis, quaeSo,

inter

oriri potest,

quos

45

uel

Breuiter describam

uel ser-

inter

uari. 5o

i

$0

quos

oriri

po-

test uel seruari amicitia.

12 uolunt 44 B C 18 dilectionem] caritatem uel braem. B 19 quam] oz. B

441 DE VERA AMIC.

r

DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

IO

IO

15

Sequitur ut uideamur quousque inter amicos amoris debeat recidi funiculus. Certam in amicitia metam Christus ipse praefixit:

inquiens, Honem 20

25

15

Madovem,

hac "emo

dilechabet,

quam ui animam suam ponat quis pvo amicis suis. Ecce quousque tendi debet amor inter amicos, ut scilicet uelint pro inuicem mori.

20

25

20

30

55

25

40

40 Sed quia inter pessimos et flagitiosos tanta potest esse

45

amoris

uehementia,

ut pro inuicem

mori

45

uelint, ideo inter quos

50

oriri uel seruari possit amicitia quinten est disserendum.

$o

442 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

AMIC.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

38, AELREDUS. Breuiter dico. Inter bonos oriri potest, inter meliores proficere, consummari autem inter perfectos. Quamdiu enim quemquam ex studio malum IO

delectat,

reptione, | quomodo ad amicitiam uel aspirare eum fÍas est, cum ortus eius ex uirtutis opinione procedat? Difficile igitur,

immo

IO

25

est

ponit,

amor,

15

facere,

qui

20

,ad

25

tur,

uel

impellitur.

illoum

Standa

sententia

qui

contra

uxorem;

quam,

rendo ei morem,

40

immo

fontem

de

quo oriri potest, Scieris. Foedus

si

neest

necesse

est

eum

quod

ífa-

uel illici-

tur, uel impellitur. Vnde illorum detestanda est sententia, qui contra fidem et honestatem pro amiCO aestimant faciendum. Nwlia enim ut

dicunt

excusatio

pec-

Cat est, si amici causa

45

geueti-

tum usurpasset. Mul-

Igitur,

bet illicita,

35

et

Wweris. —Protoplastus Adam salubrius praesumptionis arguisset

cedit?

uirpro-

cere, qui necdum uitiis aut sopitis aut depressis, ad quaeli-

est,

honestatem pro amico aestimant faciendum. 40, Nwl/a enim excusatio peccati est, sí amici causa pecca-

eius ex opinione

gitur ab amico, 30

dete-

fidem

ortus tutis

enim amor, nec amicitiae nomine dignus, quo turpe aliquid exi-

quaeli-

Vnde

correptione, quomodo ad amicitiam eum

Stare,

uitiis aut sopitis aut depressis

pu-

impossibile est tibi, uel initia eius degu-

necdum

bet illicita, uel illici-

ei

gratior

aspirare fas est, cum

nec

amicitiae nomine dignus, quo turpe aliquid exigitur ab amico, quod necesse est eum

quamdiu

ritate, temeritas moderamine, adulatio

impossibile ti-

enim

oriri

melio-

mari autem inter perfectos. Quamdiu enim quemquam malum ex studio delectat, quamdiu inhonesta honestis pro-

uoluptas

bi est, uel initia eius

degustare, si fontem de quo oriri potest, nescieris. 39, Foedus

bonos

inter

res proficere, consum-

quamdiu honestis inhonesta praeponit, quamdiu éi uoluptas gratior est puritate,

temeritas modera15|tione, adulatio cor-

20

Inter

potest,

50

peccaueris. ProtoplaStus Adam salubrius de praesumptione arguisset uxorem ; quam, gerendo ei morem, uetitum usurpasset. Multo 22 initia] iniota DD 45 Protoplaustus 74 usutparet C

44/ 50

443 DIALOGVS

COMP.

.CANTABR.

DE

Inter bonos nimirum oriri potest, in-

Inter

IO

15

cedit? 20

Difficile

lectat, IO

stare,

si fontem,

15

30

enim

amor,

nec ami-

latio correptione, quomodo ad amicitiam eum fas est aspirare cum ortus eius ex uirtutis opinione procedit?

Foedus

25

est

amor,

nec amicitiae nomine

dignus, quo turpe aliquid ab amico exigitur, quod necesse est eum facere, qui nec-

30

dum

uitiis aut sopi-

tis aut

depressis,

ad

quaelibet illicita, uel

libet illicita, uel illici-

uel

inhonesta

de

citiae nomine dignus, quo turpe aliquid exigitur ab amico, quod necesse est eum íÍacere, qui necdum uitis aut sopitis aut depressis, ad quaetur,

et

honestis proponit, et ei uoluptas gratior est puritate, temeri-

20

quo oriri potest, nescitis. Foedus est 25

oriri

tas moderatione, adu-

enim,

immo impossibile est, uel eius initia degu-

bonos

summari autem inter perfectos. Quamdiu enim quemquam in studio malum de-

tas moderatione, adu-

latio correptione,quomodo ad amicitiam uel aspirare eum fas est, cum ortus eius ex uirtutis opinione pro-

AMIC.

potest amicitia, inter melioresproficere,con-

ter meliores proficere, consummari uero inter perfectos. Quam-

diu enim quemquam ex studio malum delectat, quamdiu honesta proponit, quamdiu uoluptas est gratior puritate, temeri-

VERA

illicitur, uel compellitur.

impellitur.

55

55 Vnde

illoum

de-

testanda sententia est,

qui contra 40

45

$0

fidem

et

honestatem pro ami- 40 co aestimant faciendum. Nwlla enim excusatio peccati est, si amicicausa peccaueris. Protoplastus Adam 45 miles salubrius praesumptionis arguisset uxorem; quam, ei gerendo morem, ueti$0 tum usurpasset.

Nulla

peccati

excusatio,

si

causa peccaueris.

10 praeponit zz

est amici

444 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

SPEC. SPIRIT. AMIC. etiam . melius serui regis Saul fidem domino seruauerunt, contra eius imperium

AMIC.

to etiam melius serui

regis

Saul

domino

fidem

seruauerunt,

contra eius imperium manum sanguini subtrahentes, quam Doech

Idumaeus,

qui regiae

crudelita-

tis minister, IO

15

Domini

sacerdotes sacrilegis manibus interfecit. Ionadab quoque amicus

sanguinem subtrahentes, quam docet Idumaeus, qui regiae

Amon,

IO

minister, Domini

sacrilegis

manibus

interfecit.

Ionadab

quoque amicus Amon laudabilius amici prohibuisset in-

laudabi-

lius amici prohibuisset incestum, quam quo potiretur optato consilium praebuis-

crudelitatis sacerdotes

I$

cestum,

quam

quo

potiretur optato consilium . praebuisset.

set. 41, Sed nec amicos Absalon amicitiae 20

uirtus excusat, qui perduellioni praebentes

assensum,

patriam 25

30

contra

arma

tule-

runt. Et ut ad haec nostra tempora ueniamus,

multo

certe

felicius, Otto Romanae cardinalis EccleSsiae, ab amicissimo suo recessit Guidone,

quam

20

Iohannes

25

30

suo

adhaesit in tali schismate Octouiano. Cer-

nitis igitur, nisi inter bonos amicitiam stare

non posse. 42. GALTERUS. Quid igitur nobiscum amicitia, qui boni non sumus? 43,

Ego ad

35

40 AELREDUS.

bonum uiuum

non reseco,

ita

Ego bonus non ita

ut

ad

quidam qui neminem uolunt

nisi eum

$0

Cernis igitur, nisi inter bonos amicitiam stare non posse. Sed dicit aliquis: Quis mihicum amicitia qui bonus non sum?

esse

bonum,

cui ad per-

fectionem nihil desit. Nos hominem bonum dicimus, qui secundum modum nostrae

totum

reseco,

ut

quidam qui neminem 45

uolunt

esse

nisi eum

Plo)

bonum,

cui ad per-

fectionem nihil desit. Nos hominem bonum dicimus, qui secundum nostrae mo-

3 domino] seruauetit74

suo

a47.

A

445

4

DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

IO

DE

VERA

AMIC.

IO

Ionadab ^ quoque amicus Amnon salubrius prohibuisset incestum,

15

15

20

20

25

25

30

350

Liquet 55

igitur,

quam

quod potiretur optato praebuisset consilium.

nisi

inter bonos amicitiam stare non posse.

40

55

40 Nos tamen non ita ad

bonum uiuum

resecamus, ut quidam qui neminem bonum 45

esse

uolunt, nisi eum

cui

ad

perfectionem

45

nihil desit. Sed cum bonum hominem dicimus, qui secundum 50

modum

nostrae

mor-

$0

Nos

bonum

homi-

446 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

mortalitatis,

vuste

AMIC.

SPEC: SPIRIT. AMIC.

sobvie et

eti fie

dum

wuiuens

in hoc saeculo, nihil à

quolibet petere,

inhonestum nec

nihil

rogatus

IO

IO

qui uel fidem, uel pa15

triae periculum, uel alterius contra ius et fas laesionem excipientes,

20

semetipsos

amicorum exponunt libidini, eos non tam stultos dixerim quam insanos; qui parcentes aliis, sibimet

a quolibet

in-

fecto amicitiam oriri, a talibus conservari,

in talibus

perfidi |posse non ambigimus. 44, Nam

so-

honestum petere, nec rogatus uelit praestare. Inter tales pro-

uelit praestare. Inter tales profecto amicitiam oriri, a talibus conseruari,

mortalitatis,

brie et $uste et pie wiuat in hoc saeculo,

in talibus perfici posse non ambigimus.

15

20

non

aestimant esse parcendum ; et aliorum prouidentes honesta-

25

30

ti,

suam

infeliciter

produnt. 45, GALTERUS. Fere in illorum cado sententiam qui amicitiam dicunt esse cauendam,

rem

25

Sunt autem aliqui qui in illorum cadunt sententiam, 30

uide-

rum, nec timoris uacuam, multis etiam

obnoxiam doloribus. Nam cum unicuique satis superque sit, sui

40

curam

gerere,

obligare,

45

$9

ut

35

cuam,

multis

obnoxiam Nam cum

cuique

40

necesse

sit eum multis implicari curis et affligi molestiis. 46, Nihil praeterea difficilius 45 aestimant, quam amicitiam usque ad diem witae extremum permanere ; turpeque nimis sit post initam

esse

rem

uide-

licet plenam sollicitudinis atque curarum, nec timoris ua-

incau-

tum dicunt se sic aliis

qui ami-

dicunt

cauendam,

licet plenam sollicitudinis atque cura-

55

citiam

$0

etiam

doloribus. satis uni-

superque

sit,

sui curam gerere, intantum dicunt se sic aliis obligare,

ut ne-

cesse sit cum multis curis implicari et affligi molestiis. Nihil

praeterea difficilius aestimant, quam amicitiam usque ad diem witae extremae permanere; turpe est nimis sic post initam $8 amicitia 74 que] oz. A

38 super-

447 DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

DE

talitatis, sobvie et iuste et pie uiuens Z* hoc saeculo,

nihil

VERA

AMIC.

nem dicimus, sobrie e£

vuste et pie uiuitim hoc

a quo-

saeculo, nihil a quolibet inhonestum petit, necrogatus praestat.

libet inhonestum petere, nec rogatus uelit praestare. Inter tales profecto | amicitiam

Inter tales oriri potest et conseruari amicitia.

oriri a talibus conseruari, in talibus posIO

se perfici non ambigimus. Nam qui uel fidem, uel patrae periculum,

uel

IO

alterius

contra ius et fas lae-

1j

20

sionem excipientes,se-

metipsos amicorum exponunt libidini, non tamen stultos esse dixerim quam insanos; qui parcentes aliis, sibimet non

15

20

ae-

stimant cendum;

esse paret aliorum prouidentes hone-

25

30

stati,

suam

infelicis-

sime produnt. Sunt et alii qui amicitiae considerantes excellentiam eam clamant esse

cauendam,

rem

25

. Quidam 30

noxiam

doloribus.

amici-

55

rarum, nec timoris uacuam, multis etiam obnoxiam doloribus.

nihilque difficilius quam custodire usque ad extremum diem.

40

40

45

dicunt caesse,

tiam rem plenam sollicitudinis atque cu-

uidelicet plenam sollicitudinis atque curarum, nec timore uacuus sed multis ob35

uendam

Nihil

praeterea

aestimant

difficilius

quam amicitiam usque ad diem witae

45

extremum permanere ; $0

turpeque nimis sit postinitam amicitiam Io 29 quidam] Amicitiae sunt et naeui, Àn ideo abnuen-

da praem. zm

448 SCHEDVLA

DE SPIRITC

AMIC.

SPEC. SPIRIT. AMIC. amicitiam rem in contrarium uerti. Vnde tutius iudicant quem-

amicitiam rem in contrarium uerti. Vnde tutius iudicant sic quemquam amare, ut

possit odire cum

ue-

lit,

la-

sic

amicitiae

quam VA

xandas habenas, quas

IO

sic

amare,

ut

possit odire cum

ue-

lit, sic xandas

laut

amicitiae habenas,

uel astringat cum ue-

uel astringat cum ue-

lit, uel remittat. 44, GRATIANUS.

lit, uel remittat. IO

Frustra igitur tu in loquendo, hos in audiendo laborauimus, si tam facile ab ami-

15

citiae tepuerimus appetitu; cuius nobis

15

fructum tam utilem, tam sanctum, tam

acceptum 20

Deo,

per-

fectioni tam uicinum,

tam

20

multipliciter

commendasti. Sit iliius ista sententia,

2

cui placet sic amare hodie ut cras oderit; 25

Cui placetsic amare hodie utcras oderit; sic amicus omnibus esse, ut nulli sit fidus ; ho-

cras uituperans ; ho-

perans;

Sic amicus omnibus esse, ut nulli sit fidus; hodie laudans, 30

die

blandiens,

mordens; ratus

ad

cras

hodie

pa-

oscula,

cras

ad opprobria promptus; cuius amor uili pretio comparatur, leuissima recedit offensa. 48, GALTERUS.

le

putabam

die laudans, cras uitu30

diens,

hodie cras

blan-

mordens ;

hodie paratus

ad os-

cula,

oppro-

cras

ad

bria promptus ; cuius amor uili pretio com55

paratur, leuissima re-

cedit offensa.

Fel-

carere

columbos. Verumtamen haec istorum sen-

40

tentia, quae sic displicet Gratioso, qualiter

refelli possit, edicito. 49, Pulchre

AELREDUS. de his Tul-

45:,

lius: Solem, inquit, e mundo $0

tolleve

widen-

twr, qui amicitiam e vita tollunt, qua nihil

$0

Pulchre de his Tullius: Solem, inquit, e mundo tolleve widentuv, qui. amicitiam e wita tollunt, qua mihil

449 DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

DE

remincontrarium uerti. Vnde tutius iudi-

cant

cum

uelint,

AMIC.

Sic iudicant cum Tullio amare, ut possint odire cum uelint.

sic quemquam

amare, ut possint odire

VERA

sic

amicitiaelaxandashabenas, ut eas uel

astringant IO

luerunt, tant.

cum uel

vo-

remitIO

15

15

20

20

25

30

Isti amant

hodie

oderunt;

nimirum ut cras

sic

amici

25

sic

amicus -esse,

ut

sunt omnibus, ut nulli

nulli fidus ; nunc lau-

sint fidi; hodie laudantes, cras uituperantes; hodie blan-

dans, 30

dentes; ad

hodie parati

oscula,

cras

ad

opprobria; quorum amor uili pretio comparatur,

uilissima

nunc

uitupe-

rans ; nunc blandiens, nunc mordens ; hodie paratus ad oscula, cras ad opprobria; amor talium, leuissima recedit offensa.

dientes, crastino mor-

35

Sic placet amare hodie ut cras oderint ;

55

le-

uissima recedit offensa.

40

Verumtamen

rum

45

isto-

sententia

quali-

ter refellatur, mus.

uidea-

Pulchre de his Tul-

40

45

lius: Solem, e mundo tolleve widentuv, $0

qui amicitiam & wita qua mihil a

tollunt,

5o

De his Tullius Solem, inquit e mundo tolleve |widentur,

qui amicitiam de wita tollunt, qua wihil a 27 nulli] sit 224.

450 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

AMIC.

SPEC. SPIRIT. AMIC. melius a Deo habemus,

a Deo melius habemus, mil iucundius.

vil (ucundius. Qualis sapientia amicitiam

Qualis sapientia amicitiam detestari, ut sollicitudinem caueas, curis careas, exuaris

timore; ulla

detestari, ut sollicitudinem caueas, exua-

ris timore ; quasi uir-

quasi uirtus

sine

tus

ne, uel acquiri possit IO

uel seruari.

te,

sine

Itane

tua

in

IO

15

25

hominum maxime adolescentium, — sine dolore maximo uel timore, tueri pudicitiam, uel lasciuientem refrenare ualet affectum ? Stultus

in

te,

sollici-

sine

tua

aut

tempe-

rantia contra libidines, aut iustitia contra malitiam, aut for-

titudo contra uiam pugnat?

contra ignauiam pugnat? 50, Quis, rogo, 20

ne

errores,

aut temperantia contra libidines, aut iustitia contra malitiam, aut fortitudo

sine

magna sollicitudine, uel prudentia contra

magna

sollicitudine, aut prudentia contra errores,

15

ulla

tudine, uel acquiri possit uel seruari. Ita-

sollicitudi-

igna-

20

25

Paulus qui noluit sine aliorum cura et solli-

citudine 30

quam

55

uiuere;

intuitu

sed

caritatis,

uirtutem

ximam credidit, infirmabatur cum infirmis, urebatur cum scandalizatis. Sed et

tristitia

ili

30

ma-

magna

35

erat, et continuus do-

40

lor cordi eius, pro fratribus suis secundum carnem. 51, Deserenda igitur illi caritas erat, ne sub tot timoribus ac doloribus uiueret; nunc quos genuerat, iterum parturiens ; nunc

quos

fouens

trix, nunc 50

ut

40

45

nu-

ut magis-

ter corripiens; nunc timens, ne sensus il-

$0

B caueas] cutis catreas a4Z. ABCE ? ulla] nulla

D

451 DIALOGVS

COMP. Deo

.CANTABR.

melus

DE

habemus,

Deo melius habemus, "il iucundius. Qualis Sapientia amicitiam

amicitiam detestari, ut sollicitudinem caueas, curis careas,

detestari, ut sollicitudinem caueas, curis careas, exuaris timo-

re;

ulla uirtus sine solli-

15

citudine, uel acquiri ualeat, uel seruari.

quando

uirtus

nulla sine sollicitudiIO

ne, aut prudentia contra errores, uel tem-

Itane in te, sine mag-

perantia

na

dines, uel iustitia contra malitiam, aut for-

sollicitudine,

aut

prudentia

contra

rores,

temperan-

aut

er-

tia contra libidines, aut iustitia contra malitiam, aut fortitu-

do contra pugnat? 20

AMIC.

wil iucundius. Qualis est enim sapientia

exuaris timore ; quasi

IO

VERA:

contra

libi-

15

titudo uiam

20

Quis, ergo hominum maxime adolescentium, sine dolore aut timore, tueri pudicitiam, uel lasciuien-

ignauiam

tem

contra ignapugnat?

refrenare

potest

affectum? Stultus fuit

Paulus qui noluit sine cura

25

30

25

30

et

tem maximam credidit, infirmabatur cum infirmis,cum scandalizatis urebatur. Sed et

tristitia

55

55

40

40

45

45

50

$0

sollicitudine

uiuere; sed intuitu caritatis, quam uirtu-

ili

magna

erat, et continuus dolor cordi eius, pro fratribus suis secundum carnem.

81 magna] oz. 7r

452 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

AMIC.

lorum a fide corrumperentur; nunc cum multo dolore, multis-

IO

15

que lacrimis ad paenitentiam prouocans; nunc eos qui non egerunt paenitentiam lugens. Videtis quomodo uirtutes auferre IO nituntur e mundo, qui comitem illarum sollicitudinem e medio tollere non formidant. 352, Stulte Chusi Arachites ami- 15 citiam quae erat ei cum Dauid tanta fide seruauit,

20

25

20

Ego

25

am oneri uel dolori, qui nihil delectationis ex alterius bono

350

55

uersitate inferant, amare nullum, amari

35

40

a nullo curantes. 53, Absit enim ut eorum quemquam amare concesserim, qui amicitiam quaestum putant; tunc se solis labiis profitentes ami-

40

sint ; nulli etiam oneri uel dolori, qui nihil ex conci-

sitate sustineant, amare nullum, amari a nullo curantes. Absit enim ut eorum

quemquam amare concesserim, qui amicitiam quaestum putat; tunc se solum labiis profitentes ami-

COS, cum spes alicuius

$0

tam

piant, nihil amaritudinis aliorum peruer-

concipiant, nihil ama-

commodi temporalis arriserit; uel cum amicum cuiuslibet turpitudinis ministrum facere temptauerit.

non

delectationis alterius bono

ritudinis sua aliis per-

45

eos

homines quam bestias addixerim, qui sic dicunt esse uiuendum, ut nulli consolationi

ut nulli conso-

lationi sint ; nulli eti30

quomodo

ut sollicitu-

dinem securitati praeferret ; malletque amici participari doloribus, quam parricidae gaudiis honoribusque dissolui? Ego eos non tam homines quam bestias dixerim, qui Sic dicunt esse uiuendum,

Vides

uirtutes nituntur e mundo, qui comitem illarum sollicitudinem e medio tollere non formidant.

45

COS, cum spes alicuius commodi . temporalis arriserit ; uel cum

5o

amicum cuiuslibet turpitudinis ministrum facere temptauerit.

J DIALOGVS

COMP.

Ecce IO

453 DE VERA AMIC.

CANTABR.

quomodo uir-

tutes auferre nituntur e mundo, qui comitem illarum. sollicitudinem e medio tollere non formidant.

IO

15

15

20

20

Qui 25

30

non

homines

Ego

dolori, qui nihil delectationis ex alte-

30

uel dolori, qui nihil delectationis ex alterius bono concipiant, nihil amaritudinis sua

35

ferant, amare nullum, amari a nullo curan-

ut

tem

5o

ut

Absit eos

alis

au-

tes.

amare

concessimus qui amicitiam quaestum putat; tunc se solis labiis amicos profitentes cum spes alicuius commodi temporalis arriserit; uel cum amicum cuiuslibet turpitudinis ministrum facere temptauerint.

nulli

consolationi

sint ; nulli etiam oneri

concipiant,

ferant, amare nullum, amari a nullo

curantes.

45

tam

dixerim, qui sic dicunt esse uiuendum,

nihil amaritudinis sua alis peruersitate in-

40

non

25

rius bono

35

eos

homines quam bestias

sed potius bestiaesunt dicendi qui sic dicunt esse uiuendum, ut ulli sint consolationi ulli etiam oneri uel

40

45

50

peruersitate

in-

454 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

54,

SPEC. SPIRIT. AMIC.

AMIC.

GALTERUS.

Cum

igitur

certum

sit multos amicitiae similitudine falli, ex-

pone, quaeso, cuiusmodi amicitias cauere, quas appetere, colere et conseruare IO

debeamus. 55. AELREDUS. Cum dictum sit eam

IO

Cum dictum sit eam nisi inter bcnos

nisi inter bonos non posse subsistere, facile tibi est peruidere amicitiam

15 | nullam

quae bonos dedeceat recipiendam. 56, Sed nos

20

non posse subsistere, 15

facile est tibi peruidere nullam amicitiam quae bonos dedeceat recipiendam.

GRATIANUS. fortasse in

hac discretione,

quid

20

deceat uel non deceat,

caligamus. 57,

2)

AELREDUS.

Geram uobis morem, et quae mihi occurrerint fugiendae, breuiter annotabo. Est amicitia puerilis,

Est praeterea amicitia puerilis, quam uagus et ]lasciuiens

30

creat affectus, sine ratione, sine pondere, sine mensura, sine

40

licita

licita et illicita discernere non ualens.

et

illicita non

dis-

ualens.

Licet autem plerumque amicitiam affectus praeueniat, numquam

tamen

sequen-

29 Certa species amicitiae add. O in marg. exter. manu

rec.

Licet autem

$0

uagus

et las-

creat

affec-

sine ratione, sine pondere, sine mensura,

sine alicuius commodi uel incommodi consideratione. Haec ad

tempus

cit, arctius stringit, blandius allicit. Sed affectus sine ratione, motus bestialis est,

ad quaeque illicita pronus; immo inter

ciuiens

tus ; diuaricans pedes suos omni transeunti;

pus uehementius affi-

ad quaeque illicita pronus; immo inter cernere

quam 30

incommodi consideratione. Haec ad tem-

pus uehementius afficit, arctius stringit,

et quae amicitiae occurrerunt fugienda, breuiter annotabo. Est amicitia puerilis,

ratione, sine pondere, sine mensura, sine alicuius commodi uel

alicuius commodi uel incommodi consideratione. Haec ad tem-

blandius allicit. Sed affectus sine ratione, motus bestialis est,

quam uagus et lasciuiens creat affectus; diuaricans pedes suos omni transeunti ; sine

Geram tibi morem,

25

uehementer

afficit, stringit, blandius allicit. Sed affectus sine ratione, mo-

tusque bestialis est, ad quaeque illicita pronus est; immo inter licita et illicita discernere non ualens. Licet autem plerum-

plerum-

que amicitiam

affec-

que

amicitiam

affec-

tus praeueniat,

num-

tus praeneuiat,

num-

quam

tamen

sequen-

3o

quam

tamen

sequen-

DIALOGVS

COMP.

455 DE VERA AMIC.

CANTABR.

Cum igitur certum sit

multos

amicitiae

similitudine falli, disserendum est cuiusmodi amicitias cauere,

quas

uero

appetere,

colere et seruare beamus.

de-

IO

IO

Distincliio

| amicitia-

YWm.

I5

20

25

Cum

superius

dic-

tum sit amicitiam ueram nisi inter bonos non posse subsistere. Liquet ullam amicitiam quae bonos dedeceat esse recipiendam. Verum de amicitiis quae nobis occurrerint Xfugiendae breuiter est disserendum.

15

20

25 Est amicitia pueri-

Est autem amicitia puerilis, quam ua30

gus et lasciuiens creat

30

uagus

et

tus ; sine ratione, sine

seunti;

ra, sine alicuius com-

sine

pondere,

ratione,

pondere,

ad tempus

modi,

sine

mensura, sine alicuius commodi uel incommodi consideratione.

Haec

35

hementer afficit, strin-

git, blandius allicit. Sed affectus sine ratione, motus bestialis est, ad quaeque illicita pronus; immo

40

45

inter licita et illicita discernere non ualens.

45

tus praeueniat,

tamen

uel incommodi

consideratione.

ad tempus

Haec

uehemen-

motus

bestialis

est,

ad quaeque illicita pronus ; et licet amicitiam promoueat affectus; non est sequendus, nisi eum ratio ducat, et ho-

nestas temperet, regat iustitia.

Licet autem plerumque amicitiam affecquam

sine mensu-

ter afficit, stringit, blandius allicit. Sed affectus sine ratione,

ue-

40

$0

quam

lasciuiens creat affec-

affectus ; diuaricans pedes suos omni transine

55

lis,

et

num-

sequen-

$0

28 Est] Amicitia puetilis praem.m 89 lasciuicus "n

456 DE

SCHEDVLA

dus

est, nisi eum

et

tas temperet, et iustitia regat. ; Amicitia itaque spiritalis inter bonos,

SPEC. SPIRIT. AMIC.

tas

temperet,

et

dus est, nisi eum et ratio ducat, et hone-

re-

stas temperet,

gat iustitia.

gat iustitia.

A

^

studio-

rumque similitudine parturitur, quae est in rebus humanis atque diuinis cwm benewolentia et caritate consensio. Quae definitio ad amicitiam exprimendam satis uidetur esse sufficiens. Scire autem desideranti unde primum inter mortales amicitia orta an casu

AMIC.

dus est, nisi eum et ratio ducat, et hones-

ratio ducat, et hones-

uitae, morum

SPIRIT.

IO

IO

I5

1$

20

20

25

25

30

30

est, natura an necessi-

tate aliqua, uel certe

praecepto

aut

lege

humano generi imposita in usum uenerit, intellegat quia, ut mihi uidetur, ami-

citiae affectum primum ipsa natura humanis mentibus impressit, deinde experientia auxit, postremo legis auctoritas ordinauit. Inter bonos autem oriri potest, inter meliores proficere, consummari autem inter perfectos. Certam uero in amicitia metam

35

40

Christus ipse praefiit: Maorem, inquiens,

nemo

dilectionem

habet, quam

t

animam suam ponal quis pvo amücis swis. Ecce quousque tendi debet amor inter ami18 Vnde orta sit amicitia add. O in marg. exter. man. fec. 19 unde] unum I, O

45

P1]

50

et re-

DIALOGVS

COMP.

457 DE VERA AMIC.

CANTABR.

dus, nisi eum et ratio ducat, et honestas

temperet, et regat iustitia.

IO

IO

15

15

20

20

25

25

30

30

55

55

40

40

45

45

5o

50

458 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

AMIC.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

cos, ut scilicet uelint pro inuicem mori.

Quomodo

autem

ad

Dei dilectionem et cognitionem — gradus quidam sit in amici-

tia, paucis aduertamus. In amicitia quippe nihil inhonestum est, vihil fictum, mihil si-

IO

IO

15

15

mulatum, et quidquid €sí, id sanctum et uoluntaviwm et uerum est. Et hoc ipsum caritatis quoque proprium est. In hoc uero amicitia speciali praerogatiua praelucet,

quod inter eos qui 20 sibi amicitiae glutino copulantur, omnia iucunda, omnia secura, omnia dulcia, omnia suauia sentiuntur. Ex 2 caritatis igitur perfectione plerosque diligimus qui nobis oneri sunt et dolori; quibus licet honeste, 30 non

ficte,

non

late, sed uere

simu-

30

uolun-

tarieque consulimus ; ad secreta tamen eos amicitiae nostrae non 55 admittimus. Quocirca in amicitia coniunguntur honestas et suauitas, et ueritas et iucunditas, dulce- 40 do et uoluntas,

20

affec-

40

tus et actus. Quae omnia a Christo inchoantur,

per

Chris-

tum promouentur, in Christo perficiuntur. Non igitur uidetur nimium grauis uel innaturalis ascensus de Christo amorem in-

45

$0

$0

DIALOGVS

COMP.

459 DE VERA AMIC.

CANTABR.

IO

IO

15

£5

20

20

25

25

30

30

55

55

40

40

45

45

50

5o

460

SCHEDVLA

DE. SPIRIT.

AMIC.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

spirante quo amicum diligimus,

ad

Chris-

tum semetipsum amicum nobis praebentem, quem diligamus;

vA

ut suauitas suauitati, dulcedo dulcedini, af-

fectus succedat affectui. Itaque amicus in spiritu Christi adhaerens cum

IO

IO

15

15

20

20

amico, efficitur eo coy wnwm et

anima wna; et sic per amoris gradus ad Christi |conscendens amicitiam,

unus

cum

eo spiritus efficitur in osculo uno. Ad quod osculum anima quaedam sancta suspirans: Osculetur

me,

inquit,

osculo oris sui. Consideremus istius osculi carnalis proprietatem, ut de 25 carnalibus ad spiritalia, de humanis ad diuina transeamus. Duobus alimentis uita hominis sustenta- 30 tur: cibo et aere. Et sine cibo quidem aliquandiu potest subsistere; at sine aere ne una quidem bora. 25 Itaque ut uiuamus, ore haurimus aerem et remittimus. Et ipsum quidem quod emittitur uel recipi- 40 tur,

A

spiritus

2

nomen

obtinuit. Quocirca in osculo duo spiritus sibi obuiant, et miscentur sibi et uniun- 45 tur. Ex quibus quaedam mentis suauitas innascens, osculantium mouet et perstringit affectum. Est so 29 Duo alimenta hominis add. O in marg. exter. man. rec.

5o

461

DIALOGVS

COMP.

IO

DE VERA AMIC.

CANTABR.

IO

15

20

20

25

25

30

30

35

35

40

40

45

45

50

50

462

SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

AMIC.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

igitur osculum corporale, osculum spiritale,

osculum

intel-

lectuale. Osculum: corporale impressione fit labiorum ; osculum spiritale coniunctione animorum ; osculum intellectuale per Dei spiritum ininfusione gratiarum. Osculum proinde corporale nonnisi certis et honestis causis aut offerendum est aut recipiendum. ^ Verbi gratia: in signum reconciliationis, quando fiunt amici, qui prius fuerant inimici ad inuicem; in signum

pacis,

dilectionis,

IO

1j

I5

20

20

25

25

350

30

35

35

40

40

45

45

$0

50

sicut

communicaturi in ecclesia interiorem pacem exteriori osculo demonstrant ; in signum

IO

si-

cut inter sponsum et sponsam fieri permittitur,

uel

sicut

ab

amicis post diuturnam absentiam et porrigitur et suscipitur; in signum catholicae unitatis, sicut fit cum hospes suscipitur. Sed sicut plerique aqua, igni, ferro, cibo et aere, quae

naturaliter bona sunt, in suae crudelitatis uel uoluptatis satellitium

abutuntur,

ita

peruersi et turpes, etiam hoc bono, quod ad ea significanda quae diximus lex naturalis instituit, sua quodammodo flagitia condire nituntur; ip1 Tria sunt oscula a4Z. O Ín arg. exter. man. vec. 23 communicari I

463

J DIALOGVS

3I

COMP.

CANTABR.

DE

IO

IO

15

15

20

20

25

25

30

30

55

35

40

40

45

45

$0

50

VERA

AMIC.

464 DE

;. SCHEDVLA

SPIRIT.

AMIC.

SPEGSSBPIRLII AMIC.

sum osculum turpitudine tanta foedantes, ut sic osculari nihil sit aliud quam adulterari. Quod quam sit detestandum, quam abominandum, quam fu-

giendum, quam aduersandum, quilibet honestus intellegit. Porro osculum spiritale proprie amicorum est, qui sub una amicitiae lege tenentur; non enim fit oris attactu, sed mentis affectu ; non coniunctione labiorum, sed commixtione spirituum, castificante omnia Dei spiritu, et ex sui participatione caelestem immitente saporem. Hoc osculum non inconuenienter osculum dixerim Christi, quod ipse tamen porrigit non ore proprio sed alieno; illum sacratissimum inspirans amantibus

IO

IO

i5

15

20

20

25

2»

30

30

affectum, ut uideatur

ilis quasi unam animam in diuersis esse corporibus, dicantque cum propheta: Ecce quam bonwm et quam jucundum habitare fratves in wnwm. Huic ergo osculo assuefacta mens, et a Christo totam hanc dulcedinem adesse non ambigens,

quasi

secum

reputans et dicens: O si ipsemet acces-

35

40

45

sisset, ad illud intel-

lectuale suspirat, et cum maximo deside-

50

$0

465

1

DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

DE

IO

IO

15

I5

20

20

25

25

30

30

55

35

40

40

45

45

$0

$0

VERA

AMIC.

466

SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

SPEC. .SPIRIT. AMIC.

AMIC.

rio clamans : Osculetur (e, ait, osculo ovis

sui; ut iam affectibus

terrenis

|mitigatis,

et omnibus quae de mundo sunt cogitationibus desideriisque sopitis,in solius Christi dilectionis osculo et quiescam amplexu, exultans et dicens: Laeua eius sub capite meo, et dexteva illius amplexabitur me.

IO

1j

20

IO

58, Igitur haec amicitia quam diximus puerilem, eo quod in pueris magis regnat affectus, ut infida, et

15 tia

puerilem,

pueris 20

instabilis, et impuris semper mixta amoribus, ab his quos spiritalis amicitiae dul-

25

30

cedo

delectat,

nimodis

om-

^ caueatur;

25

regnat

affectus, ut infida, et

instabilis, et impuris amoribus semper mixta ab his quos spiritalis amicitiae dulcedo delectat, omnimode caueatur;

tiam, quam

tam amicitiam, quam amicitiae esse uenenum dicimus ; cum in ea numquam amoris modus possit seruari legitimus, qui est ab animo ; sed honestam

amicitiae

dicimus esse uenenum ; cum in ea amoris numquam modus possit seruari legitimo

30

qui est ab ani-

ad animum ; sed

honestam eius uenam,

ex carnis concupiscentia fumus quidam emergens, obnubilet

35

to

spiritu,

ad carnis

desideria trahat. 39, Eapropter primordia amicitiae — spiritalis, primum intentionis habeant puritatem, rationis magisterium, temperantiae frenum; et sic suauissimus accedens

affectus, ita profécto

quam

non

eius uenam, ex carnis

concupiscentia fumus quidem emergens, ob-

et

corrumpat ; et neglec-

9$ dilectionis] delectetur O '

eo quod in

magis

quam non tam amici-

mus,

$0

Igitur haec amiciquam diximus

40

5o

nubilet et corrumpat ; neglecto spiritu, ad carnis desideria trahat. Quapropter primordia amicitiae spiritalis, primum intentionis habeant puritatem, ^ rationis magisterium, temperantiae frenum ; et Sic suauissimus accedens affectus, ita profecto sentietur dul89 et neglegenti 74

467 DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

IO

15

DE

Igitur haec amicitiaquam diximus pueris magis

regnet

15 In pueris magis reg-

aí-

fectus, ut instabilis,

infida, et et impu-

ris semper

amoribus

mixta,

ab

spiritalis

his

30

amicitiam, quam amicitiae dicimus esse uenenum ; cum in ea amoris umquam modus possit seruari le-

nimodis

^ caueatur;

quam

non

tionis

habeant rationis

gisterium,

nam

30

35

40 Primordia

purima-

45

temperan-

affectus, ita profecto sentietur dulcis, ut

— amici-

tiaespiritalis, primum

tiae frenum ; et sic suauissimus accedens $0

tat, caueatur, uenenum est.

obnubi-

let et corrumpet ; et neglecto spiritu, ad carnis desideria trahat. Eapropter primordia spiritalis amicitiae primum intentatem,

25

af-

fectus infidus et instabilis, et impuris mixtus semper amoribus, ab his quos spiritalis amor delec-

tam

gitimus, sed honestam eius uenam, ex carnis concupiscentia fumus quidem emergens,

45

20

quos

dulcedo delectat, om-

40

nat talis affectus,

^ amicitiae

25

35

AMIC.

IO

rilem, eo quod in pue20

VERA

$0

intentionis

habeant

puritatem,

rationis

magisterium, temperantiae — frenum ; et sic suauissimus accedens affectus, ita profecto sentietur 38 Primordia] Amicitia spiritualis. Vera amicitiae fons. Amoris origo praem m

468 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

sentietur

AMIC.

dulcis,

SPEC. SPIRIT. AMIC. cis, ut esse numquam desinat ordinatus. Est et amicitia quam pessimorum similitudo morum conciliat; de qua dicere supersedeo, cum nec

ut

esse numquam desinat ordinatus. Est et amicitia quam pessimorum similitudo morum conciliat ; de qua dicere supersedeo, cum nec amicitiae nomine digna, ut IO

superius diximus, habeatur.

15

IO

60, Est prae-

terea amicitia quam consideratio alicuius utilitatis accendit, quam multi ob hanc causam,

dam,

et

et

15

appeten-

colendam,

et conseruandam existimant. Quod si 20

25

admittimus,

quam

multos omni amore dignissimos excludemus; qui cum nihil habeant, nihil possideant, profecto nihil commodi temporalis ab eis uel adipisinter commoda duxeris consilium in du-

20

2)

30

aduersis

et

55

caetera haec

uti-

que ab amico exspectanda sunt, sed sequi

35

debent ista amicitiam, non praecedere.

Necdum 40

sit

enim

amicitia

qui aliam eius uult esse mercedem quam ipsam. Quae tunc plena

45

merces

lentibus

tota

erit eam,

translata

Deum,

in

eius

40

in

45

multas

et mag-

Si uero inter commoda dixeris consilium in dubiis, consolationem in aduersis et caetera huiusmodi,

haec utique ab amico exspectanda sunt, sed sequi debent haec amicitiam, non praeenim

quid sit amicitia didicit, qui aliam eius uult

na merces erit colentibus eam, cum tota in Deum translata in

eo sepelit quos uniuit.

con-

templatione — sepelit quos uniuit. 62, Nam cum

nihil

esse mercedem quam ipsam. Quae tunc ple-

cocum

habeant,

possideant, profecto nihil commodi temporalis ab eis nil adipisci poterit uel sperare.

cedere. Necdum

quid didicit,

si admittimus,

quam multos omni amore dignissimos excludemus; qui cum nihil

biis, consolationem in

huiusmodi,

quam consideratio alicuius utilitatis accendit, quam multi ob hanc causam, et appetendam, et colendam existimant. Quod

ci poterit quis uel sperare. 61, Si uero 30

amicitiae nomine digna, ut superius diximus, habeatur. Est praeterea amicitia

5o

Nam cum multas et magnas utilitates pa18 Quod] Quam 4 43 plena] plane D

42[

469 DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

numquam

DE

desunt es-

se ordinatus.

Est

VERA.

dulcis,

AMIC.

ut esse

num-

quam desinat ordina-

et

amicitia quam pessi-

tus.

morum similitudo mo-

rum conciliat ; de qua dicere supersedemus, cum nec amicitiae no-

1o

1$

mine ut superius diximus digna, iudicetur. Est praeterea | amicitia quam consideratio alicuius utilitatis accendit, quam multi ob hanc causam appetendam, colendam, et conservan-

IO

15

dam existimant. Quod si admittimus, 20

25

lium 20

quam

multos omni amore dignissimos excludemus ; qui cum nihil habeant, nihil possideant, profecto nihil commodi temporalis ab eis uel adipisci poterit quis uel sperare. Si uero inter commoda duxeris consiin dubiis,

20

25

con-

solationem in aduer-

30

sis et huiusmodi, haec

35

utique ab amico exspectanda sunt, sed sequi debent ista amicitiam, non praecedere. Necdum enim quid sit

amicitia

35

didicit,

qui aliam uult esse eius mercedem quam ipsam. Quae tunc plena merces erit colentibus eam, cum tota

Quid sit uera amicitia

translata in Deum, in

45

eius contemplatione sepelit quos uniuit.

Nam $0

cum

multas

nouit,

45

Nam

et

magnas utilitates pa-

nondum

qui aliam eius uult esse mercedem quam ipsam.

$0

cum

et magnas 41 eius] oz. zz

multas

utilitates

470 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

nas utilitates amicitia fida

AMIC.

SPEC. SPIRIT. AMIC. riat amicitia fida bonorum, non illam ta-

pariat bono-

rum, non illam tamen ab istis, sed ab illa

IO

istas procedere non ambigimus. Neque enim a beneficiis, quibus Berzellai Galaadites Dauid parricidam filium fugien-

IO

tem, et suscepit, et fouit, et mumerauit amicum, inter tan-

tos uiros partam creamicitiam, 15 dimus sed ab ipsa potius tantam gratiam profecisse non dubitamus. Nam quod rex 20 uiri illius prius eguerit nemo qui cogitet. 63, Verum quod ipse uir magnarum opum nihil pro his mercedis 25 a regesperauerit, hinc aduertere perspicuum est, quod omnes delicias diuitiasque ciuitatis pronius offeren30 ti, nihil suscipere acquieuit,

suis

utrisque nouicontulisse, cum illius industria uita sit alterius reseruata

50

Cum

amicitiam,

sed ab ipsa potius cantantam profecisse non dubitamus.

25

30

Sic et foedus 55

40

igitur

in bonis semper praecedat amicitia, sequatur utilitas ; profecto ^on tam utilitas bavta ber amicum, qWam

illud

uenerabile, quod inter Dauid et Ionathan,

non spes futurae utilitatis, sed uirtutis contemplatio consecrauit multum utrisque nouimus

contulisse,

cum istius industria uita sit alterius reseruata illius benefi-

huius

non sit posteritas de64,

in-

partem

20

mul-

tum mus

leta.

numerauit,

amicos

credimus

^contempla-

ilius beneficio,

que enim a beneficiis, quibus Berzellai Galadites Dauid parricidam filium fugientem, et suscepit, et fouit,

15

ab

uolens

et Ionathan, non spes futurae utilitatis, sed

uirtutis

ab istis, sed

istas procedere ambigimus. Ne-

ter

esse contentus. Sic et foedus illud uenerabile, quod inter Dauid

tio consecrauit,

men

ila non

45

cio,

$0

posteritas deleta.Cum igitur in bonis semper amicitiam — sequatur utilitas ; profecto non tam utilitas arta per

huius

non

sit

471 DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

DE

pariat

men

tamen ab istis, sed ab illa istas procedere non ambigimus.

ab istis, sed ab

IO

15

15

20

20

25

2j

30

30

35

55

40

40

Cum

igitur in bo-

nis semper amicitia,

45

praecedit

non

5o

fida illam

Cum in bonis semper praecedat

et sequatur

utilitas ; profecto »on tam «£litas parta per

amicitia

bonorum,

IO

5o

AMIC.

riat amicitia fida bonorum, non illam ta-

illa istas procedere non ambigimus.

45

VERA

amici-

tia, sequatur utilitas ; profecto non tam pa»ia bev amicum, quam

472 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

SPECAXSPIREL. AMIC.

AMIC.

amici amor ipse delectat. Vtrum igitur de fructu amicitiae satis trum

amicum, quam amici delectat.

amor

dixerimus, uetiam certas

personas, inter quas et oriri possit et seruari et perfici, lucide IO

distinxerimus, utrum praeterea assentatio-

IO

nes quae falso amicitiae nominé palliantur, manifeste prodiderimus, utrum quo-

15

que

certas

tas, quousque debeat amor amicos,

20

30

ut

20

credo,

eorum me refellisse sententiam, qui metas amicitiae in flagitiorum et facinorum consensu consti-

tuunt; illorum quoque, qui usque ad exilium progrediendum putant, et sine alterius

35

25

ostenderi-

mus, uos iudicate. 65, GALTERUS. Hoc ultimum non satis recordor enodatum. 66, AELREDUS. Recolitis,

25

me-

tendi inter

25

30

laesione,

quamlibet nem.

tatis

turpitudi-

35

modum,

quan-

Nihilominus et illorum, qui secundum

40

titatem amicitiae metiuntur. Nam duas

earum, suit

45

quas

officiis

extendi,

uel

speratae utilitatis modum, quantitatem amicitiae

metiuntur.

propo-

Galterus,

nec

mentione dignas existimaui. Quid enim ineptius esse potest quam amicitiam hactenus

50

sententiam, qui metas amicitiae in flagitiorum et facinorum consensu constituunt.

67, Nihilominus et illorum, qui secundum speratae utilita-

40

Recolis, ut credo, eorum me refellisse

ut

45

in

obsequiis

Quid enim ineptius esse potest quam amicitiam hactenus extendi, ut in officiis uel

50

obsequiis

uicem

quis

DIALOGVS

COMP.

473 DE VERA AMIC.

CANTABR.

amicum, quam amici amor ipse delectat. .

amüci lectat.

IO

IO

I$

H5)

20

20

25

25

30

30

55

35

40

40

45

45

50

5o

amor

vpse de-

474 DE SPIRIT. AMIC.

SCHEDVLA

uicem

quis rependat

amico,

cum

omnia

illis debeant esse communia, A

illud, IO

quibus

ut

non

VA

aliter

afficiatur

quis

erga

amicum,

quam

erga

se ipsum,

rj

nimi-

rum esse debet et cor wnwum et amima wna? Quam turpe et

IO

cum unus-

quisque de se humi-

humilia, sublimia sen-

lia,

tire debeat de amico. His igitur falsis amicitiae finibus explo-

sublimia

sentire

debeat de amico. 68. His igitur falsis amicitiae finibus explosis,

tiae

finem

ex

45

sis,

amici-

uerbis

Do-

mini proferendum pu20

25

tauimus,

qui mortem

20

amicitiae

forte, si quilibet tur-

dam. Verum

pes sic affecti uellent

ne forte,

si quilibet turpes sic affecti uellent pro inmori,

ad ami-

citiae summam crederentur euecti, diximus inter quas personas oriri possit et

perfici amicitia. Dein-

pro inuicem mori, ad

25

quas generat, cauendam eam existimant,

ineptiae credidimus arguendos. Postremo quae amicitiae bonis omnibus

30

35

euecti,

diximus inter quas personas oriri possit et perfici amicitia. Deinde illos qui ob multas sollicitudines

et

curas

quas

cauendam existimant,

ineptiae credidimus arguendos.

sunt cauen-

40

amicitiae

45

meta,

nihil

Scilicet negandum amico, nihil pro aminon

^summam

generat, eam

dae, quam breuiter potuimus, enodauimus. 69, Patet proinde ex his omnibus certa et uera spiritalis

co

amicitiae crederentur

de illos qui ob multas sollicitudines et curas

40

finem

ex uerbis Domini proferendum putauimus, qui mortem ipsam pro amicis sanxit non esse fugiendam. Verum ne

ipsam pro amicis sanxit non esse fugien-

uicem

30

SPEC. SPIRIT. AMIC. rependat amico, cum omnia ills debeant esse communia, quibus nimirum esse debet esse cor unum et anima wna? Quam turpe et illud, ut non aliter afficiatur quis erga amicum: quam erga se ipsum, cum unusquisque de se

sustinendum,

quod minus sit quam ipsa pretiosa corpo-

Patet pro his omnibus certa et uera spiritalis amicitiae meta, nihil scilicet negandum amico, nihil pro amico non sustinendum,

50

quod

quam

ipsa

minus

sit

pretiosa

2 illis] uel praezz. A 21 figiendam 4 C 28 ori-

ti]om..4

33 gerunt 4

DIALOGVS

COMP.

475 DE VERA AMIC.

CANTABR.

IO

IO

15

15

20

20

25

25

30

30

55

55

40

40 Patet iam. aliquatenus ex praemissis

45

certa

amicitiae meta,

nihil uidelicet negan-

45

dum amico, nihil pro amico non sustinendum, quod minus sit $0

quam

ipsa

pretiosa

5o

Nihil est negandum amico ; omnia pro eo sustinenda ; et uita corporis ponenda est pro amico, ut sanxit diuina auctoritas.

476 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

AMIC.

SPEC. SPIRIT. AMIC. corporis uita, quam ponendam pro amico diuina sanxit auctoritas. Quocirca cum uita animae corporis sit multo praestan-

ris uita, quam ponendam pro amico diuina sanxit auctoritas. Quocirca cum uita animae corporis sit multo

IO

15

praestantior,

hoc omnino mnegandum censemus amico, quod mortem inferat animae, quod nihil aliud est quam peccatum, quod Deum separat ab anima, animam a uita. Verum in his quae uel exhibenda sunt amico,

uel

pro

toleranda, uandus 20

25

cuius

separat

15

ser-

in-

20

2)

terrogatione prouocatus, 30

55

summam

om-

nium quae disputata sunt breui comprehendens epilogo, quasi prae oculis in ipsa memoria depinxisti. Age iam precor, et in ipsis officiis amicorum quis seruandus sit modus, uel quae cautio adhiben-

30

35

da, nobis expone.

40

*1. AELREDUS. Et haec, et alia quaedam de amicitia restant dicenda. Sed hora iam

praeteriit,

40

et ad

aliud nos negotium isti qui modo uene-

45

runt, sua, ut cernitis,

5o

importunitate |compellunt. *2, GALTERUS. In-

hoc

omnino

ab

animam a uita.

modus,

quae cautio adhibenda, non est temporis huius euoluere. 70, GRATIANUS. Non parum mihi Galterum nostrum fateor contulisse,

IO

amico

quis sit

tior,

negandum censemus amico, quod mortem inferat animae, quod nihil aliud est quam peccatum, quod Deum

$0

anima,

DIALOGVS'

COMP.

477 DE VERA AMIC.

CANTABR.

corporis uita, quam pro amico ponendam diuina sanxit auctoritas. Quocirca cum uita animae corporis sit multo praestantior, hoc

IO

15

20

omnino

ne-

gandum censemus amico, quod mortem inferat animae, quod nihil aliud est quam peccatum,quod Deum separatab anima, animam a uita. Verum in his quae uel exhibenda sunt amico, uel pro eo toleran-

IO

15

da, quis seruandus sit modus, quae cautio sit adhibenda, in | 20

sequentibus bimus.

elucida-

25

25

30

30

55

35

40

40

45

45

so

$0

478 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

AMIC.

uitus certe recedo, cras profecto cum se tempus obtulerit rediturus. Videat autem Gratianus ut praesto

sit mane,

ne

ipse nos incuriae, aut nos eum tarditatis arguamus. Explicit liIO

ber secundus.

IO

E

Incipit tevtius 15

1. AELREDUS.

Un-

de et quo?

15

GRATIANUS. Non te latet aduentus mei

causa. 20

AELREDUS. Num adest Galterus? GRATIANUS. Videat

20

ipse. Certe tarditatis 25

non potest nos hodie. AELREDUS.

quae

arguere Vis

proposita

ea

25

sunt

prosequamur? GRATIANUS. 30

Habebo

ei idem. Nam et prae-

30

sentiam eius mihi reor necessariam, cui et sensus est acutior ad intellegendum, et

55

lingua

eruditior

ad

interrogandum, et 1inemoria tenacior

40

ad retinendum. AELREDUS. Audisti, Galtere? Amicitior tibi est Gratianus

quam

45

amicus

Quomodo non

es-

set, qui nullius non est? Sed quia utrique adsumus, promissi tui non

40

putabas.

GALTERUS. mihi

35

immemores,

45

otio

huic non simus ingrati.

50

DIALOGVS

COMP.

479 DE VERA AMIC.

CANTABR.

IO

IO

1$

15

20

20

25

25

30

30

25

55

40

40

45

45

50

P1]

480 SCHEDVLA

DE

Fons et origo amicitiae amor amor sine

esse

et

amicitia

sine

amore

num-

quam.

Amor

autem

solo

sola,

aut

ex

affectu,

aut

ex

utroque simul procedit. Ex natura,

inimicos,

non

affectu,

quando

nem,

IO

fluit animum ; et sic ratio iungitur affectuis ute amont ex

amicitia

nam

amor

esse

amicitia

sine

MA

numquam.

aut

ex

solo

affectu,

Amor

25

IO

natura,

diligit

Ex

officio

quando ex ratione da-

1j

cosola

ratione, sicut inimiCOS, nOn ex spontanea mentis inclinatione,

Sed ex praecepti necessitate ^ diligimus. Ex solo affectu, quando aliquis ob ea sola, quae corporis sunt, uerbi gratia pulchriquorundam

inclinat

quando

is quem

ob

uirtutis

meritum

ra-

tio suadet amandum, morum suauitate, et

uitae dine,

40

ratione castus sit, dulcis ex affectu.

20

aut ex utroque simul

25

quae

corporis

uerbi

gratia pulchri-

so

platio format,

et mo-

fortitudifacundiam,

nat affectum. Ex ratione simul et affec-

tu, quando

35

is quem

ob uirtutis meritum ratio suadet amandum, morum suauitate,

et uitae

lautio-

ris dulcedine, in alte-

40

rius influit animum ; et sic ratio iungitur affectui, ut amor ex ratione castus sit, dulcis ex affectu.

45

ultimus sane, quem et uirtutis contem-

1 Vnde amicitia procedit add. O in marg. exter. man. fec.

sunt,

quorundam sibi incli350

cis ex affectu.Quis horum uobis amicitiae uidetur commodatior? 4, GALTERUS. Hic

natura,

ratione, sicut inimiCOS, non ex spontanea mentis inclinatione,

tudinem, nem,

lautioris dulcein alterius in-

fluit animum ; et sic ratio iungitur affec-

Ex

sed ex praecepti necessitate diligimus. Ex solo affectu, quando aliquis ob ea sola,

tui, ut amor ex ratione castus sit, dul-

45

ex

Sicut mater diligit flium. Ex officio, quando ex ratione dati et accepti, quodam speciali affectu coniungimur. Ex sola

Ex

mater

affectum. 3, Ex ratione simul et affectu,

35

aut

procedit.

tudinem, fortitudinem, facundiam, sibi 30

autem

natura, aut ex officio, aut ex ratione sola, aut ex solo affectu, procedit.

speciali affectu niungimur. Ex 20

sine amore numquam.

aut ex utroque simul

ti et accepti, quodam

sibi quo-

rundam inclinat affectum. Ex ratione simul et affectu, quando is quem ob uirturis meritum ratio suadet amandum, morum suauitate et uitae lautioris dulcedine, in alterius in-

est,

flium.

15

fortitudinem,

facundiam,

Fons et origo amicitiae amor est, nam amor sine amicitia esse potest, amicitia

amor

Sicut

ali-

quis ob ea sola quae corporis sunt, uerbi gratia: pulchritudi-

Fons

Amor autem aut ex natura, aut ex officio, aut ex ratione sola,

ex

Spontanea mentis inclinatione, sed ex praecepti necessitate diligimus. Ex solo

SPECOSPIRIT. AMIC.

amicitiae

sine

amore

sicut

mater diligit filium. Ex officio, quando ex ratione dati et acceptij quodam speciali affectu coniungimur. Ex sola ratione, sicut

origo

potest,

aut ex natura, aut ex

ratione

AMIC:

2, AELREDUS.

est, nam amicitia

potest,

SPIRITI.

50

6 amore 74

48r DIALOGVS

COMP.

DE VERA AMIC.

CANTABR.

Fons et origo ami-

Fons et origo amicitiae amor est, nam amor sine amicitia esse potest, amicitia Sine amore numquam.

citiae est amor, sit amor sine amicitia, amicitia uero sine amore numquam

potest esse. Amor au-

Amor uero ex natura, aut ex officio, uel ratione sola, uel solo af-

tem aut ex natura, aut ex officio, aut ex IO

I5

20

ratione affectu

sola, solo,

aut aut

ex ex

IO

utroque simul proce-

cedit.

dit. Ex natura, sicut mater diligit filium.

cut mater diligit filium, Ex officio, quando ex ratione dati et accepti, quodam speciali affectu coniunguntur. Ex sola ra-

Ex officio, quando ex ratione dati et accepti, quodam speciali affectu coniungimur.

Ij

tione,

sicut inimicos,

ex

tanea

mentis inclina-

20

diligi-

Ex solo affectu,

quando aliquis ob ea sola, quae corporis sunt, uerbi gratia pul-

25

bi quorundam quando

is quem

dine,

in

alterius

.bi 350

ob

uirtutis meritum ratio suadet amandum, morum suauitate, et uitae lautioris dulce-

cis ex

affectu.

35

in-

Talis

et morum suauitas ornat, amicitiae uidetur esse accommodatior. Sed utrum om-

$0

ad illud amicitiae dul-

quorundam

in-

clinat affectum. Ex ratione simul et afob uirtutis meritum ratio suadet amandum, morum suauitate, et uitae laudandae dulcedine, in alterius influit ani-

mum ; et sic ratio iun-

40

uero quem uirtutis contemplatio format 45

quando

fectu, quando is quem

fluit animum ; et sic ratio iungitur affectui, ut amor ex ratione castus sit, dul-

affectu,

aliquis ob ea sola, quae corporis sunt, uerbi gratia pulchritudinem, fortitudinem, facundiam, si-

incli-

nat affectum. Ex ratione simul et affectu,

spontanea

mentis inclinatione, sed ex praecepti necessitate diligimus.Ex solo

chritudinem, fortitudinem, facundiam, si-

40

si-

non

mus.

25

natura,

Ex sola ratione, sicut

ti necessitate

30

Ex

inimicos, non ex spontione, sed ex praecep-

25

fectu, nonnumquam ex utroque simul pro-

45

nis quos sic diligimus $0

gitur affectui, ut amor ex ratione castus, sit, dulcis ex affectu.

482

SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

AMIC.

rum ornat suauitas. Sed utrum omnes quos sic diligimus, ad illud amicitiae admittendi sint dulce secretum,

Primo ponendum est solidum quoddam ipsius spiritalis amo- IO ris fundamentum, in quo eius sunt collocanda principia; ut sic recta quis linea ad eius altiora conscen- 15 dens, ne fundamentum neglegat uel excedat, maximam cautelam adhibeat. Fundamentum illud Dei 20 amor est; ad quem omnia, quae uel amor suggerit uel affectus, omnia, quae uel occulte aliquis spiritus 25 uel palam quislibet suadet

amicus,

refe-

renda sunt diligenterque inspiciendum, ut quidquid ^ astruitur fundamento conueniat, et quidquid illud excedere depre-

30

mam reuocandum et 35 secundum eius qualitatem omnimodis corrigendum non dubites. Nec omnes tamen quos diligimus in ami- 40 citiam suntrecipiendi, quia nec omnes ad hoc reperiuntur idonei. 45

$9

19 Fundamentum amicitiae add. O in marg. exter. 7H4H. TEL.

desi-

IO

quis linea ad eius altiora conscendens,

fundamentum

ne

gat, uel excedat,

ma-

conueniat,

omnes

20

25

in

quo eius collocanda sunt principia; ut Sic recta quis linea ad eius altiora conscendens,

ne

fundamen-

tum negligens, deserat uel excedat, maximam cautelam adhibeat. |Fundamentum ilud Dei amor est; ad quem omnia, uel quae amor suggerit uel affectus referenda sunt.

30

et

quidquid illud excedere deprehenditur, ad eius formam reuocandum ; et secundum eius qualitatem omnimodis corrigendum non dubites. 6, Nec

E»

negle-

ximam cautelam adhibeat. |Fundamentum illud Dei amor est; ad quem omnia, quae uel amor suggerit uel affectus ; omnia, quae uel occulte aliquis spiritus, uel palam quilibet suadet amicus referenda sunt, diligenterque inspiciendum, utquidquid astruitur funda-

Primo | uidendum est solidum quoddam ipsius spiritalis amoris fundamentum,

fundamentum, in quo eius sunt collocanda principia ; ut sic recta

mento

henditur, ad eius for-

scire

dero. 5. AELREDUS. Primo ponendum est solidum quoddam ipsius spiritalis amoris

tamen

35

40

quos diligimus in amicitiam sunt recipiendi; quia nec omnes ad hoc reperiuntur idonei. Nam 45 cum amicus tui comsovs si amimi, cuius spiritui tuum coniungas et applices, et dita musceas ut unwm fieri 50

Nec omnes quos diligimus in amicitiam sunt recipiendi ; quia nec omnes ad hoc reperiuntur idonei. Nam cum amicus Lui sis consors

animi,

cwiws spiritui twum coniungas et applices, et ita misceas ut unum feri uelis ex duobus ; 8 uidendum] ponendum AB 21 istud .4

483 DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

|

DE

VERA

AMIC.

ce secretum sit admittendi uideamus:

VA

IO

VA

Primo igitur ponendum estsolidum quoddam ipsius spiritalis amoris spiritualis fundamentum, in quo eius collocanda sunt principia.

IO

15

2

20

Fundamentum ue-|20o ro illud Dei amor est ; ad quem omnia, quae uel amor suggerit uel

25

30

affectus ; omnia, quae uel occulte aliquis

spiritus, uel palam quilibet suadet amicus referenda sunt, et diligenter inspiciendum, ut quidquid fundamenti regulam excedit ad eius mensuram reducatur.

25

30

Fundamentum amicitiae Dei amor est; ad quem omnia, quae uel amor suggerit uel affectus ; omnia, quae uel occulte aliquis

spiritus, uel palam quilibet suadet amicus referenda sunt, diligenter inspiciendum, ut quidquid astruitur fundamento conueniat,

et

quid-

quid illud excedere deprehenditur, ad reuo35 55 eius formam candum; et secundum eius qualitatem omnimodum conuertendum non dubites. 40 Nec tamen omnes 40 Nec omnes tamen quos diligimus in amiquos diligimus in citiam sunt recipienamicitiam sunt recidi; quia nec omnes piendi; quia nec reperiuntur X idonei. omnes sunt ad hoc 45 Cum enim talis de- 45 idonei. Nam cum amibeat esse amicus ut cus tui consors sit ea tamquam tibi alanimi, cuius spiritui teri te non formidas tuum conitungas et apcommittere nihil ei plices, et dta, misceas: occultes, nihil ab eo 50 wi unum. fieri uelis ex $0 20 Amicitiae fundamentum 7 32 et] ei zz 40 Nec] Delectus. amici: praem. m

484 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

SPEC. SPIKRIT. AMIC. a quo mihi timeas ; primum certe eligendus est qui ad haec aptus putetur; dein-

AMIC.

uelis ex duobus ; cui te tamquam tibi alteri committas,

cui

nihil

occultes ; a quo milhil timeas ; primum certe eligendus est qui ad haec aptus putetur; deinde IO

probandus,

et

sic demum admittendus. Stabilis enim debet

esse

amwmcitia,

de probandus,

IO

et

quamdam aeternitatis speciem praeferre, semper perseuerans 15

in affectu.

7, Et ideo

non puerili modo amicos Tutare,

dam 20

uaga

debemus

gis animum

2)

1j

20

amico uel impugnari ; cum summo studio

quam uel deseri ab amico uel impugnari ! 25 cum summo studio eligendus est, et cum

350

sic

35

tractandus,

ita tuus,

40 Quatuor igitur sunt gradus quibus ad amicitiae perfectionem | 45 conscenditur. | Quorum primus est electio; secundus probatio ; tertius admissio ; quartus verum diwina- 5o 43 Quatuor gradibus conscenditurad perfectionem amicitiae agZ. O is arg. exter. 7an. rec.

et tu illius

30

primus

35

est

electio, secundus pro-

batio,

Sio,

tertius

admis-

quartus

verum

maxima cautela probandus ; admissus autem sic tolerandus, quendus, ut, quamdiu à fundamento irreuocabiliter non recesserit, ille ita tuus, et tu illius sis, tam

sis, tam in corporalibus quam in spiritalibus, ut nulla sit animorum, affectionum, 40 uoluntatum, sententiarumue diuisio. 8$, Cernitis ergo quatuor gradus, quibus ad amicitiae ^ perfectio- 45 nem conscenditur ; quorum

eligendus est, et cum

sic tractandus, sic se-

sic

sequendus, ut, quamdiu à praemisso fundamento irreuocabiliter non recesserit, ille

detestabilior,

quam qui amicitiam laeserit ; nihilque magis animum torqueat, quam uel deseri ab

torqueat,

maxima cautela probandus ; admissus autem sic tolerandus,

bet amicitia, et quamdam aeternitatis speciem praeferre, semper perseuerans in affectu. Et ideo «om puerili modo agitari mutari, waga quadam debemus sententia. Ouoniam autem nemo

qua-

senten-

ia. Quoniam enim nemo detestabilior, quam qui amicitiam laeserit; nihilque ma-.

et sic

demum admittendus. Stabilis enim esse de-

50

in corporalibus quam in spiritalibus, ut nulla sit animorum, affectionum, |.uoluntatum, sententiarumue

diuisio. Cernis ergo per quatuor gradus, ad amicitiae perfectionem conscendendum esse; quorum primus

est

electio,

secundus X probatio, tertius admissio, quartus — diuinarum verum et. humanarum cum quadam cavitate et bemeuolentia sum"à. consensio. 89 ergo] igitur 74 dissensio D

I5

485 DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

DE

VERA

AMIC.

^

timeas primum certe eligendus est qui ad haec aptus putatur; deinde probandus, et sic demum admittendus. Stabilis enim de-

IO

bet esse amicitia, et quamdam aeternitatis praeferre speciem. Et ideo amicos non debemus mutare instabili et quadam uaga

duobus ; cui

lior,

20

laeserit ; nihilque magis animum torqueat, quam uel ab amico deseri uel impugnari ; cum summo studio

qui

eligendus

25

35

recesserit,

40

IO

a

nihil

quo

oc-

mihi

15

25

et

esse

amicitia,

et

quamdam aeternitatis speciem praeferre, semper perseuerans in affectu non Puerili modo amicos mutare aut laedere. Nemo autem

20

probandus,

sic demum admittendus. Stabilis enim debet

detestabilior,

quam qui amicitiam laeserit ; nihilque magis animum torquet, quam uel deseri ab amico uel impugnari ; sed eligendus est, probandus et tolerandus.

animorum, affectionum, uoluntatum,

di-

30

35

uisio. Ecce quatuor gradus, quibus ad amicitiae ^ perfectionem conscenditur ; 40 quorum primus electio, secundus pro-

45

cui

cultes;

ille

ita tuus, et tu illius sis, tam in corporalibus quam in spiritalibus, ut ulla sit sententiarumue

mittas,

deinde

est amicus,

et cum diligenti cautela probandus; admissus uero sic tolerandus, sic tractandus, sic sequendus, ut, quamdiu a praemisso fundamento non

30

amicitiam

tan-

limeas ; primum certe eligendus est qui ad haec aptus putetur;

sententia. Quia enim nemo eo detestabi15

te

quam tibi alteri com-

batio, tertius admissio, quartus verum humanarum et diwinaYum cum. beneuolentia summa et caritate COWSEnsio.

45

De hiis igitur gra-

50

Quatuor sunt gradus,

quibus ad amicitiae perfectionem conscenditur; quorum primus est electio, secundus probatio, tertius ad-

missio, vum

quartus

ve-

diwimavum . el

humanarum cum quadam cawitate et bemneuolentia summa conSensio.

486

DE SPIRIT. AMIC.

SCHEDVLA

diwinayum

vum et humanarum cum caritate et beneuolentia summa COVsensio.

narum

et

cum

SPEC. SPIRIT. AMIC.

huma-

quadam

caritate el beneuolenia summa consensio.

Quia primum eligendus est qui ad amicitiam aptus putetur ; deinde probandus ; tunc demum admittendus,

et sic pos-

IO

IO

15

15

20

20

quam qui amicitiam laeserit ; nihilque magis animum torqueat, 25 quam uel deseri ab amico uel impugnari ;

25

tea ut decet tractandus. Stabilis enim debet esse amicitia, et quamdam aeternita-

tis speciem praeferre, semper perseuerans in affectu. Et ideo non puerili modo amicos mutave waga quadam

debemus

iia.

Quoniam

nemo

senten-

enim

detestabilior,

cum summo studio eligendus est, et cum

maxima cautela probandus ; | admissus

350

30

55

55

in

40

40

spiritalibus, ut nulla sit animorum, affectionum, uoluntatum sententiarumue diuiS1O.

45

autem sic tolerandus, sic tractandus, sic

sequendus, ut quamdiu à praemisso fundamento irreuocabiliter non recesserit, ille ita tuus, et tu illius sis, tam in cor-

poralibus

quam

9,

cordor

GALTERUS.

te

in

Re-

45

prima

illa tua disputatione,

quam $0

buisti

cum

tuo

Iuone,

bhadiff

$0

487 DIALOGVS

COMP. .CANTABR.

DE

dibus breuiter aliquid dicamus.

IO

IO

15

E

20

20

25

25

50

30

55

35

40

40

45

45

$0

$0

VERA

AMIC.

488 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

AMIC.

nitionem hanc satis probasse; sed quia de multis amicitiarum generibus disputasti, utrum omnes comprehendat, scire desidero. 10, AELREDUS. Cum uera amicitia IO nisi inter bonos esse non possit, qui nihil contra fidem uel bonos mores uelle possint aut facere; proUS) fecto non quamlibet, sed ipsam quae uera est amicitiam diffinitio ista complectitur. 20

11. Quare quae

GRATIANUS. non et illa

350

i

IO

15

20

ante hesternam

collationem 25

SPEC. SPIRIT. AMIC.

me

plu-

rimum delectabat aeque probanda est, idem scilicet welle et idem nolle.

12, AELREDUS. Certe inter eos, quorum fuerint emendati mores, uita composita, ordinati

25

30

affectus,

nec istam arbitror repudiandam. 13. GALTERUS. Videat Gratianus ut 55 tam in seipso quam in eo quem diligit, ista praecedant; et sic idem uelit et nolit cum ipso; nihil sibi 40 uolens

concedi,

nihil

ipse praestare rogatus, quod iniustum uel inhonestum, uel indecens sit. Sed de quatuor his quae praemisisti, quid sentien-

45

dum sit, a te expectaso

mus doceri. ; 14, AELREDUS.

$0

489 DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

DE

IO

IO

15

1)

20

20

25

25

30

30

55

55

40

40

45

45

50

5o

VERA

AMIC.

490 DE SPIRIT. AMIC.

SCHEDVLA

Primum

igitur

electione

de

Primum igitur de ipSa electione tractemus. Sunt uitia quaedam quibus si quilibet fuerit inuo-

dicamus.

Sunt enim quaedam uitia quibus si quilibet fuerit inuolutus, non diu amicitae leges uel iura seruabit. Huiusmodi ad amicitiam non facile eligendi sunt, sed si alias eorum uita mo-

lutus, non

tur idonei ; uidelicet iracundi, suspiciosi,

IO

tat,

non

conwicia

Vnde Noli

agendum

25

| demudabit.

esse

amicus

mini ivacundo,

et vixam,

ambules

cum

ho-

meque

30

wivo fu-

Yl0s0, ne sumas

scamn-

dalum amimae tuae. Et Salomon : Iva, in-

quit, 2n sinw requiescet. At stulto

diu

stulti cum

35

seruare

45

Juarg. exter. "an.

rec.

est, ut sanati ad amicitiam habeantur ido-

et conuicia

im-

16, GALTERUS.

Et

40

te uidimus, si fallimur, cum

iracundissimo homine summa religione 45 colere amicitiam ; quem usque ad eius uitae finem numquam &

$0

te

quam

laesum,

sunt; sed si alias eocum

credat

nos non

iura

ut

Un sinu stulti vequaesquis non

uel

eis

est,

denudabit. Vnde ait Scriptura: Nol esse amicus homüni dva- 30 cundo, neque ambules cum wivo furioso ; ne sumas scandalum animae tuae. Et Salomon: Iva, inquit, 55

40 possibile ?

leges

rum uita uel mores placuerunt, agendum

Cit. At cum stulto diu seruare amicitiam

amicitiam quis non credat — impossibile?

8 Qui non sunt in amicitiam eligendi a47. O ;s

cum

IO

amicitiam 15 idonei ; iracundi, instabiles, suspiciosi, uerbosi. 15, Difficile quippe est eum quem 20 Saepe iracundiae furor exagitat, non aliquando insurgere in amicum ; sicut in Ecclesiastico scribitur: 2) Est amicus, qui odium,

20

ait Scriptura

tiae

seruabit. Huiusmodi non facile ad amicitiam admittendi

sanati ad habeantur uidelicet

15

aliquando

insurgere in amicum, Sicut in Ecclesiastico scribitur : Est amicus, qui odium et rixam et

fuerit, non diu amici-

diu amici-

summopere

instabiles, uerbosi.

Diffücile quippe est eum quem saepe iracundiae furor exagi-

Sunt uitia quaedam quibus qui involutus

tiae leges uel iura seruabit. Huiusmodi ad amicitiam non facile eligendi sunt; sed si alias uita eorum moresque placuerint,

resque placuerint,cum eis summopere agendum est, ut sanati ad amicitiam . habean-

SPEGOSPEIRLII: AMIC. Nunc uero de electioneamicitractemus.

quam-

ipse te saepe

5o

eis

summopere

nei ; scilicet iracundi, instabiles, ^suspiciosij

uerbosi.

est enim iracundiae

Difficile

eum

quem

furor exa-

gitat, non aliquando insurgere in amicum ; Sicut in Ecclesiastico Scribitur: Es£ amiCus, qui odium, et vVixam, etl conwicium denudabit. Et iterum dicitur: |Nol esse amicus homini iva-

cundo, neque ambules cum homine fuYl0s0 ; n€ Sumas scandalum amimae tuae. Et Salomon : Iva, inquit, 2» sinw stulti ve-

quiescet.

491 DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

DE

Quia primus amicitiae gradus est electio, nunc primum de electione tractemus. Sunt inquit quaedam uitia quibus si aliquis fuerit

IO

15

inuolutus,

mopere

est, ut sanati

ad amicitiam habeantur idonei; quales

fuerit

uerbosi. Difficile quip-

25

15

20

55

Non enim ad amicitiam sunt idonei nimis iracundi, instabiles, suspiciosi, uer-

bosi quae quatuor in electione amici notanda sunt. Difficile est eum quem saepe iracundiae furor exa-

25

gitat, non

aliquando insurgere in amicum ;

cus homini iracundo, uel furioso ; ne scan-

unde Ecclesiasticus: Est amicus, qui odiwm, ei vixam, et conuicia denudabit. Noli esse amicus homini ivacundo, neque ambules

dalum sumas animae tuae. Et Salomon:

cum wivo furioso ; ne sumas scandalum ani-

amicus,

350

non

IO

pe est eum quem sae-

pe iracundiae furor exagitat, non aliquando insurgere in amicum; ut in Ecclesiastico legitur: Esí

inuolutus,

diu leges amicitiae uel iura seruabit.

Scilicet iracundi, instabiles, suspiciosi, 20

AMIC.

Sunt uitia quaedam quibus si quis

non

diu amicitiae leges uel iura seruabit. Huiusmodi ad amicitiam non facile admittantur ; sed si alias uita eorum placuerit, agendum cum eissum-

VERA

qui

odiwm,

et rixam, et conuicia denudabit. Vnde Scriptura: Noli esse ama-

Iva,

siulti

inquit,

é*

vequiescit.

sinw

At

30

55

cum stulto seruare amicitiam quis non credat impossibile?

40

40

45

45

Pls]

P1o]

mae tuae.

492 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

laesisset,

Scriptura,

amicitia

tu

certitudo,

sunt passionem,

commo-

ut in

quinque quibus, teste IO

Scriptura, amicitia dissoluitur, atque cor-

15

cuminconsideratosermone, uelactu, uelzelo minus discreto offendant. Tales si forte

in amicitiam 20

25

id indulgenuel certe sine

30

cesserit, dum. 18.

commonen-

quem

omnibus

nobis,

ut

tuit ignorare, ante paucos dies, ut nos

quod

cum

ut nos mutuo $0

imur,

30

prae

multis uidetur, tibi probas amicum, aliquid quod tibi displicere nullatenus po-

mus,

ILL

20)

GRATIANUS.

Ile tuus

putabamus, ira praeuentus et dixit, et fecit; cui tamen nihil prioris gratiae imminutum credimus, uel uidemus. Vnde non parum obstupui-

31 commouendum

20

aliquo dolore iucunde insuper, in quo ex-

40

28 30/

15

recepe-

rimus, patienter tolerandi sunt, et cum nobis constet de affectu certitudo, si quis fuerit uel sermonis, uel actionis excessus,

amico dum;

55

6 comprime L O aliquo] s. Ziz. O

IO

rumpitur, numquam prosiliant; quamuis nonnumquam ami-

dum ; uel certe sine aliquo dolore, iucunde insuper, in quo excesserit, nendum.

audiuimus.

5 iracundi, qui tamen ita hanc comprimere et temperare soliti

si quis

fuerit uel sermonis uel actionis excessus, amico id indulgen-

SPEC. SPIRIT. AMIC.

17. AELREDUS. Sunt quidam ex naturali ^ conspersione

Sed sunt quidam ex naturali conspersione iracundi, qui tamen ita hanc comprimere et temperare soliti sunt passionem, ut in quinque quibus, teste dissoluitur atque corrumpitur, numquam prosiliant ; quamuis nonnumquam amicum inconsiderato sermone uel actu, uel zelo minus discreto offendant. Tales si forte in amicitiam receperimus, patienter tolerandi sunt, et cum nobis constet de affec-

AMIC.

nihil

35

40

45

tu,

loqui-

uelis

uel

5o

DIALOGVS

COMP.

403 DE VERA AMIC.

CANTABR.

Sunt tamen dam ex naturali spersione

quicon-

Sunt quidam ex naturali conspersione

iracundi,

iracundi,

qui tamen hanc comprimere et temperare

IO

soliti sunt passionem, ut in quinque quibus, teste Scriptura,dissoluitur

quam

amicitia,

IO

num-

prosiliant ;

quamuis nonnumquam amicum in-

35)

considerato sermone, uel actu, uel zelo minus discreto offendant. Tales si forte

nonnumquam

15

mus, patienter tolerandi sunt, et cum nobis iterit de affectu

20

constet, si quis fuerit 25

uel sermonis, uel actionis excessus, id

amico indulgendum uel certe sine aliquo dolore

iucunde

25

insu-

per, in quo excesserit, 30

commonendum.

tamen

ami-

cum sermone, uel actu, uel zelo nimio

offendant. Tales tolerandi sunt, et cum nobis constet de affec-

in amicitiam receperi20

qui

hanc ita comprimere et temperare solliciti sunt passionem, ut in quinque quibus, teste Scriptura, amicitia dissoluitur, atque corrumpitur, numquam prosiliant; quamuis

30

55

55

40

40

45

45

50

5o

tu certitudo, si quis fuerit uel sermonis, uel actionis excessus,

amico indulgendum est; uel certe sine aliquo dolore iucunde insuper, in quo excesserit, commonendus.

494 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

AMIC.;

modicum praeterire, quod uelit ipse ; ipse modicum quid, tui causa,

non

potuerit

sustinere. 19. GALTERUS: Audacior me multum est iste. Nam et ego IO

istaà

noui,

erga

eum

sed

tuum

animum

IO

nonignorans, nihiltibi

de

his

loqui

prae-

sumpsi.

15

20, Homo

AELREDUS. certe ille mihi

carissimus est ; et semel a me receptus in

amicitiam,

a

I$

me

poterit numquam non 20

amari.

Vnde

si forte

20

in hac parte fortior illo fui ; et ubi utriusque uoluntas non concurrebat

25

meam fuit,

in

unum,

mihi quam

facilius illi suam

25

frangere uoluntatem ;

30

ubi nulla interueniebat inhonestas, nec fides laedebatur, nec minuebatur uirtus, cedendum amico fuit,

30

ut et tolerarem in quo uidebatur

excessisse,

35

et ubi pax eius peri-

40

tem eius meae praeferrem. 21, GALTERUS. Sed cum prior ille iam in

clitabatur,

uolunta-

35

40

fata concesserit, alter tibi, licet nos non uiderimus, satisfece-

rit; illa nobis 45

que, quibus sic laeditur

soluatur, uelim bis enuclees, ut

qui nullo $0

quin-

amicitia ut dis-

45

noeos,

modo ,eli-

gendi sunt in amicos,

cauere possimus.

50

DIALOGVS

COMP.

IO

495 DE VERA AMIC.

CANTABR.

IO

r5

20

20

25

25

30

350

55

55

40

40

45

45

50

496 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

22, AELREDUS. dite non me,

IO

SPEC. SPIRIT. AMIC.

AMIC. Aused

Audi

Scripturam loquentem : Qu conuiciatur

amico,

amico, citiam.

citiam. inquit,

dissoluit amáiAd amicum,

inquit, etiamsi drvoduxerit gladiwm on despeves ; est enim vegressus ad amicum.

15

20

tione dissenserit,

2

IO

sus 30

35

40

45

ad

amicum,

:5

20

dit famam,

caritatem

exstinguit.

Tanta

enim est hominum malitia ut quidquid

xerit gladium, uel si uerbum protulerit ipse; si quasi non amans ad tempus sese subtraxerit; non his amicitiam aestimes dissoluendam. Esí emim concordia ad amicum exemplo conwicto, improperio, supevbia, se|veuelatione,

et

Plaga dolosa.

350

Conuicium laedit famam, caritatem ex-

45

Tanta

est

hominum

ma-

litia ut quidquid instigante

fuerit

quasi se-

stinguit. enim

ira instigante ab ami-

iaculatum

amü-

Ad amicum, e&iamsi dro-

Si aperuerit os triste,

cveti

25

omnibus effugiet amicus. Diligentius proinde haec quinque consideremus, ne nos eis amicitiae uinculis constringamus ; quos ad haec uitia uel iracundiae furor, uel alia quaelibet passio compellere consueuit. Conuicium quippelae-

in amicum,

dissoluit

ex-

cepto conwicio, et impvopevio et superbia, et mysterii veuelatione, et plaga dolosa. In his

co

sed

non timeas. Vide quid dicat.Si forte ira praeuentus amicus edu-

non

his amicitiam aestimes dissoluendam. Est enim, ait, vegves-

me,

duxerit gladiwm nom desperes ; est emim vegressus ad amicum.

Si aperuerit os triste,

non timeas? Vide quid dicat. Si forte ira praeuentus | amicus eduxerit gladium, uel si uerbum protulerit triste; si quasi non amans ad tempus tibi sese subtraxerit; si tuo suum aliquando praetulerit consilium Si a te in aliqua sententia uel disputa-

non

Scripturam loquentem : Qu? conuiciatur

50

ab

ira

amico

iuculatum fuerit in amicum, quasi secre-

18/19 aest. amic, 44 C

DIALOGVS

COMP.

07 DE VERA AMIC.

CANTABR.

Qui conuiciatur autem amico, dissolwit amiciliam. Ad amicum,

si

gladium,

roduxerit

mon

despe-

Vésl, si protulerit os triste, non timeas. IO

15

20

DIALOGVS INTER AELREDVM ET DISCIPVLVM Est

enim,

Et quia de illis qui amicitiam

dissoluunt

tetigimus,

aliquantu-

lum

25

ait,

de eis dicamus.

Scriptura dicit : Est

concordia

29 |ad

vegressus |ad — amicum, excepto comwicio, el improperio

amicum, excepto comwicio, el 4mhpvoperio el superbia, et mys-

et swperbia, et mysievii veuelatione, el

levi

plaga dolosa. Im his omnibus effugiet amicus. Diligentius proinde haec quinque consideremus, ne nos eis amicitiae uinculis constrigamus ; quos ad haec uitia uel iracun- 40 diae furor, uel alia quaelibet passio compellere consueuit.Conuicium quippe laedet famam, caritatem ex- 45 stinguit. Tanta est enim hominum malitia ut quidquid ira instigante ab amico iaculatum fuerit in ami- 50

20

veuelatione,

Est

30

et

plaga dolosa. Im his omnibus effugiet amicus. Diligentius proinde haec quinque consideremus, ne nos talibus amicitiae uincu-

enim

reuersio

ad amicwm, excepto conwicio, et impvopevio eL superbia, et wwysterü — veuelatione,

€t plaga dolosa. Im his ommibus effugiet amicus.

35

lis constrigamus ;quos ad haec uitia uel iracundiae furor, uel alia

40

aliqua passio compellere consueuit. Conui-

cium

quippe

laedit

famam, caritatem ex-

stinguit, teste Scriptura : qui conuiciatur amico dissoluit amicitiam. 'Tanta est enim hominum malitia ut

45

Conuicium

quippe

laedit famam,

carita-

tem

exstinguit.

Tan-

ta est enim hominum

malitia ut quidquid ira instigante ab ami$0

co iaculatum fuerit in amicum, quasi secre-

Tit. : ex catalogo coll. Trin. ;

SANCTVS ALREDVS DE VERA AMICITIA G; SANCTVS ABREDVS IN LIBRO DE AMICITIA H 41 alia] oz. G

8 Quod

quinque

amici-

tiam dissoluunt K; De causis dissoluendae amicitiae »

498 SCHEDVLA

DE

IO

SPIRIT.

20

25

SPECSSPDRIT. AMIC.

cretorum suorum pro-

torum

latum conscio, si non credatur, uerum tamen esse clametur. 24, Multi enim sicut in propriis laudibus, ita in aliorum uitu-

Scio, et si non

perationibus — delectantur. Quid uero scelestius improperio, quod etiam falsa obiectione tis faciem

D

AMIC.

amicitiae subueniendum foret, humilitatis et confessionis excludit remedium, reddens hominem audacem ad iniuriam, tumidum ad correctio-

nem.

Sequitur

teriorum,

tur, uerum

se

id

cretorum

mysest

hil amoris

IO

15

20

25

reuelatio,

amaritudine,

dignationis, atque

et

et

30

doloris,

felle

35

cuncta conspergens. 25, FHinc scriptum est: Qui demudat av-

40

chana amici, perdet 40 fidem. Et paulo post : Denudave amüci mysteria, desperatio est

animae infelicis. Quid 45

5o

enim

infelicius

illo,

qui fidem perdit, et desperatione languescit? Vltimum illud quo dissoluitur amicitia, plaga dolosa est,

serando rubore perfundit? At superbia quid minus ferendum, quae solum id quibus ratione amicitiae subueniendum foret, humilitatis et confessionis excludit remedium, reddens hominem ad iniuriam audacem, tumidum ad correctio-

nem.

Sequitur reuelatio,

secrequa

nihil est turpius, nihil execrabilius, nihil amoris, nihil gratiae, nihil suauitatis re-

linquens

inter

COS,

omnia

sed

amire-

plens amaritudine, et indignationis, et odii

in-

odii

delectantur.

Quid uero scelestius improperio, quod

torum

tiae, nihil suauitatis relinquens inter amicos, sed omnia replens 35

es-

Multi

etiam falsa obiectione innocentis faciem mi-

se-

,nihil gra-

tamen

clametur.

tionibus

| qua nihil est turpius, nihil execrabilius, ni50

con-

creda-

enim sunt qui sicut propriis laudibus, ita aliorum uitupera-

^ innocenmiserando

rubore perfundit? At superbia quid minus ferendum, quae solum id quo tactae

suorum

45

et doloris, felle. Hinc

scriptum est: Qwi denudat avchana amici, perdet fidem. Et paulo post: Demudave amici mysteria, despevatio est amimae

infelicis.

Quid

infelicius

illo, qui fi-

dit, et desperatione languescit? Vltimum ilud quo dissoluitur amicitia,

$0

enim

plaga

dolo-

Sa, quae non est aliud quam occulta detractio. Plaga certe dolo16 solum] hiis aZ7. .4 35 felle] resperges a4. A 38 petdit 4 42 felicis

A

DIALOGVS

COMP.

cum, quasi a secreto-

rum

suorum

prolato

quidquid instigante ira ab amico fuerit in

torum

uerum tamen esse clametur. Multi enim

conscio, si non creda-

amicum

tur,uerum tamen esse

quasi

clametur.

suorum

Multi

enim

Sicut in propriis laudibus,

non

ita in aliorum

uituperationibus delectantur. Quid uero scelestius improperio, quod

etiam

IO

falsa

obiectione innocentis faciem miserando ru-

bore perfundit? At superbia quid minus ferendum,

lum

id

quae

quo

so-

nem.

Sequitur

steriorum, cretorum

my-

id est sereuelatio,

15

20

quens

inter

25

et

odii

atque do-

30

berdet

desperatio

40

94 ita] et a2. G

dit G

40 pet-

IO

D

20

lum

id

secretorum,

qua

25

amaci

qui fi-

dem perdit, et desperatione languescit?VIltimum illud quo dis-

dolosa

ad correptioSecretorum

re-

uelatio, qua nihil est

ter amicos, sed omnia 30

replens amaritudine, et indignationis, et odii

35

atque

doloris,

felle cuncta aspergens. Salomon: Qwi denudat archana amüci, pevdet fidem.

40

mysteria,

illo infelicius,

ga

so-

fractae

gratiae, relinquens in-

nihil

replens amaritudine, unde scriptum est: Qui demudat avchama amici, perdet fidem. Et paulo post : Denu-

quae

quo

turpius,nihilexecrabilius, nihil amoris, uel

nihil gratiae,

cOS, sed omnia et indignationis, et odii

innocenmiserando

amicitiae subueniendum fuerat, humilitatis et confessionis excludit remedium, reddens hominem audacem ad iniuriam, tu-

midum

45

soluitur amicitia, pla50

ferendum,

nem.

est

laudialiorum

rubore perfundit? At superbia quid minus

humilita-

dens hominem audacem ad iniurias, tumidum ad correctio-

in

uituperationibus delectantur. Quid scelestius — improperio, quod etiam falsa

cludit remedium, red-

dave

45

ita

obiectione tis faciem

desperatio est animae infelicis. Quid enim

animae infelicis. Quid

desperatione languescit? Vltimum illud etiam quo soluitur amicitia, plaga dolosa

foret,

con-

propriis

bus,

relinquens inter ami-

55

est

enim infelicius illo, qui fidem perdit, et

Sicut

tis et confessionis ex-

amoris,

fidem. Et paulo post : Denudave amici mystevia,

— improperio, etiam falsa obiectione innocentis faciem miserando rubore perfundit? At superbia quid minus ferendum, quae solum id quo tactae amicitiae subuenien-

execrabilius,

spergens. Hinc scriptum est : Qui denudat amici,

etsi

nihil est turpius, nihil

loris, felle cuncta con-

aychana

conscio,

credatur, uerum

nem. Sequitur mysteriorum reuelatio id

ami-

coS, sed omnia replens amaritudine, et indignationis,

secretorum

tamen esse clametur. Multi enim sicut in propriis laudibus, ita in aliorum uituperationibus ^ delectantur. Quid ergo sce-

dum

qua nihil est turpius, nihil execrabilius, nihil amoris, nihil suauitatis relin-

iaculatum,

a

suorum

Scio, si non credatur,

lestius quod

tactae

amicitiae subueniendum foret, humilitatis et confessionis excludit remedium, reddens hominem audacem ad iniuriam, tumidum ad correctio-

499 DE VERA AMIC.

CANTABR.

est,

quae

$0

Quid enim infelicius illo, qui idem perdit, et desperatione languescit? Vnde: Deq«udave amici avcama desperatio est. animae infelicis. Plaga dolosa

est,

occulta

de-

500 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

SPEGASPDIISI: AMIC. Sa: plaga serpentis, et aspidis mortifera: S2? mordeat —sevpems jn silentio, ait Salomon, q«ihil eo minus

AMIC.

quae non est aliud quam occulta detractio. Plaga certe dolosa : plaga serpentis, et aspidis mortifera: Si mordeat serpens

in

sieniio,

habet,

qui occulte

de-

trahit.

ait

Salomon, iil eo miwus IO

habet,

qui occulte

detrahit. 26, Quemcumque igitur in his uitis assiduum inueneris,

cauendus

IO

ti-

bi est ille ;nec donec

15

20

25

30

55

sanetur, ad amicitiam

eligendus. Abiuremus conuicia, quorum ultor Deus est. Semei fugientem a facie Absalon sanctum Dauid conuiciis impetens, inter haereditaria uerba, quae pater fiio moriens delegauit, auctoritate Spiritus sancti decernitur occidendus. Lmproperium nihilhominus caueamus. Infelix Nabal Carmemelus, Dauid seruitutem et fugam improperans, a Domino percuti meruit, et occidi. Quod si forte contigerit, in aliquo nos legem amicitiae praeterire, —uitemus superbiam,

40

45

$0

et

15 Abiuremus

quorum

uicia,

ultor

Deus.

est

Semei

fu-

20

gientem Dauid a facie Absalon conuiciis impetens, inter haereditaria uerba, quae pater filio moriens de-

25

legauit, auctoritate Spiritus sancti decernitur occidendus. Im-

properium caueamus. 350

35

amici

gratiam — humilitatis 40 beneficio repetamus. 24. Rex Dauid amicitiam quam Naas regi fllorum Amon exhibuerat, cum filio eius 45 Hanon misericorditer obtulisset, ille superbus et ingratus, amico contumeliam adiecit contemptui ; 50

Infelix Nabal CarmeIus, Dauid seruitutem et fugam improperans, a Domino percuti meruit, et occidi. Quod si forte contigerit,

in

aliquo

nos

legem amicitiae praeterire, uitemus superbiam, et amicitiae

gratiam — humilitatis beneficio repetamus. Rex Dauid amicitiam quam Naas regi filiorum Amon exhibuerat, cum filo eius Amon misericorditer obtulisset, ille superbus et ingratus, amico contumeliam adiecit contemptui; ob quam

causam,

tam

22 impetens] appetens 34 forte] nos a4. A

D

DIALOGVS

COMP.

501 DE VERA AMIC.

CANTABR.

est, quae non est aliud quam occulta detractio. Plaga certe doloSa:. plaga serpentis, et aspidis mortifera: S4 mordeat serpens in silentio, ait Salo-

non est aliud quam dolosa detractio. Plaga certe dolosa : plaga

mon, «hil eo minus habet, qui occulte deIO

hil minus qui occulte detrahit. Quemcumque igitur in his uitiis

15

cauendus est ille tibi ; nec donec sanetur, ad amicitiam eligendus. 15

20

20

25

25]

30

30

ivahit.

Quem

igitur

serpentis, Ho,

sanetur, ad amicitiam

ultor

Deus

ait

Salomon,

assiduum

est tibiille ; nec donec

rum

tifera. Salomon: Sz mordeat serbems 4m silentio, nihil eo mai-

aspidis

mortifera: Si mordeat serpens im silen-

in his uitiis assiduum inueneris, cauendus

eligendus. Abiuremus conuicia, quo-

et

tractio. Plaga serpentis est et aspidis mor-

"us

habet,

qui occulte

detrahit. Quemcumque in his uitiis assi-

w«;-

duum IO

.inueneris,

uendus

inueneris,

ca-

tibi est ille;

nec donec sanetur, eli-

est.

gendus est.Abiuremus conuicia, quorum ultor est Deus. Semei

Dauid conuiciis impetens, a Salomone occisus est.

Infelix Nabal melus,

tutem

Dauid

et fugam

Carserui-

im-

properans, a Domino percuti meruit, et oc-

Quod si forte contigerit, in aliquo nos legem amicitiae praeterire, uitemus superbiam, ut amici gratiam humilitatis beneficio repetamus. Rex Dauid amicitiam quam Naas regi florum

Amon

obtulisset,

55

40

40

45

45

50

50

ex-

hibuerat, cum filio eius Amon misericorditer

35

ille

superbus et ingratus, amico contumeliam adiecit contemptui ;

48 ingratus et superbus G

cidi. Vitemus etsuperbiam, et amici gratiam humilitatis beneficio praeueniamus.

502 SCHEDVLA

DE

SPIEIT.

AMIC.

SPEEGNSPDÓBND AMIC. ipsum quam populum

ob quam causam, tam

ipsum quam lum eius et

popuurbes,

eius et urbes, gladius

gladius simul et ignis absumpsit. Super omnia autem amicorum

reuelare

VA

secreta

legium

sacrilegium — arbitreIO

mur, quo fides amittitur, et animae capti-

uatae

desperatio

portatur.

Hinc

simul et ignis consumpsit. Super autem omnia amicorum reuelare secreta sacri-

IO

im-

— arbitremur,

quo fides amittitur, et animae captiuatae desperatio importatur.

est

quod impiisimus Achitophel parricidae T5

20

consentiens, cum ei patris consilium prodidisset, cernenssuum quod contra illud dederat, non mancipatum effectui, dignum

15

20

proditori finem, ]laqueo suspensus pro25

meruit. 28, Postremo detrahere amico uenenum amicitiae reputemus,

frontem

quod

lepra perfu-

dit, et eiectam

Nec solum iracundi,

sed

cumfertur

etiam

uento,

et

omni adquiescit consilio? Cuius affectus molli

luto

compara-

tus, diuersas et contrarias tota die pro arbitrio imprimentis, suscipit et format i-

extra

castra, sex diebus populi communione priuauit. Nec solum nimium iracundi, sed etiam instabiles et

nimium

instabiles et suspicioSi in hac electione cauendi sunt. Cum enim magnus amicitiae fructus sit securitas qua te credis et committis amico, quomodo in eius amore aliqua potest esse securitas, qui omni cir-

Mariae

25

40

tione cauendi sunt. Cum enim magnus amicitiae fructus sit securitas qua te credis et committis amiCO; quomodo in eius amore aliqua potest esse securitas, qui om-

30

35

reputemus, quod Mariae frontem lepra diebus populi communione priuauit.Nec solum nimium iracundi, sed etiam instabiles et suspiciosi, in hac electione cauendi sunt. Cum enim

magnus amicitiae fructus sit securitas qua

40

te credis et committis

amico; quomodo in eius amore potest esse securitas, qui omni circumferturuento, omni

ni circumfertur uento,

omni acquiescit conSilio? Cuius affectus moll luto comparatus, diuersas et contrarias tota die, pro arbitrio imprimentis suscipit ^et format

Postremo detraheamicum uenenum

perfudit, et eiectam extra castra, septem

suspiciosi, in hac elec-

35

re

requiescit 45

. consilio?

Cuius affectus molli luto comparatus, diuersas et contrarias tota die, pro arbitrio

imprimentis, $0

et

format

suscipit imagines.

DIALOGVS

COMP.

503 DE VERA AMIC.

CANTABR.

ob quam causam, tam ipsum quam populum eius et urbes, gladius simul et ignis absumpsit. Super omnia autem amicorum reuelare secreta sacrilegium arbitremur,

Ob hanc causam populum et urbes filiorum

quo fides amittitur, et

animae captiuatae deSperatio importatur.

Ammon,

gla-

dius David et ignis consumpsit. Amicorum reuelare secreta sacrilegium IO

IO

arbitremur, quo fides amittitur, et animae captiuatae desperatio importatur,

ut

patet

in Achitophel

prodi-

tore.

Nec

solum

2»,

35

20

20

25

25

350

30

"ba xestTextra sex diebus.

35

instabiles

nimium

iracundi,

sed

etiam

Nec solum nimium iracundi, sed etiam

instabiles

et

suspi-

instabiles et suspicio-

ciosi, in hac electione cauendi sunt. Cum

enim

magnus

tiae fructus

amici-

55

sit secu-

ritas qua te credis et committis amico ; quomodo in eius amo- 40 re aliqua potest esse securitas, qui omni uento circumfertur, omni assuescit consilio? Cuius affectus

moli

luto

compara-

tus, diuersas

trarias arbitrio

suscipit

tota

45

et con-

10 captiuitate G

te credis

40

aliqua esse securitas, qui omni circumfertur uento, omni ac-

Cuius

luto

tota

affectus

molli

et

di-

45

contrarias

die, pro

impri-

mentis arbitrio susci50

pit et format

imagi-

ciosi,

et

in hac

suspielectio-

ne quia cum fructus amicitiae sit securitas quomodo te credis et committis amico ; quomodo in eius amore aliqua poterit esse securitas, qui omni circumfertur uento,

consilio?

comparatus,

castra;

Cauendi sunt etiam

et commit-

tis amico; quomodo in eius amore potest

uersas

die, pro

format

magnus amicitiae sit fructus securitas qua

quiescit

impriments,

et

si, in hac electione cauendi sunt. Cum enim

Detrahere | amico uenenum amicitiae putemus, quod Mariae sororis Moysi corpus lepra foedauit et eiec-

50

omni acquiescit consilio? Cuius affectus molli luto comparatus ,diuersas et contrarias tota die, pro arbitrio imprimentis, suscipit et format 6 Haec sunt instabilitates

amicitiae

K

34

Qui

minus idonei sunt ad amicitiam zz

504 DE SPIRIT. AMIC.

SCHEDVLA

magines. Quid praeterea magis competit amicitiae, quam | pax quaedam ad inuicem et tranquillitas cordis, cuius expers est suspiciosus. Suspiciosus enim numquam requiescit. Suspiciosum quippe sem- IO per curiositas comitatur, continuos ei stimulos acuens inquietudinis et perturbationis materias x5 ei subministrat. Si enim uiderit amicum secretius loquentem cum aliquo, proditionem, putabit. Si se

20

beneuolum alteri praebuerit uel iucundum,

ile

se

crediderit,

irrisum

25

igitur

30

spiciosum quippe semper curigsitas comitatur, quae continuos ei stimulos acuens inquietudinis et perturbationis ei materias subministrat. Si enim uiderit amicum secretius loquentem cum aliquo, proditionem putabit. Si se beneuolum al-

nus diligi proclamabit. Si eum corripuerit, odium interpreta-

IO

irrisum

15

20

55

inquit minem

25

ad loquendum ; magis

45

in

30

furor

inquietet,

litati.

consonet

Inter

quia

wir

irri-

Ln-

Vides, inquit Sa-

piens, 35

40

hominem

promptum ad loquendum ; magis illo sbem habet stultus. Is igitur eligendus est in amicum, quem non iracundiae furor inquietet, non instabilitas diuidat,

non

conterit

Suspicio, non uerbositas a debita grauitate dissoluit. Prae45

cipue utile est, ut eum

50

eligas qui tuis conueniat moribus, tuae consonet qualitati.I7ter dispares quippe ut beatus ait Ambro-

qua-

dispaves

crediderit,

dum, tur.

non

instabilitas —diuidat, non conterat suspicio, non uerbositas a debita grauitate dissoluat. Praecipue utile est, ut eum eligas qui tuis conueniat | moribus,

praebuerit, ille

se minus diligi proclamabit. Si eum corripuerit, odium interpretabitur. Si laudan-

guosus non iustificabi-

amicum,

non iracundiae

tuae 5o

est

quem

uolum uel iucundum,

dum

illo spem habet stultus. Is igitur tibi eligendus

inquietudinis et perturbationis ei mala subministrat. Si enim uiderit amicum secretius loquentem cum aliquo, proditionem putabit. Si se bene-

Sioni se calumpniabitur. Sed nec uerbosum arbitror eligen-

|Vides,

Sapiens, ho$romfptulum

quam enim requiescit. Suspiciosum quippe semper curiositas co-

alteri

se

calumniabitur. 30, Sed nec uerbosum arbitror eligendum, quia wr linguosus non

cordis,

mitatur, quae continuos stimulos acuens

Si laudandum

Tustificabitur.

utile est ut eum eligas in amicum, qui tuis conueniat mori-

bus. Qui, ut ait bea-

semper expers est su-

crediderit,

40

Praecipue

tranquillitas

cuius semper expers estsuspiciosus? Num-

spiciosus? Numquam enim requiescit. Su-

bitur.

se

calumniabitur. | Sed nec uerbosum in amicitia arbitror eligendum, quia wir linguosus non iustificabitur. Vides, inquit Sapiens, jvompitulum ad loquendwm magis illo spem habet stultus.

imagines. 29, Quid praeterea magis competit amicitiae, quam pax quaedam ad inuicem et tranquillitas cordis, cuius

teri praebuerit, uel iucundum, ille se mi-

minus

diligi more muliercularum proclamabit. Si eum corripuerit, odium interpretabitur. Si laudandum

SEECXSPERIT: AMIC. Quid praeterea magis competit amicitiae, quam pax quaedam ad inuicem et

25

Si] Sed

inquietat 74

A

39/40

DIALOGVS

COMP.

imagines. Quid praeterea magis competit amicitiae, quam pax, pax quaedam ad inuicem et tranquillitas cordis, cuius semper

expers

est

su-

spiciosus? Suspiciosum quippe semper curiositas comitatur, quae continuos ei stimulos acuens inquietudinis et perturbationis ei materias

submini-

strat.

IO

15

20

25

nes. Quid praeterea tam competit amicitiae, quam pax quaedam ad inuicem et tranquillitas cordis, cuius semper expers est suspiciosus? Numquam enim requiescit. Suspiciosus, quia eum semper comitatur curiositas. Si enim uiderit amicum secretius colloquentem cum aliquo, proditionem putabit. Si se beneuolum aut iucundum alteri praebuerit, ille se minus diligi proclamabit. Si eum corripuerit, odium interpretabitur. Si laudandum crediderit, irrisum se calumpniabitur. Sed nec uerbosum arbitror eligendum,

505 DE VERA AMIC.

CANTABR.

quia

wir

Lin-

imagines. Quid magis competit amicitiae quam pax quaedam ad inuicem et tranquillitas cordis, cuius

semper expers est suspiciosus? Numquam

IO

15

20

25

tur. Videns,inquit Sa-

Sed nec uerbosum 350 arbitror eligendum, quia wir linguosus non Tustificabitur. Videsinquit Sapiens, hominem f$rompiulum ad 55 loquendum ; magis illo spem habet stultus. Is igitur tibi eligendus est in amicum, quem non iracundiae 40 furor

non

tet, non instabilitas diuidat, non conterat

suspicio, non uerbositas à debita grauitate dissoluat. Praeci-

non

pue utile est, ut eum

eligas qui tuis conueniat moribus, tuae consonet qualitati. Inter dispaves quip-

conterat

cio, non

dum ; magis illo sbem habet stultus. Is igitur tibi eligendus est amicum, quem non iracundiae furor inquie-

—diuidat,

inquietat,

instabilitas

hominem ad loquen-

suspi-

uerbositas

a

debita grauitate dissoluat. Praecipueutile

45

est, ut eum eligas qui

pe mores, ut ait Ambrosius, acilia esse

tuis conueniat

non potest.

bus,

tuae

mori-

4 expers est] oz. G ei] oz. G spem habet G

37

12 stultus

$0

loquentem

buerit, uel iucundum,

ille se minus diligi proclamabit. Si eum corripuerit, odium interpretabitur. Sed nec uerbosum arbitror eligendum, quia wir linguosus non Tustificabitur. Salomon : Vides,

"hominem 350

ad

fromptum

loquendum ; ma-

gis illo spem habet stultus. Hic ergo tibi eligendus est in amicum,

355

40

50

quem

non

ira-

cundiae furor inquietet, non instabilitas diuidat, non conterat suspicio, non uerbo-

sitas a debita grauitate dissoluat. Praecipuescutile- est ut eum eligas qui tuis conueniat | moribus tuae

45

consonet

qualitati. Inter dispa-

cretius

cum aliquo, proditionem putabit. Si se beneuolumalteri prae-

guosus non tustificabi-

piens, promptum

enim requiescit. Semper eum curiositas comitatur, quae continuos . stimulos acuens inquietudinis et perturbationis materias subministrat. Si uiderit amicum se-

congruat

qua-

litati. Nam inter dispaves moves fwma, esse nom potest amicilia ; et ideo sibi conuenire debet utriusque gratia. 1 imagines] De suspicione amicitiae ad. K 45 Nam] ut ait Ambrosius add. K

506

SCHEDVLA

DE

SPEIRIT.

AMIC.

SPEGSSENBIZ AMIC. sius, amicitia esse non potest ; et deo com-

tus Ambrosius : Inter quippe ores, ut beadispares moves amücitus ait Ambrosius, fia esse mon potest, et |. amicitia esse mom poideo comuemive debet test ; et ddeo conuenire sibi utriusque gratia. 5 debet sibi utriusque gratia. 31. GALTERUS. Vbi ergo talis inuenietur, qui nec iracundus sit, IO

nec

instabilis,

nec

uenire sibi debet utrius-

que gratia.

Vbi ergo talis inuenietur, qui nec iraIO

suspiciosus ?, | Nam uerbosus quisquis est profecto latere 15

non potest. 32, AELREDUS. Licet non facile queat

sus? Nam uerbosus quisquis est profecto latere non potest. 15

reperiri qui non his passionibus ^ saepius moueatur, 20

multi cer-

25

patientia

comprimant, tem seruata

leuitagraui-

tate cohibeant, suspiciones dilectionis con-

templatione lant. Quos 30

mendos

25

— propelmaxime

in amicitiam quasi exercitatiores ^ assu-

dixerim,

30

qui

quanto

fortius, etiam tentantibus uitiis, resistere

to securius 35

quo

5o

quanto

tuus,

Gratianus

40

de

paulo

ante fecit mentionem, quem a te receptum in amicitiam non dubitamus, utrum tibi iracundus uideatur, Scire desidero. 34, AELREDUS. Est quidem, at in amicitia minime.

cer-

possidenfortius,

etiam tentantibus uirunt.

33, GALTERUS. Ne quaeso, irascaris, si Ille

tur,

tiis, resistere

consuerunt.

loquar.

multi

te sunt qui his omnibus superiores inueniuntur; qui iracundiam patientia comprimant, leuitatem seruata grauitate cohibeant, suspiciones dilectionis — contemplatione propellant. Quos maxime in amicitiam quasi exercitatiores — assumendos dixerim, qui uitia uirtute uincentes,tan-

uitia uirtute uincentes, tanto securius

possidentur,

Licet non queat reperii qui non his passionibus — saepius moueatur,

te sunt qui his|2o omnibussuperiores inueniuntur; qui iracundiam

cundus sit, nec instabilis, nec suspicio-

45

$0

36 ctiam] ozz. A

consue-

DIALOGVS

COMP.

507 DE VERA AMIC.

CANTABR.

ves quippe mores, ut ait beatus Ambrosius, amicitia esse mon potest ; ei ideo conuenire debet sibi utriusque gratia.

IO

15

20

25

30

IO

20

uitate

25

cohibeant,

su-

Spiciones dilectionis contemplatione propellant. Quos maxime in amicitiam quaSi exercitatiores assumendos

dixerim,

uitia

uirtute

tes,

tanto

possidentur, 55

15

Et licet non facile ualeat inuenire qui istis non moueatur passionibus,sunt enim multi qui his omnibus superiores inueniuntur; qui iracundiam patientiacomprimant, leuitatem seruata gra-

ueniuntur;

quia ira-

cundiam

patientia

comprimant,

350

qui

uincen-

quanto

dilectionis — contemplatione compellunt. Quos in amicitiam quasi extractos assumendos dixerim, qui uitia uirtute uincentanto

possidentur,

55

40

40

45

45

30;

50

leuita-

tem seruata grauitate cohibent, suspiciones

tes,

securius

fortius, etiam tentantibus uitiis, resistere consueuerunt.

Multi sunt qui his passionibus mouentur sed superiores in-

securius

quanto

fortius, etiam tentantibus uitiis, resistere consuerunt.

29 Qui sunt digni eligi in amicos K

508 SCHEDVLA

DE

SPIKIIT..AMIC.

33,

SPEC. SPIRIT. AMIC.

GRATIANUS,

Quid est, rogo te, in amicitia non esse iracundum? 36, AELREDUS. ter

IO

nos

amicitiam non dubitatis? GRATIANUS. Prorsus. AELREDUS. Quando inter nos iras, rixas, dissensiones; lationes, uel

15)

20

2)

In-

contractam

aemuconten-

tiones ortas audisti? GRATIANUS. Nequaquam; sed hoc non ilius, sed tuae patientiae imputamus. 937. AELREDUS. Fallimini. Nullo modo

enim iram quam non refrenat affectus, cuiusquam patientia refrenabit, cum patientia iracundum magis excitet in furorem,

in

IO

hoc

15

20

25

ali-

quid sibi uel modicum solatium praes30

tari

cupiens,

si

in

30

iurgiis se illi aliquis parem exbhibeat. Ille sane de quo nunc nobis

sermo

mihi

conseruat,

40

est,

amicitiae ut

ita

iura com-

motum aliquando et iamiam prorumpentem in uerba, solo nutu cohibeam; et ea quae displicent numquam producat in publicum ; sed ad euaporandum suae mentis

conceptum,

Semper exspectet secretum. 38, Quod si non ei amicitia, sed

natura nec

ita

35

40

45

praescriberet, uirtuosum,

$0

DIALOGVS

COMP.

IO

509 DE VERA AMIC.

CANTABR.

IO

15

20

20

25

25

30

30

55

55

40

40

45

45

$0

5o

510 SCHEDVLA

DESSPPESIT.CAMIC.

SPECAXSBDELD. AMIC.

nec ita laude dignum iudicarem. Si uero, ut assolet, ab eius aliquando, meus sen-

sus

dissentiat;

ita

alterutro nobis deferimus, ut aliquando ille meam

rumque IO

15

meae

suae,

ego

ple-

suam

fpraeferam uo-

]luntatem. 39. GALTERUS. Satis datum est Gratiano. Sed mihi uelim enuclees, si forte quis incautius in eorum inciderit amicitias,

IO

15

20

quos cauendos paulo ante dixisti; uel si qui eorum quos eli-

20

2)

gendos dixisti, aut in ea ipsa uitia, aut in alia forte deteriora corruerint, qualis eis seruanda sit fides,

25

30

qualis exhibenda gratia. 40,

AELREDUS.

Haec,

si fieri potest,

in ipsa electione,

uel

etiam probatione cauenda sunt ; ne uidelicet

35

40

nimis

in his, qui probati dignique — putantur, erumpunt saepe uitia, tum in ipsos amicos,

tum

35

40

omnis

diligentia est, ut sa-

nentur. 41, Quod si impossibile fuerit,non

diligantur. Attamen in his, qui probati digni inueniuntur siue putantur,

tamen

adhibenda

Haec,si fieri potest, in ipsa electione, uel etiam probatione cauenda sunt; ne uidelicet nimis cito diligamus maxime indignos. Digni autem sunt amicitia, quibus in ipsis causa est, cur

in alie-

quorum

ad amicas redundat infamia. Talibus ami-

cis

5o

dili-

gamus maxime indignos. Digni autem sunt amicitia, quibus in ipsis causa est, cur diligantur. Attamen

nos,

45

cito

350

45

erumpunt

Saepe uitia, tum in ipsos amicos, tum in alienos, quorum tamen ad amicos redundat infamia. Talibus amicis omnis diligentia adhibenda est, ut sanentur.

$0

36 quibus] in praem. JA 37 ipsis] oz. JA cur] utA

DIALOGVS

COMP.

511I DE VERA AMIC.

CANTABR.

IO

IO

25

1j

20

20

25

25

30

55

30

Haec autem in ipsa electione cauendum est; ne nimis cito diligamus et maxime indignos. Digni autem

sunt

amicitia,

35

quibus in ipsis causa est,

cur

Attamen

40

diligantur. in his,

qui

probati dignique putantur, erumpunt sae-

40

pe uitia, tum in ipsos amicos, tum in alienos, quorum tamen

45

$0

34

45

impossibile,

50

sta-

Sed in his, qui probati dignique — putantur, erumpunt saepe uitia, tam in ipsos amiCOS, quam

ad amicos redundat infamia. Talibus amicis omnis est adhibenda diligentia ut sanentur. Quod si fuerit non

Cauendum est in ipsa electione uel dilectione ne nimis cito diligamus maxime indignos. Digni sunt amicitia, quibus inest causa cur diligantur.

in alienos,

quorum cum ad amicos redundat infamia. Talibus est adhibenda diligentia,

ut

sanen-

tur. Et si impossibile est,

citia

non

statim

rumpenda

sed dissuenda,

ami-

est ut ait

512 SCHEDVLA

DE. SEERLE.

AMIGC.

SPEGQSSPIRIT. AMIC.

statim amicitiam rumpendam, uel discindendam ar-

bitror, sed ut quidam eleganter ait, potius paulatim dissuendam; nisi forte quaedam intolerabilis — iniuria exarserit, IO

ut

rectum,

neque

neque

nestum

sit,

ut

ho-

IO

non

statim alienatio uel disiunctio fiat. Sienim aliquid molitur ami15

20

25

30

cus,

aut

in

mus,

25

sed

45

paulatim

dissoluendam iudicamus; ita tamen ut non usque ad inimicitias, ex quibus iurgia, maledicta, contur,

40

15

20

tumeliaeque

25

patrem,

aut in patriam, quod subita et festinata egeat correctione ; non amicitia laedetur si perduellis et inimicus | prodatur. 42, Sunt alia uitia pro quibus amicitiam non rumpendam, ut dixi-

30

gignun-

erumpant.

Tur-

pe enim nimis est cum eo huiusmodi gerere bellum, cum quo familiariter uixeris. 43, Nam etsi his omnibus ab eo quem in amicitiam receperas, impetaris, quibusdam quippe moris est, ut cum ipsi sic

moris est, ut cum ipsi

uixerint,

Sic

ut non

Quibusdam

iam

mereantur amari; si forte eis aliquid euenerit

aduersi,

cant

amicitiam,

cul-

et

ut

non

iam mereantur amari; Si forte eis aliquid euenerit aduersi, culpam

pam retorqueant in amicum ; laesam | di5o

uixerint,

quippe

retorqueant 50

in

ami-

cum; laesam dicant amicitiam, et omne

513 DIALOGVS

COMP.

A

CANTABR.

DE

tim rumpendam amicitiam arbitramur, sed potius paulatim dissuendam; nisi forte quaedam intolerabilis iniuria exarserit,

quidam: sunt

amicus,

in

IO

patrem,

aut in patriam, quod subita aut festinata I5 |correctione indigeat; 15 non laedetur amicitia Si foedus rumpatur et inimicus ^ prodatur. Sunt et alia uitia pro 20 |quibus amicitiam 20 rumpendam non esse sed pocius dissuendam iudicamus; ita tamen

ut non

usque

25 |ad inimicitias, ex quibus iurgia, maledicta

et

contumeliae

nuntur

25

gig-

et erumpant.

Turpe nimis est cum 30 | eo bellum gerere, cum quo familiariter uixeris.

30

35

35

40

40

45

jo

jo

AMIC.

dissuendae

amicitiae,

rumpendae

ut neque rectum, ne-

que honestum sit, ut non statim disiunctio Io|uel alienatio fiat. Si enim aliquid molitur

VERA

non

omnino.

514 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

AMIC.

omne consilium quod amicus dederit suspectum habeant; et cum proditi eorum in palam culpa processerit,

tes

non

ultra

haben-

quid

fa-

ciant, in amicum odia IO

15

20

et maledicta congeminent, detrahentes in angulis, in tenebris susurrantes, se mendaciter excusantes, et alios similiter accusantes. 44, Si igi-

tur his omnibus post dimissam amicitiam impetaris, quamdiu tolerabilia fuevint, fevenda sunt; et hic honos ueteri amicitiae iribuendus,

25

30

55

40

Si talis

fuerit,

amicitia

15

subtrahatur,

susurrantes,

se

mendaciter excusantes, et alios similiter accusantes. Si igitur his omnibus post dimissam amicitiam impetaris, quamdiu tolevabilia fuerint, ferenda

20

sunt ; et hic honos ueteri amicitiae tribuen-

dus, ut in culpa sit qui faciat, non is qui paHatur iwiwriam,

25

350

ut ei

numquam tamen subtrahatur dilectio. Consule quantum potes saluti eius; prospice famae, nec umquam amicitiae prodas

bris

ut in cul-

pa sit qui faciat, nom js qui patiatur imiuriam. Amicitia quippe aeterna est, unde; Omni tempore diligit qui amicus est. Si te laeserit ille quem diligis, tu tamen dilige.

eius

IO

SPEGOSSPDEREP. AMIC. consilium quod amicus dederit suspectum habeant; et proditi cum eorum in palam culpa processerit, non habentes ultra quid faciant, in amicum odia et maledicta congeminent, detrahentes in angulis, in tene-

55

Ami-

citia quippe aeterna est, unde In om"i tempore diligit qui amicus est. Si te laeserit ille quem diligis, tu tamen dilige. Si talis fuerit,

ut ei amicitia

subtrahatur dilectio. Consule quantum poteris saluti eius ; prospice famae, nec umquam amicitiae eius perdas secreta, quamuis ipse tua prodiderit.

secreta,

quamuis tua ipse prodiderit. 45, GALTERUS. Quae sunt, rogo, illa

40

uitia, pro quibus ami-

45

$0

citiam paulatim dicis esse soluendam? 46, AELREDUS. Quinque illa quae paulo ante descripsimus; maxime autem

45

P1]

8/9 geminent 4 omnibus] ozz. 74

15

DIALOGVS

COMP.

515 DE VERA AMIC.

CANTABR.

VA

A

IO

IO

Si autem

25

20

Amicitia aeterna

quippe

est,

unde:

nec

umquam amicitiae eius prodas secreta, quamuis tua ipse prodiderit. DisciPvLvs: Quae sunt,

rogo,

amico

in

15

aliquibus

impetaris, quamdiu tolerabilia fuevint, ferenda sunt; et hic honos ueteri amicitiae tvi-

25

tum potes saluti eius ; famae,

di-

amicitiam ab

40

illa uitia,

amicitia

Amicitia

^ aeterna

est, unde : Omni

Si te laeserit ille quem diligis, tu tamen dilige. Si talis

est. Si te laeserit ille

quem diligis, tu tamen 350

dilige.

Si talis fuerit,

ut

tur

tur, numquam

num-

quam tamen subtrahatur dilectio. Consule quantum potes saluti eius; prospice famae, nec umquam amicitiae eius prodas secreta, quamuis tua ipse prodiderit.

Sunt

igitur

tem-

pove diligit qui amicus

fuerit, ut ei subtraha-

amicitia,

est

aeterna.

25

35

amicitia

tamen

subtrahatur dilectio. Consule quantum potes saluti; prospice famae, nec umquam amicitiae eius prodas secreta,

40

retraha-

quamuis

ipse tua prodiderit.

uitia,

pro quibus amicitiam

pro quibus paulatim

paulatim dicis esse soluendam? AELREDVS. Quinque illa quae paulo ante — descripsimus ; maxime autem re-

est amicitiam soluendam?

$0

Quave

20

buendus, ut in culpa sil qui faciat, nom is qui patiatur iniuriam.

Omni tempore diligit qui amicus est. Si te laeserit ille quem diligis, tu tamen di- 30 lige. Si talis fuerit, ut ei amicitia subtrahatur, numquam tamen subtrahatur dilectio. Consule quan- 35

prospice

post

missam

Quinque illa quae paulo ante descripsimus; maxime autem

$0

Quinque illa quae ante | descripsimus: 20/21

om.

z

laesione eorum gendi suntzz

— 49

De

qui dili-

516 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

reuelatio

SPECXSPDIRIT. AMIC.

.AMIC.

secretorum,

et occulti morsus detractionum. His sextum addimus. Si eos qui tibi aeque diligendi

rit, tua re IO

laese-

saluti,

ruinae

et

scandali materiam etiam correptus praebere

15

sunt,

eisque quorum interest prouide-

non

IO

desierit,

maxime ubi uitiorum ipsorum te tangit infamia. Non enim amor praeponderare

1j

debet religioni, non fidei, non caritati ci-

uium, non plebis salu20

ti. 474, Rex Assuerus superbissimum Aman, quem prae caeteris amicum habuerat, suspendit

25

30

in

cruce,

amicitiae quam ille fraudulentis consilis laeserat, salutem multitudinis et caritatem praeponens uxoris. Iahel | uxor Aber

20

Cinei,

25

30

licet

pax fuerit inter Sisaram et domum 55

40

Aber, plebis tamen salutem huic amicitiae praeferens, ipsum Sisaram clauo sopiuit ^et malleo. Sanctus propheta Dauid, cum de iure ami-

citiae cognationi nathae debuerat

35

40

Iope-

percisse, audiens tamen a Domino, prop45

ter

Saul

$0

laborasse,

et

domum

eius et sanguinem, quia occiderat Gabaonitas, populum fame tribus annis iugiter septem

ui-

45

50

DIALOGVS

COMP.

uelatio — secretorum, et occulti morsus detractionum. His sextum addimus. Si eos

qui gendi

tibi

aeque

sunt,

reuelatio secretorum, et occulti morsus detractionum. Quibus et sextum aducimus. Si €os qui tibi aeque dili-

dili-

laeserit,

gendi

eisque quorum tua interest prouidere saluti, ruinae et scandali materiam etiam

uitiorum te tangit

mia. Non

enim

praeponderare religioni, non

luti, IO

non

caritati

amor

15

ruinae

Si eos

et scan-

etiam

dali IO

praebere maxime ipsorum infamia.

Non enim amor praeponderare debet recaritati

ciuium,

qui

diligendi

sunt, laeserit, et scan-

buerit

materiam ubi

prae-

uitiorum

ipsorum te tangit infamia. Non enim amor

praeponderare religioni, non

1j

ligioni, aut fidei, aut

ciuium,

non plebis saluti. Rex Assuerus etc...

reuelationem secretorum, et occultos morsus detractionum. His sextum addimus.

laeserit,

dali materiam corruptus — non desierit, ubi uitiorum te tangit

ipsoinfadebet fidei,

sunt,

conuicium, improperium, superbiam,

eisque quorum tua interest prouidere sa-

correptus praebere non desierit, maxime

ubi rum

917 DE VERA AMIC.

CANTABR.

aut

plebis saluti. 20

20

25

2»

30

30

35

55

40

40

45

45

50

50

debet fidei,

noncaritati multorum nec saluti.

518 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

SPEGCSDDEDL. AMIC.

AMIC.

ros decognatione eius,

Gabaonitis — tradidit puniendos. 48, Hoc autem nolo uos igno-

IO

rare,

inter

quos

sapienter

elec-

tos et caute probatos, uera et spiritalis amicitia — copulauit, non posse interuenire discidium. Cum enim amicitia de duobus unum

id

fecerit,

quod

Haec autem nolo te ignorare, inter perfectos quos sapienter

perfectos

electos et caute probatos, IO

sicut

unum

unum

est

id

25

non potest diuidi, sic et amicitia à se non poterit separari. Patet igitur hanc amicitiam quae patitur

15

20

sectionem, ex ea parte qua laeditur, numquam fuisse ueram, quia amicitia quae desineve potest, mwmquam ueva fuit. 49, In hoc tamen amicitia probabilior et magis uirtus probatur, quod nec in eo qui laeditur

20

25

350

desinit esse quod fuit;

30

nitur; benedicens eum

45

a quo maledicitur ; 35 benefaciens ei qui sibi quod perniciosum est machinatur. 50, GRATIANUS. Quomodo igitur ami- 40 citia soluitur, si excluso talia sunt exhibenda ab eo a quo soluitur? 51. AELREDUS. Ad 45 amicitiam ^ quatuor specialiter pertinere uidentur: dilectio et affectio securitas | et

$0

iucunditas.

Ad

dilec-

fecerit,

quod

sicut

unum

est

non potest diuidi, sic

et amicitia à se non poterit separari. Patet igitur hanc amicitiam quae patitur sectionem,

desinere

25

rans eum a quo sper-

40

et spiri-

ex

ea

parte

qua laeditur, numquam fuisse ueram, quia amicitia quae

diligens eum a quo non diligitur; hono-

35

uera

talis amicitia copulauit, non posse interuenire dissidium. Cum enim de duobus

$9

quam

potest,

uera

num-

fwit.

In

hoc tamen amicitia probabilior et magis uirtus probatur, quod nec in eo qui laeditur desinit esse quod fuit; diligens eum a quo non diligitur; honorans eum a quo spernitur; benedicens eum a quo maledicitur ; benefaciens ei qui sibi quod perniciosum est machinatur.

Ad amicitiam quatuor specialiter pertinere uidentur: dilectio et affectio, securitas et iucunditas.

4 hoc] haec B C 10/13 om. B 11 uenire 4 C E 49 et] oz. A

DIALOGVS

COMP.

519 DE VERA AMIC.

CANTABR.

Hoc scitote inter perfectos ^ sapienter electos et caute probatos, IO

IO

quos

uera

et

spiritalis amicitia copulauit, non posse uenire dissidium. Cum enim amicitia de duobus fecerit unum, sicut id quod unum est

L5

15

Patet enim amicitiam quae patitur sectionem, ex ea parte qua

quam quia

laeditur,

num-

non potest diuidi,

et amicitia

sic

a se non

potest separari.

20

20

25

25

30

30

fuisse ueram, amicitia quae

desineve

potest,

mwm-

quam uera fuit. In hoc tamen amicitia probabilior et magis uirtus probatur, quod nec in eo qui laeditur desinit esse quod fuit; diligens eum a quo non diligitur; honorans eum a quo spernitur ; benedicens eum a quo maledicitur ; benefaciens ei qui sibi quod perniciosum est machi-

35

55

40

40

natur.

Sed uirtus in hoc probatur, quod diligit a quo non diligitur; honorat a quo spernitur; benedicit a quo maledicitur; benefacit ei qui sibi malum machinatur. Quatuor quae pertinent ad amicitiam.

45

Ad amicitiam quatuor specialiter uidentur pertinere: dilectio et affectio,

b 19)

ritas

et

45

secu-

iucunditas.

$0

Ad amicitiam quatuor pertinere specialiter uidentur : scilicet dilectio et affectio, securitas et iu-

41/43 Ad amicitiam quatuor requiruntut 77

520 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

AMIC.

SPROZSPIRIT. AMIC. Ad dilectionem spec-

tionem spectat, cum beneuolentia benefi-

tat,

ciorum exhibitio ; ad affectionem,

interior

quaedam procedens delectatio; ad securitatem,

IO

sine

VA

lectio; ad securitatem,

uel suspicione omnium secretorum et consiliorum . reuelatio ; ad iucunditatem, de omnibus quae con-

sine timore uel suSpicione omnium secretorum et consiliorum reuelatio; ad

IO

iucunditatem,

siue tristia ; de omnibus quae

cogitantur,

siue nociua sint, siue

13

utilia; de omnibus quae docentur uel discuntur, quaedam 20 dulcis et amica col- 20 latio. 52, Videsne, in quibus ab his qui merentur | soluenda est amicitia? Subtra25 hitur certe illa in- 25 terior delectatio quam ex amici pectore iugiter hauriebat; perit securitas, qua sua illi 30 archana reuelabat; 350 seponitur iucunditas, quam amica confabulatio pariebat. Familiaritas proinde illa 35 in qua talia continen- 35 tur, ei neganda est, non subtrahenda dilectio; et hoc cum quadam moderatione

40

beneuolen-

timore

tingunt,siuelaetasint,

f

cum

tia beneficiorum exhibitio; ad affectionem, interior quaedam procedens di-

et

reuerentia,

ut

si

non nimius fuerit horror, semper antiquae amicitiae quaedam uideantur remansisse uestigia.

583. GRATIANUS. Mihicerteperplacentista

nociua

sint,

utilia;

de

lam

siue

omnibus

quae dicentur uelquae discuntur,

dulcis latio.

quaedam

et amica

40

45

quae dicis. AELREDUS.

de om-

nibus quae contingunt, siue laeta siue tristia; de omnibus quae cogitantur, siue

.de $0

9/12 om. A

col-

DIALOGVS

COMP.

521 DE VERA AMIC.

CANTABR.

Ad dilectionem spectat,

cum

tia beneficiorum

hibitio; nem,

IO

ad

ex-

affectio-

interior

quae-

affectionem,

rior quaedam procedens delectatio; ad

tem,

securitatem,

sine

timore

uel

suspicioneomnium secretorum et consilioreuelatio;

IO

ad

de om-

latio;

contin-

tem, de omnibus quae contingunt, siue laeta sint, siue tristia ; de omnibus quae cogi-

quae siue

sint

laeta

siue tristia ; de omnibus quae cogitantibus

rj

siue sint nociua,

discuntur,dulcis quae-

rentur.

Subtrahitur uero illa interior delectatio quam ex amici pectore iugiter hauriebat ; perit securitas, qua sua illi archana reuelabat; seponitur iu-

sint, siue

40

confabulatio pariebat. Familiaritas proinde illa in qua talia con-

20

tia, ut si non

45

50

siue

nociua

utilia;

de

tur

uel

discuntur,

quaedam dulcis et amica collatio. Ista perdit qui soluit amicitiam.

25

30

35

tinentur gaudia, ei neganda est, non subtrahenda dilectio; et hoc cum quadam mo- 40 deratione et reuerennimius

fuerit horror, semper antiquae ^ amicitiae quaedam remansisse uestigia uideantur.

iucundita-

omnibus quae docen-

cunditas, quam amica

55

ad

tantur,

dam et amica collatio. Ecce quanta amiciciae qui dissolutionem amicitiae prome-

30

ti-

nibus

siueutilia; de omnibus quae docentur uel

25

sine

more et suspicione omnium consiliorum et secretorum reue-

iucunditatem, gunt,

20

inte-

dam procedens delectatio; ad securita-

rum

15

cunditas. Ad dilectionem spectat, cum beneuolentia ^ beneficiorum exhibitio ; ad

beneuolen-

45

50

522 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

AMIC.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

electione si sufficiunt istà

quae

diximus,

insinuate. GALTERUS. Vellem ut eorum quae dicta sunt, summa

vA

sub bre-

ui nobis epilogo tra-

IO

Ij

deretur. 54, AELREDUS. Geram uobis morem.

Amorem, amicitiae diximus esse fprincipium. Nec qualemcumque, sed quae de ratione simul et aíffectu procedit. Qui

IO

15

quidem et castus est ex ratione, et ex aíffectu dulcis. Deinde 20

amicitiae ponendum diximus .fundamentum,

25

Dei

scilicet

30

di-

lectionem ; ad quam omnia quae suggeruntur referenda sunt; et utrum ei conueniant,

20

2

uel ab ea

dissideant explorandum. 355, Quatuor subinde gradus in amicitia, quibus ad eius summam per-

30

uenitur, constituendos putauimus ; cum

amicus primum sit eligendus, deinde probandus, tunc admittendus,

De electione igitur tractantes, quatuor genera hominum ab amicitia excludimus : iracundos, instabiles, suspiciosos atque uerbosos. Non tamen omnes, sed eos dum-

taxat,

qui

bas

postea ut decet tractandus. Et de electione tractantes, ira-

38 Quatuor genera hominum ab amicitia excluduntut add. O in marg. exter. yuan. ret.

40

cundos, instabiles, su-

spiciosos atque uerbosos exclusimus ; non

pas-

Siones nec ordinare nec moderari possunt aut nolunt. Nam multi his perturba-

35

demum et sic

omnes

tamen,

sed eos dumtaxat qui has passiones nec or$0

dinare, nec moderari possunt aut nolunt. Nam multi his per-

45

$0

DIALOGVS

Vellem

ut

COMP.

523 DE VERA AMIC.

CANTABR.

eorum

quae dicta sunt, summa sub breui epilogo traderetur.

AELREDVS. Geram uobis morem. Amo-

IO

IO

mus esse principium. Nec qualemcumque, sed qui de ratione simul et affectu procedit. Ouae quidem castus est ex ratione, et ex affectu dulcis. Deinde amicitiae po-

15

15

nendum diximus fun-

20

20

ad quam omnia quae suggerentur referenda sunt; et utrum ei 25

25

rem,

amicitiae

dixi-

damentum, Dei scilicet dilectionem ;

conueniant,

uel ab ea

dissideant explorandum. Quatuor subinde gradus in amicitia,

quibus

ad eius

30

30

55

55

40

40

45

45

50

50

summam peruenitur, constituendos putauimus; cum amicus

sit primo

eligendus.

Et de electione

trac-

tantes, iracundos, instabiles, suspiciosos

atque uerbosos exclusimus ; non omnes tamen,

sed eos dum-

taxat

qui

has

pas-

Siones

nec

ordinare,

nec moderari possunt aut nolunt. Nam mul-

ti his

perturbationi-

10 uobis] uobis aZ. 16 quidem] et a47. H

H

524 SCHEDVLA

tionibus

sic

DE

SPIRIT.

AMIC.

tangun-

turbationibus sic tan-

tur, ut non solum eorum in nullo laeda-

guntur, ut non solum

tur perfectio, sed etiam uirtus in earum moderationem laudabiliter augeatur. Licet enim non facile queat reperiri qui non his passionibus saepe moueatur ; multi sunt tamen qui his omnibus superiores inueniuntur ; qui Scilicet — iracundiam patientia comprimant,

leuitatem

eorum in nullo laeda-

tur etiam

perfectio,

sed

uirtus

in

vA

earum | moderatione laudabilius augeatur.

IO

IO

r5

15

se-

ruata grauitate cohibeant, suspiciones dilectionis contempla- 20 tione propellant, uerbositatem silentii censura temperent. Quos maxime in amicitia quasi exercitatores as- 25 sumendos

SPEC. SPIRIT. AMIC.

20

25

dixerim,

quia uitia uirtute uincentes, tanto securius

possidentur, quanto fortius temptantibus uitiis

resistere

30

30

con-

sueuerunt.

Qui autem uelut infrenes his passionibus acti semper feruntur in praeceps, ideo in electione ab

35

amicitia excluduntur,

quia in ea uitia ineuitabiliter dilabuntur et 40 curruunt, quibus amicitia, teste Scriptura, laeditur et dissoluitur. Sunt enim quinque quae dissoluunt 45

amicitiam : conuicia,

improperium, superbia, mysterii reuelatio et plaga dolosa. Ad amicum, inquit 44

Quinque

sunt

quae

dissoluunt amicitiam ad. O in marg. exter. zm. rec.

$0

56, Nam qui uelut infrenes his passionibus acti semper feruntur in praeceps, in ea uitia ineuitabiliter dilabuntur et corruunt, quibus amicitia, teste Scriptura,

et laeditur et dissoluitur: comuicia scilicet el imprvopevium, et secretorum veuelaHo. superbia, et Plaga dolosa.

35

40

45

50

DIALOGVS bus

sic

ut non

COMP.

525 DE VERA AMIC.

CANTABR.

tanguntur, solum

eorum

in nullo laedatur perfectio, sed etiam uirtus in earum moderatione laudabilius augeatur.

Nam qui uelut infrenes his passionibus acti semper feruntur in praeceps, in ea uitia ineuitabiliter dilabuntur et corruunt, quibus amicitia, teste Scriptura, et laeditur et dissoluitur: comwicia scili-

IO

IO

r5

15

20

20

25

25

350

30

35

22

40

40

45

45

Pio)

50

cet et àmpvoperium, el secretorum

| veuelatio,

superbia, et plaga dolosa.

526

SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

SBEGSSDIERIT: AMIC.

AMIC.

Sapiens, s? froduxevii gladium, nom despeves ; est emim wve-| gressus ad amicum, Si aperuerit os triste, non

timeas. Vide quid dicat.

Si

forte

ira

praeuentus

^ amicus

eduxerit

gladium,

uel si triste protule- IO rit uerbum ; si quasi non amans ad tempus tibi sese subtraxerit ; si tuo suum aliquando consilium praetulerit ; 15 si te in aliqua sententia uel disputatione dissenserit,

non

IO

25

his

amicitiam ^ aestimes dissoluendam. Est

20

20

enim, ait, regressus ad amicum, excepto co-

"wicio et àmproperio et superbia et mysterii veuelatione et plaga do- 2 losa; in his ommibus effugiet amicus, Diligentius igitur haec quinque consideremus,

ne nos

citae

eis ami-

uinculis

stringamus,

minum

malitia,

ira

gante ab amico

latum

30

55

35

40

40

ad

haec uitia iracundiae furor uel alia quaelibet passio compellere consueuit. Audiamus itaque quid Sapiens dicat: Qui comwiciatur amico, dissolwit amicitiam. Conuicium quippe famam laedit et caritatem —extinguit. Tanta enim est hoquidquid

30

con-

quos

2

ut

45

instiiacu-

fuerit in ami-

cum,

quasi a secreto-

rum

suorum

prola-

so

$0

DIALOGVS

COMP.

527 DE VERA AMIC.

CANTABR.

IO

25

15

20

20

25

25

30

30

35

55

40

40

45

45

$0

35

528

SCHEDVLA tum

conscio,

credatur, men esse

Multi

DE

SPIRIT.

AMIC.

SPBGSSPLEI AMIC.

|

si non

uerumtaclametur.

enim

sicut

in

propiis laudibus, ita in aliorum uituperationibus

delectantur.

Quid tius

uero scelesimproperio,

quod

etiam

falsa

obiectione innocentis faciem miserando rubore perfundit? At superbia quid minus ferendum, quae solum id quo tactae amicitiae subueniendum

foret,

IO

IO

15

25

20

20

25

2

30

30

35

35

40

40

45

45

$c

$0

humilita-

tis et confessionis excludit remedium, red-

dens hominem cem

auda-

ad iniuriam,

tu-

midum ad correctionem. Sequitur mysteriorum, id est secretorum reuelatio, qua nihil est turpius, nihil execrabilius,

ni-

hil amoris, nihil gratiae, nihil suauitatis relinquens inter amicos, sed omnia replens amaritudine,

et

in-

dignationis et odii atque doloris felle cuncta conspergens. Hinc scriptum est: Qwi denwudai avcama awüci, perdet fidem. Et paulo post: Denudave amici mysteria, desperatio est animae infelicis. Quid enim in-

felicius illo, qui fidem perdit, et desperatione languescit? Vltimum illud quo dissoluitur amicitia plaga dolosa est, quae non est aliud quam

DIALOGVS

COMP.

529 DE VERA AMIC.

CANTABR.

A

IO

A

IO

L5)

20

20

25

25

30

50

50

530 SCHEDVLA

DE

SPIRIT,

SPEC. SPIRIT. AMIC.

AMIC.

occulta detractio. Plaga certe dolosa, plaga serpentis et aspidis mortifera. 52 mordeat serpens in silentio,

ait

Salomon,

nihil eo minus habet qui occulte detrahit. Quemcumque igitur in his uitiis assiduum

IO

IO

E»

15

20

20

25

25

350

30

355

55

40

40

45

45

50

bio)

inueneris, cauendus tibi est ille, nec donec

sanetur ad amicitiam eligendus. Abiuremus conuicia,

tor

quorum

Deus

est.

ul-

Semei

fugientem a facie Absalon sanctum Dauid conuicis ^ impetens, inter haereditaria uerba quae pater filio moriens delegauit, auctoritate

— Spiritus

Sancti decernitur occidendus. Improperium nihilominus —|caueamus. Infelix Nabal Carmelus, Dauid seruitutem et fugam improperans, a Domino percuti meruit et occidi. Quod si forte contigerit in aliquo nos legem amicitiae praeterire, | uitemus superbiam, et amici gratiam — humilitatis beneficio repetamus. Rex Dauid amicitiam quam Naas regi florum Amon exhibuerat,

cum

eius Anon

misericor-

diter

obtulisset,

filio ille

superbus et ingratus amico contumeliam adiecit contemptui. Ob quam causam tam ipsum quam 14 Viltio uitiorum ptaeditorum a44. O im arg. exter. 7. rec. 20 hec editoria L, O

DIALOGVS

COMP.

531 DE VERA AMIC.

CANTABR.

vA

IO

IO

r5

20

20

25

25

350

35

40

40

45

50

532 SCHEDVLA populum

eius

bes, gladius

DE

SPIRIT.

SPEGNSEERIT: AMIC.

AMIC.

et ur-

simul

et

ignis absumpsit. Super omnia autem amicorum reuelare secreta sacrilegium arbitramur, amittitur,

quo fides et animae

captiuatae — desperatio importetur. Hinc

IO

IO

15

25

20

20

25

2»

est quod impiissimus Achitophel parricidae

cum

consentiens,

ei patris

consi-

lium prodidisset,

cer-

nens suum quod contra illud dederat, non

mancipatum effectui, dignum proditori finem,

laqueo

suspen-

sus promeruit. Postremo detrahere. amico uenenum amicitiae reputemus, quod Mariae frontem lepra perfudit, et eiectam extra castra, sex diebus populi communione priuauit. Si tamen haec omnia patiaris ab illo quem semel in amicitia

suscepisti,

30

non

statim eam rumpendam dicimus, sed paulatim soluendam, talisque seruetur antiquae amicitiae reue-

35

latim

lisque

rentia, ut licet ipsum

& secretis amoueas, numquam tamen dilectionem ei subtrahas,

auxilium

40

insania, tu tamen defer foederi, defer ca-

ritati, ut in culpa sit 25 frontem] sup. Jin. O

soluendam,

seruetur

men

ei

30

35

anti-

numquam

40

ta-

dilectionem

subtrahas,

45

ta-

quae amicitiae reuerentia, ut licet ipsum à secretis tuis amoueas;

tollas,

uel neges consilium. Quod si etiam ad blasphemias et maledicta eius prorumpat

5*7. Si tamen haec omnia patiaris ab illo quem semel in amicitiam suscepisti, non statim eam rumpendam dicimus, sed pau-

auxilium

tollas, neges consilium. Quod si etiam ad blasphemias et maledicta eius prorumpat insania, tu tamen

defer

defer

caritati,

45

foederi, ut

in

5o

DIALOGVS

COMP.

Si tamen haec omnia patiaris ab illo quem semel in amicitiam

statim

suscepisti,

eam

553 DE VERA AMIC.

CANTABR.

IO

IO

15

15

20

20

25

25

30

30

35

55

non

rumpen-

dam dicimus, sed paulatim soluendam, ta-

lisque seruetur antiquae amicitiae reuerentia, ut licet ipsum 2 secretis tuis 40 amoueas; numquam

40

tamen et dilectionem subtrahas, auxilium

tollas,

neges

consi-

lium. Quod si etiam 45 ad blasphemias et maledicta eius prorumpat insania, tu tamen defer foederi, defer caritati, ut in 44 negas

GH

$0

45

50

534 SCHEDVLA

DE

BorroNEsiMEpatri

si si

si ciuibus,

non ille qui pertulit iniuriam. 58. Porro si patri, si patriae, si

subditi$, inuentus

si amicis fuerit per-

ciuibus, si subditis, si

niciosus,

statim

perniciosus,

miliaritatis dum

est

amicis inuentus fuerit

fa-

rumpenuinculum,

nec unius amor perditioni multitudinis praeferatur. Haec ne proueniant, in ipsa electione cauen-

IO

dum,

15

ut

is eligatur,

quem

non

ad

istas

furor

impellat,

aut

leuitas trahat, aut uerbositas —praecipitet, aut suspicio abducat.

SEBONXSEDSIT: AMIC.

AMIC.

culpa sit qui intulit,

qui intulit, non qui pertulit iniuriam. patriae,

SPIRIT.

electione

aut

IO

cauendum,

ut uidelicet tur, quem ista aut

20

statim

familiaritatis rumpendum est uinculum, nec unius amor perditioni multitudinis praeferatur. Haec ne proueniant, in ipsa

is eliganon ad

15

furor impellat, leuitas trahat,

uerbositas

cipitet,

aut

prae-

abducat

20

suspicio ; maxime qui non nimium a tuis dissentiat

nec

25

30

a

| moribus,

qualitate

discordet. 59, Quia uero de uera amicitia loquimur quae non potest esse nisi inter bonos; de illis de quibus, quod non sint eligendi, nulla potest

25

30

esse cunctatio, ut tur-

pes, auari, ambitiosi, criminosi, De

electione

dictum

est,

bationem mus.

ad

satis

35

pro-

transea-

40

45

5o

36 Quatuor sunt probanda in amico a44. O im arg.

exter. 7ian. rec.

nullam

fe-

cimus mentionem. Si uobis de electione satis datum est, ad probationem deinceps transeamus. GALTERUS. | Opportunum hoc, nam mihi semper ad ostium oculus est, ne forte quis irrumpat, qui uel nostris deliciis finem ponat, uel quid amaritudinis

misceat,

aliquid

— superducat

inane. 60,

í GRATIANUS.

35

40

45

uel

$0

DIALOGVS

COMP.

995 DE VERA AMIC.

CANTABR.

culpa sit qui intulit, non ille qui pertulit iniuriam. Porro si patri, si patriae, si ciui-

bus,

si

subditis,

si

amicis inuentus fuerit perniciosus, statim familiaritatis rumpendum est uinculum,

nec

unius

amor perditioni multitudinis praeferatur Haec ne proueniant, in ipsa electione cauendum est, ut uidelicet is eligatur, quem non ad ista furor im-

IO

IO

I5

25

20

20

pellat, aut leuitas tra-

hat, aut uerbositas praecipitet, aut abducat suspicio; ma-

xime qui non nimium a tuis dissentit moribus, nec a qualitate discordet. Quia uero de uera amicitia loquimur quae non potest esse nisi inter

25

bonos ; de illis de quibus, quod non sint eligendi, nulla potest

30

esse cunctatio, ut turpes, auari, ambitiosi, criminosi, nullam fe-

cimus eic.

mentionem

Quia uero de uera amicitia loquimur quae non potest nisi inter bonos esse, de ilis de quibus astat, quod non sint eligen-

2j

350

di, ut turpes, auari, ambitiosi, criminosi,

55

nullam fecimus mentionem. Haec de electione sufficiant. Sequitur ut de probatione aliquid dicamus.

25

40

40

45

45

50

50

536 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

Cellerarius

AMIC.

SERCISPLIRIT. AMIC.

adest, cui

Si concedatur ingressus, non erit tibi facultas ulterius procedendi. Sed ecce ego obseruo ianuam; tu pater, perge quo coe-

peras. 61, AELREDUS. Quatuor quaedam probanda sunt in ami-

Quatuor igitur quaedam . probanda sunt in amico : fides, intentio, discretio,

patientia.

Intentio,

20

tet. Discretio, ut quid

amico praestandum, quid ab amico petendum, in quibus pro amico contristandum, in quibus amico congratulandum, et quem amicum nonnumquam credimus corripiendum, pro quibus id causis fieri debeat, modum

uero,

ne

cor-

reptus doleat, ne corripientem contemnat uel odiat, ut eum pro amico quaelibet aduersa sustinere non pigeat. Nihil enim in amicitia fide praeStantius, quae ipsius et nutrix uidetur et custos. Ipsa se in omnibus aduersis et prosperis,

in

]laetis

35

40

et

amaris,

aequalem;

praebet

eodem

in-

50

ut

ei te

tua-

25

numquam corripiendum credimus, pro quibus idem causis

ut

quid

quid

ami-

ab

amico

petendum, in quibus contristandum pro amico, in quibus amico congratulandum, et quem amicum non-

quem

fieri

corripien-

credimus,

pro

quibus debeat, ipsum, que et ignoret.

id causis fieri modum etiam tempus quolocum non Patientia ue-

30

ro,

correptus

35

ne

do-

leat, ne corripientem contemnat uel odiat, ut eum pro amico quaelibet aduersa sustinere non pigeat. 62, Nihil in amicitia

amico,

amicum

debeat,

non-

modum

etiam ipsum, tempus quoque et locum non ignores. Patientia uero, ne correptus doleat, ne correptionem

contemnat uel odiat corripientem, nec eum pro amico quaelibet aduersa sustinere non

pigeat. Nihil in amicitia fide praestan-

40

praestantius,

aequalem ; eodem in-

que secure committas. Discretio, ut quid praestandum

quae ipsius et nutrix uidetur et custos. Ipsa se in omnibus in aduersis et prosperis, in laetis et tristibus, in iucundis et amaris, praebet

et

Fides,

20

fide

tristibus, in iucundis

intentio,

patientia.

Discretio,

dum

etiam

fides,

discretio,

quid petendum ab amico in quibus pro amico contristandum in quibus pro amico congratulandum, et

numquam 350

co:

15

co,

e

Quatuor autem probanda sunt in ami-

omnia secure committas. Intentio ut nihil ex amicitia nisi Deum, et naturale eius bonum expectet. praestandum

ipsum, tempus et locum non ignoret. Patientia

intentio,

patientia.

Fides, ut ei te tuaque

15

ut

nihil ex amicitia nisi Deum, et naturale eius bonum exspec-

hfides,

discretio,

Fi-

des, ut ei te tuaque omnia secure committas.

co:

IO

$0

tius, quae ipsius nutrix esse uidetur et custos. Ipsa se in omnibus aduersis et prosperis, et laetis et tristibus, et iucundis et amaris, praebet aequalem ; eodem intuens oculo humilem et sublimem, pauperem

et diuitem,

tem

et

debilem,

13 discretio] oz. 4 temnat C

for-

sa-

33

DIALOGVS

COMP.

997 DE VERA AMIC.

CANTABR.

Qualiter amicus debet probari. IO

Quatuor igitur pro-

20

secure commnittas. Intentio ut nihil ex amicitia nisi Deum, et naturale eius bonum expectes. Discretio, ut

quid

praestandum

15

20

20

350

et

in

quibus corripiendus sit amicus siue tollerandus, modum et locum et tempus non ignores. Patientia ne cor-

25

35

eo

petendum,

in

quibus contristandum pro eo, in quibus amico congratulandum, pro quibus eumcorripiendum modum, tempus et lo-

cum non ignores. Pa20

tientia uero, ne correptus doleat, ne cor-

ripientem

reptus doleat, ne cor-

ripientem. contemnat ut pro amico eum quaelibet aduersa sustinere non pigeat.

et naturale eius bonum expectes. Discretio, ut quid praestandum amico, quid ab

eo contrisiue con-

gratulandum,

ei te secure committas. Intentio ut nihil ex amicitia nisi Deum,

amico, uel ab eo petendum, in qui-

bus pro standum

probanda

sunt in amico : fides, intentio, discretio, patientia. Fides, ut

ut ei te omnia tuaque 15

Quatuor

IO

banda in amico sunt : fides, intentio, discretio, patientia. Fides,

contemnat

uel odiat, ut eum pro

amico quaelibet aduersasustinere non pi55

geat.

De

fide

amicitiae.

40

40

45

45

Nihil in amicitia fide praestantius, quae ipsius nutrix uidetur et custos. Ipsa se in omnibus aduersis et prosperis, laetis et tristi-

50

ris, praebet aequalem ; eodem intuens oculo humilem et sublimem, pauperem et

bus, iucundis et ama-

$0

v[|8 In amico probanda quatuot 7 38 Fides amicitiae 7z

538 DE SPIRIT. AMIC.

SCHEDVLA

tuens

oculo

et sublimem,

tuens oculo humilem et sublimem, paupe-

humilem

paupe-

rem et diuitem, num et aegrum.

SPEG;SSPIRIT. AMIC.

Sa-

rem tem

|.

MA

num

num

et

Fidelis

aegrotum.

quippe

ami-

Fidelis manet amicus nihil in amico quod extraá animum eius

eius sit, intuetur ; uir-

tutem in propria sua sede

IO

complectens,

15

ait, probatur

paupertas explorat. Omni tempore, ait

Salomon,

20

déhkgit

25

sis.I» necessitate enim,

sint,

interueniens

paupertas — explorat. Omni tempore, ait Salomon, diligit qui ami-

qui

amicus est, et fvatev in

angustiis |commprobatur. Et alas arguens infidelem, inquit: Dens futridus et bes lassus, qui spevat super infideli in die angustiae.

si absint

Cus 30

est,

et

fvatev

4m

angustis | comprobafury. Et alias, arguens infidelem : Dems fuiridus,

inquit,

lassus,

qui sperat su-

et pes

intuetur;

tem

in propria

uirtu-

sede

sita, nec multum probans

15

20

ut ait quidam, fvobatur amücus. Amici diuitis multi. Sed utrum uere amici

amicus.

Amici diuitis multi, sed utrum uere sint amici, interueniens

nec

requirens. 63, Ipsa tamen fides in prosperis quidem latet, sed eminet in aduer-

Ipsa uero fides in prosperis quidem ]latet, sed eminet in aduersis. I4» necessitate enim, ut quidam

adsint,

sit,

complectens, caetera omnia quasi extra po-

caetera omnia quasi extra eum posita, nec multum probans si |

aegrotum.

et diuitem, foret debilem, sa-

cus nihil in amico quod extra animum IO

et

si

adsint,

nec

Si absint requirens. Ipsa tamen fides in prosperis quidem latet, sed eminet in aduersis. I« mecessilate enim, ut ait quidam, Probatur amicus.

Amici diuitis multi. Sed utrum ueri amici sint, interueniens pau-

25

pertas explorat, quia ommi tempore, diligit qui

amicus

est,

et

fratev in angustiis comProbatur. Et alias, ar30 guens infidelem : Dens putridus, inquit Sàlomon, e£ fes las| sws, qui sperat swper infideli in die amgu35 siae.

pev infideli $m die angustiae. 64, GRATIANUS. Si prospera nostra nulla umquam aduersitas interpolet, quomodo 40 amici probabitur fides? 65, AELREDUS. Multa sunt alia quibus probatur fides 45 amici, quamuis

in si-

nistris maxime.

Nam

ut 5o

superius

diximus,

nihil est quo amicitia magis laeditur quam

50

Nam ut superius diximus, quod magis laeditamicitiam quam 24 et] oz. A non est 74

48 Nam]

DIALOGVS

COMP.

339 DE VERA AMIC.

CANTABR.

diuitem, fortem et de-

Fidelis quippe amiamicus

co

nihil

quod

mum

in ami-

extra

sit,

ani-

intuetur;

uirtutem

in

propria | 1o

IO

sua sede complectens,

caetera

omnia

quasi

extra eum posita, nec

multum adsint,

probans nec

si

si absint

requirens. Ipsa tamen fides in prosperis quidem latet, sed eminet In

ut

in

ait quidam,

emim,

20

fpro-

batur amicus. Amici diuitis multi. Sed utrum uere amici sint, interueniens

paupertas probat.Om"i tempove, ait Salomon, diligit qui amaáiCusest;

ris latet,

15

aduersis.

mecessitate

bilem. Fidelis proprie amicus nihil in amico quod extra eius animum intuetur ; uirtutem in propria sede complectens, caetera omnia quasi extra eum posita, nec multum probans si adsint, nec cum absint requirens. Ipsa tamen fides in prospe-

15 Fides uero in aduersis latet, sed eminet in aduersis. In necessitate emim,

ut ait quidam,

amici 20

$ro-

batur amicus. Amici diuitis multi. Sed utrum amici sint, in-

25

terueniens paupertas explorat. Omni tempo-

30

tev in angustis comprobatur. Et quam-

sint,

25

angustiis |comprobatur. Et arguens infidelem dicit: Dems putridus et pes lassus, qui spevat swper anfi| deli in die angustiae.

350

55

55

40

40

45

45

50

50

Nihil est quo amicitia magis laeditur quam consiliorum

26 probabit G

interue-

niens aduersitas probat. Salomon : omni tempore |diligit |qui

uis amici fides in aliis comprobatur,in sinistris tamen maxime.

proditione.

eminet

amicus est, et fvatey in

ve, aàt Salomon, diligit qui amicus est, et fva-

ete...

sed

in aduersis. 7» necessitate probatur amicus. Amici diuitis multi. Sed utrum ueri

26 Dens] Deus z

540 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

consiliorum Euangelica

A

Amicis quidem quibus adhuc probationem credimus necesSsariam, non omnia,

AMIC.

proditio. uero

sen-

tentia est: Qwi im modico fidelis est, et in multo fidelis evit. Amicis itaque quibus adhuc — probationem credimus

esse

ne-

cessariam,

non

om-

nec profunda nostra | 1o sunt committenda secreta; sed primo ex-

nia, nec profunda nostra sunt committen-

teriora,

mo exteriora, uel modica, de quibus non magnopere curandum est, an celen-

uel

modica,

de quibus non magnopere curandum est, an celentur, an denu-

Lo)

dentur; cum tanta tamen cautione, ac

inuentus

| prodessent celata. — In si fidelis fuerit,

est, et im multo fidelis

eril. Amicis itaque quibus adhuc multam probationem credimus IO

20

tione, ac si plurimum obessent prodita, pro-

maioribus experiendum non dubites.

30

fuerit

ne,

null

suspicione,

du-

bitatione turbetur ; de

20

certa

sed

quasi

et stabili,

non

50

fidelissimum basti amicum,

proquod

mnudentur;

tione, ac si plurimum obessent prodita, prodessent aut celata.

In 25

quibus

si fidelis

inuentus,

in

maioribus experiendum ne dubites. Quod si forte sinistrum ali-

quid de te fama uulgauerit; si quisquam malitia 30

fuerit

famam

tuam

persecutus,

et

ille nullius ad creden-

dum

adducatur

estione,

35

mo-

suspicione,

nulla dubitatione tur-

betur;

de

ulterius esse

40

sug-

null

ueatur

de

parua exultatio. 67, GRATIANUS. Recordor nunc tui ilius amici transmarini de quo nobis fecisti saepius mentionem, quem ob hoc uerissimum tibi, ac

an

fuerit

eius fide ulterius nulla tibi debet esse cunc-

tatio;

de

quibus magnopere cutur

moueatur

nulla

exte-

cum tanta tamen cau-

inuentus,

in maioribus experiendum non dubites. Quod si forte sinistrum aliquid de te fama uulgauerit; si cuiusquam malitia famam tuam fuerit persecuta, et ille nullius ad credendum adducatur suggestio-

secre-

ta; sed primo

randum est, an celen-

66, In quibus si fidelis

committenda

riora, uel modica,

15

dessent autem celata.

in

necessa-

riam, non omnia, nec

profunda nostra sunt

da secreta; 'sed pri-

tur, an nudentur; cum tanta tamen cau-

si plurimum obessent prodita, autenr quibus

SEECAHSPURLE. AMIC. consiliorum proditio. Euangelica uero sententia est: Qui in modico fidelis

fide

nulla

eius debet

cunctatio,

sed

qausi de certa et stabili, non

parua

exul-

tatio.

45

$0

* quibus] in Praezz. 7A

541 DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

DE

Amicis itaque quibus adhuc . necessariam credimus . probationem,

non

omnia,

nec

IO

profunda nostra sunt committenda secreta; sed primo exteriora, uel modica, de quibus non magnopere

IO

T5

curandum

15

est,

uel

celentur, an nudentur; cum tanta tamen 20

cautione,

inuentus,

25

in

20

maiori-

25

uulgaue-

rit; et ille nullius ad credendum adducatur suggestione, nulla moueatur

35

si

bus experiendum ne dubites. Quod si forte aliquid sinistrum de te fama

30

ac

plurimum obessent prodita, —prodessent autem celata. In quibus si fuerit fidelis

350

suspicione,

nulla dubitatione turbetur; de eius fide ulterius nulla debet esse cunctatio; sed quasi de certa et sta-

25

bili, non modica exul-

tatio.

40

40

45

45

5o

50

VERA

AMIC.

542 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

SPRCSSPUEED. AMIC.

AMIC.

falsa de te referentibus, non solum non adhibuerit fidem, sed nec ulla sit haesita-

tione

turbatus

pulsatus de tuo antiquo, IO

quod

uel

nec

amicissimo scilicet Cla-

rauallis sacrista, praesumendum putasti. Sed quoniam de pro-

batione

fidei

IO

satis

actum est, ad caetera

Intentionem etiam necessario duximus esse probandam. Sunt

r5

quod

nihil nisi

ex quibus commodi se esse

20

temporaliter

fructuosum sit. Hi sic amicos sicut boues suos diligunt,

aliquid sperant

15

nem esse probandam. Pernecessarium hoc. Sunt enim plerique

enim plerique qui in rebus humanis bonum norunt,

enucleanda procede. 68, AELREDUS. Diximus et intentio-

25

capturos.

qui in rebus humanis nihil bonum norunt, nisi quod temporaliter fructuosum sit. Hi sic amicos sicut boues suos diligunt, ex quibus aliquid commodi se spe-

20

Diximus et intentionem esse probandam. Pernecessarium hoc. Sunt enim plerique qui in rebus humanis nihil bonum norunt, nisi quod et temporaliter fructuosum sit.

25

rant esse capturos; qui profecto germana 30

et spiritali carent amicitia, propter se, et propter Deum et se expetenda,

55

40

45

bio)

nec

30

in se

ipsis naturale amoris contuentur exemplar; 35 ubi facile deprehenditur uis eius et qualis sit, et quanta sit. 69, Ipse Dominus ac Saluator noster uerae 40 nobis amicitiae formam praescripsit : Diliges, inquiens, proximum iwwum sicut te ipsum. En spe- 45 culum : Diligis te ipsum. Ita plane, si Deum diligis ; si nempe talis es, qualem in amicitiam eligendum 50

Ipse Deus uator

noster

ac

Saluerae

nobis amicitiae formam praescripsit Diliges, inquiens, fvoximum iwwm sicut te ipsum. En speculum : Diligis te ipsum. Ita plane, si Deum diligis ; si nempe talis es, qualem in amicitiam eligendum descripsi43 inquid 4

DIALOGVS

COMP.

543 DE VERA AMIC.

CANTABR.

IO

IO

Diximus

tentionem

15

5) Probanda est etiam intentio. Sunt enim

plerique qui in rebus 20

humanis norunt,

nihil bonum nisi quod

temporaliter tuosum amicos

25

est. Hi sic sicut boues

igitur quem elegisti subtiliter est proban-

25

30

dum spem commodi alicuius tibi uelit in

amicitia

copulari.

Mercenariam

stimans

non

eam ae-

ami-

norunt

da intentio, ne secun-

35

De intentione citiae.

bandam.

Sunt plerique qui in rebus humanis nihil

capturos; si mercenariam eam aestimans 30

bonum,

55

gratui-

40

40

45

45

$0

50

nisi

quod temporaliter fructuosum sit. Hi sic amicos sicut boues suos diligunt, ex quibus aliquid boni sperant capturos, qui profecto germana et spiritali carent amicitia, propter Deum et se expetenda,

tam. Si teste Ambrosio :

nec

in

se ipsis naturale contuentur | exemplar ; ubi facile deprehenditur uis eius et qualis sit, et quanta.

Secundum formam quam sermo diuinus praescripsit: Diliges, inquit, pvoximum te tpsum.

iuum

18/19 Intentio zz

26

in-

pro-

20

fruc-

suos diligunt, ex quibus aliquid commodi se sperant esse

etiam

esse

sicut

544 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

AMIC.

descripsimus.

Ali-

mus. Aliquam, rogo, à te ipso, huius tuae

quam, rogo, a te ipso,

IO

huius tuae dilectionis mercedem iudicas exigendam? Minime profecto; sed quod per se sibi quisque carus est. Nisi igitur et tu hunc ipsum in alium transferas affectum,

dilectionis mercedem iudicas exigendam? Minime profecto, sed quod pro se sibi quisque carus est. Nisi igitur et tu hunc ipsum in alium transIO

diligens, eo quod per

15

20

se carus tibi uideatur amicus, quid uera sapiat amicicia sentire non poteris. 70, Tunc enim erit ipse quem diligis, tamquam alter tu, si tuam tui in ipsum transfuderis caritatem. Non enim, ut ait sanctus Ambro-

30

coris,

plena

Vivius

est emim,

gvatiae. mom

quaestus ; quia pecu"ia mon dpartwritur, sed gratia ; nec licitaHone pvetiorum, sed conceviatione beneuolentiae. Eius igitur quem eligisti, subti-

diligis

tentio,

ne

secundum

spem commodi cuiuslibet

tibi

uelit

amicitia

20

25

30

45

minuat, 5o

35

in eam

aestimans non gratuitam. Certiores autem plerumque sunt amicitiae pauperum uel inopum quam diuitum ; cum spem lucri sic tollat paupertas, ut amicitiae non sed

40

si

sanctus Ambrosius, uectigalis amicitia est, sed plena decoris, plena gratia. Vavtus est enim, non quaestus; quia pecunia mon perquiratur, sed gratia; «ec licitatione PwetioYum,

concertatione

be-

da intentio, ne secun-

dum spem mercedis cuiuslibet tibi uelit in amicitia copulari, mercenariam esse aestimans non gratuitam. Certiores autem plerumque sunt amicitiae inopum quam diuitum ; cum spem lucri sic tollat paupertas, ut omicitiae non minuat, sed po-

45

potius

augeat caritatem. 7*1. Diuitibus itaque

tu,

neuolentiae. Eius igitur quem elegisti subtiliter est proban-

copulari,

mercenariam

40

alter

tem. Noo enim, ut ait

liter est probanda in35

carus

tuam tui in ipsum transfuderis — carita-

sius, wectigalis amiciLa est, sed plena de-

25

feras affectum,

ile tibi aeque ut tu esse non poterit. Tunc enim erit ipse quem

gratis amicum

$0

tius augeat caritatem. Diuitibus assumptatorie gratificatur; ergà pauperem nemo simulator est. Verum est quicquid defertur pauperi, cuius amicitia inuidia uacat. 35 existimans 74

DIALOGVS

COMP.

945 DE VERA AMIC.

CANTABR.

vA

II

IO

IO

25

15

20

20

enim,

Vectigalis non. amici-

citia,

plena gratia. Virtus est enim,

mon

turitur,

quaestus ;

30

sed

licitatione

gratia ;

fvetio-

vYWm, sed concertatione

sed plena

deco-

vis, gratiae. Virtus est ^on quaestus ; quia pecunia mom potitur, sed gratia ; mec l-

quaa pecunia non parnec

ut ait Ambro-

sius, uwectigalis est ami-

5a, sed plena decoris,

25

Tunc erit ipse quem diligis, alter tu, si tuam in ipsum transfuderis caritatem. Non

licitatione |pretiorum, 30

beneuolentiae. Certiores autem plerumque sunt amicitiae ino-

sed conceviatione neuolentiae.

be-

pum quam diuitum; cum spem lucri sic tollat paupertas, ut amicitiae non minuat,

40

sed potius augeat caritatem.

Non debet esse mercenaria sed gratuita. Certiores sunt amicitiae inopum quam diuitum; cum spem

lucri sic tollit paupertas, ut augeat carita$0

Pie]

tem.

Diuitibus

19 tu] tuus K turitut zz

as29 par-

546 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

assentatorie

AMIC.

SPEGSSPDLLD AMIC. Diximus ut in amicis

— gratifi-

mores probemus, non

catur ; erga pauperem nemo simulator est.

aestimemus

censum.

Verum est quidquid defertur pauperi, cuius amicitia inuidia uacat. Haec diximus ut in amicis moIO

Sic ergo probatur intentio, si eum quem eligis amandum, ui-

deris tuorum magis quam tui cupidum, aucupari semper aliquid quod tua sibi conferri possit industria, honores, gloriam, diuitias, libertatem, in quibus om-

nibus

si dignior

praeferatur,

20

illo

25

30

satis, ne dicam

impudenter, talem amicum, habere woluni, quales ipsi esse non possunt. Hi sunt qui leues amicorum

dum quam tui ; aucupari semper aliquid quod tua sibi conferri possit

industria,

ho-

norem,

diuitias,

glo-

riam, libertatem ; in quibus ommnibus si dignior illo praeferatur,

uel certe

in tua non sit potestate quod appetitur, qua tibi intentione adhaeserit facile peruidebis. De discretione uideamus. Quidam peruerse

15

res probemus, non aestimemus censum. Sic ergo probatur intentio. Si eum uideris tuorum magis cupi-

uel

certe

tis, ne dicam impudenter, £alem amicum habere wolunt,

siones impatienter ferunt,

carentes

quoque

piunt,

transgresaustere

corri-

et

carentes

discretione,

magna

40

neglegunt, contra minima quaeque se erigunt,

non

seruantes ubi, non tempus quando, non personas, quibus quaelibet uel publicare conueniat uel celare. Quocirca illius

45

59

omnia,

non

Sic ergo probatur intentio. Si eum uideris tuorum magis cupidum quam tui ; aucupari semper aliquid quod tua sibi conferri poterit industria, honorem, gloriam, diuitias, libertatem ; in

20

quibus omnibus si dignior illo praeferatur,

25

30

uel certe

ipsi esse non possunt. Hi

55

sunt,

leues

piunt, et carentes discretione, magna ne-

40

lo-

gligunt, contra minima quaeque se erigunt ; confundunt omnia,

non

seruantes

care

care

uel

celare. Quocirca , illius quem eligis est

qui

quoque amicorum transgressiones ferunt, austere corri-

cum seruantes ubi; non tempus quando ; 45 non personas, quibus quaelibet uel publiconueniat,

in tua

potestate |non sit quod appetitur, qua tibi intentione adhaeserit facile peruidebis. Iam nunc de discretione uideamus. Quidam peruerse satis, ne dicam impudenter, £alem amicum habere wolunt, quales

discretione,

magnaneglegunt, contra minima quaeque se erigunt; confundunt

locum

15

in tua

non sit potestate quod appetitur, qua tibi intentioneadhaeserit facile peruidebis. *2, lam nunc de discretione uideamus. Quidam peruerse sa-

quales ipsi esse mom possunt. Hi sunt, qui leues quoque amicorum transgressiones impatienter ferunt, austere corripiunt, et

55

IO

50

locum

ubi;

non

tempus quando ; non personas,

quaelibet

quibus

uel

conueniat,

publiuel

celare. Quocirca illius quem eligis est pro17 possit B C E amicam;4

31

DIALOGVS

COMP.

947 DE VERA AMIC.

CANTABR.

Diuitibus sentatorie

itaque asgratifica-

sentatorie tur;

tur; erga paurem nemo simulator est. Verum est quid-

15

gratificapauperem

nemo simulator est. Verum est quidquid defertur pauperi,cuius amicitia inuidia caret.

quid pauperi defertur, cuius amicitia inuidia uacat.

IO

erga

IO

Sic ergo probatur intentio. Si eum uideris tuorum magis cupidum quam tui; aucuparis aliquid quod tua sibi conferri possit

industria,

2)

ho-

norem, gloriam, diuitias, 20

25

30

libertatem ; in

quibus omnibus si di- 20 gnior illo praeferatur, cum in tua potestate sit quod appetitur, qua tibi intentione haeserit facillime per- 2j uidebis. Iam nunc de discretione uideamus. Quidam peruerse satis, ne dicam impudenter, íalem amiücum woluni habere,

quales

ipsi esse

possunt.

ter

tes discretione,

corripiunt, et carentes discretione, magna neglegunt, contra minima quaeque se

erigunt et confundunt omnia,

non

locum

seruantes ubi, non tempus quando, non personas quibus quaelibet uel publicare conueniat,

leues amicorum transgressiones impatien-

austere

na

40

negligunt,

minima erigunt;

Quidam

35

bet

publicare

ueniat,

uel

quaeli-

con-

illus

40

Hi sunt,

amicorum et caren-

tes discretione,

mag-

na negligunt, contra quaeque minima se erigunt; confundant omnia, non locum ser-

45

celare.

quem

leues

corripiunt,

uel celare.

$5o| Quocirca

qui

tienter ferunt, austere

contra

uantes ubi ; non tempus quando ; non perquibus

non posswnt.

transgressiones impa-

omnia, non solum ser-

sonas,

et

talem

amicum habere wolunt, quales ipsi esse

mag-

quaeque se confundunt

peruerse

indiscrete,

Hi sunt, qui

ter ferunt, austere corripiunt, et caren-

ferunt,

350

mon

Quidam indiscreti sunt, qui leues quoque amicorum transgressiones impatien-

De discretione amici,

50

uantes ubi ; non tem-

pus quando ; non personas, quibus quaelibet uel publicare conueniat, uel celare.Circa illius quem eligis 24 Disctetio zz

548 DE

SCHEDVLA

quem

eligis

improuidum quem-[ quam uel imprudentidianas et iurgia tibi perquiras.

5 amicitia — sociaueris, lites quotidianas et iurgia tibi ipse perquiras. 73, Sane hanc in amicitia uirtutem satis facile probatu IO est, qua siquis caruerit,

quibus

illius

quem cupis amicum probetur patientia, cum necesse sit arguere illum quem diligis ; quod aliquando ex industria durius fieri oportet, ut sic eius uel probetur uel

instar

1j

poterunt,

quibus

20

lius quem

cupis esse

amicum,

25

exerceatur tolerantia. 30

40

45

$0

ut

sic

animum,

reuelatione,

25

30

alicuius — temporalis commodi cupiditate, uel minus discreta correptione, uel aliqua debitae lenitatis transgressione; non statim a proposita dilectione, uel electione resilias, quamdiu cor-

rectionis eius spes ulla relucet. Nec quemquam in amicis eligendis, uel probandis taedeat esse sollici-

sociaueris,

uirtutem,

est

facile

qua

caruerit,

satis

peruidere, si quis

instar nauis absque gubernaculo pro impetu spiritus instabiliet irrationabili semper motu feretur. Sic et multae causae

quibus

non

poterunt,

ilius

quem

cupis amicum,

probe-

tur patientia; cum necesse sit arguere eum quem diligis; quod aliquando quasi ex industria durius fieri oportet, ut sic eius uel probetur, uel exerceatur tolerantia. Id sane attendendum est, ut licet talia repe-

riantur quem probas, quae offendant ani-

uel uel

esse

deesse 20

eius

alicuius secreti incauta

15

probetur

uel probetur, uel exerceatur tolerantia. *4, Id sane attendendum est, ut licet talia reperiantur in eo quem probas, quae offendant

55

IO

il-

patientia cum necesse sit arguere eum quem diligis; quod aliquando quasi ex industria durius fieri oportet,

amicitiam

lites qootidianas et iurgia tibi ipse perquiras. Sane hanc in amicitia necessariam

nauis

absque gubernaculo pro impetu spiritus instabili et irrationabili semper motu feretur. Sic et multae causae deesse non

Sic et multae causae deesse non poterunt,

SPEGONSPIERIJ. AMIC. banda discretio; ne si inprudendum quemquam uel imprudentem tibi in

AMIC.

probanda discretio ; ne si improuidum quemquam uel imprudentem tibi in

proban-

da est discretio, ne si

tem tibi in amicitia sociaueris, lites quo-

SPIRIT.

mum,

55

tione,

40

45

$0

uel alicuius se-

creti incauta uel

reuelaalicuius

temporalis

commodi

cupiditate,

uel minus

discreta correptione, uel aliqua indebitae lenitatis — transgressione; non statim a proposita dilectione, resilias, quamdiu spes ulla correctionis eius relucet. Nec quemquam in amicis eligendis, taedeat esse sollicitum ; cum huius laboris fructus witae D amicitiam] amicum ;4 16 irrationabili] oz. ;4

DIALOGVS

COMP.

M^

10

15 Muitae causae deesse non poterunt, quibus illius quem cupis amicum, probetur patientia; et cum necesse sit arguere eum

quem diligis, quod aliquando ex industria durius fieri oportet, ut eius uel probetur, uel exerceatur tolerantia. Id sane attendendum est, ut licet talia reperiantur in eo quem probas,

quae offendant amicum, uel alicuius secreti incauta reuelatione, uel alicuius temporalis commodi cupiditate, uel minus discreta correptione, uel aliqua debitae lenitatis transgressione, non statim a proposita dilectione uel electione

resilias,

eligis probanda est discretio; ne si improuidum quemquam uel imprudentem tibi in amicitiam sociaueris, lites quotidianas et iurgia tibi ipse perquiras. Haec autem uirtus in amicitia maxime est ne- IO cessaria qua si quis caruerit, instar nauis absque gubernaculo pro impetu spiritus instabil et irrationa- 15 bili semper motu feretur. Sed etiam in multis probari poterit

amici 20

25

549 DE VERA AMIC.

CAN TABR.

patientia

cum

necesse quamdoque sit eum arguere quod aliquando durius fieri oportet ex industria, ut sic eius uel probetur, uel exerceatur tolerantia. ld sane attendendum est, ut

licet in amico

20

est probanda discretio; ne improuidum uel imprudentem tibi sumas, et lites quotidianas et iurgia tibi ipse perquiras.

Si quis sine discretione fuerit, sicut na-

uis absque gubernaculo pro impetu spiritus instabih motu semper feretur. Patentia in amore. Patientia probanda est cum necesse erit arguere quem diligis; quod aliquando quasi

ex fieri

eius 25

industria

durius

oportet,

ut

probetur

exerceatur tia.

sic

uel

toleran-

repe-

riantur talia qui ani20

mum

offendunt

uel

alicuius secreti incauta

reuelatione,

20

uel

alicuiuscommodi temporalis cupiditate, uel

35

minus discreta correptione,uel aliqua debitae lenitatis transgressione ; non statim a proposita dulcedine resilias, quamdiu correctionis eius spes aliqua relucet.

35

40

quam-

diu. correctionis eius spes ulla relucet.

45

Nec amicis $o

quemquam

in

eligendis,

uel

probandis taedeat esse sollicitum ; cum

5o

Non quemquam in amicis eligendis taedeat esse sollicitum; 14/15 spiritus suo 7 16 Patientia. Ouid in amico seligendum z

550 SCHEDVLA

DE.

SPPEREL.

tum;

cum

SPEC. SPIRIT. AMIC.

AMIC;

huius

la-

sit medicamentum el mortalitatis |solidissimum fundamentum.

boris fructus wiiae sit medicamentum et immovtalitatis soli-

dissimum fundamentum. 75, Cum enim plurimi in thesauris multiplicandis, in bobus et asinis, in ouiIO

bus et capris nutriendis, eligendis, comparandis,

15

satis

periti

sint, certaque in his omnibus cognoscendis non desint indicia, dementiae

IO

res

est,

25

eamdem in amicis acquirendis, uel probandis non dare ope20

ram, et quasdam addiscere notas, quibus

hi, quos amicos,

Cauendus sane est quidam impetus amo-

25

ris, qui Praecurrit iu-

dicium et probandi adimit | potestatem. Est proinde uiri po-

50

in

ad amicitiam

probentur idonei. Cauendus sane est quidam impetus amoris qui jfraecwrrit iudicium, et probandi adimit potestatem. $6, Est proinde uiri

25

30

prudentis sustinere, hunc refrenare impetum, ponere modum beneuolentiae,

tentis sustinere, hunc

refrenare impetum, ponere beneuolentiae modum, paulatim procedere in affectum, donec iam probato se totum dedat et committat amico.

eligimus

20

35

paulatim in

— procedere

affectum,

donec

et

tiam

suscepisti,

beneuolentiae,

35

dilectio

et

securitas

et iucundi-

committat

40

40

45

45

bio]

$0

affectio,

30/31 potentis] prudentis Oo 40 Quatuot pettinent ad amicitiam seruandam add. O in marg. exter.

et

paula-

tim procedere in aífectum, donec iam probato se totum det, et committat amico.

ami-

citia ne laedatur aut dissoluatur integre seruanda est, ad quam seruandam quatuor specialiter pertinere uidentur

7h. fec.

sustinere,

refrenare hunc impetum, ponere modum

amico. Electo igitur et probato quem in amici-

Est proinde uiri prudentis

iam probato se totum dedat,

Cauendus est sane quidam amoris impetus qui praecurrit iudicium, et probandi omittet potestatem.

37 det] dedat B C

DIALOGVS

COMP.

551 DE VERA AMIC

CANTABR.

huius laboris fructus sit witae medicamenium et immortalitatis solidum — fundamen-

tum.

Cum

rimi

huius laboris sit

enim plu-

in thesauris

gendis,

cum

fructus witae medicamentum et immortalitatis fundamentum.

in

bobus

au-

et

asinis, et ouibus et capris nutriendis, eliIO

gendis, satis

comparandis,

periti sint,

IO

cer-

taque in his cognos-

15)

cendis signa habeant, dementiae res est, eamdem in amicis ac-

quirendis, uel probandis non dare operam, et quasdam addiscere

20

notas,

hi, quos amicos,

Cauendus sane est quidam impetus amoris qui praecurrit iudicium, et probandi adimit ^ potestatem. Est proinde uiri pru-

25

impetum,

in

tis 30

refrenare

procedere

procedere, donec iam probato se totum de-

in iam

affecpro-

bata se totum dedat et committat amico.

35

dat,

amico.

et

committat

Cauendus est quidem impetus amoris qui jvaecwrrit iudictum, et probandi adi-

mit potestatem. Est proinde uiri pruden-

debet

impetum, ponere modum beneuolentiae, paulatim in affectum

donec

25

potestatem. igitur pruden-

ponere modum beneuolentiae, paulatim tum,

20

ad amicitiam

cium, et probandi adi-

dentis sustinere, hunc

refrenare

quibus

elegimus

probantur idonei. Cauendus est sane quidam amoris impetus qui $fvaecurrit iudimit Hunc

25

tis sustinere, hunc re30

frenare impetum, ponere modum beneuolentiae, paulatim procedere in affectum, donec iam probato se

25

totum

40

40

45

45

50

50

det,

mittat amico.

et

com-

552 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

AMIC.

tas. Ad dilectionem spectat cum beneuolentia beneficiorum |. exhibitio; ad affectionem interior quaedam procedens delectatio; ad securitatem sine timore uel suspicione —omnium secretorum et consi- IO liorum reuelatio; ad iucunditatem de omnibus quae contingunt siue laeta sint siue tristia ; de omni- 15 bus quae cogitantur, siue nociua sint siue utilia; de omnibus quae docentur uel discuntur, quaedam 20 dulcis et amica collatio.

IO

15

20

GALTERUS. adhuc me

2j

lorum

Fateor, mouet il-

sententia,

qui

sine huiusmodi amicis uiuere tutius arbitrantur. AELREDUS. Mirum 30

55

SEECOSSEPSED: AMIC.

25

hoc ; cum sine amicis nulla prorsus uita iucunda sit. GALTERUS. Cur, rogo te ? 74. AELREDUS. Ponamus totum ge-

Sunt aliqui quidem qui sine huius amicis nulla prorsus uita iocunda sit. 35

nus humanum exemp-

humanum exemptum a mundo, te so-

tum mundo, te solum

40

Superstitem

des 45

reliquis-

se. Et ecce coram te omnes mundi deliciae, et diuitiae, aurum, argentum, lapi-

pretiosi,

Inuratae,

tur-

rita, ampla aedificia, sculpturae, picturae. Sed et reformatum

in 5o

antiquum

statum,

40

pides 45

te

pretiosi,

muratae,

urbes

castra

tur-

rita, ampla

aedificia,

Sculpturae,

picturae.

Sed et reformatum te

cogita omnia

lum superstitem reliquisse. Et ecce coram te omnes mundi deliciae, et diuitiae, aurum, et argentum, la-

urbes

castra

Ponamus ante oculos nostros totum genus

in 5o

antiquum

cogita

statum, omnia habere

DIALOGVS

COMP.

5955 DE VERA AMIC.

CANTABR.

IO

I5

20

20

2)

25

30

30

35

55

40

40

45

45

50

50

554 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

habere

et.

AMIC.

subiecta,

boues

owes

wniuersas,

insuper et Decora camf$, wolucves coeli et pisces maris, qui perambulant semitas ma7Yis. Dic, rogo nunc, utrum sine socio om-

VA

nia tibi haec possent IO

esse iucunda?. GALTERUS. Minime. 78, AELREDUS.

Quid

si unum

IO

guam,

ignorares

mo-

res, cuius te lateret et amor et animus? GALTERUS. Si non

aliquibus 20

signis

lum quam

15

effi-

cere possem, ut esset amicus, mallem nul-

talem ha-

AELREDUS.

Si autem

unus adesset quem aeque ut te ipsum diligeres, a quo te si-

25

militer diligi non dubitares, 30

quae

nonne

prius

omnia

uideban-

30

tur amara, dulcia red-

derentur

35

40

et

GALTERUS. ita est. AELREDUS.

quanto

sapida? Prorsus Nonne

plures

habe-

35

res de talibus, tanto feliciorem te iudicares? GALTERUS. Verissime. 79, AELREDUS. Haec est illa mira et

40

magna felicitas quam . expectamus, Deo ipso operante, et

45

ter

ipsos

gradus

et

mal-

les nullum quam talem habere. Si autem unus adesset quem aeque ut te ipsum diliges, à quo te similiter diligi non dubitares, nonne omnia quae tibi prius uidebantur amara, dulcia redderentur et sapida ? Prorsus ita est. Nonne quanto plures de talibus haberes,

tanto se feliciorem iudicares ? Verissime. Et haec est illa mira et magna felicitas quam

. expectamus,

Deo ipso operante, et diffundente inter se, et creaturam suam

diffundente inter se, et creaturam suam quam sustulerit, in5o

mores, cuius te lateret

et animus et amor ? Si non aliquibus signis efficere posses, ut esset amicus,

20

bere.

255

iucunda ? Minime.

Quid si unum haberes cuius nescires linguam, ignorares

habe-

res cuius nescires lin-

I5

SEEGNSDIISED: AMIC. subiecta, oues et boues uniuersas, insuper et pecora campi, uolucres coeli et pisces maris, qui perambulant semitas maris. Dic, rogo te utrum sine socio tibi haec omnia possent esse

$0

quanto sustulerit, inter ipsos gradus et ordines quos distinxerit, singulos quosque quos eligerit, tantam amicitiam et caritatem, ut sic quisque diligat alium sicut se 43 quantum 24 si JA

49 sic]

DIALOGVS

COMP.

539 DE VERA AMIC.

CANTABR.

IO

IO

5)

15

20

20

25

25

20

30

55

55

40

40

45

45

Haec est magna felicitas quam expectamus,

Deo

operante,

et infundente inter se,

et 50

$0

creaturam

suam

inter ipsos gradus et

556 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

SPEC. SPIRIT. AMIC. ipsum; ac per hoc sicut unusquisque de propria, sic et de alterius felicitate laetetur; et ita singulo-

AMIC.

ordines quos distinxerit, inter singulos quosque quos elegerit,

tantam

amici-

tiam et caritatem,

sic

IO

quisque

alium sicut se ipsum ; ac per hoc sicut unusquisque de propria, sic et de alterius felicitate laetetur ; et ita

singulorum

titudo,

15

omnium

nulla

rum beatitudo, omnium sit, et omnium

IO

sit,

15

20

hic inchoatur, ibi per-

25

30

ficitur ;quae hic paucorum est, ubi pauci boni; ibi omnium, ubi omnes boni. Hic necessaria probatio, ubi est sapientuim et stultorum permixtio; ibi probatione non egent, quos beatificat

35

40

angelica

stabiles,

et

350

illa,

et quodammodo diuina perfectio. Ad hanc proinde similitudinem —comparemus amicos quos non Secus quam nos ipsos diligamus; quorum nobis nuda sint omnia, quibus omnia nostra pandamus secreta; qui firmi sint, et

20)

stantes in omnibus. Putasne quemquam mortalium esse qui non uelit amari? GALTERUS. Non ae-

$0

stimo.

af-

est, ubi pauci

boni; ibi omnium, ubi omnes boni. Hic necessaria probatio, ubi est sapientium et stultorum permixtio ; ibi probatione non egent, quos beatificat illa angelica, et quodammodo diuina perfectio. Ad hanc proinde similitudinem comparemus amicos quos non secus ac nos ipsos diligamus ; quorum nobis nuda sint omnia,

quibus

omnia

nostra pandamus secreta ; qui firmi sint, et

stabiles,

et

con-

stantes in omnibus. Putasne quemquam

40

con-

45

nulla

fectionum dissimulatio. Haec est illa et aeterna amicitia quae hic inchoatur, ibi perficitur ; quae hic paucorum

affec-

tionum dissimulatio. Haec est uera et aeterna amicitia quae

beatitudinum uniuersitas, singulorum. Ibi nula cogitationum occultatio,

bea-

et omnium beatitudinum uniuersitas, singulorum. $0, Ibi nulla cogitationum occultatio,

20

ut

diligat

$0

mortalium esse qui non uelit amari ? Certe non aestimas.

DIALOGVS

COMP.

557 DE VERA AMIC.

CANTABR.

ordines quos elegerit esse tantam amicitiam et caritatem,

IO

IO

ut

Sic quisque diligat alium sicut se ipsum ; ac sicut unusquisque de propria, sic de alterius felicitate laetetur; et ita singulorum beatitudo sit omnium, et omnium bea-

I5

15

titudinum uniuersitas singulorum. Ibi nulla cogitationum occultatio, nulla affectionum dissimulatio. Quae sit uera amicitia.

20

20

25

n

Haec est uera amicitia quae hic inchoatur, ibi perficitur, quae hic est paucorum;

ibi omnium, ubi

omnes boni. Hic est necessaria probatio, ubi est sapientium et stultorum commixtio.

30

30

35

35

40

40

45

45

50

$0

17/18 oz. 7

558 SCHEDVLA

DE

SPEIRIT.

AMIG:

SIEBGO SEITE: AMIC. Si quem uideres in-

81, AELREDUS. Si quem uideres inter multos uiuere, et omnes habere suspectos, quasi insidiatores capitis sui timere omnes,

nec quam IO

15

capitis

timere,

putare, nonneeum mi-

putare,

non

amans

quem

serrimum

ab

I5

20

hac

uidat, nec timor excutiat.

litate, nec suspicio diuidat, nec timor excutiat.

Miserrimum plane. Ergo et ipsum felicissimum non negabis qui in eorum inter quos uiuit uisceribus requiescit, amans omnes et amatus ab omnibus, quem ob hac suauissima tranquillitate, nec suspicio di-

tranquil-

GALTERUS. Optime ac

iudicares ?

IO

om-

nes et amatus ab omsuauissima

229)

sui

diligere,

eum miserrimum iudicares?. GALTERUS. ;Miserrimum plane. AELREDUS. Ergo et ipsum felicissimum non negabis qui in eorum inter quos uiuit uisceribus re-

nibus,

25

verissime. 82, AELREDUS.

Quod si forte de om30

nibus difficile inuentu

350

sit in praesenti, cum id nobis in futurum

seruetur ;

plures

35

40

dant

45

quanto

nobis

abun-

huiusmodi,

tan-

to nobis feliciores aestimabimus? Nudiustertius cum claustra monasterii circuirem, consedente fratrum amantissima corona, et quasi in-

ter

35

40

paradisiacas

amoenitates singularum arborum folia, flores fructus-

que mirarer;

45

nullum

inueniens in illa mulbio)

et

diligi a quo-

quiescit, 20

uiuere,

nullum diligere, nec se diligi a quoquam

nullum

se

ter multos

omnes habere suspectos, quasi insidiatores

titudine quem non dilhigerem, et a quo

50

4 quasi] et praem. ;A

DIALOGVS

COMP.

559 DE VERA AMIC.

CANTABR.

IO

15

37

20

20

25

25-

30

30

55

35

40

40

45

45

50

5o

560 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

SPEGSSEPIRLET. AMIC.

AMIC.

me diligi non confiderem; tanto gaudio perfusus sum ut omnes mundi huius delicias superaret. Sentiebam quippe meum spiritum transfusum in omnibus,

omnium IO

se

VA

et in me

transmigras-

affectum, ut

dice-

IO

rem cum Propheta: Ecce quam bomwm et

15

20

25

quam iucwndwm, habitave fratres in wunwm! GRATIANUS. Num om-

15 nes illos quos sic diligis et a quibus sic diligeris, te in amicitiam assumpsisse putabimus? 20 83, AELREDUS. Plerosque omni affectu complectimur, quos tamen ad amicitiae secreta non admitti- 2 mus; quae maxime in omnium secretorum,

30

55

40

et

consiliorum

nostrorum reuelatione consistit. Vnde Dominus in Euangelio: Jam non dicam wos seruos, sed amicos

"£0s ; causamque subiungens qua amici nomine digni haberentur: Qwia ommia, inquit, quae audiwi a Patre

meo

mota

feci

uobis.

Et alias:

Vos

amici

wei

estis,

mam amaüciliae quam sequamur, wi facia»us

amici

creta

nosira

et

consiliorum

nostrorum reuelatione consistit. Vnde Dominus in Euange-

35

inquit,

quae

dicam

audiui

a Patre meo nota. feci

40

45

wobis. Et alias : Vos amici mei estis, si feceritis ea quae pvaecifio uobis. De his uerbis, ut sanctus ait Ambrosius, dedit formam amicitae quam sequamuy, ut faciamus amici

woluntatem,

wt

aperiamus secreta nos-

wolunta| amico,

rum,

lio : Jam mon

iva

lem, ut apevriamus .se5o

complectimur,

«os sevuos, sed ammaCOS ; causamque subiungensquiaqua amici nomine digni haberentur : Qwia omnia,

si

bis, ut sanctus ait Ambrosius, dedit fov-

fectu

quos tamen ad amicitiae secreta non admittimus ; quae maxime in omni secreto-

30

feceritis quae praecifio uobis. De his uer45

Num omnes quos sic diligimus et a quibus sic diligimur, nos in amicitiam sumpsisse putabimus ? Plerosque omni aíf-

amico,

quaecum-

que in pectove Ple]

mus,

habe-

ei illiws avchana

40 quae] ego aZ. A

56r DIALOGVS

COMP.

DE VERA AMIC.

CANTABR.

VA

IO

IO

1$

15

20

25

20

Nec praeterea quod plerosque omni affectioni amplectimur, quos tamen ad amicitiae secreta non admittimus ; quae maxime in secretorum,

30

seruos,

sed

mittimus ; nec ad con.Ssiliorumreuelationem.

et

consiliorum — reuelatione consistit. Vnde in Euangelio Dominus: Jam non dicam «os

35

nostrorum

e»

30

In Euangelio Christus discipulis suis quos de seruis amicos fecit ait: Iam mon dicam «os sevruos, sed awmu-

ami-

cos meos ; causamque subiungens qua amici nomine digni iungerent

Plerosque omni affectu — amplectimur, quos tamen ad amicitiae secreta non ad-

cos m&os ;

haberentur:

Quia ommia, inquit, quae audiui a Patre

45

"£0 "oia feci wobis. Vos amici mei estis, si feceritis quae praecipio wobis. De his ait (s?c) ait Ambrosius, dedi amicitiae formam quam. sequamur, wt faciamus ami-

40

Ambrosius, dedii formam Hae

"mus,

quaecumque

im

amüci-

sequamur,

ui faciamus amici woluniatem, et aperia-

ci woluntaiem, wt ei secreta mostra aperiaPlo]

quam

$0

maus secreta mostra 2lli, quaecumque in pectore

23 Plerosque] Non patiter admittendi omnes praem.

m

562 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

quaecumque

in

tove habemus,

et allows

archana mus.

SPEC. SPIRIT. AMIC. ^on i1gnovens. Inter

AMIC.

mon

dec-

amicos

i1gnove-

Ostendamus

mos

illi et ille mobis apeviat simum. Nihil enim occultat amiücus. Si uerus est, effundit amiIO

mum swwm, sicui effundebat mysteria Pa-

IO

iyis Dominus. lesus. 84, Haec Ambrosius.

20

nus

cautum

nostrum

est,

sic

. propalare

animum, et effundere uiscera, quorum uel aetas, uel sensus, siue discretio, ad talia sustinenda non suffiGU: 85, GALTERUS. Haec amicitia tam

25

sublimis est et perfec-

30

ta, ut ad eam aspirare non audeam. Mihi et huic Gratiano illa suffücit, quam tuus Augustinus describit,

colloqui

scilicet

i»

20

25

30

et

55

obsequi ;

simul legere, simul conferre, simul nu-

gari

et

stari;

simul

dissentire

terdum

40

45

sine

in-

dissensione,

condire

consensiones mas; docere

plurialiquid

inuicem,

discere

ab

aut

inuicem ; desideabsentes

molestia; aduenientes

titia.

55

odio,

tamquam homo sibi, atque ipsa rarissima

rare

$0

hone-

cum

40

45

^ suscipere cum

lae-

86,

His

atque

huiusmodi

a

corde

aperiat

simum.

Nihil

emim

occultat

amücus.

Si wevus

est,

effundit

animum

su-

sicut

effundebat

mysteria Patris Domi«us Iesus. Quam multos ergo diligimus qui-

conridere, et uicissim

beneuole

cogita-

nobis

wm,

Quam multos ergo diligimus quibus miI5

nulla

tionum occultatio, nulla affectionum dissimulatio. — Ostenda»us mos 3zll, et ille

$0

bus minus cautum sit,

nostrum

. propalare

animum, et effundere uiscera, quorum uel aetas, uel sensus, uel discretio, ad talia sustinenda non sufficit.

563 DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

pectore

habemus,

DE

et

habemus,

"lius avchana non 4g-

cana

noremus. Ostendamus nos 1llà, et ille mobis MA

simum

suwm

aperiat.

sicut

effundebat Ihesus.

Ambrosius. multos ergo mus quibus

5

cautum

nostrum

20

est,

Do-

IO

Haec

Quam diligiminus Sic

. propalare

animum, et effundere uiscera, quorum uel aetas, uel sensus, uel discretio, ad talia non sufficit sustinenda.

ignoremus.

effundebat

"?Wnus nosteyr Christus.

sicut Patris sui myste-

via

et illius ar-

sievia Patris

effundit animum swwm minus

"on

AMIC.

N4hil enim occultat amicus. Si wervus est, effunditanimum suwwm,

Nihil enim occultat amücws. Si uerus est,

IO

VERA

15

20

2)

25

350

30

35

55

40

40

$0

$0

mi-

sui Dolesus

564 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

amantium,

SPEC. SPIRIT. AMIC.

AMIC. et

reda-

mantium procedentibus signis, per os, per linguam, per oculos,

et

mille

motus

gratissimos ; quasi fomitibus

IO

15

20

25

conflare ex

et

pluribus

unum

facere. Hoc est

quod nos diligendum credimus in .amicis; ita ut rea sibi nostra uideatur conscientia, si non amauerimus redamantem aut si amantem non redamauerimus. 87. AELREDUS. Amicitia haec carnalium est, et maxi-

IO

15

20

me adolescentium ; quales aliquando fuerant ipse et suus, de quo tunc loquebatur amicus ; quae tamen, 25 exceptis nugis et mendaciis, si intercesserit nestas,

30

ani-

mos,

spe

nulla inhouberio-

ris gratiae est, quasi

toleranda quaedam

amicitiae

sanctioris

principia ;

30

quibus,

crescente religione, et

35

40

spiritalium ^ studiorum parilitate, accedente

etiam

rioris uitate

aetatis graet spirita-

lium

matu-

sensuum

minatione, tiori affectu

35

illu-

40

purgaad al-

tiora, quasi e uicino conscendant; sicut 45

hesterna

minis

ad

amicitiam,

50

die

Dei

ab

ho-

ipsius

45

ob quam-

dam similitudinem diximus facilius transeundum. 88, Sed iam

50

DIALOGVS

COMP.

565 DE VERA AMIC.

CANTABR.

V^

IO

25

15

20

20

25

25

30

30

40

40

5o

50 | stt colenda.

Quomodo

amicitia

49/50 De cultu amicitiae zz

566 DE

SCHEDVLA

IO

SPIRIT.

SPEGSSEBERELD: AMIC.

AMIC.

tempus est, ut quemadmodum amicitia sit colenda deinceps uideamus. PFirmamentum igitur stabilitatis et constantiae in amicitia, fides est : Nihil est enim stabile, quod infidum est. Simplices quippe, et com-

debent

amici

ad

Nihil

tiplex

IO

cem ; quae omnia per15

45

Non

enim

fidum

po-

test esse multiplex ingenium et tortuo-

et 20

25

|uenenum,

male de

amico sentiamus, nec mala dicenti creda-

30

sum. Prae omnibus cauenda est suspicio, amicitiae |uenenum,

in quibus haudquaquam mediocre in

uel consentiaAccedat huc in

sermone iucunditas, hilaritas in uultu, suauitas in moribus, in oculorum etiam nutu

serenitas, in quibus haudquaquam . mediocre in amicitia condimentum. Tristitia namque et seuerior facies habet quidem honestam plerumque grauitatem, sed amicilia quasi remissior aliquando debet esse, et liberior

$0

tinent ad fidelitatem.

amico credamus, aut malum dicenti consentiamus. | Accedat hinc in sermone iucunditas, hilaritas in uultu, suauitas in moribus, in oculorum nutu etiam serenitas,

mus mus.

40

munes, et consentientes, et qui iisdem rebus moueantur, esse debent amici inui-

ut numquam male de

amicitiae

35

stabile,

nec

mouentur,

ut numquam 30

enim

eisdem — consentiunt stabiles esse possunt, aut fidi. $89, Prae omnibus autem cauenda suspicio est,

rebus

25

ingenium

est,

quod infidwm est. Simplices quoque et com-

in-

tortuosum. Neque uero hi qui non eisdem

tempus

tum igitur stabilitatis et constantiae fides est :

tem. Non enim f dum potest esse mul20

iam

| quemadmodum

amicitia sit colenda uideamus. PFzrmamen-

munes, et cogsentientes, et qui iisdem rebus moueantur, esse

zo) uicem: quae omnia pertinent ad fidelita-

Sed

ut

amicitia —condimentum. Tristitia nam-

35

uitatem,

40

facilita-

temque

leuitate

sine

quasi

sed amicitia

vemissiov

ali-

quando debet esse, liberiovr et dulcior, ad

comitatem.

facilitatem-

qwe sine leuitate et dissolutione fvocli45

wiovr.

Est

amicitiae

praeterea ius,

avem

esse inferiori superiorem. Saepe enim gra-

et dulciov,

ad comitatem

que et seuerior facies habet quidem honestam plerumque gra-

50

dus inferioris, quidem ordinis, uel dignitatis,

16 enim] oz. 4 quaquam] oz. 74

31/32

567 DIALOGVS

COMP.

|CANTABR.

DE

Quomodo tolleranda sit amicitia deinceps uideamus. .Fiy-

mamentum

igitur sta-

in amicitia, fides est :

IO

emim

stabile,

quod | infidum est. Simplices quippe, et communes,

et

AMIC.

Quemadmodum amicitia sit colenda uideamus. .PFiyrmamentum igitur stabilitatis et constantiae in amicitia est fides : Nihil enim est stabile, quod infidum est.

bilitatis et constantiae

Nihil

VERA

IO

con-

sentientes, et qui iisdenirebus moueantur, debent esse amici ad

r5

inuicem ; quae omnia ad fidelitatem per-

E»

tinent. Non enim fidum esse potest mul20

tiplex ingenium et tortuosum. Neque uero hi qui non eisdem mouentur

eisdem

rebus

20

nec

Non fidum potest esse multiplex inge-

. consentiunt

stabiles esse possunt,

picio, amicitiae uene-

aut fidi. Prae omnibus autem uitanda est suspicio, amicitiae uenenum,ut num-

num,

quam

Prae omnibus autem cauenda est sus-

ut

25

numquam

male de amico sentiamus, nec mala dicendi credamus ac consentiamus, et caeteX2...

30

35

sentiamus, nec mala dicenti credamus uel consentiamus. Accedat hinc in sermone iucunditas, in uultu hilaritas, in moribus suauitas, in oculorum etiam nutu serenitas,

non

30

rumque

citiae

35

40

50

de

nec

amico

male sentiamus, nec mala dicenti credamus. Accedat hinc in sermone iucunditas, hilaritas in uultu,suauitas in moribus, in oculorum etiam nutu serenitas. Tristitia

namque et seuerior facies babet quidam honestam

45

bet esse, làberior et dul-

cior, et ad comitatem et fecilitatem sine leuitate ^et dissolu-

uenenum,

umquam

grauitatem,

sed amicitia quasi vemissior aliquando de-

aut fidei. Prae omnibus cauenda est su-

Spicio, quae est ami-

tia namque et seuerior facies habet quidem honestam ple45

tortuosum.

stabilis esse possunt,

me-

diocre sunt amicitiae condimentum. Tristi-

et

Neque qui non eisdem rebus mouentur, nec eisdem . consentiunt

de amico male

quae omnia

40

nium

25

grauita-

tem, sed amicitia quasi remissior aliquando debet esse, et libeviov et. dulcior, ad co-

5o

mitatem

felicitatem-

que

leuitate

sine

B igitur] nec] non z

ergo

et 32

568 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

SPEGXSPIRIT. AMIC. uel scientiae, ab excellentioribus in amicitiam |assumuntur ; quos oportet omnia

AMIC.

et dissolutione fvrocliwior.90.Est praeterea uis

amicitiae,

bpavem

esse inferiori superiorem. Saepe enim qui-

quae sunt

dam inferioris gradus,

uel

ordinis,

uel

di-

IO

aestimare quasi nihilum et inane; et in pulchritudinem amicitiae quae non sericis uel gemmis ornatur, non possessionibus dilatatur, non pingues-

1j

cit deliciis, nec abundat diuitiis, non honoribus extollitur,

gnitatis, uel scientiae, IO

ab excellentioribus in amicitiam |assumuntur ; quos oportet omnia quae extra naturam sunt contempne-

15

20

re et aestimare quasi nihilum et inane ; et in pulchritudinem amicitiae quae non sericis uel gemmis ornatur, sionibus

non possesdilatatur,

20

non pinguescit deliciis, nec abundat di-

25

uitiis, non honoribus extollitur, non dignitatibus inflatur, sem-

per attendere ; et sic ad originis recurrentes principium, ae-

qualitatem 30

25

30

cumpendentia quae mortalibus cupiditas praestitit,

35

40

subtili

examinatione considerare. 91. Itaque in amicitia quae naturae simul et gratiae optimum donum est, sublimis descendat, humilis ascendat;

diues egeat, pauper ditescat ; et ita unusquisque alteri suam conditionem communicet ut fiat aequalitas, sicut scriptum est: Qui multum non abundawit ; et qui modicum non minorawit. Numquam ergo tuo te

non dignitatibus inflatur, semper attendere; et sic ad originis recurrentes principium,

quam

natura dedit, non cir-

extra naturam contemnere et

35

aequalitatem

quam natura dedit, non circumpendentia quae mortalibus cupiditas praestitit, subtili examinatione considerare. Itaque in amicitia quae naturae simul et gratiae optimum donum est, sublimis descendat, hu-

milis ascendat ; diues egeat, pauper ditescat; et ita unusquisque alteri suam conditionem communicet ut fiat aequalitas,

40

si-

cut scriptum est : Qui multum. non abwndawil; eb qui modicum 20n minorawit. Numquam ergo tuo te praefers amico, sed Si forte in his quae

45

diximus

superior

in-

ueneris, tunc te magis amico submittere non cuncteris, praestare confidentiam, 50

extol-

lere uerecundum; et 43/49 om. JA ber bormoiotel.

569 DIALOGVS

COMP. tione

CANTABR. frocliuior.

praeterea

ius

DE

Est

dissolutione wior. Est

amici-

tiae, pavem esse inferiori superiorem. Saepe quidam inferioris gradus,

IO

uel

rea

ius

IO

AMIC.

^ froclpraeteamicitiae,

pavem esse superiorem. quidam

ordinis,

uel dignitatis, uel scientiae, ab excellentioribus in amicitiam assumuntur ; quos oportet omnia

VERA

inferiori Saepe inferioris

gradus, et ordinis, dignitatis, et scientiae, ab excellentioribus assumuntur in amicitiam

quae extra naturam sunt contempnere et

25

20

aestimare ut nihilum et inane; et in pulchritudinem ^ amicitiae quae non sericis uel gemmis ornatur non possessionibus dilatatur, non fpinguescit deliciis, non

I5

20

abundat diuitiis, nec honoribus extollitur,

non 25

dignitatibus

flatur, semper

dere ; et sic ad originis recurrentes principium,

30

in-

atten-

25

aequalita-

tem quam natura dedit, non autem apendentia quae cupiditas praestitit mortalibus, subtili examinatione

30

considerare. 35

40

45

50

Itaque in amicitia quae naturae simul et gratiae donum optimum est, sublimis — descendat,

humilis ascendat ; diues egeat, pauper ditescat; et ita unusquisque alteri suam conditionem communicet ut fiat aequalitas, sicut scriptum est: Qui multum non

abundawit ; et qui modicum mon minorawit. Numquam ergo tuo te

55

40

ita ut sublimis descendat, humilis ascendat, diues egeat, pauper ditescat, et ita

unusquisque alteri su45

am conditionem communicet ut fiat ae-

qualitas.

Vnde:

Qwi

multum |habwit non abundawit ; et qui modicum mon minora. 50

Numquam tuote prae-

570 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

praeferas

IO

15

AMIC.

amico,

sed

si forte diximus

in his quae superior in-

ueneris,

tunc

regium

honoris,

stemma,

IO

20

attendens,

15

mino, patre,

dicatum

neci

destinatum sibi praetulit; et se humilians

30

et ilum Tw, inquit, el ego ero

post

te.

exaltans: eris vex, secundus

O

praecla-

seruum,

et

quasi

in

aemulum regni totam patriam excita-

40

25

uum,

suspicione

tru-

30

ualles exquirit, 45

et rupes

35

40

tionis spondent

59

mon-

armata

obsidet manu; omnes se regiae indignaulto-

res; solus Ionathas qui solus iustius poterat inuidere, patri resistendum putauit,

regni

totam

patriam —excitabat; Sacerdotes ^ arguens proditionis, pro sola suspicione trucidat; lustrat nemora, ualles

cidat; lustrat nemora,

tes

et quasi in ae-

mulum

bat; sacerdotes arguens proditionis, pro

sola

sic latitan-

tem in heremo, sic adiudicatum — morti,

VEX, el ego evo secundus post te. O praeclarissimum uerae amicitiae speculum ! Mira res ! Rex furebat in ser-

rissimum uerae amicitiae speculum. Mira res. Rex furebat in

55

sic fugatum

à patre,

tans : T'4, inquit, eris

sic adiu-

morti,

Domino,

20

sic fugatum a sic latitantem

in heremo, 25

dens, foedus iniit cum

neci destinatum sibi praetulit ; et se humilians et illum exal-

foe-

dus iniit cum Dauid ; et seruulum in amicitiam adaequans do-

mi-

Dauid; et seruulum in amicitia aequans

nec regni expectationem

quanto

nus conferendum conditio uel paupertas praescribit. Praestantissimus iuuenum Ionathas, non regium stemma, nec regni expectationem — atten-

te ma-

gis amico submittere non cuncteris, praestare confidentiam, extollere uerecundum; et tanto plus ei conferre honoris, quanto minus conferendum conditio uel paupertas praescribit. 92, Praestantissimus iuuenum Ionathas, non

SPEG2SPIRIT. AMIC. tanto ei plus conferre

exquirit, montes et rupes armata obsidet manu; omnes se regiae indignationis spondent ultores ; solus Ionathas qui solus iustius poterat inuidere, patri resistendum putauit, deferendum amico, prae-

bendum in aduersitate

45

tanta

excitabat 50

consilium,

amicitiam regno praeferens. Et uide, quomodo pater adolescentis contra amicum conuiciis

inuidiam, urgens,

13 fugitatum .4 C E

ter-

DIALOGVS

COMP.

571 DE VERA AMIC.

CANTABR.

praeferas amico, sed si forte in his quae diximus superior inueneris,

IO

tunc

feras

amico,

sed

si

forte in his quae diximus superior inueneris, tunc te magis

te ma-

gis amico submittere non cuncteris, praestare — confidentiam, extollere uerecundum et tanto plus ei con-

5 amico submittere non

ferre honoris, quanto

honoris, quanto minus conferendum con-

cuncteris, praestare confidentiam, extol-

lere uerecundum ; et tanto plus ei conferre

minus conferendum conditio uel paupertas describit. 15

25

20

20

ditio uel paupertas praescribit. Ionathas non foedus iniit cum Dauid; et seruulum in amicitiam adaequans domino fugatum a patre, sic adiudicatum — morti, neci distinatum sibi praetulit; et se humilians et illum exaltans: T, inquit, eris vex, el ego evo secun-

25

c)

30

30

55

35

40

40

45

45

$0

5o

dus post te.

B subtnitte. Non cunctetis n

572 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

AMIC.

deferendum

SPEC. SPIRIT. AMIC. rens minis, spolian-

amico,

dum regno, honore priuandum |comme-

praebendum in tanta aduersitate consilium, et amicitiam

ero secundus

post te.

morans. Cum enim in Dauid mortis sententiam protulisset, Ionathas amico non de-

93, Et

quomo-

fuit : Quare, inquiens,

regno praeferens : T eris,

ait,

vex

uide,

el

ego

do pater adolescentis IO

contra amicum excitabatinuidiam, conuiciis urgens, terrens

morietur IO

animam

minis, spoliandum regno, honore priuanI5

20

dum commemorans. Cum enim in Dauid mortis sententiam protulisset, Ionathas amico non defuit:

Quare, inquit, morietur Dauid? Quid peccauit? Quid fecit? Ipse posuit animam suam

25

et

in

manu

percussit

Phili-

350

35

15

20

es.

25

Quare

ergo

morietur ? Ad uocem uersus in niam rex, lancea est confodere

hanc insanisus Iona-

tham cum pariete, addensque conuicia minis : P7L, inquit, muleris

ulivo

wirum

vapientis; scio quia diligis eum 1n confusionem

tuam,

et

im

Ad hanc uocem uersus in insaniam rex, lancea nisus est confodere Ionatham cum pariete, addensque conuicia minis : Fl,

^iosae maivis tuae. Deinde totum uirus quo pectus iuuenis aspergeretur, euomuit, adiciens uerbum ambitionis inci-

inquit, mulieris wltvo wirum vapientis ; scio quia dihgis David

30

tamentum;

.fomen-

35

tum

zeli et

40

wixevit fus Ysai, non stabilietur vegnum Lwwm. Quis non mo-

tuam,

ig-

nominiosae matris tuae. 94, Deinde to-

tum uirus quo pectus iuuenis aspergeretur, euomuit,

inuidiae,

zeli et

amaritudinis incentiuum : Quamdiu uixerit fillus Ysai, ton stabilietur vegnum

inuidiae,

amaritudinis incentiuum : Quamdiu

ueretur

his

quis non

adiciens

uerbum ambitionis incitamentum ; fomentum

5o

tus

confusionem | ignomi-

et in. confusionem

45

suam in ma-

Quare ergo morietur?

in confusionem

40

?

nu sua, et percussit Philistaeum, et laeta-

sua,

staeum, et laetatus es.

Dauid

Quid peccauit ? Quid fecit ? Ipse posuit

Cuius

uerbis,

inuideret?

amorem,

cuius

45

gratiam, cuius amicitiam non corrumpe-

$0

rent, non minuerent, non obliterarent ? Ille amantissimus adolescens, amicitiae iura conseruans, fortis ad

DIALOGVS

COMP.

573 DE VERA AMIC.

CANTABR.

MA

VA

IO

IO

15

1j

20

20

25

2

30

30

35

40

$0

50

574 SCHEDVLA

TXESSEDESUES

twum.

AMT,

Quis non

ueretur

his

mo-

uerbis,

quis non inuideretur? Cuius

amorem,

cuius

gratiam, cuius amicitiam non corrum-

perent,

non

rent,

non

rent? IO

mus

minueoblitera-

Ille amantissiadolescens,

ami-

IO

citiae iura conseruans, fortis

ad

tiens

minas,

ad

propter 15

pa-

conuicia,

amicitiam

regni contemptor, immemor gloriae, sed memor gratiae,

ves,

15

20

altera 20

dam dicit Tullius, qui

pecuniam —— praeferre amicitiae sordidum aestimarent ; illos au-

25

tem impossibile reperirii qu£ homoves,

magistratus,

30

35

ex alteva wis amicitiae, non multo illa malint. Imbecillüs |est enim natura ad contem-

puendam Vbi

40

45

enim,

potentiam. ait,

praeferret.

Tw

aeterna

amicitia,

amiacitiae,

ait,

Zmuwenies,

qui honovem | amüci anteponat suo ? Ecce inuentus est Ionathas uictor naturae, gloriae ac potestatis exemptor, qui honorem amici suo praeferret. Tw eris, inquit, vex et

35

post

te. Haec est uera, perfecta, stabilis et ae-

terna amicitia, quam inuidia non corrumpit, non suspicio mi-

40

rae, gloriae ac potestatis contemptor, qui honorem amici suo

ius

ego ero secundus

wenies, qui honorem amici amieponat suo?

eris, inquiens, vex eí ego ero secundus post ie. 96 Haec est uera, perfecta, stabilis et $0

30

in-

Ecce inuentus est Ionathas uictor natu-

im-

non multo illa maluit. Imbecillis est enim natura ad contempnendam potentiam. Vbi emim,

25

imperia,

potestates, opes amiciHae non anieponunt ; uti cum ex alteva patre pvoposita haec sint,

magistratus,

peria, potestates, opes amicitiae anteponant ; ut cum ex altera parte

proposita haec sint, ex

Tu eris, inquit, vex et

ego ero secundus ost te. 95, Repertos quos-

SPEC. SPIRIT. AMIC. minas, patiens ad conuicia, propter amicitiam regni contemptor, immemor gloriae, sed non gratiae, T« eris, inquit, vex ei ego ero secundus post te. Repertos | quosdam dicit Tullius, qui pecuniam amicitiae sordidum aestimavent ; illo autem impossibile reperiri, quz hono-

nuit,

non

cernitur

45

dissoluit

ambitio ; quae sic tentata non cessit ; quae tot conuiciis pulsata inflexibilis,

tot iniuriis permansit immobilis. Vade ergo el tu fac similitev. Nerum,

$0

si tibi praeferre

quem diligis durum uel etiam impossibile iudicas; uel parem 49 etiam] oz. A

DIALOGVS

COMP.

575 DE VERA AMIC.

CANTABR.

IO

IO

15

15

20

25

Repertos quosdam dicit Tullius, qui pecuniam praeferre amicitiae | sordidum aestimarent ; illos autem impossibile reperirij qu? homoves,

ma-

20

25

gistratus, Àmperia, potestates, 30

opes

potentiam nendam Vbi

35

38

amici-

tae non anteponant ; Imbecillhis enim ad

enim

30

| contempest

matuva. inuenies,

qui honorem |amici suo anteponat?

35

40

40

45

45

$0

50

576 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

AMIC.

SPEGSSPBBRIT. AMIC.

quam inuidia non corrumpit, non suspicio

eum facere, si uis esse

minuit,

Non enim amicitia recte colitur, a quibus

non

amicus

dissoluit

ambitio ; quae sic tentata

non

cessit,

arietata non

IO

quae tot conuiciis pul-

aequali,

sata cernitur inflexibilis, tot lacessita

sius, nec te budeat, nec

iniuriis permansit immobilis. Vade ergo rum,

20

IO

si tibi praeferre

quem diligis durum uel etiam impossibile iudicas; uel parem eum tibi facere, si uis esse amicus non neglegas.9?, Non enim amicitia recte colitur,

à

quibus

non

Ambrosius,

pe $0

nec

25

uitae,

immortalitatis

— gra-

350

tia. Iam in beneficiis, quomodo colenda sit, attendamus, et hinc

35

aliquid de alienis manibus extorqueamus.

35

Haec lex, ait quidam, in amicitia sanciatur,

40

wt ta

ab amicis honespetamus, et dro

et ab ami-

expectemus

ut

rogemur; cunctatio semper absit. Si perdenda est pecunia propter amicum, mul-

medicaest

faciamus,

cis honesta petamus,

«ec te fu-

amicus

mentum

et hinc

aliquid de alienis manibus extorqueamus. ut pro amicis honesta

20

JDefer

deat, wt -draeuenias amicum officio. Amàicita emim mesci superbiam. Fidelis quip-

jpraeuemias — amicum officio. Amicitia enim nescit swperbiam. ln beneficiis |quomodo colenda sit amicitia

Haec lex, ait quidam, in amicos sanciatur,

aequalitas

seruatur.

ait Ambro-

consideremus,

15

amico ui aequali, ait 25

negligas.

aequalitas non seruatur. Defer amico wi

sic

corruit;

et tu fac similitev. Ne-

15

non

to magis amici utilitatibus uel necessitatibus est conferenda. Sed non omnia possunt omnes. Abundat iste pecunia, ille agris et possessionibus ; alter consiliis plus potest, alter magis excellit honoribus. In his qualem te debeas exhibere

40

amicis homesta [facia"mus, mex expectemus

amico,

pru-

denter aduerte. Et de pecunia satis dicit Scriptura : Perde, in-

quit, pecuniam propter amicum.

ui vogemur ; cunctatio sempev absit, studium

45

semper

assit.

98,

Si

perdenda est pecunia propter amicum, multo magis amici utilitatibus uel necessitatibus conferenda. Sed

45

$0

i5 alienis] aliis D 18 amicos] amicitia 4 B E

DIALOGVS

COMP.

577 DE VERA AMIC.

CANTABR.

IO

IO

Verum, si tibi eum

15

praeferre quem diligis durum uel etiam impossibile iudicas; uel parem eum tibi facere,

20

1)

eum quem diligis ; uel

si uis amicus

esse Non

non enim

negligas. amicitia

recte

colitur,

a

20

qui-

ui aequali,

30

ut braeuenias amicum officio. Amicitia enim nescit swberbiam. Fidelis quippe amicus medicamentum est uitae, immortalitatis gratia. De beneficiis amicitiae. lam in beneficiis,

35

«ec

fe

pudeat,

wi draeuenias eum officio. Amicitia enim .A&scit superbiam. Fidelis quippe amicus medicamentum est uitae. Dave amico quidquid petit. Haec est ergo lex in amicitia, u$ ab amicis honesta petamus, et vo eis homesta faciamus, nec expectemus wt vo-

40

et

gemur ; cunctatio semper absit, studium sempev assit. Perde inquit pecuniam propter amicum. Si enim

pvo eis honesta facia-

pecunia perdenda est

attendamus,

et

hinc aliquid de alienis manibus extorqueamus. /Taec lex, ait quidam, 2n amicitia sancHficatur, ut ab amicis petamus,

mus, mec expectemus ut vogemur ; cuncta-

Ho semper absit, studium semper adsit. Si perdenda est propter amicum

5o

350

sius,

35

honesta

45

25

quomo-

do colenda sit amicitia

40

aequalitas non seruatur. Defer amico ut aequali, ait Ambro-

ait Am-

brosius, «ec te fudeat,

parem facereeum tibi, non negligas. Non enim amicitia recte colitur, a quibus

bus aequalitas non seruatur. Defey amico

2y

Si non ut dominum tibi uidetur praeferre

multo

magis

45

propter amicum, multo magis amici utilitatibus uel necessitatibus conferenda.

pecunia,

amici

50

24[25 ait Ambrosius] oz. 7 . 91[32 Amicitiae lex in petendis et dandis z

578 SCHEDVLA

DE

IO

15

20

25

SPIRIT.

non omnes omnia possunt. Abundat iste pecunia, ille agris et possessionibus ; alter in consilis plus potest, alter magis excellit in honoribus. In his qualem te debeas exhibere amico, prudenter aduerte. Et de pecunia satis dedit Scriptura: Pevde, inquit, Pecuniam propter amicum. Sed quia

oculi sapientis in capite eius, si nos sumus

IO

15

membra et Christus caput, faciamus quod ait Propheta : Oculi mei semper ad Domai- 20 nwm, ut ab eo accipiamus uiuendi formam, de quo scriptum est : Si quis indiget sapientia, postulet a 2j

Domino,

nibus non 99, 30

SBEGASPBELDU AMIC.

AMIC.

qui dat om-

affluenter, et improperat. Sic

igitur

des

amico, ut non impro-

Sic ergo des amico, 30

peres, non mercedem expectes, non frontem obducas, non uultum

35

deponas serena uultu, cundo

uerba

auertas,

non

oculos;

sed

facie, hilari sermone iuintercide

petentis;

tes, non

55

oc-

curre beneuolentia, ut

40

45

non rogatus uidearis praestare quod petitur. Ingenuus animus nihil magis erubescendum aestimat

45

$0

cum amico cor wnwm et anima wna, iniuriosum nimis est, si non

frontem

ab-

ducas, non uultum auertas, non deponas oculos ; sed serena facie, uultu hilari, ser-

40

quam rogare. Cum igitur tibi esse debeat

ut non improperes, nec mercedem expec-

mone iucundo intercide uerba petentis; occurre — beneuolentiam, ut non rogatus uidearis praestare quod peteris. Ingenuus animus nihil magis erubescendum aestimat quam rogare.Cum igitur tibiesse debeat cum amico cor wnwum et anima wna, iniuriosum

P9)

est nimis,

Si non sit et pecunia 40 non] oz. A

DIALOGVS

COMP.

579 DE VERA AMIC.

CANTABR.

necessitatibus conferenda. Sed non omnes omnia possunt. Abundat iste pecunia, agris et possessionibus ; alter in consilis plus potest, alter magis excellit in honoribus. In his qualem te deIO

beas

amico

exhibere,

IO

prudenter aduerte. Et

de pecunia dicit Scriptura:

15

Pevde,

inquit,

pecuniam propter amicum.

1j

20

20

25

25

20

Sic igitur des amico, ut non improperes, non

mercedem

pectes,

non

abducas, auertas,

oculos;

non uultum non oculos

cide uerba

enim

auertas, non deponas

facie,

petentis ;

40

animus

nihil magis erubescendum quam rogare. Cum igitur tibi de-

$0

35

ex-

occurre — beneuolentia, ut non rogatus uidearis praestare quod petitur. Ingenuus

ut non improperes, non mercedem expectes, non frontem obducas, non uultum

frontem

deponas; sed serena facie, hilari uultu, sermone iucundo inter-

40

Sic igitur des amico, 30

beat esse cum amico cor wnum et amima "^14, iniuriosum nimis est, si non sit et

45

$0

sed

serena

hilari

uultu,

sermone iucundo intercide uerba petentis; occurre beneuolentia, ut non rogatus uidearis praestare quod petitur. Ingenuus animus nihil magis erubescendum aestimat quam rogare. Cum igitur tibi cum amico tuo esse debeat cor wnwm et anima wna, iniuriosum est, si non sit et

580 DE

SCHEDVLA

SPIRIT-

AMIC.

sit et pecunia una. Haec igitur lex in hac parte inter amicos teneatur; . ut. slc se sibi suaque impendant ; ut qui dat, seruet hilaritatem ; qui accipit, IO

non

perdat

securitatem. 100. Booz cum Ruth Moa-

IO

bitidisaduertissetinopiam,

post

messores

suos legentem

spicas

alloquitur,

15

20

quitur, consolatur, in-

uitat

consola-

tur, inuitat ad conuiuium puerorum, et uerecundiae eius ingenue parcens, iubet messoribus etiam de industria spicas relinquere,

quas

zy

20

illa

mus amicorum necessitates subtilius

explorare, rum

petitu-

beneficiis

25

prae-

uenire, talem in dando modum seruare, ut 350

35

ile gratiam uideatur

praestare qui accepit, magis quam ille qui dedit. GALTERUS. Nobis igitur quibus nihil accipere, nihil dare permittitur,

40

Felicissimam

45

7mewnm,

et

35

40

45

sancta

paupertas,

conuiuium et

uere-

eius ingenue iubet

enim

messoribus de industria spicas relinquere, quas ill colligeret absque pudore. Sic et nos debemus amicorum necessitates subtilius explorare, petiturum beneficiis praeuenire, talem in dando modum seruare, ut

ille gratiam uideatur praestare qui accepit, magis quam ille qui dedit. Nobis igitur quibus accipere,

nihil

dare permittitur, qualis erat in hac parte spiritalis gratiae amicitiae ? Felicissimam witam, ducerent homines, ait sapiens, s? duo haec uerba tollerentur,

meum ei tuum. Magnam certe praestat spiritali amicitiae firmitatem sancta paupertas,

tuum. Magnam certe praestat spiritali amicitiae firmitatem $0

cundiae

nihil

— uitam,

ait Sapiens, dwcevent homines, si duo haec werba de medio tolleventur,

30

qualis

erit in hac parte spiritalis amicitiae gratia? 101, AELREDUS.

ad

puerorum,

parcens,

colligeret absque pudore. Sic et nos debe25

SPEC. SPIRIT. AMIC. una. Haec igitur lex in hac parte inter amicos teneatur; ut se sibi suaque impendant ; ut qui dat, seruet hilaritatem ; qui accipit, non perdat securitatem. Booz cum Ruth Moabitidis aduertisset inopiam, post messores suos legentem spicas allo-

quae

ideo

sancta est, quia uoluntaria. Cum enim peremptorium sit 5o

amicitiae

cupiditas,

9 Moabitis 4 15 puerorum] suorum a4. P opi 40 haec duo 74

581 DIALOGVS

COMP.

DE VERA AMIC.

CANTABR.

pecunia una. Haec igitur lex inter ami-

pecunia

una. Sic se sibi suaque impendant ; ut qui dat, seruet hilaritatem ; qui accipit, non perdat securitatem.

cos in hac parte teneatur ut; sic se sibi suaque impendant; ut qui dat, seruet hilaritatem; qui accipit, non perdat securitatem. IO

IO

T5

15

20

20

25

Debemus etiam amicorum necessitates subtilius explorare, petiturum

25

benefi-

ciis praeuenire, talem in dando modum ser30

uare,

ut ille gratiam

30

uideatur praestare qui accipit, magis ille qui dedit.

quam

35

35

40

40

45

45

50

582 DE

SCHEDVLA

SPEOXSEELERLP.

SPIRIT- AMIC.

quae

AMIC. tanto certe facilius amicitia seruatur,

ideo sancta est,

quia uóluntaria. Cum enim peremptorium sit

amicitiae

piditas,

tanto

certe

facilius amicitia ta

seruatur,

quanto animus ab illa peste purgatior inuenitur. Sunt alia ta-

cu-

par-

quanto

animus ab illa peste purgatior inuenitur. IO

Sunt

tamen

alia

in

IO

spiritali amore beneficia; quibus et adesse sibi, et prodesse

possunt

15

mum

amici.

Pri-

ut solliciti sint

I$

proinuicem, orent pro inuicem, erubescant alter pro altero,

men in spiritali amore beneficia; quibus et adesse sibi, et prodesse possunt amici. Primum ut solliciti sint pro inuicem, orent pro inuicem, erubescant alter pro altero, alterius lapsum ut suum lugeat ; alterius —profectum, suum existimet.

gaudeat alter pro al20

tero ; alterius lapsum | 20 ut suum terius suum

lugeat; alprofectum, existimet.

25

25

30

30

55

35

40

40

45

45

$0

5o 6/9 amore] amicitia 13 erubescat 74

44

583 DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

DE

VERA

AMIC.

Quod. om... est sempev pro amicis. IO

Sunt et alia in spi-

15

ritali amore beneficia; quibus et adesse sibi, et prodesse possunt amici. Primum ut solliciti ^ sint ^ pro

20

inuicem,

orent

pro

inuicem, erubescat alter pro altero, gaudeat alter pro altero ; alterius lapsum ut suum lugeat ; alterius profectum,

suum

30

in

amicitia

aliqua in quibus sibi adesse possunt amici. Primum

15

ut

solliciti

sint pro inuicem,orent pro inuicem, erubescant

alter pro al-

tero, alter gaudeat pro altero; alterius lapsum ut suum do20

es-

timet.

25

Sunt

IO

25

50

leat. Suo

dilecio

suus

Je

qui diligitur.

ter

uariabiles

nae

casus

Yn-

fortu-

et non

ua-

rietate mutabilium ni-

hil utique a sapientibus potius benignius suauius ac honestius estimatur, quam ueram amicitiam in-

uenire. Quod tenere diligimus, id. uidendi desiderio

Ea 35

55

aestuamus.

namque

est

uis

amoris utoculus men-

tis offerat,

quod

ar-

dentius mens desiderat. Occurrunt enim notae

40

40

mihi

45

45

tuae uerba tua

melle condita. Occurrit felicium noctium iucunditas, qui me furantur

et stu-

dio et labori.

In me-

dia namque te somnio.

lectione In somnis

amplector te. In amplexibus te amitto et 5o

$0

te et somnio cum sua fallacia disceden-

*|8 Quid sibi impendere debeant amici zz

584 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

AMIC.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

IO

IO

Ey

15

20

20

25

25

30

30

35

55

40

45

102, Quibus modis potest erigat pusillanimem, ^ suscipiat infimum, consoletur tristem, iratum sustineat. Sic praeterea oculosreuereatur amici, ut nihil quod in-

40

honestum sit agere; nihil quod dedeceat

45

det

50

Quibus

b19)

in

amicum,

ut

po-

mum, consolatur tristem, iratum susti-

neat. oculos

loqui praesumat. Cum enim quidquid ipse deliquerit, ita redün-

modis

test erigat pusillanimem, suscipiat infirSic

praeterea reuereatur

amici, ut nihil quod sit inhonestum agere nihil quod dedeceat loqui praesumat.

46 agere] oz. A

585 DIALOGVS

COMP.

DE VERA AMIC.

CANTABR.

te. Medere ergo desideriis. Medere absentiae. Diligentem te dilige. Sitqueremedium id

nostri

furoris,

ut

sciam qui te diligit meamare. Minus enim amor

habet

amoris,

ubi se sentit qui diliIO

IO

15

15

git non amari. Amicorum enim est inuicem sua negotia agnoscere et suis oportunitatibus mutuam uicissitudinem impendere. Non est amicus qui amico

20

20

tum, met.

25

25

30

30

55

55 Quibus modis potest erigat pusilla-

40 Sic praeterea

ami-

cus oculos reuereatur amici, ut nihil quod inhonestum sit agere, nihil quod dedeceat loqui praesumat. Cum enim quidquid deliquerit, ita redundet in

amicum,

et

non

nimem, suscipiat infirmum, consoletur

40

50

subuenit,

non

suum

esti-

Quibus modis impendi potest erigat pusillanimem, suscipiat infirmum, con-

tristem, sustineat ira-

soletur

tum.

tum sustineat. Sic oculos uereatur amici, ut nihil quod inhonestum sit agere; nihil quod dedeceat loqui praesumat. Nam quidquid ipse deli-

Sic

praeterea

oculosreuereatur amici, ut nihil quod in-

45

non

nec etiam bonus socius qui socii aduersa parum lugeat. Alterius profec-

honestum sit agere; nihil quod dedeceat loqui praesumat. Cum enim quidquid ipse deliquerit, ita redundet in amicum, ut

45

$0

tristem,

querit, in redundat.

6 sciant zz mitatem K

ira-

amicum

39 pusillani-

586 SCHEDVLA

DE

SPIRIE.

non

solum

intra

erubescat

SEECXSEPIEIT. AMIC.

AMIC.

et

se

doleat,

sed etiam his uidet uel audit,

qui sibi ac si ipse peccasset, improperet; profecto

IO

licet

lolht

15

non

sibi,

amico tamen credit esse parcendum. Optimus itaque comes amicitiae uerecundia est; et ideo maximum ornamentum amicitiae,

IO

cundia

qui

ab ea tolht uwevecundiam. 103, Quam saepe conceptam ab in-

Optimus

itaque

amicitiae comes uere-

15

est;

et ideo

maximum | ornamenium tolht amicitiae, qui ab ea tollit wevecundiam.

tus iracundiae flammam, et iam in publi20

cum

erumpentem,

20

amici mei nutus compescuit uel extinxit ; quotiens uerbum indecens usque ad fauces 25

progressum,

risum, 350

est,

facilius

ab

et

retinetur,

suadeat,

30

amico

recipitur, in

25

otiosa

35

suadendo

magna debet esse auctoritas; cum nec fides eius dubia, nec adulatio sit suspecta. 104, Amicus igitur amico quod honestum sit

5o

in

securius

cuius

40

uel

lapsus, in eius aduentum debitam grauitatem recepi! Praeterea quidquid suadendum

35

auste-

rior illus aspectus repressit! Quam saepe incautius resolutus in

40 Amicus igitur amico quod honestum est

secure,

manifeste, libere. Nec solum monendi sunt amici, sed si opus fuerit obiurgandi. Nam cum quibusdam miolesta sit ueritas, si-

45

suadeat, secure, manifeste, libere. Nec Solum monendi sunt

amici, sed si opus fuerit, obiurgandi. Nam cum quibusdam $0

molesta sit ueritas, si-

DIALOGVS solum

intra

bescat

et doleat,

se

COMP. eru-

587 DE VERA AMIC.

CANTABR.

non solum intra se erubescat et doleat,

sed

etiam is qui uidet uel audit, sibi ac si ipse pecasset improperet, profecto licet non si-

ipse peccasset, improperet; profecto

bi, amico

licet non

dit esse

tamen

cre-

parcendum.

Optimus namque comes amicitiae uerecundia est, et ideo maximum ornamen iwm tolli amicitiae,

IO

etiam

qui uidet

uel

audit,

sibi

ac

si

sibi, amico

tamen credit esse parcendum. Optimus itaque amicitiae comes uerecundia ; et ideo

IO

maximum amicitiae tollit ornamentum

qui.ab ea tollit uevecundiam.

sed

qui ab ea tollere mon 15

uevetur

uevecundiam.

15

20

20

25

25

30

30

55

35

Qwid suadeve mus amico.

Quidquid

debe-

suaden-

dum est, ab amico fa-

cilius recipitur, et fa40 co

45

40

cilius retinetur, cuius magna debet esse in suadendo auctoritas ; cum nec fides eius dubia, nec adulatio

45

sit suspecta. Non solum arguendi sunt

Amicus igitur amiquod honestum

est suadeat, secure, manifeste, libere. Nec solum monendi sunt amici, sed si

amici, sed si opus fuerit, obiurgandi.

opus fuerit obiurgandi. Nam cum quibus$0

dam molesta sit ueri-

Po]

34/[36 Correptio amici 7

588 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

AMIC.

quidem ex ea, nascitur odium secundum illud : Obsequiwm amacos, ueritas odiwm pavii;

IO

r$

20

obsequiwm

moderatio

ut monitio obsequiis blanditiis,

350

j

est,

acerbita-

te, obiurgatio contumelia careat. 105, In

uero

uel

sunt, ut ab amico ue-

cut

ait

Ambrosius,

si quid witii im amico deprvehenderis, corripe occulte ; si ie mon 45

$0

ta-

molestius

est, quod, peccatis àn-

dulgens, amicum

praecipitem fievü simit.

Maxime

autem

cul-

pandus est amicus, et

hinc praecipue obiurgandus, si ueritatem et obsequiis atque blanditiis in crimen impellitur. Non quod debeamus amicis dulciter obsequi,

et ple-

rumque audiri; sed in omnibus seruanda moderatio est, ut mo-

nitio acerbitate, obiurgatio — contumelia careat. In obsequiis uel

suauis

blanditiis,

quaedam

et

honesta affabilitas adamoueatur ; quae non

30

solum amico, sed nec

quidem

libero

digna

est. Cuius autem aures

clausae

ab amico

35

rum audire nequeant, huius salus desperanda est. Quocirca, si-

40

illud

sit; assentatio uitiorum adiutrix procul

non solum amico, sed

nec libero quidem digna est. Cuius autem "4 aures ueritati clausae

men

uero

25

suauis

et honesta affabilitas adsit ; assentatio uero uitiorum nutrix procul amoueatur ; quae

ex ea, nasci-

pavit ; obsequiwm

ta-

men illud multo molestius est, quod, peccatis indulgens, braecipitem amicwm fieri sini. Maxime autem IO culpandus est amicus, et hinc praecipue obiurgandus, si ueritatem aspernatur, et obsequiis atque 15 blanditiis in crimen impellitur. Non quod non debeamus amicis dulciter obsequi, et plerumque blandiri ; 20 sed in omnibus seruanda

25

quidem

tur odium secundum illud : wevitas odium

sunt,

uerum

ut

au-

dire non possit, huius

salus desperanda est. Quocirca, sicut ait Ambrosius, s? qwid

40

audierit, corripe alam. 106, Sunt enim 45 bonae corveptiones, et plerumque | meliores quam iacita amicitia. Etsi laedi se putet ámicus, tw tamen corripe.

wit depvehenderis m amico corripe occulte ; si te non audierit, cor-

ripe palam. Sunt enim bonae

corvectionmes,

et

plerumque .. melioves quam tacita amicitia. Etsi se laedi putet amicus, tu tamen corripe. Tolerabiliora sunt enim wulnera amici, quam adulantia oscu48 tolerabilia JA

589

DIALOGVS

COMP. tas,

DE VERA AMIC.

CANTABR.

siquidem

ex

ea,

nascitur odium secundum illud : Obsequium amicos, ueritas odium pavit ; obsequium iamen illud multo molestius est, quod, peccatis indulgens, praecipitem fievi IO sinit amicum.Hinc au- IO Maxime autem cultem maxime obiurpandus est amicus ab gandus est amicus, amico, et hinc praecisi ueritatem asperpue obiurgandus, si natur, et obsequiis ueritatem ^ asperna- io) atque blanditiis ad 15 tur, et obsequiis atcrimen impellitur. que blanditiis in criNon quod non men impellitur; sed debeamus amicis dulin omnibus seruanda citer obsequi, et plemoderatio est, ut mo- 20 rumque blandiri ; 20

nitio

acerbitate, obcontumelia

Obiurgandus

est

amicus, si ueritatem aspernatur, et obse-

quiis atque blanditiis in crimen apellatur; sed monitio acerbitate, obiurgatio contumelia careat.

sed in omnibus seruanda est modestia

iurgatio careat.

ut monitio acerbitate, obiurgatio contume25

lia careat. quiis uero

In uel ditiis, suauis dam et honesta

30

tatio uero uitiorum adiutrix procul amo-

bilitas

adsit;

obseblanquaeaffa-

25

assen20

ueatur ; quae non so-

55

lum amico, sed nec libero quidem digna est. Cuius autem aures

clausae

ab amico

sunt,

uerum

ut

35

au-

dire nequeant, huius salus desperanda est. 40

quocirca,

sicut

ait

40

Ambrosius, s? quwid witi? im amico depvehendevis,

45

enim 50

covvipe

oc-

culte ; si te non audievit, corribe palam. Ets? laedi se putet amácus, tu tamen corripe. Tolevabiliora sunt

quam

amici

45

wulneva,

adulantium

$0

Ambrosius : s? quid wilii in amico depvehendevis, covvipe occulte ; sí ie mon audierit, corripe palam. Quomodo corripere debemus amicum. Sunt enim bonae corveptiones, et plevumque meliores quam ta46/47 om. zz

599 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

AMIC.

Etsi amaritudo corveptionis animum eius wulnevet, tu tamen cor-

vipe. T'olerabiliora enim sunt amici wulneva,

IO

15

20

quam.

tam

uideatur

cum

uelle

reptione

numquam immo

amico

militer, compatienter.

Corripiat eum

40

20

25

sermo

iectior;

intercipiant

Si forte primam correptionem respuerit, recipiet uel secundam.

30

pium

ser-

tristior,

solum

55

40

45

sermo

uultus deiec-

5o

uideat,

sed

etiam sentiat correptionem ex amore non ex rancore procedere. Si forte primam correptionem respuerit, recipiet uel secundam. Tu inquid ora, tu plora; tristem praeferens — uultum, pium seruans affectum. Exploranda est etiam animi illius qualitas; nam sunt quibus blanditiae prosunt,

ra ; tristem praeferens uultum,

compatienter.

tior ; intercipiant uerba lacrimae ; ut non

Tuinterim ora, tu plo50

tium eius suum puta-

Corripiat eum

onem ex amore et non ex rancore procedere.

45

cus amico compati, condescendere, ui-

ter,

de-

uerba lacrimae; ut non solum uideat, sed etiamsentiat correpti-

et

obesse plurimum. At inter amicos nulla huius uitii excusatio

re; corripere humili-

uultus

tristior,

immo

est. Debet enim ami-

ui-

tium eius suum putare ; corripere humi-

numquam

prodesse,

compati,

condescendere,

55

reptione

et

obesse plurimum. At inter amicos nulla uitii huius excusatio est. Debet enim ami-

ebul-

lientemque furorem, nunc libertatis nomine palliare ; et secutos impetum, non rationem, sua tali cor-

et

secutos impetum, non rationem, sua tali cor-

cus

15

libertatis

palliare;

prodesse,

350

amaritudinem,

corrigere,

nunc

nomine

IO

ami-

quam suo stomacho satisfacere. 107, Vidi enim aliquos in amicis corrigendis, conceptam amaritudinem, ebullientemque furorem, nunc zeli,

25

adulantium

oscula. Evrvantem igiiur amicum corripe. Super omnia tamen cauenda est in correptione ira.et amaritudo mentis ; ne non

SPEC. SPIRIT. AMIC. la. Evrantem ergo amicum corrüpe. Super omnia tamen cauenda est ira et amaritudo mentis; ne non tam uideatur amicum uelle corrigere, quam suo stomacho satisfacere. Vidi enim aliquos in amicis corrigendis, | conceptam

et his libentius

acquiescunt ; sunt qui pro nihilo eas du11 conceptam] contemptam 4 81 intercipiat

A

38/38 om. A

DIALOGVS

COMP.

oscula. Evraniem igitur amücwum corripe. Super omnia tamen

Super omnia tamen cauenda est in correptione ira et amaritudo mentis; nec non tam uideatur amicum uelle corrigere, quam suo stomacho satisfacere, etc...

591 DE VERA AMIC.

CANTABR.

cita amicitia. Etsi lae-

di se putet amicus, tu tamen corvripe. Tole-

cauenda est in correptione ira et mentis amaritudo ; ne non tam uidearis amicum corrigere, quam stomacho suosatisfacere.

vabiliora emim sunt amici wulnera, quam adulantiwm oscula.

IO

IO

15

r5

20

20

25

25

. Quod amicus amico compati. 30

Debet amicus amisuum

putare,

cus

eum

uultus

55

tiat correptionem

40

ex

te primam correptiorespuerit,

45

reci-

piet uel secundam. 'Tu interim ora, tu plora, tristem praeferens uultum, pium

ami-

compati,

ra; , rens

Debet amicus amicompati, et con-

descendere,

25

uultus deiec-

tior ; intercipiant uerba lacrimae ; ut non solum uideat, sed etiam sentiat correptionem ex amore non ex rancore procedere. Si forte primam correptionem respuerit, recipiet | secundam.

(Tu interim 50

puhu-

militer, compatienter.

sermo

co

ui-

tium eius suum tare; corripere tristior,

amore et non ex rancore procedere. Si fornem

amico

Corripiat eum

tristior,

sermo deiectior ; intercipiant uerba lacrimae, ut non solum uideat, sed etiam sen-

autem

condescendere,

corri-

pere humiliter, compatienter. Corripiat

30

Debet

co compati, condescendere, uitium eius

tior,

|40o

et sermo

uideat,

praefepium

sed

etiam sentiat correptionem ex amore et non ex rancore procedere.

ora, plo-

tristem uultum,

deiec-

tior ; intercipiant uerba lacrimae ; ut non solum

45

uitium

eius suum putare; corripere humiliter, compatienter. Corripiat eum uultus tris-

50

28[29 om. m

39

debet

592 DE-

SCHEDVLA

SPIRIT.

SBEGXSPIERIG. AMIC.

AMIC.

uans affectum. 108, Exploranda est etiam

cunt, et facilius uerbo

animi illius qualitas ; nam sunt quibus blanditiae prosunt, et his libentius acquiescunt; sunt qui pro nihilo eas IO

ducunt,

proinde

15

20

et

faci-

lius uerbere uel uerbo corriguntur. Amicus

ita se

formet

et aptet ami-

co,

eius

ut

IO

con-

congruit

qualitati; et cui in exteriori aduersitate debet adesse, his quae sunt aduersa spiritui, multo magis festinet occurrere. Jgitur sicut monere et moneri pvoprie amicitiae est ; et

25

esl, in amicitüs 20

alterum. libeve faceve, non aspeve ; alterum

vepugnantev ; sic ha-

30

amicitüs pestem esse maiorem quam. adulatonem et assentationem ; quae sunt le-

bendum est, nullam in

uium

hominum,

25

at-

omnia, nihil ad verita-

tem. 109, Nulla proinde sit inter amicos cunctatio, simulatio nulla,

40

45

50

quae

55

jéet me, ait sanctus Dauid, Zustwus in misevicordia, et incvepabit

me ; oleum autem peccatoris non impinguel caput meum. Simulator et callidus pro-

loquentium — omnia, nihil —aduersitatem. Nulla sit proinde incunctatio,

nulla simulatio, quae maxime repugnat amicitiae. Debet quippe amico ueritatem ; sine qua nomen amicitiae ualere non potest. Cowripiet me, ait

maxime

repugnat — amicitiae. Debet quippe amico ueritatem ; sine qua nomen amicitiae ualere non potest. Corri-

minum, atque fallacium, ad uoluntatem

ter amicos 30

que fallacium, ad uoluntatem loquentium

55

mul-

lam pestem esse mazovem quam adulationem et assentationem ; quae sunt leuium ho-

patienter accipere, non 25

uel uerbere corriguntur. Proinde amicus ita se conformet et aptet amico, ut eius congruat qualitati ; et cui in exteriori aduersitate debet adesse, his quae sunt aduersa Spiritui, multo magis festinet occurrere. Igitur sicut monere et moneri propviwm amicitiae est ; et alterum libere facere, nom aspevé ; alterum patienter accipere, mom vepugnant; sic habendum

sanctus

Dauid,

Tustus 1n misericordia,

40

45

et. increpabit me ; olewm autem dpeccatovis ^on impinguet caput meum. Simulator et callidus prouocat iram Dei. Inde Deus per prophetam : Popule meus, qui beatum te dicunt, ipsi te decipiunt,

$0

el uiam

gvres-

suum iuovum dissipant. Simulator enim 24 atque] et 44 074. À

39 me]

DIALOGVS seruans

COMP.

593 DE VERA AMIC.

CANTABR.

seruans affectum. Exploranda est etiam animi ilius qualitas ; nam sunt quibus

affectum,

etes

blanditiae prosunt, et

IO

15

his libentius acquiescunt; sunt qui pro nihilo eas ducunt, et facilius uerbo seuere uel uerbere corrigun- IO tur. Amicus proinde conformet et aptet se amico et qualitati ; eiusconuenientem adhibeat correptionem. 1j

Amicus amico se ita conformet, ut eius

congruat qualitati ; et cui in exteriori aduersitate debet ades-

se, multo magis spiritui occurrere. Monere

et moneri non repugnanter; non adula20

20

25

25 Super

30

omnia

autem caueantur adulatio et assentatio

quae sunt leuium hominum, atque fallacium, ad uoluntatem

loquentium omnia, ad

55

ueritatem nihil. Nulla

proinde sit inter amicos cunctatio, simulatio.

55

nulla

40

40

45

45

$0

5o

torie, non simulatorie sed uere.

594 SPEGCOSSPERHBE:

DE SPIRITC AMIC.

SCHEDVLA

AMIC. ait Salomon,

uocat iram Dei. Inde

IO

15

ove deci-

Dominus per prophetam : Popule meus,qui

pit amicum swum. Quocontra sic colenda

beatum te dicunt, ipsi ie decipiunt, et. uiam

gressuum, tuorum, dissipant. Simulator enim

est amicitia, ut si forte certis ex causis admittenda uideatur dissimulatio, sed si-

ove,

mulatio numquam.

ut ait Salomon,

decipit amicum swwm. Quocirca sic X colenda est àmicitia ut si forte certis ex causis admittenda uideatur dissimulatio, sed simulatio numquam.

IO

15

GALTERUS. Quomodo, quaeso, dissimula20

tio necessaria est, quae ut mihi uidetur,

semper uitium 110 ArrREDUS. leris, Deus

25

filii. Nam dissimulare

et di-

citur peccata delinquentium nolens mortem peccatoris, sed ut conuertatur

20

est. Fal-

25

et ui-

uat. 30

55

GALTERUS. Distingue, rogo, inter simulationem et dissimulationem. 111, AELREDUS. Simulatio, ut mihi uide-

tur, deceptorius

qui-

30

355

dam consensus est, contra iudicium rationis, quam Terren-

40

45

Ple]

tius in persona Gnatonis satis eleganter expressit : Negat quis? Nego. Ait? Aio. Posivemo imperawi ego-

40

"net omnia mihi asseniari. Et forte haec ethnicus ile de nostris mutuauit the-

45

Sauris, sensum prophetae nostri suis ex-

Num, inter simulationem et dissimulationem, haec est differentia. Simulatio, est ut mihi uidetur, decep-

torius

quidam

con-

sensus contra cium rationis,

iudiquam

Terentius

in persona

Gnatonis eleganter expressit : Negat quis? Nego. A$t ? Aio. Pos-

tremo imperauit egomet omnia mühi assentari.

50

Et forte nunc ethnicus ille de nostris mutuauit thesauris, sen-

sum prophetae suis exprimens uerbis. Nam et hoc ipsum ex

DIALOGVS

COMP.

595 DE VERA AMIC.

CANTABR.

Simulator

enim

ait

Nam

Salomon ove, decipit amicum suum. QuoIO

circa sic colenda est amicitia, ut si forte certis ex causis admittenda uideatur dissimulatio, sed simu-

IO

T5

latio numquam.

15

20

20

25

25

30

30

35

Est enim differentia inter — simulationem et dissimulationem. Simulatio, bis uidetur,

40

cium

45

5o

rationis,

55

ut noest re-

ceptorius quidam consensus contra iudi-

40

quam

Terentius in persona Gnatoniseleganter expressit: XNega Ait? Aio. Postremo imperaui egomet omnia mihi assentari.

simulator

ore

decipit amicum suwwm.

45

5o

596 DE

SCHEDVLA

IO

15

20

primens uerbis. Nam et hoc ipsum ex persona plebis peruersae dixisse — prophetam, manifestum est: Videte mobis wana, loquimini mobis placentia. Et alias: Pvofphetae — prophetabant mendacium, et sacerdotes applaudebant manu, et populus meus dilexit talia. Hoc uitium ubique detestandum

SPEC. SPIRII. AMIC. persona plebis peruersae dixisse prophe-

SPIRIT.. AMIC.

est,

semper

et

ubique cauendum. 112. Porro dissimulatio dispensatoria quaedam est, uel poenae, uel correptionis dilatio, sine consensu interiori;

pro

tam, manifestum est :

Videte nobis uana, loquimini nobis placentia. Et alias : Prophetae prophetabant mendaciwm, sacerdotes apIO

que detestandum

T5

20

loco,

pro tempore, pro persona; neque enim si

25

quis amicus constitutusin plebe deliquerit,

30

correptionem inferendam expectandum familiare secretum. Sic eo tempore quo animus intentus pluribus,

minus

est

et pa-

50

test,

55

ad debitam correptionem — inferendam expectandum familiare secretum. Sic eo tempore quo animus

excusandum

et

pluribus intentus, mi-

nus est ad ea quae dicenda sunt idoneus,

40

uel, aliis superuenientibus causis, sensus

uel, aliis su-

fuerit ei aliquantulum tione opus est, donec interiori tumultu sedato, corripientem aure pacatiore susti-

turbatus,

45

tione opus est, donec

interiori

5o

uel

peruenientibus cauSis, paululum commotior sensus ei fuerit aliquantulum perturbatus, dissimula-

idoneus,

45

est,

poenae, uel dilatio correptionis, sine consensu interiori, pro tempore, pro loco, pro persona ; neque enim si quis amicus in plebe constitutus deliquerit, subito,

ad

40 ea quae dicenda sunt

pensatoria

lam corrigendus est; sed | dissimulandum pro loco, immo et quod fecit salua ueritate quantum fieri po-

test,excusandum quod fecit, et ad debitam

55

est,

semper et ubique cauendum. Porro dissimulatio quaedam dis-

2»

subito, et palam obiur-

gandus est; sed dissimulandum pro loco, immo et quantum salua ueritate fieri po-

plaudebani manu, et populus meus dilexit talia. Hoc uitium ubi-

tumultu

neat. Dauid rex, cum

se-

dato, corripientem áu-

re

pacatiore

susti-

dissimula-

50

praeuentus concupiscentia — homicidium adulterio copulasset, B nobis] uobis 74

DIALOGVS

COMP.

IO

Sed et hoc ex persona plebis plebis (Sic) peruersae liquit dixisse prophetam. Videte nobis wa4a, loquimini nobis placentia. Et alias: Prophetae | prophetabant mendacium, et sacerdotes |applaudebant

997 DE VERA AMIC.

CANTABR.

manw,

IO

ei popu-

lus meus dilexit talia. Hoc uitium ubique detestandum

15

20

25

30

55

est,

et cauendum. Porro dissimulatio dispensatoria quaedam est, uel poenae, uel correptionis dilatio, sine consensu interiori, pro loco, tempore, per-

15

20

sona; neque enim si quis amicus in plebe constitutus deliquerit, subito, et palam 25 obiurgandus est; sed dissimulandum pro loco, immo et quantum salua ueritate fieri potest, excusan- 30 dum quod fecit, et ad debitam correptioneminferendam expectandum familiare secretum. Sic eo tem- 35 pore quo animus intentus

nus

pluribus,

est

ad

ea

mi-

quae

dicenda sunt idoneus,

40

uel, aliis superuenientibus

causis,

40

paulu-

lum commotior ei sensus fuerit aliquantu45

]um conturbatus, dissimulatione opus est,

donec

interiori

multu

sedato,

tu-

45

corri-

pientem aure pacatiore sustineat. 50

Pls)

598 DE

SCHEDVLA

SPIRIT:

SPECOSPERLI. AMIC.

AMIC.

neat. 113, Dauid rex,

correpturus

cum

propheta Nathan, regis deferens maiesta-

praeuentus con-

cupiscentia ^ homicidium adulterio copulasset, correpturus eum propheta Nathan,

IO

15

20

crimen

uelim

si amicus

po-

subito,

nec

personae crimen quod fecerat apposuit, sed congrua dissimulatione praemissa, IO

impegit,

sed congrua dissimulatione praemissa, prudenter ipsius regis contra se ipsum sententiam extorsit. 114. GALTERUS. Perplacet mihi ista distinctio. Sed scire

non

mente turbata tantae

regiae deferens

maiestati, non subitoj necs menteusturbata tantae personae

ti,

eum

pru-

denter ipsius regis contra se ipsum extorsit sententiam.

15

20

tentior fuerit, possitque ad honores uel quaslibet dignitates, quos uoluerit promo25

uere, eos

30

utrum quos

debeat

diligit,

25

et

a quibus diligitur, caeteris in tali promotione praeferre, et inter ipsos, quem am-

30

plius diligit eis quos minus diligit anteferre? 115. AELREDUS. Et

55

in hac parte quomodo colenda sit amicitia,

35

operae pretium est indagare. Sunt enim nonnuli qui se pu-

40

tent non

non

amari,

possunt

quia

40

promo-

ueri; seque contempni causentur, si non curis et officiis impli45

centur. Vnde non paruas discordias inter eos, qui putabantur

45

amici, ortas nouimus ; $0

ita ut indignationem diuortium — sequere-

$0

* apposuit] impegit 44 C

E

DIALOGVS

COMP.

599 DE VERA AMIC.

CANTABR.

IO

IO

1j

15

20

Restat adhuc inuestigandum si amicus

potentior

20

fuerit,

possitque ad honores uel quaslibet dignita25

30

tes, quos promouere,

debeat

uoluerat utrum

eos quos dili-

git, et a quibus diligitur, caeteris in tali promotione praeferre, et inter ipsos, quem amplius diligit eis quos minus diligit anteferre?

25

30

35

55 Sunt enim nonnulli qui se putent non 40

amari,

quia non

pos-

40

sunt promoueri; seque contempni causentur,

45

$0

si non

curis

et officiis implicentur. Vnde non paruas discordias inter eos, qui putantur amici, ortas nouimus ; ita ut indignationem diuortium

sequeretur,

di-

45

5o

600 SCHEDVLA

DE

SPIRIT,

tur,

diuortium

AMIC.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

male-

dicta. Itaquein dignitatibus

IO

uel

tamen

15

20

25

30

officiis,

maxime ecclesiasticis, magna cautio adhibenda est; nec attendendum quid tu possis praestare ; sed quid ille cui praestas poterit sustinere. 116, Plures . quippe sunt diligendi, qui non

sunt

IO

pro-

mouendi; et multos laudabiliter et dul- 15 citer amplectimur, quos non sine graui nostro peccato, et illorum summo periculo, curis et negotiis 20 implicaremus. —Quocirca semper in his ratio sequenda est, non affectus; nec his imponendus est honos 25

uel onus istud quos habemus amicitiores, sed quos ad ea sustinenda credimus aptiores. Vbi tamen uirtutis inuenitur ae-

Item plures sunt diligendi, qui non sunt promouendi; et multos laudabiliter amplectimur et dulciter, quos non sine graui nostro peccato, et ilorum summo periculo,

curis et ne-

gotiis implicaremus.

30

qualitas; non multum improbo, si ali-

35

quantisper ^ affectus suas inserit partes. 117. Nec quisquam se idcirco dicat contemptum, quia non promotum ;

40 Dominus

45

cum

Iesus Petrum Iohanni in hac parte praetulerit, nec ideo subtraxerit Iohanni affectum, quia Petro dederat principatum. Petro commendauit Ecclesiam

suam,

Iohanni

35

40

quisquam

id-

parte praetulerit, nec ideo

45

subtraxerit

misitdulcissimam ma$0

Io-

hanni affectum, quia Petro dederat principatum. Petro commendauit

com-

trem suam. Petro de-

Nec

circo se dicat contemptum, quia non promotum; cum et Dominus Iesus Petrum Iohanni in hac

Ecclesiam

suam, Iohanni commisit dulcissimam matrem suam. Petro

41/42 in hac parte] oz. ,A 43 subtraxit /4

601 DIALOGVS

COMP.

DE VERA AMIC.

CANTABR.

uortium | maledicta. Itaque in dignitatibus uel officiis, ma-

IO

15

xime

ecclesiasticis,

magna

cautio

adhi-

benda est ; nec attendendum quid tu possis praestare ; sed quid ille cui praestas possit sustinere. Plures quippe sunt diligendi,

qui

non

promouen-

sunt

IO

tamen

di; et multos laudabiliter et dulciter amplectimur, quos non sine nostro graui pec-

15

cato, et illorum summo periculo, curis et

25

negotiis implicaremus Quocirca semper ratio sequenda est, non affectus ; nec his imponendus honor uel onus istud quos ha-

30

sed quos ad ea sustinenda credimus aptiores. Vbi tamen uirtutis inuenitur ae-

20

bemus

qualitas,

20

25

amicitiores,

non

30

mul-

45

tum improbatur si aliquantisper —affectus suas inserit partes. Nec quisquam se 35 idcirco dicat contemptum, quia non promotum ; cum Dominus Ihesus Petrum Iohanni in hac 40 parte praetulerit, nec ideo subtraxerit Iohanni affectum, quia Petro dederat principatum. 45

$0

$0

55

40

602 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

AMIC.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

dit claues regni sui, Iohanni reseruauit archana pectoris sui.

dedit claues regni sui, Iohanni

Petrus ergo sublimior,

IO

15

20

sed Iohannes securior. Petrus licet in potestate constitutus, dicente Iesu: YVmus ex wobis tradet me, cum caeteris timet et IO trepidat; | Iohannes ex sinus sui participatione factus audacior, innuente Petro, quisnam ille esset, in- 15 terrogat. Petrus ergo exponitur actioni, Iohannes reseruatur affectui; quia: Sic, inquit, ewm. wolo ma- 20 neve,

donec

weniam.

Exemplum enim dedit nobis, ut et nos ita faciamus. 118, Prae25 stemus amico quid- 25 quid amoris est, quidquid gratiae, quidquid dulcedinis, quidquid caritatis ; futi30 les hos honores et 30 onera, illis quos praeScripserit ratio imponamus; scientes quia numquam uere cui 55 55 diligit amicum, amicus ipse non sufficit, nisi haec ailia etcontemptibiliaadiecerit. Cauendum au-

40

tem

magnopere

est,

ne tenerior affectus maiores utilitates impediat ; dum eos quorum ampliori caritate complectimur, ubi magna spes fructus

reserauit

archana pectoris sui. Petrus ergo subli5| mior, sed Iohannes securior.

Petrus

licet

in potestate constitutus, dicente Ihesu Vnws ex uobis tvadet 71e,

cum

caeteris

ti-

met et trepidat ; Iohannes

ex sinus eius

participatione audacior,

factus

innuente

Petro, quisnam esset ile, interrogat. Pe-

trus

ergo

actioni,

seruatur

exponitur

Iohannes

re-

affectui ;

quia: Szc, inquit, ewm «olo qmanere, domec

ueniam.

40

45

uberioris elucet, nec absentare |uolumus, 59

nec onerare. Haec est enim amicitia ordina-

Haec $0

amicitia

igitur

est

ordinata,

ut

14 audacior] in monte a4g. A

603 DIALOGVS

COMP.

DE VERA AMIC.

CANTABR.

IO

IO

15

15

20

20

Quod debemus amaico praestare quidquid amovis est. 25

Praestemus igitur amico quidquid

25

amoris est, quidquid gratiae, quidquid dulcedinis, 350

55

quidquid

ca-

ritatis ; futiles honores et onera. illis quos praescriprseritatioimponamus ;scientes quia numquam uere diligit amicum, cui amicus ipse non sufficit,

nisi haec

30

onera, illis quos prae-

55

ui-

45

autem

est,

ne

tene-

rior affectus utilitates impediat ^ maiores; dum eos quos ampliori caritate complectimur, ubi magna spes fructus uberioris elucet, nec absenrare. Haec enim est amicitia ordinata, ut

non haec

sufficit, uilia et

contemptibilia

40

45

cerit.

Cauendum

adieest,

ne tenerior aífectus maiores utilitates impediat; dum eos quos ampliori caritate | complectimur, si magna spes fructus uberioris elucet, nec absentare |uolumus,

tareuolumus, nec one$0

scripserit ratio imponamus; scientes quia numquam uere diligit, cui amicus ipse nisi

lia et contemptibilia adiecerit. Cauendum

40

Praestemus amico quidquid amoris est, quidquid gratiae, quidquid dulcedinis, quidquid caritatis ; subtiles honores et

$0

nec ignorore. Haec est enim amicitia ordina22/23 Epilogus z

604 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

SPEGOSPFEPM. AMIC. ratio regat affectum, nec tam quid illorum

AMIC.

ta, ut ratio affectum, nec

regat tam

quid illorum suauitas, quam quid multorum petat utilitas

suauitas,

attendamus. 119, Recordor nunc duorum

IO

amicorum

meorum

qui

exempti

licet

praesentibus, tamen uiuunt,

mihi sem-

IO

perque uiuent. Quorum primum in initiis meae

15

20

conuersionis,

quadam mihi morum similitudine, et studiorum parilitate comparaueram, cum adhuc essem adolescens ; alterum ab ipso fere pueritiae suae tempore tum,

25

30

55

a

et

me

bus

15

20

elec-

multifarie

multisque modis probatum, cum iam aetas mihi uariaret capillos, in summam amicitiam |assumpsi. Et illum quidem nullo adhuc curae pastoralis onere pressus, nulla rerum temporalium sollicitudine distentus, claustralium deliciarum, et spiritalium dulcedinum, quitunc

25

30

25

initiabar,

Socium . consortemque delegeram ; nihil

40 exigens, stans,

45

nihil

prae-

praeter

aíffec-

tum, et ipsius affectus suaue quoddam prout caritas dictabat indicium. Istum iam iuuenem

in meae

citudinis citum,

bus

solli-

partem

40

45

as-

in his sudori-

| meis

coadiutorem.

habui . Inter

amicorum,

sed quid multorum petat utilitas attendamus.

$0

605 DIALOGVS

COMP.

DE VERA AMIC.

CANTABR.

ratio regat affectum,

ta, ut ratio regat af-

nec tam quid illorum

fectum, nec tam quid

suauitas, quam quid multorum petat utilitas attendamus.

illorumsuauitas,quam quid multorum petat utilitas attendamus.

IO

IO

15

15

20

20

25

25

30

30

55

35

40

40

45

45

$0

$0

606 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

utramque

SPEC. SPIRIT. AMIC.

AMIC.

hanc

ami-

citiam, memoria praeeunte discernens,

uideo priorem inniti magis affectui, alterum rationi; quamuis nec illi affectus defuerit, IO

nec

illum

ratio deseruerit. 120, Denique prior in ipsis amicitiae nostrae principiis erep-

IO

tus mihi, eligi potuit,

I5

sicut praescripsimus, non probari; alter a puero usque ad mediam aetatem dimissus

20

25

30

35

40

45

50

15

mihi, et a me

dilectus, per omnes amicitiae gradus, quousque talium potuit imperfectio, mecum ascendit. Et primum quidem

20

uirtutum eius con- 25 templatio ili meum inclinauit affectum ; quem ego olim ab Australibus partibus in Aquilonalem hanc 30 solitudinem duxi; ego regularibus disciplinis primus institui. Ex tunc ipse uictor corporis, la- 35 boris etiam et inediae patiens, plurimis exemplo fuit, admirationi multis, mihi gloriae et delectatio- 40 ni. Et iam tunc eum in amicitiae principiis nutriendum putaui; utpote quem onerosum nulli, sed 45 omnibus gratum intuebar. 121, Ingrediebatur et egrediebatur pergens ad imperium seniorum, hu- $0

607 DIALOGVS

40

COMP.

DE VERA AMIC.

CANTABR.

IO

IO

I$

15

20

20

25

25

30

30

35

55

40

40

45

45

$0

50

608

DE SPIRIT. AMIC.

SCHEDVLA

milis,

SPECOSPIRLT. AMIC.

mansuetus,

grauis moribus, sermone rarus, indignationis nescius, murmuris, et ranconis, et

detractionis incedebat

ignarus; quasi

surdus non audiens, et

sicut mutus IO

frenum,

15

mon

et

meo,

15

correp-

tus est à sancto patre

et

IO

iugum

disciplinae regularis mente et corpore infatigabiliter portans. Ingressus aliquando adhuc puer cellam infirmorum,

20

ape-

viens os swwum. Vi vwmentum factus est, sequens obedientiae

20

praedecessore quod

tam

cito

puer sequieti inertiaeque dedisset ; sic eru25

buit, ut mox egr »ssus,

tam feruenter corporalibus se subderet exercitiis,

30

35

ut

multis

annis nec cum graui aegritudine urgeretur aliquid sibi de consueto rigore laxauerit. 122, Haec eum mihi inuiscerauerant miris modis,

mum

2

30

et ita in ani-

induxerant

meum, ut mihi eum de inferiori socium,

40

45

de socio amicum, de amico amicissimum facerem. Videns enim eum in quosdam canos uirtutis et gratiae profecisse, fratrum usus consilio, onus ei subprioratus imposui. Quod qui-

40

dem inuitus, sed quia $0

totum obedientiae sese deuouerat, modes-

$0

609 DIALOGVS

COMP.

IO

DE VERA AMIC.

CANTABR.

IO

I5

20

20

25

25

30

30

55

55

40

40

45

45

5o

5o

610 DE

SCHEDVLA

SPEC. SPIRIT. AMIC.

SPIRIT.. AMIC.

te suscepit. Egit tamen mecum multis secreto, ut dimitteretur, praetendens aetatem, X praetendens inscitiam, X praetendens amicitiam qua iam initiabamur ; ne forte hac occasione IO

L5

uel

me

20

minus

diligeret,

uel diligeretur minus. 123, Sed his nihil proficiens, coepit libera uoce quidquid timebat utrisque, quidquid sibi in minus

IO

15

placebat,

humiliter et modeste proferre in medium ; sperans, «ut postea

20

confessus est, hac me

25

praesumptione offensum, ad id posse quod petebat, facilius inclinari. Sed haec eius mentis uocisque liber-

25

tas, amicitiae nostrae

cumulum addidit; quia uolebam eum 30

amicum habere non minus. Cernens tunc ile me gratum habere quod dixerat, humiliter respondisse ad

30

55

singula, satis dedisse de omnibus, se non

35

modo nihil offensionis, sed insuper co-

piosiorem

. fructum coepit ipse arctius

40 percepisse ; me solito

45

$0

et

diligere,

40

habe-

nas laxare affectui, et meo se pectori totum infundere. Ita et mihi eius libertas, et mea sibi probata patientia est. 124, Ego quoque uicem rependens amiCO, accepta occasione

45

$0

6rr DIALOGVS

COMP.

DE VERA AMIC.

CANTABR.

IO

15

T$

20

20

25

25

30

30

35

355

40

40

45

45

$0

50

612 DE

SCHEDVLA

SPEC. SPIRIT. AMIC.

SPIRIT.' AMIC.

durius obiurgandum putaui, nec quibusdam quasi conuiciis parcens, eum libertati meae nec impatientem reperi, nec ingratum. Coepi deinde

IO

consiliorum meorum ei reuelare secreta, et fidelis inuentus est. Ita inter no$ amor creuit, concaluit aíffectus,

caritas

robo-

rabatur,

donec

ad id

15

uentum

est, ut esset

20

hic amor cuus,

IO

15

nobis cov wnwm, et amma wna, dem uelle,

et idem nolle, essetque timoris uaoffensionis

20

nescius, suspicione ca-

2

30

rens, adulationem exhorrens. 125, Nihil inter nos simulatum, fucatum nihil, nihil inhoneste blandum, nihil indecenter durum, circuitus nulus, nullus angulus, sed omnia nuda

25

30

et aperta; qui meum pectus |quodammo-

55

do suum putarem, et eius meum ,ipseque similiter. Ita in ami-

citia recta linea gra-

355

dientibus, nullius cor-

reptio indignationem nullius consensio

40 pam

pariebat.

cul-

Vnde

40

se amicum in omnibus probans, meae

45

paci, meae quantum poterat prospiciebat quieti. Ipse se periculis

dalis

obiiciebat,

45

— emergentibus

obuiabat. $0

scan-

126,

Vole-

bain ei aliquando aliquid de his tempora-

50

613 DIALOGVS

COMP.

DE VERA AMIC.

CANTABR.

IO

IO

15

15

20

20

25

25

20

20

35

35

40

45

45

$o

$0

614 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

AMIC.

libus, quia iam infirmabatur, praebere so-

latium ; sed ille prohibebat cauendum dicens: ne amor noster secundum hanc carnis consolationem

IO

15

metiremur ; ne id magis carnali affectui meo quam eius necessitati ascribetetur, et Sic mea auctoritas minueretur. Erat igitur quasi manus mea, quasi oculus meus,

baculus senectutis "eae. Ipse spiritus

IO

15

mei reclinatorium, do20

25

30

lorum meorum dulce solatium ; cuius amoris sinus excipiebat laboribus fatigatum, cuius consilium recreabat tristitia uel moerore demersum. 127, Ipse commotum pacificabat; ipse leniebat iratum. Quidquid minus laetum emergebat, referebam ad eum ; ut quod so-

20

25

350

lus non poteram, iun-

55

ctis humeris facilius sustinerem. Quid ergo? Nonne quaedam beatitudinis ^ portio fuit, sic amare,

40

45

amari; sic iuuare et Sic iuuari; et sic ex fraternae caritatis dulcedine in illum sublimiorem locum dilectionis diuinae splendorem altius euolare; et in scala caritatis nunc ad Christi ipsius complexum

355

et sic

40

45

conscendere,

nunc ad amorem pro$0

ximi ibi suauiter

re-

$0

615 DIALOGVS

COMP.

IO

DE VERA AMIC.

CANTABR.

IO

I5

20

20

25

25

30

30

35

55

40

40

45

45

5o

5o

616 SCHEDVLA

DE

SPIRIT.

AMIC.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

pausaturum descendere? In hac igitur amicitia nostra quam exempli gratia inseruimus, si quid cernitis

IO

imitandum,

ad

uestrum id retorquete profectum. 128, Sed ut tandem collationem hanc nostram, uel sole ruente clau-

IO

damus, ab amore pro-

fectam amicitiam non dubitatis. Qui uero 15

semetipsum non amat,

alium amare test, cum

20

25

dine amoris quo ipse sibi carus est, amorem proximi debeat ordinare? Se autem non diligit, qui turpe aliquid etinhonestum, uel a se exigit, uel sibi impertit. 129, Primum igitur est ut semetipsum quisque

30

qui po-

castificet,

sibi

20

25

nihil

sibimet indulgens, quod indecens sit; nihil

15

ex similitu-

30

subtrahens,

quod utile sit. Sic uero se ipsum diligens, diligat et pro-

55

ximum,

40

quia hic amor multos colligit, ex ipsis eligat quos ad amicitiae secreta lege familiari admittat, in quem suum copiose infundat affectum ; denu-

gulam

dans

45

5o

eamdem

sequens.

pectus

re-

Sed

55

40

suum,

usque ad inspectionem uiscerum et medullarum, cogitationum et intentionum cordis. 130, Eligatur autem non se-

45

Ad amicum eligendus

considerandus

est, quod amicus eligi $50

debet

non

47 Ad] oz. A

secundum

617 DIALOGVS

COMP.

Utigitur tractatum

Sed ut tandem collationem hanc meam,

uel sole ruente

IO

damus, ab amore pro-

Qui

uero

semetipsum

non

15

amat, alium amare non potest, cum ex

uel

a

cum

carus 20

ex

est,

proximi nare?

amoris amorem

debeat

ordi-

Se autem

quid uel inhonestum,

25

uel à se exigit, uel sibi impertit. Primum est igitur ut semetipsum quisque castifi-

nihil

cet, nihil sibimet

quod

indecens

nihil

dulgens, quod indecens sit; nihil sibi subtrahens, quod utile sit. Si uero se ipsum diligat, et pro-

ait

30

quid

utile sit. Si uero se ipsum diligit, diligat

ximum,

et proximum, eandem

regulam sequens. Sed quia hic amor multos colligit, ex ipsis eligat quem ad amicitiae secreta, lege familiari admittat, in quem

35

et

medullarum,

sed secun-

33 diligit] corr. H ex diligens 38 quem] corr. H ex quod

colligit,

ex

30

55

ipsis

40

miliari

45

quem suum copiose infundat affectum; denudans pectus suum, usque ad inspectionem uiscerum 45 et

5o

medullarum,

in

et

cogitationum et intentionum cordis. Eligatur autem non secundum affectionis

nihil

met indulgens, indecens sit;

40

admittat,

Primum igitur est ut semetipsum quisque castificet,

re-

eligat quem ad amicitiae secreta lege fa-

cogitationum et intentionum cordis. Eligatur autem non secundum affectionis lasciuiam,

eamdem

25

in-

gulam sequens. Sed quia hic amor multos

suum copiose infundat affectum ; denudans pectus suum ad inspectionum — uiscerum

20

Qui semetipsum non amat, alium amare non potest. Se autem non diligit, qui turpe aliquid uel inhonestum, uela se exigit, uel sibi impertit.

non

castificet,

sibi subtrahens,

1)

quo ipse

sibi indulgens,

que

IO

diligit, qui turpe ali-

se

exigit uel sibi impartit. Primum igitur est ut semetipsum quis-

alium amare non posimilitudine

autem non diligit, qui turpe aliquid uel inhonestum,

claudamus,

semetipsum non amat, test,

similitudine ^ amoris quo ipse sibi carus est, amorem proximi debeat ordinare. Se

nostrum

quaedam epilogando dicamus. Dubium non est amicitiam ab amore profectam. Quiergo

clau-

fectam amicitiam non

dubitatis.

DE VERA AMIC.

CANTABR.

50

sibi-

quod nihil

subtrahens, quod uti-

le sit. Sed quia hic amor multos diligit, ex ipsis eligat quem ad amicitiae secreta lege familiari admittat, in quem

copiose

suum infundat affectum; denudans pectus suum, usque ad inspectionem — uiscerum,

medullarum,

cogitationum et intentionum cordis. Non eligatur secundum affectionis 30 ergo zs — 4*4 cogitatuum

77

618

templationeuirtutum. Deinde sic se impen-

SPEGCSSBBENL: AMIC. affectionis lasciuiam, sed secundum rationis perspicaciam; similitudine morum et contemplatione — uirtutum. Deinde sic se amicus impendat

dat amico, ut leuitas omnis absit, iucundi-

amico, ut leuitas omnis absit, iucunditas

DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

cundum

AMIC.

affectionis

lasciuiam,

sed

se-

cundum rationis perspicaciam ; similitudine

IO

15

morum

tas adsit ; nec ordinata desint beneuolentiae et caritatis offcia, uel obsequia. Iam exinde probetur fides eius, probetur honestas, probetur patientia. Accedat paulatim consiliorum communio,

20

amici,

15

etiam

simili-

25

tudo uultus unius in alterum transfunda-

tur ; siue fuerit deiec350

55

40

30

lit quod dedeceat, uel

35

putare,

non

cum discretione, patiens in correptione,

finus

et stabilis

dilectione ; tunc cedo,

quam

40

derit,

etiam

similitu-

do uultus unius in alterum transfundatur ; siue fuerit deiecsiue iu-

cunditate serenus. Ita electus atque probatus, cum certum tibi quod dedeceat, uel petere ab amico, uel

putare,

non

quaes-

tum ; adulationem fugere, detestari assen-

tationem ; inuentusque fuerit liber cum discretione,

45

in

illa

bonum

et

praestare rogatus ; et

spiritalis sentitur dul$0

studiorum,

quaedam conformatio uultuum. Sic enim conformari sibi debent amici, ut statim cum alterum alter ui-

constiterit tibi amicitiam eum uirtutem

quaestum ; adulationem fugere, detestari assentationem ; — inuentusque fuerit liber 45

probetur

fuerit, nihil eum uelle

constiteritque tibi amicitiam eum uirtutem

honestas,

patientia. Accedat consiliorum communio, assiduitas per

tus tristitia,

tus tristitia, siue iucunditate serenus. Ita electus atque probatus, cum certum tibi fuerit, quod nihil uepetere ab amico, uel praestare | rogatus;

adsit; nec ordinata desint beneuolentiae et caritatis officia. lam exinde probetur fides eius, probetur

alium 20

ut sta-

tim cum alter alterum uiderit,

IO

assiduitas pa-

riium studiorum, et quaedam conformatio uultuum. 131, Sic enim conformari sibi debent

25

et con-

cundum, $0

firmus et

stabilis in dilectione ; tunc illa sentitur spiritalis dulcedo, quam bonwm sit quam 4iuhabitave fva-

ives iw unum.

Quam

619 DIALOGVS

COMP.

dum perspicaciam, si-

lasciuiam,

militudine —morum, contemplatione uirtutum. Deinde sic se

dum rationis perspicaciam ; similitu-

impendat

templatione

ut

dune

omnis

leuitas absit, iucunditas adsit, nec ordi-

nata desint beneuolentiae caritatis officia

uel obsequia. Iam exinde probetur fides eius, probetur honestas, probetur patientia. Accedat paulatim consiliorum communio, assiduitas

parili-

um studiorum et quaedam conformatio uultuum.Sic enim conformari sibi debent

IO

25

siue

tia,

siue

uirtu-

sequia. Iam exinde probetur fides eius, honestas, patientia. Accedat paulatim consiliorum com-

tionem

se

IO

15

terum

25

stitia, siue iucundita-

55

50

tibi

nihil eum dedeceat,

ab

amico,

stare

uel prae-

rogatus;

nem

fugere,

parium

dedeceat,

petere ab amico, praestare

uel

uel

^ rogatus;

amicitiam ^ uirtutem putare,

40

non

quaes-

tum ; adulationem fugere,detestariassentationem ; liber in discretione,

detesta-

patiens

in

correptione, firmus et stabilis in dilectione.

ri assentationem ; inuentusque fuerit liber cum discretione, pariens in correptione,

assiduitas

quod

55

con-

stiteritque tibi amicitiam eum putare uirtutem, non quaestum ; adulatio-

tia. Accedat consiliorum communio,

Ita electus atque probatus, nihil uelit

fuerit,

uelle quod uel petere

nec ordinata desint beneuolentiae et caritatis obsequia uel officia. Probetur fides

30

te serenus. Ita electus atque probatus, cum certum

ab-

studiorum, et quaedam conformatio uultuum.

25

30

omnis

eius, honestas, patien-

assiduitas

uiderit,

Sic

amico,

sit, iucunditas adsit;

studiorum,

etiam similitudo uultus unius in alterum transfunditur; siue fuerit deiectus tri-

uirtutum.

impendat

ut leuitas

20

non quaestum ; adulationem fugere, detestari assentationem inuentusque 40 fuerit liber cum discretione, patiens in correptione, firmus et stabilis in dilectione ; tunc illa spiritalis sen- 45 titur dulcedo, qwam bonwm scilicet e£ quam iucundum habitare jratres — in — wnwm. Quam utile tunc do-

et con-

tum. Deinde Sic se impendat amico, ut leuitas omnis absit, iucunditas adsit; nec ordinata desint beneuolentiae et caritatis officia, uel ob-

sed secun-

dum perspicaciam rationis ; similitudinem morum et contempla-

et quaedam conformatio uultuum. Sic enim conformari sibi debent amici, ut statim cum alter al-

hil eum uelle quod dedeceat, uel petere ab amico, uel praestare rogatus : constiteritque tibi amicitiam eum uirtutem putare,

lasciuiam,

20

iucunditate

serenus. Ita electus atque probatus, cum certum tibi fuerit ni-

morum

munio,

alter alterum uiderit, etiam similitudo uultus unius in alterum transfundatur,

sed secun-

parilium

amici, ut statim cum

fuerit deiectus tristi-

DE VERA AMIC.

CANTABR.

45

firmus et stabilis in dilectione ; tunc illa spiritalis sentitur dulcedo,

qw«am

bonwm

50

14 Accedat] amicorum add. n

620 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

scilicet

e£ quam

cundum,

SPEC. SPIRIT. AMIC. utile tunc dolere pro

AMIC. u-

habitare fra-

inuicem,

ives in wnwm. 132, Quam utile tunc dolere pro inuicem,

IO

labo-

rare pro inuicem, onerà sua portare inuicem, cum unusquisque pro altero semetipsum neglegere dulce habet ; alterius uo-

IO

luntatem suae praeferre, illius necessitati

15

20

25

magis quam suae ipsius occurrere; aduersis semet opponere et exponere. Interea quam dulce habent uicem,

conferre insua studia

I5

20

met opponere et exponere. Accedit et pro inuicem oratio, quae in amici memoria tanto efficacius, quanto affectuosius ad Deum effunditur currentibus lacrimis, quas uel timor excutit, uel affectus elicit, uel dolor

nia, et de omnibus in unam conuenire sententiam. 133, Ac-

educit. Ita pro amico

cedit et pro inuicem cius,

orans

25

quanto

audiri

30

55

lor

55

educit.

tum,

Ita

orans

et

pro

pro

Chris-

exaudiri

Christo,

ipsum

ter

Christo,

a

dili-

genter et desideranter intendit; cum subito

a

amico

uolens

40

et insensibili-

aliquando

affec-

tus in affectum tran-

siens, et quasi e uicino ipsius Christi dulcedinem

tangens,

45

inci-

pit gustare quam dul50

et in

dili-

genter et desideranter intendit.

affec-

tuosiusad Deum emittitur, profluentibus lacrimis, quas uel timor excutit, uel affectus elicit, uel doamico

Christum,

pro amico uolens ex-

ipsum Christum

30

45

sua

mutuo patefacere, simul examinare om-

oratio, quae in amici memoria tanto effica-

40

onera

portare inuicem laborare pro inuicem. Vnusquisque pro altero negligere semetipsum dulce habet; alterius uoluntatem suae praeferre, illius necessitati magis quam suae ipsius occurrere ; aduersus se-

cis esi, et sentive quam suauwis est. 134, Ita a

21 excutiat 74

621 DIALOGVS

COMP.

lere pro inuicem, borare

pro

la-

Scilicet

inuicem,

utile

IO

OCCUIrere, aduersis semet oppenere et ex-

1u-

Vtile tunc dolere pro inuicem, laborare,one-

tunc

Quam

borare pro inuicem, onera portare inuicem, cum unusquisque pro altero semetipsum negligere dulce habet ; alterius uoluntatem

suae

inuicem, sua studia mutuo patefacere, si-

uersus semet opponere et exponere. Inte-

mul

rea quam dulce habent conferre inuicem, sua studia mu-

nia, et de omnibus in

unam conuenire sententiam. Accedit et pro inuicem oratio, quaein amici memoria tanto efficacius, quanto affectuosius ad

Deum

emitttur,

profluentibus lacrimis, quas uel timor excutit uel dolor educit. Ita pro amico orans

Christum,

et

20

ti magis quam suae occurrere ; aduersis 10

omnia,

15

20

et

25

cem

ad 30

ipsum

oratio,

amici tanto quanto

quae

in

memoria efficacius, aífectuosius

Deum

lacri-

25

quas

uel

ti-

elicit,

uel

do-

lor educit. Ita pro amico orans Christum ipsum desideranter et diligenter intendit ; subito transit affectus in affectum, dinem

dulce-

tangens,

inci-

cis est, et sentive quam

sum diligenter et desideranter intendit; cum subito et insen- 40 sibiliter aliquando affectus transiens in affectum, et quasi e uicino ipsius Christi dulcedinem tangens, 45 incipit gwsiave quam. dulcis et sentire quam suawis est Dominus qui uiuit et regnat,

GH

crimis,

suawis. lta à sancto ilo amore quo am-

uolens

22 quae] qui

in amici memoria tanto efficacius, quanto affectuosius admittitur, profluentibus la-

elicit, uel dolor educit. Ita pro amico

in affectum transiens,

50

quae

pit gustare quam dul-

et quasi e uicino ipsius Christi dulcedinem tantens, incipit 40 gustave quam dulcis est, et sentire quam suawis est. Ita, a sancto illo amore quo amplectitur amicum, ad 45 conscendens

pro

oratio,

mis, quas uel timor excutit, uel affectus

pro

quo amplectitur Christum, spiritalem amicitiae fructum pleno laetus ore car-

Accedit

inuicem

ipsius Christi 350

diligenter et desideranter intendit ; cum subito et insensibi li- 35 ter aliquando affectus

illum

facere.

fectus

emittitur,

profluentibus

semet opponere et exponere. Dulce ad inuicem conferre, studia sua mutuo pate-

mor excercet ,uel af-

de omnibus in unam conuenire sententiam! Accedit et pro inui-

pro amico uolens exudiri à Christo,

tuo patefacere, simul examinare

ferre, illius necessita-

prae-

ferre, illius necessitati magis quam suae ipsius occurrere ; ad-

om-

ra sua portare, pro altero semetipsum negligere ; alterius uoluntatem suae prae-

dolere, la-

ponere. Interea quam dulce habent conferre examinare

AMIC.

habitare fra-

ires in unum.

habet, alterius uolun-

tatem sua praeferre, illius necessitati magis quam suae ipsius

e£ quam

cundum,

onera sua portare inuicem, cum unusquisque pro altero semetipsum neglegere dulce

DE VERA

CANTABR.

orans

Christum,

amico

et

exaudiri

à Christo,

55

ip-

Deus, per omnia sae-

plectitur amicum, ad illum conscendens,

quoamplectitur Christum ;spiritualem amicitiae fructum. capit. Explicit

liber

de

amicitia.

5o

10 semetipsum 7 18 effectuosius K 21 exercet] excutit zz 89 capit] Huc usque scribatur ad4. K in marg. alt. m 41/42

Ont. 7H

622 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

SPEC. SPIRIT. AMIC.

AMIC.

sancto illo amore quo amplectitur

amicum,

ad illum conscendens quo amplectitur Christum ; spiritalem amicitiae fructum pleno laetus ore carpebit ; plenitudinem IO

omnium expectans in futurum ; quando timore sublato quo nunc pro inuicem

IO

metuimus, et solliciti sumus, omni aduersi-

15

tate depulsa, quam oportet nunc ut pro inuicem

15

sustineamus,

mortis insuper aculeo cum ipsa morte de20

structo,

cuius

nunc

20

punctionibus plerumque fatigati, necesse est ut pro inuicem doleamus,

25

350

securitate

concepta, de summi illius boni aeternitate; haec amicitia ad quam hic paucos admittimus, transfundetur in omnes, et ab

omnibus tur

in

25

350

transfundeDeum,

cum

Deus fuerit omnia in omnibus. Explicit l-

55

bev tevtius de spivitali amicitia.

35

Quae procedunt usque huc, excepta sunt

40

de libro spirital

40

quae

Aluredi de amicitia ;

wero

sequuntur,

excepta suni de speculo eiusdem, quod dicitur caritatis. 45

45

Porro

non

modi-

cum huius uitae sola-

tium est habere quem tibi affectu quodam intimo ac sacratissimi 5o

amoris

uniri

possis

36/43 Quae procedunt «:que caritatis] o». B C D E 46 huius] oz. ;4

623 DIALOGVS

COMP.

CANTABR.

pebit : plenitudinem omnium exspectans in futurum ; quando timore sublato quantum pro inuicem metuimus et solliciti su-

cula Amen.

saeculorum. .

mus,

omni

tate

depulsa

DE VERA AMIC.

aduersi-

quam

oportet nunc ut pro inuicem sustineamus,

IO

IO

mortis insuper aculeo cum ipsa morte destructo, cuius nunc punctionibus plerumque fatigati necesse est ut pro inuicem doleamus, securitate concepta de summi illius boni aeternitate.

I5

T5

Haec

20

20

25

25

50

30

55

35

40

40

45

45

bio)

50

amicitia

ad

quam hic paucos admittimus, transfundetur

in omnes,

et ab

omnibus

refundetur

in Deum,

cum

Deus

fuerit omnia in omnibus. Amen.

27 Amen]

Explicit Alre-

dus de ueta amicitia 247. G

624 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

SPEC. SPIRIT. AMIC. amplexu, habere in quo requiescat spiri-

AMIC.

tus tuus,

IO

IO

15

15

20

20

2j

25

cui recum-

bat animus tuus, ad cuius grata colloquia quasi ad consolatoria quedam carmina inter tristia quaeque confugias. Ad cuius amicitiae gratissimum sinum inter saeculi scandala securus accedas. Cuius amantissimo pectori, ac si tibi omnium cogitationum — tuarum uiscera sine cunctatione committas. Cuius spiritalibus osculis quasi medicinalibus quibusdam fomentis languores tumultuantium . curarum exules. Qui tibi conlacrimetur in anxiis, collaetetur in prosperis, tecum quaerat

in

dubiis,

quem uinculis carita30

30

tis in illud secretarium tuae mentis inducas. Vt licet absens

corpore, spiritu tamen praesens sit, ubi 35

35

solus

cum

solo tanto

dulcius, quanto secretius fabuleris et solus cum solo conferas, ad-

40

40

quiescenti mundi strepitu in somno pacis, in amplexu caritatis, in osculo unita-

tis, interfluente

Spi-

ritus sancti dulcedine,

45

45

solus cum solo repauses.

Immo

ita te ad-

iungas ei et applices et

animum

animo

misceas, ut de pluri$0

$0

bus

unum

fiat.

His

8 refundat /4 C E, fundat B 19 osculis] oculis 74

625 DIALOGVS

COMP.

DE VERA AMIC.

CANTABR.

IO

IO

L5

15

20

20

25

25

30

30

55

35

40

40

45

45

$0

626 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

SPEC. SPIRIT. AMIC. igitur in praesenti irui possimus quos non solum ex ratione sed etiam ex atiectu diligimus. Inter quos maxime his, qui spiritalis amicitiae gratissimo foedere caeteris

AMIC.

familiarius, IO

IO

15

1$

arctius-

que iunguntur. Cuius caritatis sacratissimum genus ne cui improbandum uideretur, ipse lesus noster per omnia nobis condescendens,

omnia

nobis

per

patiens

et compatiens, in suae

dilectionis 20

20

25

25

30

30

simi sui pectoris reclinatorium in signum praecipuae dilectionis indulsit. Vt uirgineum caput uirginei pectoris fulciretur floribus, ac thalami caelestis odorifera secreta fragrantiam spiritalium unguentorum uirgineis — affectibus quanto

35

55

40

40

exhibitio-

ne transformans, uni, non omnibus, suauis-

uicinius, tan-

to copiosius instillarent. Hinc est quod & plisimo magistro discipuli summae caritatis dulcedine íiouentur;

huic

tamen

hoc cognomen

fami-

liaris affectus praerogatiua concessit, ut

45

$0

45

5o

diceretur discipulus ille quem diligebat lesus. Qui igitur amico dulce frui habet, uideat ut fruatur in Domino, non in saeculo, non in carnis uolupta6 qui] nobis ea. .4 quod] cum add. .4 summae] omnis .4

33 37

627 DIALOGVS

COMP.

DE.VERA AMIC.

CANTABR.

IO

IO

15

I5

20

20

25

25

30

30

55

55

40

40

45

45

$0

628 DE

SCHEDVLA

SPIRIT:

SPEC. SPIRIT. AMIC. te, sed in spiritus iucunditate. Frui amico est cum gaudio et delectatione uti. Sed

AMIC.

quaeris quid sit frui in Domino

? Dicit de

Domino apostolus Qui factus est nobis a Deo sapientia, et iustiIO

IO

ta et sanctificatio. Cum igitur Dominus sit sapientia, sanctificatio et iustitia in Domino frui, est frui

15

I5

in sapientia,

fruit in

sanctificatione,

in iustitia.

fruit

Sapientia

unitas saecularis excluditur, sanctifica20

20

tione spurcitia carnis abdicatur, iustitia assentatio omnis, adu-

latioque compescitur. 'Tunc enim ca»itas est,

25

30

25

30

si sit, ut ait apostolus, de covde

puro

et

conscientia bona et fide non ficia. Purum cor suscipit sapientiam, pudicitia serenat conscientiam, . fides non ficta exornat ius-

titiam.

55

55

Sunt

qui se

fruuntur, in uanis et ludicris, in saeculi pompis et mundi spectaculis,

in studio

unitatis et in gaudio falsitatis. Hic non se

40

40

fruuntur in sapientia,

ac proinde non in illo qui Dei uirtus est et Dei sapientia. Alii etsi non deteriores, te sor-

45

45

didiores, quibus pene de homine

quos

nihil

obscena

est,

turpi-

tudo transformauit in

bestias ; qui in luxubio)

$0

riosis conuiuiis, et im-

44 te] ite 4 add. A

49 qui] se

629 DIALOGVS

COMP.

DE VERA AMIC.

CANTABR.

IO

IO

15

15

20

20

25

25

30

350

55

35

40

40

45

45

$0

50

630 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

SPEC2SPIRIT. AMIC. mundis fruuntur desideriis, quia se non in sanctificatione,

AMIC.

quae in castitatis suauitate

est,

fruuntur,

utique in Domino qw factus est nobis a Deo sanctificatio,

fruuntur. IO

IO

se

non

At

hi qui

assentorie

fruun-

tur,

palpantes

inui-

cem, inuicem consen-

tientes, I5

15

et qui dum

alterutrum cauent offensione, mutuam in-

currunt . perniciem, quia non se in libertate fruuntur iustitiae, in Domino non

20

20

fruuntur. Ergo si mutua rum mo

delectat uerbocollatio, sit serde moribus, sit

sermo 25

2»

30

350

55

55

nunc

de

scripturis,

de miseriis

hu-

ius uitae congemiscamus, nunc in spe futurorum bonorum congaudeamus, nunc mutui secreti reuelatione recreemus, nunc simul ad illam beatam uisionem Iesu, ac

bona

caelestia

remus.

respi-

Si uero,

nonnumquam est,

tensum

quod

utile animum

ad inferiora quaedam 40

40

ac iucunda

laxemus,

sint laxamenta ipsa plena honestate, uacua

leuitatis, etsi ca-

reant nimio pondere, 45

45

non tamen aedificatione,

careant wf sciat

wnusquisque was possidere in proprium corpus 2« sanctificatione et honove, non in P1]

50

passione

desiderii.

2 quia]qui Praezz. 4A est] consistit 74 quia] qui ?raezz. 4A

bi 17

631 DIALOGVS

COMP.

IO

DE VERA AMIC.

CANTABR.

| 1o

I5.

20

20

25

25

30

30

25

55

40

40

45

45

50

50

632 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

SPECXSBERELE. AMIC. Fruamur in iustitia,

AMIC.

ut in spiritu libertatis mutuo cohortemur et mutuo corripiamus,

scientes quod »neliora sunt

amici

wulneva,

quam fraudulenta ini-

IO

IO

15

15

20

20

mici oscula. Hae sunt, amantissime frater, de amicitia et caritate meditationes meae, in quibus excellentia est eius, si fructus eius,

si competens

modus

exhibitionis eius, quaedam imago quaedam ostenditur. Liber

ipse speculum spiritalis amicitiae nominetur. Obsecro tamen,

ne speculum illud efferas in publicum,

ne

forte in eo non luceat

25

25

caritas, sed potius imago auctoris sordescat. Quod si illud in meam ut uereor confusionem emiseris,

30

30

per illud dulce nomen Iesu lectorum obtestor, ne me ex prae-

35

55

sumptione ad hoc opus aestimet accessisse, ad quod et tua caritas, et propria me cogit necessitas. Nam

40

periculosum est, sed et uagos et inutiles

amico

40

non

oboedire

luxuriantis animi mei excursus, harum meditationum — uinculis

45

45

allegare necessarium duxi. Si quis autem horum lectione, aut affectu, aut cognitione profecerit, sudoribus meis hanc uicem

$0

50

rependat,

ut pro in-

2utin]|et 4 — 11etcaritate] oz. A 12/13 quibus] si 42. A 13 est] om..ÁÀ 26 potius] post A D

633 COMP.

DIALOGVS

CANTABR.

DE

IO

IO

15

5)

20

20

25

25

30

30

55

55

40

40

45

45

50

50

VERA

AMIC.

634 DE

SCHEDVLA

SPIRIT.

SEECNSEPEEIDD AMIC. numerabilibus peccatis meis apud iustum et misericordem iudicem intercedat.

AMIC.

IO

IO

15

z5

20

20

25

25

30

30

35

35

40

40

45

45

Ple]

5o

Explicit libev tevLus de spiritali amicitia. Hanc compilaLHonem fecit dominus Thomas de Frakaham, canonicus de Lesnes. Comqpilauit autem haec de libris Aluredi abbatis

Reuallis,

4d

est, de speculo caritatis et de libro spiritalis amicitiae.

6/17 Explicit 4sgze amicitiae] oz. B C D E, Explicit speculum amicitiae C

DE INSTITVTIONE

CVRA

ET

INCLVSARVM

STVDIO

C.H. LALPOT

PREFACE

The manuscripts of the De 2nstutione inclusarum. are numerous. The text was very popular during the Middle Ages, was abridged, translated, incorporated into other rules

for recluses, and through its association with the name of St. Anselm was more widely diffused than it otherwise might have been. I refer the reader to the description of the manuscripts given in Analecta Sacri Ordinis Cisterciensis, vii, I95I, pp. 175-6 and to the szgla on p. 176.

MONITVM

oS

codex OxoNrENsis, Bodl. libr. 56, s. xiii.

codex OxouirzNsis, Digby 218, s. xiii-xiv. codex OxoNirENsis, Hatton ror, s. xiii. codex HenxronprENsis, Cath. P. I. KVII, s. xii-xiii. codex PanrsiNvs, Mazatine 616, s. xv.

codex LoNDrNENsis, Brit. Mus. Cotton Nero A III, s. xiii.

codex LoNDriNENsis, Brit. Mus. Royal 8 D III, s. xiii. codex OxonrzNsrs, lat. theol. D. 17, s. xiii. codex PAnrsINvs, Univ. 790, s. xiv.

codex VrTRAIECTENSIS, Rijksuniv. 104, s. xiv.

INCIPIT LIBER VENERABILIS AELREDI ABBATIS RIEVALLIS DE INSTITVTIONE INCLVSARVM 1. Iam pluribus annis exigis a me, soror, ut secundum ; modum uiuendi quem arripuisti pro Christo, certam tibi formulam tradam, ad quam et mores tuos dirigere et necessaria religioni possis exercitia ordinare. Utinam a sapientiore id peteres, et impetrares, qui non coniectura qualibet sed experientia didicisset, quod alios doceret. Ego certe qui tibi et ro carne et spiritu frater sum, quoniam non possum negare quidquid iniungis, faciam quod hortaris, et ex diuersis patrum institutis, aliqua quae tibi necessaria uidentur excerpens, ad componendum exterioris hominis statum, certam tibi regulam tradere curabo, pro loco et tempore quaedam adi1;ciens,

et spiritualia

corporalibus,

ubi

utile

uisum

fuerit,

interserens. EXPLICIT PROLOGVS 2. Primum igitur oportet te scire qua causa, quaue ratione huiusmodi uita ab antiquis uel instituta sit uel usurpata. Sunt quidam, quibus inter multos uiuere perniciosum est. Sunt et alii quibus et si non perniciosum, est tamen dispen5 diosum. Sunt et nonnulli quibus nihil horum timendum est, sed secretius habitare magis aestimant fructuosum. Itaque antiqui uel ut uitarent periculum, uel ne paterentur dispendium, uel ut liberius ad Christi anhelarent et suspirarent amplexum, singulariter uiuere delegerunt. Hinc est quod 1o plures in heremo soli sedebant, uitam manuum suarum opere sustentantes. Illi uero qui nec hoc sibi securum, propter INCIPIT LIBER VENERABILIS AELREDI ABBATIS RIEVALLIS DE INCIPIT PROLOGVS IN LIBRVM INSTITVTIS INCLVSARVM. NN VENERABILIS ALREDI ABBATIS RYEVALLIS DE INSTITVTIS INCLVINCIPIT LIBELLVS AYLREDI DE VITA INCLVSARVM. V SARVM. U INCIPIT LIBER ALDREDI ABBATIS DE VITA INCLVSARVM. D PROLOGVS ALREDI ABBATIS RIEVALLIS IN VITAM INCLVSARVM SCRIPTAM SORORI SVE INCLVSE. QVI LEGAT HOC OPVS, SIC LEGAT INCIPIT FORMVLA VITE LITTERAM, VT INTELLIGAT SENSVM. T BEATI ANSELMI CANTVARIENSIS ARCHIEPISCOPI AD SOROREM SVAM INCLVSAM. M

9impetrates oz. U . que prius etom..M sototom. V 4 exigas M 12 uidentur 11 quod] quae V7 sed] ptoptria a27. D quaelibet M M M — exterpens M — 14et]pto aZ. V M — 15 uisum oz. us necessatia

1 Ti:. De causa Institutionis reclusarum U prius et] etiam V/ — perniciosum] est add. D 7 ut oz. IN 6 aestiment D B et] etiam V7 singulariter add. V ^ 11 substententes M*

94 scire te 12 Primo D tamen] facti a4. M, et add. U Set]ue] V — 9 delegetunt]

638

15

DE INSTIT. INCLVS., 2

solitudinis libertatem et uagandi potestatem, arbitrabantur, includi potius et intra cellulam obstruso exitu contineri tutius aestimabant. Quod et tibi uisum fuit, cum te huic institutioni uoueres. Sed multi rationem huius ordinis uel ignorantes uel non curantes, membra tantum intra parietes cohibere satis esse putant, cum mens non solum peruagatione dissoluatur, curis et sollicitudinibus dissipetur, immundis etiam et illicitis desi-

deriis agitetur, sed etiam lingua tota die per uicos et ciuitates, per fora et nundinas, per uitas et mores et opera hominum, non solum inutilia, sed etiam turpia curiose discurrat. Vix aliquam inclusarum huius temporis solam inuenies, ante cuius fenestram non anus garrula uel rumigerula mulier 2 vA sedeat, quae eam fabulis occupet, rumoribus ac detractionibus 20

pascat, illius uel illius monachi, uel clerici, uel alterius cuiuslibet ordinis uiri formam, uultum moresque describat, illece-

30

35

40

45

brosa quaeque interserat, et puellarum lasciuiam, uiduarum quibus licet quidquid libet libertatem, coniugum in uiris fallendis explendisque uoluptatibus astutiam, depingat. Os interea in risus cachinnosque dissoluitur, et uenenum cum suauitate bibitum, per uiscera membraque diffunditur. Sic cum discedere ab inuicem hora compulerit, inclusa uoluptatibus, anus cibariis onerata recedit. Reddita quieti misera, eas quas auditus induxerat, in corde

uersat imagines, et ignem premissa confabulatione conceptum uehementius sua cogitatione succendit. Quasi- ebria in

psalmis titubat, in lectione caligat, fluctuat in oratione. Refusa mundo luce, citantur mulierculae, et addentes noua

ueteribus, non cessant donec captiuam libidinis daemonibus illudendam exponant. Nam manifestior sermo, non iam de accendenda, sed potius de satianda uoluptate procedens, ubi et quando et per quem possit explere quod cogitat in commune disponunt. Cella uertitur in prostibulum, et dilatato qualibet

arte foramine, aut illa egreditur, aut adulter ingreditur. Infelicitas haec, ut saepe probatum est, pluribus tam uiris quam

feminis in hoc nostro saeculo communis est.

12 arbitrantur T 13 inffaNV TDU continefi] detineri 17 18 per uagationem D V, fotis ad2. D 19 ctiam oz. D 23 inuenias IN T 24 uel| non T 26 a/;. illius ozz. M 28 et om. UV. T 30 explicandisque uel explendis M 32 membraque] membratim D 33 ab inuicem discedere M 34 onerata cibariis / — 35 misera] uiscera N D T 36 imagines in corde uersat M — confabulatione] a fabulatione M 38 in psalmis ebria IN. 36 conceptum] succensum J/ eras. 42 satienda M ubi] uero M 43 et pef o7".M quod]quae N M 44 dilatato oz. M 45 infelicitas] infidelitas I7

DE INSTIT. INCLVS., 3-4

639

9. Sunt aliae, quae licet turpia quaeque declinent, loquaces tamen loquacibus assidue associantur, animum curiositati, 5o linguam et aures tota die otio rumoribusque dedentes. Aliae

non multum ista curantes, quod fere uitium per omnes huius temporis serpit inclusas, pecuniae congregandae uel multiplicandis pecoribus inhiant, tantaque cura ac sollicitudine in his extenduntur, ut eas matres uel dominas familiarum aesti-

55 mes, non anachoritas. Quaerunt animalibus pascua, pastores qui custodiant procurant, annui fructus uel pretium, uel pondus, uel numerum a custodibus expetunt. Sequitur emptio et uenditio, ut nummus appositus nummo cumulum erigat et auaritiae sitim accendat. Fallit enim tales spiritus nequam 6o pro impertiendis eleemosynis uel orphanis alendis, pro aduenientium parentum uel amicorum caritate et religiosarum feminarum susceptione hoc utile esse ac necessarium suadens. Non est hoc tuum, ad quam magis pertinet ut pauper cum pauperibus stipem accipias, quam relictis omnibus tuis pro 65 Christo aliena quaerere ut eroges. Magnae infidelitatis signum est si inclusa de crastino sollicita sit, cum

Dominus

dicat :

Primum quaerite regnum Dei et omnia adicientur uobis. 4. Ouapropter prouidendum est, ut mens omnium rerum temporalium cura exuatur et exoneretur sollicitudine. Quod 7o ut fiat, prouideat inclusa, ut si fieri potest, de labore manuum suarum uiuat: hoc enim perfectius. Si uero aut infirmitas aut teneritudo non permittit, antequam includatur certas personas quaerat, a quibus singulis diebus quod uni diei sufficiat humiliter recipiat, nec causa pauperum uel hospitum quid75; quam adiciat. Non circa cellulam eius pauperes clament, non orphani plorent, non uidua lamentetur. Sed quis hoc, inquis, poterit prohibere ? Tu sede, tu tace, tu sustine. Mox ut scierint te nihil habere,

recepturos se nihil, uel fatigati discedent. $0 Inhumanum hoc clamas. Certe si praeter necessarium uictum et uestitum habes, monacha non es. Quid igitur erogabis ?

aliquid

48 Tit. De cupiditate mala reclusatum canonda U Sunt] et a47. U 49 assidue oz. IN sociantut V/ U cutiositati] cutiosum M 50 et aures om. M dedentes] cedentes D, dantes T 51 multam M . quod] quo IN 52 uel] siue M V pecotibus multiplicandis 1 55 nam anachotitae D 56 custodiunt M annui] anni D M, annuos I7 57 emptio] ex pretio M 58 et] uel I7 nummus ... nummo] minimus ... minimo D exigat IZ 59 enim] omnes I7 spititus] specie M 61 et] uel D 62 necessarium] esse add.M V 65quaererealiena M — magnae] magnum V/ — 6$ et ... uobis oz. V7 68 Ti De cura et sollicitudine rerum temporalium interdicta reclusis U. mens] ab ad. D rerum omnium JD 70 perfectius] est «47. D .M aut uel] aut V — *9 nihil 74 humiliter ozz. V. om.M V . *vinon]nec D 81 Sed discedunt V/ — 80 inhumanum ... clamas oz. M teceptutos IN 82 igitur] ergo M aliquid oz. M U necessatium oz. V' certe T 42

i

640

85

90

95

IOO

105

DE INSTIT. INCLVS., 4

Praecipitur tamen inclusae ut quicquid de labore manuum suarum uictui superfuerit, mittat cuilibet fideli, qui pauperibus eroget. Nolo ut insidiatrix pudicitiae uetula mixta pauperibus accedat propius, deferat ab aliquo monachorum uel clericorum eulogias, non blanda uerba in aure susurret, ne pro accepta eleemosyna osculans manum, uenenum insibilet. oe Cauendum praeterea est, ut nec ob susceptionem religiosarum feminarum quodlibet hospitalitatis onus inclusa suscipiat. Nam inter bonas plerumque etiam pessimae ueniunt, quae ante inclusae fenestram discumbentes, praemissis ualde paucis de religione sermonibus, ad saecularia deuoluuntur. Inde subtexere amatoria, et fere totam noctem insomnem

ducere.

Caue tu tales, ne cogaris audire quod nolis, uidere quod horreas. Forte enim uidebuntur amara cum audiuntur uel cernuntur, quae postea sentiuntur dulcia cum cogitantur. Si scandalum times, eo quod nec pauperibus erogas, nec suscipis hospites, cum omnes tuam nuditatem propositumque didicerint, non erit qui reprehendat. Si uero nec pro pauperibus nec pro hospitibus te uelim pecuniosam esse, multo utique minus occasione grandioris familiae. Itaque eligatur tibi anus aliqua non garrula, non litigiosa, non uaga, non rumigerula, sed quae bonos mores excoluerit, et ab omnibus habuerit testimonium sanctitatis. Haec ostium cellae custodiat, et quos debuerit, uel admittat,

IIO

IIS

uel repellat. Haec quae ad uictum necessaria sunt recipiat uel conseruet. Habeat sub cura sua fortiorem ad onera sustinenda puellam, quae aquam et ligna comportet, coquat fabas et olera, aut, si hoc infirmitas exegerit, praeparet potiora. Haec sub magna disciplina custodiatur, ne forte eius lasciuia tuum sanctum habitaculum polluatur, et ita nomen Domini et tuum propositum blasphemetur. Pueris et puellis nullum ad te concedas accessum. Sunt quaedam inclusae quae docendis puellis occupantur, et cellam

suam

uertunt in scholam.

Illa sedet ad fenestram,

istae in

porticu resident. Illa intuetur singulas, et inter puellares mo-

120

tus, nunc irascitur, nunc ridet, nunc minatur, nunc blanditur, nunc percutit, nunc osculatur, nunc flentem pro uerbere uocat 83 inclusis T 84 suarum oz. M V7 88eulogia B D H 90 propterea D est oz. M ^ fem. teligiosarum M V 91 quodlibet] quolibet M . 92 etiam oz. M 93fenesttam inclusae V/ — 95 amatotia]student z77. V/ — ducere] solent «dz. M ^ 97 forte] post D enim] ei U ^ uidebunt M uel] et M — 98 sentientut V — 100 hospites] dico tibi ad. V. — tuum ptop. tuamque nudit. M V 101 qui] te aa. V^ didicerint] nouerint D 102 uelim te V — 103 utique] itaque V 104 non ... non] nec ... nec M 105 nonuaganonlitig. U V T — 107 hostium M — amittatM 108g uel] et M 109 onera] omnia V 110 et| aut U 111 exegetit] poposcetit V/ —— praeparat M Haec] autem ad4. V. 115 te] tuum M 11" istae] illae I7

DE INSTIT. INCLVS;, 4-5

641

propius, palpat faciem, stringit collum, et in amplexum ruens, nunc filiam uocat, nunc amicam.

Qualis inter haec memoria Dei, ubi.saecularia et carnalia, etsi non perficiantur, mouentur

tamen,

et quasi sub oculis

12; depinguntur. Tibi itaque duae illae sufficiant et ad colloquium et ad obse-

quium. 9. Silentii grauitatem inclusae seruandam praecipue suademus. Est enim in ea quies magna, et fructus multus. Nam 13o cultus iustitiae silentium,

et sicut ait Ieremias

: Bonwwm esi

cum. silentio expectare salutare Dei. Et iterum : Bonwm. est wiro cum. poriauerit iugum,

ut sedeat solus, et taceat.

Vnde

scriptum est : Aud? Israel, et tace. Fac ergo quod ait Propheta : Dixi custodiam uias meas, ut non. delinquam 4n. lingua 155 "6&4 ; joswi ori meo custodiam. Sic inclusa timens casum linguae, quam secundum Apostolum Iacobum, nemo hominum domare potest, ponat custodiam ori suo, sola sedeat et taceat ore, ut spiritu loquatur, et credat se non esse solam,

quando sola est. Tunc enim cum Christo est, qui non dignatur 14o in turbis esse cum ea. Sedeat ergo sola, taceat, Christum audiens et cum Christo loquens. Ponat custodiam ori suo, primum ut raro loquatur, deinde quid loquatur, postremo quibus et quomodo loquatur 145

attendat. Raro loquatur, id est certis et constitutis horis de quibus

postea dicemus. Quid loquatur, id est de necessitate corporis uel animae aedificatione. Quibus loquatur, id est certis personis et quales ei fuerint 150 designatae.

Quomodo loquatur, id est humiliter, modeste, non alta uoce, nec dura, nec blanda, nec mixta risu. Nam si hoc ad

quemlibet uirum honestum pertinet, quanto magis ad feminam, quanto magis ad uirginem, quanto magis ad inclusam ? 155

Sede

parum

itaque,

soror mea,

et tace, et si compelleris

loquere, humiliter et modeste,

loqui,

siue de corporalium

131 Thren. iii, 26. 132 Thren. iii, 27, 28. 133 Deut. xxvii, 9 sec. LXX. 139 Hieton. az. iouim. i, 47 (PL XXIII, 137 lac. iii, 8. 134 Ps. 58, 2. 290). 141 Aug. 77 iob. xvii, v, 11 (CCL 36, p. 176). 152 S. Ben. reg. vii.

121 proptius] et 227. V^

123 haec] erit aZ. V. — 124 mouent V

128 Tir.

Desilentio inclusarum NN ; de silentio seruando V/ ; De grauitate silentii reclusarum

expectate] ptaestolari D est] ueto aZ. D 131 Ieremias ait M V/ U. 133 ergo quod os. T — 134/135 ut ... custodiam oz. V — 138 add. in marg. 151 modeste] moderate M V NU X 182non oretaceat / — 147 uel] et D 154 a//. magis] non pertinet U. nic. nec. dura L/ . 183 pertineat T necadd. U — 15b itaque] ergo T

642

DE INSTIT. INCLVS., 5-7

rerum necessitate, siue de animae

salute sermo

incubuerit.

6. Iam nunc personas quibus loqui debet designemus. Felix illa quae nec Martinum admisit, nullum uirorum nec uidere 16o uolens, nec alloqui. Sed quaenam inclusarum hoc sequeretur exemplum ? Sufficit illis quae modo sunt si hanc corporalem castitatem conseruent, si non onusto uentre extrahantur,

si non fletus infantis partum prodiderit. Quibus quia perpetuum ne cum uiris loquantur indicere non possumus silen16; tium, cum quibus honestius loqui possint uideamus. Igitur, si fieri potest, prouideatur in uicino monasterio uel ecclesia presbyter aliquis senex, maturis moribus et bonae opinionis, cui raro de confessione et animae aedificatione loquatur, a quo consilium accipiat in dubiis, jn tristibus 17o consolationem.

Verum

quia inclusum

membris

malum

illud

quod timemus plerumque suscitat et emollit emortuam senectutem, nec ipsi manum suam tangendam praebeat uel palpandam. Nulla uobis de macie uultus, de exilitate brachiorum, de cutis asperitate sermocinatio sit, ne ubi quaeris reme17; dium incurras periculum. *. Haec

tibi, soror, gratias Deo dicenda

non fuerant, sed

quia non solum propter te, sed etiam propter adolescentiores quae similem uitam tuo consilio arripere gestiunt, hanc tibi formulam scribi uoluisti, haec inserenda putaui. 1830 Si aliqua magni nominis uel bonae aestimationis persona, abbas scilicet aut prior, cum inclusa loqui uoluerit, aliquo praesente loquatur. Nullam certe personam te frequentius uisitare uellem, nec cum aliqua te crebrius uisitante familiare te uellem habere secretum. Periclitatur enim fama uirginis 18; crebra certae alicuius personae salutatione, periclitatur et conscientia. Nam quanto saepius eumdem uideris uultum, uel uocem audieris, tanto expressius eius imago tuae memoriae imprimetur. Et ideo inclusa etiam facie uelata loqui debet cum uiro et eius cauere conspectum, cui cum timore solum :9o debet praestare auditum. Nam eamdem uiri uocem saepe admittere, quibusdam periculosum esse non dubito. Adolescentium et suspectarum personarum deuita colloquium, nec unquam tecum nisi in audientia illius qui tibi 159 Sul. Seuerus, Ziz/. ii, xz (CSEL I, p. 194-5).

157 incubuetit] fuerit [7 159 T;7. Quomodo et poterit aut debebit U 161 sufficiunt 'N M V. U 164 ne cum uitis loquantur ozz. V' : loquantut ozz. N 166 Igitur] ergo D 168 confessione] loquatur add. inclusam D 172 praebeat tangendam 17 173

174 quaeras

UV — ubi] quae V

scribere M 185 certe crebra M 190 saepius I7 M

163 Hieron. epis7. xxii, 13.

cum quibus inclusa loqui exemplum] cum add. D M U non oz.NTMU M et] de a2. IN 170 exillatitate IN exilio M

176 non] nec D 177 etiam ozz. D 179 cette] salutatione add. V^ 181 expressus

DE INSTIT. INCLVS., 7-8

643

pro patre est loquatur, et hoc si certa necessitas poposcerit. 195 Cum nullo itaque aduenientium praeter episcopum aut abbatem uel magni nominis priorem sine ipsius presbyteri licentia uel praecepto loquaris, ut ipsa difficultas loquendi tecum, maiorem tibi praestet quietem. Nunquam inter te et quemlibet uirum quasi occasione exhi-

200 bendae caritatis, uel nutriendi affectus, uel expetendae fami-

liaritatis aut amicitiae spiritalis discurrant nuntii, nec eorum munuscula litterasque suscipias, nec illis tua dirigas, sicut plerisque moris est, quae zonas uel marsupia, diuerso stamine uel subtegmine uariata et caetera huiusmodi adolescentioribus 20; monachis uel clericis mittunt. Quod fomentum est amoris illiciti, et magni materia mali. Operare proinde ea quae uel necessitas poscit uel praescribit utilitas, et eorum pretium tuis usibus cedat. Quibus si non egueris, aut ecclesiae, aut pauperibus, sicut diximus,

219

tribuatur.

Ornet etiam omnes motus omnesque sermones inclusae uerecundia, quae linguam compescat, iram mitiget, iurgia caueat. Nam quam pudere debet honesta loqui, quantae impudentiae est ut inhonesta, aut lacessita iniuriis aut stimulata

furore,

loquatur ? Inclusa igitur litiganti non respondeat, detrahenti 21; non improperet,

lacessenti non contradicat, sed in omnibus

quae in occulto uel publico aut obiciuntur aut susurrantur, ex conscientiae serenioris arce contemnat, dicens cum Apostolo : Mui autem bro minimo est ut a uobis iudicer. Super omnia enim inclusa studere debet, ut tranquillitatem spiritus et pa220 cem cordis iugiter retinens, illum sui pectoris aeternum habeat inhabitatorem, de quo scriptum est : /» face factus est locus eis. Et alias Dominus per prophetam : Swper quem, inquit, requiescet Spiritus meus, nisi super humilem et quietum et trementem sermones meos? 22;

Hunc sacratissimum mentis statum, non solum stultiloquia,

sed etiam multiloquia euertunt, ut aduertas, nihil tibi magis esse sectandum quam silentium. 8. Iam nunc tempus loquendi a tacendi tempore distinguamus. 220 Igitur ab exaltatione sanctae crucis usque ad quadragesimam post completorium usque ad auroram silentium teneat. Et tunc dicta prima, si aliquid de diurna necessitate uoluerit 194 certa] fieri M 197 uel praecepto oz. V^ tecum ozz. 1 199 exhibendae] exhibere de T 204 subtegmine a4. V s. 206 proinde] ergo V/ M 207 ucl] proinde 447. M 209 tribuantur M 210 inclusae sermones M 212

debet]

decet

honesta]

honeste

lacessita] lacessenti IN 214 igitur] om. V 217 atce] atte .M 219 UNS 223 spiritum meum M auertas IN — tibioz. V 228 T7/. loquendi et tacendi U. V.

D, honeste

honestaque

213

non aZ. D 216 uel|in eZ. V ^ aut! enim oz. V, eras. .M. 221 habitatorem 224 sermones meos] uetba mea V . 226 Quibus debet loqui IN — De tempotibus

644

DE INSTIT. INCLVS., 8-9

suggerere seruienti, paucis hoc faciat uerbis, nihil cuiquam postea usque ad tertiam locutura. Inter tertiam uero et nonam his quae superuenerint personis 255 si admittendae sint competenter respondeat, et ministris quod placuerit iniungat. Post nonam sumpto cibo omne colloquium, et dissolutionis materiam caueat, ne impingatur ei illud quod scriptum est : Sedit populus manducare et bibere, 240 et surrexerunt ludere. Porro uespertina laude soluta, cum ministra usque ad tempus collationis de necessariis conferat. Tempore uero quadragesimae, inclusa semper tenere silentium deberet, sed quia durum hoc impossibileque putatur, cum confessore suo et ministra rarius quam aliis temporibus 245 loquatur, et cum nullo alio, nisi forte aliqua reuerenda persona ex aliis prouinciis superuenerit. Post pascha uero usque ad tempus praedictum a completorio usque ad solis ortum silentio custodito, cum horam primam in diuinis obsequiis celebrauerit, cum ministris suis 250 loquatur; si oportuerit, cum superuenientibus inter nonam et uesperam. Finita hora uespertina, disponat cum ministris, si quid opus fuerit usque ad collationem. 9. His inspectis, operi manuum, lectioni et orationi certa tempora deputemus. Otiositas quippe inimica est animae, quam prae omnibus 255 cauere debet inclusa. Est enim omnium malorum parens, libidinis artifex, peruagationum

altrix, nutrix

uitiorum,

fo-

mentum acediae, tristitiae incentiuum. Ipsa pessimas cogitationes seminat, 260

265

affectiones illicitas creat, suscitat desideria.

Ipsa quietis fastidium parit, horrorem incutit cellae. Nunquam proinde te nequam spiritus inueniat otiosam. Sed quia mens nostra quae in hac uita subdita est uanitati, nunquam in eodem statu permanet, otiositas exercitiorum uarietate fuganda est, et quies nostra quadam operum uicissitudine fulcienda. Itaque a Kalendis nouembris usque ad quadragesimam secundum aestimationem suam plus media nocte repauset, 239 Exod. xxxii, 6. 255 S. Ben. reg. xlviii. 261 Hieron.epist. xxv. Rom. viii, 20. 263 Iob xiv, 2. 266 S. Ben. reg. viii.

262

232necess.diurna / — 234 locutura]loquatur D 235 uerotertio M ^ quae] qui N U 236 sint] sunt VM U competenter] conuenienter I7 M 238 ne]eiadZ. M ^ impingatur]imputetur T 240 surrexit V/ T 242 silentium tenete V M 246 persona reuerenda V/ — 24? usque ... completotio oz. T U 250 si] autem 24g. V oportuerit] cum ad. U 251 finitaque 17 quid] quod T, quidem V 253 certa] caetera 1 Ti. De tempotibus opetis manualis et orationis U —— 256 parens] patens IN — 257 alittix l/ — 261 te o7. T ^ otiosam inueniat M ^ otiosam] alias ipse proculdubio te occupabit Sicut Co canon add. V 264fugienda U — 265 operum oz. V fulcienda] est ada.

DE INSTIT. INCLVS., 9

645

et sic surgens cum qua potest deuotione secundum formam Regulae beati Benedicti nocturnas uigilias celebret. 27, Quibus mox succedat oratio quam. secundum quod eam Spiritus sanctus adiuuerit, aut protelare debet aut abbreiuare. Caueat autem, ne prolixior oratio fastidium pariat. Vtilius est enim saepius orare breuiter, quem semel nimis prolixe, nisi forte orationem deuotio inspirata, ipso nesciente qui orat, 275 prolongauerit. Post orationem, in honore beatae Virginis debitum soluat officium, sanctorum commemorationes adiciens. Caue autem

ne de numero psalmorum aliquam tibi legem imponas, sed quandiu te psalmi delectant, utere illis. Si tibi coeperint esse 28o oneri, transi ad lectionem, quae si fastidium ingerit, surge ad

orationem, sic ad opus manuum his fatigata pertransiens, ut salubri alternatione, spiritum recrees, et pellas acediam. Finitis commemorationibus quarum numerum non propositi uel uoti necessitas extorqueat, sed inspirans deuotio dictet, 28; tempus quod restat usque ad auroram operi manuum cum psalmorum modulatione deseruiat. Albescente aurora, matutinas laudes cum horae primae hymnis persoluat, et sic in alternatione lectionum, orationum, psalmorum quoque prout ea deuotio uariauerit, tertiam expectet. Qua dicta, in opere 290 manuum usque ad horam nonam occupetur. Cibo autem sumpto, et gratiis Deo solutis, ad praescriptam uicissitudinem redeat, spiritalibus exercitiis opus corporale interserens usque ad uesperam. Facto autem paruo interuallo aliquam lectionem de Vitis Patrum, uel Institutis, uel miraculis eorum sibi secre-

295 tius legat, ut orta ex his aliqua compunctione, in quodam feruore spiritus completorium dicat, et cum pectore pleno deuotionis, lectulo membra componat. Illa sane quae litteras non intelligit, operi manuum diligentius insistat, ita ut cum paululum fuerit operata, surgat et 3oo genua. flectat et breuiter oret Deum suum, et statim opus quod intermiserat, resumat. Et hoc faciat tempore utroque lectionis scilicet et laboris, dominicam orationem crebrius in-

.271 S. Bea. 7£g. XX.

289 S. Ben. rzz. xlviii.

294 S. Ben. rzz. xlii.

271aut...2ut] uel ...ucl] V M breuiate T 272 pareat T 276 beatae soluat] sonat M — 277sanctofum] ucl 277. D V commemorationum D l/ . 277 Caueas T, caueat M — 2378 de oz. D 281 his fatigata om.V M pettransies T — sic]autem a7. V — 282ut]azZ7. T . pellesN 285quodrestattempus D ——— 2862lbescente] uero 277. V — 288 quoque] usqueD 289 ea oz. D 290 horam sz. V 291 Deo solutis gratiis I gratias M 292 iterserens exerc. opus corp. D —— 294 Patrum a4. in marz.D 291 deuotionis pleno M — membra lectulo M —— 298 Illa] ita D 301 utroque tempore M sanctae T

646

305

310

5

3I

320

DE INSTIT. INCLVS., 9-11

ter operandum repetens, et si quos psalmos nouerit interserens. 10. A Pascha uero usque ad praedictas Kalendas sic surgat ad uigilias ut finitis nocturnis hymnis et orationibus, paruissimo interuallo praemisso, matutinas incipiat, quibus expletis, usque ad plenum solis ortum orationibus vacet et psalmis, et tunc dicta prima, sacrificium diurni operis inchoet, usque ad horam tertiam. Inde lectione usque ad sextam spiritum occupet. Post sextam sumpto cibo pauset in lectulo suo usque ad nonam, et sic usque ad uesperam manibus operetur. Post uesperam uero, orationibus uacet et psalmis, horam collationis ita temperans ut ante solis occasum lectulus membra recipiat. Cauendum est enim omni tempore ne totam diei lucem nox antequam dormitum eat suis obducat tenebris, et dormire cogatur cum uigilare debet. 11. De tempore quadragesimae locuturi, primo excellentiam eius credimus commendandam. Cum multa sint Christianorum ieiunia, omnibus excellit quadragesimale ieiunium, quod diuina auctoritate non singulis quibusque personis, non illius uel illius ordinis hominibus, sed omnibus indicitur Christianis.

22)

259

33

A

Habet autem testimonium excellentiae a lege, a prophetis, ab euangelio. Nam Moyses famulus Domini ieiunauit quadraginta diebus et quadraginta noctibus, ut legem Domini mereretur accipere. Elias etiam propheta cum manducasset de pane subcinericio aquamque bibisset quam ei angelus ministrauerat, ieiunauit quadraginta diebus et quadraginta noctibus, et tunc uocem Domini audire promeruit. Dominus etiam Saluator noster cum ieiunasset quadraginta diebus et quadraginta noctibus superauit tentatorem, et accesserunt angeli et ministrabant ei. Est ergo ieiunium contra omnia tentamenta impenetrabile scutum, in omni tribulatione utile refugium, orationibus nostris irrefragabile fulcimentum. Quantae autem uirtutis sit ieiunium ipse Christus non tacuit. Qui interrogantibus discipulis cur daemonem qui lunaticum inuaserat, eicere non potuerant : 315 S. Ben. reg. xli. 330 cf. Matt. iv, 1-11.

925 Exod. xxiv, 18 ; xxxiv, 28.

326 I Reg. xix, 8.

303 psalmos si quos M nouetit add. in zarg. D 305 T77. De tempore sutgendiad uigilias U — 309 diurni] diuini / — 310 tertiam] nonam M — Inde] spititum occupet aZ. V' — lectione] oratione ad4. V. M D 313 uacet otationibus V/ uero oz. T 315 nox eras. M 316 suis] eius I7 317 deberet U 318 T77. De quadtagesima V7 : De obseruatione quadragesimae U primo eras. M 319 sint oz. V. 321 quibusque] quibus quoque D 323 autem] enim V M excellentiae ozz. V M 324 Domini] Dei D 327 ei suppl. zan. rec. administrauerat I 329 tunc ozz. M 330 etiam] et D : autemac l/ — 333contra omnia ieiunium M 337 potuerunt D M oratione et ieiunio D U

DE INSTIT. INCLVS., 11

647

Hoc genus, inquit, daemoniorum non potest eici, nisi in ieiunio ei. oratione. 340 Licet autem religionis comes semper debeat esse ieiunium, sine quo castitas tuta esse non potest, haec tamen quadragesimalis obseruatio magnum in se continet sacramentum. Primus locus habitationis nostrae paradisus fuit, secundus mundus iste plenus aerumnis, tertius in caelo cum angelicis spiritibus. 345 Significant autem isti quadraginta dies totum tempus ex quo pulsus est Adam de paradiso usque ad ultimum diem in quo plene liberabimur ex hoc exilio. Hic autem 259

355

360

sumus

in timore, in labore, in dolore, proiecti

a facie oculorum Dei, exclusi a gaudiis paradisi, ieiuni ab alimento coelesti. Semper autem debemus hanc miseriam nostram considerare et deplorare, et ostendere in operibus nostris quod sumus aduenae et peregrini in mundo. Sed quia hoc facile non potest humana fragilitas, constituit Spiritus sanctus certum tempus quo id faciamus, et quasdam obseruationes in Ecclesia fieri ordinauit quibus ipsius temporis causam animaduertere ualeamus. Nam ut ostendat nos pulsos esse et addictos morti propter peccatum, uerbum ipsum quod dixit Dominus ad Adam, cum eum expelleret de paradiso, cum cinerum aspersione dicitur nobis : Puluis es et àn buluerem veuerteris. Ut sciamus etiam quod in hoc exilio negatur nobis uisio Dei, oppanditur uelum inter nos et sancta sanctorum. Verum ut reducamus ad memoriam quam longe sumus ab eorum societate de quibus scriptum est : Beati qui habitant 4n

domo tua, Domine, in saecula saeculorum laudabunt te, usitatum 565 uerbum laudis, id est A//eluia, intermittimus. Quod uero nos

379

tempore hoc arctiori ieiunio constringimur recordari nos facit quod in hac uita caelesti pane non satiamur. In hoc igitur tempore omnis Christianus aliquid addere debet solitis obsequiis, et diligentius atque feruentius circa cordis orisque custodiam occupari, sed inclusa maxime quae temporis huius rationem tanto melius intelligit, quanto eam in propria uita sua expressius recognoscit. In his proinde sacris

338 Marc. ix, 28. 363 Ps. 83, 5.

347/348 Ps. 30, 23. 368 S. Ben. reg. xlix.

352 Heb. xi, 15.

359 Gen. iii, 19.

340 comes] que add. M 341 potest] tuta add. V — tamen oz. V | quadrage345 344 tertius] est adZ. D 343 secundus] scilicet a7. D sima M expulsus T quadraginta] quadragesimae M —— 346 Adam add. im marg. D ultimam ... qua T . 347 plane V 350 deberemus U 351 a//. et 354 quo id] quod 353 facile] facere T' 352 quod] aduenae adg. M om. D obsetuationes] ordinationes V/ —— 355 ordinauit fieri V/ — 359 pechoc V/ 360 con359 nobis dicitur / M ad om. D 358 de] a V cata M 361 oppanditur] nobis a47. D nobis negatut M hoc oz. D uettetis D 365laudisuerbum M — 366 hoc]nosadZ. V ^ arctiori] appenditur M sua oz. T 372 expressus IN 371 huiusmodi I7 acriori U

648

DE INSTIT. INCLVS., 11-12

diebus Christo praecipue placere desiderans totam se Deo uoueat atque sanctificet, omnes delicias respuat, omnes con375

fabulationes abiuret, et quasi dies nuptiarum hoc tempus existimans, ad amplexus Christi omni auiditate suspiret. Frequentius solito incumbat orationi, crebrius se pedibus Iesu prosternat, crebra dulcissimi nominis illius repetitione compunctionem excitet, lacrymas prouocet, cor ab omni peruaga-

tione compescat. : Finitis itaque sacris uigiliis, interuallum quod a nocturnis laudibus diuidit matutinas orationi et meditationi subseruiat, dictaque post matutinas prima, usque ad plenam tertiam psalmis et lectionibus uacet. Tertiae uero horae laude completa, 385 operi manuum usque ad horam decimam deuota insistat, breues per interualla orationes interserens. Dicta post haec uespera, corpus reficiat, et sic tempus completorii psallens expectet. 12. Iam de cibi uel potus qualitate uel quantitate ex abundanti quidem est tibi legem imponere soror, quae ab ipsa 399 infantia usque ad senectutem quae nunc tua membra debilitat parcissimo cibo uix corpus sustentas ; pro aliis tamen quibus id utile futurum arbitraris certam de his praescribere regulam tentabo. Beatus Benedictus libram panis et eminam potus concedit 395 monacho, quod nos inclusis delicatioribus et infirmioribus non 380

negamus. Adolescentulis tamen

400

et corpore robustis, ab omni

quod inebriare potest abstinere utillimum est. Panem nitidum et cibos delicatos, quasi pudicitiae uenenum euitet. Sic necessitati consulat, ut et famem repellat, et appetitum non satiet. Itaque quae ad perfectiorem abstinentiam progredi non

ualent, libra panis et emina lautioris potus contentae siue bis comedant, siue semel.

sint,

Unum habeat de oleribus uel leguminibus pulmentum, uel certe de farinaciis. Cui modicum olei, uel butyri, uel 405 lactis iniciens, hoc condimento fastidium repellat; et hoc ei si ea die coenatura est sufficiat. Ad coenam uero parum sibi lactis uel piscis modicum, uel aliquid huiusmodi si 382 S. Ben. reg. viii.

394 reg. xxxix-lx.

396 reg. xl.

333 tota M IN 375 dies] tempus a47. D 9*6 Christi ozz. U 379 illius nominis / ^ exitet M ^ 381 itaque] igitur V^ — 382 diuidat V/ matutinos NDU 384et]ac D V — lectioni V 385 insistet IN 389 T;;. De qualitate et quantitate ciborum et potus teclusarum U, De quantitate cibi et potus V ciboU 391infantiaipsa D ipsaoz.U 8392cibo patcissimo M substantas M 393 arbitraris futurum U 394 Beatus oz. D Benedictus] Bernardus T eminam] uini a4. 1 $95 uos D 397 inebriari DM nitidum] lucidum I7 398 euitet] enitet D, enitent U deuitet M Sic] autem a44. 1 399 brius et om. D 401 eminam M 403 habeat] inclusa ad4. U ^ habeant M 404 butyri uel olei M V^ 405 lactis] et mixtum ad. M 406 eioz.M T

DE INSTIT. INCLVS., 12-14

649

praesto fuerit, apponat, uno genere cibi contenta cum pomis et herbis crudis si quas habuerit. Haec ipsa si semel comederit 410 in die praelibato pulmento possunt apponi. In uigiliis tamen sanctorum, et quatuor temporum ieiuniis, omni etiam feria quarta uel sexta extra quadragesimam, in cibo quadragesimali ieiunet. In quadragesima uero unum ei quotidie sufficiat pulmentum et nisi infirmitas impedierit, 415 sexta feria in pane et aqua ieiunet. Ab Exaltatione sanctae Crucis usque ad quadragesimam semel in die hora nona reficiat. In quadragesima dicta uespera ieiunium soluat. A Pascha usque ad Pentecosten, exceptis Rogationibus et uigilia Pentecostes, ad sextam pran420 deat,

et ad seram

coenet.

Quod

etiam

tota aestate

faciat,

praeter feriam quartam et sextam, et solemnibus ieiuniis. Diebus autem quibus ieiunat in aestate, liceat ei pro somno meridiano inter matutinas et primam modicum quietis indulgere corpusculo. 13. Porro talia ei uestimenta sufficiant, quae frigus repellant. 425 Grossioribus pelliceis utatur, et pellibus propter hiemem. Propter aestatem autem unam habeat tunicam. Vtroque uero tempore, duas de stupacio camisias, uel staminias. Velamen capitis non sit de panno subtili uel pretioso, sed mediocri 430 nigro, ne uideatur colore uario affectare decorem. Calceamenta, pedules, caligas, quantum satis fuerit habeat, et paupertatis suae custos sollicite consideret, ut etiam aliquantulum minus habeat, quam indulgere sibi posset iusta necessitas. Haec, soror carissima, de exterioris hominis conuersatione 455

non pro antiquitatis feruore, sed pro huius nostri temporis tepore, te compellente scripsi, infirmis temperatum quemdam modum uiuendi proponens, fortioribus ad perfectiora progrediendi libertatem relinquens. 14. Sed iam nunc audiat et intelligat uerba mea quaecumque abrenuntians mundo uitam hanc solitariam elegerit abscondi desiderans non uideri, et quasi mortua saeculo in spelunca Christo consepeliri. 412 reg. xlix.

418 reg. xli.

425 S. Ben. reg. lv.

438 S. Ben. reg. lxiv.

413 quadragesimali cibo l/ post sexta — 414 unum 409 herbis] etiam a47. V 419 417 quadragesima] uero add. N ^ 418 ad ow. D ei pulmentum M 421 solemnis D 420 seram] uesperam V/ excepto 454. Pentecostes oz. U 423 matutinos U 422 liceat ei in aestate D ieiunii M solemno U Ti. De qualitate et quantitate uestimentorum U — 427 425 ei talia D M V 429 de panno oz. V. 498 staminas D U T, staminium M V7 unam oz. D pedules] et 242. .M mediocti]etaZZ. M ^ 431 pedulas V uel]et M V. 435 tepotis tempore T7 432 considetet sollicite I7 — etiam] et D, oz. V 438libertatem ozz. M ^ telinquenslibert. V/ — 439 436 consctipsi V M D Tit. De pudicitia inclusae domino commendanda U —— 441/442 in spelunca ozz. T

650

445

DE INSTIT. INCLVS., 14-15

Primum cur solitudinem honrinum debeas praeferre consortio, diligenter attende. Virgo, inquit Apostolus, cogitat quae sunt Dei, quomodo placeat Deo, ut sit sancta corpore ac spiritu. Voluntarium hoc sacrificium est, oblatio spontanea, ad quam

non lex impellit, non necessitas cogit, non urget praeceptum. Unde Dominus in Euangelio : Qwi fotest capere capiat. Quis potest ? Ille certe cui Dominus hanc inspirauerit uoluntatem, d urzsm 450 et praestiterit facultatem. Primum igitur, o uirgo, bonum propositum tuum ipsi qui inspirauit cum summa cordis deuotione commenda, intentissima oratione deposcens, ut quod tibi impossibile est per naturam, facile sentiatur per gratiam. Cogita semper quam pretiosum thesaurum in quam fragili 455

portes uasculo, et quam mercedem, quam gloriam, quam coronam, uirginitas seruata ministret; quam insuper poenam, quam confusionem, quam damnationem importet amissa, indesinenter animo reuolue.

Quid hoc pretiosius thesauro, quo caelum emitur, angelus delectatur, cuius Christus ipse cupidus est, quo illicitur ad amandum et prouocatur ad praestandum. Quid ? Audeo dicere : seipsum, et omnia sua. Itaque nardus uirginitatis tuae etiam in caelestibus dans odorem suum, facit ut concupiscat 465 rex decorem tuum et ipse est Dominus Deus tuus. Vide qualem tibi sponsum elegeris, qualem ad te amicum asciueris. Ipse est speciosus forma rae filiis hominum, speciosior etiam sole, et super omnem stellarum pulchritudinem. Spiritus eius super mel dulcis, et haereditas eius super mel et auum. Longitudo dierum 470 in dextera eius, in sinistra eius, diuitiae et gloria. Ipse te iam elegit in sponsam, sed non coronabit nisi probatam. Et dicit Scriptura : Qué non est tentatus, non est probatus. Virginitas aurum est, cella fornax, conflator diabolus, ignis 460

tentatio. Caro uirginis, uas luteum est, in quo aurum

475

recon-

ditur, ut probetur. Quod si igne uehementiori crepuerit, aurum effunditur, nec uas ulterius a quolibet artifice reparatur. 15. Haec uirgo iugiter cogitans pretiosissimum uirginitatis 444 [ Cor. vii, 32-34. 12. 466 Ps. 44, 5. Eccli. xxxiv, 9.

448 Matt. xix, 12. 468 Eccli. xxiv, 27.

463 Cant. i, 11. 464. Ps. 44, 469 Prou. iii, 16. 472 cf. i

443 Primo V

M — 444 cogitet

472 Et] En M

4173 est oz. V

T — 447 non impellit U ^ necessitas non 17

449 Dominus] inspirauerit aZ7. M uol. inspirauerit L7 451 Igitur] etgo MT tuum ozz. U 455 in om. V ^ 456 portas IN 457 quam ... amissa om. U 461 cuius] ipse Dominus a4Z7. 1 462 prouocatut oz. M T U iN audes T 463 tuae etiam oz. M V 465 sponsum tibi D M tibi 072. es. 466 ad te] tibi M asciueris] acquisieris D 467 forma speciosus D etiam] est M 468 eius] enim I7 eius?] illius I7 470 eius] et add. V^

ginitatis sollicite conseruando U

474 est oz. D

iugiter ozz. ]/

4*« T7;. De thesauro uit-

DE INSTIT. INCLVS., 15-16

651

thesaurum, qui tam utiliter possidetur, tam irrecuperabiliter amittitur, summa diligentia, summo cum timore custodiat. 480 Cogitet sine intermissione ad cuius ornatur thalamum, ad cuius praeparatur amplexum. Proponat sibi agnum, quem sequi habet quocumque ierit. Contempletur beatissimam Mariam cum uirginitatis tympano choros uirginum praecedentem et praecinentem dulce illud canticum, quod nemo potest 485 canere nisi utriusque sexus uirgines, de quibus scriptum est : Hi sunt qui cum mulieribus non sunt coinquinati, uirgines enim sunt. Nec sic hoc dictum aestimes, quasi non uir sine muliere,

aut mulier sine uiro possit foedari, cum detestandum illud scelus quo uir in uirum, uel femina furit in feminam, omnibus 490 flagitiis damnabilus iudicetur. Sed et absque alienae carnis consortio uirginitas plerumque corrumpitur, castitas uiolatur, si uehementior

495

$00

aestus

carnem

concutiens,

uoluntatem

sibi

subdiderit, et rapuerit membra. Cogitet semper uirgo omnia sua membra sanctificata Deo, incorporata Christo, Spiritui sancto dedicata. Indignum iudicet quod Christi est tradere Satanae, et uirginea eius membra erubescat uel simplici motu maculari. Ita proinde in uirginitatis suae custodiam totum animum tendat, cogitationes expendat, ut uirtutis huius perfectionem esuriens, famem delicias putet, diuitias paupertatem. In cibo, in potu, in somno, in sermone, semper timeat dispendium castitatis, ne si plus debito carni reddiderit, uires praebeat aduersario, et occultum

nutriat hostem. Sedens igitur ad mensam decorem pudicitiae mente reuoluat, 395 et ad eius perfectionem suspirans cibos fastidiat, potum exhorreat. Et quod sumendum necessitas iudicauerit, aut ratio dictauerit cum dolore ac pudore aliquando cum lacrymis sumat. Si ei sermo fuerit cum aliquo, semper metuat aliquid audire, quod uel modicum serenitatem castitatis obnubilet ; deseren510 dam se a gratia non dubitet, si uel unum uerbum contra honestatem proferat. 16. Prostrata lectulo pudicitiam tuam commenda Deo, et 482 Apoc. xiv, 4.

486 ibid.

481 sibi] igitur V/ — 482 479 diligentia] custodia l^ 478 qui] quod V 484 dulce] cum uirg. tymp. 483 cum ... uirginum oz. D sequi oz. V choros uirg. cantantium add. D ; et praecinentem oz. U —— 48? Nec sic] haec si M in feminam 489 ucl] aut V. M. 488 foedati possit D aestimes ozz. M 496 membta oz. D 494 membta sua I/ U 492 si] sed IN U furit T 499 perfectionem] 491 proinde] totum add. V. M est Christi V/ — etom.U

profectionem M

509 somno] somnium U oz. T

501 disp. timeat .D

504

507 ac] ad .M aut tatio dictauetit ozz. IN U 506 exhorrescat M ad oz. .M 512 509 uel quod I7 508 aliquo oz. M aliquando] etiam a7. V^ Tit. Qualiter inclusa se disponat in lecto U

652

DE INSTIT. INCLVS., 16

sic signo crucis armata,

reuolue

animo

quomodo

die illo

uixisti, si uerbo, si opere, si affectu, Domini tui oculos offen515 disti, si leuior, si otiosior, si negligentior debito fuisti, si pluscu-

lo cibo crudior, si: potu dissolutior, metas necessitatis excessisti. Si subreptum tibi aliquid horum deprehenderis, suspira, pectus tunde, et hoc sacrificio uespertino, tuo reconciliatam Sponso, somnus excipiat. 520 Si uigilanti subito, aut ex quiete soporis, aut arte tentatoris calor corporis fuerit excitatus, et in somnium callidus hostis inuexerit, diuersisque cogitationibus quietem pudicitiae infestauerit, proposuerit delicias, uitae durioris horrorem incusserit, ueniant tibi in mentem beatae uirgines, quae in tenera 325 aetate tam crebro reportarunt de impiissimo hoste triumphum. Cogita Agnetem beatissimam, a qua aurum, argentum uestes pretiosissimae, lapides pretiosi, et tota saecularis gloriae pompa, quasi quaedam stercora sunt reputata. Vocata ad tribunal non abfuit. Blandiebatur iudex, contempsit. Minaba029 tur, irrisit, magis metuens ne parceret, quam ne puniret. Felix quae lupanar uertit in oratorium, quod cum uirgine ingrediens angelus lucem infudit tenebris, et insectatorem pudicitiae morte multauit. Si igitur et tu oraueris et contra libidinis incentorem lacrymarum tuarum arma leuaueris, 555 non certe angelus tuo casto deerit cubiculo, qui prostibulo non defuit. Merito beatam Agnetem ignis iste materialis nequiuit adurere, cui carnis flamma tepuerat, quam ignis succenderat caritatis. Quotiescumque tibi uehementior incubuerit aestus, quoties 540 nequam spiritus illicita quaeque suggesserit, illum qui scrutatur corda et renes scito esse praesentem, et sub eius esse oculis quidquid agis uel cogitas. Habe proinde reuerentiam angelo quem tibi assistere non dubites, et tentatori responde: Angelum Dei habeo amatorem, qui nimio zelo custodit corpus 545 meum. Adiuuet conatum tuum in tali necessitate districtior absti-

nentia, quia ubi multa carnis afflictio, aut nulla aut parua potest esse delectatio. 528 cf. Phil. iii, 8. 531 Ambros. de uirg. (PL XVI, 190). 545 Off. S. Agnetis ant. ii ad Laudes.

540 cf. Ps. 7, 10.

513 illo die M 515 otiosior] ocisior U 516 si oz. IN U 517 tibi] uel add. T 518hocoz.V 521somnum V U 522 diuersisque ... infestauetit om.V . 5943menteNU 525 acetate tenera D 526 Agnam IN U aurum] et add. V —— 82? glotiae saecularis V/ — 528 reputata sunt l/ 532 infudit] fugit M ^ 534intentorem l/ —— 535 casto tuo V,custodo M . 536 materiali M 540 suggerit U 541 scitos D esse oz. V^ 541 uel] et 7 uel cogitas om. M 546 districtior] distinctione M 547 aut patua aut nulla I7 548 esse] carnalis adZ. V^; esse potest U

DE INSTIT. INCLVS., 17-18 550

653

17. Nemo se palpet, nemo blandiatur sibi, nemo se fallat : nunquam ab adolescentibus, sine magna cordis contritione et carnis afflictione castitas conquiritur uel seruatur, quae plerumque in aegris uel senibus periclitatur. Nam licet continentia donum Dei sit, et nemo possit esse continens nisi Deus det, nec ullis nostris meritis donum hoc,

555

sed eius gratuitae sit gratiae ascribendum, illos tamen tanto dono indignos iudicat, qui aliquid laboris pro eo subire detrectant, uolentes inter delicias casti esse, inter epulas continentes, inter puellas conuersari et non tentari, in commessationibus et ebrietatibus foedis distendi humoribus et non inqui-

560 nari,

ligare in sinu suo flammas

et non

exuri. Difficile hoc,

utrum autem impossibile, tu uideris. 18. Noui ego monachum, qui cum in initio suae conuersionis, tum naturalibus

incentiuis, tum

uiolentia uitiosae con-

suetudinis, tum suggestione callidi tentatoris, pudicitiam su$65 am periclitari timeret, erexit se contra se, et aduersus carnem

suam immanissimum concipiens odium, nihil magis quam quod: eam afflictaret expetebat. Itaque inedia macerabat cor-

pus, et quae ei de iure debebantur subtrahens, etiam motus 3yo

575

eius simplices comprimebat. Sed cum iterum nimia debilitas sibi plus indulgere compelleret, ecce caro rursus caput erigens, acquisitam, ut putabatur, infestabat quietem. Plerumque uero se frigidis aquis iniciens, tremens aliquandiu psallebat et orabat. Saepe etiam illicitos sentiens motus, urticis fricabat corpus, et nudae carni apponens incendium incendio superabat. Et cum

haec omnia

non

sufficerent,

et nihilominus

eum

spiritus fornicationis urgeret, tunc, quod solum superfuit, prostratus ante pedes lesu orat, plorat, suspirat, rogat, adiurat, obtestatur, ut aut occidat, aut sanet. Clamat crebro : 580

Non abibo, non quiesco, nec te dimittam misi benedixeris mhi. Praestatur ad horam refrigerium, sed negatur securitas. 580 Gen. xxxii, 26.

549 T7/. Quod castitas recluse sine carnis afflictione non adquiritur aut seruatut U blandiatur] aliquando s47. V ——— blanditur M 550 cordisoz. V 551 et catnis] carnisque M 552 uel] aut U 553 potest T 554 det] dederit I7 555 gratiae sit / M tanto tamen D D5* detrectant] detectant M continentes oz. V. — 558 puellas] puetos add. V 59/560 coinquinari D difficile] est ag. U M 561 impossibile] possibile U —— autem £s IN aut M 562 Ti;. Narratio de monacho tentato resistente U ; Exemplum l/ ^ conuetsa567 expetebat] 565 et ozz. D 564 suam ozz. V^ 563 cum D tionis IN T 568 debebantur] deappetebat IN T U expetetet H——— expectaret M D 570 plus ozz. V nimium D 569 deprimebat T bantut U, de iure ad. V. erigens caput V/ — 5*2 se] de V — 5v3 fricabat] compelleretur M 578 rogat ozz. M ignem catni apponens M 574 et oz. D DNUT fricat benediceris M 580 te dimittam] quiescam l/ —— te dimittam M

654

DE INSTIT. INCLVS., 18-21

Quiescentibus enim paululum carnis stimulis, affectiones illicitae pectus inuadunt. Deus meus quas cruces, quae tormenta tunc pertulit miser ille, donec tanta ei infusa est delectatio 585 castitatis, ut omnes quae sentiri possunt uel cogitari carnis uinceret uoluptates. Et tunc quoque recessit ab eo, sed usque ad tempus. Et nunc senectuti morbus accessit, nec sic tamen sibi de securitate blanditur. 19. Vnde non parum pudet quorumdam impudentiae, qui 590 cum in sordibus senuerint, nec sic suspectarum personarum uolunt carere consortio. Cum quibus quod dictu nefas est eodem lectulo cubantes, inter amplexus et oscula de sua castitate se dicunt esse securos, quod frigescente corpore ad scelus perficiendum tepescentia membra deficiant. Infelices 595 isti et prae cunctis mortalibus miseri, quibus cum desit sceleris perpetrandi facultas, adhuc manet in ipsa foeditate voluntas, nec quiescit turpe desiderium, quamuis ei frigiditas neget effectum. Videat tamen utrum uerum dicat an mentiatur iniquitas sibi et dum nititur uelare unum, duplex in se 600 prodat flagitium, cum et fere decrepitos nocturnum aliquando phantasma deludat, et emortuam senectutum intestinum hoc malum saepius inquietet. 20. Te, 605

610

soror,

debet assuescere,

615

nunquam

uolo

esse

securam,

sed

timere

semper, tuamque fragilitatem habere suspectam, et instar pauidae columbae frequentare riuos aquarum, et quasi in speculo accipitris cernere superuolantis effigiem, et cauere. Riui aquarum sententiae sunt Scripturarum, qui de limpidissimo sapientiae fonte profluentes, diabolicarum suggestionum produnt imaginem, et sensum quo caueantur elucidant. Nihil enim magis cogitationes excludit inutiles, uel compescit lascivas quam meditatio uerbi Dei, cui sic animum suum uirgo ut aliud uolens, non possit aliud meditari.

Cogitanti de Scripturis somnus obrepat, euigilanti primum aliquid de Scripturis occurrat, dormientis somnia haerens memoriae aliqua de Scripturis sententia condiat. 21. Sed quidam a salutaribus exercitiis quodam retrahuntur 586 cf. Luc. iv, 15.

598/599 Ps. 26, 12.

582 enim oz. V catnis oz. V/ 584 ille miser M pertulit tunc V/ — 1nfusa est ei VV M 586 sed oz. V. quoque ozz. M 587 nunc] tunc V/ M 588 sibi] tamen ad. D blandiatur 1 589 T77. De occasione peccati non

quaerenda U — puderet U — 591 consortio] personatum add. M 593 refri594 deficiunt I 595 scelus 17 59* nec quiescit] ne quiescat 598 affectum IN uerum] uere D 601 phantasma] plasma et oz, IN. 603 T77. Meditatio uerbi Dei tentationes carnales nunquam] te aZ. M sed] semper add. VW 604 tuamque] 606 ancipitris IN a.c. effigiens U 607 qui] quae IN 609 eludant U 611lasciuias IN T aliud non possit / M 614 dormientes M 616 Tj. Abstinentia reclusae non est fugienda ex timore indiscreti rigotis

gescente I7 Ww eis I7 TOP AT NU excludit U — unamque T' elucidunt M

DE INSTIT. INCLVS., 21-22

655

timore, ne uidelicet propter nimiam abstinentiam uel uigilias immoderatas incidant in languorem, et ita efficiantur aliis oneri, sibi autem dolori. 620

Haec excusatio nostra in peccatis nostris. Quam pauci, quam pauci sunt hodie, quos talis feruor igniuit. Omnes sapientes sumus, omnes prouidi, omnes discreti. Procul odora-

62 A

mus bellum, et sic morbum corporis antequam sentiatur formidamus, ut languorem animae quem praesentem sentimus, territi negligamus, quasi tolerabilius sit flammam libidinis quam uentris tolerare rugitum, aut non multo melius sit continuo languore carnis uitare lasciuiam, quam sanum et incolumen in eius redigi seruitutem. Quid enim interest utrum abstinentia an languore caro superbiens comprimatur, castitas

630 conseruetur?

Sed remissio, inquit, cauenda

est, ne forte oc-

casione infirmitatis, incurramus illecebras uoluptatis. Certe si languet, si aegrotat, si torquentur uiscera, si arescit stomachus, quaelibet deliciae oneri magis erunt quam delectationi. 22. Vidi hominem qui cum in pueritia sua, ui consuetudinis 655 oppressus, continere non posset, tandem in se reuersus supra modum

erubuit, et mox

concaluit

cor eius intra eum, et in

meditatione eius exarsit ignis. Deinde salubriter irascens sibi, invectione grauissima irruit in seipsum, et bellum indicens 640 corpori, etiam ei quae necessaria uidebantur ademit. Successit grauitas leuitati, loquacitati silentium. Nemo eum postea uidit iocantem, ridentem nemo conspexit, nemo ex ore eius otiosum sermonem audiuit, temporales consolationes et quidquid carni suaue putabat, ita contempsit et exhorruit, ut 645 nullam sibi requiem, nullam in cibo uel potu consolationem indulgeri pateretur. Cogitationum suarum ita sollicitus et scrupulosus erat, ut in hoc solo nimius uideretur. Ita demisso uultu 650

oculisque

deiectis

stabat,

sedebat,

et incedebat,

ut

tremens et timens diuinis tribunalibus uideretur assistere. Talibus armis gloriosum retulit de tyranno triumphum. Nam 620 cf. Ps. 140,4. LXXVI, 976).

622/623 Iob xxxix, 25. 630 Greg. bom. in s. andrea (PL. 634 Ps. 58, 4. 638/653 Aelredus, de spir. azzic. (PL CXXXV,

699). 618 incidunt M — langortem U . 621 quam paucioz. T ^ hodie] indiscreti, omnes prouidi, omnes discreti, omnes sapientes ; quam pauci sunt adZ. V7 622 Procul] omnes V odetamus IN 623 antiquam T 624 formidatur 17 quem] quam D M 625 flamma / — 626iugitum M . 629 an] aut I7 632 aegrotet l/ —— 633 magisoneri V 635 T 77. Narratio de iuuene necessatia

cotpotis subtrahente U, Exemplum l7 ^ 638 exardescit D 639 inuectete M ittuens V/ M 640 etiam] et D uidebantur necessaria I7 .M 641 gtauitas add. in marg. D loquac sil oz.D eum] autem D postea I7 644 carni ozz. V^ 645 uel] mullam in l/ — consolationi D 64? uidit solo] saeculo T nimis U 649 timens et tremens M U 43 I

656

DE INSTIT. INCLVS., 22-24

grauissimum stomachi incurrens incommodum post diuturnum languorem, cum iam dormitionis eius instaret hora: Sine, inquit, ecce Iesus uenit. 23. Nec hoc dico ut discretioni, quae omnium uirtutum et 655 mater et nutrix est, derogem; sed vitiorum materias, gulam, somnum,

660

requiem

corporis,

feminarum

et

effeminatorum

familiaritatem atque conuictum infra metas necessitatis cohibeamus, qui saepe falso nomine discretionis palliamus negotium uoluptatis. Vera enim discretio est animam carni praeponere, et ubi periclitatur utraque, nec sine huius incommodo illius potest salus consistere, pro illius utilitate istam negligere. Haec diximus, ut quanta tibi debeat in conseruanda pudicitia esse sollicitudo aduerteres. Quae cum omnium uirtu-

665 tum

flos

sit

et

ornamentum,

sine

humilitate

tamen

aret

atque marcescit. 24. Hoc est certum ac securum uirtutum omnium fundamentum, extra quod quidquid aedificas ruinae patet. Initium omnis peccati superbia est quae angelum de caelo, hominem 670 expulit de paradiso. Huius pessimae radicis cum multi sint rami, omnes tamen in duas species diuiduntur, in carnalem scilicet et spiritualem. Carnalis superbia est de carnalibus, spiritualis de spiritualibus superbire. Carnalis praeterea in duas subdiuiditur species, iactantiam 675 scilicet et uanitatem. Vanitatis est si ancilla Christi intus in animo suo glorietur se nobilibus ortam natalibus, si se divitiis paupertatem praetulisse pro Christo delectetur, si se pauperioribus et ignobilioribus praeferre conetur,si se contempsisse diuitum nuptias quasi magnum aliquid admiretur. Est etiam 680 quaedam species uanitatis in affectata aliqua pulchritudine etiam intra cellulam delectari, parietes uariis picturis uel caelaturis ornare, oratorium pannorum et imaginum uarietate decorare. Haec omnia, quasi professioni tuae contraria caue. Qua enim fronte de diuitiis uel natalibus gloriaris quae 685 ilius uis sponsa uideri, qui pauper factus cum esset diues, 654 Cassianus, co//af. (S C 42, p. 116).

669 Eccli. x, 15.

651 diurnum] laborem et a4. V 654 T7;. Caueatut ne uoluptas sub pallio discretionis admittatur U —— discretionem M 655 est mater M 65? atque conuictum ozz. l/ — necessitatis] necessarias IN D U T 658 discretionis eg4. in marg. T 660 nec] ut T 661 illius] huius M 664 aduertas I 665 arescit IN omnium uirtutum 17 M 667 T7. De humilitate discreta et ut supetbia in omnibus caueatut U —— 669 caclo] et ad2. D U s. 670 de patad. expulit D 672 scilicet et] etiam .M 674 diuiditur 17 675 uanitatis] uanitas U V/ — 676 nobilioribus ID diuitiis ozz. V —— 69? paupertatem] pto Christo «dd. M paupetibus IN 679 diuitum] diuinitum JN 685 factus] est add. M ^ diues esset M

DE INSTIT. INCLVS., 24-26 657 pauperem matrem, pauperem familiam, domum etiam pauperculam, et praesepii uilitatem elegit? Ita ne gloriandum tibi est quod Dei Filium hominum filiis praetulisti, quod foeditatem carnis pro uirginitatis decore spreuisti, quod aeternas cceli diuitias atque delicias materiis stercorum commutasti?

690

Si gloriaris, in Domino glorieris, seruiens ei cum timore. Sed illam te nolim quasi sub specie deuotionis sequi gloriam in picturis uel sculpturis, in pannis auium uel bestiarum, aut diuersorum florum imaginibus uariatis. Sint haec illorum qui 695 nihil intus in quo glorientur habentes, exterius sibi comparant in quo delectantur. 23. Omnis enim gloria filiae regis ab intus, im fumbriis aureis

circumamicta uarielatibus. Si tu iam filia regis es, utpote Filii Regis sponsa, Patrisque uocem audisti dicentis: Audi, filia, et uide, et inclina aurem tuam. Sit tua omnis gloria ab intus. Vide ut gloria tua sit testimonium conscientiae tuae. Ibi sit pulcher-

700

rima uirtutum uarietas, ibi diuersi colores sibi sic conueniant

7o

SA

et sic iungantur sibi, ut alterius pulchritudinem alter augeat, et qui in sui natura minus lucet, alterius collatione lucidior appareat. Iungatur castitati humilitas, et nihil erit splendidius. Prudentiae societur simplicitas, et nihil erit lucidius. Copuletur misericordia iustitiae, et nihil erit suauius. Adde fortitudini modestiam, et nihil erit utilius. In hac uarietate tuae mentis

710

oculos occupa, hanc in anima tua omni studio forma, cui si fimbrias aureas addas, uestem polymitam in qua te Sponsus cum summa delectatione conspiciat texuisti. Fimbria extrema pars, quasi finis est uestimenti. Finis autem praecepti caritas est, de corde puro et conscientia bona et fide non ficta. 26. In his glorieris, in his delecteris, intus non foris, in ueris

715

uirtutibus, non in picturis et imaginibus. Panni linei candidi tuum illud ornent altare, qui castitatem suo candore commendent, et simplicitatem praemonstrent. Cogita quo labore, quibus tunsionibus terrenum in quo creuit 601 P Cor PIT APST 2 rt 697 Ps. 44, 14-15. IICot.4,; 12. 713 I Tim. i, 5.

687 paupercula M Ita ne] itaque D .M ptaetulis te ID 690 atque deliciis ozz. tfioam U V, gloriosam D 693 pannis] uatiatis] sed «47. U ^ 695 habentes] talia

700 Ps. 44, 1r.

701

688esttibi V/ — filiis hominum M M 692 nolim] nolui / ^ glopennis D uel] siue M X 694 adZ. T exterius] saepe ad7. T

696 in quo delectantur ozz. N U T . 69* Ti;. De otnamentis conscientiae inclusarum U — enim oz. M . tegis] eius M 699 patrisque uocem] pattemque l/ . dicentis] dicentem V/ . $03 sibi oz. D IN augeatut D — 04 qui]minus z47. M — *v0B etom.D 907 fortitudini zz. IN T U — 908 mentis tuae M 709 anima tua] animo tuo V, oz. M 712/718 catitas est —- U M T 714 T;;. De otnamentis et pannis oratotii inclusatum U 914/718 ueris uittutibus —— V M . uirtutibus] et adZ. M X "15 et imaginibus oz. M X 9716 illud oz. D tuum ornetur M . "1? praemonstrent] demonstrent V/ — 718 terrenum ozz. V

DE INSTIT. INCLVS., 26 linum colorem exuerit, et ad talem candorem peruenerit, ut ex 658

720 eo ornetur altare, Christi corpus ueletur. Cum terreno colore omnes nascimur, quoniam in iniquitatibus conceptus sum, et in peccatis concepit me mater mea. Primum igitur linum aquis immergitur, nos in aquis baptismatis Christo consepelimur. Ibi deletur iniquitas, sed necdum 72; sanatur infirmitas. Aliquid candoris recepimus in peccatorum remissione, sed necdum plene terreno colore exuimur pro naturali, quae restat, corruptione. Post aquas linum siccatur, .quia necesse est post aquas baptismatis corpus ut per abstinentiam maceratum illicitis 73o humoribus uacuetur. Deinde linum malleis tunditur, et caro nostra multis tenta-

tionibus fatigatur. Post haec linum ferreis aculeis discerpitur, ut deponat superflua, et nos disciplinae ungulis rasi, uix necessaria retine7355 mmus. Adhibetur post haec lino suauiorum stimulorum leuior purgatio, et nos uictis cum magno labore pessimis passionibus a leuioribus et quotidianis peccatis simplici confessione et satisfactione mundamur. 70

lam tunc a nentibus linum in longum producitur, et nos in

anteriora perseuerantiae longanimitate extendimur. Porro ut ei perfectior accedat pulchritudo, ignis adhibetur et aqua, et nobis transeundum est per ignem tribulationis et aquam compunctionis, ut perueniamus ad refrigerium castita745 tis. Haec tibi oratorii tui ornamenta repraesentent, non oculos tuos ineptis uarietatibus pascant. sufficiat tibi in altari tuo Saluatoris in cruce pendentis imago, quae passionem suam tibi repraesentet quam imiteris, 75o expansis brachiis ad suos te inuitet amplexus, in quibus de-

lecteris, nudatis uberibus lac tibi suauitatis infundat quo consoleris. Et si hoc placet, ad commendandam tibi uirginitatis excel722 Ps. 5o, 7.

924 Rom. vi, 5-4.

743 cf. Ps. 65, 12.

919 et oz. V —— $22 peccatis] meis ad. D IN T — $23 igitur] ergo M — 724 necdum]non M . *26:remissionem U — pleno V tertenoozm.V terreno exuimut M

4327 naturali] natutae

7 .M

929 ut oz. V

M T

9731

malleis liaum / M . tundatut T et oz. D 9733linum oz. V M $36 suauiorum] seuiotum T, suauium l7 ^ $38 simplici] supplici / —— 740 nentibus] uentibus T "4i perseuerante M —— 46 repraesentant M 748 altario IN altari tui D — 749 quam] quem V imiteris] in merito D 950 expansis] manibus et a. V — teoz. DIN — Woitibiom. V ^ commendandam 4dd.M uitginitatis] innocentiam et add. V ——— 453 Chtristoom. T ^ cogitet. M grata oz. M Christus M

DE INSTIT. INCLVS., 26-27

659

lentiam, Virgo Mater in sua et uirgo discipulus in sua iuxta 755 crucem cernatur imagine, ut cogites quam grata sit Christo utriusque sexus uirginitas, quam in Matre et prae caeteris sibi dilecto discipulo consecrauit. Vnde eos pendens in cruce tanto

foedere copulauit, ut illam discipulo Matrem, illum Matri filium delegaret. O beatissimum hoc testamento Iohannem, 76o cui totius humani generis decus, spes mundi, gloria caeli, miserorum refugium, afflictorum solatium, pauperum consolatio, desperatorum erectio, peccatorum reconciliatio, postremo orbis domina, caeli Regina, testamenti auctoritate committitur.

765

Haec tibi incentiuum praebeant caritatis, non spectaculum uanitatis. His enim omnibus ad unum necesse est ut conscendas, quoniam unum est necessarium. Illud est unum quod non inuenitur nisi in uno, apud unum, cum uno, apud quem non est transmutatio, nec uicissitudinis obumbratio. Qui ad77» haeret ei unus cum eo spiritus efficitur, transiens in illud unum quod semper idem est, et cuius anni non deficiunt. Adhaesio ista caritas, quasi spiritalis ornatus finis et fimbria. 2*. Vestis quippe nuptialis ex uirtutum uarietate contexta, oportet ut fimbriis aureis, id est caritatis splendoribus am775 biatur, quae omnes uirtutes contineat, et constringat in unum, et suam singulis claritatem impertiens, de multis unum faciat, et cum multis uni adhaereat, ut iam omnia non sint multa, sed unum. Caritas autem in duo diuiditur, in Dei uidelicet dilectionem

78o et proximi. Porro, dilectio proximi in duo subdiuiditur, in innocentiam

et beneficentiam

uidelicet, ut nulli noceas, bene-

facias autem quibus potueris. Scriptum quippe est: Quod tibi non wis fieri, alii ne feceris. Et haec innocentia. Et Dominus in Euangelio: Omnia, inquit, quaecumque vultis ut faciant uobis 78s homines, et uos facite illis. Et haec beneficentia. Quantum ad te duo ista pertineant, diligenter aduerte. Primum

ut

nulli

noceas,

deinde

ut

nulli

uelis

nocere.

Primum illud facile tibi, cum nec id possis, nisi forte lingua 758 Ioh. xix, 27. 767 Luc. x, 42. 469 Iac i, 17. Ps. 101, 28. 483 S. Ben. reg. iv, 9 ; cf. Tob. iv, 16. vi, 31.

7*0 I Cor. vi, 17. 771 784 Matt. vii, 12 ; Luc.

754 uitginitas] Christo a4Z. T ^ 59 testimonio T ^ 760 cui] cuius V tibi M . $62 despetatorum . reconciliatio oz. IN T ^ peccatotum] remissio uel reconciliatio ad. V. 963 domina] imperatrix inferni U — 4656 incentiuum] incendium D 966 his] hinc D IN ad unum pos; ut V concedas D 768 uno apud om. V cum] tamen D 910 transiens ozz. T 991 et oz. .M. finis] est add. s... T — "v3 Tz. De catitas] est add. U 772 catitatis T catitate duplici et quod dilectio proximi in duobus consistit. U —— 796 stringat l7 suam] suis D catitatem V/ M —— impertiens] et add. V — ***« sit V *83 innocentia] 780 proximi dilectionem M — diuiditur V. — in oz. N D est add. V 785 beneficentia] est a47. V^

DE INSTIT. INCLVS., 27-28

660

percusseris. Secundum illud, non erit difficile, si propositum

79 o

795

attendas tuum, si professam dilexeris nuditatem. Non enim ibi esse poterit erga aliquem malae uoluntatis materia, ubi cupiditas nulla, ubi nihil diligitur quod possit auferri, nihil tollitur quod debeat amari. Deinde bene uelis omnibus, prosis quibus possis. In quo, inquis, cum mihi non liceat uel modicum quod egentibus tribuam possidere? 28. Agnosce conditionem tuam, carissima. Duae sorores erant,

Martha

et Maria.

Laborabat

illa, uacabat

ista.

Illa

erogabat, ista petebat. Illa praestabat obsequium, ista nuo triebat affectum. Denique non ambulans uel discurrens huc atque illuc, non suscipiendis hospitibus sollicita, non cura rei familiaris distenta, non pauperum clamoribus intenta, sedebat ad pedes Iesu, et audiebat uerbum illius. Haec pars tua, carissima, quae saeculo mortua atque sepul8o vA ta, surda debes esse ad omnia quae saeculi sunt audiendum, et ad loquendum muta, nec debes distendi sed extendi, impleri non exhauriri. Exequatur partem suam Martha, quae licet non negetur bona, Mariae tamen melior praedicatur. Numquid inuidit Marthae Maria? Illa potius isti. Ita etiam 81 o

81

A

82 o

quae optimae uidentur in saeculo, tuam uitam aemulentur,

non illarum tu. Ad ipsos spectat eleemosynarum largitio, quorum est terrena possessio, uel quibus credita est rerum ecclesiasticarum dispensatio. Quae enim sacrosanctis ecclesiis a fidelibus collata sunt, episcopi, sacerdotes et clerici dispensanda suscipiunt, non recondenda, nec possidenda, sed eroganda. Quicquid habent pauperum est, uiduarum et orphanorum, et eorum qui altario deseruiunt, ut de altario uiuant. Sed et ea quae in usus seruorum Christi monasteriis conferuntur, a certis personis dispensari oportet, ut quod necessitatibus superest fratrum, non includatur marsupiis, sed hospitibus, peregrinis atque pauperibus erogetur. Et hoc illorum interest, quibus 804 Luc. x, 38-42.

818 cf. I Cor. ix, 15.

488 facile] est add. M. posses 17 forte] aliquem aZ. T 989 propositum] tuum add. M $91 esse ibi V poteruntM 9794 quibus bis M 795 uclozm. V M — 99? Ti. Inclusae partem elegerunt Mariae quae meliot est quam Marthae U, conditio tua M erant sototes IN erant oz. U 800 uel] neque l/ . $801 atque] uel JN non] de a7. N D U $02 non ... intenta

om. D 804 tua pats D suam] tuam l7 808 uidentur] uiuete add. N largitio eleemosynarum T7 non M, uel T 818 ut ozz. hoc] haec V7

805 audienda D I7

806 alloquendum multaM

negatut M Matia I 810 quae] qui N M M —— aemulantur D 811 illorum IN U 812 815 et oz. M 816 suscipiunt] et adZ. D nec] V 820 superest necess. I^ 822 atque] ac 7

DE INSTIT. INCLVS., 28 661 pars est Marthae commissa, non qui salutari otio uacant cum

Maria. Itaque claustralibus nulla debet esse pro pauperibus 825 sollicitudo, nulla pro hospitibus suscipiendis distentio, quippe quibus nulla debet esse de crastino cura, nulla cibi potusue prouidentia. Nutriantur potius in croceis, spiritualibus pascantur deliciis. Hi autem qui contemptibiles sunt constituti ad iudicandum, amplexentur stercora. Ipsi quippe sunt boues, 83» quorum piger stercoribus lapidatur. Sunt enim quidam qui circa spiritalia desides et pigri instar populi peccatoris, super manna caeleste nauseant, uidentesque alios circa temporalia occupatos, inuident, detrahunt, murmurant, et pro stercoribus quibus ipsi foedantur, zeli et amaritudinis stimulis feriuntur. 85; De quibus si forte aliquam temporalium dispensationem fuerint adepti, conuenienter dici potest: qui nutriti erant in croceis, amplexati sunt stercora. Cum igitur nec illis qui in coenobiis sunt, quibus cum Martha non parua communio est, circa plurima occupari 840 conceditur, quanto minus tibi, quae totam te saeculo exuisti, cui non solum non possidere, sed nec uidere, nec audire licet quae saeculi sunt? Cum enim nihil tibi quisquam det ad erogandum, unde habebis quod eroges? Si ex tuo aliquid habes labore, da, non tua, sed alterius manu. Si aliunde tibi prouenit

845; uictus, unde tibi aliena distribuere, cum nihil supra necessarium tibi liceat usurpare? Quid igitur beneficii impendes proximo? Nihil ditius bona uoluntate, ait quidam sanctus. Hanc praebe. Quid utilius oratione? Hanc largire. Quid humanius pietate? Hanc im850 pende. Itaque totum mundum uno dilectionis sinu complectere, ibi simul omnes qui boni sunt considera et gratulare, ibi malos intuere et luge. Ibi afflictos conspice et oppressos, et compatere. Ibi occurrant animo miseria pauperum, orphanorum gemitus, uiduarum desolatio, tristium maestitu-

855; do, necessitates peregrinantium, pericula nauigantium, uota uirginum, tentationes monachorum, praelatorum sollicitu826 cf. Matt. vi, 34. xxii, 2.

831 Num.

827 'Thren. iv, 5. xxi, 5.

Greg. bom. in euang. (PL LXXVI,

828 I Cot. vi, 4.

836 "Thren. iv, 5.

829-830 Eccli.

839 Luc. x, 41.

844

1094).

$23 est pats M — salutatio V $824 Itaque] ita D 826 debet nulla V7 esse oz. V .M 827 ctoceis] id est a47. T 829amplexanturt M V/ —stetcota oz. U e£ add. : sed dices fotsitan : Si sic Matiae pattes exequi teneat, ut non liceat mihi cum Martha externis laborare, obsequium ptaestate 834 zelique T amafitudinibus M, amaritudinem IN U . $839 plurima] plura D 840 quae] cui D 842 enim oz. T ^ tibi oz. V . $43 unde habebis] unum habes D 844 habes labote oz. V T $45 uictus] intus U — uictus ptouenit M 847 ditius] diutius D 848 Hanc] igitut add. T 849 humanius] utilius IN D 850 mundum totum M 8851 congratulare [IN U 852 et] uel T $8585 uota uitginum IN

662

860

DE INSTIT. INCLVS., 28-29

do, labor militantium. Omnibus pectus tuae dilectionis aperias, his tuas impende lacrymas, pro his tuas preces effundas. Haec eleemosyna Deo gratior, Christo acceptior, tuae professioni aptior, his quibus impenditur fructuosior. Huius munus beneficii tuum propositum adiuuat, non perturbat; dilectionem proximi auget, non minuit; mentis quietem seruat,

865

870

non impedit. Quid his plura dicam, cum sancti ut perfecte possent proximos diligere studuerunt in hoc mundo nihil habere, nihil appetere, nihil uel sine appetitu possidere? Agnoscis uerba, beati Gregorii sunt. Vide quam contra multi sapiunt. Vt enim caritatis impleant legem, quaerunt ut habeant quod erogent, cum eius perfectionem ipsis adscribat, qui nihil habendum, nihil appetendum, nihil uel sine appetitu possidendum arbitraantur.

29. His de proximi dilectione praemissis, de dilectione Dei pauca subiungam. Nam licet utraque soror Deum proximumque dilexerit, 875 specialiter tamen circa obsequium proximorum occupabatur

Martha, ex diuinae uero dilectionis fonte hauriebat Maria. Ad Dei uero dilectionem duo pertinent, affectus mentis, et

880

effectus operis. Et opus hoc in uirtutum exercitatione, affectus in spiritualis gustus dulcedine. Exercitatio uirtutum in certo uiuendi modo, in ieiuniis, in uigiliis, in opere, in lectione, in

885

890

oratione, in silentio in paupertate, et caeteris huiusmodi commendatur, affectus salutari meditatione nutritur. Itaque ut ille dulcis amor Iesu in tuo crescat affectu, triplici meditatione opus habes, de praeteritis scilicet, praesentibus et futuris, id est de praeteritorum recordatione, de experientia praesentium, de consideratione futurorum. Cum igitur mens tua ab omni fuerit cogitationum sorde uirtutum exercitatione purgata, iam oculos defaecatos ad posteriora retorque, ac primum cum beata Maria, ingressa cubiculum, libros quibus Virginis partus et Christi propheta-

85* labores IN U 888 pro oz. D infundas D 861 Huius oz. M munus bi; M auget auget proximi D I7 863 dicam] dicamus D diligere

proximos l/ ^ 866 studuerint IN D

$6? uel nihil

T V.

uelsine] cum D

Agnoscis] cognosce 17 uetba] haec 17 868 beati] sancti T 870 cum] cuius I7 ascribit T 871 uel oz. V 872 atbitrabantur U 873 TZ. Meditatio pro dilectione Dei attendenda ex memotia praeteritorum beneficiorum U 875 dilexit U specialis M 816 circa] cuta IN U M Oc-

cupatut ]/ 87? diuinae] diuerso T ex ... Matia oz. D 819 hoc opus VM affectus] mentis aZ. in zzarg. T 880 gustus] gestus M 881 uiuendi] uidendi / 882insilentio ozz. N U T 8831taque] Ita M dulcissimus D 885 praesentibus] scilicet aZ. M 886 praesentium expetientia I7 888 T7. Incipit quaedam forma meditationum eiusdem ad eandem sororem suam. Primo de recordatione peccatorum. R tua] fuerit adZ. R

DE INSTIT.INCLVS., 29

663

tur aduentus euolue. Ibi aduentum angeli praestolare ut uideas intrantem, audias salutantem, et sic repleta stupore et extasi dulcissimam dominam tuam cum angelo salutante salutes, clamans et dicens: Awe, gratia plena, Dominus tecum, 895 benedicta iu in mulieribus. Haec crebrius repetens, quae sit haec gratiae plenitudo, de qua totus mundus gratiam mutuauit quando Verbum caro factum est et habitauit in nobis, plenum gratiae et ueritatis, contemplare, et admirare Domi900 num qui terram implet et caelum, intra unius puellae uiscera claudi, quam Pater sanctificauit Filius fecundauit, obumbrauit Spiritus sanctus. O dulcis domina, quanta inebriabaris dulcedine, quo amoris igne succendebaris, cum sentires in mente et in uentre tantae 905 maiestatis praesentiam, cum de tua carne sibi carnem assumeret, et membra in quibus corporaliter omnis plenitudo diuinitatis habitaret, de tuis sibi membris aptaret. Haec omnia propter te, o uirgo, ut Virginem quam imitari proposuisti diligenter attendas, et Virginis Filium cui nupsisti. 910 Iam nunc cum dulcissima domina tua in montana conscende, et sterilis et uirginis suauem intuere complexum, et salutationis officium, in quo seruulus dominum, praeco iudicem, uox

91

i

920

uerbum, inter anilia uiscera conclusus, in Virginis utero clausum agnouit, et indicibili gaudio salutauit. Beati uentres in quibus totius mundi salus exoritur, pulsisque tristitiae tenebris, sempiterna laetitia prophetatur. Quid agis, o uirgo? Accurre, quaeso, accurre, et tantis gaudiis admiscere, prosternare ad pedes utriusque, et in unius uentre tuum Sponsum amplectere, amicum uero eius in alterius utero uenerare. Hinc euntem in Bethleem cum omni deuotione prosequere, et in hospitium diuertens cum illa, assiste et obsequere parienti, locatoque in praesepi paruulo, erumpe in uocem

925

exultationis,

clamans

cum

Isaia:

Paruulus

matus est

nobis, filius datus est nobis. Amplectere dulce illud praesepium,

uincat uerecundiam amor, timorem depellat affectus, ut sacra-

900 Hierem. xxiii, 22. 898 Ioh. i, 14. 895 Luc. i, 28. 924 cf. Ps. 41, 5. 923 Luc. ii, 7. 914 cf. Luc. i, 39 Sq.

892 reuolue I7 caritatis IN .M

895 Aue] Matia add. euolute R. 901 sanctificauit] et add. V. .M IN

906 Col. ii, 9. 925 Esai. ix, 6.

899 uetitatis] D V M 903 inebriatis IN V .M

906 plenitudo] pulchritudo T —— 909 tantae oz. IN 904. 2/7. in ozz. IN D 910 cum add. in zarg. D oz. V. et M V D diligas diligenter attendas] gaudio 914 clausum] et add. D — inedicibili D in montana oz. M 919 cius] Christi M — 921 917etom.D Beati..quibus oz. D LD 924 exultationis] ptesepe U V 923 locato M Hinc] matrem a4Z. IN 926 925 prius nobis] et add. D patuulus] puer R jucunditatis et Haz ut] et M

664

DE INSTIT. INCLVS., 29-31

tissimis pedibus figas labia, et oscula gemines. Exinde pastorum excubias mente pertracta, angelorum exercitum admirare, caelesti melodiae tuas interpone partes, corde simul et ore decantans: Gloria 4m excelsis Deo, et in. terra ax hominibus 959 bonae uoluntatis. 30. Noli in tua meditatione magorum munera praeterire, nec fugientem in Aegyptum incomitatum relinque. Opinare uerum esse quod dicitur, eum a latronibus depre955 hensum in uia, et ab adolescentuli cuiusdam beneficio ereptum. Erat is, ut dicunt, principis latronum filius, qui praeda potitus, cum puerulum in matris gremio conspexisset, tanta ei in eius speciosissimo uultu splendoris maiestas apparuit, ut eum supra hominem esse non ambigens, incalescens amore am940 plexatus est eum, et: O, inquit, beatissime paruulorum, si aliquando se tempus obtulerit mihi miserendi, tunc memento mei, et huius temporis noli obliuisci. Ferunt hunc fuisse latronem qui ad Christi dexteram crucifixus, cum alterum blasphemantem corripuisset, dicens : Neque tw times Deum 945 quod. in, eadem damnatione es, et nos quidem quste, nam digna fachis recipimus. Hic autem mihil mali fecit. Conuersus ad Dominum, eum in illa quae in puerulo apparuerat intuens maiestate, pacti sui non immemor: Memento, inquit, met, cum 959

veneris dn regnum iuum. Itaque ad incentiuum amoris haud inutile arbitror hac uti opinione, remota omni affirmandi temeritate. Praeterea

955

nihilne

tibi suauitatis

aestimas

accessurum,

si

eum apud Nazareth puerum inter pueros contempleris, si obsequentem matri, si operanti nutricio assistentem intuearis? 31. Quid si duodennem cum parentibus Ierosolymam ascendentem, et, illis redeuntibus et nescientibus in urbe remanen-

tem, per triduum cum matre quaesieris? O quanta copia fluent lacrymae, cum audieris matrem dulci quadam increpatione 930 Luc. ii, 14. xxiii, 40-41.

934 N.T. apocrypb. ed. M.R. James, p. 8r.

944 Luc:

948 Luc. xxiii, 42.

927 gemines oscula V/ M 929 caelestis M — pattes] autres V" ore] simul add. R 932 T77. Item meditatio ad eumdem effectum U meditatione tua T 933 relinquete IN 934 dep. a latronibus U 935 ab oz. DUM T 936 potitus] potius U 937 aspexisset M 941 se] te I7 se aliquando .M obtulit D tunc] tu . M 943 dexteram Christi U T 944 blasphemantut M Deum] eo aZ. ^ 945 es oz. U eadem] eius M 946 factis digna M ^ autem] quid a4Z. NN 94v in oz. D M patuulo U 948 memento] mei aZ. V^ 949 incentium D haud] aut R 951 temeritate] auctoritate [7 952 nihilue M tibi oz. V^ 953 eum] cum 17 matti om. M 954 operante M assistticem R 956 T7; Item de eadem U 958 requisieris I7 957 illis ozz. Ha

DE INSTIT. INCLVS., 31 960

665

filium uerberantem: F?/i, quid fecisti nobis sic? Ecce pater twus ei ego dolentes quaerebamus te? $1 autem Virginem sequi quocumque ierit delectet, altiora eius et secretiora scrutare, ut in Iordane flumine audias in uoce Patrem, in carne Filium, in columba uideas Spiritum

965 sanctum.

Ibi tu ad spirituales inuitata nuptias, sponsum suscipis datum a Patre, purgationem a Filio, pignus amoris a Spiritu sancto. Exinde solitudinis tibi secreta dicauit, sanctificauit ieiunium, ibi subeundum docens cum callido hoste conflictum.

EAT

Haec tibi facta, et pro te facta, et quomodo facta sunt meditare, et imitare quae facta sunt. Occurrat iam nunc memoriae mulier illa deprehensa in adulterio, et Iesus rogatus sententiam quid egerit, quidue dixerit recordare. Cum enim scribens in terra, terrenos eos non

975

980

caelestes prodidisset: Qw$ sine peccato est, inquit, uestrum, primus in. illam lapidem. mittat. Cum uero omnes sententia terruisset, et expulisset e templo, imaginare quam pios oculos in illam leuauerit, quam dulci ac suaui uoce sententiam absolutionis eius protulerit. Puta quod suspirauerit, quod lacrymatus sit cum diceret : Nemo te condemnawit, mulier? Nec ego te condemnabo. Felix, ut ita dicam, hoc adulterio mulier, quae de praeteritis absoluitur, secura efficitur de futuris. Iesu bone, te dicente:

Non condemnabo, quis condemnabit? Deus qui iustificat, quis tua : 985 est qui condemnet? Audiatur tamen de caetero uox Vade, et iam amplius noli feccare. Iam nunc domum ingredere Pharisaei, et recumbentem ibi Dominum tuum attende, accede cum illa beatissima peccatrice ad pedes eius, laua lacrymis, terge capillis, demulce osculis, et

999

foue unguentis. Nonne iam sacri illius liquoris odore perfunderis?

Si tibi adhuc suos negat pedes, insta, ora, et grauidos lacrymis oculos attolle, imisque suspiriis inenarrabilibusque

960 Luc. ii, 48. 980 Ioh. viii, 10-11.

982 cf. Apoc. xiv, 4.

963 Ioh. i, 32.

984 cf. Rom. viii, 53-34.

975 Ioh. viii, 7.

986 Ioh. viii, rr.

982

Luc. vii, 36.

964 uideas om. V 960 uerberantem] dicentem a4. U, increpantem add. Ha; solitudinis WM tibi 968 — l/ datum patre 966 .M U IN initiata 963 inuitata] quo M quomodo] — V . priusetom 970 D ozz. uit sanctifica 969 ibi] tibi T DVM sunt meditare oz. V', diligenter attendens, dilige a quo facta sunt 975 inin adul. deprehensa M —— 974 diceret M, dixit T 972 iam oz. V 976 primum IN U T — 979 suspiuestrum] est add. R. quit] est add. U V 984condemnet te mulier D 981 condemno V 980 diceretur IN tauit T 989 988 illa oz. D —— M ingredere Pharisaei 987 V/ iam amplius 986 V — odoore oz.D,liqu |liquoris U sacre D, sacro 990 — V. lacrymis]etadZ. gtauidos] grandes U 992 neget M 991 perfundis D re om. V

666 995

IOOO

1005

IOIO

IOI

1020

DE INSTIT. INCLVS., 31

gemitibus extorque quod petis. Luctare cum Deo sicut Iacob, ut ipse se gaudeat superari. Videbitur tibi aliquando quod auertat oculos, quod aures claudat, quod desideratos pedes abscondat. Tu nihilominus 2nsía opportune, ymportune, clama: Vsquequo auertis [aciem tuam a me? Vsquequo clamabo, et non exaudies? Redde mihi, lesu bone, laetitiam salutaris tui, quia. tibi dixit cor meum : Quaesiui faciem tuam, faciem tuam, Do-

mine, requiram. Certe non negabit pedes suos uirgini, quos osculandos praebuit peccatrici. Sed domum illam non praeteribis ubi per tegulas paralyticus ante pedes eius submittitur, ubi pietas et potestas obuiauerunt sibi. F5, inquit, remittuntur tibi beccata tua. O mira clementia, o indicibilis misericordia. Accepit felix remissionem peccatorum, quam non petebat, quam non praecesserat confessio, non meruerat satisfactio, non exigebat contritio. Corporis salutem petebat, non animae; salutem recepit et corporis et animae. Vere, Domine, uita in uoluntate tua. Si decreueris saluare me,

nemo poterit prohibere. Si aliud decreueris, non est qui audeat dicere: Cur ita facis? Pharisaee, quid murmuras? An oculus tuus nequam est quia ipse bonus est? Certe miseretur cui uoluerit. Ploremus et oremus ut uelit. Bonis etiam operibus pinguescat oratio, augeatur deuotio, dilectio excitetur. Leuentur purae manus in oratione, quas non sanguis immunditiae maculauit, tactus ilicitus non foedauit, auaritia non coinquinauit. Leuetur et cor sine ira et disceptatione, quod tranquillitas sedauit, pax composuit, puritas conscientiae animauit. Sed nihil horum paralyticus iste legitur praemisisse, qui tamen legitur remissionem peccatorum meruisse. Haec

est ineffabilis

misericordiae

eius

uirtus,

cui

sicut

blasphemum est derogare, ita et hoc sibi praesumere stultissi994 Gen. xxxii, 24. 997 II Tim. iv, 2. 998 Ps. 12, 1 ; Ps. 21, 3. 999 Ps-5o pA: 1000 Ps. 26, 8. 1003 Luc. v, 19. 1005 Luc. v, 20. 1010 PsS320261013 Matt. xx, 15. 1014 cf. Rom. ix, 18. 1019 cf. I Tim.

ii, 8.

995 se oz. D tibi oz. V, mihi D 996 claudat autes V M 998 Vsquequo .. me oz. V D 999 exaudis IN . 1000 tibi oz. D 1001 uirgini] osculandos ad. V ^ praebuit] obtulit V — 1003 Sed] et a4. U — 1005 tua om. N DU 1006 indicibilis] inenarrabilis I7 1007 petebat] et aZ. D 1008 satisfactio] quam add. M ^ corporis pétebat V/ — 1009 prius animae] et add. V —— priusetom. WV 1011 poterit] potest 7 1012 facis] cette misetetur cui uoluerit ad. U — 1013 quia] quoniam M 1014 ipse bonus est] ego bonus sum D 1015 pingescat N —— 1017 sanguis] sanguinis V, oz. T ^ immunditiae] immunditia T V 1018 coinquinauit] corrupit T' exaspetauit D V M contraxit U R Ha 1019 disceptatione] deceptione D M — tranquilitas] pto emendatione aZZ. T sedauit] federauit M 1020 animauit]

amauit N M . 1022 remissionem legitur M legitur meruisse 7 peccapud E etadd. T 1023 eius misericordiae D sicut]sic D V/ — 1024 sibi ozz.

DE INSTLITiINCEVS., 31

667

102; mum. Potest cuicumque uult hoc ipsum efficaciter dicere quod dixit paralytico: Domittuntur tibi peccata tua, sed quicumque sine suo labore, uel contritione, uel confessione, uel etiam oratione,

Sibi hoc dicendum expectat, nunquam ei remittuntur peccata. Sed exeundum

est hinc et ad Bethaniam

ueniendum,

ubi

1030 Sacratissima foedera amicitiae auctoritate Domini consecrantur. Diligebat enim Iesus Martham et Mariam et Lazarum. Quod ob specialis amicitiae priuilegium qua illi familiariori adhaerebant affectu dictum, nemo qui ambigat. Testes sunt lacrymae illae dulces, quibus collacrymatus est lacrymantibus, 1055 quas totus populus amoris interpretabatur indicium, V'de, in-

quiens, quomodo amabat ewm. Et ecce faciunt ei coenam ibi, et Martha ministrabat, Lazarus autem unus erat ex discumbentibus, Maria autem

sumpsit alabastrum 1040 super caput Iesu.

unguenti,

et fracto

alabastro,

effudit

Gaude, quaeso, huic interesse conuiuio; singulorum distingue officia : Martha ministrabat, discumbit Lazarus, ungit

Maria. Hoc ultimum tuum est. Frange igitur alabastrum cordis tui, et quidquid habes deuotionis, quicquid amoris, quid1045 quid desiderii, quidquid affectionis, totum effunde super Spon-

si tui caput, adorans in Deo hominem, et in homine Deum. Si fremit, si murmurat,

si inuidet proditor, si perditionem

uocat deuotionem, non sit tibi curae. V? quid, ait, perditio haec? Posset hoc unguentum uenumdari multo, e dari paupenri1050 bus. Pharisaeus

murmurat,

inuidens

paenitenti;

murmurat

Iudas, inuidens unguenti. Sed iudex accusationem non recepit, accusatam

absoluit.

Se,

inquit,

?llam,

bomwm,

emim

opus

operata est in me. Laboret Martha, ministret, paret hospitium peregrino, esurienti cibum, sitienti potum, uestem algenti.

1055 Ego solus Mariae, et illa mihi, mihi totum praestet quod habet,

a me quidquid optat expectet. Quid enim? Tu ne Mariae consulis relinquendos pedes, quos tam dulciter osculatur! Auertendos oculos ab illa speciosissima facie quam contemplatur, amouendum auditum ab eius 1060 suaui sermone quo reficitur? 1026 Marc. ii, 5. 1039 Matc. xiv, 5.

1037 Ioh. xii, 2, 3. 1036 Ioh. xi, 36. 1031 Ioh. xi, 5. 1085 cf. Cant. 1032 Matrc.xiv, 6. 1048 Matt. xxvi, 9g.

ii, 16. 1026 dixit] illi 444. D V M Item meditatio ad idem U 1035 1033 adhaerebat L/ 1040lIesu]eius / om. M gere D — 1047 murmurat] accepit 1052 receperit D 1058 auertendos] auertere D

1028 remittentur N, dimittentur / — 1029 TTE 1030 amicitiae foedera M — 1031 prius et oz. V 1037 ib oz. T ^ 1039 unguenti iudicium D fran1043 esttuum JE — 1041 quaesooz. V

1049 hoc oz. V et add. U — 1048 ait o. T 1085 a/; mihi om. V enim om. V M V. oculos oz. D

ab oz. IN

668

1065

Sed iam surgentes, eamus hinc. Quo? inquis. Certe ut insidentem asello caeli terraeque Dominum comiteris, tantaque fieri pro te obstupescens, puerorum laudibus tuas inseras, clamans et dicens: Hosanna Filio Dauid, benedictus qui uenit in nomine Domini. Iam nunc ascende cum eo in coenaculum grande stratum, et salutaris coenae interesse deliciis gratulare. Vincat uerecundiam

1070

1075

1080

1085

1090

DE INSTIT: INCEVS., 31

amor,

timorem

excludat

affectus,

ut saltem

de micis

mensae illius eleemosynam praebeat mendicanti. Vel a longe sta et quasi pauper intendens in diuitem, ut aliquid accipias extende manum, famem lacrymis prode. Cum autem surgens a coena, linteo se praecinxerit, posueritque aquam in peluim, cogita quae maiestas hominum pedes abluit et extergit, quae benignitas proditoris uestigia sacris manibus tangit. Specta et expecta, et ultima omnium tuos ei pedes praebe abluendos, quia quem ipse non lauerit non habebit partem cum eo. Quid modo festinas exire? Sustine paululum. Vides ne? Quisnam ille est, rogo te, qui supra pectus eius recumbit, et in sinu eius caput reclinat? Felix quicumque ille est. O, ecce uideo : Joannes est nomen eius. O Ioannes, quid ibi dulcedinis, quid gratiae et suauitatis, quid luminis et deuotionis ab illo haurias fonte edicito. Ibi certe omnes thesauri sapientiae et scientiae, ibi fons misericordiae, ibi domicilium pietatis, ibi fauus aeternae suauitatis. Vnde tibi, o Ioannes, omnia ista? Numquid tu sublimior Petro, Andrea sanctior, ac caeteris om-

nibus apostolis gratior? Speciale hoc uirginitatis priuilegium, quia uirgo es electus a Domino et ideo inter caeteros magis dilectus. Iam nunc exulta, uirgo, accede propius, et aliquam tibi huius dulcedinis portionem uendicare non differas. Si ad potiora non potes, dimitte Ioanni pectus, ubi eum uinum laetitiae in diuinitatis cognitione inebriet, tu currens ad ubera humanitatis, lac exprime quo nutriaris. 1061 cf. Ioh. xiv, 31. 1064 Matt. xxi, 9. 1066 Marc. xiv, 15. 1019 Matt. xv, 27. 1073 Ioh. xiii, 5. 1077 Ioh. xiii, 8. 1079 Ioh. xiii, 25.

1081 Luc. i, 65.

1083 Col. ii, 5.

1088 Breu. Cist. resp. vi in festo S. Ioh.

1061 ut] ubi R 1062 commitetis D ^ 'uinca T 1067 uerecundia M 1070 ut aliquid accipias oz. M V —— 1071lacrymae M ^ 10:22acoena surgens 7 1073 maiestas] potestas edZ. D V 1074 extetsit D 1075 omnium oz. M 1076 pedes oz. V ptaebe pedes D quia] et 1 lauetit] abluerit T 1077 cum eo pattem non hab. M 1078 modo] ergo 17 1079 ille ozz. V 1080 sinum D reclinatur M est ile V M 1081 ibi] tibi V/ — 1083 cette om. D 1084 scientiae] absconditi aZ. V/ —— 1086 ac] aut D 1087 gtatiosior U specialis D 1088 electus es V/V U R et ideo] atque D 1091 portionem] tibi aZZ. R 1092 uino D 1093 curre R 1094 humanitatis ubera D

DE INSTIT. INCLVS., 31 109;

669

Inter haec cum sacratissima illa oratione discipulos. commendans Patri dixerit : Pater, serua eos àn nomine iuo, inclina

caput ut et tu merearis audire : Volo ut ubi sum ego, et «lla sint mecum. Bonum tibi est hic esse, sed exeundum est. Praecedit ipse ad 11oo montem Oliueti, tu sequere. Et licet assumpto Petro et duobus filiis Zebedaei ad secretiora secesserit, uel a longe intuere, quomodo in se nostram transtulerit necessitatem. Vide quomodo ille cuius sunt omnia, pauere incipit et taedere : 7TYis&is est, inquiens, anima

1105 7neà sque ad mortem. Vnde hoc, Deus meus? Ita compateris mihi te exhibens hominem, ut quodammodo uidearis nescire quod Deus es. Prostratus in faciem oras, et factus est sudor tuus sicut guttae sanguinis decurrentis in terram. Quid stas ? Accurre, et suauissimas illas guttas adlambe, et puluerem i110 pedum illius linge. Noli dormire cum Petro, ne merearis audire : Sc non $otwuisti una hora wigilare mecum ? Sed ecce iam proditorem praeeuntem impiorum turba subsequitur, et osculum praebente Iuda, manus iniciunt in Dominum

tuum.

Tenent,

ligant,

et illas dulces

manus

uinculis

i11; stringunt. Quis ferat? Scio, occupat nunc cor tuum pietas, omnia uiscera tua zelus inflammat. Sine, rogo, patiatur, qui pro te patitur. Quid optas gladium? Quid irasceris? Quid indignaris? Si instar Petri cuiuslibet aurem abscideris, si ferro brachium tuleris, si pedem truncaueris, ipse restituet omnia,

1120 qui etiam si quem occideris absque dubio suscitabit.

Sequere potius eum ad atrium principis sacerdotum, et speciosissimam eius faciem, quam illi sputis illiniunt, tu lacrymis laua. Intuere quam piis oculis, quam misericorditer, quam efficaciter tertio negantem respexit Petrum, quando ille

112; conuersus, et in se reuersus, fleuit amare. Vtinam, bone Iesu,

tuus me dulcis respiciat oculus, qui te totiens ad uocem ancillae procacis, carnis scilicet meae, pessimis operibus affectibusque negaui.

Sed iam mane facto traditur Pilato. Ibi accusatur et tacet,

1102 Matt. 1099 Matt. xvii, 4. 1097 Ioh. xvii, 24. 1096 Ioh. xvii, 11. 1112 Matt. xxvi, 40. 1108 Luc. xxii, 44. 1104 Matt. xxvi, 358. XXVij 37. 1125 Luc. xxii, 61-62. 1118 Matt. xxvi, 51. 1113 Matt. xxvi, 47 Sq.

1099 T7. 1096 dixit / — 1097 tu an/e caput T V U —— merearis] merere D Item meditatio ad eumdum effectum U — tibi o». M — ipse] te V — 1101 secreta M V' — 1104 duobus] fratribus a4Z. V Petre M sumpto T 1108 terraM 1106 te oz. M V inquiens ozz. V^ taedere] dicens 242. 1^ 1112 turba impiorum V/ — 1113 dominum] Deum a7. V 1110 illius] eius M 1117 optas] 1116 qui] quoniam M 1115feratur D iii4uinculisoz. V 1121 eum] usque ad. D V — eum potius M ne add. U — 1118 abscidis D pessimis 1127 meae] me M 1124 Petrum respexit T 1122 speciosam l7 om. D

1129 accusatus

670 II30

DE INSTIT. INCLVS., 3t

quoniam tanquam ouis ad occisionem ducitur, et sicut agnus coram tondente se, non aperuit os suum. Vide, attende quomodo stat ante praesidem, inclinato capite, demissis oculis,

uultu placido, sermone raro, paratus ad opprobria et ad uerbera promptus. Scio non potes ulterius sustinere, nec dulcissimum dorsum II355 eius flagellis atteri, nec faciem alapis caedi, nec tremendum illud caput spinis coronari, nec dexteram quae caelum fecit et terram arundine dehonestari, tuis oculis aspicere poteris. Ecce educitur flagellatus, portans spineam coronam et II40 purpureum uestimentum. Et dicit Pilatus : Ecce homo. Vere homo est. Quis dubitet? Testes sunt plagae uirgarum, liuor ulcerum, foeditas sputorum.

Iam nunc agnosce, Zabule, quia

homo est. Vere homo est, inquis. Se quid est quod in tot iniuriis non irascitur ut homo, non suis indignatur tortoribus 1145 ut homo? Ergo plus est quam homo. Sed quis cognoscit illum? Cognoscitur certe homo, impiorum iudicia sustinens; sed cognoscetur Deus iudicium faciens. Sero animaduertisti, Zabule. Quid tibi per mulierem uisum est agere, ut dimittatur? Tarde locutus es. Sedet pro tribunali II5O iudex, prolata est sententia, iam propriam portans crucem ducitur ad mortem. O spectaculum! Videsne? Ecce principatus super humerum eius. Haec est enim wirga aequitatis, uirga regni eius. I155

1160

Datur ei uinum felle mixtum. Exuitur uestimentis suis, et inter milites diuiduntur. Tunica non scinditur, sed sorte

transit ad unum. Dulces manus eius et pedes clauis perforantur, et extensus in cruce inter latrones suspenditur. Mediator Dei et hominum inter caelum et terram medius pendens, ima superis unit, et caelestibus terrena coniungit. Stupet caelum, terra miratur. Quid tu? Non mirum si sole contristante, tu contristaris, Si terra tremiscente, tu contremiscis, si scissis saxis, tuum cor

scinditur, si flentibus iuxta crucem mulieribus, tu collacrymaris. 1165 Verum in his omnibus considera illud dulcissimum pectus, quam tranquillitatem seruauerit, quam exhibuerit pietatem. 1130 Esai. liii, 7. 1151 Esai. ix, 6.

1139 Ioh. xix, 5. 1152 Ps. 44, 7.

1140 Ioh. xix, 6.

1147 Ps. 9, 17.

1156 Ioh. xix, 23-24.

1130 ductus est V. Ha 1131 Se]sic N U — 1133 placido uultu V — placito M . ptomptus] ptointus D 1135 Scio] quod a7. U — poteris R. eius dotsum M . 1137 fecit caelum D 1138 poteris] Et a7. U — 1140 uestem I7 uete] uestre D 1141 est ozz. M V7 inquis] iniquis D 1147 iudicium]

iudicia

R V 1144 homo] non mouetut ut homo D 1 1148 animaduettisti] autem aduertisti D 1150 iudex oz. M . 1156 eius oz. V 1161 conttistante IN 1165 Verum] Inde D

DE INSTIT. INXCLVS;, 31

671

Non suam attendit iniuriam, non poenam reputat, non sentit contumelias, sed illis potius a quibus patitur, ille compatitur, a quibus uulneratur, ille medetur, uitam procurat, a quibus 1170

occiditur. Cum qua mentis dulcedine, cum qua spiritus deuotione, in qua caritatis plenitudine clamat : Pater, ignosce illis. Ecce ego, Domine, tuae maiestatis adorator, non tui corpo-

ris interfector, tuae mortis uenerator, non tuae passionis irrisor, tuae misericordiae

contemplator,

non

infirmitatis

con-

1175 temptor. Interpellet itaque pro me tua dulcis humanitas,

1180

commendet me Patri tuo tua ineffabilis pietas. Dic igitur, dulcis Domine : Pater, ?gnosce 2llz. At tu, virgo, cui maior est apud Virginis Filium confidentia a mulieribus quae longe stant, cum Matre uirgine et discipulo uirgine accede ad crucem, et perfusum pallore uultum cominus intuere. Quid ergo? Tu sine lacrymis, amantissimae dominae tuae lacrymas uidebis? Tu siccis manes oculis, et eius animam pertransit gladius doloris? Tu sine singultu audies dicentem Matri : Mulier, ecce filius tuus, et Ioanni : Ecce mater tua, cum

discipulo matrem committeret, latroni paradisum promitteret ? Tunc unus ex militibus lancea latus eius aperuit, et exiuit sanguis et aqua. Festina, ne tardaueris, comede fauum cum melle tuo, bibe uinum tuum cum lacte tuo. Sanguis tibi in 1190 uinum uertitur ut inebrieris, in lac aqua mutatur ut nutriaris. Facta sunt tibi in petra flumina, in membris eius uulnera, et in maceria corporis eius cauerna, in quibus instar columbae latitans et deosculans singula ex sanguine eius fiant sicut uitta coccinea labia tua, et eloquium tuum dulce. II95 Sed adhuc expecta donec nobilis iste decurio ueniens, extractis clauis manus pedesque dissoluat. Vide quomodo felicissimis brachiis dulce illud corpus complectitur, ac suo astringit pectori. Tunc dicere potuit uir ille sanctissimus : Fasciculus myrrhae dilectus meus miht, inter ubera, mea, com1200 morabitur. Sequere, tu, preciosissimum illum caeli terraeque

1185

1171 Luc. xxiii, 54. xxiii 023-

Caüt. ii, 14.

1183 Luc. ii, 55.

1184 Ioh. xix, 26-27.

1188 Ioh. xix, 34; Cant. v, r.

1194 Cant. iv, 3.

1191. Ps: 77, 16:

1195 Marc. xv, 43.

1185 Luc. 1192 cf.

1199 Cant. i, 12.

1172 1171 plenitudine] amplitudine T 1168 patitur ille compatitur oz. V 1171 illis3- quia nesciunt quid faciunt V — 1195 itaque oz. V ego oz. V igitur] ergo T — 1178 At] Et V 1176 tua oz. V. pto me itaque D 1181 uirgini M ^ uirginee D 1179/1180 et discipulo uirgine oz. T 1183 audies] dulcissimum sponsum tuum «44. T amantissimae] amatissimae M 1187 apetuit] perforauit D comptomitteret R. 1185 promitteret parad. U 1193 1191 tibi oz. V^ lac] hac D 1190 uertitur oz. U, conuettitur 1^ uitta] uitta D, uicca U, uicta IN

illud] ille T oz. D illum oz. V MD

44

1195 donec] ille a27. D

1199 meus oz. D

1197 felicissimus D

1200 commorabitut oz. M I

672

1205

I210

DE INSTIT. INCLVS., 31

thesaurum, et uel pedes porta,.uel manus brachiaque sustenta, uel certe defluentes minutatim preciosissimi sanguinis stillas curiosius collige, et pedum illius puluerem linge. Cerne praeterea quam dulciter, quam diligenter beatissimus Nicodemus sacratissima eius membra tractat digitis, fouet unguentis, et cum sancto Ioseph inuoluit sindone, collocat in sepulchro. Noli praeterea Magdalenae deserere comitatum, sed paratis aromatibus cum ea Domini tui sepulchrum uisitare memento. O si quod illa oculis, tu in spiritu cernere merearis, nunc super lapidem reuolutum ab ostio angelum residentem, nunc intra monumentum, unum ad caput; alium ad pedes, resurrectionis

gloriam praedicantes, nunc ipsum Iesum Mariam flentem et tristem tam 1215

1220

dulci reficientem

oculo, tam

suaui uoce

dicen-

tem : Maria, Quid hac uoce dulcius ? Quid suauius ? Quid iucundius ? Maria : rumpantur ad hanc uocem omnes capitis cataractae, ab ipsis medullis eliciantur lacrymae, singultus atque suspira ab imis trahantur uisceribus. Maa : o beata, quid tibi mentis fuit, quid animi, cum ad hanc uocem te prosterneres, et reddens uicem salutanti inclamares : Rabbi. Quo rogo affectu, quo desiderio, quo mentis ardore, qua deuotione cordis clamasti : Rabb;i. Nam plura dicere lacrymae prohibent, cum uocem occludat affectus, omnesque animae corporisque sensus nimius amor absorbeat. Sed o dulcis Iesu, cur a sacratissimis ac desiderantissimis

1225

1230

pedibus tuis sic arces amantem ? Nob, inquit, me tangere. O uerbum durum, uerbum intolerabile : Noli me tangere. Vt quid, Domine ? Quare non tangam ? Desiderata illa uestigia tua pro me perforata clauis, perfusa sanguine, non tangam, non deosculabor ? An immitior es solito, quia gloriosior ? Ecce non dimittam te, non recedam a te, non parcam lacrymis, pectus singultibus suspiriisque rumpetur, nisi tangam. Et ille : Noli timere, non 1204 Ioh. xix, 39.

17.

aufertur

1207 Luc. xxiv, 1.

tibi bonum

1215 Ioh. xx, 16.

hoc, sed 1225 Ioh. xx,

1230 Gen. xxxii, 26.

1202 minuatim l/ ^ 1203 linge oz. M . 1204 Nichodemus oz. D 1205 detractat .M 1206 sindone] munda as4Z7. D 1208 ea oz. D uisitate] uilitate IN 1210 hostio D U 1211 z//. alium] unum Y^ 1212 ipsum] pium T reficientem] respicientem 17 1215 rumpuntut D V M capitis om. M 1216 eliciuntur D V M 1217 trahuntut D V M 1218 cum] te add. V. uocem om. M 1219 prosternens D inclinares U 1221 Rabboni T 1222 obcludat] excludat D, indultat 7, obcludant M animae om. V 1223 amor nimius I7 1224 dulcissime R desiderantissimis oz. M 1225 Noli me T 1226 O ... tangete ozz. D 1227 tua oz. IN T 1228 pro] pet D forata M 1229 Deo osculabot M immitior] an non mitiot Ha es om. V quia] qui M 1230 te dimittam M 1231 pectusque L^ acsuspitiis / — 1232 ille] noli metangetezdZ. V —— auferetur U T tibi] astesrA bonum hoc] hic domini U

DE INSTIT. INCLVS., 31-32

673

differtur. Vade tantum et nuntia fratribus meis, quia surrexi. Currit cito, cito uolens redire. Redit, sed cum aliis mulieri-

bus. Quibus ipse Iesus occurrens blanda salutatione, deiectas erigit, tristes consolatur. Aduerte. Tunc est datum, quod fuit ante dilatum. Accesserunt enim, et tenuerunt pedes eius. Hic quamdiu potes, uirgo, morare. Non has delicias tuas somnus interpolet, nullus exterior tumultus impediat. 1240 Verum quia in hac misera uita nihil stabile, nihil aeternum est nec unquam in eodem statu permanet homo, necesse est ut anima nostra, dum uiuimus, quadam uarietate pascatur. Vnde a praeteritorum recordatione ad experientiam praesentium transeamus, ut ex his quoque quantum a nobis sit dili1245 gendus Deus intelligere ualeamus. 32. Non paruum aestimo beneficium quod bene utens malo parentum nostrorum creauit nos de carne illorum et inspirauit in nobis spiraculum uitae, discernens nos ab illis qui uel abortiui proiecti sunt ab utero, uel qui inter materna uiscera 1250 suffocati, poenae uidentur concepti non uitae. Quid etiam quod integra nobis et sana membra creauit, ne essemus nostris dolori, opprobrio alienis ? Magnum certe et hoc. Sed quomodo illud quantae bonitatis fuerit aestimabimus, quod eo tempore, et inter tales nos 1255 nasci uoluit, per quos ad fidem suam et sacramenta perueniremus? Videamus innumerabilibus millibus hominum hoc negatum quod nobis gratulamur esse concessum, cum quibus nobiscum una esset eademque conditio, illi derelicti per iustitiam, nos uocati sumus per gratiam. 1260 Procedamus intuentes munus eius fuisse, quod educati a parentibus fuimus, quod nos flamma non laesit, quod non absorbuit aqua, quod non uexati a daemone, quod non percussi a bestiis, quod praecipitio non necati, quod usque ad congruam aetatem in eius fide et bona uoluntate nutriti.

1255

1265

Hucusque simul cucurrimus, soror, quibus una fuit eadem-

que conditio, quos idem pater genuit, idem uenter complexus 1237 Matt. xxviii, 9.

1241 Iob xiv, 2.

1223 tantum] tamen T7 1234 redit] redi D 1235 Quibus] quia V/ salutatione] consolatione / —— 1237? enim oz. V pedes eius oz. M — 1249 uita 1244 1243 pftaeteritorum] praeterito D 1241 homo] hoc V misera D diligendus sit V/ — diligendus] a nobis «ZZ. M ^ 1246 T77. Explicit de tecotdatione praeteritorum. Incipit de experientia praesentium R, Meditatio accendens 1247 et om. V. dilectionem ex consideratione praesentium beneficiorum U 1253 essemus] nobis dolori et nostris «ZZ. V^ 1251 membta] nobis a27. V^ illud]etadZ. U — quantae] fueritadd. M V —— 1285 peruenimus I7 et cette D una eademque M 1258 nobiscum] nobis U R 1257 concessum esse R gratiam] 1259 sumus oz. M detelicti] sunt aZ. M esset oz. V 1266 idem pater genuit oz. Ha 1260 quod] nos edZ. D sumus z44. V

674

DE INSTIT. INCLVS., 32

est, eadem uiscera profuderunt. Iam nunc in me, soror, aduerte, quanta fecerit Deus animae tuae. Diuisit enim inter te et me quasi inter lucem et tenebras, te sibi conseruans, me 1270 mihi relinquens. Deus meus, quo abii, quo fugi, quo euasi ? Eiectus quippe a facie tua sicut Cain, habitaui in terra. Nam ijui uagus et profugus, et quicumque inuenit me occidit me. Quid enim ageret miserabilis creatura, a suo derelicta Creatore ? Quo iret uel ubi lateret ouis erronea, suo destituta ? O soror, fera pessima deuorauit fratrem tuum. In pastore 1275 me igitur cerne quantum tibi contulerit, qui te a tali bestia conseruauit illaesam. uam miser ego tunc qui meam pudicitiam perdidi, tam beata tu, cuius uirginitatem gratia diuina protexit. Quotiens 1280 tentata, quotiens impetita, tua tibi est castitas reseruata, cum ego libens in turpia quaeque progrediens, coaceruaui mihi materiam ignis quo comburerer, materiam foetoris quo necarer, materiam uermium a quibus corroderer. Recole, si placet, illas foeditates meas pro quibus me plange1285 bas et corripiebas saepe puella puerum, femina masculum. Sed non fallit Scriptura, quae ait : Nemo potest corrigere quem Deus despexerit. O quantum diligendus est a te qui cum me repelleret, te attraxit, et cum esset aequa utriusque conditio, cum me despiceret, te dilexit. 1290

Recole nunc, ut dixi, corruptiones meas

cum

exhalaretur

nebula libidinis ex limosa concupiscentia carnis et scatebra pubertatis, nec esset qui eriperet et saluum faceret. Verba enim iniquorum $raeualuerunt super me, qui in suaui poculo amoris propinabant mihi uenenum luxuriae, conuenientesque 129j in unum affectionis suauitas et cupiditatis impuritas rapiebant imbecillem adhuc aetatem meam per abrupta uitiorum atque mersabant gurgite flagitiorum. Inualuerat super me ira et indignatio tua, Deus, et nesciebam, ibam longius a te et sine1268 Ps. 65, 16. 1269 cf. Gen. i, 18. 1271 Gen. iv, 14. i9 25. 1275 Gen. xxxvii, 20. 1284 sq. Aug. conf. 1I, 1-2. vii, 14. 12920 DS T OP EETUUTSES 1293 Ps. 64, 4.

1274 «f. I Pet. 1286 Eccle.

1267 profudetunt| perfuderunt D 1268 tuae] meae D R V enim oz. V. 1269 me et te T D V sibi] sic 17 tibi D seruans D me] nec M 1271 quippe oz. D Nam iui] Naid IN T U, nam id M 1272 uogus U prius me om. T 1273 enim] amplius 247. D miserabili M creatote derelicta U V/— 1274 lateret oz. D 1275 In me] immo JN qui te illaesam M 1278 qui tunc V/ M 1280 tua] est ad. T, tibi est tua V/ — tibi tua .M 1281 coacetuaui] quo acetuaui IN 1283 a//. matetiam ... cottodetet oz. V.

1285 puerum puella, masculum femina M . 1286 quae] qui M — 1287 O ... dilexit oz. T diligendus] Deus 247. V, te] Deus adZ. M 1289 conditio utriusque D despexetrit I 1290 cum exhalatetur] non exatuit I7, exaretentur. M 1292 nec] non D quae U 1295 affectionis] luxuriae D cupiditatis] cupiditas et M R 1296 imbecillam D U T abruta IN U 1297 mergebant V/, in «4d. U V —— Deus] super me aZ. V

DE INSTIT. INCLVS., 32

675

bas, iactabar et effundebar, diffluebam per immunditias meas, 1300

et tacebas. Eia soror, diligenter attende omnia ista turpia et nefanda,

in quae me meum praecipitauit arbitrium, et scito te in haec omnia corruisse, si non te Christi misericordia conseruasset. 2305

Nec haec dico quasi nihil mihi contulerit boni, cum exceptis his quae superius diximus utrisque collata, mira patientia meas sustinuit iniquitates, cui debeo quod me terra non absorbuit,

1310

I515

1220

non

fulminauit

caelum,

non

flumina

submerserunt.

Quomodo enim sustineret creatura tantam iniuriam Creatoris, si non impetum eius cohiberet ipse qui condidit, qui non uult mortem peccatoris, sed ut conuertatur et uiuat ? Ad illud quantae fuit gratiae, quod fugientem prosecutus est, timenti blanditus quod erexit in spem totiens desperatum, quod suis obruit beneficiis ingratum, quod gustu interioris dulcedinis immundis assuetum delectationibus attraxit et illexit, quod indissolubilia malae consuetudinis uincula soluit, et abstractum saeculo benigne suscepit. Taceo multa et magna misericordiae suae circa me opera, ne aliquid gloriae quae tota illius est, ad me uideatur transire. Ita enim secundum hominum aestimationem sibi cohaerent gratia dantis et felicitas recipientis, ut non solum laudetur, qui solus laudandus esset, ille qui dedit, sed etiam ille qui recipit. Quid enim habet aliquis quod non accepit? Si autem gratis accepit, quare laudatur uelut promeruerit ? Tibi igitur laus, Deus meus, tibi gloria, tibi gratiarum actio, mihi autem

confusio faciei, qui tot mala feci, et tot bona recepi. Quid igitur, inquis, me minus accepisti ? O soror, quam felicior ille est cuius nauim plenam mercibus et onustam diuitiis flatus mitior integram reuexit in portum, quam qui passus naufragium, uix nudus mortem euasit. Tu ergo in his 1330 quas tibi diuina gratia conseruauit, exultas diuitiis : mihi

1325

1310 Ezech. xxxiii, 11.

1322 I Cot. iv, 7.

1324 Breu. Cist. ant. ad tert.

in fest. Trinit.

1299 diffluebam] influebam I/ — 1302 quae] quibus V — scio NN T, scitote R 1304 non conseruasset D 1303 misericordia Christi I^ haec oz. V 1305 dicimus M . 1306 cui] innumeras mihi nihil V T nihil ozz. M 1308 sustinuetit U, sustinet enim D —— creatura oz. M gratias referre add. Ha 1312 blanditiis demulcens Ha fuetit Ha 1311 Ad] Et V — illud] ille D 1316 1313 gustu] gestu M — 1314 immundum R spem] spe V 1318 me 1317 magna oz. M, citca me adZ. R. suscepit] accepit D, recepit U 1320 recipientis] accipientis V/ M ^ solum] 1319 cohaerens R om. M 1322 receit U —— accepit] recepit U M, 1321 esset] scilicet 222. T solus V 1323 uelut] quasi T — promeruerit] meruerit V/ — 1325 faciei] acceperit R te1327 est oz. V . nauim] nam D 1326 inquies M meae add. D 1330 euasetit M 1329 mortem oz. T in]ad V M uexetit M diuitiis exultas M — exulta T seruauit D IN

676

DE INSTIT. INCLVS., 32

maximus labor incumbit ut fracta redintegrem, amissa recuperem, scissa resarciam.

Verumtamen et me nolo aemuleris, ualdeque putes erubescendum, si post tot flagitia, in illa uita tibi fuero inuentus 1555 aequalis, cum saepe uirginitatis gloriam interuenientia quaedam uitia minuant, et ueteris conuersationis opprobrium morum mutatio et succedentes uitiis uirtutes obliterent. Sed iam illa in quibus tibi sola conscia es diuinae bonitatis inspice munera : quam iucunda facie abrenuntianti saeculo 1340 Christus occurrit, quibus esurientem deliciis pauit, quas miserationum suarum diuitias ostendit, quos inspirauit affectus, quo te caritatis poculo debriauit. Nam si fugitiuum seruum suum et rebellem sola sua miseratione uocatum spiritalium consolationum non reliquit expertem, quid dulcedinis 1345 crediderim eum uirgini contulisse ? Si tentabaris, ille sustentabat; si periclitabaris, ille erigebat ; si tristabaris, ipse confortabat ; si fluctuabas, ille solidabat. Quotiens prae timore arescen-

ti pius consolator astabat, quotiens aestuanti prae amore ipse se tuis uisceribus infundebat, quotiens psallantem uel legen1350 tem spiritalium sensuum lumine illustrabat, quotiens orantem in quoddam ineffabile desiderium sui rapiebat, quotiens mentem tuam a terrenis subtractam ad caelestes delicias et paradisiacas amoenitates transportabat. Haec omnia reuolue animo, ut in eum totus tuus resoluatur omnis amor carnalis sordescat.

1555 affectus. Vilescat tibi mundus,

1360

Nescias te esse in hoc mundo, quae ad illos qui in caelis sunt et Deo uiuunt, tuum transtulisti propositum. Vb: est thesaurus tuus, £D? sit e£ cor twwm. Noli cum argenteis simulacris uili marsupio tuo tuum includere animum, qui nunquam cum nummorum pondere poterit transuolare ad caelum. Puta te quotidie morituram, et de crastino non cogitabis ; non te futuri temporis sterilitas terreat, non futurae famis timor tuam mentem deiciat, sed ex ipso tota fiducia tua pendeat, qui aues pascit et lilia uestit. Ipse sit horreum tuum, ipse apotheca,

1357/1358 Matt. vi, 21.

1364 Matt. vi, 26.

1331 amissa recuperem ozz. M ^ 1333 nolo] uolo IN U, a.c. T 1334 si] saepe add. R. tot ozz. V, tanta R in uita] inuenta D 1335 aequalis inuentus V7 saepe ozz. R. quaedam] quadam M 1336 minuant] muniant IN 1397 uirtutes obliterent] utiles oblit' esent, oblitescerent T 1339 abrenuntianti] satana add. D ^ 1340 quibus deliciis V/ — 1342 fugitiuum] fugum D 1343 suum 07z. V misetatione sua I7 M 1344 quid crediderim R 1345 sustinebat V/ — 1346 ille erigebat ... tristabaris o». T ^ ipse]ile V/ 1347 ille] ipse T 1350 quociens orantem ozz. VV M 1351/1352 quotiens mentem tuam/i: V 1332 delicias caelestes R 1355 mundus tibi 7 1356 Nesciat IN 1357 propositum] amorem tuum I/ M 1359 tuo oz. V M 1360 ad caelum transuolari M —— te oz. Ha 1361 temporis futuri Ha te terreat Ha 1363 mentem tuam Ha tua oz. T

DE INSTIT. INCLVS., 32-33

677

1365 ipse marsupium, ipse diuitiae tuae, ipse deliciae tuae; solus

sit tibi omnia in omnibus. Et haec interim de praesentibus satis sint. 33. Qui autem

I370

tanta

bestiae fuga, latibulis,

1575

suis praestat

in praesenti,

quanta

illis seruat in futuro ! Principium futurorum et finis praesentium, mors est. Hanc cuius natura non horret, cuius non expauescit affectus ? Nam et aliis mille modis

mortem

cauent,

uitam tuentur. Iam nunc diligenter attende, quid tua tibi respondeat conscientia, quid praesumat fides tua, quid spes promittat, quid expectet affectus. S1 uita tua tibi oneri est, si mundus fastidio, si caro dolori,

profecto desiderio tibi mors est, quae uitae huius onus deponit, finem ponit fastidio, corporis dolorem absumit. Hoc unum dico omnibus mundi huius praestare deliciis, honoribus atque 1380

diuitiis,

si ob

conscientiae

serenitatem,

fidei

firmitatem,

spei certitudinem, mortem non timeas. Quod ille maxime poterit experiri, qui aliquo tempore sub hac seruitute suspirans, in liberioris conscientiae auras euasit. Hae sunt futurae

beatitudinis tuae primitiae salutares, ut morte superueniente 1385 naturalem horrorem fides superet, spes temperet, conscientia secura repellat. Et uide, quomodo mors beatitudinis principium est, laborum meta, peremptoria uitiorum. Sic enim scriptum est Beati mortui, qui in Domüno moriuntur. Amodo iam dici 1390 Spiritus, ut requiescant a laboribus suis. Vnde Propheta reproborum mortem ab electorum morte discernens : Omnes, inquit,

1395

reges dormierunt in gloria, uir 4n domo sua, tu autem prozectus es de sepulchro tuo quasi stirbs inutilis, bollutus et obuolutus. Dormiunt quippe in gloria quorum mortem bona commendat conscientia, quoniam $retiosa est im conspectu Domni mors sanctorum eius. Dormit sane in gloria, cuius dormitioni 1366 cf. Eph. i, 23 ; Col. iii, 1r.

1389 Apoc. xiv, 13.

1391 Esai. xiv, 19.

1395 Ps. 115, 15.

1365 prius tuae] ipse honor tuus a7. M V^ alt. tuae] ipse a42. V^ 1367 Et ... sint oz. V 1368 T7;. Meditatio accendens dilectionem Dei ex praecogitatione futurorum ÜU. Explicit de experientia praesentium. Incipit de consideratione futurorum R. suis tanta D praestat ozz. V. R quantum NU T 1369 resetuat Ha 1370 abhorret R 1374 promittat spes R profecto] tibi dz. R Ha 1378 tollit fastidium D cotpotis dolorem] cotpoteos dolores V/ M Hoc] Hic U — unum oz. R 1379 huius mundi / M D . praestare deliciis oz. V7 serenitatem] ferilitatem ID 1381 timeas] metuas I7 Quod] Quid D 1382 potetit maxime D expetite M 1383 Hae] Hic U 1385 horrorem] honorem M 1386 secura] puta D mottui motte] D 1387 beatitudinis ozz. D est] quietis adZ. D 1389 iam oz. V 1388 in domo sua ozz. Ha 1393 tuo oz. D 1394 dormierunt U commendat bona M T7 commendant Ha

mieruntU

bonam R

1396 Sane dormit V7, dormiunt D, dor-

DE INSTIT. INCLVS., 33

678

assistunt angeli, occurrunt sancti, et conciui suo praebentes

1400

auxilium et impertientes solatium, hostibus se opponunt, obsistentes repellunt, refellunt accusantes, et sic usque ad sinum Abrahae sanctam animam comitantes, in loco pacis collocant et quietis. Non sic impii non sic, quos de corpore quasi de foetenti sepulchro, pessimi spiritus, cum instrumentis infernalibus pollutos libidine, obuolutos cupiditate, iniciunt

extrahentes,

1405

I41O

1415

ignibus exurendos, tradunt uermibus lacerandos, aeternis fetoribus deputant suffocandos. Vere expectatio iustorum laetitia, spes autem impiorum peribit. Sane qualis sit illa requies, quae pax illa, quae iucunditas in sinu Abrahae, quae illic quiescentibus promittitur et expectatur, quia experientia non docuit, stilus explicare non poterit. Expectant felices donec impleatur numerus fratrum suorum, ut in die resurrectionis duplicis stolae induti gloria, corporis pariter et animae perpetua felicitate fruantur. lam nunc diei illius intuere terrorem, quando «werfutes caelorum mouebuntur, elementa ignis calore soluentur, patebunt inferi, occulta omnia nudabuntur. Veniet desuper iudex iratus, ardens furor eius, et ut tempestas currus eius, ut reddat

1420

in ira uindictam, et uastationem in flamma ignis. Beatus qui paratus est occurrere illi. Quid tunc miseris animi erit, quos nunc luxuria foedat, auaritia dissipat, extollit superbia. Exibunt angeli, et separabunt malos de medio vustorum, istos a. a dextris, illos a sinistris statuentes.

Cogita nunc, te ante Christi tribunal inter utramque hanc societatem assistere, et necdum in partem alteram separatam. 1425

Deflecte nunc

oculos ad sinistram

iudicis, et miseram

illam

multitudinem contemplare. Qualis ibi horror, quis foetor, quis timor, quis dolor ? Stant miseri et infelices stridentes dentibus, nudo latere palpitantes, aspectu horribiles, uultu deformes, deiecti prae pudore, prae corporis turpitudine et nuditate 1430 confusi.

Latere

uolunt

et non

datur,

fugere

tentant,

nec

1402 Ps. 1, 4. 1407 Prou. x, 28. 1409 Luc. xvi, 22. 1412 Apoc. vi, 11. 1415 Marc. xiii, 25. 1416 cf. I Cor. xiv, 25. 1422 cf. Matt. xiii, 49.

1399 obsistentes] tesistentes M tefellunt] tepellunt T 1400 ad sinum oz. Ha comitantes ... pollutos ozz. Ha animam] suam add. M 1404 iniciunt]

emittunt D 1405 exurendos]comburendos U ^ 1408sitoz.V M quae... Abtahae oz. M 1410 expectatur] laetitia ad. D quia] et a27. D explicare] applicare M 1411 felices] illae 247. D donec numetus oz. Ha 1413 animae] pariter adZ. R i4i5igniM 1416 0mniaocculta V M — 1418 Beatus] est adZ. D 1419 praeparatus D, Quis uero beatus nisi qui paratus 17 1423

te nunc

D

V, tunc

M

ttibunal

Christi

D

hanc

oz.

W

1424

assistere] existere et D —— in oz. D —— 1425 0culos nunc D — 142? quis] qui T stridentibus IN T 1430 et] sed V/ nec] sed non V

DE INSTIT. INCLVS., 33

679

permittuntur. Si leuant oculos, desuper iudicis imminet furor. Si deponunt, infernalis putei eis ingéritur horror. Non suppetit criminum excusatio, nec de iniquo iudicio aliqua poterit esse causatio, cum quidquid decretum fuerit, iustum esse ipsam 1435 eorum conscientiam non latebit.

Cerne nunc quam amandus tibi sit qui te ab hac damnata societate praedestinando

discreuit, uocando

separauit, iusti-

ficando purgauit. Retorque nunc ad dexteram oculos et quibus te glorificando 1440 sit inserturus aduerte. Quis ibi decor, quis honor, quae felicitas, quae securitas ? Alii iudiciaria sede sublimes, alii martyrii corona splendentes, alii uirginitatis flore candidi, alii eleemosynarum largitione fecundi, alii doctrina et eruditione praeclari, uno caritatis foedere copulantur. Lucet eis uultus Iesu, non 1445 terribilis, sed amabilis, non amarus, sed dulcis, non terrens, sed

blandiens. Sta nunc quasi in medio, nesciens quibus te iudicis sententia deputabit. O dura expectatio! T'?or et tremor uenerunt super

me, el contexerunt qne tenebrae. Si me sinistris sociauerit, non 1450 causabor iniustum ; si dextris adscripserit, gratiae eius hoc,

non meis meritis imputandum.

Vere, Domine, uita in uoluntate tua. Vides ergo quantum

in eius amore tuus extendi debeat animus, qui cum iuste posset in impios prolatam in te quoque retorquere sententiam, iustis 145; te maluit ac saluandis inserere.

)

Iam te puta sanctae illi societati coniunctam, uocis illius audire decretum : Venite, benedicti Patris met, percipite regnum quod wobis paratum est ab origine mundi, miseris audientibus uerbum durum, plenum irae et furoris : Discedite a me, male1460 dicli, in ignem aeternum. Tunc ibunt hi, inquit, in supplicium aeternum, 4usti autem in uitam aeternam.

O dura separatio, o

miserabilis conditio. 1448 Ps. 54, 6.

1452 Ps. 29, 6.

1457 Matt. xxv, 34.

1459 Matt. xxv,

41, 46. horror] uidebit eos a dextris terrens iustitia, a sinistris 1432 putei ozz. M V. peccata accusantia, intus conscientia urens, foris mundus atdens R, Sed si in-

spexerit interius apparebit conscientia torquens foris mundus atdens, a dextris 1435 causatio] excusatio M terrens iustitia, a sinistris peccata accusantia Ha 1437 damnata oz. M 1436 latebit] licebit M iustum esse om. M 1439 glorificando] glorifica turus Ha, insertutus] 1438 discreuit] discernit M eleemos ... fecundi ozz. M 1440 largitione] largitate V/ R. in fututo add. Ha 144? quasi oz. V eis] his V 1441 uno] una V eleemosinatii IN 1450 hoc oz. V associauetit Hz 1449 tenebtae oz. Ha in oz. T

1453 possit I/ — 1455 te oz. Ha — ad saluandum D

ac[atque V/

1456

illius societati] congtegationi Ha illi sanctae 17 te puta] deputa .M 1458 quod ... mundi oz. V . ab origine] a constitutione M om.V MR

1459 maledicti] maligni T — 1460

680

1465

1470

DE INSTIT: INCEVS., 33

Sublatis uero impiis ne uideant gloriam Dei, iustis quoque singulis secundum gradum suum et meritum angelicis ordinibus insertis, fiet illa gloriosa processio, Christo praecedente capite nostro, omnibus suis membris sequentibus, et tradetur regnum Deo et Patri ut ipse regnet in ipsis, et ipsi regnent cum ipso, illud percipientes regnwm. quod baratum est ilis ab origine munda. Cuius regni status nec cogitari quidem potest a nobis, multo minus dici uel scribi. Hoc scio quod omnino nihil aberit quod uelis adesse, nec quidquam aderit quod uelis abesse. Nullus

igitur ibi luctus, fletus nullus, non dolor, non timor, non tristitia, non discordia, non inuidia, non tribulatio, non tenta1475 tio, non aeris mutatio uel corruptio, non suspicio, non ambitio, non adulatio, non detractio, non aegritudo, non senectus,

1480

1485

non mors, non paupertas, neque tenebrae, non edendi, non bibendi uel dormiendi ulla necessitas, fatigatio nulla, nulla defectio. Quid ergo boni ibi est ? Vbi neque luctus neque fletus, neque dolor est neque tristitia, quid potest esse nisi perfecta laetitia ? Vbi nulla tribulatio uel tentatio, nulla temporum mutatio uel aeris corruptio, nec aestus uehementior nec hiems asperior, quid potest esse nisi summa quaedam rerum temperies et mentis et carnis uera ac summa tranquillitas ? Vbi nihil est quod timeas, quid potest esse nisi summa securitas ? Vbi nulla discordia, nulla inuidia, nulla suspicio nec ulla am-

bitio, nulla adulatio nec ulla detractio, quid potest esse nisi

1490

1495

summa et uera dilectio ? Vbi nulla paupertas nec ulla cupiditas, quid potest esse nisi bonorum omnium plenitudo ? Vbi nulla deformitas, quid potest esse nisi uera pulchritudo ? Vbi nullus labor uel defectio, quid erit nisi summa requies et fortitudo ? Vbi nihil est quod grauet uel oneret, quid est nisi summa facilitas ? Vbi nec senectus expectatur, nec morbus timetur, quid potest esse nisi uera sanitas ? Vbi neque nox neque tenebrae, quid erit nisi lux perfecta ? Vbi mors et mortalitas omnis absorpta est, quid erit nisi uita aeterna ? Quid est ultra quod quaeramus ? Certe quod his omnibus 1468 Matt. xxv, 34. Apoc. xxi, 4.

1471 cf. Anselmi Proslog. (PL CLVIII, 239-40).

1473

1464 suum gradum V gaudium T 1465 fiet] fiat V — procedente T 1468 illis oz. U 1471 scio] scito M omnino oz. W 1473 ibi oz. T 1476 detractatio IN 1477 quar:. non] uel V7 1448 a//. nulla] seu I7 1481 dolor] est «d. IN U 1482 tentatio uel tribulatio V M uel tentatio ozz. T' 1484 quid] ibi 247. M, quem D nisi... esse (/. 1586) oz. V' —— et catnis oz. U 1487 nec ulla] nulla V D 1488 nec ulla] nulla V 1489 cupiditas nec ulla paupertas U — 1492 uel] et V M 1494 facilitas] felicitas V/ M T 1495 sanitas] satietas M — neque om. V 1498 quaerimus M omnibus his R

DE INSTIT. INCLVS., 33

681

excellit, id est uisio, cognitio, dilectio Creatoris. Videbitur in

1500se, uidebitur in omnibus creaturis suis, regens omnia sine sollicitudine, sustinens omnia sine labore, impertiens se et quodammodo dispertiens singulis pro sua capacitate, sine sui diminutione uel diuisione. Videbitur ille uultus amabilis et desiderabilis, in quem desiderant angeli prospicere. De cuius 1505 pulchritudine, de cuius lumine, de cuius suauitate, quis dicet ? Videbitur Pater in Filio, Filius in Patre, Spiritus sanctus in utroque. Videbitur «onm $er speculum $n aemigmate, sed. facie ad faciem. Videbitur enim sicuti est, impleta illa promissione qua dicit : Qus diligit me, diligetur a Patre meo, et ego diligam 1510 &wn, et manifestabo ei meipsum. Ex hac uisione illa procedet cognitio, de qua ipse ait : Haec est «ita aeterna ut cognoscant te unum Dewun, ei quem misisti Iesum Christum. Ex his tanta nascitur dilectio, tantus ardor pii amoris, tanta dulcedo caritatis, tanta fruendi copia, tanta desiderii 1531; uehementia, ut nec satietas desiderium minuat nec desiderium

satietatem impediat.

Quid est hoc ? Certe quod oculus mon

widit, nec auris audiuit, nec in cor hominis ascendit, quae brae-

parauit Deus diligentibus se. Haec tibi, soror, de praeteritorum beneficiorum Christi 1520 memoria, de praesentium experientia, de expectatione futurorum quaedam meditationum spiritualium semina praeseminare curaui, ex quibus diuini amoris fructus uberior oriatur et ut meditatio

crescat,

affectum

excitet,

affectus

desiderium

pariat, lacrymas desiderium excitet, ut sint tibi lacrymae tuae 1532; panes dies ac nocte, donec appareas in conspectu eius, et suscipiaris ab amplexibus eius, dicasque illud quod in Canticis scriptum est : Dilectus meus mhi et ego illi. Habes nunc sicut petisti corporales institutiones, quibus inclusa exterioris hominis 1550 InOres

componas

habes formam

;

praescriptam qua interiorem hominem

uel

purges a uitiis, uel uirtutibus ornes ; 1509 Ioh. 1508 I Ioh. iii, 2. 1507 I Cot. xiii, 12. 1504 I Pet. i, 12. 1527 1524 Ps. A1, 4. 1516 I Cot. ii, 9. 1511 Ioh. xvii, 3. Xiv. 2r.

Cant. ii, 16.

1502 et oz. D 1501 sine labore omnia D 1499 dilectio] delectatio 17 1504 1503 diminutione] dominatione D dispertiens] despiciens 7, oz. D 1507 1505 dicet] dicetur D U Ha, dicit M prospicere] proficere D, uidere R speculum] et a4Z. U ^ 1510 ptrocedet illa R Videbitur ... faciem oz. D 1514 fruendi] feruendi T 1512 unum] uetum T M R 1511 ait] dicit R 1522 1520 spirit. med. Ha 1519 Christi benef. V/M Ha 1517 autis bis M

ex quibus] ut Hz, his U —— 1523 excitet] educat U, eliciat M — 1528 Habes] in 1530 nunc ... otnes (/. 1832) oz. Ha hac triplici meditatione ad7. Ha 1532 om. Ha. componat N MD

682

DE INSTIT. INCLVS., 33

habes in triplici meditationequomodo in te Dei dilectionem excites, nutrias et accendas.

1555

Siqua igitur in huius libelli lectione profecerit, hanc labori meo uel studio uicem impendat, ut apud Saluatorem meum quem expecto, apud Iudicem meum quem timeo, pro peccatis meis intercedat. EXPLICIT

LIBER

DE INSTITVTIONE

INCLVSARVM

1535 Siqua]siquis M ^ quicumque Ha 1336 rependat R 1539 Explicit formula uitae sancti Anselmi Cantuariensis archiepiscopi ad sororem suam inclusam M

DIALOGVS DE ANIMA

CVRA

ET STVDIO

CH. TALBOT

PREFACE

It is not necessary here to list all the manuscripts which have been employed in editing the texts. In the case of the treatise De anima, which was written during the last period of Aelred's life and ostensibly left unfinished at his death, only two manuscripts from the twelfth century survive. The book had no circulation on the continent of Europe and was apparently unknown in the Cistercian houses there, so that only two copies were made in later times, both of them in England and both from the' seventeenth century. A full description of these was given in a previous edition of this text, published by the Warburg Institute in 1952, to which the reader is referred.

MONITVM ies]

codex OxoNirzNsis, Bodl. Libr., E. Mus. 224, c. 1200, f. 21-62r. codex DvNELMzNstis, B. N. 25, c. 1200, f. 82V-128Y.

DNE codex LoNnprNENsis, Brit. Mas., Lansdowne "S

209, l. xvii, f. 27-517.

codex CawrAnRIGIENSIS, Pezzbroke Coll., 205, s. xvii, f. lr-62r.

INCIPIT DIALOGVS VENERABILIS AELREDI ABBATIS RIEVALLIS DE ANIMA 1. AELREDVS. Quae huius est, mi Ioannes, tam inopinati aduentus tui causa ? IOANNES. Legi quaedam in libris beati Augustini quae me plurimum mouent uellemque tui habere copiam, et de singulis 5 Sciscitari quid sentias. AELREDVS. Praesto sum. Nam isti terminato iam negotio pro quo uenerunt, ecce discedunt. IOANNES. De anima uelim scire quid teneas. Non enim talem eam uult esse Augustinus, qualem eam ego cogitare 10 consueui. Dicit eam nec moueri loco, ac per hoc nec loco contineri, nec localibus terminis circumscribi, quod et longitudine careat et latitudine et altitudine 2. AELREDVS. Quid enim ? Tu ne aliud aestimas ? IOANNES. Prorsus aliud. Numquid animam meam in meo 15 corpore contineri non sentio ? Cum igitur corpus meum locus sit, quomodo

anima

in loco non

sit, localiterque moueatur

cum corpore, uidere non possum AELREDVS. Non defuerunt uiri doctissimi, qui sentirent animam nullo modo corpore contineri, cum potius corpus ipsa 20 contineat, et in sua simplici natura consistens subdito sibi corpori existentiam tribuat, non capiat ab eo. Nonne anima a uiuificatione cessante omnia membra dissiliunt, putrescit caro, arent ossa, et tota illa multarum partium compago dissoluitur ? 2; IOANNES. Num quod anima mea in corpore meo sit quisquam dubitabit, dum uiuo ? 3. AELREDVS. Quid enim ? Etsi rationabiliter dici possit quod anima in corpore sit, num ideo necesse est ut localiter in corpore uel cum corpore moueatur ? 3o IOANNES.

Ita prorsus intelligo.

AELREDVS. Animam ad similitudinem Dei factam fides christiana non dubitat. IOANNES. Nihil certius. AELREDVS. Et uox eius est : Caelum et terram ego imhleo. 11 Aug. ij. (PL XXXIV, 565). 10 Aug. Ze gen. ad litt. (PL XXXIV, 589). 34 Hier. xxiii, 24. 557).

20 Aug. ij. (PL XXXIV,

Liber de statu anime, D : supra titulum : Extat uita Ailredi quaeuis in Biblioedita theca Patrum seculo 139. Et hic liber defloratur inter opera eius hactenus 1621. Ailredus Rievallis de Anima P ? Ioannes add. 3 monent B 1 Quae om. D, add. in marg. manu saec. xvii 31 Domini L B s.

686

DE ANIMA I, 4-6

5; Vnde ethnicus ille qui Iouem Deum putabat, diuinam naturam

4o

4I

»o

altius considerans : louis, inquit, o;mia lena. Cum igitur omnia impleat Deus, numquid sicut aer utrem aut aqua cifum ? IOANNES. Absit. AELREDVS. Quomodo ergo ? IOANNES. Cum olim puer cum pueris disputarem, sciscitantibus ab alterutro quomodo Deus esset ubique, talis nobis praescribebatur responsio : non localiter, sed potentialiter. 4. AELREDVS. Ego dico non solum potentialiter, sed etiam essentialiter. Non enim aliud est potentia eius, aliud essentia eius, ut credatur ubique essentialiter esse, qui uere creditur nusquam localiter esse. Hoc est enim illi esse, quod omnia posse. Anima proinde humana ad sui creatoris imaginem facta quodam modo in suo agit corpore, quod Deus in creaturae uniuersitate. Et ipsa igitur totum corpus suum implet, non tamen localiter. Nam

si localiter, diffunderetur uel extenderetur, et

maior esset in toto quam in parte. Vbique igitur in subdito sibi corpore 5j

est, et si non

implendo,

imitando

tamen,

eius

exprimens similitudinem qui ubique in omnibus creaturis est. 9. IOANNES. De Deo quidem dubitare mihi non licet quin ita sit, sed nec de Deo neque de anima intelligere possum quomodo ita sit. AELREDVS. Itaque fundamento fidei inhaerentes in his quae de Deo sunt, de anima quae ad Dei imaginem facta est,

quaeramus quomodo sit. Forte enim inuenta imagine facilius eum cuius est imago reperies. IOANNES. Ita fiat. AELREDVS. Animam esse in corpore non dubitas? IOANNES. Non plane dubito, sed quomodo illocaliter suo 6 insit corpori non uideo. AELREDVS. In toto corpore tua, an in aliqua eius parte ? 6. IOANNES. Prorsus in toto et in omnibus partibus eius praeter capillos et ungues, et si quae aliae partes sensu carent. In his enim nullum animae praesentis apparet indicium. 1io AELREDVS. Falleris frater. In homine mortuo num crescunt ungues, aut producuntur capilli ? IOANNES. Optime commonuisti. AELREDVS. Igitur in minimo digito anima est. 6o

VA

86 Vergil. ec/og. iii, 20. 3v Aug. de gen. ad litt. (PL XXXIV, 389). 44 Rob. Pullus, segz. (PL CLXXXVI, 689). 71 Aug. de gen. ad litt. (PL XXXIV, 363).

35 Dominum IL 37 Dominus L 38 aqua ciathum aut aer uttem LL, D 42 ubique om. L 46 ut oz. L 48 imaginem oz. IL 49 Dominus L 53 sibi] sui L 54 Domini imago IL 60 facilius] est aZZ. I,

DE ANIMA I, 7-131

687

*?. IOANNES. Annuo. 7; AELREDVS. Aut tota, aut aliqua pars eius ? IOANNES. Non me rideas, si dicam aliqua pars eius, cum aliud intelligere necdum possim. AELREDVS. Absit ut rideam, cum quaeramus non quid credendum, sed quid intelligendum. Si igitur pars aliqua £o animae in digito est, si absciditur digitus, de illa animae parte quid erit ? IOANNES. Quare non de anima dixerim quod dico de corpore, ut scilicet utraque sit imminuta ? 8. AELREDVS. Ergo si pedes uel manus cuiuslibet abscin35 dantur, si eruantur oculi, si aures amputentur, quantum im-

minutus est corpore, tantum et anima constat dominutus ? Habebitque minorem animam mutilatus membris, quam integer ? IOANNES.

Absurdum hoc, nec humanae menti ferendum. Si

9o quis enim membris fuerit diminutus, sentit certe suo corpori multa deesse, cum tamen naturam animae nec aliam esse quam fuerat, nec laceratam, nec diuisam, nec in aliquo sentiat

immutatam. 9. AELREDVS. Optime et perspicacissime. Vides quomodo 95 ipsa ratione conuinceris animam ex nullis constare partibus, posse, nec diuidi, nec localiter extendi, uel distendi, uel dif-

fundi. IOANNES. Video me in hoc intellectu maxime laborare, quia quod me nesciebam nescire, ecce scio, quod nescio quid sit 10o anima. Primum proinde est ut inde me instruas, ne non tam de anima quam de re aliqua, quae non sit anima, uidear isputare. 10. AELREDVS. Libentius dixerim quid non sit anima, quam temere affirmauerim quid sit. 155 IOANNES. Et hoc primum, si placet, audire paratus sum. AELREDVS. Non est anima corpus, non corporis similitudo,

non terra, non aer, non aqua, non ignis, non aliquid quod ex

his quattuor, uel his tribus, uel certe duobus compositum sit.

Non est aliqua species uel forma corporea, quam in sui natura

11 uel oculis cernere, uel audire auribus, uel tactu attrectare, uel

olfactu percipere, uel gustu possumus discernere. Vis autem ut tibi quamdam animae definitionem insinuem? IOANNES. Immo ut dicas, omnibus modis exopto. 11. AELREDVS.

Vt mihi uidetur, anima hominis, nam de illa

$4 Claud. Mamert. de stat. animae (PL. LIIL, 719). (PL XXII, 1026). X

78 numquid B ante corr. 77 possum IL 91 cum tamen L 45

106 Aug. de quant. anima

83 utraque] ut L

90 corpore L 1

DE ANIMA I, 12-13

688

115 te interrogare non dubito, secundum praesentis uitae statum uita quaedam est rationalis, tempore non loco mutabilis, suo modo immortalis, quae beata potest esse uel misera. In eo quod uitam eam dico rationalem, ea prorsus excluditur uita qua arbores uiuunt et pecora, quae sunt rationis expertia. Quod ostenditur eam Dei non esse natu12 o dicitur dempore mutabilis, nec tempore. Illud uero quod mutatur, ram, quae nec loco dicitur

I2

wA

15 o

suo

modo

immortalis,

illa excluditur

immortalitas,

quam solius Dei esse sanctus dicit apostolus. Loquens enim de Deo, qui solus inquit, habet immortalitatem. Quod. ideo dicitur, quia idem et eodem modo semper est. Quod quidem de anima dici non debet, quae per diuersos affectus et uoluntates distrahitur. IOANNES. Quid enim ? His affectibus caelestes spiritus uariari credibile est, ut huius immortalitatis non sint uel ipsi participes ? AELREDVS. Optime dixisti, participes. Sunt certe ipsius immortalitatis, id est, incommmutabilitatis participes, non tamen ipsa immortalitas uel incommutabilitas. Deus autem ita immortalis et incommutabilis, ut sua sit ipse immortalitas

13; et incommutabilitas.

Ipse igitur naturaliter existendo, illi ex

gratia participando. IOANNES. Quoniam de his satis dictum, ad ea quae sequuntur enucleanda procede. AELREDVS. Additur in ipsa animae definitione, qwod et 14 o beata polest esse et misera, ut et angeli excludantur, qui non esse possunt miseri, et demones qui non esse possunt beati. IOANNES. Vitam dicis esse animam, sed uitam cogitare uellem nec possum. 13. AELREDVS. Scio huius rei causam. Nihil enim te putas 145 posse cogitare, nisi per imagines corporum, quas uel sensu percepisti, uel imaginando finxisti. Sicut igitur hominem quem uidisti cogitans, imaginem eius impressam memoriae tibi proponis, ita uitam per eius uelles imaginem cogitare, nec putas aliquam esse substantiam quae certam non habeat in 150 memoria formam. Volens proinde uitam cogitare, eius in animo quaeris imaginem, et quia non inuenis, conturbaris.

Et tamen multa cogitas absque omni specie uel imagine corporali, quae omnibus sunt corporibus potiora. Nam de uirtutibus cogitans nullam earum imaginem intueris. Cum igitur 15 MA

consideras, ac mente pertractas, quid luminis, quid scientiae, 121 Aug. episz. xviii (PL XXXIII, 85).

123 I Tim. 6, 16.

144 Aug. de gen.

ad litt. (XXXIV, 426).

118 quod] dico a7. IL, — 120 Domini L, ipse ozz. D, add. zanu rec. 134 ipse oz. L

129 sint] fiunt L 149 creatam P L

133 Deus ...

DE ANIMA I, 13-16

160

16;

17o

17;

689

quid consolationis, quid gratiae mentibus humanis pariat sapientia, quomodo aestuas, quomodo desideras eius participatione gaudere, excitante te ad hoc ipsum Sacra Scriptura, quae dicit : Concupisce sapientiam, et Deus praebebit eam tibi. Maius est igitur et praestantius omni corpore quod cogitas et desideras sine omni corporali imagine. 14. IOANNES. Sed sapientiam, siue iustitiam, accidentia esse puto : uitam autem istam de qua loqueris, id est animam, dicis esse substantiam. Substantiam uero sine omni forma uel specie cogitare quis potest ? AELREDVS. Iam nunc dic mihi, rogo, quomodo cogites iustitiam ? IOANNES. Cogito iustitiam quamdam esse uirtutem, qua tribuitur unicuique quod suum est. Deinde cogito quid mihi iustum est tribuere Deo, quid proximo, quid mihi. Cum uero quid utilitatis uel iucunditatis conferat eius adeptio, in illius succendor et excitor appetitum. AELREDVS. Quare non similiter de uita meditaris ? IOANNES. Nescio. 15. AELREDVS. Cogita uitam esse rem siue quamdam motabilem praestantem interno quodam motu rebus insensibilibus incrementum. Agitur autem hoc motu in arboribus uel herbis, ut succus ducatur in radicem, et inde se per omnes ipsius arboris partes diffundat, praestans ei quamdam sui generis

180 uitam, ut uiridescat, ut crescat, ut foliis uestiatur, ornetur floribus, fructibus

fecundetur.

IOANNES. Scire uelim utrum haec uita sit corpus an spiritus, an aliud aliquid quod nec corpus sit nec spiritus. 16. AELREDVS. Nullo modo eam spiritum dixerim, nisi 185 forte translatiue, sicut aer, sicut uentus et caetera huiusmodi

spiritus dicuntur. Verum cum omnia corpora ex quattuor notissimis compacta sint elementis, ita in arboris natura illa quattuor Creatoris sapientia temperantur, ut ui aeris et ignis, quae reliquis duobus subtilioris naturae sunt, et ad 19o faciendum quam ad patiendum habiliores, motus iste interior in huiusmodi corporibus operetur et uigeat. Non igitur uitam istam siue motum omnino incorporeum existimo, quem corporea elementa licet subtilissima administrant. Sed sicut ipsa elementa, quorum

uirtute procuratur caeteris sunt, uiciniora

178 Aug. de gen. ad litt. 168 Cic. de offíc. I, vi, 21. 158 S. Ben. prol. reg. 188 Aug. de quant. 185 Aug. ibid. (PL XXXIV, 566). (PL XXXIV, 363). 193 190 Aug. de gen. ad litt. (PL XXXIV, 364). animae (PL XX XII, 1036). Aug. de gen. ad li. (PL XXXIV, 565).

159 Dominus L

183 aliquid aliud LL

164 Substantiam oz. IL

190 habilioris L.

175 naturam ozz. D P, add. s./. B

690

DE ANIMA I, 16-19

195 spiritui, ita profecto motus iste multo est illo subtilior, qui fit ui extrinsecus impellente. Satis tibi haec ? IOANNES. Interim satis. Iam nunc illam cogitemus uitam, quae 17. AELREDVS. non solum istum ad corporis incrementum, sed etiam quem200 dam spontaneum, qui sensui copulatur ad corporis administrationem, sicut in omnibus animalibus fit, generat motum. Intendit se uita ista in tactum, et eo calida, frigida, dura, mollia,

leuia, grauia, aspera sentit et lenia. Deinde innumerabiles

differentias, colorum, formarum, odorum, saporum, sonorum, 20; uidendo, olfaciendo, gustando, audiendo sentit et percipit,

ac suae qualitati conuenientia appetit, et refugit contraria. Remouet se aliquando uita ista a sensibus certo interuallo temporum, et eorum motus quasi per quasdam ferias reparans, imagines rerum quas per eum hausit, secum cateruatim et 210 multipliciter uersat, et hoc totum somnus et somnia. Nam et animae bestiali hanc inesse naturam saepe depraehensum est, et dormientium canum motu et latratu et equorum hinnitu. Sensuali uero appetitu mouetur ad multa, uel pro uoluptate uel pro necessitate, uel pro affectu. 18. Pro uolupta215 te sicut ad coitum; pro necessitate, sicut ad cibum et potum; pro affectu, sicut ad foetus suos conseruandos,

nutriendos,

fouendos et protegendos, ad latebras etiam necessarias quaerendas, nidosque construendos et loca operibus eorum apta subtilissime praeparanda. Quae omnia ita ei imponit et 220 inscribit ex quadam consuetudine sensus et affectus, ut transeant in memoriam, adeo ut auicula inter centum eius-

dem qualitatis nidos, absque omni errore, suum repetat, et inter multa foramina suum proprium apis inueniat. Hanc certe uitam spiritum uitae Sacra uocat Scriptura, qui cum sit 22 vA expers rationis, nullum distat a rationali, qui his omnibus et utitur et abutitur non solum pro potestate, sed etiam pro uoluntate.

IOANNES. Scire uelim utrum hunc spiritum corporeum dicas an incorporeum, mortalem an immortalem. 230 19. AELREDVS. Beatus Ieronimus dicit animam bestialem et seminari cum corpore, et cum corpore mori. Sanctus quoque Gregorius dicit Deum

tres uitales spiritus condidisse,

unum

qui carne non tegitur, ut angelorum ; alium qui tegitur, sed 202 Aug. de quant. an. (PL. XXX XII, 1074). 212 Aug. conira ep. Manicb. (PL XLII, 185). 216 Aug. de quant. an. (PL XXX XII, 1074). 221 Aug. Confess. (PL XXXII, 790). 224 Gen. 7, 15. 230 Hieron. epis. xxxvii (PL XXX, 265). 232 Greg. dial., lib. iv, c. iii (ed. Moticca, p. 251).

207 certe I transeat I.

213 hinnitu ozz. I,

mouetur] anima ad4. B zzanu saec. xv

221

DE ANIMA I, 19-22

691

cum carne non moritur, ut hominum ; alium qui carne tegitur 2535; et cum carne moritur [ut] iumentórum. Porro ille inimitabilis subtilitatis uir Augustinus, physicis rationibus utens, motum

et sensum quem animantibus inesse cernimus, ex aeria uel ignea dicit qualitate procedere. "Nam licet", inquit, "omnis

caro terrenam soliditatem in promptu gerat, habet tamen in 240 Se et aeris aliquid, quod a pulmonibus continetur, et a corde per uenas quas arterias uocant, diffunditur, et ignis non solum feruidam qualitatem, cuius sedes in iecore et in cerebro est,

uerum etiam luculentam, quam uelut eliquari ac subuolare estendunt in excelsum cerebri locum tanquam in coelum 24; COrporis

sui, unde

et radii emicant

oculorum,

et de cuius

medio uelut centro quodam non solum ad oculos, sed etiam ad

sensus

caeteros

tenues

fistulae

deducuntur,

ad

aures

uidelicet et ad nares, et ad palatum propter audiendum, olfaciendum, atque gustandum. Ipsumque tangendi sensum, 250 qui per totum corpus est, ab eodem cerebro dirigi dicunt per medullam ceruicis, et eam que continetur ossibus, quibus dorsi spina conseritur, ut inde se tenuissimi quidam riuuli, qui tangendi sensum faciunt, per cuncta membra diffundant"'. 20. His igitur diligenter inspectis, facile est aduertere, cum 25; anima illa siue spiritus cum corpore seminetur deficiatque cum

corpore, in ipso uero corpore non excedat aeriam uel igneam qualitatem : in comparatione terrae uel humoris eum dici incorporeum, in comparatione uero rationalis et incorporei spiritus illum dici posse corporeum. Ecce quanta diximus de 26o uita illa, qua uiuere dicuntur et arbores, quam multa etiam de ea qua bestiae non solum uiuant sed etiam sentiunt, et omne quod diximus praecessit cogitatio et quaedam interius ratiocinatio uel diiudicatio. Quid in nobis ista cogitauit, discreuit, et quomodo diceretur, ordinauit ? Magnum aliquid 265 est, sublime aliquid, et omnibus quae arboribus uel bestiis inesse diximus longe praestantius. Illae enim nec cogitare aliquid nec discernere, nec quid melius quidue deterius, nec quid utile uel quid inutile comprehendere possunt. 21. IOANNES. Nonne uitam suam, quantum possunt, fuga, 27o latebris et modis aliis bestiae uel aues tuentur, mortem

ex-

horrent, cibo et potu suae consulunt ualetudini ? Tanta praeterea eis inest uis memoriae, ut scientiae uel rationi ex magna parte uideantur accedere. 22, AELREDVS. Non haec ulla ratione scientiaue discer236 Aug. de gen. ad litt. (PL X X XIV, 562). 1066).

235 inmutabilis B

273 uideatut L

261 sentiunt etiam IL

274 haec] hoc »

242 Aug. de quant. an. (PL X XXII

sed oz. L

271 ualetudine L

692

DE ANIMA I, 22-26

275 nunt, cum haec in eis operetur uis sentiendi, non

diiudicaudi.

Nam, ut noster Augustinus sensit, in sensibus nos multae bestiae superant, quibus acrius intendentes in ea quibus utuntur uel ad uictum uel uoluptatem eis quadam consuetudine assuescunt, ut rationem uideantur non modicum imitari.

23. IOANNES. Video totam illam uelut imaginem scientiae, quam miramur in bestiis, uim esse sentiendi, non perspicaciam discernendi. Sed quia de anima bestiali quod interim sufficit ostendisti, ad eius naturam pro qua ista omnia praemisisti, animae scilicet rationalis, quae proprie hominis est, indagan28 vA dam sermo uertatur. j 24. AELREDVS. Vt placet. Si tamen ea quae dicta sunt memoriae

290

29 A^

350 o

310

inhaeserint,

nos,

ne

frustra

laboremus,

IOANNES. Nec insanus id dixerit. 25. AELREDVS. Animaduerto in ipso corpore meo illum esse motum quo agitur quidquid ad eius spectat incrementum. Numquid ille me aliquid ad talia discernenda adiuuat motus, aut ille in his aliquid potest ? IOANNES. Nihil prorsus. AELREDVS. Sentio praeterea corpus meum uigere sensibus, quibus motus spontaneus copulatur ad corporis administrationem.

295

tenacius

plurimum adiuuabunt. Primum igitur, ut coeperam, quaero quis ista quae diximus cogitauit ? Quis inter arboris et pecoris uitam sic distinxit ? Quis ? Ego prorsus. Quid ego ? Homo nimirum. Et ecce corpus meum perspicuum oculis, praeferens longitudinem, altitudinem. Distinguitur etiam membris, et partium congruentia decoratur. Ipsumne corpus uel aliqua eius pars uel membrum illa cogitauit uel distinxit ?

Video oculis, auribus audio, olfacio

naribus, palato

sapio, manibus tango. Sed quid horum putes illa posse, edicito. 26. IOANNES. Cum haec sint quaedam instrumenta uel organa sentiendi, quis haec illis aestimet tribuendum, quae nec ipsis sensibus facile concesserim ? AELREDVS. Sed ut fiat manifestum quod dicimus, quousque possunt hi sensus, inspiciamus. Numquid aliud potest uisus quam corpora cernere uel colores ? Aut supra aliquid potest auditus quam ea, quae corporaliter sonant, audire ? Vt de caeteris taceamus, quid tibi uidetur de istis ?

246 Aug. ibid. (PL X XXII, 1067). 292 Aug. de gen. ad litt. (PL X X XIV, 365). 297 Aug. ibid. 301 Aug. 7/;4. 302 Aug. de quant. an. (PL X XXII, 1067). 806 Aug. de gen. ad lit. (PL XXXIV, 565).

245 opetietur L, corr. B 281 perspicanciam B 286 inhereant I prae se ferens IL, 293 membra L 296 animaduerte I,

291

DE ANIMA I, 26-30

693

IOANNES. Nihil amplius, nisi quod earum rerum, quae cer531; nuntur, uel audiuntur, imagines memoriae repraesentant et imprimunt.

29. AELREDVS. Itaque cum aliquid oculis cernis unde uelis expressius cogitare, subtracta oculis re ipsa, numquid ad cogitandum de ea te oculus adiuuabit ? 320 IOANNES.

Nihil

prorsus.

Nam

secundum

imaginem

rei,

uam uidemus, de ipsa cogitamus. AELREDVS. Quid si nescires quid esset iustitia, et audires aliquem disputantem de iustitia, cum certis argumentis didicisses quid esset iustitia, non posses cogitare de iustitia? 32 IOANNES. Possem certe. AELREDVS. Numquid aliquam auditus tibi iustitiae impressit imaginem ? 28. IOANNES. Minime. Nam et in hac meditatione nihil me adiuuat auditus, cum uolenti expressius et subtilius meditari 330 omnes corporei sensus impedimento mihi magis sint, ita ut gratum mihi sit nocturnae quietis silentium, et oculos saepius claudam ne me in aliud aduocent. AELREDVS. Cum igitur ea, quae dixi, nec corpus cogitauerit, nec aliquod corporis membrum, nec sensus nec sentiendi 335 aliquod instrumentum, egoque hoc fecerim homo constans ex corpore et anima, nec in illa cogitatione aliquo horum usus VA

sim, restat ut anima id fecerit.

IOANNES. Nihil uerius. 29, AELREDVS. Iam quantum potes enitere, et carneis 340 emergens sensibus, in eam quae cogitat quantum potes acrius intende, et te ipsum inspice cogitantem. Ecce in tenebris positus et clausisti oculos, aures obturasti, nihil fragrat naribus, nihil sapit palato, nihil tactus operatur. Aduerte nunc quale sit hoc, quod sopitis his omnibus, tanta cogitat, tanta 34; proponit et ordinat, tantas uersat quaestiones, et inter multas

sententias tam luculenter diiudicat. Magnum quid est ac sublime. Cum igitur animam tuam sentis uehementius cogitantem, num aliquem sentis locum in quo sit, aut aliquem molem quae ipsa sit ? 35» IOANNES. Minime. Et iam pene intelligo animam incorpoream, quae licet sit in corpore, nullum ei certum locum dare ossum in corpore. 30. AELREDVS. Vides itaque quam simplex sit, quam incompositum, quam carens longitudine, latitudine, altitudine, 555 illud quod in te tam multa, tam sublimia, absque omni cor341 Aug. Confess. (PL XX XII, 785). 3840 qua L 331 saepius] saepens L 330 sunt corr. B 324 possis L 351 quae] quod L 344 cogitet D 342 obscutasti LL 341 cogantem D

694

DE ANIMA I, 30-33

porei instrumenti adminiculo. cogitat et iudicat inter tam multa. IOANNES. Video et exsulto plurimum. AELREDVS. 460

Igitur cum

dine, latitudine, 36 A

anima

existat,

uiuat,

et cogitet,

quis eam dubitet esse substantiam ? IOANNES. Nemo prorsus. 31. AELREDVS. Cum igitur substantia sit, carens longitualtitudine,

nec certum

aliquem

possis de-

signare locum ubi sit, possisque sentire cogitantem, nec possis sentire in loco tui corporis subsistentem, negabisne eam incorpoream esse substantiam? IOANNES. Nequaquam. AELREDVS. Abige nunc a conspectibus cordis tui omnia phantasmata, omnes formas corporales et omnium corporalium rerum imagines, et ipsius incorporeae substantiae contemplare naturam. Ac primum utrum anima possit cogitare, deliberare,

numerare,

diuidere sine memoria,

uelim respon-

277 VA

deas. IOANNES. Nullo modo. AELREDVS. Quid? Potestne id sine ratione ?

580

iustum et iniustum sine ratione non possit. 32. AELREDVS. In secreto itaque tuo ista agens, genter inspiciens, numquid sine uoluntate ? IOANNES. Impossibile hoc.

IOANNES.

AELREDVS.

Non

est hinc

dubitandum,

cum

discerni

inter

et dili-

Igitur haec tria, memoria, ratio, uoluntas, aut

ipsa anima sunt, aut certe in anima. IOANNES. In anima libentius dixerim. AELREDVS. Quid ? Aut quasi partes in toto, aut quasi ac385 cidentia in subiecto ? IOANNES. Istud ultimum magis placet. AELREDVS. Si accidentia sunt tria haec animae, possunt separari manente substantia animae. IOANNES. Non est necesse, cum multa accidentia insepara390 bilia sint, nec unquam possint a suo separari subiecto. 39. AELREDVS. Nolo tuos interroges oculos, non manus, non aures, sed ipsam de qua loqueris consule rationem, utrum aliquod accidens sit, quod non a suo subiecto, si non actu, saltem possit cogitatione separari. 395 IOANNES. Forte aliquod potest, licet me lateat. AELREDVS.

Iam uel hoc attende, utrum idem sint subiectum

et accidens eius, aut interesse aliquid putas ? 389 Aug. de frin. (PL XLII, 913). 359 cogitat I, 369 fantamata D discetni] discrimen IL

3:6 Non est] Nunc BDLP cum] eum D

DE ANIMA I, 33-37

695

IOANNES. Immo multum. AELREDVS. Potesne separatim cogitare de singulis? 499 IOANNES. Nihil facilius.

AELREDVS. Vide nunc

495

410

415

420

utrum

animam

cogitans,

eodem

modo possis inter animam rationemque distinguere. IOANNES. Quare non possim ? 34. AELREDVS. Intuere diligentius. Quomodo cogitare poteris sine ratione animam hominis, de illa quippe loquimur, cum statim desinas cogitare animam hominis, si eam cogitare coeperis sine ratione ? IOANNES. $i cogitare uoluero animam aliquam sapientem, nonne seorsum de ipsa anima, seorsum de eius cogitare potero Sapientia ? 85. AELREDVS. Quid manifestius ? Sed longe alià res est. Potest enim anima sapiens amissa sapientia fieri stulta. Ideo separatim possunt cogitari, quoniam licet desierit esse sapiens anima, non tamen desinit esse anima. At animam cogitare non poteris esse animam, si non cogitaueris rationalem. Nullo modo proinde haec tria dicenda sunt animae accidentia, sine quibus existere non potest eius substantia. Cum igitur accidentia non sint, restat substantia ut sint. IOANNES. Sed scire uelim utrum illa quae anima, an alia ? 960. AELREDVS. Non alia. Possent enim ab inuicem uel cogitatione separari. Vnde perspicuum mihi uidetur tria haec, memoriam,

stantiae. Nam bere, nunquam

rationem

et uoluntatem,

esse sub-

unius

etsi uideantur singulae proprium aliquid hatamen

possunt

separatim

operari, nec

ab

4:5 inuicem separari. Nihil quippe agit memoria sine ratione, et uoluntate ; nihil ratio sine uoluntate et memoria, nihil uolun-

tas sine memoria et ratione. Quamuis itaque memoria non sit ratio nec uoluntas,

et e conuerso,

sunt tamen hae tres una

substantia et una anima. 430 IOANNES.

Sed beatus

Augustinus

his uidetur sentire con-

traria. Ait enim : "Aliud est anima aliud ratio. Attamen in anima est ratio, et una est anima, sed aliud anima agit, aliud

ratio. Anima uiuit, ratio sapit, et ad animam pertinet uita, et ad rationem sapientia. Et cum unum sint, anima sola suscipit 435 uitam, ratio sola suscipit sapientiam"'.

37. AELREDVS. Astipulatur, ut puto, magis quam officit nostrae opinioni uel assertioni haec beati patris sententia, qui

cum

manifeste dicat animam

et rationem unum

esse, unam

428 Aug. de frin. (PL XLII, 985) ; Alcuinus, de an. rat. (PL CI, 641). serzio lii (PL XX XVIII, 360).

402 animam 414 Ac L

403 possum L inter L 421 separati 417 poterit IL

431 Aug.

413 quum 408 noluero B D —— 432. Aliud] aliquid D

L

696

DE ANIMA I, 37-40

profecto utriusque uult esse-substantiam. Nec tamen huic 449 assertioni, quod superius dixit, puto esse contrarium, id est, aliud esse animam, aliud rationem ; ex ipsa similitudine facile probari potest. Attende enim ad quam rem utcumque intelligendam hac usus sit similitudine. Praemiserat quippe : ' Deus

unus est Pater : Deus unus est Filius : Deus unus est Spiritus 445 Sanctus. Non tres Dii : sed unus Deus. Tres in uocabulis: unus in deitate substantiae". 38. Et ne hoc haereticis, contra quos disputabat, uideretur absurdum, per illam creaturam quae ad imaginem facta est Trinitatis, probat se non incongrua de Trinitate dixisse. "Nempe", inquit, "aliud est anima, 45o aliud ratio". Aliud hoc, aliud illud. Duo in uocabulis, unum

in substantia.

Aliud enim mihi significat hoc uocabulum

anima, aliud hoc uocabulum ratio. Nam de una eademque Substantia, quae anima est et ratio, hoc uocabulum anima exprimit quod uiuat, ratio quod discernat. Et hoc est quod 455 ait, in anima esi ralio, ei una esi ratio, sed anima uiuit : id est. hoc uocabulum quod est anima ostendit quod uiuat; ratio sapit, id est, hoc uocabulum ratio ostendit quod discernat,

Quod autem dicit : anima sola suscipit uitam, ratio sola suscipit

sapientiam, sic intelligitur, ut specialiter uita spectet ad uo46» cabulum animae, ad rationis uero sapientia, eo quod ratio perceptibilis sit sapientiae. Et tamen una est utriusque uita, una utriusque sapientia. $89. IOANNES. Adhuc mouet quod dixisse te memini, animam et rationem ab inuicem nec cogitatione quidem posse separari, 4; nec de una sine alia cogitari. Ecce quam multa separatim de Singulis cogitauimus, et illud maxime quod beatus dixit Augustinus, aliud esse animam, aliud rationem, singulis proprium aliquid ascribens. -

40. AELREDVS.

Perfunctorie, ut mihi uidetur, ea quae dixi-

47» mus aduertisti. Aliud est enim cogitare de anima, aliud animam cogitare : aliud cogitare de ratione, aliud ipsam cogitare rationem. Nam separatim possumus cogitare de utrisque secundum uocabulorum diuersam significationem, non secun-

dum substantiae identitatem. Nullo modo enim possumus 47; Cogitare animam humanam sine ratione, id est, quae non habeat rationem, sicut non potes cogitare hominem, qui non sit animal rationale mortale.

IOANNES. Dic, quaeso, utrum ratio, quae est in me, alia sit

quam illa quae est in te, an singuli homines singulas habeant

48o rationes. Quod et de memoria et uoluntate scire desidero.

144 Dominus L. 1435 DominusL —— 4$4discernit B I. 439 aduocabulum B D 461 sit perceptibilisD — 463 monet I. 46£ quidamD 1:58 cogitariD 4S8 desiderioD ——— vol et memoriasI.

DE ANIMA I, 41-43 41. AELREDVS.

697

Miror te ista quaerere uoluisse, cum alium

uideas tam tenacis esse memoriae,

alium tam labilis, istum

perspicacissimi sensus, illum tam hebetis, ut pene expers sit rationis, tantas insuper tamque contrarias hominum uolun485 tates. IOANNES. Dissimulas te non intellexisse quid dixerim. Non enim

de rationis

siue caeterarum

uitio uel uirtute,

sed de

natura, qua homo dicitur rationalis, quaerendum putaui : utrum uidelicet ea ratio, qua rationales sumus, una sit om49o nium, an singulae singulorum. 42. AELREDVS.

Sciebam quo me uolebas impellere, sed noli,

quaeso. Abyssus est profunda nimis, quam etsi forte inueniatur qui euoluat, inueniri uix poterit qui intelligat. Nam etsi dixero unam esse omnium rationem, paratus eris inferre 49; unam esse omnium animam. Si singulas singulorum, forte non

explicare potero quomodo alia sit ratio qua uideo uera falsis praeferenda, alia qua tu eadem contemparis. Hinc est quod sanctus Augustinus ab huius rei inquisitione puerum Adeodatum compescuit, de numero inquiens animarum : "Nescio 5oo quid tibi respondeam.

Si enim

dixero

unam

esse

animam,

turbaberis quod in altero beata est, in altero misera : nec una simul beata et misera potest esse. Si unam simul et multas dicam

esse, ridebis, nec mihi facile unde tuum risum com-

primam suppetat. Si multas tantummodo esse dixerim, ipse 5o; me ridebo, minusque me displicentem mihi quam tibi perferam. Audi ergo quod te bene audire posse polliceor. Quod uero aut ambobus aut alteri ita onerosum est ut fortasse opprimat, ne subire aut imponere uelis". 43. IOANNES. Quidest hoc? Videtur omnino uelle aut unam 510 esse animam, aut multas et unam. Quod quis ferat ? AELREDVS. Non terrearis. Certe apud lerosolimam, cum simul esset multitudo magna credentium, licet singuli singulas haberent animas, dictum est tamen, multitudinis credentium

erat cor unum, et anima una. Hac igitur, si placet, sententiae 515 simplicitate profundum hoc utcumque euadamus, quamuis forte aliquo modo dici possit unam esse animam propter eamdem

uim rationalis naturae,

qua alii bene, alii pessime

abutuntur, aut puniuntur aut remunerantur. Quomodocumque uero se habeat ista obscuritas, firmiter tene quod superius

52o probatum est : simplicem rem esse animam, nec ex aliquibus partibus consistentem,

quae in sua substantia non recipit

498 Aug. de quant. an. (PL XXXII, spir. et lit. (PL XLIV, 258).

1075).

513 Act. 4, 32.

506 preferam L 492 etsi] si D 483 habetis B 520 prolatum L ferat] quaerat LL

518 Aug. de

508 opptimant LL

510

698

525

330

DE ANIMA I, 43-46

maius aut minus, cum nec diuidi possit nec distendi. Vnde nihil est in eius substantia, quod non sit ipsa. Ideo ratio, memoria et uoluntas, licet appareat in uocabulis pluralitas siue proprietas, non sunt tamen aliud in anima quam ipsa animae substantia. IOANNES. Obsecro, ut de harum trium ui et proprietate plenius et latius disputare non differas. 44. AELREDVS. Cur, quaero, prolixa disputatione onerabimur, si breuiter exponi potest quod quaeris ? Audi proinde breuiter. Memoriae repraesentatur quidquid oculis cernitur, quidquid auditur auribus, quidquid naribus trahitur, quidquid manibus tangitur, quidquid gustui sapit : de quibus omnibus ratio iudicat, consentit uoluntas. Satisne haec ?

IOANNES. Minime. Sunt enim multa quae commendantur memoriae uel tenentur, quae ei nullo sensu corporeo inducuntur, sicut sunt rationes numerorum uel ponderum, uel mensurarum, et alia innumerabilia. Vnde scire cupio, quid anima operetur in carne, quid in sensibus, quid per ipsos sensus, quid 540 in seipsa per sensus, quid sine omni sensuum adminiculo. 45. AELREDVS. Onerosum hoc nimis. Verumtamen non 535

deerit conatus meus, et utinam non desit effectus. Vtar autem

uel uerbis uel sensu, uel utroque beati Augustini, qui ait : "Anima, quod cuiuis animaduertere 545

550

facile est, carnem

hanc

terrenam atque mortalem sua praesentia uiuificat, colligit in unum atque in uno tenet, diffluere atque contabescere non sinit. Alimenta per membra aequabiliter distribui facit, congruentiam eius modumque conseruat, non tantum in pulchritudine, sed in crescendo atque gignendo"'. Ecce quid in carne uel corpore animam operari uir ille sapientissimus affirmauit, adiciens, haec omnia hominem cum arbustis habere communia, cum et ipsa in suo genere uiuere, custodiri, crescere,

gignere uideamus et fateamur.

46. IOANNES.

555

Haeccine

dicis rationali

animae

ascribenda,

cum in his nec sensus aliquid agat, multo minus memoria, ratio et uoluntas ? Nonne potius illi motui tribenda sunt ista, per quem arbores et crescere dicuntur et uiuere ? AELREDVS. Putasne alicui corpori sensum inesse, cui contingit hoc motu carere ? 531 Aug. Confes. (PL XXXII, 784). 83v Aug. confess. (PL. X XXII, 787). 541 a: de gen. ad litt. (PL XXXIV, 463). 543 Aug. de quant. an. (PL X XXII, 1074).

523 ipsa sit — LL 529 onotabimur B 534 indicat B gustu I, 537 ratio L 538 quod L 540 omnium I 544 cuiuis] cuius B, citius I, 546 uno] una D 547 equaliter IL $56 et ... tribuenda oz. D, add. zmanu rec. motui] mortui D 559 contigit D P

DE ANIMA I, 46-49

699

560 IOANNES. Minime id dixerim. Non enim ibi potest esse uis sentiendi, ubi non fuerit uis subsistendi.

47. AELREDVS. Iam de inferioribus ad superiora transeamus. Seminatur certe caro bestialis conuenientibus in unum mare et femina. Cum igitur fuerit secuta conceptio, non statim se-

56s men illud dicitur uiuere, quia nihil potest sentire. Mox tamen inest illi motus ille, quo agitur ut formetur et crescat. Sicut enim semen arboris terrae utero naturaliter commendatum motu praedicto formatur et crescit, et per ramos diffunditur, ita profecto semen jumenti utero matris infusum eodem

57;o motu formatur et crescit, et dilatatur in membra. Non tamen illud dicimus uiuere, sicut de arboribus confitemur, quia alia

quaedam uita, quae potior est, exspectatur. Qua accedente, non ei duas dicimus inesse uitas uel animas, sed unam tantum

in ui duplici consistentem, quarum una in motu est naturali, 575 quo efficitur ut corpus uiuat et crescat, altera in motu spontaneo, quae sensibus applicatur, quo fit ut etiam sentiat IOANNES. Nonne modo eodem corpus humanum concipitur ? 48. AELREDVS. Ex quo homo comparatus est jumentis in58o siplentibus et similis factus est illis, quantum ad corporis conceptum uel incrementum una fere est utriusque conditio. IOANNES. Vnde igitur ilii anima rationalis ? AELREDVS. Sic interrogas quasi aliquando habuerit animam irrationalem. i 58; IOANNES. Nonne corpus humanum primo concipitur, et interiori quodam motu crescit atque formatur, et certo post tempore sensificatur, quando primum uiuere dicitur? AELREDVS. Ita paulo ante inter nos conuenit. IOANNES. Vnde ergo et quando anima ei rationalis infundi590 tur

?

49. AELREDVS. Nullo modo corpus humanum uiuere potest

sine anima rationali. Igitur sine omni uel momentaneo temporis interuallo, ex quo corpus incipit uiuere, incipit habere

animam rationalem et esse homo, id est animal rationale, 59; mortale : nec prius habuit animam irrationalem, qualis est in

bestiis seminatam cum corpore et cum corpore morituram, et postea rationalem, ut duas dicatur habere animas : sed ex quo incipit uiuere, non bestialem sed rationalem animam incipit habere. Quod quidam haeretici non animaduertentes 6oo dicebant saluatorem nostrum carnem suscepisse sine anima 519 Ps. 48, 15, 21.

566 illi] ille D 5:2 Qua] quia D rationabilem B IL

599 cfr. Aug. in eu. ioann. (PL. XXXV,

568/971 et per ... dicimus add. zan alt. B 576 quae] qui p. corr. 573 tantam D 586 post oz. L

1585).

510 crescat L 584 itBD

700

605

610

615

DE ANIMA I, 49-51

rationali, nihil aliud se dicere. nescientes, quam Verbum Dei non hominem, qui nunquam potest esse sine ratione, sed irrationalem quandam beluam suscepisse. IOANNES. Numquid non potuit anima rationalis sine his inesse corpori? 50. AELREDVS. Nullo modo. Sicut enim quod paulo ante diximus, nullum potest corpus sensificari, cui non motus ille ipso corpore subtilior, qui praestat omnibus corporibus incrementum : ita profecto nullo modo corpori huic quod ex crassioribus, uel ut ita dicam, grossioribus elementis, terra scilicet et humore, animae sübtilitas posset inhaerere, nisi

per uim sentiendi quam habet ex aere et igne, quae ita subtilis est et uicina spiritui, ut paene spiritus sit, saepe autem pro sui subtilitate spiritus uel uitae spiritus appelletur. Ita et Verbum Dei, cuius comparatione omnia quodammodo possunt dici corporea, nullo modo posset ita adhaerere carni, ut una cum

620

eo esset persona nisi mediante illa natura, quae caeteris omnibus subtilior est, et diuinae naturae uicinior, id est spiritu rationali. Vnde beatus Augustinus Patrem alloquens : *'tantum", inquit, "cognoueram, non haesisse carnem illam Verbo tuo, nisi cum

anima et mente humana".

Sed ut ad propositum redeamus : licet anima rationalis motu illo naturali utatur ad corporis incrementum, non est tamen anima motus ille, et licet ipsa sentiendi ui utatur ad multa,

quae ad quinquepartitum pertinent sensum, non est tamen anima uis illa, sed nec organa eius, sicut superius demonstrauimus. 91. IOANNES. Dic, rogo te, de ipsius origine quid sentias, et unde uenit in corpus, nam quando, satis dixisti. 630 AELREDVS. Nolo me in hanc ingerere quaestionem, quam sanctus Augustinus inconcussam reliquit : utrum scilicet anima sit de traduce, an creentur quotidie nouae. Denique utramque hanc sententiam sibi proponens ille doctor praeclarissimus, rationesque ac testimonia cuncta, quae pro 655 singulis uel contra singulas agere uidebantur coaceruans, longissimam de his disputationem suam his uerbis conclusit : "His", inquit, "quantum pro tempore potuimus pertractatis, omnia paria uel paene paria ex utroque latere rationum testimoniorumque monumenta pronuntiarem, nisi eorum 640 sententia, qui animas ex parentibus creari putant, de baptis625

611 Aug. de gen. ad litt. (X X XIV, 5362). 615 ibi. (PL XXXIV, 281). Aug. (PL XXXIV, 565). 63* Aug. de gen. ad litt. (PL XXXIV, 426).

626

610 crassioribus] elementis e47. D 615 Dei] Deus L possit I 616 inhaerere] inhercere D 617 persona] potest I. 622 rationalis] naturalis I,

628 te oz. D P

633 utrumque L

sibi] sui L

639 momenta P

DE ANIMA I, 51-54

7OI

mo paruulorum praeponderaret'". Haec ille. 52, Hoc autem te scire uolo, quod hi, qui animam sic dicunt esse de traduce, ut cum corpore seminetur uel fundatur, suscipiatque secundum substantiam maius et minus, errant, nec ullo modo de 64; anima rationali id dixerim. Illi uero qui dicunt ideo eam esse de traduce, quia uis illa sentiendi, sine qua anima teneri non

posset in corpore, materiam habet ex corpore propter ignem et aerem, quae etiam latent in illo semine, si uerbum traducis huic poterit conuenire sententiae, non est nimis absurdum 65o quod dicunt. At si possis cogitare quod sicut sensus quodammodo medium quiddam est inter carnem et animam, et propter similitudinem et uiciniorem spiritui naturam quodammodo capax est animae, et quasi gluten quo anima miscetur corpori, et tenetur in corpore, ita ut uis uel materia, quae

655 postea prorumpit in sensum, in semine latens, superioris alicuius uirtutis capax sit, quae ex paterno maternoque aífectu inuisibiliter incorporaliterque procedens ipsa mediante teneatur in semine, et pro tempore in animae transeat naturam, forte cogitare posses animam esse de traduce. Nam in 66o corporis semine est uis inuisibilis et incorporaliter numerosa, quae non uisu uel tactu sed tantum intellectu ab ea corpulentia seminis, quae uisu sentitur et tactu, satis manifeste discer-

nitur. 53. Si igitur hoc cogitare quis posset de anima, quod scilicet in hac ui, quae ita subtilis est, habeat ipsa aliquam

66; uim subtiliorem adhuc, quae ei sit materia uel causa ut creetur, ipse, ut dixi, animam esse dicat de traduce. IOANNES. Fateor obscura mihi nimis sunt ista, nec molestus

tibi uidear, si uelim te uerbis simplicioribus et manifestioribus haec ipsa repetere. 670 AELREDVS. Non deero uoluntati tuae : tantum diligenter intendas non solum his, quae dicenda sunt, sed et ea, quae diximus, a memoria non labantur.

Ac primo dicas uelim, si te sentis uiuere. 54. IOANNES. Nec id academicus negauerit.

655 AELREDVS.

Dic si te sentire dubites.

IOANNES. Nequaquam, cum et oculis uideam, et auribus audiam, et caeteris sensibus uigeam. AELREDVS. Illud humani corporis semen, cum primo fuerit maris ac feminae commixtione conceptum, num statim illud 68o uiuere et sentire fateberis ?

661 Aug. ibid. (PL XXXIV, 425).

670 Aug. epist. 241 (PL XXXIII, 1052).

6855 postea] potentia LL 650 Ac B L 646 anima qua D 661 copulenti* B D 660 numerosa] immersa LL possis LL 674 Ne D 672 labentur D 664 aliquam uim — D

659 posses] 663 ergo B

702

68 5

DE ANIMA I, 54-57

IOANNES. Credo neminem esse, qui hoc dicat. AELREDVS. Vnde ei postea uiuere et sentire ? Responde. Cum in illo semine nihil duritie sit, unde ei postea dentes et ossa ? Dic tu quid sentias ? IOANNES. Credo uim aliquam occultam in ipso latere, ex qua corpus crescat atque formetur, durescat in ossibus, pinguescat in carne, liquescat in sanguine. 559. AELREDVS.

Sic cum

in semine

illo nullus

sit sensus,

non intelligis uim ei uel potentiam quamdam inesse, qua fit 69 Oo ut congruo tempore uiuat et sentiat, uideat oculis, auribus audiat, olfaciat naribus?

IOANNES. Nihil certius uideo. AELREDVS. Numquid te aliquis sensuum ad hoc uidendum adiuuit ? 69 vA IOANNES. Nihil nisi forte quod te disputantem audiui. AELREDVS. Quid ergo? Audisti certe disputantem, sed numquid auditu agnouisti uera dicentem? 56. IOANNES.

Animaduerto ui rationis hoc fieri, non sensus.

AELREDVS. Nihil uerius. Iam nunc responde, utrum te 79 o scias habere animam rationalem. IOANNES. Prorsus scio et intelligo, nec ad hoc intelligendum ullus me sensus adiuuit : sed eo ipso quod cogito, quod disputo, quod discerno, quod uideo, animam habere me rationalem non dubito. 79 IS AELREDVS. Optime praecurris. Itaque semini, de quo loquimur, nullo modo animam rationalem dices inesse. 9*. IOANNES. Nullo modo, cum illud nec uiuere dixerim, nec sentire, animaque rationalis omni sit sensu subtilior, nec

ullo modo possit in carne propter terrae et humoris corpulentiam pro sua subtilitate teneri, nisi mediante quadam natura, quae hinc ei uicina est propter suam subtilitatem, hinc carni propter corpoream qualitatem.

AELREDVS. Verissime, et gratulor plurimum non tibi excidisse, quae paulo ante probata sunt. Vnde nunc uide si forte 71 vA possis cogitare, quod sicut uis illa latet in semine, quae licet non sit sensus, tamen paulo post prorumpat in sensum, quo mediante anima rationalis teneatur in corpore : ita ipsa eadem ui uel potentia mediante, alia quaedam potentior atque subtilior, non de concumbentium carne, sed affectu procedens JE o inuisibiliter et incorporaliter insit semini, quae licet anima 719 Aug. de gen. ad litt. (PL XXXIV, 425).

681 neminem esse — IL 682 postea] potentia IL 683 dutritius I. 685 ipsa L 68? pinguescet D liquescat add. zn. rec. D 711 ei oz. B LL 714 uide oz. D, add. in marg. B *16 tamen] cum IL 719 concumbentium] corrumpentium IL

DE ANIMX I, 57-60 rationalis non

sit, ut tamen

creetur causa

703 uel materia

sit.

Credo iam intelligere te, quid pauló ante dicere uoluerim, cum me obscure locutum causabaris. 58. IOANNES. Verum est. Nec me piget importunitatis meae, 72 vA cuius iam fructus dulcis est gutturi meo. AELREDVS. Igitur si ista non inconuenienter dici uel cogitari possunt de anima, non nimium absurde dici potest animam esse de traduce. Haec non affirmando, sed quaerendo uel opinando dicta sint, ut tuo relinquatur arbitrio, utrum malis i59 de omnibus dubitare, an hac esse opinione contentus, an certe

multitudini cedere, quae incunctanter affirmat animam non esse de traduce. Nam quantum ad auctoritatem Scripturarum beatus

735

Augustinus,

ut diximus,

utriusque partis sententias

pronuntiaret aequales, nisi eorum [sententia] qui dicunt animam esse de traduce de baptismo paruulorum praeponderaret. Verum quamcumque sententiam elegeris, illorum caue blasphemiam, qui contra fidem catholicam et ecclesiasticam pietatem Christi sacramentum paruulis dicunt non esse necessarium, cum manifeste dicat apostolus : fer unum homi-

740 nem peccatum intrauit in mundum, el per peccatum mors : et iia im omnes homines mors bertransut, (m quo omnes beccaueruni. 59. Cum enim anima, inquiunt, non sit de traduce, quo-

745

modo peccauerunt in Adam, ubi secundum carnem tantum fuerunt, quae sine anima non potest peccare ? Et cum nouas creet Deus quotidie animas, absit ut eas creet peccatrices. Cum igitur nec caro peccat antequam

animetur, nec anima

75e

antequam incarnetur, aut paruulum fateberis peccati originalis immunem, aut damnationis eius Deum dices esse materiam. Hanc quaestionem omnes catholici, qui dixerunt animam non esse de traduce, fassi sunt insolubilem, et suam sententiam tenentes, et haereticorum blasphemiam detestantes. Hoc dicendum fuit, quia impiissimam haeresim a sanctis patribus olim damnatam atque sepultam ridendi quidam rustici textrices. et textores resuscitare conantur, et sola mentis

755

obstinatione et irrationabili mortis contemptu cuncta ecclesiae

sacramenta subuertere. 60. IOANNES. Audiui plures ex eis teneri in uinculis, coactumque a rege concilium, ut cum sapientibus quid de talibus agendum sit deliberaret. Nam et nuptiis detrahunt, et sacra933 Aug. de gen. ad litt. (PL XXXIV, 426). 425 Cant. 2, 3. 758 Concil. Oxon. A.D. 1165-6.

729 sunt P 723 obscure me LL 736 incunctanter] indubitanter IL 745 Dominus L 744 fuerit P

itritacionabili D 46

739 Rom. 5,12.

9330 an] aut D P telinquetur D ane corr. 743 ubi] nisi L 741/742 peccauetit P 755 753 redendi B 748 Dominus L

contemptu] conceptu L,

759 deliberet B

704

DE ANIMA I, 60-62

160 mentum

altaris exsufflant,

carnis negant

resurrectionem,

et

baptismatis uirtutem euacuant. AELREDVS. Nonne tales futuros ante tot annos sanctus praedixit apostolus ? Cum uero hoc triplici sacramento non solum anima, sed etiam caro sanctificetur, et ipsa quoque 765 futurae gloriae his mysteriis praeparetur, quid mirum si carnis negant sanctificationem, qui carnis negant resurrectionem ? Nam idcirco, ut uidetur, nuptias damnant, quia omnes suae

sectae feminas uolunt esse communes, nullam turpitudinem, quae per carnem uel in carne fit, peccatum putantes, ac per TI o hoc non

abhorrentes,

et animae tantum peccata, ut dicunt,

cauentes.

IOANNES. Hoc maxime mirandum puto, quod pro tali errore mortem subire non metuunt. 61. AELREDVS. uy»

18 o

Cum

carnis

resurrectionem

non

credant,

forte persuasit eis impurissimus daemon corpus eis esse pro carcere, spondens eis ineffabilia bona cum ab hoc fuerint ergastulo liberati. Nam et philosophi tanta sibi post mortem gaudia promittebant, ut non solum mortem contemnere, sed etiam sibi asciscere dignum putarent. Hinc est, quod quodam de mortis

bono

disputante,

unus

auditorum,

desiderio

ex-

periendi succensus, de muro se praecipitem dedit et periit. IOANNES.

Vtinam tibi tota illorum innotuisset secta, ut eam

posses ueritatis mucrone confodere. AELREDVS. Certe si tota haeresis illius foeditas produceretur 18 in lucem, nullo disputatore opus esset, cum mox ipsa proprio errore omnium in se odia conuertere potuisset. Sed, ut ad propositum redeamus, dic quid adhuc .expectes audire de anima. IOANNES. Antequam ad alia transeamus, uellem te summam 799 eorum quae dicta sunt breui sermone repetere. 62. AELREDVS. Vt libet. Animam diximus incorpoream, cum de nulla materia corporea, de nulla sit corporum commixtione creata. Ideoque caret et longitudine, et latitudine, et altitudine. Vnde simplicem et incompositam eam dicimus 79 VA esse naturam, quae licet in corpore suo sit, nusquam tamen localiter sit. Vnde et in toto corpore suo tota est et singulis sensibus tota, quae cum cogitet cogitantem nunquam se cogitare potest in aliquo loco existentem. Quod ut manifestius cerneretur, de triplici uita motuque triplici latius disputauiVA

8oo

mus.

Cum

uero anima

964. Act. 20, 29.

tantae sit' subtilitatis, diximus

eam

980 Ciceto, disp. £usc. i, 34.

*60 exsuflant] exsultant IL *69 per] pro P *:9 dignam D B L 781 experiendo IL «84 fedeitas LI, 489 summum LL 793 longitud. catet D P $9? sensibus] partibus IL 798 poterit IL, ut] uero B 799 latius] latibus I.

DE ANIMA I, 62-64

805

705

nullo modo posse misceri carni et unam esse cum carne personam, nisi sensu mediante : qui ex subtilioris naturae elementis, aere scilicet et igne subtiliatis et eliquatis emergens, licet non possit esse spiritus, quamdiu tamen existit in homine, capax est spiritus, cum in eo et per eum quasi per quoddam instrumentum multa rationalis spiritus operetur. 63. Verum quamuis anima non sit sensus, nec sensus anima,

810

815

nunquam tamen sensus in humano corpore esse potest sine anima, nec anima sine sensu. Statim enim ut incipit uiuere, incipit humanam animam habere, et esse animal rationale et mortale. Cum autem anima et rationem habeat et memoriam et uoluntatem, non sunt tamen haec tria partes animae, aut accidentia, sed hoc ipsum quod ipsa, id est, ipsa eius substantia. Cum uero quaereremus qualis esset animae in carne operatio uel natura, incidimus in quaestionem de illius origine, nec affirmauimus esse de traduce, sed qua ratione uel

quomodo dici possit esse de traduce opinauimus, tractauimus, monentes, ut licet dicatur non esse de traduce, nullus tamen 820

dicat paruulos sacramento baptismatis non egere. Illud autem quod secundo loco quaerendum putasti, quid scilicet operetur in sensibus uel per sensus, paulo ante cum de spontaneo motu, qui est in bestiis, loqueretur,

825

satis ostendimus.

Nam

uim

sentiendi habemus cum auibus bestiisque communem. Deinde quid in seipsa per sensus agat, tibi insinuari petebas. Ego breuiter respondeo, nihil. IOANNES. Quomodo, rogo te, cum nihil corporeum possit anima cogitare, cuius non imaginem sensus inducat ? 64. AELREDVS.

Sed cum eas sensus induxerit, nonne clausis

oculis de iis iudicabis ? Itaque quidquid in seipsa operatur, 830 sine aliquo sensus adminiculo operatur. IOANNES. Et quid est illud ? Hoc enim memini me ultimo posuisse. AELREDVS. Et ego memini. Sed si tibi uidetur, sit nunc huius collationis finis, ut cum ingenium nostrum aliquantisper 855 fuerit utili silentio reparatum, ad hoc indagandum quod quaeris commodius accedamus. IOANNES. Vt uis. Hoc tamen solum uelim respondeas, cum in carne bestiali sensus sine ratione subsistat, magnaque sit inter animam rationalem sensumque corporalem diuersitas, 840 utrum sensu persistente in humano corpore anima possit separari.

$03 subtilitatis B D L, oz. P — 804posset L, — existat L — 806 quodam BD L 811 et oz. L $14 quaeremus IL, 817 opinati sumus L, a4. s./. B zzanu post. 822 loqueretut] id est loqueremur aZ. »./. B |826 rogo] ergo B. 828 non B L

706

DE ANIMA I, 65

65. AELREDVS. Non tibi potero tam breui spatio de hac

quaestione satisfacere, cum difficile sit indagare quomodo anima multa uide at per corpus et in corpore, multa in corpore 84; sed non per corpus, multa etiam extra corpus. De quibus omnibus, si quid ille, in cuius manu

sumus nos et sermones

nostri, tenuitati nostrae reuelare dignabitur, cum de ipsius animae egressu tractare coeperimus, competentius declarabitur.

8:0 IOANNES. Det tibi Deus perspicaciam intelligendi, et copiam eloquendi, et efficaciam persuadendi. Fiat, fiat.

EXPLICIT LIBER PRIMVS. $46 Orat. ad Primam

844 tenuitate IL

teleuare B IL

848 coepetimus] teperimus I.

INCIPIT SECVNDVS

1. IOANNES. Tempus est, ut ea quae hesterna die distulimus, hodierna tractanda suscipiamus. AELREDVS. Vtinam quam prompta uoluntas est, tam etiam sit praesto facultas. Quaerendum est, quid anima sine sensuum ; adminiculo in seipsa, per seipsam operetur, per memoriam scilicet, rationem

et uoluntatem.

IOANNES. Ita est. AELREDVS. Reuoca primum ad memoriam dixisse nos tria

haec, memoriam scilicet, et rationem, et uoluntatem, animae

10ipsius esse substantiam, quarum sunt opera inseparabilia, quamuis quaedam uideantur singularum propria. 2. IOANNES. Recordor istorum peroptime : tu uero ad ea, quae proposuimus indaganda, reuertere. AELREDVS. Primum igitur de potentia memoriae loquen15 dum existimo. IOANNES. Sic fiat. 3. AELREDVS. De hac ui siue potentia beatus Augustinus multa loquitur, et quanta, et quam inuestigabilis sit, cum aperit, admiratur. Est enim memoria quasi ingens quaedam 20 aula, continens quasi innumerabiles thesauros, diuersarum scilicet rerum corporalium imagines per sensus inuectas. Ibi recondita sunt omnia et distincte seruata quaeque ubi suo aditu ingesta sunt, sicut lux et colores, et corporum formae per oculos, per aurem autem omnia genera sonorum, per 25 aditum oris omnes sapores, per aditum narium omnes odores, dura uel mollia, frigida uel calida, lene uel asperum per tactum. Haec omnia recipit memoria, et unumquodque per suam imaginem repiaesentat animo quaerenti nunc hoc, nunc illud : et quaedam ita in promptu sunt, ut statim appareant, 3o et se offerant cogitanti, et quaedam, dum alia quaeruntur,

proruunt in medium, et uix abiguntur. Quaedam uero in tam profundo sinu reposita sunt, ut uix etiam cum magno mentis

labore quasi ab antris abstrusis eruantur. Alia imperturbata serie sicut poscuntur apparent. Ibi caelum, terra, mare, et 35 quaeque in eis sentiri possunt, praesto sunt meditanti, praeter ea quae sepeliuit obliuio. 4. IOANNES.

Si anima

incorporea

est, quomodo

corporeas

in se retinere potest imagines ? 1? Aug Confess. (PL XXXII, 784-6).

26 callida L 21 inuectes D 19 appetuetit I. in perturbata B L P 33 abstensis L sina D incorporea] corporea non est D P

31 perruunt L 35 medianti D

32 37

708

DE ANIMA II, 5-7

AELREDVS. Num corporearum rerum imagines corpora 4o esse putas ? IOANNES. Minime. Miror tamen animam corpus non esse, cuius tanta est latitudo, ut omnia ista contineat. AELREDVS. Immo impossibile est ut corpus aliquod in se tanta contineat. Dic, rogo, an unquam respexisti imaginem 4 tui uultus in speculo ? IOANNES. Saepissime. AELREDVS. An imaginis magnitudo speculi modum excessit ? IOANNES. Minime. Nam de maiori speculo maior, minor de VA

minori fulgebat.

jo

5. AELREDVS.

i

Vides igitur nullam omnino imaginem eius

rei, cui imprimitur, posse mensuram

jA

excedere.

IOANNES. Video plane, et nihil certius. AELREDVS. Meministi Lundoniae, quam magna sit, quomodo fluuius Tamesis subterfluit, quomodo pars eius occidentalis beati Petri monasterio decoratur, orientali ingenti turre munitur, media doctoris gentium ecclesia adornatur? IOANNES. Memini omnia, nec horum aliquod excidit mihi.

AELREDVS. Et quomodo horum meministi, nisi quia in memoria tua horum omnium imagines uidisti ? 6o IOANNES. Prorsus ita est. 6. AELREDVS. Iam nunc attende, utrum imago Lundoniae minor appareat in memoria tua, quam ipsa tuis apparuerit oculis in quantitate sua ? IOANNES. 6

bo]

Nec maior, nec minor.

AELREDVS. Verissime. tuam,

Cogeris

ac per hoc animam

tuam,

itaque

fateri

Lundonia

memoriam

esse maiorem.

IOANNES. Cogor certe, cum imago Lundoniae impressa sit memoriae, nec quaelibet imago eius rei magnitudinem cui imprimitur possit excedere. 7 o AELREDVS. Si igitur totum mundum et quidquid continetur in eo simul posses aspicere, nonne de mundo cogitare uolenti, statim in eadem magnitudine praesto esset eius imago ? ?. IOANNES. Ita plane. AELREDVS. Estne, rogo te, aliquod corpus aut res corporea, 75 in qua sine sui SECURUS diminutione mundi totius possit imago depingi? IOANNES. Nullo modo. AELREDVS. Est igitur memoria tua maior mundo, non mole corporea, sed spirituali natura. 45 Aug. de quant. an. (XX X1, 1040).

53 Aug. de quant. an. (PL X XXII, 1040)

54 superfluit IL 55 in genti D 58 quomodo oz. L 62 apparuit D v1 Nullo ... azzrib. "Aelredo B. 38 Est ... natuta arfrib. Ioanni B L,

DE ANIMA II, 7-10

709

8» IOANNES. Cum igitur tanta sit anima, quomodo tam breui corporis includitur spatio ? 8. AELREDVS. Immo hinc facile probari potest, quod nec terminis corporeae paruitatis coarctatur, nec loco continetur, quae licet esse uideatur in corpore, tam multas, tam magnas,

85 tam innumerabilium corporum in se format et quodammodo

9o

pingit imagines. Nam si mille mundos tales, qualis iste est, oculis cerneres, omnium illorum in anima tua absque suae magnitudinis detrimento imprimerentur similitudines. Ibi igitur in memoria mea caelum et terra, et mare praesto mihi sunt, et omnia quae in illis sentire potui, praeter illa quae oblitus sum. Nec de caelo uel mari uel sideribus, uel montibus,

aut de re aliqua quae oculis uidi, uel narrantibus credidi, loqui possem, nisi omnia illa in memoria uiderem spatiis tam ingentibus quasi foris uiderem. Iam si de hac ui imaginaria satis 95

diximus, ad sublimiorem eius uim, quae non in imaginibus, sed etiam in rebus existit, transeamus. IOANNES. Quomodo, quaeso, in rebus ?

9. AELREDVS. An non tibi res magna uidetur scientia metiendi, disputandi peritia, subtilitas calculandi ? Quid dimenIOO

sionum rationes et leges innumerabiles,

artes etiam diuersae,

quae siue ad usum uitae huius temporalis, siue ad cognitionem pertinent ueritatis ? Omnia haec in memoria continentur, non per aliquam imaginem, sed ipsa eadem sicut sunt. Sic et ipsae uirtutes, prudentia, temperantia, fortitudo, iustitia, 105

si fuerint in anima, non imaginarie ibi sunt, sed uere sicut sunt.

10. IOANNES. Quomodo haec in mentem ueniunt, si non per aliquas imagines introducuntur ? AELREDVS. IIO

iT

A

Perspicuum

est, ut de caeteris taceam,

scien-

tiam diuidendi uel multiplicandi nullam habere in animo imaginem. IOHANNES. Quomodo potest anima mea ad multiplicandi peruenire scientiam, nisi per quaedam corpuscula quae manibus tango, et partes distribuo, aut, si sola id cogitatione agere uelim, ipsorum quasi imagines uersando et numerando ? AELREDVS. Sit ita. Ecce aliqua corpuscula numerando uel multiplicando didicisti rationes numerorum. Nihilne interesse putas inter ipsas scilicet rationes quas didicisti et uerba uel corpuscula, uel imagines per quas eas didicisti ? 99 Aug. cof. (PL XXXII, 786). 89 Aug. Confess. (PL X XXII, 785). 103 Aug. corf. (PL XXXII, 789). Aug. corf. (PL XXXII, 787).

100

86 quales L 82 Immo etc az/rib. Ioanni B 80 Cum ... spatio aZ/rib. /Aelredo B 110 nullam habere ibi sunt oz. L 105 fuerunt L cerneretur LL 112 potest oz. LL -L 114 id oz. L

7IO I20

I2

VA

DE ANIMA II, ro-13

IOANNES. Immo multum per omnem modum. 11. AELREDVS. Vides igitur istarum rationum nullam esse imaginem. IOANNES. Video, et gratulor plurimum, quia et hoc mihi argumentum est, quod anima sit incorporea. Nullo modo enim res corporea aliquid posset incorporeum continere, nec corpus aliquod capax esse sapientiae. AELREDVS. Bene aduertisti. Sed cum istas rationes nec

oculus uiderit, nec auris audierit, nec olfecerint nares, nec gustatae, nec contrectatae sint, quomodo, uel quo aditu in120 gressae sunt animam meam, ut'iam ibi sint et sic teneantur,

ut cum uoluero producam eas in conspectu mentis meae, et cum iterum uoluero recondam ? IOANNES. Quid respondeam nescio. AELREDVS. Cum audires a docente senarium numerum ex redderet 15 VA suis constare partibus, et hinc tibi manifestam

rationem, num, ut tibi uerum esse constaret quod dixerat, illi

credidisti, an in tuo animo ipsam rationem aspexisti ? IOANNES. Absque omni dubitatione in ipso animo meo quod audieram, uerum esse cognoui. 14 o 12. AELREDVS. Fortassis ergo et prius ipsa ratio ibi erat, sed non aduertisti. IOANNES. Ergo uerisimile uidetur, quod quidam sapientium huius saeculi probauerunt, omnes scilicet artes naturales animae inesse rationali. Sed quia corpus quod corrumpitur 14 I aggrauat animam, et infirmitas instrumentorum hebetat sensum, et imagines rerum corporalium obscurant et deprimunt intellectum, uix alio commonente .à quibusdam quasi abditissimis caueis ipsius memoriae, in quibus uidebantur retrusae, 1S0

155

ad intellectum

reuocentur.

Vnde

mens

aduertens

eas, non quasi aliunde introductas, sed quasi ibi insitas recognoscit. AELREDVS. Hanc beatus Augustinus in libro Confessionum uidetur approbare sententiam, sed quia difficile est indubitatam de his reddere rationem, ad alia quae dicenda sunt procedamus. Nam quod his omnibus superexcellit, memoria capax est Dei. Ex quo enim incipit homo nosse Deum, ex eo incipit habitare in memoria eius, et ibi inuenit eum quoties recordatus fuerit illius. 13. IOANNES. Nonne hoc malis bonisque commune est ? 13? Aug.corf. (PL XXXII, 786). 786).

129 auditu BL

145Sap.9, 15.

134 audites ozz. I.

144 animae] meae aZ. L Confessionem D

^

135 reddent I,

145 hebetat] habebat IL

156 Dominum

148 Aug. conf. (PL X XXII,

L

141 animaduerttisti I,

149 retrusi LL

152

DE ANIMA II, 13-16 160

gum

Dicam igitur Deum habitare in malis, quia ipsi aliquando recordantur Dei, sicut et boni ?

170

175

AELREDVS. Scis quid apostolus dicat de sapientibus mundi huius, quod scilicet Deum cognouerunt, et tamen sicut Deum non glorificauerunt. In memoria igitur eorum erat Deus, sed non in amore. Igitur non sicut Deum glorificauerunt, et ita perierunt. Haec de ui memoriae dicta sufficiant, ut deinceps de ui rationis breuiter disputemus. IOANNES. Perge quo placet : ego sequi paratus sum quocumque ieris. 14. AELREDVS. Rationem ad ipsam pertinere substantiam animae satis ostendimus. Est autem tanta uis rationis, ut per eam a caeteris animalibus discernamur, ac sic omnibus praeferamur. Per eam sic subsistit memoria, ut exceptis his quas sensus inducit imaginibus, nihil posset uel tenere, uel discer-

nere, uel diiudicare. Et cerne in diuersitate uocabulorum naturae uel substantiae quanta sit unitas. Certe memoria sine

185

ratione uim irrationalis animae non excedit : ratio sine memoria nihil sibi coniungi uel cohaerere facit. Et, ut breuiter dicam, nunquam memoria potest cogitari sine ratione, uel sine memoria ratio, quia una sunt et simplex substantia memoria et ratio. IOANNES. Omnia igitur quae ad memoriam pertinent, pertinent ad rationem. Memoria proinde et ratio unum sunt. Quapropter, ut mihi uidetur, et memoria ratio est, et ratio memoria.

190

ratio. Nam aliam uim animae exprimit memoria, aliam ratio. Memoria quippe illam exprimit potentiam animae, qua recordatur et connectit praecedentibus sequentia, et futura prae-

180

195

15. AELREDVS. Prorsus ratio et memoria unum sunt, et una anima sunt. Et tamen nec ratio memoria est, nec memoria

teritis. Ratione uero de his omnibus discernit et iudicat, hoc probans rectum, hoc distortum, hoc iustum, illud iniustum, beatum hoc, miserum illud. An non haec tibi sole clarius

lucent ? IOANNES. Quis enim alias dixerit ? AELREDVS. Bene. Sed uide utrum

memoria

sine ratione

uim suam possit exercere, aut sine memoria ratio. 16. IOANNES. Video et obstupesco, cernens in creatura, 168 Matt. 8, 19. r, 21. Greg. dial. iv, 29 (ed. Moticca, p. 270).

163 Rom.

190 Aug. conf. (XXXII, 785).

165 164 Dominus L 163 Dominum s L 160 Dominum L 173 praeferamus 172 discetnamus B L 166 sufficiunt LL J5. 182 pertinent add. 177 irrationales D uocabulum D cetna L 195 aliud B D L, aliud coni. P ; alias 189 exprimit add. in marg. D

193

Dominum 175 IL in marg. D in zzarg. B

712 200

205

210

215

220

DE ANIMA II, 16-18

quod in Creatore magis creditur quam intelligitur, numerum sine numero, in singularitate pluralitatem, proprietatem in unitate. Quis enim nesciat memoriae esse proprium recordari, discernere proprium rationis ? Aut nullo modo cogitare possum quod memoria uel esse, uel recordari possit aliquid sine ratione, nec discernere ratio sine memoria, satisque mihi interlucet, et in uocabulis proprietas, et in susceptibilitate singularitas, in substantia uero et in operatione identitas. Sunt igitur et duo et unum, apparetque pluralitas propter duo, et identitas propter unum. AELREDVS. Iam uideri non debet difficile intellectu quod

credimus, scilicet unum Deum esse, quem confitemur Trinita-

tem, ut in personis proprietas, et in essentia unitas, et [in] maiestate adoretur aequalitas. IOANNES. Ad huius rei intelligentiam non angustam aperiunt uiam ea quae de anima iam probata tenemus. Verum de ui rationis, quae coepisti, prosequere. 17. AELREDVS. Primum in rebus huic uitae necessariis quid agatur, diligenter inspice. Vide artes opificum, agrorum cul-

tus, exstructiones urbium, uariorum aedificiorum ac moliminum multimoda miracula, picturas, sculpturas, litteras, signa, artium adinuentiones, institutiones legum, scita, iura, in di-

uersis causis diuersa iudicia, et mille huiusmodi, quae omnia ui rationis excogitantur, imperantur, seruantur ad gratiam, contemnuntur uel negliguntur ad poenam. Porro cuncta quae

in memoria diximus contineri, id est diuersarum artium scien-

tia, quae in ipsa anima naturaliter insertae antequam nascerentur profundo quodam fuerunt infirmitatis somno sopitae, ratione profecto cum discernerentur excitatae quodammodo sunt, et prolatae in medium. Si uero alias fuerunt, in aliquo quasi earum fonte quo discentes a docente ducantur, ut ibi 230 eas aspiciant, et inde earum scientiam hauriant, nec id profecto sine ratione possent. IOANNES. Qualis, rogo, potest intelligi fons, in quo omnes inesse artes non dubitemus ? 225

18. AELREDVS. Credo summam sapientiam, quae Deus est, solum artium, sed et rerum omnium, uel euentuum, uel motuum in se continere regulas et rationes, ad quam quanto

255 non

quis puriori accedit oculo, tanto perspicacius ea quae in ipsa sunt contuetur. Sed ad eam sine ratione nullus esse potest 211 praef. de frin. 217 Aug. de quant. an. (PL. XXXII, de lib. arb. (PL XXXII, 1231).

1075).

221 Aug.

199 intelligi B 200 singulatitatem I 202 rationis ozz. B 203 recordar ante corr. B 204 mihi oz. I, 265 in! ozz. I, 207 appateatque I. appatatque D, ante corr. B 215 percaepere I. 221 omni IL 234 Dominus I, 238 continetur IL

DE ANIMA II, 18-20

713

accessus. Ratione distinguimus inter uerum et falsum, inter 240 iustum et iniustum, quae cum capax sit sapientiae, per ipsam ad Dei notitiam peruenitur. Et uide sapientiam Creatoris. De omnibus quae nobis sunt cum bestiis auibusque communia, plus illis, nobis minus tribuit, ut omnia corporis bona, in quibus illa nos superant, prae illis quibus illa superantur a 245 nobis, discamus esse spernenda. Qui hominum uel uisu aquilis, uel odore canibus, uel colore pauonibus possint aequari ? Cui hominum tanta inest fortitudo, quanta leoni ? Quem non uelocitate uincat capreola, musca uolatu ? Et ut scias in comparatione rationis quam nihil possit corpus uel sensus, 250 quis hominum unius muscae cauere posset insidias, si ipsa, ut homo, ratione uigeret ? 19. Ouis ea inuita quiescere, uel tute oculos posset aperire ? Vnum animal uenenatum quot mortalium posset inficere, si latebras quaerere, tempus, locum, modum, rationis beneficio posset prouidere ? Quas urbes, quae 25; castra non incenderent passeres et corniculae, si eis quid, quando, ubi, qua cautela, ratio ad agendum praescriberet ? Nonne congregatis in unum feris ac uolucribus, totum possent humanum genus delere, si aequales essent hominibus ratione ? Cogita corpus tuum in solis sensibus sine ratione, et uidebis 260 ei uilissimorum animalium corpora multum praestare. 20. Vnde

sicut mihi uidetur, fere abiectissimum

et miserri-

mum omnium corporum corpus esset humanum, si non regeretur ratione. Hoc quidam incaute considerantes, ideo corpus depretiant, quia resurrecturum non credunt, non distin26; guentes inter naturam et uitium, inter dignitatem creationis et poenam transgressionis, inter felicitatem quam perdidit et corruptionem [in] quam incidit. Quis enim nesciat humana corpora omnium animalium corporibus fuisse potiora, quamdiu homo non est comparatus iumentis insipientibus et similis 27o factus est illis ? Omnibus tamen infirmitatibus eius, omnibus morbis eius, omnibus poenis eius, ipsa insuper morte eius ratio in illis abutitur. Sanctus patriarcha Iob, quam sapienter suae carnis usus est morbis. Ecce sterquilinium in quo sedebat, sanies quam radebat, foetor quem exhalabat, uermes quibus

27 b]

scatebat, quam suauem uniuerso orbi spirant odorem, quibus

infelix Herodes insipienter abusus,

putrefactus

in uermibus

exspirauit. Nonne ipsa mortalitate uel morte tam sapienter usi sunt martyres, ut hinc meruerint esse martyres ?

245 Aug. de ciuit. dei (PL. XLI, 240). UANCUT2, 257

269 Ps. 48, 15.

243 Iob 2, 8.

295

263 254 possit L 2851 in uita LL 242 cum oz. L 241 Domini L 264 depretiant] despiciant 7s zzarg. B ;zanw post. regetetur] gereretut B L 278 met236 uerminibus L 274 sanies] fames L 272 illis] aliis B D uetunt IL

714

DE ANIMA II, 20-23

285

IOANNES. Quomodo potest quisquam abuti ratione, cum malum facere non possit nisi contra rationem ? Quae enim ex ratione fiunt, rationabiliter fiunt. Quae uero rationabiliter fiunt, recte fiunt. Ouae autem recte, et bene profecto. 21. AELREDVS. Ego certe dico nullum malum fieri posse sine ratione. Nihil enim quod expers sit rationis, aut male facere potest, aut bene. Malum enim peccatum dicimus. Non

29 o

pens, si quemlibet infectum ueneno peremerit. Solus proinde angelus et homo, quia rationales creati sunt, peccare potuerunt. i IOANNES. Non possum intelligere, quomodo ex ratione pos-

280

autem peccat leo, si hominem inuadens decerpserit, nec ser-

sint peccare, cum omne peccatum, non ob aliud sit peccatum, nisi quia est contra rationem. 22. AELREDVS.

205

500

sciens hoc malum 30 A

31I o

Falleris,

nesciens

duobus

modis

dici

ra-

tionem. Dicitur enim ratio secundum naturam, qua efficit ut homo rationalis sit, possitque discernere inter bonum et maIum, quod si non posset, nullo modo peccare potuisset. Dicitur et secundum iudicium, quo et reprobanda reprobat, et approbat approbanda. Ex natura proinde rationis est, quod omnis homo naturaliter iustitiam iniustitiae praefert, libidini castitatem. Secundum electionem iudicii semper quae bona sunt appetenda, quae mala fugienda suadet. Quicumque igitur peccat, ex natura qua rationalis est, peccat, quia per rationem esse, et hoc bonum,

contra eius iudicium

quod malum est eligit, et reprobat quod bonum est. IOANNES. Non mihi satis clarent ea quae dicis. AELREDVS. Vnde scis malum esse adulterium ? IOANNES. Ea ratione, quod nollem id pati. AELREDVS. Ratione igitur. IOANNES. Ita prorsus. AELREDVS. Si careres ratione, nescires quid esset adulterium, nec malum esse adulterium.

2I

VA

352 o

IOANNES. Verum est. 29. AELREDVS. Non igitur posses adulterari. Non enim animalia rationis expertia aut adulterari, aut fornicari posse, quis nesciat, cum nec possint peccare. Nemo enim sine ratione peccat. Omnis enim qui peccat, ideo peccat, quia ratione contradicente et arguente peccat. Ita contra rationem quantum ad iudicium eius omnis homo peccat, et sine ratione, quantum ad naturam, qua rationalis est, nullus homo peccat. IOANNES. Sufficiunt mihi ista, ut ad alia, quae dicenda sunt, transeamus.

281 Aug. de lib. arb. (PL XXXII, 1267).

$03 extta] contra I,

316 ratione 5s LL

319 homo add. in zarg. B

DE ANIMA II, 23-26

715

AELREDVS. Quaenam sunt illa ? IOANNES. De potentia uoluntatis,et quomodo per eam anima operetur. 32

I

550

24. AELREDVS. Ordo certe disputationis nostrae hoc flagitat. Sicut igitur anima ex memoria recordatur, ex ratione discernit, ita profecto ex uoluntate consentit. Quae tria quidem sunt, pro hoc quod cuique proprium est : propter identitatem uero substantiae unum. Et licet sit proprium memoriae recordari, rationi discernere, consentire uoluntati, ita

tamen

omnia opera earum

sunt inseparabilia, ut memoria

nihil recordetur sine ratione et uoluntate, ratio nihil sine memoria et uoluntate discernat, uoluntas uero sine ratione et memoria non consentiat. Sunt enim tria haec una substantia, 335

non ex his tribus composita, sed simplex : et simpliciter haec tria una substantia ex ratione cum memoria et uoluntate discernens, ex memoria cum ratione et uoluntate recordans,

ex uoluntate cum memoria et ratione consentiens. 25. Duobus uero modis uoluntas intelligitur, secundum naturam et secun340 dum affectum, id est, secundum quod est, et secundum quod afficitur. Secundum hoc ultimum maxime iudicatur homo, utrum uidelicet bonus sit an malus, iustus an iniustus, stultus

345

35

o

an sapiens. Nam uoluntas secundum naturam magnum bonum est, et nunquam potest esse non bonum. At usus eius, qui procedit ex affectu quo afficitur, et malus esse potest et bonus. Voluntas igitur secundum naturam simpliciter uoluntas est, rectus usus eius bona uoluntas, usus eius peruersus mala uoluntas. Itaque bono hoc, id est uoluntate, bene utitur qui bonum uult, quo nihilominus male utitur qui malum uult. IOANNES. Velim hoc mihi manifestius exemplis ostendi. AELREDVS. Nonne innumerabilia tibi huius rei occurrunt exempla ? Certe bonum naturae uisus est, et nunquam potest esse non bonum. Videre autem mulierem ad concupiscendum

eam malum est, et nunquam potest esse non malum. uoluntatem et malam, 355 IOANNES. Sicut dicimus esse bonam

possumusne dicere malum uisum et bonum ? 96. AELREDVS. Secundum consuetudinem loquendi

uisus

etiam dicitur illud bonum quo uidemus, uel uidere possumus,

si non uideamus. 460

Porro usus eius aspectus usitatius dicitur,

qui et malus esse potest et bonus. Malus, si impudicus, si

327 Aug. de lib. arb. (PL XXXII, 1285)

336 Aug de rin. (PL XLII, 985).

353 Matt. 5, 28.

328 pto] per LL ultimum — D

345 potest esse L

concupiscendam IL

346 affectum] effectum L,— 341 ho332 recordatur LL 343 sapiens] insapiens B D, insipiens Pp 342 an! oz. L

348 bona B L

349 bonum] et bene aZ7. D

353

716

DE ANIMA II, 26-27

crudelis, si plenus indignationis et amaritudinis, si praetendat opprobrium, si praeferat irrisionem. Impudicus erat aspectus nephariae mulieris, quae oculos iniecit in Ioseph, iuuenemque sollicitans, dormi, inquit, mecum. Impudicus etiam presbit36 5

57 o

37 5

o

erorum

aspectus, quo sanctae Susannae

intuentes decorem,

exarserunt in concupiscentiam eius, qua ipsa resistente furentes, impudicitiae simul et falsitatis poenam dederunt. Quid Holofernem attexam, quem feminae sapienti oculus impudicus addixit, propriumque caput abscidendum exposuit ? Ac impiissimi regis Achab quis non crudelem dixerit oculum, qui innocentis Nabothae sanguinem laetabundus aspexit? Cum qua praeterea indignatione et amaritudine uenientem ad se sanctum Ioseph fratres aspexerint, eorum uerba declarant : Ecce, inquiunt, somniator uenit : hoc ex indignatione. Venite, occidamus ewm : hoc ex amaritudine. Videamus si brosint illi somnia sua : hoc ex irrisione. 29. Hi omnes bono naturae semper existente bono, in sui perniciem abusi sunt. At qui piis oculis intelligit super egenum et pauperem, ut misereatur, aut crucem diligentius intuetur, ut compungatur, aut in di-

uinam paginam intendit oculum, ut aedificetur, bono naturae

bene utens, meritum bonum sibi conquirit. Sic uoluntas bonum naturae est, quam si applicauerit homo ad peccatum, incipiatque uelle peccare, ipse malus usus uoluntatis mala uoluntas dicitur. Si uero ad iustitiam eam applicauerit, ut uelit operari

58 A

$99

39

A

iustitiam, bonus iste usus uoluntatis bona nihilominus dicitur

uoluntas. IOANNES. Hanc distinctionem mihi hactenus ignotam libens suscipio, ex qua lucet mihi tanta potentia uoluntatis, ut ex ea uideatur mihi totum hominis meritum bonum malumque pendere. AELREDVS. Verissime. Sed si nesciret homo inter utramque hanc applicationem discernere, quomodo posset utramlibet eligere ? IOANNES. Nullo modo. AELREDVS. Vnde ergo discernat ? IOANNES. Quis nesciat ? Ex ratione certe. AELREDVS. Vides ergo ut homo bene faciat uel male, duo simul operari, rationem et uoluntatem.

IOANNES. Nihil uerius.

364 Gen. 39, 7. 365 Dan. 15, 8. 368 Iudith 1o, :7. 369 Iudith 15, xo. 3*0 III Reg. 21, 16. 374 Gen. 37, 19. 395 Gen. 37, 20. 978 Ps 40, 2. 383 Bern. Claravall. de grazia e? lib. arb. (PL CLXXXII, 1007). 389 Bern. Claravall. de grazia et lib. arb. (PL. CLXXXII, 1028).

370 dixerint D , 9?2pernicie L, 382 applicuerit D P 384 dicitur uoluntas Jm applicuerit B IL 395 ergo] quo LL 397 ergo] igitur I,

DE ANIMA II, 28-30 400

28. AELREDVS.

717

Quocirca, ut aliquid unum ostenderetur in

homine, cui ascriberetur malum méritum uel bonum, ex his duobus, uoluntate scilicet et ratione, illud confectum est no-

men, quod dicitur liberum arbitrium, quo uno nomine duo significantur, sine quibus nec bonum meritum esse potest, 405 nec malum, id est, libertas quam homo habet ex uoluntate, iudicium quod habet ex ratione, quia si alterutro careret, nec bene facere posset, nec male. Sicut igitur et ratio et uoluntas bona sunt naturae, ita profecto liberum arbitrium, quod ex ilis procedit, bonum naturae est : quo malus angelus male usus est et corruit, bonus bene et stetit : quo et primus homo pessime usus mortuus est, secundus uero peroptime, et glorificatus est.

IOANNES. Quid igitur agit gratia ? AELREDVS. Ne festines. Sed quoniam tibi satis notum est

415 iudicium rationis, iam considera libertatem uoluntatis, et sic utriusque proprietatem in unius liberi arbitrii nomen refunde. IOANNES. Nihil libentius uelim audire. 29, AELREDVS. Tam libera est rationalis uoluntas, ut nec ab homine, nec a daemone, nec ab angelo, nec ab aliqua creatu420 ra cogi possit ad aliquid, quippe cum nec ipse Deus, ex quo eam dedit, nec abstulit, nec auxit, nec minuit. Nunquam

igitur uoluntas cogi potest, nunquam ab ea aliquid poterit extorqueri. Proinde uniuersa quae hominis sunt, praeter solam uoluntatem, carent libertate, et ideo obnoxia passionibus 425 tenentur sub necessitate. Vita, sensus, appetitus, ingenium, memoria,

ratio, si uitium

aliquod incurrerint,

nullo modo

dicendum est uitium illud esse peccatum, si non fuerit uoluntarium. Nam, ut de caeteris taceam, nec ingenio tarditas, nec 45 o

435

memoriae obliuio, nec ignorantia rationi peccatum inducunt. Solius uoluntatis nullum aliud est uitium, quam peccatum. Ipsa sola enim libera est, nulli subiacens necessitati. IOANNES. Quomodo libera est uoluntas, quam captiuam sic tenet iniquitas, ut multa uelle uelit, quae tamen uelle non osset ? 30. AELREDVS. Immo quidquid uult, ideo uult, quia id uelle potest. Quidquid autem non uult, quamdiu non uult, nec uelle potest, quia non uult. Ex quo autem aliquid uult, profecto uoluntate uult, et ideo ubi uoluntas, nulla potest esse necessi-

tas. Si uis ire ad ecclesiam, hanc tibi uoluntatem nulla potest auferre necessitas, nec aliquid aliud quam uoluntas. Nam si

423 Bern. Claravall. de gra. e£ Jib. arb. (PL CLXXXII, 1004).

Bern. Claravall. de gra£. e? lib. arb. (PL CLXXXII,

— 428 ibid.

440

L

421

1003).

420 Dominus est oz. LL 411 uero] uoco L 407 possit L 436 possit IL 427 esse oz. L nec minuit, nec auxit IL

718

DE ANIMA II, 30-32

poenitueris, et iam non uelis ire ad ecclesiam, ex nulla necessitate uis non ire, sed ex libera uoluntate. Siue ergo in bonam partem, siue in malam declinaueris, ubicumque uoluntas, ibi et libertas. 445 IOANNES. Quid enim ? Numquid non potest aliquis me fortior compellere, ut pergam ad ecclesiam ? AELREDVS. Sit ita, quamuis non uideam quomodo id possit. Sed quis te cogere potest, ut ire uelis ad ecclesiam ? Vide si uel ire quis te compellere possit. Certe trahi potes, at ire quis 450 cogere potest ? IOANNES. Nonne tormentis 'compulsi sunt multi negare Christum ? 31. AELREDVS. Falleris. Nullus enim nolens negauit. Quis eum posset quibuslibet tormentis cogere ad negandum ? 45 A Pone ante oculos instrictum iudicem sedentem pro tribunali, adductos in praesentia sua duos, truci uultu, terribilibus oculis utrosque

respicere,

mortem,

cruces,

bestias,

ignes

aliaque

tormenta minari, nisi negauerint. Et ecce unus territus cedit, alter perstat immobilis, Iste igitur uolens stat aut nolens ? 460 IOANNES. Quis dubitauerit quin uolens ? AELREDVS. Et ille qui negat, uolens utique negat. IOANNES. Immo non nunquam et nolens et dolens, forte et plorans. AELREDVS. Si alter potuit non negare si uellet, quare non 46 et iste ? IOANNES. Quia alius potuit sustinere tormenta, iste non potuit. AELREDVS. Ergo negando uoluit declinare tormenta. Nonne ei a iudice data est optio, utrum uellet Christum negare ac 470 dimitti, aut stare in fide eius et cruciari ? Nonne potius elegit negare, et dimitti ? IOANNES. Prorsus ita est. 32. AELREDVS. Voluit ergo hoc magis quam illud. Vides itaque quam libera sit ubique uoluntas, et hanc libertatem 475 uoluntatis coniunge iudicio rationis, et ex his duobus unam intellige animae rationalis uim, siue potentiam, quae dicitur liberum arbitrium, quo possit inter bonum et malum discerMA

nere ex iudicio rationis, et utrumlibet eligere ex libertate uo-

luntatis. Inspice diligenter et uide aliud esse liberum arbitrium, per quod anima naturaliter idonea est bonum a malo discer443 ibid.

462 i4. (PL CLXXXII,

446 Num quod L terribilis B D

1023).

448 uelis ite I. 4858 negauerunt

454 possit IL 456 duos] duros D I, 4589 praestat IL 461 uolens utique negat add. zzam rec. D 469 uellit IL 443 Aelredus oz. B 415 coniungit B IL 478 rationalis] rationis D

DE ANIMA IT, 32-35

7I9

nere, et quod uoluerit horum eligere, aliud hoc, quod per ipsum agit, id est, boni ipsius uel mali electio. Itaque liberum arbitrium

naturae

bonum

usus

est, electio boni bonus

eius,

electio mali malus usus eius. 48; IOANNES. Potest igitur homo aeque uti libero arbitrio ad bonum et ad malum ? AELREDVS. Potest utique, cum sine libero arbitrio nec bonum facere possit, nec malum. Eapropter ex libero arbitrio est, quod saluari potest uel damnari, cum nihil, quod libero 49» careat arbitrio, damnari possit uel saluari. IOANNES. Si igitur libero arbitrio male utar, sufficit mihi ad damnationem,

si bene, hoc sufficit mihi ad salutem.

339. AELREDVS.

Verum est. Sed uide, utrum alterius egeas

auxilio, ut eo bene utaris, an tu tibi ad hoc sufficis.

49 IOANNES. Quare non sufficio, cum liberum arbitrium habeam ? AELREDYVS. Paulo ante distinximus inter naturam liberi arbitrii et usum eius. Vis hoc ipsum iterum audire ? IOANNES. Non est necesse. 5oo 94. AELREDVS. Siue igitur bene utaris eo, siue male, quamdiu habebis uoluntatem et rationem, libero arbitrio non carebis. Non dico uoluntatem bonam uel malam, sed tamen uoluntatem, id est, naturam non usum. Vnde liberum arbi-

trium quantum ad naturam aeque et indifferenter Deo uni5o; uersaeque tam malae quam bonae conuenit creaturae, nec peccato,

nec

miseria

amittitur,

uel minuitur,

quia siue eo

iustus utatur ad bonum, uel iniquus ad malum, semper tamen in utroque unum est. Siue ergo tibi sufficias ad eius usum bonum siue minus sufficienti alius tibi praestet auxilium, sem510 per habes liberum arbitrium, quo uel solus, uel adiutus uti potes ad bonum. Vnde mihi uidetur nihil aliud esse peccatum, nisi liberi arbitrii malum usum, nihil aliud iustitiam nisi illius usum rectum. Verum, cum libero arbitrio duo conueniant,

uoluntas et ratio, ut manifestum fiat quod dicimus, loquamur 515 de uoluntate, ex qua procedit uoluntarius consensus,

secun-

dum quem aestimatur omne peccatum, ita tamen ut intelligamus semper inesse ei rationem. 35. In canone Sacrarum Scripturarum non me recolo usquam hoc nomen liberum arbitrium inuenisse, sed uoluntatem, quae semper comitem 2o habet rationem. Quoniam uero quaedam animantia irrationa504 Bern. Clatavall. de grazia e£ lib. erb. (PL. CLXXXII, (PL CLXXXII, 1003).

484 aeque ... sine ozz. B, add. in marg.

catebis ... bonam, oz. D, add. s. 517 canone] cacone IL, 47

10o6).

520 ;4,

501 habebis] habetis D P, B ane corr

505 tam oz. L

508 ergo oz. L I

720

DE ANIMA IT, 35-37

bilia quasi uoluntatem uidentur habere, inuentum est hoc nomen liberum arbitrium, quod tamen rationalem exprimeret uoluntatem, quae quoniam non subiacet necessitati, ipsa sola est causa peccati, Impossibile enim est uoluntatem de seipsa 52; non obedire sibi, cum nemo

eodem

tempore possit hoc nolle

quod uelit, aut hoc uelle quod nolit. Potest nimirum uoluntas mutari, sed nonnisi in uoluntatem, ita ut nunquam patiatur necessitatem. Hincest, quod quidquid contra uoluntatem tuam fit in te, sicut est nocturna illusio, carnis commotio, et caetera

;5o huiusmodi, passioni magis deputantur quam actioni. Tunc enim primo aliquid horum dicitur esse peccatum, cum se illis applicans uoluntas, uoluntarium praebuerit suggestioni consensum. Hinc est etiam, quod nec tardum ingenium, nec labilis memoria, nec inquietus appetitus, nec sensus obtusus, ;5; nec uita languens peccatorem statuit hominem, sicut nec contraria innocentem, ob hoc sane, quia omnia haec subiacent necessitati, et sunt contraria uoluntati.

IOANNES. Cum igitur ita sit, cur non ipsa sola sibi sufficit ad bene operandum ? 34» 96. AELREDVS. Hoc adhuc restat quaerendum. Nam hoc tibi satis arbitror persuasum, ut siue ipsa sibi sufficiat, aut alterius egeat ad eius usum bonum, semper secundum naturam liberum est arbitrium. Nam si posset homo aliquando aut nihil omnino uelle, aut uelle aliquid sine uoluntate, liberum 54; arbitrium sic posset non esse.

IOANNES. Teneo ista quasi certa mihi ratione probata. AELREDVS.Iam igitur uideamus, quod tibi paulo ante differendum putaui, utrum homo gratia diuina ad bene faciendum

egeat, an sua sibi uoluntas,

cuius tanta

55o sufficiat.

est libertas,

IOANNES. Id mihi enucleari magnopere peto. AELREDVS. Vide igitur ut duo illa, quae iam tibi probata sunt, memoriae tenacius haereant.

IOANNES. Quae sunt illa ?

555 9*4. AELREDVS.

Distinctio

inter

naturam

et usum,

illud

quod siue indigeat adiutore, siue non, ipsum tamen semper integrum perseueret. His igitur saluis et inconcussis, ad id quod adhuc obscurum est euoluendum ueniamus.

IOANNES. Fiat, ut dicis. 560 AELREDVS. Primum itaque audiamus

Paulum

dicentem

Velle adiacet mihi, perficere autem bonum non inuenio. Memento

:

523 jd. (PL CLXXXII, 1004). 543 Bern. Claravall. de grat. e? lib. arb. (PL. 561 Rom. 7, 18.

CLXXXII, 1004).

526 nollit L 545 possit I,

527 uoluntate IL 840 adhuc] ad hoc L 861 adiacet oz;. D, add. zan. post.

543 possit L

DE ANIMA II, 37-40

721

autem sic ubique accipere uoluntatem, ut semper, sicut dixi-

mus, comitem habeat rationem. Velle, inquit, adiacet mihi. Bonum uelle non adiacet mihi sed uelle. Nam uelle naturale

565 est homini ex uoluntate, bonum uelle uel malum uelle ipsius est uoluntatis usus rectus siue peruersus. Ideo, inquit, welle adiacet mihi, idest uoluntatem habeo, liberum arbitrium habeo, quo possum bene uelle ; sed ferficere bonum non inuenio,

quia bonum uelle non possum sine auxilio. Et bene dixit 570 perficere. Perfecte enim bonum uelle, hoc est bonum perficere.

Quidquid enim perfecte uis, aut facis, aut, quia facere non potes, omittis. Et quidquid uis et non potes, ut ait sanctus Augustinus, hoc Deus putat factum. 98. IOANNES. Vnde igitur est illa contradictio in anima mea, 57; ut uideatur mihi saepe duo contraria uelle ? Et saepe impero mihi, ut uelim hoc quod magis approbo, et non obedit ipsa uoluntas sibi. AELREDVS. Et quid imperat, ut uelit uoluntas, nisi ipsa uoluntas ? Quia non imperaret, nisi uellet. 580 IOANNES. Quare ergo non fit, quod imperat ? 39. AELREDVS. Quia non plene imperat. Nam si plena esset, non imperaret, quia iam esset. Ex parte itaque uult, et ex parte non uult, et est aegritudo uoluntatis, quae non tota assurgit [ueritate] subleuata, consuetudine praegrauata.

58; Trahitur autem in duas contrarias partes liberum arbitrium,

id est, rationalis uoluntas,

et quantum

appropinquat

[ad]

unam, in tantum recedit ab altera, donec perfecte uelit unam,

et sic [alteram], quae illi contraria est, perfecte contemnat. Perficere, inquit, bonum non inuenio, id est, ut perfecte uelim, 59o fortiter uelim et integre, iam non parte alia assurgente cum

alia parte cadente luctante. Quod, ut magis clarescat exemplo, constitue rationem ex una parte quasi uoluntatis tuae paedagogum approbantem iusta, pudica, sobria ; ex alia parte appetitum quaedam incentiua uoluptatis cum stimulis carnis 595 exhalantem.

Inter haec duo media uoluntas incipit utrimque

trahi, cum ei ex ratione bonum placeat, ex appetitu malum delectet. Cum uero unum horum plene uoluerit, tunc erit integra uoluntas, siue in bono, siue in malo, et tunc ei reputa-

bitur uel in peccatum, uel in iustitiam. 6oo 40, IOANNES. Perplacet mihi. AELREDVS.Sed

caetera,

quae

dicenda

sunt,

diligenter

572 Aug. enarr. in psal. (PL X XXVI, 677). 578 Aug. conf. (PL X XXII, 758-9). 589 Rom. 7, 18. 590 Aug. conf. (PL X XXII, 758).

563 adiacet ozz. L 565 uelle oz. L ante corr. B 585 partes contrarias IL utrumque L 600 placet I.

569 dixit] dici D 915 imperio D, 594 uoluptatis] uoluntatis IL 595

422,

DE ANIMA II, 40-44

ausculta. Vtrumlibet horum elegerit, uoluntarium ei praebet consensum. IOANNES. Ita plane. 6o IE AELREDVS. Igitur quod uoluntarie facit, inuitus non facit. Et quod inuitus non facit, nullo cogente facit. In quamcumque igitur partem declinauerit, sicut diximus, integrum semper manet liberum arbitrium, id est rationalis uoluntas.

IOANNES. Nihil hinc ulterius haesitandum existimo. 6:0 44, AELREDVS. Audi sequentia. Si homini ita affecto, ut paulo ante diximus, nequam aliquis spiritus, uel pessimus quilibet homo assisteret, et mótu siue suggestu uoluntatem in illa pugna uel districtione, quibuscumque modis posset, attraheret, et donec consensum praeberet illiceret, inciperet615 que uelle, quod ex parte prius uoluit, num minus ex uoluntate sua id uellet, quia alterius suggestione illectus est, ut uellet ? 42, IOANNES. Nequaquam. AELREDVS. Nihil igitur hic libero perit arbitrio ? IOANNES. Nihil omnino. 620 AELREDVS. Verte nunc oculos in alteram partem ; et si uel bonus spiritus, uel homo bonus uoluntatem ita fluctuantem ad uolendum perfecte, quod bonum est, quibuscumque posset modis attraheret, ideone liberum adimeret arbitrium, si eius

hortatu uoluntarium praeberet consensum ? 6:25: IOANNES. Nemo sani capitis id dixerit. Sed hoc est quod mouet, quod uoluntas ipsa sibi ad perfecte uolendum quod malum

est sufficit, ad uolendum

uero quod bonum

est, ita

indiget gratia, ut sine ipsa nec conari modicum possit. 43. AELREDVS. Ita probauit catholica et apostolica fides. 63o Sed uelim dicas mihi, utrum angelus bonus possit, aut non possit, peccare. IOANNES. Nemo christianus hinc dubitat. AELREDVS. Cum igitur non possit peccare, stabilis et ommobilis in bono perseuerat. 635 IOANNES.

Verum est.

AELREDVS. Spontanea uoluntate, an aliqua necessitate? IOANNES. Quomodo bonus esset, nisi uoluntarie bonus esset ? 44. AELREDVS. Vide nunc. Eo libere in bono bonus est, 64o quo uoluntarie bonus est. Nam si inuitus ad aliquid trahitur, 618 Bern. Claravall. de graz. e? Jib. arb. (PL CLX XXII, ror4). 626 Aug. de corr. e? grat. (PL XLIV, 955). 639 Bern. Claravall. e graf. ez lib. arb. (PL CLXXXII, roo6).

606 nullo] nollo B quacumque B 611 possimus B anfe corr. pet id adimitur cog. D P 622 ad] quod LL posset] possis I. 637 esse bis. L

618 perit] 634 posset I,

DE ANIMA TII, 44-46

723

etsi uideatur bonum esse quod facit, iam non libere, sed seruiliter facit, ac per hoc bene non facit. Quocirca, si caelestis

angelus, qui non potest peccare, libere permanet bonus, propria uidelicet bonitate, non aliqua extrinseca necessitate, eo 645 felicius libero utitur arbitrio, quo ab ipsa bonitate uel modicum deuiare, nec uoluntas patitur, nec a quoquam cogi potest, nec cogitur. Sic et diabolus aeque libere in malum corruit et persistit, suo utique uoluntario nutu, non alieno impulsu, et ideo non potest bonum facere sicut nec bonus angelus 650 malum.

Quia tamen

uoluntarie

malus

est, inest ei libertas

uoluntatis, ubi non deest captiuitas mentis, qui ideo nunquam poterit bonum facere, quia nunquam uolet bene uelle, sicut bonus angelus nunquam poterit peccare, quia nunquam uolet male uelle. 655 45. IOANNES. Sed hoc multum mouet, quod scilicet non dico uelle, quod semper eodem modo se habere sufficienter probatum est, sed malum uelle ex meipso possum, at bonum uelle minime. AELREDVS. Et unde potes malum uelle ? 660 IOANNES. Ex libero arbitrio. AELREDVS. Et bonum uelle nunquam potes sine libero arbitrio ? IOANNES. Nequaquam. AELREDVS. Vtrobique igitur liberum arbitrium. 665 IOANNES. Verum est. Sed ut possit bené uelle ipsum non sufficit, cum ad male uolendum sufficiat.

46. AELREDVS. Vnde est, quod ad malum sibi uoluntas ipsa sufficiat ? IOANNES. Propter eius libertatem. 670 AELREDVS. Itane angelica uoluntas caret libertate, quia non potest peccare ? Et ita in cassum laborauimus tota die, qui uoluntatis libertatem tot argumentis astruximus, aeque in omni rationali creatura ? Vnde ergo habet uoluntas posse peccare, cum aliqua uoluntas sit, quae non possit peccare ? 67; IOANNES. Perturbor in hac inquisitione. AELREDVS. Primum igitur dicas, quid sit peccare ? IOANNES. Velle aliquid, quod uelle non debet. AELREDVS. Quid potest uelle homo, quod non debet ? IOANNES.

Verbi

gratia,

furari,

fornicari,

adulterari,

et

680 caetera huiusmodi. 643 Bern. Claravall. de graf. e£ lib. arb. 642 Aug. conf. (PL XXXII, 669). 679 Exod. 20, 14. X XII, 1007). 627 ibid. (PL CLX (PL CLXXXII, 1007).

642 seruiliter] uiriliter potetit IL

B D IL

652 uelle bene L

665 posset L

6:8

724

68 A

DE ANIMA IT, 47-49

41. AELREDVS. Vide iam si in his omnibus aliud cogitare possis esse peccatum, quam, neglecto Creatore, uelle frui aliqua creatura contra modum et tormam quam Deus instituit. Nam qui uult fornicari, quid aliud uult, quam suo uel alieno contra Dei institutum corpore frui ? Hoc de adulterio, hoc de furto, hoc de omni omnino concupiscentia, cui uoluntas consentit, facile deprehenditur. Sed et aliqui, qui nulla cupiditate uicti, gratis mentiuntur, aut detrahunt, aut murmurant,

aut

maledicunt, uel certe insipientes qui dicunt in corde suo on 69 o est Deus, licet lingua, manu, uel aliquo membrorum suorum motu in his abutantur, ita tamen ratione rei tenentur, qua mendacium praefertur ueritati, quod est Creatorem negligere, uel iniuriam irrogare. Potest etiam dici peccatum aliis uerbis hoc ipsum, id est, spontanea inclinatio uoluntatis a Creatore 69 A ad creaturam. Omnis proinde uoluntas peccatrix ideo peccatrix est, quia neglecto Creatore, qui solus uere est, uel ad id quod nihil est, uel ad aliquid quod minus est, fruendum consentit. IOANNES. Quomodo dicis, ad id quod nihil est ? 79 o

48. AELREDVS.

Mendacium

nihil

est,

idolum

nihil

est,

haeresis nihil est. Nam qui se putabant credere in Patrem maximum, in Filium minorem, in Spiritum Sanctum minimum, cum Deus Trinitas talis non sit, uel fidem, uel affectum

79 IS

7

o

suum ad nihilum conuertebant. IOANNES. Quid sit peccatum satis expressum est, cum beatus Augustinus etiam omne peccatum nihil esse docuerit. Vnde constat, ut unusquisque peccando tendat ad nihilum. Verum, licet hoc credere tanta compellar auctoritate, nulla tamen adducor ratione. AELREDVS.

Hoc interim, si placet, differentes, quid sit iusta

uoluntas, quod contrarium noscitur esse peccato, diligenter attende. IOANNES. Vt uis. 49. AELREDVS. Iusta uoluntas est uelle frui Creatore 715 propter se ipsum, et creatura secundum ipsum. Haec uoluntas cum tam fuerit fortis et firma, ut ad aliud nulla possit illici uoluptate, nulla falli, uel attrahi falsitate, nulla cogi oppres720

sione, tunc gloriari poterit et exsultare in iustitiae perfectione. IOANNES. Sufficit mihi haec definitio tua. Sed quorsum sunt ista ? 689 Ps. 52, x. 706 Aug. /rac. in job. (PL. XXXV, doctr. christ. (PL XXXV, 72).

683 Dominus

690 Dominus

IL

L

non oz.BDIL

685

Domini

L

692 preferunt LL 716 allaci L

instituum

1585).

B D

695 ad] a B D $319 sunt oz. D

9714 Aug. de

688 metiuntur

D

703 Dominus

L

DE ANIMA II, 49-51

725

AELREDVS. Deum incommutabilem esse non dubitas. IOANNES.

Auertat a me Deus tantam dementiam,

ut eum

mutabilem dicam, uel credam. à AELREDVS. Bene. Deum quoque omnia creasse, nemo est 725; qui neget.

IOANNES. Ita est. AELREDVS. De nihilo, an de aliqua praeiacente materia? Se pA Scriptum est, omnia eum creasse de materia inormi. 730 00. AELREDVS. Sed ipsam materiam informem non creauit alius quam ipse. Nam si alius, non est ipse Creator omnium : si ipse, eadem quaestio repetetur, donec eum cuncta creasse de nihilo concludamus. Restat deinde, ut quaeramus utrum mutabilia

creata

sint,

aut

incommutabilia.

Verum

omnia

735 corporalia mutabilitati obnoxia, nemo qui non uideat : animam autem esse mutabilem, nemo qui non sentiat. Angelos postremo creatos esse mutabiles, alii ad meliora proficientes, alii ad deteriora ruentes, sua mutatione testantur. Vnde solus Deus dicitur uere esse, quia semper idem est, solus habens natura74» liter immortalitatem, idest, incommutabilitatem, et lucem

habitans inaccessibilem, sicut dixit ad Moysen : Ego swm qui sum. Et qui est, misit me ad uos. Qui profecto ita est, ut sit omnium esse, sicut Dionysius Areopagita ait : Esse ommniwm existentium est. superessentialis dywimitas. In. quantum itaque 74; rationalis uoluntas ad ipsum conuertitur, in tantum tendit ad id quod uere est, quia incommutabilis est. 51. In quantum uero ab ipso auertitur, in tantum recedit a uero esse, et tendit ad non esse. Vt autem tendat ad bonum incommutabile, de

quo facta non est, et a quo facta est, ipsius incommutabilis 75o boni eget auxilio, cuius facta est beneficio. Nihil enim mutabile fieri potest incommutabile, nisi participatione boni quod non est mutabile. Ouod cum mens ex sua non possit natura, quia mutabilis est, illius profecto fieri potest gratia, qui incommutabilis est ex natura. Nec usquam perit libertas uoluntatis, 75; cum non sit aliud quod in deteriora mergitur nisi uoluntas, nec aliud quod ad meliora proficit, nisi uoluntas, cui semper inest cum ratione libertas. Haec si tibi satis sunt de ista quaestione, dicito IOANNES. Hoc adhuc quaerendum puto, utrum angelus uel

922 Aug. /ract. in iob. (PL XXXV, 13585). 928 Sap. 11, 18; Aug. conf. (PL 739 I Tim. 6, 16. 936 Aug. de uer. rel. (PL XXXIV, 152). XXXII, 829).

741 Exod. 35, 14.

743 Dion. Areop. de diu. nom. (PG III, 818).

721 Dominum L $56 perficit L

724 Dominum IL

734 petficientes I,

738 Dominus L

726 76o

DE ANIMA II, 51-53

homo, antequam peccassent, absque superioris auxilio in ea potuerint perfectione persistere. 52. AELREDVS. De his paulo ante satis dedimus, cum in bono immutabiliter persistere, nec de malo ad bonum, uel de

bono in melius proficere ea, quae naturaliter mutabilia sunt, 765 sine incommutabilis boni participatione posse docuimus. IOANNES. Quae igitur culpa uel angeli, uel hominis, quod corruerunt,

si auxilium,

quo

solo

stare

possent,

non

ha-

buerunt ? AELREDVS. Prorsus si illud eis auxilium defuisset, uterque 770 impune peccasset. Attende nunc quosdam quasi gradus : posse peccare, et posse non peccare : non posse non peccare, et non posse peccare. Adam in paradiso habuit posse peccare ex natura. Habuit et posse non peccare, sed ex gratia. Nullo modo enim posset non peccare, nisi eius gratia, qui ex sua 7T A ipsius natura non potest peccare. Habuit proinde duo haec, posse non peccare, et gratiam, qua si uellet, posset perseuerare. Verum post lapsum factus infirmior, iam quidem potest peccare ex natura, nec potest non peccare ex ipsius naturae

corruptione, et iusta perpetrati facinoris poena : a qua liberari speramus gratia Dei per Dominum nostrum Iesum, per quam sancti sine crimine uiuunt, et peccata, quae cauere humana non potest infirmitas, bonis operibus et orationibus redimunt,

78 A

expectantes illud quod nunc in angelis scimus esse completum, ut scilicet per Dei gratiam non possint incurrere uel timere peccatum. Haec tibi interim de natura animae, quantum ad memoriam, rationem et uoluntatem attinet, dixisse sufficiant. Quid autem tibi amplius de anima uidetur tibi esse quaerendum, in medium proferre non differas. 53. IOANNES.

799

795

8oo

Immo multa restant, quae mouent, sed maxi-

me de animae immortalitate. AELRKEDVS. Quid enim ? Non eam intelligis immortalem ? IOANNES. Quamuis ad id credendum compellar, non mihi sufficit nisi intelligam. AELREDVS. Hic ordo legitimus est, ut scilicet primum credas, ac sic intelligas. Quia misi credideritis, ait propheta, non inielligetis. Si tamen reuoces ad memoriam ea quae de natura animae disputata sunt, facile fides transibit in intellectum. Vnde primum quaerendum est, quid sit mors, inuestigandumque deinceps utrum mors cadat aut cadere possit in animam. 7*0 Bern. Claravall. de graz. et lib. arb. (PL CLXXXII, 1013). fec. LXX. interpret.

764 petficere I, . , "*1non! oz. D

D

, 784 Domini L

*96 intelligitis I.

7*2 posse peccate — D

488 differes D

795 Es. 7,9

«483 expeccantes

791 immortalitatem D P, B ante corr.

DE ANIMA II, 53-55 po mors ?

727

Hoc consequens esse non dubito. Quid igitur est

AELREDVS.

Arbor moritur, pecus moritur, homo moritur,

angelum autem, siue bonum siue malum, non posse mori satis 805 tibi persuasum est. IOANNES. Cur angeli mori non possunt ? AELREDVS. Aut corpora habent immortalia, aut sine corpore spiritus sunt. Cum autem quaedam uita rationalis sit, sic non potest uita mori, sicut non potest lux tenebrescere, 810 aut ignis frigescere. 54. IOANNES. Nonne uita pecoris uel arboris moritur ? AELREDVS. Immo separatione uitae suae pecus et arbor moritur, at uita ipsa eo ipso mori dicitur, quod desinit esse quod fuit, id est, uita. 81; IOANNES. Cur non et hoc ipsum de anima dixerim ? AELREDVS. Longe alia res est. Recordare nos in prima disputatione dixisse, uitam illam, quae uel arboris uel pecoris est, corpoream non excedere qualitatem, cum ex subtilioribus elementis iam purgatioribus et eliquatioribus, et ille motus

820 emergat quo uiuit, et uis illa qua sentit. IOANNES. Recordabor ista peroptime. Sed quid ad rem ? AELREDVS. Multum per omnem modum. Vt nimirum intelligas mortem arboris uel pecoris nihil esse aliud quam uitae et corporis, quae coniuncta fuerant, disiunctionem, utriusque 825; uero uitae illius mortem, elementorum, quae per congruam temperaturam ad motum uel sensum creandum, uel servandum in corpore conuenerant, disparationem. An tibi aliud uidetur ?

IOANNES. Minime.

motum 830 55. AELREDVS. Attende iam nunc in homine uiuente et sentit, qua illam, uim motu ipso in et crescit, illum, quo

in ipso sensu animam rationalem, quae discernit, et ipsum motum regit et sensum. Haec, cum ab inuicem fuerint separata ista rerum compactarum disiunctio uel separatio, mors est 855 corporis. Desinit quippe motus et sensus ibi esse, ac per hoc incipit nusquam esse. At anima rationalis desinit quidem ibi esse, sed tamen non desinit esse.

IOANNES. Hoc est quod scire uelim, cur et illa non desinat

esse, cum desierit ibi esse, sicut de sensu dixisti. 840 AELREDVS. Quia, sicut diximus, ex temperamento subtilis$10 Aug. de gen. ad litt. (PL XXXIV, 281).

822 Rom. 3, 2.

849 Aug. de

frin. (PL XLII, 915).

820 qua] $19 iam] ac a7. LL BD L $11 Nonne] non 807 sine] siue D 836 830 homine] nomine DD $25 congruam] gtuam B D L quae L DP L 839 ibi] tibi 836/83? At ... esse add. in marg. B nunquam L

728

DE ANIMA II, 55-57

simorum elementorum fit sensus, quae cum ob instrumentorum defectum ab inuicem dissiluerint, desinit esse sensus. At

non sic anima, quae cum simplex sit et incomposita uita, omnemque corpoream excedit subtilitatem, nullam profecto 845 recipit sectionem, uel diuisionem. Nam quod memoria, ratio uel uoluntas,

850

855

cum

una

sint substantia

uolunt ipsum esse elementum,

860

865

et una

anima,

non

possint ab inuicem separari, satis superque docuimus. Nam ubi nulla est coniunctio, nulla potest fieri separatio, ubi autem nulla separatio, nulla mors. 56. IOANNES. Videtur mihi animam posse deficere, uel exstingui instar ignis, quem uidemus in lucernis paulatim minui, et ad ultimum annihilari. AELREDVS. Adhuc te tua deludunt phantasmata, qui animam cogitans ad plene corporea figmenta non exuisti, sed quibusdam imaginibus occuparis. Nam ignis iste uisibilis, quo accenduntur quaedam materiae, corporeus est, nec quidam sed elementatum,

id est, ex

omnibus quattuor elementis compositum, quamuis in eo alia tria igneum superet elementum. In illum igitur cadere potest separatio, cum in eo appareat coniunctio. Nam in puro illo elemento, quod sine aliorum commixtione cogitatur, sicut nihil coniungitur, ita nihil separatur, quod sicut in diuersis corporibus cum aliis coniungitur, ita ab aliis uel opere, uel cogitatione, uel utroque separatur. Attamen longe alterius subtilitatis est anima, quam ignis ipse inuisibilis, cuius maxima uis et subtilissima in sensibus est, sicut paulo ante docuimus, cum et sensus multum ab animae distet subtilitate. Ideo autem sensualis uita recipit mortem, quia recipit sectionem.

At rationalis uita, quae simplex est, nec aliud quam ratio est,

tunc mori posset, si ratio esse non posset. Cum enim de nulla materia creata sit haec uita, nec aliud creata sit quam uita, quomodo poterit esse non uita ? 97. IOANNES. Obicerem quaedam quae me mouent, nisi rationem tam manifeste probasses esse substantiam. Quia 875 autem rationem non in substantia animae, sed ipsam esse substantiam animae cogor fateri, quomodo ratio mori [non] possit uideo. AELREDVS. Accipe quoque aliud, quo absque ulla dubitatione animam intelligas immortalem. 88o IOANNES. Nihil amplius exspect auerim. AELREDVS. Quousque potest anima bestialis in rebus ? IOANNES. Hoc a teipso satis elucidatum teneo, quid scilicet 870

846 sunt L 847 possunt L 850 deficere posse IL 889 cadere oz. L 861 commixtione] coniunctione I. 870 possit /ir L : si] sed L 873 obiecerem IL $71 uideo] non uideo B D IL, P 882 quid] quod LL

DE ANIMA IT, 57-60

7209

possit in quinquepartito corporis sensu, quid in rerum corporalibus imaginibus per sensus inductis. $8; 58. AELREDVS. Bene meministi. Numquid igitur aliquid potest in his, quae nec corpus sunt nec corporis forma ? IOANNES. Nescio. AELREDVS. Quid enim? Itane excidit tibi dixisse nos rationem numerorum magnum aliquid esse, ad quam nullo 89o modo anima bestialis poterit aspirare ? IOANNES. Bene commonuisti. AELREDVS. Diligenter ausculta. Anima corporea imaginesque corporeae,

aut actu, aut cogitatu diuidi possunt, et

ideo quasi cuidam morti uidentur obnoxia. Quocirca nullo $9; modo anima bestialis capax esse potest immortalitatis, cum sit ipsa mortalis. Porro omnium artium rationes immortales sunt, quarum profecto capax est anima, cum eas naturaliter in seipsa contineat, quod profecto non posset nisi esset ipsa immortalis. Alioquin mortalis esset. Sapientia autem immortalis 9co est, cuius particeps esse potest anima, quod non posset, si esset mortalis. 59. His itaque rationibus manifeste intelligimus animam esse immortalem,

quae

si tibi

uidentur

multorum

obscurae,

sapientium auctoritati et maxime fidei catholicae innitaris, 9o5 quae non solum animas, sed etiam corpora nostra immortalia credit esse futura. Quod de angelis quoque ethnicis placuit, quos immortalia corpora habere putarent. Nam unus, Plato scilicet, deum patrem deos quos creauerat, quos nos angelos dicimus, alloquentem inducit : Quoniam estis orti, inquit, imo91o snortales esse et indissolubiles nom potestis. Non enim. dissolue-

mini, neque uos mortis fata periment ; nec erunt ualentiora quam consiliwm mewm, quod maius est winculum ad. perpetuitatem uestram, quam illa quibus estis colligati. Vide quid dixerit, quid senserit, quantum diuinae tribuerit uoluntati, quantum

9:5 consilio

detulerit

quod est duobus

commemorat.

creatoris.

Eo

quod

orti essent

mortales,

coniuncti, insolubiles eos esse non posse

Non tamen, inquit, dissoluemini, neque wos ulla

mortis fata periment. Animaduerte miram hominis subtilitatem. Dixit eos immortales et insolubiles esse non posse, et 92o tamen nec dissoluendos, nec perimendos affirmat. 60. Distinguit quippe inter naturam creaturae et uoluntatem atque 892 Aug. de izmort. anim. (PL. XXXII, 1023-4).

917 Plato, Tzzaeus (ed. Buty,

p. 88) : Aug. de ciuit. dei (PL XLI, 588).

898 immottalis] $84 quinquepartito] quintque petito D 883 posset L 902 rationibus] P L D B non mortale mottalis] 899 LL possit mottalis B moti zzan. aZ. potestis] 910. L B hennicis ethnicis] 906 tationalibus D 914

post. B

ttibuit D

911 uos] uox L

fata] facta D, B ante corr.

915 mortales] immortales

B DL

fatum L

730

DE ANIMA

II, 60-61

consilium creatoris, cum omnia, quae coniuncta sunt, natura-

925

liter habeant posse dissolui, ex uoluntate autem et consilio Dei multa habebant non dissolui. Itaque ex anima rationali et carne unus homo unaque persona consistit, quae ita coniuncta fuerunt in prima creatione, ut licet naturaliter haberent posse dissolui, ex creantis tamen beneficio haberent posse non dissolui. Inducamus igitur, si placet, Deum, quasi Adae et eius

959

955

uxori loquentem : Quoniam orti et coniuncti estis, immortales et insolubiles esse non potestis. Si tamen obedientes fueritis quod negat naturae fragilitas, mea uobis praestabit uoluntas. 5i autem fueritis transgressores praecepti, absque dubio dissoluemini, quod nihil est aliud quam mori. Potest igitur homo mori, quia quod coniunctum est potest dissolui. At mors in animam cadere quomodo potest, quae ex rebus diuersis coniuncta non est, nec possit esse separatio, ubi non praecessit

coniunctio ; nec aliunde accipiat ut uita sit, sicut uita arboris,

uel pecoris, sed ipsa uita simplex, et per se subsistens creata sit.

940 IOANNES. Nonne dixisti in animae substantia tria conuenire,

rationem, memoriam, uoluntatem ? Quomodo ergo non possunt ab inuicem separari, cum ita possunt coniungi ? 61. AELREDVS.

Pudet me, fateor, huius tuae interrogationis.

Nunquam enim dixi tria haec in animae substantia esse con-

945

iuncta, sed tria haec unam

uitam

simplicem,

esse animae substantiam,

incompositam,

quae

ad

unam

imaginem

sui

Creatoris condita est, qui cum sit unus Deus, unaque essentia,

est tamen Pater et Filius et Spiritus Sanctus : qui ita tres sunt,

950

955

960

ut nulla sit ibi commixtio in tribus, nulla ab unitate diuisio, uel separatio. Sic tria haec, memoria, ratio et uoluntas, et tria sunt, et nihilominus unum sunt. Iam uero omnes rationes

nostras euangelica confirmet auctoritas, saluatore terribiliter intonante : Nolite timere eos, qui corpus occidunt, amimam autem non possunt occidere. Animam, inquit, non possunt occidere. Qui? Persecutores; homines igitur non possunt animam occidere, multominus aliqua res inferioris naturae. Quid igitur ? Daemones ? Nolite timere, inquit, eos qui animam non possunt occidere. Timendi certe sunt daemones, si animam

possunt occidere. Sed timete, ait, eum. Non dixit, eos, sed eum,

qui postquam, occiderit, habet botestatem perdere in. gehennam. Si de anima diceret : fostquam occideret, non adderet, habet

923 Aug. de gen. ad litt. (PL XXXIV,

1235.

354).

953 Matt. 1o, 28.

959 Luc.

92? ex ... dissolui adZ. in zarg. B benefacio D 928 Inducamus] indueamus D 940 Nonne] non B D LL 947 Dominus L 949 ibi] tibi D 953 occiderunt I, 954 Animam ... occidere ozz. I,

DE ANIMA IT, 61-62

731

potestatem perdere in gehennam. Occisa enim anima, non esset quod perdere posset in gehennam. Mors igitur animae est perditum iri in gehennam, quam mortem nihil patitur quod 965 mori possit. 62. Illud etiam, quo Christus Sadducaeos con-

uicit erroris, diligenter attende : Dews, inquit, Abraham, el Deus Isaac, et Deus Iacob. Nom est Deus mortuorum, sed wi-

979

uorum. Yam patres illi mortui erant secundum carnem, sepulti in spelunca duplici in terra Canaan. Mortui quippe secundum carnem Deo suo uiuebant secundum animam, qui Deus erat uiuorum, non mortuorum. Optat Paulus dissolui et esse cum Christo, cum

sola anima,

mortua

carne,

esse potuerit cum

Christo. Tempus me deficiet, si omnia, quae de animae immortalitate sacris litteris inserta sunt, testimonia coaceruem, 975

maxime cum contra hanc sententiam nemo qui disputet, quamuis huius rei rationem inquirere multis gratum sit, adinuenire iucundum. Sed iam, si placet, uires silentio reparemus, ut pro loco et tempore de egressu animae et statu eius post mortem, si quaerendum putaueris, disputemus. EXPLICIT LIBER SECVNDVS

980

970 Rom. 6, 11 ; Luc. 20, 58. 969 Gen. 25, 19, 20. 966 Luc. 20, 57, 58. 971 Phil. 1, 23. 97? Greg. dial. ii, 38 (ed. Moticca, p. 134).

963 possit I 970 Domino L

964 perditam LL 973 de oz. L

966 Dominus 9785 qui oz. I.

967 Dominus £i; L IL 980 anima IL

INCIPIT TERTIVS 1. IOANNES. Video te otiosum, quod multum optabam. Vnde rupto silentio, soluas, rogo, promissum et de animae egressu ostende quid teneas, ut deinceps de statu eius post mortem, ad ea quae me mouent respondeas.

AELREDVS.

In hac quaestione non multum

laborabimus,

Si ea, quae de natura animae dicta sunt, memoriae commen-

dasti. Proinde antequam procedamus, dic si meministi, quomodo dixerimus animam in corpore teneri. IOANNES. Vt iubes : ita tamen, ut ubi errauero, corrigas, et nutantem uel fluctuantem sententiae tuae auctoritate corrobores.

Io

I b]

2o

2, AELREDVS. Faciam quidem et libens. Attamen probare studium tuum et in his, quae audis, diligentiam gratum duco, memoriaeque tuae tenacitatem experiri iucundum. Incipe igitur, ut modus ipse inchoationis sensus tui interpretur subtilitatem. IOHANNES. Animam esse incorpoream et immortalem satis mihi persuasum teneo. Quae etsi aliquo genere locutionis dici possit esse in loco, non tamen ita ut extendatur, uel distendatur, uel aliqua dimensione contineatur, scilicet, longitudine,

latitudine, altitudine, aut maior sit in toto quam in parte; quae ita mouet corpus suum per loca, ut ipsa localiter non moueatur, sicut Augustinus in libro super Genesim ad litteram

2

5

manifeste declarat. Quoniam igitur anima simplex est substantia, non recipiens maius aut minus, tantae insuper subtilitatis, ut omnem corpoream excedat qualitatem, adeo ut, cum omne

corpus secundum beatissimum Augustinum in omne corpus mutari possit, nunquam corpus in spiritum, nec spiritus possit in corpus mutari; nullo modo animam teneri in corpore, et

E Oo miscerl posse

cum carne, memini disputatum, nisi mediante

aliqua ui subtiliori, quae licet non sit spiritus, pro sui tamen subtilitate ita est uicina spiritui, ut etiam spiritus appelletur. Ipsa est uis sensualis, quae ex subtilioribus elementis, igne scilicet et aere eliquatis, et ab hac carnali grossitudine et 3 bm] corpulentia adeo defaecatis, ut quibusdam sufficiat uitam praestare corporibus ;uel accensa, uel compacta, capax est quodammodo animae rationalis, quae ei, ut ita dicam, praesi1 Aug. de quant. anim. (PL X X XII, 1035). 23 Aug. de gen. ad litt. (PL XXXIV, 389). 26 Aug. de gen. ad litt. (PL XX XIV, 364). 29 ibid. (PL XXXIV, 565).

31 i/i2. (PL XXXIV, 565).

1 Video] ideo D 10 mutantem I, 12 faciam] faciem D, B amfe corr. 13 in] ut L 20 scilicet] sed D 32 subtilitate] simplicitate I, defaecatis] deputatis B Zn zzarg.

DE ANIMA TII, 3-5

733 dens, et insidens, eam regit et ordinat, et per eam subditum sibi corpus et membra. É 40 3. AELREDVS. Non me poenitet laboris, cuius in te tantus fructus elucet. Sed dic, si unquam morienti cuilibet astitisti. IOANNES. Immo saepissime. AELREDVS. Num discernere potuisti inter uiuentem et mortuum, ut diceres : adhuc wiwit, et paulo post : modo mortuus 45 est ? IOANNES. Ego quidem non multum ista curaui, sed assidentes aegroto memini sic locutos. AELREDVS. Quibus hoc potuerunt putas indiciis ? IOANNES. Hoc a te potius uelim audire. $0

4. AELREDVS.

tria insunt pronuntiabis

55

Breuiter dico : sensu, motu, et flatu. Haec

homini uiuere,

quamdiu

uiuit.

quamdiu

audire

Tamdiu

proinde

eum,

uel uidere,

eum uel

olfacere, uel tangere perpenderis, uel gustare. Vbi autem sensus est, motus deesse non potest, nec flatus. Quibus in corpore existentibus, animam ei rationalem inesse nullus sani capitis dubitabit, quamuis uim suam exercere oppressis morbo instrumentis non possit. Illis enim perturbatis, anima perturbatur ; ex toto autem deficientibus, non habens quo teneatur

in corpore, incipit non esse in corpore. Enuclea mihi, quem hic dicas motum, uel flatum. 5. AELREDVS. Illum dico motum, qui ex corde procedens per uenas, quas arterias uocant, per corpus diffunditur, quarum tactu medici de salute uel periculo iudicant aegroti. Flatum uero, qui pulmonum officio ex aere circumfuso in ali65 mentum uitae emittitur et recipitur, sine quo non posse hominem uiuere, nemo qui non sentiat. Neque tria haec animam, cum ea nobis sint cum auibus ferisque communia, dicimus ; sed sine istis animam in corpore teneri non posse probamus. Nemo est enim qui, istis a corpore discedentibus, deficientibus, animam a corpore dubitet 7o uel in ipso corpore

60 IOANNES.

recessisse ; non quod anima corporaliter accedat uel recedat,

7/5)

sed illis recedentibus, quibus tenetur in corpore, ipsa anima dicitur recedere, quamuis a corporis uiuificatione uel regimine instrumentis deficientibus cessare, hoc dici possit eius recedere. IOHANNES. Quid horum credibilius aestimem ; utrum sensus ita deficiat, ut ex toto desinat esse, an alicubi transeat, et

incipat alibi esse, aut aliud esse ? 61 56 Aug. de gen. ad litt. (PL XXXIV, 364). 38 ibid. (PL XXXIV, 557). 66 Aug. de lib. arb. (PL XXXII, 1231). — *0 Aug. ibid. (PL XXXIV, 562). sez. 1:80 (PL XXXVIII, 976).

41 elucit L aestimam D

56 quauis L 7* desinit D

60 hoc L

45 recipitur] repitur D

^6

734

DE ANIMA

III, 6-9

6. AELREDVS. De corpore respondeas uolo, quid sentias, utrum scilicet ipsum deficiat ut non sit. IOANNES. Non hoc dixerim, cum, consumptis et liquefactis carnibus, ossa multo tempore durent. Sed de ui illa sensuali cum exierit de corpore nullas inuenio reliquias, et quid de ea fit prorsus ignoro. 85 *. AELREDVS. Ex quatuor elementis omne corpus consistit. Humanae autem carnes ad terrenam et humidam maxime 80

pertinent

qualitatem.

Porro

uis sensualis,

ignea uirtute creatur, ex aeria motus.

ex

tuum, quod te dubitare non credo, ad terram, de qua sumptum est, reuertitur, resumendum ab anima in ultima resurrectione.

90

Nec credendum alio quam cum pus cum omni recturum, omni 9 V^

IOO

ut diximus,

Itaque corpus mor-

est corpus sine sensu resurrecturum, aut cum ipso quo nunc uiget. Humanum namque corplenitudine et integritate suae naturae resurtamen corruptione consumpta, fides christiana

non dubitat. Cur igitur non credatur, et uim ipsam sensualem, siue motabilem ad ipsa elementa, de quibus est creata, reuerti,

ab ipsa anima cum corpore in die iudicii resumendam ? IOANNES. Quomodo se habet anima exiens e corpore, quo abit, quo diuertit, quam habet formàm, quam speciem ? 8. AELREDVS. Primo omnium euangelium consulamus.

Mortuus est, inquit, Lazarus, et portatus est ab angelis in sium

Abrahae. Mortuus est et diues, et sepultus est in inferno. Quid quaeris amplius ? Quid euidentius ? Certe nec corpus pauperis portatum credimus in sinum Abrahae, nec diuitis in inferno IO A sepultum. Igitur anima exiens de corpore, si sancta est, ab angelis excipitur ; si pessima, inferis sepelitur. IOANNES. Hoc est, quod me plurimum mouet, quomodo excipitur ab angelis, in qua forma, in qua specie, cum anima tam simplex sit, tam subtilis, ut ex nullis sit partibus comIIO posita, nec tangi possit, nec per loca quaelibet corporaliter ferri. AELREDVS. Quodam circuitu opus est, ut hoc intelligamus. Et ideo non tibi molestum sit, si aliqua, quae prius dicta sunt,

II$

I20

hac occasione repetamus, maxime cum haec disputatio aliarum quodammodo sit expositio. IOANNES. Non me multum uia longior contristabit, si tamen ad loca desiderata perduxerit. 9. AELREDVS. Diximus quid anima per sensus, quid sine omni sensuum ministerio operetur, quid possit secundum me-

moriam,

quid secundum

rationem,

quid secundum

uolunta-

tem. Ex quibus colligimus in anima rationali uim sensualem, 88 Aug. de quant. anim. (PL XXXII, 1036). 80 scilicet] secundum LL

113 sit] sic D

101 Luc. 16, 22.

DE ANIMA III, 9-11

735

uim imaginariam, uim rationalem, uim inesse intellectualem.

Per uim sensualem percipit colores, sonos, odores, sapores, dura et mollia ; per uim imaginariam omnium horum formas 12; et species ipsi animae per sensus inipressas uersat in corde, et ex eis alias multipliciter format. Porro ex ui rationali discernit inter uera et falsa. Sed et multa alia uis ista complectitur, de quibus nos plenius disputasse poteris meminisse. At in ui intellectuali omnem corporalem excedens creaturam, omnem 150 uim imaginariam

transcendens,

omnem

formam

omnemque

speciem supergrediens, in ipsam meram et puram transit ueritatem. Vnde Dominus in euangelio : Cum, inquit, wenerit ille spiritus ueritatis, inducet uos in omnem ueritatem. 10. Itaque, quamdiu homo uiuit in corpore, corporeis mouetur sensi13; bus, et uix raro uigilans ab his extrahitur, cum scilicet in excessum rapitur, aut morbo sensus turbatur, aut alterius

naturae spiritu in aliud aduocatur, uel uehementiori cogitatione mens ab his sensibus in seipsa recipitur, et diffusa in multis ad unum aliquid colligitur. Sicut igitur maxime anima 149 his corporeis intendit sensibus tota die haec corporalia aut uidens, aut audiens, aut gustans, aut tangens, aut olfaciens,

ita profecto harum rerum imagines in ipsa anima altius imprimuntur, difficilius deponuntur. Hinc est, quod ipsis sensibus somno sopitis, tota anima in imaginibus est, quas uigilanti 14; sensus impressit. Nec mirum, si ratione a suo uacante officio,

anima sibi impressas non potest exuere formas, cum animus uigilans, et totum in seipsum colligens semetipsum, uix quasi uno temporis momento corporearum imaginum sordes potest abigere, et in ictu oculi intellectualem attingere puritatem. 10 IOANNES.

Cum

anima

naturaliter

in his uersetur

formis,

corpore dormiente, quid est quod uisa illa multa significant, adeo ut plerumque somnia sint prophetica ?

11. AELREDVS. Sicut omnibus his corporalibus Deus per

subditos sibi spiritus utitur ad uindictam malefactorum, lau155 dem uero bonorum, ita profecto et hanc uim imaginariam sapienter ad suorum retorquet profectum, poenam uero reproborum. Per eam namque saepe et boni erudiuntur, et mali torquentur, cum illis nonnunquam secreta pandantur, isti horrendis uisionibus terreantur. Sancto loseph boum specie 16o uel spicarum, quas in somnis rex Aegypti conspexerat, futurae famis, quam ubertas maxima fuerat praecessura, periculum reseratur, et modus, quo tantam cladem uir sapientissimus 132 Ioh. 16, 15. 41, 26,27.

150 Aug. de cura pro mort. agenda (PL. XL, 600).

131 meram] meam 124 mollia et dura L 153 Deus] animus L prophetia B D L P 48

L

159 Gen.

143 deponitur D 159 boum] bonum D

152 I

736

DE ANIMA IIT, 11-13

temperaret, subtiliter aperitur.. Isaias propheta per imagines corporales uidit Dominum sedentem super solium excelsum et eleuatum, cui per uerba quasi sonantia futura Iudaeorum caecitas reuelatur. Sanctus Daniel in quatuor bestiarum formis, quatuor regnorum

170

agnoscens sacramentum, cui et tem-

pus redemptionis nostrae angelo docente propalatur. E contra de inimicis populi patrum in libro Sapientiae scriptum est : Illi autem qui impotentem uere noctem, et ab infimis et ab altissimis inferis superuenientem eumdem |somnum |dormientes, aliquando monstrorum exagitabantur timore. 12, Et paulo post : Continuo uisus somniorum malorum turbauerunt illos, et timores

r7

superuenerunt insperati. Et deinceps : Visiones quae illos turbauerunt, haec braemonebant, ne inscii quare mala patiebantur perirent. Sed et propheta Daniel uerba Nabuchodonosor in suo libro proponens : Ego, inquit, Nabuchodonosor quietus eram in domo mea, et florens in falatio meo. Somnium uidi, quod per-

terruit me, et cogitationes meae in strato meo, et wisiones capitis

180

mei, conturbauerunt me. His patescunt exemplis quod uis imaginaria, in qua anima sopitis sensibus demoratur, per diuersas rerum corporalium formas alios punit, alios consolatur.

IOANNES. Quid est, quod uiuis saepe appareant mortui, et aliquando corripiant, aliquando commoneant, aliquando futura praedicant, nonnunquam auxiliari sibi deuotissime postulent, et aperiant multa, quae enumerare longum est ? 19. AELKEDVS. Huiusmodi somniis non facile adhibenda

est fides. Ouod cur dixerim, paucis aduerte. Diximus, aduerte, alios puniri, alios consolari, quibus addimus, ut dicamus, alios erudiri, alios etiam falli, et erroribus implicari ,

190 uisionibus

195

200

alios purgari. Eruditus quippe in somnis est sanctus Daniel, eruditus et nutricius saluatoris sanctus Ioseph, eruditi et tres Chaldaei, qui primi mortalium Christo munera obtulerunt, et plures alii. Sed et multos, ut dicit Scriptura, errare fecerunt somnia. Vnde ait beatissimus Augustinus in libro De cura agenda bro mortuis : *Aliquando fallacibus uisis homines in magnos uertuntur errores, quos talia perpeti iustum est.' Legimus in historiis fide dignis plures uisione imaginar ia a spiritibus illusos immundis, alios pro Deo daemones adorasse, alios se superstitionibus Iudaicis polluisse, alios homicidi um, 163 Esai. 6, r. 166 Dan. 7, 17. 168 Dan. gi 2o 1*0 Sap. 17, Sap. 18, 17. 174 Sap. 18, r9. 1*6 Dan. 4, r, 2. 182 Aug. mort. agenda (PL. XL, 604). 192 Dan 7, 2. 193 Matt. 1, 20 ;2, 194 Matt. 2, 12. 195 Eccli. 34, 7. 196 Aug. de cura pro mort. XL, 600).

1*9 strato] statu P

184 Quod] Quid anre corr. D

falli] falsi D, falsis erroribus P

197 hominis B

13. 173 de cura pro 13, 19, 22. agenda (P

18* postulant IL

200 Domino I

191

DE ANIMA III, 13-16

205

737.

uel etiam parricidium incurrisse. 14. Scimus praeterea bonos imaginaria uisione purgatos, uel castigatos; sicut beatus Hieronymus seipsum refert in somniis uerberatum, eo quod Tullianam eloquentiam diuinis praetulerat litteris. Beda quoque uenerabilis beati Fursei referens uisiones, scribit eum angelis comitantibus ad ignem terribilem accessisse. Quem cum supra modum uir sanctus expauesceret : Ne faueas, inquit angelus, »0n enim ardorem senties, quem non vpse succendist. Cum igitur inter igneos uapores transiret illaesus, ecce duo daemones inter multos, quos ignis ille torquebat, unum arripientes, in humerum transeuntis proiecerunt. (uem mox angeli suis reddentes ignibus : Fwrsee, inquiunt, quod $ncendisti, hoc arsit in te. Agnouit uir Dei hominem

2I VA

225

2230

b: V ^

illum, et se

pallium eius ab amicis mortui recepisse recordabatur. Qui, quoniam in peccatis suis obierat, angelus illius munera non esse suscipienda firmabat. 15. IOANNES. Mirum uidetur, si anima imaginaria possit poena torqueri. Imaginariam putas poenam, AELREDVS. Quid enim? uam homo dormiens patitur ? : IOANNES. Quid aliud ? ? imago doloris aliqua igitur Est AELREDVS. IOANNES. Nescio. AELREDVS. Si lapis iste astringatur loris, caedatur flagris, scindatur ungulis, ignibus concremetur, numquid aliquem sentiet lapis dolorem ? IOANNES. Minime. AELREDVS. Vides ergo quia nec ignis urens, nec aqua mergens, nec ungula sciendens, poena sunt, sed dolor, quem ex his anima sentit. Itaque uerbera, quibus se conteri beatus uidit Hieronymus, poena non fuerunt, sed illud quod animae intulit uisio horrenda supplicium. IOANNES. Cum falsa fuerint illa uerbera, quomodo non et falsus dolor ille fuit ? 16. AELREDVS. Falsus dolor nescio quid sit : qui si dolor est, uerus dolor est. Si uerus dolor non est, nec dolor. Neque enim existimo falsum esse dolorem, nisi forte, cum homo se

240

fingit dolere, cum minime doleat, sicut lamentatrices quae conducuntur ut mortuum plangant. Illarum dici potest falsus dolor, quae super mortuo nihil dolentes, dolere se super mortuo

204 Hieron. epis. 22. epist. 22.

206 Beda, bist. ecc]. (PL. XCV,

148).

232 Hieron.

215 212 transeuntis ane corr. D — 214 Domini LL 210 transiit an£e corr. B 241 supta] 226 ungulis] uinculis L 216 quoniam] quum LL palliam LL

super L 5j;

— dolore D

738

DE ANIMA III, 16-18

simulant. Quocirca si anima Hieronymi in illis uerberibus doluit, profecto uere

doluit.

Nam

ut uerus

probaretur

dolor,

quem in illo excessu, uel somno senserat Furseus, uoluit Deus 245 ut adustio, quam quasi in humero senserat anima, quoadusque uiueret in humero sui corporis appareret. Quocirca qui dicunt hominem dormientem non posse torqueri contra omnium mortalium sensum experientiamque loquuntur. 17. His igitur diligenter inspectis, de hoc quod de mortuis 250 interrogandum putasti, quomodo uiuis appareant inspiciamus. Sed de his quid beatus senserit Augustinus aduerte. 'Feruntur quippe nonnulli mortui uel'in somnis uel alio quocumque modo apparuisse uiuentibus, et ubi corpora eorum inhumata lacerent, nescientibus propalasse. Sed non ideo putandum est 25 mortuos ista sentire, qui haec dicere uel indicare uidentur in somnis. Nam et uiuentes apparent saepe uiuentibus dormientibus, dum seipsi nesciant apparere ; et ab his qui hoc somniauerint audiunt dicentibus, quod eos in somnis uiderint agentes aliquid, uel loquentes. Si ergo me aliquis potest in 260 somnis uidere sibi aliquid quod factum est indicantem, uel etiam quod futurum est praenuntiantem, cum id prorsus ego ignorem, et omnino non curem, non solum quod ipse somniet, sed utrum me dormiente uigilet, an uigilante me dormiat,

265

an uno eodemque tempore uigilemus ambo, siue dormiamus, quanto ille somnium uidet, in quo me uidet : quid mirum, si

nescientes

270

2

mortui,

nec

ista sentientes,

tamen

a uiuentibus

uidentur in somnis, et aliquid dicunt quod euigilantes uerum esse cognoscant ? Angelicis igitur operationibus id fieri crediderim, siue permittatur desuper, siue iubeatur." 18. Et paulo post : "Nobis apud Mediolanum constitutis, Carthaginis rhetor Eulogius, qui meus in eadem arte discipulus fuit, sicut ipse mihi postea quam in Africa remeauimus retulit, cum rhetoricos Ciceronis libros discipulis suis traderet, recensens lectionem, quam post diem fuerat traditurus, quemdam locum offendit obscurum, quo non intellecto uix potuit dormire sollicitus. Qua nocte somnianti ego illi quod non intelligebat exposui, immo non ego sed imago mea nesciente me, et tam longe trans mare aliquid aliud siue agente, siue dor-

miente, et nihil de eius curis omnino curante. Cur non eodem

280

modo credimus fieri, ut in somniis quid uideat mortuum, quo fit ut uideat uiuum, ambobus utique nescientibus, neque i

251 Aug. de cura pro mort. agenda (PL. XL, Gor).

210 ibid. (PL XL, 602).

244 Dominus L 245 adustio] atristio IL 249 his] eis D 251 sensetit Augustinus — IL 254 sed ozz. I 25* hoc] non IL 261 est ozz. I, 271 275 non] nec IL rethor B

DE ANIMA

III, 18-21

739

curantibus quis, uel ubi, quel quando, uel quorum imagines

285

somnient ?*' 19. Haec Augustinus. Dic mihi si ex quo egressa fuerit anima Scire possit quid agatur in mundo, et quibus uoluerit, cum

uoluerit apparere, siue in somniis, siue in excessu, siue aliquo

290

quocumque modo. Nam refert idem sanctus Augustinus, quod cum debitum repeteretur a quodam, defuncti patris cautione prolata, quod filio nesciente a patre iam fuerat persolutum, contristari grauissime homo coepit atque mirari, quod eius pater mortuus non dixerit quid deberet, cum fecisset testimonium. Tunc nimis anxio apparuit pater eius in somnis, et ubi esset recautum, quo illa cautio uacuata fuerat, indicauit.

295

200

Quo inuento iuuenis atque monstrato, non solum falsi debiti calumniam propulsauit, sed etiam paternum recepit chirographum. IOANNES. Quomodo igitur non putetur animam patris curam egisse pro filio ? Quod utique non posset, si quid cum eo ageretur ignoraret. 20. AELREDVS. Sicut rhetor ille Carthaginis per Augustini imaginem, ipso quid cum rhetore nesciente. IOANNES. Itane nesciunt sancti, qui ad Christum commigrarunt, quid agatur in mundo,

BE»

310

315

220

ueraque

erit illa sententia,

qua quidam affirmant frustra nos auxilium flagitare sanctorum, cum ipsi nec sciant quid patiantur, nec orationes audiant, ac per hoc nec exaudiant. 21. AELREDVS. Nos de natura et de ui naturali quae inest animae disputamus, quid possit secundum uisitatum cursum ordinemque naturae, non quid possit siue secundum permissionem, siue secundum praeceptum, siue secundum superioris potestatis impulsum. Igitur quod ait sanctissimus Augustinus, ibi esse spiritus defunctorum ubi non uident quae aguntur, aut eueniunt in hac uita hominibus, secundum naturalem cursum ordinemque naturae locutus est. Alii enim sunt naturales limites, alia sunt quae naturaliter, alia quae mirabiliter fiunt. Satis notum est quousque possit humana natura in liquido elemento, quousque in igneo. Humanum corpus undis superferri pondus naturale non patitur. Ad iussum tamen Domini beatus Petrus iter molitus aequoreum, quod natura non potuit ex diuina uoluntate compleuit. Proiectis tribus in fornacem

cum

uel caro durasceret

iuuenibus,

ne sentiret

cessit suo iuri natura,

incendium,

312 Aug. de cura pro mort. agenda (PL XL, 604). 2831 ibid. 321 Dan. 3, 25.

288 cum ozz. LL

repetetetur] expeteretut I,

quidem D, ante corr.

B — 349 Ad] At L

aut ignis

319 Matt. 14, 29.

291 fecisset] et «27. B D

304-

740

DE ANIMA III, 21-23

frigesceret ne inferret supplicium. Ferrum proiectum in flumine naturali pondere fertur ad ima, quod tamen Elisei 325 prophetae meritis ad superiora sublatum, in manubrio ex quo fuerat excussum. resedit. Vbique igitur distinguendum est inter uim ordinemque naturae et inter operationes uoluntatis diuinae. 22, IOANNES. Sed diues ille qui torquebatur apud inferos, 33o curam agens de fratribus suis non potuit eorum nescire uitia, quibus tanta tormenta metuebat. Hoc gratiae nullo modo dixerim ascribendum, qua damnatum illum hominem omnino iudicamus indignum. ; AELREDVS. Ab haec sanctus Augustinus : "Ita illi cura 535; fuit de uiuis, quamuis quid ageretur omnino nesciret, quemadmodum nobis est cura de mortuis, quamuis quid agant omnino nesciamus.

34o

34;

35»

35;

36o

Nam

si nihil de mortuis curaremus,

non

utique pro illis Deo supplicaremus"'. IOANNES. Quid enim ? Abraham nesciebat quae in hac uita gerebantur ? 29. AELREDVS. Respondeat hinc Augustinus : "Isaias propheta dicit : T'w es enim pater noster, quia Abraham mesciuit nos, et Israel mon cognouit nos. Si tanti patriarchae quid erga populum ex eis procreatum ageretur ignorauerunt, quibus Deo credentibus populus ipse de illorum stirpe promissus est, quomodo mortui uiuorum rebus actibusque cognoscendis adiuuandisque miscentur, maxime cum pro magno beneficio quibusdam collatum sit sanctis ut rebus eximerentur humanis, ne futura mala suae gentis aspicerent ? Haec enim uerba Dei sunt ad piissimum regem Iosiam : Ecce ego apponam te ad patres tuos, et apponeris cum ace, ei non widebunt oculi tui omnia mala quae inducam ego in locum hunc et. [in] eos qui morantur 1n eo." Porro cum sanctus Isaias sanctum corripuisset Ezechiam, quod thesauros suos Babylonicis prodidisset, et diuitias eius asportandas in Babylonem, regiique seminis pueros futuros in palatio regis eunuchos manifestissime prophetasset, consolans semetipsum rex, eo quod non esset ista uisurus : Bonus, inquit, sermo Domini : sit tantum pax et ueritas in diebus meis. Nec anima igitur Abrahae ex ui propriae naturae scire potest quid hic agatur. Et si non ille, quis alius ? Durum certe uidetur hoc cuiquam sanctorum tribuere quod omnium patriarcharum maximo non conceditur. 324 IV Reg. 6, 6. 329 Luc. 16, 27, 28. 334 Aug. de eura pro ort. agenda (XL, 605). 341 Aug. de cura pro mort. agenda (PL. XL, 604) : Esai. 65, 16. 350 IV Reg. 22, 20. 353 IV Reg. 20, 16 seq.

325 prophetiae I, J»5

349 Domini IL

Manubrium s zarg.B

^ 340gerebatur LL

358 tantum] tamen LL

345 Domino

DE ANIMA ITI, 23-25

741

IOANNES. Demus proinde manus his qui sanctos negant in nostris necessitatibus exorandos, cum eas ne scire quidem 36; permittantur. 24. AELREDVS. Ne paueas. Infelices sunt et miseri, qui talia dicunt, nescientes quae loquuntur, neque de quibus affirmant. Nam, ut taceamus quod licet animae ex sua natura absentia scire non possunt, alio tamen modo possunt. Nonne nos pro 37o multis non solum mortuis, sed etiam uiuis oramus, quos etiam an uiuant nescimus ? Sciunt certe sancti totum humanum genus, multis repletum miseriis, quibus sicut miserentur, ita et pro ilis Deo deuotissime supplicant. Sed iam audi illum

qui nihil dimisit intactum, Augustinum scilicet, quem praeci37; puum in hoc opere ducem elegimus : 'Fatendum est nescire quidem mortuos quid hic agatur dum hic agitur, postea uero audire ab eis qui hinc ad eos moriendo pergunt, non quidem omnia sed quae sinuntur indicare, qui sinuntur etiam ista meminisse, et quae illos quibus haec indicant oportet audire. 580 Possunt et ab angelis qui rebus quae aguntur hic praesto sunt, audire aliquid mortui, quod unumquemque illorum audire debere iudicat, cui cuncta subiecta sunt''.

Non ergo in uanum oramus, cum per sanctos angelos petitiones nostrae innotescant non solum apud Deum, sed etiam apud 38s sanctos, quos non

latet piorum deuotio, fidelis oratio, firma

spes, et affectio, quamuis alius longe sublimior possit esse modus, quo sancti non natura, sed gratia, et magno Dei munere non propria facultate, humanos possint scire miserias. 25. IOANNES. Sed antequam hunc mihi modum euoluas, 39o dic mihi, rogo, quomodo anima animae loquitur, et recenter mortui his qui praecesserunt quae fiunt in hac uita referunt. AELREDVS. Nonne tibi hinc satisfacit euangelium, cuius haec uerba sunt : Contigit mori Lazarum, et sublatus est ab angelis im sinum Abrahae. Mortuus est et diues, et sepultus est 39; (n infernwm.

Eleuams

auiem

oculos

cum,

esset im tormentis,

uidit Abraham frocul et Lazarum in simu eius. Et ipse clamans dixit : Pater Abraham, miserere mei, el mille Lazarum, ut 1n-

tingat extremum digiti sui in aqua, et vefrigeret linguam meam. Ecce quomodo anima loquitur animae. Pater, inquit, Abraham, 4oo niserere et. IOANNES. Et hoc supra modum admiror, quod spiritus corporalia uerba edere potuerit. 366 I Tim. r1, 7. 372 Iob. 14, 1. Phil 4, 6. 393 Luc 16, 22 seq.

375 Aug. de cura (PL XL, 605-6).

384

366 animae] animas B D IL 372 quibussicut — D 375 praecipue IL 382 cui] qui a.c. B 349 haec] hoc B L 37* eos] nos LL mus L 393 haec] hic D LL 388 possunt L 385 priorum LL Dominum IL uidet L sinum B L 397 intinguat D meam] suam a.c. D

eligi384 396

742 AELREDVS.

DE ANIMA III, 25-28 Legis oculos, legis linguam, legis sinum et digi-

tum, et de uerbo causaris ? 40

I

26. IOANNES. Cuiusmodi oculos leuauit, uel linguam doluit, uel digiti stillam poposcit ? Nam uterque mortuus erat, et diues et Lazarus, sepultis utriusque corporibus, alterius anima in inferis cruciabatur, alterius in sinu Abrahae consolabatur.

4I

A

Vnde ergo uel isti digitus, uel illi oculus ? An relictis illis membris, quibus utebantur dum essent in corpore, alia eis creantur quibus mortui utantur ? Aut hic improprie dicitur, uel translatiue, ut aliqua uis animae oculus, alia digitus, uel lingua dicatur ? Sed hoc intelligere uerba euangelica non sinunt. Sic enim ait : Mitte Lazarum, ut intingat extremum digiti sui in aqua, ul refrigeret linguam meam. Quae potest esse uis animae, quae flammis possit exuri ? An omnia haec allegorice dicta sunt, it iam non sit historia, sed parabola ?

4So

2:. AELREDVS. Licet ex his beatus Gregorius allegoricae significationis exsculpserit, diuitem illum populum interpretatus Iudaeorum, pauperem Lazarum populum nationum, absit tamen ut diues ille non uere fuisse credatur, cum dicat

euangelista : Dixit Iesus discipulis suis, nec addidit : bavabolam hanc. lam uero, quid Dominus dixerit, statim adiungit Homo quidam erat diues, et caetera. Neque enim quia idem 425 sanctus eadem interpretatione usus Simonem leprosum Iudaeos, peccatricem miulierem gentes dixerit, tamen et ipse superbus Simon uere non fuit, et beata illa peccatrix non uere peccatorum suorum remissionem obtinuit. Saepe etiam in Scripturis spiritus corporalia uerba inuenimus edidisse. Deus 45 o insuper ipse de monte Sinai uniuerso populo audiente legitur locutus. IOANNES. Sed iam dic mihi, quomodo angelus locutus est in somnis Ioseph, dicens : Surge et accipe puerum et matrem eius, ei fuge in Aegyptum. 455 AELREDVS. Vtique uerum est angelum dixisse in somnis, quod eum euangelista commemorat. Et forte aliqui prope erant, quando ista in somnis didicit Ioseph : et tamen quod nemo uigilantium potuit, solus dormiens audiuit. IOANNES. Quomodo, quaeso, audienda sensu sopito audire 440 potuit ? 28. AELREDVS. Certe in diuite illo uel paupere omnis fuerat sensus sopitus, immo exstinctus, et tamen Abraham diuitem 418 Greg. Dom. in eu. 40 (PL LXXVI, 130r). 422 Luc. 16, r. 425 Greg. bom. in eu. 35 (PL LXXVI, 1242). 430 Exod. 19, 20. 436 Matt. 2, 13.

408 sinum IL 429 Dominus IL

412 oculis a.c. D 415 refiperet D 419 exculpserit B 432 Ioannes coni. ozz. B 435 Aelredus coni. oz. B

DE ANIMA III, 28-30

743

audiuit clamantem, et diues patriarcham respondentem. Cum de homine quolibet somnias, homiríem te putas uidere. Cum expergefactus in teipsum redieris, scis te non hominem —- ergo illum, sed eius uidisse imaginem. Si uero aliqua tibi in somnis dixerit, dormienti quidem uidetur tibi per corporales sonos uerba corporalia audire. At experrectus, agnoscis te per imaginarias uoces imaginaria uerba audisse. Attamen forte per didicisti. Imaginaria 45 o ila imaginaria aliqua non imaginaria sanctus Ioseph, audiuit angelo ab quae uerba illa forte erant sed quod Herodes quaesiturus erat puerum ad perdendum eum, quod per illa uerba didicit, uerum erat, non imaginarium. His igitur diligenter inspectis et memoriae commendatis, ad quod paulo ante quaerendum putasti de egressu scilicet hoc 45 5 animae redeamus, aliqua de his quae superius dicta sunt repetentes.

46 o

IOANNES. Quanto frequentius audiuntur, tanto melius intelliguntur, et tenacius retinentur. 29. AELREDVS. Quamdiu anima est in corpore, ipsis instrumentis corporeis uel organis utitur. Vtitur profecto motu illo uitali qui nobis communis est cum arboribus ad corporis incrementum et nutrimentum. Vtitur motu sensuali ad corpus sensificandum,

46 5

praestans

oculo

ut uideat,

auri ut audiat,

naribus ut olfaciant, palato ut gustet, toti corpori ut tangat. Vtitur enim ipsis organis ex quibus sensus procedit et motus,

inter et memoria, non illam dico qua recordamur, discernentes

praeterita et futura, sed illam quae phantastica dicitur, quae nobis communis est cum bestiis, per quam cubilia uel nidos

utens, recipit 47 o suos repetunt, et multa mira faciunt. His igitur sopitis somno autem Sicut in se rerum corporalium imagines. libus, corpora bus imagini in uidet statim sensibus anima se do in quibus aliquando uisis satis iucundis consolatur, aliquan ita : r cruciatu bus poenali horribilibus terretur, aliquando ur tenebat quibus entis, instrum tibus 47 A profecto cum, deficien in sui in corpore, coeperit non esse in corpore, statim se uidet s ordinati hoc ad us corporis imagine, in qua mox a spiritib et ; nda torque uel a, purgand uel nda, suscipitur, uel consola illum, et hoc est quod ait euangelista : Contigit mori inopem 48 o

et diues, portatus est ab angelis n sinum Abrahae. Mortuus est um corpor igitur bus imagini In 30. m. el sepultus est in infernu

466 463 ibid. (PL XXXIV, 365). 448 Luc. 471 Aug. de cura (PL. XL, 600).

litt. (PL. XXXIV, 563). gen. ad 461 Aug. de

Aug. conf. (PL. X XXII, 799). 16, 22.

464 olfaciant] faciant a.c. D 462 commune B 460 Aelredus] Ioannes D 471 spiritibus] aspetiB ante autem] 471 467 illam] illa non D, illa L P bus L

744

DE ANIMA III, 30-33

se uidit uterque, cum et Lazari digitum, et propriam non tacuerit linguam. Sed et aliarum rerum imagines se probat, uel ad refrigerium cernere, uel tormentum, cum et aquae et

48; flammae

40

495

5o»

;o5

510

faciat mentionem,

ab ista se conquerens

cruciari,

ab illa se postulans refrigerari. IOANNES. Miror quod flammam illam dicis imaginariam, cum diues ille sepultus dicatur in inferis, et gehennae ignem esse corporeum nemo qui dubitet. 31. AELREDVS. Gehennae quippe ignem corporeum dicimus, qui cruciabat corpora damnatorum ; sed utrum igne animae sine corporibus crucientur, non parua quaestio est. Beatus tamen Gregorius pessimas quasdam animas illo etiam nunc igne comburi affirmare uidetur; quaerentique Petro quomodo fieri possit ut corporali poena spiritus torqueatur, ita respondit : *Teneri per ignem spiritum dicimus, ut in tormento ignis sit uidendo non sentiendo. Ignem enim eo ipso patitur quo uidet, et qui cremari se aspicit, crematur. Sicque fit ut res corporea incorpoream exurat, dum ex igne uisibili ardor ac dolor inuisibilis trahitur, ut per ignem corporeum mens incorporea flamma crucietur''. Haec uerba beati uiri difficilia sunt intellectu, quibus licet multa a contentiosis opponi possint, tamen laborandum est ut tanti uiri mens intelligatur ; quod si non potest, eius semper sententia, quamuis non intellecta, recipiatur. Iam uide quid dicat. "Teneri per ignem spiritum dicimus, ut in tormento ignis sit uidendo non sentiendo." Ouid est quod dicit *uidendo non sentiendo" ? Nonne uisus quidam de sensibus est ? Quomodo ergo uidet et non sentit ? Quomodo uidet ignem et non sentit ignem, cum uisus corporeus sensus sit, et ignis ille corporeus ? IOANNES. Sed animae relicto corpore nullus est sensus cor-

poreus. 32. AELREDVS. Diligenter proinde aduerte eum de corporeo sensu esse locutum, cum diceret, *non sentiendo". Nam Spiri515 tus sine corpore corporaliter nihil sentit. Quocirca corporalem quidem sensum et uisionem quamdam non corporalem inducit. Vnde sequitur : Ignem namque eo ipso patitur quo uidet, et quia cremari se aspicit, crematur"". Quomodo cremar i se aspicit ? Oua uisione ? 52? IOANNES. Forte illa qua diues ille uidit et Lazarum. 39. AELREDVS.

Nos

de igne corporeo,

id est gehennali,

i

492 Greg. ial. iv, 3o (ed. Moticca, p. 272). 489 Ioannes] Aelredus B D a. 490 Ailredus] Ioannes D, c.c. B 499 incorpoream] in corpore B D 503 possit I. 505 quid] quod L 506 sit] ft L $18 Quomodo azr/rib. Ioanni P 520 Ioannes] Aelredus B IL 521 Aelredus] Ioannes D P

DE ANIMA III, 33-35

745

loquimur, in quo non solum post iudicium corpora, sed etiam modo pessimorum animas beatus Gregorius dicit torqueri. Nam de illa in qua cruciebatur diues, scis quid beatus dicat 52; Augustinus. Quomodo", inquit, "in illo igne corporeo erit poena spirituum malignorum, nisi quia sunt quaedam sua etiam daemonibus corpora, sicut doctis hominibus uisum est, ex isto aere crasso atque humido, cuius impulsus uento flante sentitur. Quod genus elementi, si nihil ignis perpeti posset, 55o non ureret feruefactus in balneis. Si autem quisquam nulla

habere daemones corpora asseuerat, non est de hac re laborandum. Cur enim non dicamus quamuis miris, ueris tamen modis etiam spiritus incorporeos posse poena corporalis ignis affligi, si spiritus hominum etiam ipsi profecto incorporei non po555 tuerunt includi corporalibus membris. Et paulo post : ''Pos-

sem dicere sic arsuros sine ullo corpore spiritus, sicut ardebat apud inferos ille diues, quando dicebat : Crucior in hac flamma, nisi conuenienter responderi cernerem talem fuisse illam flammam quales oculi quos leuauit et Lazarum uidit, qualis »4olingua cui humorem exiguum desiderauit infundi, qualis digitus Lazari, de quo id sibi fieri postulauit, ubi tamen erant sine corporibus animae. Sic ergo et incorporalis erat illa flamma qua exarsit, et illa guttula quam poposcit, qualia sunt etiam uisa dormientium,

siue in exstasi cernentium res

54; corporales, habentes tamen similitudines corporum. Nam et ipse homo, cum spiritu, non corpore sit in talibus uisis, ita se tamen similem suo corpori uidet, ut discernere omnino non possit". Itaque beatus Augustinus illam flammam, in qua urebatur 55o diues, dicit incorpoream flammae corporeae similem, in qua non corpus sed in similitudine corporis spiritus torquebatur. Quod uero anima hominis uel quomodo igne corporali ante ultimum iudicium crucietur, nunquam in Augustino me memini reperisse. protulisti ; 5534, IOANNES. Verba Augustini sunt quae nae posse gehen igne ali corpor um spirit certe agnosco ea. Dixit ebunt'', torqueri. Dixit etiam modum quo id possit ; * Adhaer

igniinquiens, "spiritus daemones licet incorporei, corporeis ex entes accipi , rendo adhae modis s bilibu bus cruciandi, ineffa ;6o ignibus poenam, non dantes ignibus uitam". aliud quam 35. AELREDVS. Ista adhaesio forte nihil est in tormen"Vt : uisio ius, Gregor s beatu illa, de qua loquitur 824 Aug. de ciu. dei (PL XLI, 725)-

562 Greg. dial. iv, 3o (ed. Moticca, p. 272).

545 544 uisa] tes uisae in zzarg. B manu rec. 543 et oz. L 539 uidet L bus zm zzzrg. B uisioni uisis] 546 B zzarg. i les cotpota dico cotpotales] tes add. s./. B

manu rec.

555 Ioannes] Aelredus B L P

562 de qua

746

DE ANIMA

III, 35-36

to", inquit, "ignis sit uidendo,.non

sentiendo" ; id est, ad-

haerendo, non corporaliter experiendo. Itaque sanctorum 565 uirorum sententias diligenter attende, et beatum Augustinum spiritus incorporeos posse torqueri gehennali igne, qui corporeus est, dixisse memento. Recole et beatum confirmasse Gregorium animas pessimorum etiam ante iudicium in ipso igne damnari. Nec excidat tibi, quod item dixit Augustinus, 579 quod flamma illa incorporalis erat, in qua diues in similitudinem sui corporis torquebatur, sicut et oculi quos leuauit et lingua cui guttam aquae infundi petiit, et digitus Lazari, à quo refrigerari postulauit. Euangelium uero permaxime suscipe, et Lazarum in sui corporis imagine consolari fidei DI A oculis contemplare. Haec si aduertas intente, ad intelligendum statum animarum post mortem lux tibi magna splendescet. Egressae de corpore animae et omni re corporali et sensuali exutae in corporalium rerum uersantur imaginibus, quasi eis dum adduxit sensus impresserat ; in quibus aliae suscipiuntur 58 o ab alterius naturae spiritibus, corporalibus gehennae ignibus ut placet beato Gregorio cruciandae, aliae flamma incorporea in sui corporis imagine torquendae, sicut de diuite illo euangelica testatur historia, aliae diuersis poenis et doloribus purgandae, ut se habet fides christiana. 58 A IOANNES. Illae poenae purgatoriae, utrum corporeae sint an incorporeae, scire desidero. 36. AELREDVS. Incorporeas puto, sicut illa flamma de qua diximus. Nam ipsam flammam arbitrati sunt quidam fuisse purgatoriam. Sed si purgatoria fuit, aut diuiti illi purgatoria 399 fuit, aut alicui alteri. Sed quod illi, qui sepultus dicitur in inferno purgatoria fuerit, nulla docet auctoritas. Ad quid igitur illa flamma ? Vt uel in ea flamma animae purgentur, uel certe animae usque ad extremum, quo mittendae sunt in aeternum ignem, interim crucientur. Sunt et aliae poenae 595 purgatoriae quibus animae timore, dolore, horroreque purgantur. Sed sicut animae ista tolerant in similitudine corporis sui, ita prorsus ex similitudine rerum corporalium ista concipiunt, sicut de diuite illo supra ostendimus. Nam et philosophi purgatorias poenas dicunt esse post mortem, secundum

600

illud Maronis

: Hnc, idest ex moribundis membris, metuunt,

cupiunt, gaudentque dolentque. Sed haec huius uitae miseria.

568 Greg. dial. iv, 29 (ed. Moticca, p. 270). 569 Aug. de ciu. dei (PL XLI, 725). 600 Vergilius, /eneis vi, 733 (ed. O. Ribbeck, p. 242).

563/564 id est ... experiendo a4. is marg. B 570 incorporales D 572 linguam B D $73 permaxime] pro maxime I. 974 corporis] corporeis D : fidei] fideri D 975 aduertis IL 5*8 eis] ei I, 579 imptecesserat D 580 poenis et ozz. IL $91 purgatorio B a.r. 598 deuite D

DE ANIMA III, 36-38

605

Quod postea ? Omniane iucunda ? Minime, inquit. Quin ef supremo cum lumine wita reliquit, illas uidelicet perturbationes. Non tamen omne malum miseris, nec funditus omnes corporeae pestes excedunt, id est, non omnes pestes, quas ex corpore contraxit anima, funditus delentur. 3*. Quid enim ? Penitusque, inquit, necesse

610

747

est mulia

dw

contracta

modis

4nolesceve

miris. Deinde poenas quibus animas a peste, quam contraxerunt ex corpore, putat esse purgandas subiungit et dicit : Exercentur boenis uelerumque malorum supplicia expendumt ; aliae banduntur inanes suspensae ad uentos, aliis sub gurgite uasto infestum. eluitur scelus atque exuritur igmi. Hae autem poenae, si forte post mortem sentiuntur, nemo aestimet cor-

porales, sed sicut in corporis sui se uident imagine, ita et in similitudine puniuntur. Sed iam quid 615 corporalium rerum beatus Augustinus de poenis purgatoriis sentiat audiamus. '"Temporarias", inquit, poenas alii in hac uita tantum, alii post mortem, alii et tunc et nunc. Verumtamen ante iudicium illud seuerissimum nouissimumque patiuntur. Verum quot quis facile 620 poenis affligantur in hac uita miseri mortales, corriguntur. coerciti eis qui dixerit. Sed illis sunt purgatoriae, Hi uero qui deteriores fiunt, huiusmodi flagellis ad poenas perpetuas iniciantur.'' IOANNES. Scire uelim, si poenae illae post mortem alias 62 vA excipiunt animas quam purgandas. 38. AELREDVS. Hinc beatus Augustinus : "Non omnes", inquit, "ueniunt in sempiternas poenas, quae post illud iudicium sunt futurae, qui post mortem sustinent temporales. Nam quibusdam quod in isto non remittitur, remitti in futuro 630 saeculo, id est, ne futuri saeculi aeterno supplicio puniantur, iam diximus". Dicens non omnes in sempiternas poenas, qui post mortem sustinent temporales, ostendit alios futuros post mortem in temporalibus poenas, in aeternas post iudicium detrudendos ; trans65 VA alios temporalibus purgatos tormentis ad meliora iudex et meruerit quisque prout ferendos, omnibus autem Beatus cruciatus. tur dispensan ipsi , decreuerit rum uniuerso Gregorius cuiusdam militis referens uisionem, quemdam catenis ferreis astringi, lapsum e ponte a teterrimi gurgitis 640 incolis per coxas deorsum, a uiris uero lucifluis per brachia 616 Aug. 610 ;b;d. 739. 606 zbid. 737. 604 bid. 736. 602 zbid. 755. Moticca, (ed. 57 iv, dial. Greg. 638 bid. Aug. 626 728). XLI, (PL dei de ciu. p. 287). 611 aliis] 607 contracta] concteta Vergilius omni D a.c. atque] aut Vergilius — 619 612 infestum] infectum —Vergilius aleis D coetciti] cohaerent IL 621 dixerint D temporatias] temporalis B D L 639 libus B D L tempotabi 635 D quas quam] 625 623 iniceantut IL eJaL

602 omniane]

748

DE ANIMA III, 38-40

sursum trahi eum conspexisse.narrauit. Sed et habitacula quaedam, quae praedicti fluminis ambiebant, fumus quem horribilis ille fluuius exhalabat, nimio foetore peruadens, ad quorumdam ne accedere quidem permittebatur. Nam et poe645 nae huius uitae unicuique secundum diuinam prouidentiam dispensantur, siue ad uindictam

650

malefactorum,

siue ad cor-

rectionem infirmorum, siue ad laudem et gloriam perfectorum. Ad uindictam malefactorum sicut Pharao, qui iam poenis sempiternis et gehennalibus flammis adiudicatus, ut in eo ostenderet Deus iram suam, et notam faceret potentiam suam, ipse modicum

in hoc murido est reseruatus, et in Dei

distulerit,

eum

populum saeuire permissus. IOANNES. Quidam Deum arguunt crudelitatis, qui secundum apostolum in hoc ipsum excitauit eum, ut manifestaret 655 in eo iram suam. 39. AELREDVS. Iam nunc diligenter attende. Puta regem aliquem reum maiestatis flammis adiudicasse, quas tamen cogites esse perpetuas, et iam aduenisse diem, qua in illis sit iniciendus. Si igitur rex poenam iam paratam in aliud tempus 660

et interim

poenis leuioribus

subegerit,

num

650 Rom.

9, 22.

crudele putabis ? IOANNES. Minime. AELREDVS. Ausculta. Tempus iam uenerat quo Pharao secundum quod meruerat detrudendus erat in ignem aeter665 num, qui paratus est diabolo et angelis eius ; sed hanc poenam omnibus grauiorem distulit Deus, ut per quasdam poenas leuiores, quas alii uidere poterant, ostenderet iram suam in ipso et diuitias gloriae suae in uasa misericordiae. Hinc credo dixisse apostolum : Qwid, sí uolens Deus ostendere iram suam 670 et notam. facere polentiam suam, sustinuit in multa patientia uasa. irae apta 1n interitum, ut ostenderet diuitias gloriae suae ?n uasa misericordiae ? O Deus meus, quid est quod intueor ? Quale secretum ? Quam horribile ad intuendum, quam terribile ad cogitandum. Pone ante conspectum cordis tui hinc 675 uasa irae, illinc uasa misericordiae. Quid his felicius, quid miserius illis ? Vae illis quibus omnia cooperantur in malum. 40. Felices isti quibus omnia cooperantur in bonum. Quare, inquiunt, homines creauit Deus, quos sciebat damnandos? Ad quos Paulus : Quid, si uolens Deus ostendere iram suam et 680 notam facere bolentiam suam, iram in uasa irae, potentiam in uasa misericordiae, sustinuit in multa batientia uasa irae apta 646 Aug. 4e ciu. dei (PL. XLI, 727). 665 Matt. 25, 41.

669 Rom.

648 Exod. 9, 16.

9, 22, 23.

643 peruadens] petsuadens IL 653 Dominum 6:8 Dominus IL Dominus L

646 Rom.

ILL

8, 28.

666 Dominus I,

669

DE ANIMA III, 40-41

685

749

in interitum ? Vasa irae omnes reprobi. Vere uasa irae apta in interitum, praeparata uidelicet ex corruptione originalis peccati ad damnationem. Possent enim statim iuste damnari. Quare ergo non tunc perierunt ? Quià sustinuit eos Dominus in multa patientia. Qua utilitate ? V? ostenderet diuitias gloriae

suae n uasa misericordiae, id est in electos. Ecce cur creantur reprobi, cur sustinentur, cur prosperantur, cur permittuntur ditescere, cur saeuire, cur aliquando bonum inchoare nec 690 perseuerare, cum bonis misceri nec cum illis stare, ut ostendat scilicet Deus diuitias gloriae suae in uasa misericordiae. Infelicissimi qui nec pro se nascuntur, nec pro se uiuunt, nec pro se sunt, nec pro se moriuntur; sed totum quod sunt,

totum quod faciunt, totum quod de illis fit, totum illis in 695 malum, totum aliis cooperatur in bonum.

IOHANNES. Timor et tremor uenerunt super me, et contexerunt me tenebrae, nesciens utrum amore an odio dignus sim. AELREDVS.

700

Merito certe contremiscis, cum

dicat Paulus :

Casligo corpus meum, eli im serwitulem. vedigo, me forte alus praedicans, ipse veprobus efficiar. Et iterum : NoE, inquit, altum sapere, sed time. Si enim naturalibus ramis mon pepercit, ne forte nec tabi parcat. IOANNES.

Terribilis est locus iste ; eamus hinc, et ad iucun-

715

diora transeamus. 41. AELREDVS. Audi Paulum : Firmum fundamentum. Dei stat, habens signaculum hoc. Nowit Dominus qui sunt evus. Hi sunt uasa misericordiae, quae praeparauit Deus in gloriam, eligens eos ante mundi constitutionem, ut essent sancti et immaculati. Quam miseri illi, tam isti felices, quibus omnia cooperantur in bonum. Beati quorum remissae sunt iniquitates, et quorum tecta sunt peccata. Beati quibus non imputauit Dominus peccata. Quid beatius illis, quorum omnia peccata aut remittuntur, aut non imputantur ? Quam magna multitudo dulcedinis tuae Domine, scilicet in tuos, quorum acceptas

720

Hinc arbitror sanctum dixisse Ioannem : Omnis qui natus est ex Deo, non eccat. Et paulo post : E? non potest beccare, quia semen Dei 1n illo est. Quis est homo, qui natus dici potest de Deo ? Si de spirituali regeneratione, qua homo nascitur

Jes

710

bona, et dissimulas mala, immo et mala eis cedunt in bonum.

701 Rom. r1, 20, 21. 700 I Cor. 9, 27. 697 Eccle. 9, 1. 696 Ps. 54, 6. 711 1709 Eph. r, 4. 706 II Tim. 2, 19. 204 Gen. 28, 17; Ioh. xiv, 31. 9. 5, Ioh. I *1* 24. 11, Sap. 715 20. 50, Ps. 714 BS353915322

689 saeuire] seruire D 688 sustinentut] festinentur a.c. D 701 iterum] interim IL 694 totum quod] totumque D 719 Domini L *18 Domino L 715 Domine] diuinae LL

692 pro?] per L 706 Domini L

750

DE ANIMA III, 41-43

ex aqua et Spiritu Sancto, respondeas, non solum electi, sed etiam reprobi eo modo nascuntur de Deo. Quomodo ergo non possunt peccare ? Hic, hic, forte latet illa magna multitudo 72 5

735 Oo

dulcedinis Dei, quam abscondit timentibus se. Agamus proinde quantum possumus, ut perfecta caritas foras mittat timorem, et tunc forte illam nobis reuelabit. Cogitemus tamen parabolam de frumento et zizaniis, et eos quos filios regni uocat Dominus, et ab ipso seminatos, quasi ab ipso natos intellige, qui idcirco dicuntur non posse peccare, quia quidquid fecerint, non possunt perire, Deo illis omnia cooperante in bonum. ^ IOANNES. Placent ista quae dicis ; sed quia de poenis purgatorüs

satis

dixisti,

de

diuersis

consolationibus,

quibus

sancti fruentur post mortem, deinceps uideamus. Gregorius interroganti Petro, si 75 5 42. AELREDVS. Beatus ante restitutionem corporum in caelo recipi ualeant animae sanctorum, ita respondit : "Hoc neque de omnibus iustis fateri possumus, neque negare. Nam sunt quorumdam iustorum animae, quae a caelesti regno quibusdam adhuc mansioni740 bus differuntur''. Ipsae mansiones in praefata uisione ita narrantur. "Amoena erant atque uirentià loca odoriferis herbarum floribus adornata, in quibus albatorum hominum conuenticula uidebantur, tantusque in eodem loco odor suauitatis inerat, ut ipsa suauitatis fragrantia illic habitantes, uel deambulantes satiaret. Ibi mansiones diuersorum singulae magnitudine lucis plenae". IOANNES.

Locus ille amoenus,

uel mansiones, uel odor, uel

flores, cuiusmodi erant ? Nam corporea, ea esse nullo modo crediderim. [o o 43. AELREDVS. Recte omnino. Sed digitus Lazari, uel sinus Abrahae incorporea [erant] omnia, in similitudine tamen corporali. IOANNES. Quid putas ? An alia ei praestantur genera consolationum quam ista, quae corporalem praeferunt similitu7) 5 dinem ? AELREDVS.Immo multa, quantum ego existimo. Cum enim iuste et pie, quamuis non perfecte uiuentibus spirituales consolationes Christus indulgeat, ex labe corporea [exutis] eas, ut existimo, multo copiosius impertit, siue in spirituali 76 o gustu dulcedinis, siue in quaedam confabulatione cum Spiritibus angelicis, siue in secretorum reuelatione, siue in scientiae 924 Ps. 30, 20. 925 I Ioh. 4, 18. iv, 26 (ed. Moticca, p. 263).

727 Matt. 13, 24 seq.

«435 Greg. dial.

724 Domini L 729 intelligere D 730 fecerunt L. : Domino L inerat ... ilic adZ. in marg. B — 154 praefuerunt B IL

944

DE ANIMA III, 43-46

781

infusione caeterisque huiusmodi, quae me melius quisque Spiritualis intelligit. Et forte hi, qui his rebus corporalibus bene et sapienter utuntur, corporalum rerum imaginibus 765 plenis omni dulcedine et suauitate consolantur.

Hi uero, qui

se a corporalibus quantum possunt auertunt, spiritualibus intendentes, et animam suam caelestibus sensibus adimplentes,

abundantius spiritualibus consolari merentur. Et unicuique datur ista gratia secundum mensuram donationis Christi. 77o Sed opinando, non affirmando dixerim.

IOANNES. Sed quorumdam animas perfectorum in caelum statim post mortem recipi sanctus dicit Gregorius. 44. AELREDVS. Verum est. Sed de perfectis, cum nihil adhuc dixerimus, deinceps inspiciamus. 775 IOANNES. Hoc optabile multum. AELREDVS. Meministi nos contra quosdam male sentientes disputasse, qui utilitatem orandi et sancti supplicandi euacuare contendunt, dicentes sanctos regnantes, cum nihil scire uel curare de nobis, nec preces nostras attendere, sed ne

73o audire quidem ac minus exaudire. Ad hoc uero maxime animantur, quod beatus Augustinus, loquens de natura animae, dicit eam exutam corpore ea quae nobiscum aguntur ignorare. Et hoc quidem Augustinum secundum uim, quam habet anima ex propria natura, non secundum id quod potest 78; ex gratia, dixisse non dubites. Nam per alias animas hinc uenientes, et per angelos inter nos et illos crebro discurrentes, dicit eas multa scire posse de his quae hic aguntur, non tamen alia quam nosse per Dei prouidentiam permittuntur. Haec de animabus minus perfectis dicta non ambigas. 79» 45. IOANNES. Quid dicis ? Cuius anima perfectior Abrahae, quam dicit Augustinus nuntiante Lazaro scire potuisse et suam pauperiem et diuitis abundantiam, iusti desiderium, et istius contemptum ? AELREDVS. Non recordaris sanctos locis adhuc tunc in795 fernalibus, licet ab omni poena et malorum consortio remotis-

simis, detineri. Multum ergo defuit illis ad perfectionem, quibus regni caelorum prohibebatur ingressus, et illa Dei ulsio, quae sanctorum summa beatitudo est, negabatur. IOANNES. Verum est. Sed de egressu perfectarum animarum

800 ea, quae coepisti, prosequere. 46. AELREDVS. Diximus quasdam animas mox, ut exierint 781 Aug. de cura pro mort. (PL XL, 605). 732 ibid. 795 Aug. de ciu. dei (PL XLI, 681). 606).

483 Aug. ibid. (PL XL,

786 inter nos] in tuos a.v. B 766 spititalibus IL 763 spiritalis I 496 deteneri B I. $89 non oz. L 788 Domini L hic] hinc B illa] alia B 49

787 9797 I

752

DE ANIMA III, 46-47

e corpore, seipsas in sui corporis imagine intueri, et in imaginariis locis aut puniri, aut consolari. At anima perfecta, cui 805

nihil deest ad perfectionem sicut anima martyris, deposito corporis onere, mox extra omne corpus, et forte omnem corporis formam et similitudinem in ipso se inuenit Creatore, nec cuiusquam eget auxilio creaturae, ut transferatur de occidente in orientem, uel de terra in caelum, cum ubicumque fuerit, in

ipso procul dubio erit, qui terram 810

uisione

luminosa,

eius dilectione

implet et caelum

iucunda,

eius

eius aeternitate

beata. IOANNES.

Nonne

aliae animae

aliis sunt perfectiores,

omnes erunt una perfectione aequales ? AELREDVS. Ouare hoc interogandum putasti ?, cum 815

820

825

Do-

minus dicat : /» domo Patris mei mansiones multae sunt, inter

ipsos etiam perfectos graduum diuersitate distinguens. IOANNES. Quomodo potest esse perfectus, quo alter constat esse perfectior ? Neque enim perfectus est, cui aliquid deesse ad perfectionem noscitur. Deest autem uni quidquid illo plus habet alter. 47. AELREDVS. Scis inter sanctos, sicut meritorum ita et praemiorum, esse distinctiones secundum illud quod praemisimus : In domo Patris mei mansiones multae sunt. Est igitur quasi una mansio angelorum felicitas, alia archangelica dignitas. Hoc de thronis, dominationibus, principatibus, potestatibus, uirtutibus, cherubim

830

aut

et seraphim sentiendum

est. Hae

sunt illae mansiones ex quibus cecidit illa misera multitudo, qui non seruauerunt suum principatum, et ideo perdiderunt suum domicilium. Hanc instaurare ruinam pietas diuina proposuit, tanto mirabilius, quanto potentius. Quid enim potentius quam illuc introducere carnem, unde spiritus cecidit, et

ruentibus ad tartara angelis, homines inserere caelis. Habent

855

840

autem singulae mansiones singulas perfectiones. Perfectus igitur dicitur unusquisque, qui illi mansioni cui praedestinatus est, inuenitur ex omni parte paratus. Vnde Dominus : Vado,

inquit, parare wobis locum, quos non

est aliud, ut ait Au-

gustinus, nisi mansionibus praeparare mansores. Omnes igitur erunt eadem aeternitate pares, mansionibus dispares ; in hoc autem beatitudine omnes aequales, quod, una operante in

omnibus

caritate, singula erunt omnium,

et omnia singulo-

rum. Sed ista perfectio tunc erit cum corruptibile hoc induerit 809 Hierem. xxii, 24. 815 Ioh. 14, 2. 838 Aug. /ract. in iob. (PL XXXV, 1814).

828 Iud. rz, 6. 841 I Cor. 15, 55.

802 corporis] in «47. B: ^ inimaginariis B D mox] mos a.c. B 812 perfectores D, a.c. B homines ozz. IL 839 beatitate P B a.c.

835 Ioh. 14, 2.

804 martyris] misericordis L : 824 sicut] et ad4. I, 832

DE ANIMA III, 47-49 incorruptionem,

et mortale

hoc

induerit

753 immortalitatem.

48. Nunc interim aut in hac uita uiui exercentur, aut a con-

tractis uitiorum affectibus mortui purgantur, aut exspectantes 84; redemptionem corporis suis in diuersis mansionibus minus adhuc perfecti consolantur. Isti nostro egent consilio, dum eis et orationum beneficio, et sacratissimo sacri altaris sacri-

85o

855;

86o

86;

ficio, largitione etiam eleemosynarum, et decantatione psalmorum uel gloria cumulatur, uel poena minuitur. Porro qui sunt secundum statum animarum post hanc uitam ex omni parte perfecti, non solum nostri non egent, sed nobis insuper plurimum suffragantur. IOANNES. Hic opponunt illi de quibus paulo ante loquebamur, dicentes : Quomodo nobis possunt esse auxilio, cum nec uidere possint, nec audire, nec saltem scire quid agatur nobiscum ?'' 49. AELREDVS. Iam nunc accedant homines mente corrupti, reprobi circa fidem, nescientes de quibus affirmant. Non negabant animas sanctorum statim post mortem in caelis recipi, et Dei frui uisione. Si negauerint, obruet illos ille abscissus de monte sine manibus, cuius uox est : Vbicumque fuerit corpus, illic congregabuntur aquilae. Non igitur Petrum negabis esse cum Christo, nec putabis Paulo negatum quod eum nouimus uehementer optasse, dissolui et esse cum Christo. Absit autem ut quisquam credat ita eos esse cum Christo, ut non Christi uisione fruantur, cum illius dulcissimi uultus contem-

platio summa sanctorum sit beatitudo. Iam nunc beatissimum Gregorium audiamus, qui cum interrogaretur a Petro, quomodo sanctus Benedictus in uno solis radio totum potuit 870 mundum conspicere, respondit : "Fixum tene, Petre, quia cernenti Creatorem angusta est omnis creatura. Quamlibet enim parum de luce Creatoris aspexerit, breue fit omne quod creatum est, quia ipsa luce uisionis intimae mentis laxatur sinus, tantumque expanditur in Deo, ut superior existat 87; mundo". Et paulo post : "Quid mirum, si mundum ante se collectum uidit, qui subleuatus in mentis lumine extra mundum fuit ?'"' Et ne quis putaret eum non mundum, sed quamdam mundi imaginem quasi alicuius magnae ciuitatis breuem aspexisse picturam, uir sapientissimus hunc errorem exclu880 dens, subiecit : ''Quod autem collectus mundus ante eius oculos dicitur, non caelum et terra contracta est, sed uidentis

845 Rom. 8, 23. 864 Phil. 1, 23.

860 Dan. 2, 34. 857 I Tim. rz, 7. 870 Greg. dial. ii, 35 (ed. Moticca, p. 130).

audite] audiant 855 possunt L : 876 uidet LL add. s.J. B

n zzarg.B

860 Dominil

861 Luc. 17, 57.

8640ptasse

754

DE ANIMA III, 49-51

animus dilatatus, qui in Deo raptus uidere potuit omne quod infra Deum est" 90. Vides quam magnifice uir prudens uaniloquos illos con885 uincit erroris, qui sanctos cum Christoregn antes nec orantes

audire, nec aliquod nobis praebere posse solatium, impuro nimis ore delirant. Primo quod hominem moribundis membris circumdatum in uno solis ratio totum mundum asserit uidisse collectum. Percunctanti huius rei rationem Creatoris uis in id 89o ascribendi affirmat, eo quod cernenti Creatorem angusta sit omnis creatura. Et hoc ipsum astruens plenius, et manifestius probans, dicit breue fieri omne quod creatum est illi qui uel parum uidet de lumine Creatoris quod uere est. Quocirca si possibile fuit homini, quem adhuc carnis infirmitas prae895 grauabat,

tanta

caelestium

secretorum

luce perfundi,

ut in

ea totus mundus tam uideretur angustus, ut quasi sub uno solis radio cerneretur esse collectus, sanctos illa immensitate

diuini luminis in Dei uisione fruentes, quid est quod possit latere ? goo 51. In illo proinde nos uident, in quo uiuimus, mouemur et sumus ; ibi nos audiunt, ibi quid desideramus attendunt, ibi quo egeamus aspiciunt, nec ibi desunt ubi sancti angeli preces nostras Domino repraesentant. Igitur qua possumus deuotione

sanctos honoremus, laudemus, glorificemus, eorumque beati9o5 tudinem quantum possumus contemplemur, mores imitemur, societatem optemus. Ipsis enim profecto cura est de nobis, et tanto deuotius orant pro nobis, quanto sciunt se non posse

consummari sine nobis. 910

Hoc opus hic metam, uita vapiente poetam, Sortitur morta superum sociando cohorti. 900 Act. 17, 28.

907 Bern. Claravall. is ig. natiu. (PL CLXXXIII, 93).

883 Dominum L 885 conuicit I, 889 petcunctanti] cunctanti IL plenus D 898 Domini IL 909 Hoc ... cohorti ozz. I.

891

ORATIO

AD

PASTORALIS

FIDEM

EDITIONIS

A. WILMART

MONITVM C

codex CANTABRIGIENSIS, Jesus College ,34, s. xii-xiii, f. 977-997.

W*

editio A. WILMART, Revue Bénédictine, xxxvii (1925), p. 263-272.

V?

emendat. A. WILMART, zbidez, xli (1929), p. 74.

INCIPIT ORATIO PASTORALIS [Oratio uen. Aelredi Abbatis Rieuallensts Propria $raclatorum maxime abbatum] [Ab eo composita. et usitata] 1. O bone pastor Iesu, pastor bone, pastor clemens, pastor

pie, ad te clamat miser et miserabilis quidam pastor; etsi infirmus, etsi imperitus, etsi inutilis, ouium tamen tuarum qualiscumque pastor. Ad te, inquam, clamat, o bone pastor, iste non bonus pastor ; ad te clamat, anxius pro se, anxius pro

IO

ouibus tuis. 2. Recogitans enim pristinos annos meos in animae meae, pauesco et contremisco ad nomen me indignissimum si non sentio, certe desipio. Sed etsi misericordia tua sancta est super me inferno inferiori miseram animam meam, qui uolueris et misericordiam praestas in quem tibi

amaritudine pastoris ; cui

ut erueres de misereris cui placuerit, ita

peccata condonans, ut nec damnes ulciscendo, nec confundas

improperando, nec minus diligas imputando ; nihilominus 15 tamen confundor et conturbor, memor quidem bonitatis tuae, sed non immemor ingratitudinis meae. Ecce enim, ecce est ante te confessio cordis mei, confessio innumerabilium criminum meorum, a quorum dominatu sicut placuit misericordiae tuae liberasti infelicem animam meam. Pro quibus omnibus, 20 quantum conari possunt, grates et laudes exsoluunt tibi omnia uiscera mea. Sed non minus debitor tibi sum etiam et pro illis malis quaecumque non feci, quoniam certe quidquid mali non feci, te utique gubernante non feci, cum uel subtraheres facultatem, uoluntatem corrigeres, uel resistendi dares uirtutem. uel 25

30

Sed quid faciam, Domine Deus meus, et pro his quibus adhuc iusto iudicio tuo aut fatigari aut prosterni pateris seruum tuum filium ancillae tuae ? Innumerabilia enim sunt, Domine, pro quibus sollicita est in oculis tuis peccatrix anima mea, quamuis non ea contritione nec tanta cautione quantam exigeret necessitas mea uel affectaret uoluntas mea. 1 cf. Ioh. 1o, 11 ; cf. Ioann. Fiscamnensis, Meditatio xviii — PL clviii, 798;

4 cf. Ioh. 10, 14; cf. Bernardus Clatauall., Epistola cxlic — PL, clxxxii, 301 B. b cf. Ps. 101, 1 ; cf. Anselmus Cantuar., Ora/io Ixxv — PL clviii, 1013 A. 219 Xy. 7 cf. Is. 28, 15 ; Hebr. 10, 32 ; f. Augustinus, Confessiones, 1L, 1, 1, 4— edit. Labtiolle, 16 Augusti12 cf. Exod. 55, 19 ; cf. Rom. 9, 15. 10 cf. Ps. 85, 15. p. 30. 20/21 cf. let. 30, 20. nus, Confessiones, II, 9, 17, 14 — ed. Labriolle, p. 42. 27/28 ;f. Ps. 115, 16 ; Augustinus, Confessiones, IL, 3, 7, 13 — ed. Labtiolle, p. 34. 3 ouium] omnium C

4 ad] at C

758

ORATIO PASTORALIS, 3-4

9. Confiteor itaque tibi, lesus meus, saluator meus, spes mea, consolatio mea ; tibi confiteor, Deus meus, me nec pro 55 praeteritis esse adeo contritum uel timidum ut deberem, nec

pro praesentibus adeo sollicitum ut oporteret. Et tu, dulcis Domine,

talem

constituisti

super

familiam

tuam, super oues pascuae tuae ; et qui parum sollicitus sum pro meipso, iubes ut sollicitus sim pro illis ; et qui pro meis 4o peccatis orare nequaquam sufficio, iubes me orare pro illis; et qui me ipsum parum docui, iubes ut doceam illos. Miser ego quid fec, quid praesumpsi, quid consensi ? Immo tu, dulcis Domine, quid de hoc misero consensisti ? Obsecro, dulcis Do-

mine, nonne haec est familia tua, populus tuus peculiaris, 4) quem secundo eduxisti de Aegypto, quem creasti, quem redemisti ? Denique de regionibus congregasti eos et habitare facis unius moris in domo. Cur ergo, fons misericordiae, tales tali, tam caros tibi tam proiecto ab oculis tuis commendare uoluisti ? ;»» An ut responderes affectionibus meis et traderes me desideriis meis, essemque quem arctius accusares, districtius damnares, nec pro meis tantum peccatis sed etiam pro alienis punires ? Itane, o piissime, ut esset causa manifestior cur unus

peccator acrius puniretur, dignum fuit ut tot et tales periculo ;; exponerentur ? Quod, enim maius periculum subditis, quam, stultus prelatus et peccator? An, quod de tanta bonitate dignius creditur, suauius experitur, ideo talem constituisti super familiam tuam, ut manifesta fieret misericordia tua et notam faceres sapientiam tuam, ut sublimitas sit uirtutis tuae,

6o non ex homine, ut si forte placuerit benignitati tuae per talem bene regere familiam tuam, non glorietur sapiens in sapientia

sua, nec iustus in iustitia sua, nec fortis in fortitudine sua ;

quoniam cum bene regunt populum tuum illi, tu potius regis

quam illi ? Sic, sic, nom nobis, Domine, non nobis sed nomini tuo

65 da gloriam. 4. Verum qualicumque iudicio me indignum et peccatorem in hoc officio posuisti uel poni permisisti, quamdiu tamen pateris me praeesse illis, iubes me sollicitum esse pro illis et attentius orare pro illis. Ergo, Domine, non in tustificationibus

35/36 Anselmus Cant., OraZio lxxv — PL clviii, IOI4. 3* cf. Matth. 24, 45. 38 Ps. 73, 1 ; 78, 15. 38/39 Guillelmus a S; Theodorico, Medi/az. oraz. IV — PL clxxx, 216 A. 42 Anselmus Cant., Orazio lxxv — PIL clviii, 1or5. 44/465 cfe Deutz; 48 Ps. 80, 11. 46 Ps. 106, 2. 47 cf. Ps. 67, 7. 50 cf. Rom. r1, 24. 52 cf. Ps. 18, 14. 97/58 cf. 9v 59 cf. Ps. 105, 8. 59/60 cf. 216012045772 61/62 cf. Ier. 9, 25. 64/65 cf. Ps. 115, x. 69/10 cf. Dan. 9, 18.

69/71 Ioann. Fiscamn., Orazio xxix — PL clviii, 923.

33 Iesus JU] Iesu C WW? 37 talem] talem talem C 59 sublimitas] sit «47. C add. C W2

40 meis peccatis V7] meis

ORATIO PASTORALIS, 4-5

759

Jo meis rosierno $reces anie faciem tuam, sed 4n miserationibus iuis multis, et ubi tacet meritum, clamat officium. Sint igitur oculi tui super me, et aures tuae ad preces meas. Sed quoniam, ut sanxit lex diuina, officium sacerdotis est pro

se primo [orare], deinde pro populo sacrificium offerre ; quale7; cumque hoc orationis sacrificium pro peccatis meis primum tuae immolo maiestati. 5. Ecce uulnera animae meae, Domine. Omnia uidet oculus

tuus uiuus et efficax, et pertingens usque ad diuisionem ani-

mae et spiritus. Vides certe, Domine mi, uides in anima mea

8o et praeteritorum peccatorum meorum uestigia, et praesentium pericula,

causas

etiam

et materias

futurorum.

Vides

haec,

Domine, et sic uolo ut uideas. Tu enim scis, o inspector cordis mei, quia nihil est in anima mea quod uellem latere oculos tuos, etiam si eorum possem cauere conspectum. Vae illis 8; quorum uoluntas est ut abscondantur a te. Non enim efficiunt ut non uideantur a te sed potius ut non sanentur et puniantur acte. : Vide me, dulcis Domine, uide me. Spero enim in pietate tua, o misericordissime, quia aut pius medicus uidebis ut sanes, aut

9o benignissimus magister ut corrigas, aut indulgentissimus pater ut ignoscas. Hoc est igitur quod rogo, o fons pietatis, confidens de illa omnipotentissima misericordia tua et misericordissima omnipotentia tua, ut in uirtute suauissimi nominis tui et mysterii 9; sacrosanctae humanitatis tuae, dimittas mihi peccata mea et sanes languores animae meae, memor

bonitatis tuae, im-

memor ingratitudinis meae. Et contra uitia et passiones malas quae adhuc impugnant eam, siue ex antiqua consuetudine mea pessima, siue ex quotidianis et infinitis negligentiis meis, 1co siue ex infirmitate corruptae et uitiatae naturae meae, siue ex occulta malignorum spirituum tentatione, uirtutem et fortitudinem administret mihi dulcis gratia tua, ut non consentiam neque regnent in meo mortali corpore, neque praebeam eis membra mea arma iniquitatis, donec perfecte sanes infirmita105 tes meas, et cures uulnera mea, et deformia mea formes.

Descendat Spiritus tuus bonus et dulcis in cor meum, et praeparet in eo habitaculum sibi, mundans illud ab omni inquinamento carnis et spiritus, et infundens ei fidei, spei et ?8 cf. «1 cf. Eccli. 23, 27. 93/34 cf. Leu. 9, 7 ; Hebr. 5, 5. 72 cf. Ps. 55, 16. 89 Augustinus, Serzz., 85 cf. Is. 29, 15. 82 cf. Prou. 24, 12. Hebt. 4, 12. 103 cf. Rom. 6, 12. 99 cf. Canon Missae. Mai xxii, 1 — ed. Morin, 314. 108/109 107/108 cf. 2 Cot. 7, 1. 106 cf. Ps. 142, 10. 104 cf. Rom. 6, 15. loann. Fiscamn., cf. primam orationem ad Dominicam xiii post Pentec.; cf. Oratio xxix — PL clviii, 924.

93/94 omnipotentissima C W7?] potentissima I7

103 regnent 7] regnet C W?

760 IIO

ORATIO PASTORALIS, 5-7

caritatis augmentum, compunctionis, pietatis et humanitatis affectum. Aestus concupiscentiarum rore suae benedictionis extinguat, libidinosas commotiones et carnales affectiones sua

uirtute mortificet. Praestet mihi in laboribus, in uigiliis, in abstinentia feruorem et discretionem ad te amandum, laudandum, orandum, meditandum, et omnem secundum te

I1 actum et cogitatum, deuotionem et efficaciam, et in his omni-

120

bus usque ad finem uitae meae perseuerantiam. 6. Et haec quidem necessaria mihi sunt propter me, o spes mea. Sunt alia quibus indigeo non solum propter me, sed et pro ilis quibus me iubes prodesse magis quam praeesse. Postulauit aliquando quidam antiquorum sapientiam dari sibi, ut sciret regere populum tuum. Rex enim erat, et placuit sermo in oculis tuis, et exaudisti uocem eius, et necdum in cruce

125

130

obieras,

necdum

illam

miram

caritatem

ostenderas

sapientiae, de sede magnitudinis tuae, ut mecum

sit, mecum

populo tuo. Ecce, dulcis Domine, ecce in conspectu tuo populus tuus peculiaris, ante quorum oculos crux tua, et signa passionis tuae in eis. Hos regendos commisisti huic peccatori seruulo tuo. Deus meus, tu scis insipientiam meam, et infirmitas mea a te non est abscondita. Peto itaque, dulcis Domine, non aurum, non argentum, non lapides pretiosos dari mihi, sed sapientiam ut sciam regere populum tuum. Emitte eam, o fons

laboret, mecum

operetur, in me loquatur, disponat cogita-

tiones, sermones, et omnia opera mea et consilia mea, secunbeneplacitum tuum, ad honorem nominis tui, ad eorum

155 dum

profectum et meam salutem.

*. Tu scis, Domine, cor meum ; quia quidquid dederis seruo

140

tuo, uoluntas mea est ut totum impendatur illis, et totum expendatur pro illis. Insuper et ipse libenter impendat pro ilis. Sic fiat, Domine mi, sic fiat. Sensus meus (et? sermo meus, otium meum et occupatio mea, actus meus et cogitatio mea, prosperitas mea et aduersitas mea, mors mea et uita mea,

sanitas (mea) et infirmitas mea, quidquid omnino sum, quod uiuo, quod sentio, quod discerno, totum impendatur illis et 145 totum expendatur pro illis, pro quibus tu ipse non dedignabaris expendi. Doce me itaque seruum

tuum, Domine,

doce me, quaeso,

!

110 17., iid. 921-922. 120 cf. 2 Paral. rz, xo. QNCOÓ

I2. 5.

111 1Z., i/i2., 922. 119 Benedictus, Regu/a, lxiv, 25. 128/129 ;f. Ps. 68, 6. 132 cf. Sap. 9, xo. 139 cf. 143/145 Aelredus, Serzzones de Oneribus — DI CXCV, 422.

135 beneplacitum I7] bonum placitum C W2

quidquid omnino sum oz. W/

140 et oz;. C

143 mea oz. C

ORATIO PASTORALIS, 7-8

761

per Spiritum sanctum tuum, quomodo me impendam illis et quomodo me expendam pro illis. Da mihi, Domine, per in15o effabilem gratiam tuam, ut patienter sustineam infirmitates eorum, pie compatiar, discrete subueniam. Discam magisterio spiritus tui maestos consolari, pusillanimes roborare, lapsos erigere, infirmari cum infirmis, uri cum scandalizatis, omnibus omnia fieri, ut omnes lucrifaciam. Da uerum sermonem et 15; rectum et bene sonantem in os meum, quo aedificentur in fide,

spe et caritate, in castitate et humilitate, in patientia et obedientia, in spiritus feruore et mentis deuotione. Et quoniam tu dedisti illis hunc caecum ductorem, indoctum

doctorem,

nescium rectorem,

et si non propter me,

16o propter illos tamen doce quem doctorem posuisti, duc quem alios ducere praecepisti, rege quem rectorem statuisti. Doce me itaque, dulcis Domine, corripere inquietos, consolari pusillanimes, suscipere infirmos, et unicuique pro natura, pro moribus, pro affectione, pro capacitate, pro simplicitate, pro 165 loco et tempore, sicut tu uideris expedire, memetipsum conformare. Et quoniam uel propter infirmitatem carnis meae, uel propter pusillanimitatem spiritus mei, uel propter uitium cordis mei, parum uel certe nihil aedificant eos labor, aut

vigiliae, aut abstinentia mea, aedificet eos, rogo, largiente 17o misericordia tua, humilitas mea, caritas mea, patientia mea

et misericordia mea. Aedificet illos sermo meus et doctrina mea, et prosit illis semper oratio mea. 8. Tu autem

misericors Deus noster, exaudi me pro illis,

quem ad orandum te pro illis et officium compellit et inuitat 17; affectus, animat autem consideratio tuae benignitatis. Tu scis, dulcis Domine, quantum diligam eos, quomodo effusa sint in illos uiscera mea, quomodo liquescat super illos affectus meus.

Tu scis, mi Domine,

quod non

austeritate neque in

potentia spiritus mei imperem illis, quomodo optem in caritate 180 prodesse magis quam praeesse illis, in humilitate substerni

illis, affectu autem esse in illis, quasi unus ex illis. Exaudi me itaque, exaudi me, Domine Deus meus, ut sint

oculi tui aperti super illos, die ac nocte. Expande, piissime,

alas tuas, et protege eos ; extende dexteram tuam sanctam et

154/155 154 cf. 1 Cot. 9, 19, 22. 1853 cf. 1 Cot. 9, 22 ; cf. 2 Cot. 11, 29. 158 cf. Matth. 15, 14. Ioann. Fiscamn., Medi/atio xviii - PL clviii, 799 A-B. 162/163 cf. I Thess. 158/161 Anselmus Cant., Orazio lxxv — PL clviii, 1013. 174/175 Aeclredus, 167 cf. Ps. 54, 9. 166 cf. Rom. 6, 19 ; Gal. 4, 15. 5, 14178/179 cf. Ezech. 54, 4. 176/177 cf. Iob 16, 14. Serm. de On. — PL cxcv, 365. 183/184 cf. Deut. 32, 11. 183 cf. 5 Reg. 8, 29. 180 ;f. 119.

160 tamen oz. W'

175 autem oz. W

178 non] in 244. C

181 quasi unus ex illis oz. W/ — 183 piisime ]/] piissimas C

179 illis ozz. W.

762 185

190

195

ORATIO PASTORALIS, 8-10

benedic eos ; infunde in corda eorum Spiritum tuum sanctum ;

qui seruet eos in unitate Spiritus et uinculo pacis, in carnis castitate et mentis humilitate. Ipse adsit orantibus, et adipe et pinguedine dilectionis tuae repleat uiscera eorum, et suauitate compunctionis reficiat mentes eorum, et lumine gratiae tuae illustret corda eorum ; spe erigat, timore humiliet, caritate inflammet. Ipse eis preces suggerat quas tu uelis propitius exaudire. Ipse dulcis Spiritus tuus insit meditantibus, ut ab eo illuminati cognoscant te et memoriae suae imprimant quem in aduersis inuocent et consulant in dubiis. In tentatione laborantibus ipse pius consolator occurrat et succurrat, et in angustiis et tribulationibus uitae huius adiuet infirmitatem eorum. Sint, dulcis Domine, ipso Spiritu tuo operante, et in se

ipsis, et ad inuicem, et ad me, pacati, modesti, beneuoli, in-

200

uicem oboedientes, inuicem seruientes et supportantes inuicem. Sint spiritu feruentes, spe gaudentes, in paupertate, in abstinentia, in laboribus et uigiliis, in silentio et quiete, per omnia patientes. Repelle ab eis, Domine, spiritum superbiae et uanae gloriae,

205 inuidiae et tristitiae, accidiae et blasphemiae, desperationis et

diffidentiae, fornicationis et immunditiae,

210

215

220

praesumptionis

et

discordiae. Esto secundum fidelem promissionem tuam in medio eorum ; et quoniam tu scis quid cuique opus est, obsecro ut quod infirmum est in illis tu consolides, quod debile non proicias, quod morbidum sanes, quod maestum laetifices, quod tepidum accendas, quod instabile confirmes ; ut singuli in suis necessitatibus et tentationibus tuam sibi gratiam sentiant non deesse. 9. Porro de his temporalibus quibus in hac uita miseri huius corpusculi sustentatur infirmitas, sicut uideris et uolueris prouide seruis tuis. Hoc unum peto a dulcissima pietate tua, Domine mi, ut quidquid illud fuerit, siue paruum siue multum, facias me seruum tuum omnium quae dederis fidelem dispensatorem, discretum distributorem, prudentem prouisorem. Inspira et illis, Deus meus, ut patienter sustineant quando

non dederis, moderate utantur quando dederis ; et ut de me

225

seruo tuo, et propter te etiam illorum, semper hoc credant et sentiant quod utile sit illis ; tantum diligant et timeant me, quantum uideris expedire illis. 10. Ego autem commendo eos sanctis manibus tuis et piae 185 cf. Missale Cistetc. oratio Infurde in celebt. capituli genet. 186 cf. Eph. 4, 5. 188/189 rf. Ps. 62, 6. 200 Benedictus, Regzu/a, xxxv, 1 ; cf. Coloss. 2. 201 cf. Rom. 12, 11. 207/208 cf. Matth. 18, 2o. 209 cf. Ezech. 54, 4. 218/220 £f. Luc. 12, 42. 224 cf. Benedictus, Regula, lxiv, 37. 226 cf. Ioh. 10, 28; cf. Anselmus Cant., Orazio Ixxv — PIL clviii, 1014.

ORATIO PASTORALIS, ro

763

prouidentiae tuae, ut non rapiat eos quisquam de manu tua nec de manu

serui tui cui commendasti

eos, sed in sancto

proposito feliciter perseuerent, perseuerantes autem uitam aeternam obtineant, te praestante dulcissimo Domino nostro, qui uiuis et regnas per omnia saecula saeculorum. Amen.

Lc

E me

"e Eo Apes MN i30 EL Longe te lox feet rtis f

o

ü

eei "r7

m

n -

»

Vv

e

-

ÉL. ,

dad

re

xà

uo

ulis! keFpc QUIM

i

5h

M

VO

m.

SETETITAM ET

Ew

:b

Z

UN

Hus

«(Tul (aruitils:-

:

(a

(Us,

oiAHnte,

ef Ince 24

;

-

E-

2

ES

]

2 ^*5«

LT

à T"

,

AnENS:

11

-

-

dp

Illu

HARI

een

*

Fr - : uete«di ne;

eb

vt asT-

dl534.

50m

j

4^

i

|]

: otv nU 4

dS T

)

Soy" ires

n

ui

'

y

».

aS

AA

MM

^.

iw

"IE

i 4

J

Tm

19683 4 0.

D

CNTIDE

dE ze

:

"

-

|

:

PEOR

j

moe

A

ndi

IS

onu

m

PM

PUE

x or

i

-

--

2

22

S

!

ee ^d

*

Er Tnbr.

i

gue ?/34 i

OTDNT

T M

DL,

GuWD

qute à

dM ls zi2 n. hoe

és

FATO

x

5:2634 YIN eC *uofSarm Top a e RE

[oM w 0A. CELCEEVRTH

£798 deis

5l»

Hin

"

"

OHINÓP

*

* i

:

iT

,

De €

,

]

:

-

"^

1

baie

PX

"n

u ]

E

"

e

B5

!

'

E imer

Wa

?

E

'

M

33 OW

D

|

"ce

anm;

|

;

i

»

»

£M

|

0$

Nr

7sosn?

€

uw

RUTTS V odit

dLOP

OU

MR

r*xSant

TEN

Lo

,

ei

luexsTIMA

M "EAT!

NM

,

:

i

;

|

Á

"Iac 7 il. ea, Fg

P3

La

-

X zs

Seta mardves tole oU

^

|

iw

o

qoGUc008;

fure, t

»

a

ad

$3.1

]

Rm

d.

Ao

JA

-

rA

-

À

uk

b,

Voesf,

L

V m$ o, YO,

o Kon

p.

1*34

*

4

sMEN

TUN TEM 74

À 3». tA,

LM

!

EA

Y

CONSPECTVS MATERIAE

DNOERODNVCHIOU

E

E. eoetor uM

SEE

E

COMER

eese

V-XII

Dx SPECVLO CARITATIS cura ei studio C.H. TALBOT

CISISSICRQUTTRCTTUOTITCUQEC T LASER TE C EIS XV-XVIII BE RD EO Deci OU TAR dap iir ied MORS 2

[LS RESO C

ATTTTLTCCINTI QI TEE I TP

3-161

COMPENDIVM SPECVLI CARITATIS cura et studio R.VANDER PLAETSE

cr I P TRE D DOBSDECEDS SIBIOPURAE S. ese eomr ah hind dore «EP EU HISUS eere tee owe iiey ERE cipe

165-170 172 173-238

Foncordande

ES

239-240

cree a ee

242 243-244

e ILLUD URDU RTQCT DR CUI NTNETECTUR ES QE TRECDDDDU CUCELERITER ERE NIST SDLO LS ND UIS RGL5 APT CTI C CONT

247 248 249-278

OB

oce bae

pe

E

e

SERMO Dr DirkEciioNE DkrI cura ei studio A. HOSTE

ur moreno nb due Hee es Qe pe BLURBS HOODIE C CHICOS S ve coa epoca rer ecA I r pe S Dx IEsv PvERO DVODENNI cura ei studio A. HOSTE

DE SPIRITALI ÁMICITIA cura ei studio A.HOSTE

DER DITSERES 281-285 POCUYZITAEOQUTETO 286 EOD HE CET UL CERC RI MEI UI eee ARR TARRIR ISRs 287-350 e rac (Woxtus CHUCHS c. ee ABBREVIATIONES DE SPIRITALI AMICITIA cura ei studio A. HOSTE

NIGnICINE. o uuxlvre co c dtulabikgi Sese nex reto pns e sierras Tobis CHIeUS. oves EDRNUP ERES

352 354-634

766

CONSPECTVS

MATERIAE

DE INSTITVTIONE INCLVSARVM cura ei studio C.H. TALBOT

PI3ciatio sues N99 ra verme S TEM MOIHLUTIBNe 1 Na sme S eM DRE LE TES IE: dos EUSICEIUICUS cec cca re RD E T ED EDIDU EL.

636 636 637-682

DraArocvs DÉ& ANIMA cura ei studio C.H. TALBOT

lpractotior e. oso itr ie ea SU M UN E AEOHIBRMIT auo orm ER UU ODUR RENSNME AS QU Eo USCHBCHS e ovr xd urs SUE SS MULIER

684 684 685-754

OnATIO PASTORALIS ad fidem editionis A.WILMART

lori iupvor dece pl nC CO cU en UU CT ue 756 MO NCUUCHS sx cu949 Si er EU ECENUSUATI TS 757-703

Imprimé pat les Usines Brepols S.A. — Turnhout (Belgique). Printed in Belgium

D/1970/0095/59