Opera omnia

Citation preview

CORPVS CHRISTIANORVM

Continuatio Mediaeualts

IV

CORPVS

CHRISTIANORVM

Continuatio Mediaeualis

LV

REIMBALDI LEODIENSIS OPERA OMNIA

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI

BREPOLS

EDITORES

MCMLXVI

PONTIFICII

REIMBALDI LEODIENSIS OPERA OMNIA

CVRA ET STVDIO Caroli bE CLERCQ

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI

BREPOLS

EDITORES

MCMLXVI

PONTIFICII

A Se

/ ar

ha | on

(i eae

—

Spel

Ve

:

? AN

han

SVMPTIBVS SVPPEDITANTE SVPREMO BELGARVM MAGISTRATV PVBLICAE INSTITVTIONI ATQVE OPTIMIS ARTIBVS PRAEPOSITO EDITVM

¢

.

; an

F se

PRAEFATIO Reimbaldus natus est saeculo XI post medium. Filius plissimi uiri Rodulphi Dongelbergensis (+), Leodiensis tamen uocatus est quia fere per totam primam medietatem saeculi XII ecclesiae cathedrali sanctae Mariae et sancti Lamberti Leodiensi addictus fuit. lam anno IIor inuenitur tum inter canonicos huius ecclesiae (?) cum inter canonicos ecclesiae sancti Iohannis in eadem ciuitate (°). Anno IIIg in monasterium Rodensium secessit, Frederico Namurcensi et Alexandro [uliacensi disputantibus de successione Otberti episcopi Leodiensis. Postea, anno nempe 1126, praepositus factus est ecclesiae sancti Iohannis Leodii (4) et anno 1132 etiam ut praepositus ecclesiae sanctae Crucis apparet (°), anno 1141 ut decanus capituli cathedralis Leodiensis (°). Hoc munus adhuc exercebat die 29 nouembris a. 1149 (”) ; paululum postea mortuus est. Locupletius sed interdum minus recte de Reimbaldi nostri uita operibusque tractauerunt auctores “‘Historiae litterariae Galliae” (8), S. Balau (°), G. Monchamp (?).

Inter “‘scriptores minores”’ saec. XII haud paruipendendus est Noster ; certe, magis eruditione praecellit quam eloquentia ; sed, mente pacificus et prudens, illis temporibus multis praecessit. Codices opusculorum epistolarumque Reimbaldi paucissimi sunt. In abbatia Alnensi O. Cist. seruabatur inter codices “classis quintae, decuria decima (‘spirituales’)’’ manuscriptus hodie deperditus, quem sic describitur : ‘‘Reymbaldus Canonicus

Leodiensis

De Vita Canonica,

in eodem

Volumine.

Ser-

mones sic incipientes ‘Dicite pusillanimes’. Epistola Ioannis Presbyteri Regis Ethiopum ad Emmanuelem Imperatorem (4) Cfr J. Srrennon, Ezude sur le Chartier et le Domaine del’ Abbaye de Saint- Jacques de Liége (1015-1209), Liége, 1963, p. 299-301. (2) Cfr J. Darts, Notices sur les églises du diocese de Lidge, 1V, 2, Liége, 1871, p. 29. (*) Cfr J. NrerMEYER, Onderzoekingen over Luikse en Maastrichtse Oorkonden en over de Vita Baldrici episcopi Leodiensis, Groningen, 1935, p. 203-204. (4) Cfr J. Harkin, Alberon II, évéque de Liege, in Bulletin de la Société dart et d’archéologie de Liége, VIII, 1894, p. 344, 350. (®) Cfr A. Mrraxzus et J. Foprens, Diplomatum Belgicorum Noua Collectio, 1V, Bruxellis, 1748, p. 365.

(8) Ibidem, IV, p. 372. (7) Ibidem, III, p. 336. (8) Histoire littéraire de France, XII, Paris, 1763, p. 512-516. (°) Etude critique des sources de I’histoire du Pays de Litge au moyen dge, Bruxelles, 1902-1903, Pp. 322-323. (2°) Reimbaldus, in Biographie nationale ... de Belgique, XVII, Bruxelles, 1905, col. PLES

MAR 17 1969

VI

PRAEFATIO

Graecorum. Quaestiunculae quare Officia & Ieiunia in Ecclesia seruentur. Decreta Alexandri Papae’”’ (}!). In hoc codice, praeter tres epistolas tractatumque De wita canonica — qui tractatus hodie solo codice Monacensi latino 26452, saec. XVII, apographo codicis Alnensis seruatur (1?) — uerisimiliter etiam habebatur opellum Jéineraria inscriptum. Anno 1672 Ioannes Mabillon (33), anno 1713 Edmundus Marténe et Vrsinus Durand (!4) codicem Alnensem prae manibus habuerunt. De Libro Stromatum duos codices Vaticani memorantur a Bernardo de Montfaucon, nempe Vaticano 276 et 1059 (?%), quorum alter tantum superesse uidetur et etiam praebet textum epistolae Reimbaldi De schismate, post mortem Summi Pontificis Honorii II scriptam. Cum aliqua probabilitate Reimbaldo attribui potest Chronicon rythmicum Leodiense, ubi euentus annorum II17IIIg narrantur; eius textus in duobus codicibus Galliae, Atrebatensi 1016 scilicet et Carolopolitano 117, legitur. Auctores “‘Historiae litterariae Galliae’’ etiam epigramma de S. Maiolo Cluniacensi Reimbaldo nostro adscribunt (}), quod ipsi antea rectius Reimbaldo monacho Cluniacensi saec. XI tribuebant (#”) ; iam enim legitur in codice Montispessulano 68 saec. XI. Hic ergo praetermittitur. Ad fontes detegendas beneuolentissime nobis auxilium praebuerunt RR. PP. Trapé, O.E.S.A., et W. Mountain, S.J., necnon et R. Vander Plaetse, qui in elaborando textu critico

Chronici rythmici necnon et in indicibus conficiendis laborem minime recusauit. His omnibus debitas gratias libentissime agimus. (1) A. SANDERVvS, Bibliotheca Belgica manuscripta, I, Insulis, 1643, p. 255. (7?) Ex hoc codice primum excussimus tractatum qui deperditum putabatur (Le “‘De uita canonica’’ de Raimbaud de Liége, in Archiuum Latinitatis Medii Aeui, XXXII, 1962, p. 57-89). (8) Vetera Analecta, Parisiis, 1723", p. 473. (14) Voyage littéraire de deux religieux bénédictins, 11, Paris, 1717, p. 208 sq. (*°) Bibliotheca Bibliothecarum Manuscriptorum noua, I, Parisiis, 1739, p. 101 et 138. (7°) Loe. cit., p. 515 ; Bibliotheca hagiographica Latina, n. 5179 ; H. Waurer, Initia Carminum, Gottingen, 1959, n. 9231. Gi sieV Ut sPatisset7isiss) parts

ABREVIATIONES CE CSEL GCS MGH PG 138

= = = = = =

PRO

COLLECTIONIBVS

Corpus Christianorum Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum Gtriechische Christliche Schriftsteller Monumenta Germaniae Historica MIGNE, Patrologia Graeca MIGNE, Patrologia Latina

TEXTVVM

ITINERARIA, SEV EXHORTATORIA DERMATII CVIVSDAM HYBERNENSIS, PROFICISCENTIS IHERVSALEM

(1117) Anno nomine,

1117 Reimbaldus pro uiro Hybernensi aliquo, Dermatii proficiscenti Ierusalem,

libellum exhortatorium

scripsit,

in quo, occasione peregrinationis illius et signorum extraordinarium in terra, omnes fideles exhortat ut, paenitentiam facientes, Babylo-

nem, id est uitam terrestrem onustam peccatis, relinquant et ad caelestem Ierusalem adspirant. Textus libelli inueniebatur in codice abbatiae Alnensis, ex quo publici iuris factus est ab Edmundo Marténe et Vrsino Durand (?). Quam editionem secuti sumus, cum codex Alnensis nunc deperditus sit.

(4) Thesaurus nouus anccdotorum, I, Parisiis, 1717, col. 340-344.

ITINERARIA,

SEV EXHORTATORIA

HYBERNIENSIS,

DERMATII

PROFICISCENTIS

CVIVSDAM

IHERVSALEM

1. Ego Dermatius natione Hyberniensis, omnibus qui manentem hic se cognoscunt non habere ciuitatem, futuram inquirere, exire de Babylonia, et ire uel redire Iherusalem. Babylonis nomine mundum hunc, carissimi, hic uos intelli5 gere uolumus, in maligno sic utique positum, ut nihil confusius sit, nihil turbulentius, cuius omnino nihil uel certitudine sit incertius, uel incertitudine certius. Hic non iam turrim aedificat, quia etsi non sanctis meritis, tamen ad sancta utcumque contendat ascendere, sed fodit lacus, cisternas, puteos, pedicas

10 ponit et decipulas, quibus si fieri possit, etiam caelestes terrenos tentet efficere, eoque iam loco est, sic in profundum uenit,

ut iam paene ei congruat quod de peccatore dicitur : Peccator cum uenerit in profundum contemnet. Quis est enim qui recogitet, qui tribunal ipse suae mentis ascendens, ante iudicium de

15 iudicio cogitet. 2. Nec tamen cessat pius ille nos Pater caelestis monere, tanto quidem solito nunc frequentius, quanto post prauitates cordis nostri ire nos widet pertinatius. Vidistis hoc anno, carissimi,

M.

uidelicet

CXVII.

ab

Incarnatione

Domini

5 quotiens quasi descendit et uenit ad nos, nunc in uirga, nunc in baculo. Quid enim ? Numquid aliquando imbres tanti uidistis impetus ? Numquid huius fragoris audistis tonitrua ? Numquid aliquando fulmina tot saeuierint in discursibus? Terrae motus etiam per loca tanti fuerunt, ut non solum subro ruerentur urbes, quod aliquando audiuimus; uerum etiam montes nouo quodam stupendoque miraculo ab ipsis subuerterentur radicibus. Terrores autem de caelo et signa haec quae prius aetas fuisse meminit, noctis tempore a regione Aquilonis, caelum partim quasi clibanus succensus incanduit,

15 partim quasi die media ad medium fere noctis clara admodum luce resplenduit. 3. Has, carissimi, has nobis uoces Altissimus dedit, his et terribiliter nos ammonuit et clementer exterruit ; nam et si

aliquando fulgura multiplicans sic nos conturbauit, ut etiam Ttineraria (iuxta edit. Martene et Durand)

Itineraria 1, 2/3 Cfr Hebr. 13, 14. Remit PS ai7ear de

12/13 Prou. 18, 3.

14 Cfr Os. 7, 4.

Itineraria 2, 9 Tetrae motus] initio ianuarii a. 1117 locum habuit per uarias regiones Europae, et etiam Leodii die 4 ianuatii. 15/16 aurora borealis locum habuit die 31 ianuarii 1117.

ITINERARIA

2-5

3

in ipsis ecclesiis morte corporali quosdam prosterneret, Leodii 5 tunc positi quod contigisse uidimus. In hoc ipso non crudelis in nos extitit, sed pietatem nobis suam exhibuit, disciplinae uidelicet seueritate ; mortibus corporum longe mitioribus, quam sint aeterna supplicia gehennarum, perpetrata flagitia uindicans : Mortibus enim corporum, ait Augustinus, legumus 10 alios mortuos, propter non sua, sed aliena peccata, ubt magis est in dolore cordis plaga uiuentium, quam in resolutione carnis poena morientium, ubi animae de corporibus exeuntes, suas causas habent, uel bonas, uel malas, non propterea grauatae, quia exutae. Haec Augustinus in primo contra Marcionitas. In 15 secundo autem : Quts scit, ait, quid uel eis post mortem bonae compensationts Deus tribuit, quorum mortibus wuuentes aut emandauit aut terruit.

Nam delicta, ait, quorumdam

ad poena-

lem animi dolorem terroremque matorem etiam illorum qui ea non admittunt, non spiritalibus, sed corporalibus mortibus 20 plerumque Deus uindicat, ut conditio qua sunt post paululum moriturt, etiam isto modo seruiat Det prouidentiae, et in usum nostrae cedat disciplinae. 4, Ecce, carissimi, non me, sed Augustino docente, didicistis in ultione plerumque alienorum peccatorum aliquos hic a Deo percuti, nec percussis ipsis obesse, nec mediocriter non percussis prodesse, quippe cum et mitius erga eos fiat, quos tempora-

5 liter sic Deus percutit, eisque non cautum non sit, quos et ipse aliorum hic mortibus emendat et corrigit. Cum gratiarum itaque actione, non ut indignationem, sed ut paternam et piam hance Dei suscipientes correptionem, nolite, carissimi, nolite negligere sic corripientem, ne forte manum suam aggrauet, ro ne forte uos in furore suo conturbet, ne forte uos in ira sua praecipitet. Exite, ut dixi, exite de Babylonia ; ite, aut redite

Therusalem ; lapides sanctuarii qui despersi sunt recolligite ; muros quos destruxit Nabuzardan princeps militiae Babylonis restruite. 5. Sed quid putatis ? forsan de Iherusalem hac terrestri, ad quam ire uel redire me cernitis. Quod dico, me dicere creditis, quamquam et ad hanc propter illam de qua hic intendo ire laudabile sit, non tamen de hac mentionem hic facio. De spiri3, 9 enim] quippe -Azg. legimus] etiam add. Aug. 21 seruiret Axg. 22 cederet Aug.

17 emandauit edd.

9/14 Aug., Contra aduersarium Legis et Prophetarum, 1, xvi, 30 —

9/10 Cfr I Reg. 4, 11-20. 15/17 non legitur in libro laudato. 0.¢., I, x1, 37 — PL, 42, 660. 4, 13 Cfr 1v Reg. 25, 8-10.

PL, 42, 619.

17/22 Aug.,

35 5uidimus] fulgur cecidit super ecclesiam cathedralem Leodiensem die 2 maii, primis uesperis diei Ascensionis a. 1117 (cfrJ.QuicHERAT, Chronique lidgeotse, in Bibliotheque de I’Ecole des Chartes, 2° sét., III, 1846, p. 219, ubi erronee in nota 7 legitur :Le 3 mai 1118). Vide infra, p. 126

4

ITINERARIA, 5-7

5 tuali ago, carissimi, de caelesti Iherusalem, quae aedificatur ut

ciuitas, in cuius nimirum aedificationem quas quisque uirtutes

adquisierit, tot quasi lapides porrigit. Ad hanc, carissimi, cum de Babylonia, de mundo uidelicet, uos exire moneo, wos

prouoco ; ad huius aedificationem uel reaedificationem quali10 cumque mea hac exhortatione uos excito ; ad hanc qui peregrini estis super terram, uelut ad manentem et fundamenta habentem ciuitatem de domo hac lutea wos euoco. Haec utique sita est in montibus, ideoque onustus ad eam omnino aliquis ascendere non praeualet. Exoneretur ergo primum oportet, 15 quisquis montana haec uult conscendere. Sarcinam hanc mundanam, concupiscentiam uwidelicet et curam saecularem proiciat, seipsum abneget, extra portam cum Christo exeat, improperium eius tollat, carnem suam cum uitiis et concupiscentiis crucifigat. De beneuolentia uero et communione ex 20 abundanti est exhortationem his fieri, quibus Apostolo docen-

te innotuit talibus hostiis Deum promereri. Hoc bonum illud est, quod iuxta eumdem Apostolum ad omnes debemus operari, maxime ad domesticos fidei.

6. Pensate ergo quantum uel quale bonum hoc sit, a quo conditionis humanae nemo excluditur ; tantoque hoc mihi ceterisque domesticis fidei impendite propensius, quanto inhumanius nobis negabitis quod debetis omnibus. Videtis 5 quod exsulem me fecerim pro Deo, widetis quod crucem non hanc tantum quae in panno est, sed quod crucem Christi ego baiulo. Videtis quod ad Deum non Ierosolymis tantum, sed ubique, quia ubique est, confugio. Per ipsum ergo moneo wos : cauete, quantum in wuobis est, ne in uia hac deficiam. Est 10 aliqua profecto ad Deum uia, his qui in uia Dei sunt, pro Deo ministrare necessaria ; hanc tenete, ab hac deuiare nolite, per

hanc uel uoluntatis passibus indesinenter incedite. Hac reuera ula est, quae de exilio reducit ad patriam ; haec uia est quae ducit ad manentem et fundamenta habentem ciuitatem ; 15 haec, inquam, uia est, quae recte de Babylonia ducit, et reducit Therusalem. @. Siigitur, fratres carissimi, ut in initio diximus, manentem

hic wos ciuitatem habere non cognoscitis, si futuram inquiritis, hac ula quaerite, et inuenietis ; hac uia incedite, et peruenietis ;

hac ula uidere satagite, et Deum deorum in Sion uidebitis. 5 Nec miremini quod mihi uia ista est ; etenim etsi Hybernensis sum, etsi sum Scoticus, tamen sacramentorum

Ecclesiae ues-

traeque fidei sum condomesticus. Quod ergo saepe iam dixi: 5, 5/16 Cfr Ps. 121, 3. 41/12 Cfr Iob 4, 19 ; Hebr. 13, 14. 17 Cfr Matth. LOs 24 buGNOs23. 17/18 Cfr Hebr. 13, 12. 18/19 Cfr Gal. 5, 24. 20/ PHI (Ged 13tove, ice, a, 22/23 Cfr Gal. 6, 10.

6, 14 Cfr Hebr. 13, 14. 7, 1/2 Cfr Hebr. 13, 14.

7/10 Cfr Hebr. 13, 16.

ITINERARIA,

7-8

5

erga domesticum hunc fidei uestrae, benificentiae et communionis nolite obliuisci ; nisi enim mentitur Apostolus, talibus

10 hostiis promeretur Deus. Adnitimini, dum adhuc estis in uia, inter eos fieri, quibus dicturus est filius hominis : Quamdiu uni eX minimis meis fecistis, mihi fecistis : nisi sic feceritis, ne irascamini mihi, ne commoueamini, pro uero uobis iste dicit

Scoticus, quia ibitis in ignem aeternum, qui paratus est diabolo 15 et angelis eius.

8. Date ergo potius operam, carissimi, ut dicatur uobis : Venite, benedicti Patris mei, percipite regnum, quod uobis paratum est ab origine mundi; quod sic assequi poteritis, si pro Deo ex eo quod habetis in pauperes Christi beneficentis5 simi fueritis. Valete. Et cum, annuente Deo, uestram hanc sensero beneficentiam, etiam pro Reimbaldo, quaeso, Leo-

diensi orate, qui proficiscenti mihi hanc pro uiatico prouidit et conscripsit epistolam. 11/12 Cfr Matth. 25, 4o. 8, 2/8 Cfr Matth. 25, 34.

14/15 Cfr Matth. 25, 41.

DE VITA CANONICA (II1g-1122)

Post mortem Otberti episcopi Leodiensis, die 31 ianuarii a. I119, Reimbaldus uidit sedem episcopalem disputatum inter duos candidatos, partes habuit in conflictu et per octo menses debuit ciuitatem Leodiensem relinquere. Asylum inuenit in monasterio Rodensi, ubi prior conuentus, Richerius, illum petiit ut aliquid scriberet de uita canonica. Respondit Reimbaldus se nihil scire de tali uita in communi iuxta regulam sancti Augustini acta; attamen opus composuit de uita spiritali, iuxta mentem eiusdem Doctoris, ad utilitatem illorum qui religionem profituntur. Legitimus episcopus Leodiensis,

Fredericus,

consecrationem

episcopalem

in ciuitate

Re-

mensi accepit die 26 octobris 1119 ; post aduentum suum in dioecesi Leodiensi uenit in monasterium Rodensem ut benedictionem abbatialem Richerio daret. Probabiliter Reimbaldus cum Frederico Leodium rediit. Richerius obiit die 5 februarii 1122.

Reimbaldus erat ligatus amicitia cum Wazelino Momalio, priori abbatiae sancti Iacobi Leodiensis erga quam se tam generose gesserat. Inter diem anni 1126, quo Reimbaldus factus est insimul praepositus ecclesiae sancti Iohannis Leodii et illum anni 1130, quo Wazelinus factus est abbas monasterii sancti Laurentii Leodii, Reimbaldus ad Wazelinum misit textum opusculi sui de uita canonica, forsitan emendati, ut de illo iudicium daret. Wazelinus opusculum adprobauit et Reimbaldus ei gratias egit. Hae tres litterae cum opusculo inueniebantur in codice Alnensiiam memorato ; tres litterae editae sunt anno 1717 ab Edmundo Marténe et Vrsino Durand (?). Anno 1775 Simon Petrus Ernst, canonicus regularis abbatiae Rodensis, obtinuit ab abbatia Alnensi transcriptum opusculi; die 15 aprilis a. 1777 ipse misit transcriptionem transcriptiad Franciscum Toépsl, praepositum monasterii Pollingensis, scribens: “‘Illud descriptum est ex Apographo, quod ad Alnensem Codicem, qui tamen nec ipse autographus videtur, exaratum obtenui. In eo occurrunt aliquot abbreviationes ab Amanuense juxta Codicis MS formam expressae, quod earum significatum seu valorem non satis attingeret, quae tamen ex serie ipsa clarae fiunt. Eamdem fortasse ob causam omissa nonnunquam visuntur verba, nisi forte, quod ille monere omisit, ex ipso illo Codice temporis injuria corruerint. Magis molestum accidit quod crebra sint loca multum obscura et absque ullo sensu commodo. Malui tamen menda haec Perspicacissimae Eruditioni Vestrae corrigenda relinquere, quam propriis conjecturis reformare, praesertim cum id fides in rescribendis antiquis monumentis servanda postulet. Ad ipsum vero opusculi valorem quod attinet non admodum magnus ille est, neque videtur mihi Raimbaldus injectum sibi a Richero nostro spartam exornasse’’. Haec epistola adest cum omnibus aliis et cum documentis Francisco Tépsl missis a Simoni Ernst in codice Bibliothecae publicae Monacensis, latino 26452 (= M), fol. 344. Ibi legitur etiam transcriptum ipsum, fol. 540-571" ; cum autem (*) Thesaurus nouus anecdotorum, 1, Parisiis, 1717, col. 338-340 (= PL, 162, col.

751-752)

DE VITA CANONICA

of

in transcripto foliotatio codicis non indicatur, sed propria paginatio, ipsam sequimur ac in margine adnotamus. Totum opusculum publici iuris fecimus in Archiwum Latinitatis Medi Aewm (?), diuisionem in quattuordecim numeris introducentes, quam etiam hic adhibemus. Hic textum paucis in locis rectius excudimus, fontesque locupletius indicamus. (*?) XXXII, 1962, p. 60-89.

8

EPISTOLA

REIMBALDI,

1-2

FAMILIARIS EPISTOLA REIMBALDI LEODIENSIS WAZELINVM PRIOREM SANCTI JACOBI.

AD

1. Reimbaldus gratia Dei id quod est, Wazelino priori plurimam in Domino salutem. Concedit Dominus in euangelio fugiendum de ciuitate in ciuitatem, cum necesse sic fuerit. Incubuit necessitas, et relicta et ecclesia propria, ex praeceptione seu permissione hac “A sede dominica, ad aliam confugi, non longe tamen a dioecesi nostra. Hic fere per octo menses latui, cum interim qui hospitio me

receperat, abbas uidelicet Richerius, religiosus et honestus admodum uir, aliquid forsan de me ultra me sentiens, pia satis 10 importunitate suadebat, ut de uita canonica nonnulla colligerem, et aliquid exinde quanto recentius, tanto forsan utilius arbitratu meo cuderem. Obstinatius reluctari non potui. Sed quid hoc? uicit me tandem hospitis mei et offictum et studium. 2, Praesumens itaque nequaquam fateor canonicis uiuendi formam ac regulam quam ipse ignorabam contradedi. Sed quomodo dedit Dominus quae uitae morumque sit correctio, quaeue in ea ad perfectionem progressio; sicut ipsis, sic de omnibus sanctae quidem religionis professoribus in “A ceteris medio qualicumque hoc scripto exposui. Nunc igitur, amice, feceris : si antequam hoc prodeat, iudicaria quadam ut aiunt, seueritate tu recenseas. Praua corrigas, superfiua deleas, quae desunt suppleas, tantaque id perficias diligentia, ut obloqui 10 deinceps nemo hic ualeat, nisi aut ex inscitia, aut (quod absit) ex maliuolentia id contrahat; morborum istorum, aut tarda, aut nulla curatio est. Non est igitur cur magnopere pro huiusmodi laboraueris, dummodo competenti ac sufficienti opusculi huius castigatione, tam mihi, quam pie rem assequi conanti1)

bus, officiose, ut spero, prospexeris. Vale. Epist. Retmbaldi [1] (iuxta edit. Marténe et Durand)

2, 2 contradidi edd.

Epist. Reimbaldi [1] 1, 3/4 Cft Matth. 10, 23.

Epistola Reimbaldi [I] nasterium Rodense. bris 1119.

1, 5 sede et ecclesia] Leodiensibus. 6 ad aliam] mo@ pet octo fere menses] a mense martii ad mensem octo-

2, 2 regulam] sancto Augustino adscriptam.

DE VITA

CANONICA,

‘x

9

PROLOGVS

1. Venerabili

Patri suo Richero

p.

Ecclesiae

Dei, quae est

in Rode, Abbati Canonico, Reimbaldus sanctae Mariae sancti-

que Lamberti Ecclesiae Leodiensis humilis filius, sic quibus praeest prodesse, ut una cum ipsis ad gaudium dominicum per 5 Euangelium introeat : Euge, ...Rogas, immo rogando cogis, Richere Pater Sanctissime, ut ‘de uita, quam dicunt, sicut et uere est, canonica LO

quod fecit ipse, dum seriatim de septem eius gradibus disseruit ; aliud quod intendo hic ostendere : a quarto uidelicet gradu illius incipe quisquis ad id quod summum est uiuendo intendit pertingere. Quisquis igitur in hac professione Canonica ueterem se profitetur hominem cum actibus suis deponere, nouumque induere qui secundum Deum creatus est, in ipso non iam quarto, — quartus enim est fatemur, sed hoc ueteris et iam depositi hominis consideratione[m], — in ipso inquam non iam quarto, sed noui hominis respectu primo gradu animae stans tam animam quam habitum ueterem proiciat humilitatemque animi corporis humilitate contestans, corde contrito et humiliato nouus iam homo clamet ad Deum et dicat : Cor mundum crea in me Deus et spiritum rectum innoua in uiscert-

75/76 Gal. 4, 18. 2, 26/27 Cfr Eph. 4, 24; Col. 3, ro. %

32 Cfr Ps. 50, 19.

33/34 Ps. 50, 12. CG.

IV

Bhai

12 35

40

45

DE VITA CANONICA,

2-3

bus mets. Spiritus enim rectus est quo fit ut anima in ueritate quaerenda deuiare atque errare non possit, qui profecto spiritus in anima non instauratur |nisi prius cor mundum fuerit, id est : nisi prius ipsa cogitatio ab omni fete rerum mortalium sese exhibuerit et... . Vt ergo in isto instauretur spiritus, quemadmodum audistis, ad quaerendam ueritatem necessarius stans in hoc purgatorio clamet. Clamet ad Deum nouus hic homo : Cor mundum crea in me Deus et spiritum rectum innoua in uisceribus mets. Qui uero huiusmodi est, si certa huius sui status uel gradus uult scire indicia (nescit enim interdum homo, quid sit ipse homo), ex his facile id poterit : si mundi bona sua non reputat, si mala eius patienter tolerat, si bellum indixit

. 12

uitiis, si nullis capiatur illecebris, si nulli uelit quod sibi nolit,

50

si auctoritatem recipit, si omnibus per humilitatem se subicit, si denique semel obedientiae traditus nihil sibi iuris in se ipso retinuit, quando uirtutum hoc quasi cunis stipatus ipse incedit. Quid putatis de his quae uidentur esse iudicet ? quid gloriam quae gloria tantum est reputet ? quid mundum | si uel

. 13

totus sibi conferatur aestimet ? Vanitas uanitatum, dixit Ecclestastes, et omnia uanitas. Nunquid et huic, cum sic quidem 5“

Io

9)

proficere coepit, uox eadem non competit ? Et tamen in hoc praeclaro actu uel statu animae inest adhuc labor, et contra huius mundi blanditias et molestias magnus accerimusque conflictus. 3. Quamdiu autem qui status huius sunt siue molestiis siue blanditiis his purgantur, quo mortem metuunt uehementius, eo ne his succumbant moliuntur et nituntur fortius ; siquidem et istimortem metuunt, sed inaequaliter, sed dissimiliter, utique tamen pro captu suo non irrationabiliter ; qui ex his purgatior est eo minus mortem metuit, quo acutius uel ab iniquis hanc sibi inferri iniquum non esse intelligit, nec hoc dico quod carnem adhuc gestans iudicium Dei sic ad liquidum uideat,:uerumtamen tanta Dei prudentia iustitiaque dispensari et gubernari omnia credit ut nulli prorsus mors inique accidere possit, etiam si forte eam iniquus intulerit. Hac enim ratione colligit, quidquid sibi quomodo mori accidere possit. Sic quippe fidei ac spei bonae anchoram fixit, ut sicut non de |morte huiuscemodi, sic nec de lapsu uel casu quolibet peccati per gratiam Dei desperauerit. Scit enim, quam uerum sit, quod scriptum est : Septies cadit iustus et resurgit, et quia sic peccator quacunque die ingemuerit, saluus erit ; sicut iustus, quacunque morte praeoccupatus fuerit, in refrigerio erit. Quod 2, 39...) sic M

42/43 Ps. 50, 12.

3, 16 Cfr Toel 2, 32.

53/54 Eccl. 1, 2.

17/18 Cfr Sap. 4, 7.

. 14

DE VITA CANONICA, 3-4

13

autem uel ab iniquis mortem inferri iniquum non sit, in Libro zo de Natura boni Augustinus ostendit cum dicit : Naturae Dei nocert omnino non potest, nec alicui naturae sub Deo noceri intuste potest, quia et cum peccando aliqua iniuste nocent, uoluntas iniusta tpsis imputatur ; potestas autem qua nocentia permittun-

tur, non est nisi a Deo, qui et 1psis nescrentibus nomt quid il 25 pats debeant quibus eos nocere permittit. Haec et huiusmodi considerans ex his qui purgantur, purgatior eo ut diximus, minus mortem metuit quo acutius uel ab iniquis hanc sibi inferri iniquum uel inordinatum non esse intelligit. Qui uero ex his minus purgatus est eoque adhuc formidolosior de hac Dei 30 prudentia et iustitia, nescio quo pacto, tanto credit difficilius,

quanto metus quidem nimietate de hac quaerit, et si non diligentius tamen sollicitius. Et quid difficilius quam et mortem metuere et ab illecebris huius mundi, sicut ipsa pericula postulant, temperare ? Reuera si per se esset alterum horum nimis 35 afficeret. Vt enim de conflictu molestiarum blanditiarumque taceamus, mortis timor sic afficit, ut uix aut nunquam fuerit.

Qui si fieri possit, aut omnino mori noluerit aut non mortem saltem differri noluerit, quia ipse Dominus in se ipso ostendit, cum dicit : Pater, si fiert potest, transeat a me calix iste, uerun-

40 tamen non sicut ego uolo, sed sicut tu. Per quos satis claret, quia secundum carnem exhorruit, in quo tamen se Patris totum arbitrio subicit. Consonat etiam in hoc Beatus Augustinus in Libro de gratia noui Testamenti, cum dicit : Mortis diem omnes quidem affuturum sciunt, et tamen eum omnes aut pene omnes 45 differre conantur, etiam qui post mortem se beatos credunt esse uicturos. Tantam wm habet carms et animae dulce consortium. Sic de dilatione. Quod autem, si fieri possit, nec unquam mori uelit homo ; idem in eodem testatur cum dicit : Mentis ratione

concupiscit homo dissolu et esse cwm Christo, sed sensu carnis re50 fugit, et si fiert possit non uult expoliart, sed superuestiri ut absorbeatur mortalis a uta, ut ab infirmutate ad immortalitatem etiam | ipsum corpus sine morte media transferatur. Ecce quomodo mortis timor uel solus, ut diximus, deuastat et afficit, ut etiam in

magno illo accerimoque blanditiarum molestiarumque discri55 mine sine iuuante gratia Dei tanto nunquam si quis agat circumspectius, quanto ab hac se uita subtrahi ne formidat celerius. 4. Iste, iste, Carissimi, conflictus ille est magnus

et acceri-

mus, quem contra huius mundi blanditias et molestias diximus adhuc in hoc statu esse, quem primum hic in uita Canonica 3, 23 nocete Aug.

45 beatius Aug.

20/25 Aug., De natura boni, 11 - CSEL, xxv, p. 859, 16-21. 39/40 Matth. 26, 39. 43/46 Aug., Epist. 140, v1, 16 - CSEL, xxv, p. 167, 1-4. 48/52 Aug., thid., v1, 16 - p. 167, 9-14. 48/49 Cfr Phil. 1, 23. 49/51 11 Cor. 5, 4

eae,

14

A

Io

DE VITA CANONICA,

ordinauimus ut forsan improprie statim nominauerimus. In quo uix quisquam sic statui ualeat ut etsi aliquando ineuulsus tamen inconcussus permaneat ; cui igitur iam gradum istum auxilio Dei obtinuistis, ne fatigemini, ut monet Apostolus, animis uestris deficientes, uerum ea quae retro sunt oblimscentes, in ea, quae priova sunt, uos extendite, fixum tenentes : quia qui coepit opus bonum in uobis, perfictet, siquidem perseuerantes in proposito gratiae Dei et non tantum libero innitamin1i arbitrio. Memores esse debetis illius, qui cum suum putaret esse bonum, quod ei sic abundabat ut non |moueretur, dicebat : Non mouebor in aeternum,

15

4

sed ut ostenderetur

7

ei, culus esset

illud de quo tanquam de suo coepit gloriari ; paululum gratia deserente, admonitus dixit : Domine in uoluntate tua praestitiste decort meo uirtutem, auertistc faciem tuam a me et factus sum conturbatus ; ut quodammodo gratia huic et adesse uideretur, cum abfuit, et abesse cum affuit, nimirum cum et in abundan-

20

tia illius sese extollens caderet,

et in absentia humilians

re-

surgeret, nisi quod non liquet satis, praesente gratia qualiter hunc elatio titillauerit, eadem absente qualiter humilitas submouerit. Consideranda igitur hic est conditio rationalis creaturae, cuius eo prorsus #2 “A

30

35)

40

45

est libertas

arbitri,

ut iuuari

quidem

ualeat, cogi uero nisi lege et ratione conditionis roborata non ualeat, nempe quod eius esset meritum, si liberum merendi non accepisset arbitrium ; nec tamen mereri eam diximus sine gratia simpliciter per arbitrium, sed sequimur in quantum possumus Apostolum, qui cum dixisset : Gratia Det sum id quod sum, ut ostenderet

et liberum arbitrium, mox

addidit

:

Et gratia eius in me uacua non fut, nam plus illis omnibus laboram. Et mox subintulit : Non ego autem, sed gratia Det mecum, idest : non ego solus, sed gratia Dei mecum. Ac per hoc ait Augustinus : Nec gratia Det sola, nec tpse solus, sed gratia Det cum illo. Assistricem igitur sibi hanc gratiam et coadiutricem hic quoque aduoluit, habuit cui, quia de se praesumens ut poterat et debuerat, non incubuit. Forti robore destitutus misere satis, sed et iuste quidem corruit. Allisus itaque sicque commonefactus : Domine in uoluntate tua praestitisti decori meo uirtutem, auertists factem tuam a me et factus sum conturbatus. Nimirum per hoc innuens se demum recognoscere accepisse

praestitum, in cuius amissione non sine sua conturbatione auersum sibi sentiret Dominum. Per liberum itaque arbitrium etsi ruinam suam agnoscere potuit, sed tamen conturbari satis de hac ille Domini auersione nisi per inspirantem gratiam non potuit. Vnde qua prius elatum deseruerat cum caderet, hu-

4, 7/8 Hebr. 12,3.

8/9 Phil. 3,13.

9/40 Phil. 1, 6.

10/11 Cfr Rom.

4, 514 Ps. 29, 7. 16/18 Ps. 29, 8. 29/32 1 Cor. 15, 10. De gratia et libero arbitrio, vy, 12 - PL, 44, 889. 39/41 Ps. 29, 8.

34/35 Aug.,

. 18

DE VITA CANONICA, 4

50

55

15

miliatum mox gratia magis etiam humiliat, ut releuet. Quod si quaeritur deserta primum et quasi repulsa quomodo sit, iterum praesto illi fuerit gratia, de hac re nescimus quod alia sit ratio uel rationis redditio, nisi quia ipsa est gratia, seseque in hoc exhibuerit ut gratia, ut uere inde sit, quod sit et dicta sit gratia, quia nec |detur nec reddatur nisi gratia. Quid ergo ? Non appetemus gratiam, quoniam sic est ultranea ? non expetemus eam quoniam sic est gratuita ? Securi erimus, quia nullatenus nobis adueniat, quod plerumque a se magis exscita, quam a nobis ascita, ueniat et quia non se subducat, quoniam in multis perseuerat ? Recte satis ita sentiremus si et semper sic se exhiberet et in omnibus. Sed nunquid ab illo non recesse-

petg

rat qui ut frequenter iam audistis : Domine, dicebat, 1n uolun60

tate tua praestitisti decort meo mrtutem, auertisti faciem tuam a me et factus sum conturbatus ? Reuera cum isto fuerat, isti magnum uirtutum decorem praestiterat, istum in magnam spiritualium diuitiarum abundantiam extulerat ; sed cum sibi hoc et non illi miser iste attribuere non timuit ; dicebat

65 enim :Non mouebor in aeternum, sic repenti motus est ut non

solum, in quo eminebat sublimi non perstiterit, uerum etiam in imum, sic ut nec prius ita fuisset, descenderit. Hunc ergo,

Jo

Carissimi, hunc semper prae oculis habentes : Serwite Domino in timore et exultate er cum tremore, apprehendite disciplinam nequando ivascatur Dominus et pereatis de wia iusta. |Animaduertite, quid dixerit, cum diceret hic Psalmista : Nequando ivascatur Dominus. Nequaquam ait : et non ueniatis ad iram

p. 20

iustam, sed et : Peveatis de mia iusta ? Ad uiam enim iustam

iam isti uenerant, in ula iusta iam erant, per uiam iustam iam 7 ; unde nequando irasceretur Dominus et de wia ista aA incedebant iusta perirent monebat instantissime : ut Domino in timore seruirent. Seruite igitur et uos, Carissimi, Domino in timore et

exultate et cum tremore, et quoniam iuuante gratia iam et uos ad uiam istam iustam uenistis, lam in ula ista iusta estis, iam 80

per uiam istam iustam contendetis, non ascendat in cor ut cum abundanti ille dicatis : Non

mouebor in aeternum,

immo,

ut

coepistis, gratiae incumbite, pro certo scientes, quia sola haec est quae per accerrimum istum blanditiarum molestiarumque conflictum uos possit educere; difficilis profecto plenusque an8 ~A

go

gustiarum transitus iste est, ideoque sic Monemus, sic ammo-

nemus, sic terremus, fatemur plane terremus, sed non deterremus ; uolumus enim augere timorem, ut et augeamus sollicitudinem, quae procul dubio tanto uobis est necessarior quanto conantibus ad propositam spem per mundi huius illecebras uia |uobis siue transitus est difficilior. Haec illa difficultas est,

59/61 Ps. 20, 8. 65 Ps. 29, 7. Psion 12. Wa/sS.ES. 23 1

68/70 Ps. 2, 11-12. S10 Psa 20507,

71/72 Ps. 2, 12.

73

pa2t

16

DE VITA CANONICA, 4-5

de qua dicebamus superius, nihil esse difficilius quam ab illecebris huius mundi, sicut pericula ipsa postulant, temperare. Veruntamen, Carissimi, tanta est anima, ut etiam hoc possit,

sane adiuuante gratia Dei, cui sese in opere tam difficili pur95 gationis suae adiuuandam et perficiendam plissime tutissimeque commitit. Haec de purgatorio, primo uidelicet gradu uitae Canonicae,

praelibauimus,

restat

ut conemur

ad secundum,

non quomodo noster spiritus, sed quomodo nos, fratres Carissimi, precibus uestris duxerit ac deduxerit Dominus. EXPLICATA

PRIMA, SEQVITVR PARTITIO SECVNDA QVAM NOMINANT STATORIVM

5, Si recte, Carissimi, animaduertistis, quae de primo gradu uel statu uitae Canonicae disseruimus, quod, ut speramus, fuistis, scimus consequenter uos intelligere, quia non improprium ei uocabulum indidimus, cum purgatorium eum nomi5 nauimus, quod si |a purgando, eo quod in ipso positi purgentur ; gradum seu statum illum et uos recte censetis uocari Purgatorium. Cur non igitur simili eademue ratione hunc quoque qui sequitur, quo iam initiati et purgati roborantur et

0 eae

statuuntur, non a statuendo tantum, immo a stando, dicamus 1o Statorium ? Sed audistis modo, cum de primo hoc gradu seu

statu ageremus, quomodo nullus omnino in eodem statu, etsi forte ineuulsus tamen inconcussus permaneat. Incertum itaque est, utrum

esse alicuius in illo, recte statum

praesertim cum 15 stare,

uerum

statum

omnes

a stando dicamus

nutare

ac titubare

nuncupemus,

et nullum in eo uideamus;

ast ne

uideamus destruere, si quid est, quod hic fecimus, statum in eo faciamus, sed talem esse, qui tamen status absolute dici non possit, consideratione quidem et collatione huius quem subiungimus, quem ei substituimus, quem (sed nescio si recte satis) a 20 stando Statorium dicimus. Differunt nempe in hoc qui duobus his in gradibus sunt, quod uidelicet non potest | non cadere, qui fuerit in Purgatorio, et potest non cadere qui hoc steterit in Statorio. Quemadmodum aliud est prorsus non posse mutari et aliud non mutari, cum possit mutari, et quidquid simile 25 huic inueniri poterit ; et quod nisi esse Dei gratiam dicimus, cuius et absentia fiat ut cadens non possit non cadere, et praesentia fiat ut non cadens possit non cadere, ut importet bonum gratiae per absentiam, quod malum culpae dat per praesentiam ; contraque bonum gratiae det per praesentiam, quod 30 malum culpae dat sed per absentiam. Nec enim peccatum aliud esse dicunt quam absentiam iustitiae ubi esse debuerat, quanquam non eadem omnino in iustitiam cadat diffinitio. 5, 9 imo M (sed saepius scribitur immo)

23

DE VITA CANONICA, 5 3“

17

Quis enim locus est ubi peccatum esse debeat, ut recte quoque quasi reciprocem, non aliud esse iustitiam quam ubi esse debuerat peccati absentia ? Sicut essentialiter, sic et inseparabiliter iustitia in Deo est. Quid igitur ? Quomodo uera in eo illa iustitiae definitio absolute dici et esse iustitiam, ubi esse

uel debuerat uel poterat peccati absentia ? Non ideo erit iustitia quia talis in eo non est peccati |absentia ? Et tamen uerum illud est peccatum, ut aiunt, non aliud esse quam ubi esse debuerat absentia iustitiae. Sicut lux, ubi non est, non aliud est, si quid tamen est, quam tenebrae. Vnde modo cum

de culpa disserebamus et gratia, quod uidelicet per praesentiam uel absentiam daret uel auferret altera, quod simili modo 4 “ daret uel auferret altera. Miseram satis animi humani considerabamus inconstantiam, quae sorte uaria modo gratiae modo culpae fiat obnoxia ; nec tamen haec dicentes deseri prorsus ac semper dicimus a gratia quoscunque titillat culpa ; non sic ad uiuum, ut aiunt, resecamus, nisi et Apostolus omnimodis graOo tia caruerit cum stimulo carnis quasi colaphizantem se Angelum Sathanae sustinuit. Ast gratiam seu gratiae ipsius custodiam hoc ipsum ipse sibi fuisse perhibet, cum dixit : Et ne magnitudo reuelationum extollat me, datus est mihi stimulus carmis meae angelus Sathanae qui me colaphizet, propter quod 5 5 ter Dominum rogam, ut auferetur a me, et dixit mii Dominus : sufficit tibt, Paule, gratia mea. Ecce habemus, Carissimi, quia gratia et ille non careat, qui et sibi non tentari adhuc per carnem non potest, non consentire tamen aliquando per gratiam potest. Vnde |illud quoque Apostoli est : Fidelis Deus, qui non re) patitur uos tentari supra id quod potestis, sed faciet cum tentatione etiam prouentum, ut possitis sustinere. Differt igitur in his, ut diximus, qui duobus his in gradibus sunt : quod uidelicet non potest non cadere, qui fuerit in Purgatorio, et potest non cadere, qui hoc statuit in Statorio, ut non incongrue duo

nobis in his status Adae repraesententur. Primus uidelicet in eo, qui hoc steterit in Statorio ; posterior in eo, qui haeret adhuc et laborat in Purgatorio. Etenim ex quo parens iste noster in hanc uallem lacrymarum decidit, in locum quem posuit, et ipse poena quidem peccati non potuit non cadere, Jo quem tamen ut nostis sic bonus suus Conditor condiderat, sic constituerat, ut possit non cadere quamdiu, ut diximus, ipse non uellet cadere. Sed nolo sic intelligatis quatenus per se sola illa ac simplici uoluntate praestare quiuerit, Pelagianus ita ne fuerit. Sic enim Augustinus in Enchiridion primus inquit : 7 Homo in Paradiso ad se occidendum relinguendo tustitiam “ idoneus erat per uoluntatem, |ut autem ab eo teneretur uita tustt-

6“

5, 48/51 Cfr 11 Cor. 12, 7. 52/56 11 Cor. 12, 7-8. §9/61 1 Cor. 10, 13. 68/69 Cfr Ps. 83, 7. 75/77 Aug., Enchiridion, 106 - PL, 40, 282.

Pp. 24

18

DE VITA CANONICA, 5-6

tiae, parum erat uelle, nisi ille qui fecerat eum adiuuaret. Profecto comitantem illius habebat gratiam, per quam possit non cadere, quamdiu, ut diximus, ipse non uellet cadere. Non in80 congrue igitur (ut praemissum est) comparantur ei, qui emergentes de Purgatorio, iamque hoc in Statorio stantes, sic profecerunt, ut cum prius non possent non cadere, deinceps possunt non cadere, nisi quod in hoc plerumque quibusdam ex his melius est, quam ille fuerit : uidelicet quia non solum da85 tum est eis posse non cadere, quod etiam ille potuit, uerum

quod optabilius multoque praestantius est : non cadere, quod ille non habuit. Testatur hoc Augustinus ad Valentem in libro de Correptione et Gratia cum dicit : Primo homini qui in eo bono, quo factus est rectus, acceperat posse non peccare, posse non 90 mori, posse ipsum bonum non deserere, datum est adiutorium

perseuerantiae, non quo fieret ut perseueraret, sed sine quo per liberum arbitrium perseuerare non posset. Nunc uero sanctis in vegnum Dei per gratiam praedestinatis non tale adiutorium perseuerantiae datur, sed tale |ut eis perseuerantia ipsa donetur, non

95 solum ut sine isto dono perseuerantes esse non possint, werum etiam ut per hoc donum non nisi perseuerantes sint. Et licet tentatio sit uita humana super terram, non tamen ultra seruiant peccato quod est ad mortem, id est fidem quae per dilectionem operatur non deserent usque ad mortem. 6. Hic ille gradus, Carissimi, in quem quisquis tandem quasi per ignem euaserit, cum prius, ut saepe dictum est, non posset non cadere, auxilio gratiae deinceps incipit posse non cadere, periculosissimumque locum praeteruectus tanto ne recidat, 5 obseruat instantius quanto euasisse se recolit laboriosius. Et quid istud est nisi post partum in doloribus ad uirum suum mulieris conuersio ? sic enim post transgressionem mandati Euae denuntiabat Dominus : In dolore partes filios tuos et erit tibt conuersio ad mrum tuum, et tpse dominabitur tut. Quod non 10 carnaliter tantum sed et spiritualiter intelligens Augustinus : Lex enim, ut ait, spivitalis est. Secundo Libro contra Manicheos dicebat : Quid sibt uult quod posteaquam dictum est : in dolore partes filtos, et additum est : et erit tibi conuersio ad uirum tuum et tpse tui dominabitur ? |Nist quia illa pars animae quae carna15 libus gaudtis tenetur, cum malam consuetudinem

uolens uincere

passa fuertt difficultatem ac dolorem atque ita peperit consuetudinem bonam, cautius tam et diligentius rationit obtemperat 89 est] fuerat Aug.

93 gratiam] Dei add. Aug.

88/96 Aug., De correptione et gratia, 12 - PL, 44, 937. Cfr Rom. 6, 6.

98 Cfr Rom. 6, 16.

6, 6/7 Cfr Gen. 3, 16. Il; 19, 20 Pil 34) ont 12/14 Gen. 3, 16.

8/9 Gen. 3, 16. ett Rome ssi:

97 Cfr Iob 7, 1.

97/98

98/99 Cfr Gal. 5, 6.

41 Aug., De Genesi contra Manichaeos, 12/20 Aug., Joc. cit. - PL, 34, 211.

5 ey

a)

DE VITA CANONICA, 6-7 20

19

tanquam uiro et ipsis quasi erudita doloribus conuertit se ad rationem et libenter seruit iubenti, ne iterum in aliquam pernictosam consuetudinem diffiuat. Quisquis igitur auxilio gratiae in gradum hunc euaserit, ne deinceps quasi filios in dolore pariat, ad talem necesse est conuertatur uirum, eiusque non subterfugiat sed fideliter amplectatur et exoptet regimen et dominium. Quid enim, nisi perstiterit, gradum hunc obtinuisse

2 “

proderit ? Ab hoc tipice tamen cum ad destinatum locum tenderit infelicem illam uxorem Loth recidisse legimus, quae praemonita ne uel respiceret quod euaserat, dum monitum non tenuit, miseri nimis, ut noscis, in salis stanculum transit.

30

Sed o felicem terque quaterque ‘beatum uirum eius Loth ! Quanto hic annisu, quantaque celeritate potuit praemonitus inreflexis oculis montem in quo iussus fuerat saluare animam consorte neglecta subiit, | nimirum iam tunc innuens, quod clamat nunc Euangelium, melius uidelicet esse unum oculum habentem intrare ad uitam quam duos habentem mitti in

3 “ gehennam.

40

Eo igitur, Carissimi, similitudinem,

eo nunc

720

con-

gruentam hanc spectare noueritis, ut ad Appetitorium, ad gradum uidelicet proximum, de Purgatorio quodam profectu uirtutum transeuntes per hoc Statorium sic intelligamus tota hac ula stabiles in progrediendo esse debere : non ut omnino non possint cadere sed ut, quod iam saepe diximus, possint non cadere. Quos enim a Purgatorio gratia traxit in Statorio isto, non quidem ut non possint cadere constituit, sed sic ut dein-

ceps possint non cadere restituit, quanquam

ut superius dixi-

mus praedestinatis quidem in regnum etiam non ... cum illo 4 as beato Loth dederit quod et primus ille noster Parens sic Euangelicus non extitit. Vere beatos nos, uere feliciter condi-

tos, si enim non relatus et secutus esset uxorem, et in eo statu quo conditus fuerat permansisset, teste Augustino, |sine ullo 5O

mortis et infelicitatis experimento accepisset illam, merito huius permansionis, beatitudinis plenitudinem, qua et sancti Angeli sunt beati, idest ut cadere non posset ulterius. 7. Nunc autem dicit Apostolus : Quia per unum hominem in hunc mundum peccatum intrauit, et per peccatum mors et ita in omnes homines pertransitt, nisi quod redemptionis teparationisque nostrae Sacramentis iam in id gratia nos restituit ac statuit, ut cum ad Statorium hoc perueniamus non solum possimus non cadere, quod et ille ante casum potuit, uerum etiam in praedestinatis quibusdam non cadamus quomodo ille ceci44... sicM

25 sqq. Cfr Gen. 19, 17-26. 33/35 Cfr Matth. ciuitate Det, xiv, 10 - CC, XLviII, p. 430 sq. 7, 1/3 Rom. 5, 12.

18, 9.

48/51 Cfr Aug., De

GO

20

DE VITA CANONICA, 7-8

dit. Nec tamen dicimus quin et huiusmodi plerumque cadent. Verum diuina sic pietas uirtutem his in infirmitate perficit, ut ro magis uideantur surrexisse qui sic ceciderunt, quippe cum humiliores instructiores fortioresque resurgunt, quam ante casum fuerint. Diligentibus enim Dominum omnia cooperantur im bonum, |usque adeo ut etiam si qui eorum deuiauerint et exorbitauerint hoc ipsum eis Deus faciat proficere in bonum, 15 dum discunt in humilitate ista non gloriari, sicut gloriabatur qui dicebat in abundantia : Non mouebor in aeternum. Ast non uocatorum

omnium,

immo perpaucorum

electorum istud est,

non qualis erat Iudas qui illatus est ut sese innecteret et suspenderet, sed qualis Petrus, qui tentatus est ne de se 20 praesumeret, Paulus qui colaphizatus est ne se extolleret, Thomas qui concussus est ut firmior existeret. Proinde, Carissimi, si uultis ad Appetitorium de Purgatorio per hoc transire Statorium, cum beato Loth intrate prius Ciuitatem pusillam si non significatiuam sed tamen significatam, si non corporum 25 reparatricem tamen morum correctricem, si non mercibus confertam tamen uirtutibus refertam. Et uultis scire quae sit pusilla illa ciuitas ? Magna est humilium Dei humilitas, quae mirum in modum tanto semper maior erit quanto |humilior fuerit. Sicut eius oppositum, quo magis intimuerit, eo 30 magis semper inlabescens deficit. Hac uia bene incedetis, hoc calle non offendetis ; hoc itinere sic demum peruenietis siquidem praedestinatorum in regnum felicitate contendentes ; accipietis etiam non cadere quibus interim hic datum est hoc in Statorio posse non cadere. INCIPIT

TERTIA

QVAM

DICVNT

31

ae

APPETITORIVM

8. Proximo capitulo, flante uel afflante Spiritu Sancto, cum de Purgatorio disserendo magis quod dolemus, quam uiuendo transissemus

ad Statorium,

diximus

eum

qui Purgatorium

periculosissimum uidelicet locum praeteruectus esset ; tanto 5 ne recederet obseruasse instantius, quanto se recoleret euasisse

laboriosius. Si ita est aut uerum aut uerisimile est, quia timor hanc ei obseruantiam diligentiamque indixerit ; | qui enim semel cum difficultate et periculo euaserat non mirum si in idipsum ac si in rediuiua incendia recidere formidabat. Scire 10 autem uellemus quid suam timori in hoc operam authoritatemque communicauerit. Si dicimus quia charitas, sic enim multoque amplius interdum amare quam timore a nostris excessibus resecamur. Contradicit nobis Ioannes Apostolus ubi ait 12/13 Rom. 8, 28. 16 Ps. 20, 7. 18/19 Cfr Matth. 27, 5 ; Act. 1, 18. 19 Cfr Matth. 26, 33-35 ; Marc. 14, 29-31 ; Luc. 22, 33-34; Ioh. 13, 37-38. 19/20 Ctery Cor 125 7:

20/21 Cfr Ioh. 20, 24-29.

8, 1/6 Cfr supra, 6, 1/5.

23 Cfr Gen. 19, 26.

» 33

DE VITA CANONICA, T5

20

25

8

2x

Timor non est in chantate, sed perfecta charitas foras mittit tumorem. Ecce quomodo eum mittit foras, quomodo cum timore nihil habet commune charitas. Quid igitur ? Si charitas simul cum timore obseruantiam hance illi non indixit, quid reliquum est, quod in hoc timore se coniunxerit ? Aut nunquid solus id timor per se non posuit, quod tantopere quaerimus ? Quo id adiuuante perfecerit ? Profecto non potuit quippe qui per se eos nonnunquam qui minus possunt non solum non adiuuat, sed et fortes plerosque cum multus forte ingruerit secum praecipitat, nihil enim cum per se fuerit, timore hoc ignorauimus, |hoc licet hinc perpendas. In rerum natura quidquid est eo stabilius est, quo fortius est. Solus timor ut languor, quo fortior fuerit eo citius corruit, ut per quod fere differt ab omnibus, in eo sit abiectior omnibus, et sua sic ista instabili-

30

35

40

tate damnabilis qui in ea tali est singularitate non tam mirabilis quam miserabilis. Rursus, sicut nihil est, quamdiu in hoc statu est. Timore hoc ignorauimus, sic cum ingrandescens adhuc et inualescens se transformauerit et zelus in furorem transierit, nihil omnino est illo audacius quidquid enim periculosius est nonnunquam consultius reputat. Vnde fit, ut, sicut non nulli oblato periculo ex desperatione, aliquando tamen sub nomine

uirtutis, ut ille in libro Machabaeorum

Raxias

uel

Razias ipse sibi uitam aliquo mortis genere praeripuit. Sic miserl quidam considerata morum suorum enormitate timore hoc in desperationem incidentes iam ante iudicium ipsi de se judicant, nec attendentes illud : Quis scit st conuertatur et ignoscat Deus, dum in se ipsi sua impoenitentia magis magisque prouocent. Damnati siquidem spiritu illo | blasphemiae, qui secundum Euangelium neque in hoc saeculo neque in futuro remittitur. Talis, Charissimi, talis timor iste est, de quo

tamen 45

5°

55,

quasi nescientes quaerebamus

superius. Solus ne hic

non recidendi obseruantiam illi indixerit, qui Purgatorium periculosissimum scilicet locum praeteruectus, tanto recidere obseruasset instantius, quanto se recoleret euasisse laboriosius. Quanquam enim per se existens in utramque partem, ut audistis, uehementior sit quam expediat, tamen bono uirtutis aliquando compositus ueneni ad se trahit similitudinem. Quod simpliciter quidem haustum enecat, confectum uero — ut norunt medici uel phisici — non mediocriter plerumque adiuuat. Hoc attendentes diximus superius scire nos uelle quid simul cum timore isto praemonuisset, ne qui laboriose euaserat recideret, nisi forte maiori meliorique se persuasus et animatus maiora ac meliora operari praesumeret. Cum id ageremus coniectantes de charitate quaerebamus ipsa ne e&set,

14/15 1 Ioh. 4, 18.

35/36 Cfr 11 Mach. 14, 37-46.

Cfr Matth. 12, 32; Marc. 3, 29; Luc. 12, Io.

39/40 Ion. 3, 9.

41/43

P+ 34

22

DE VITA CANONICA,

8-9

quae timori authoritatem in hoc operamque |communicauerit, solet enim ipsa semper suadere quod pium, quod bonum, quod 60 utile est. Cum subito e regione audiuimus Joannem Apostolum dicentem timorem non esse in charitate, sed perfectam charitatem foras mittere timorem. Quid igitur hic dicemus ? Si charitatem a pietatis hoc officio excipimus, cum caeterae uirtutes ad ipsam respiciant, et ab ipsa prodeant, quid praeter 6 “A hanc erit, quod ad bonum hoc timorem animauerit ? Retractemus ergo, si placet adhuc, nec praetereamus sic Apostoli huius uerba, quibus timorem dixit non esse in charitate sed perfectam charitatem foras mittere timorem. Si forte patiantur charitatem et timorem aliquatenus, aliqua parte, aliquo fine, 7o sese contingere

7 “

80

: Timor, dixit loannes, non est in charitate, sed

herfecta charitas foras mittit timorem. Quid hoc, beate Apostole ? Cordisne nostri tu stuporem an tuorum nos uerborum confusionem causabimus ? Cum dixisti : timorem non esse in charitate, cur statim repetisti uel forte addidisti : charitatem timorem foras | mittere ? Estne hoc quod dixeras, repetere idemque propter aliud dicere, aut idem sed dissimiliter dicere ? Sed persuasilibus humanae sapientiae uerbis loqui non niteris ut uerborum affectando facetias quasi concionator popularis auribus audientium influas ; habeo enim, ut coapostolus tuus Paulus dicebat : thesaurum istum scientiae Dei in uasts fictilt-

bus, nec magnopere quaeris qua hoc simplicitate eroges, attendens praecipue ut sublimitas hic sit wirtutis Dei, et non ex te

uel quasi ex te. Tzmor, inquis, non est in charttate sed perfecta charitas foras muttit tumorem. Foras dicis, unde foras ? In 8 aA charitate dicis, quia timor non sit, et unde illum : perfecta charitas foras mittit ? Quid dicimus ? Sic ne diuersitati huic inhaerebimus ut aliud charitatem, aliud perfectam charitatem, aliud timorem non esse in charitate, aliud perfectam charitatem foras mittere timorem dicamus ? Absit. Immo dicemus go quia siue quam simpliciter charitatem, siue quam perfectam hic charitatem Joannes nominat, eadem charitas | sit, nec aliud

95

sit, quod perfecta charitas timorem foras mittit, quam quod in charitate timor omnino non sit. Sed tune tantum in charitate sit, cum necdum se tantam, quanta est, in quempiam charitas effuderit ; tunc uero eum foras mittat, cum in aliquo perfecto inualuerit suisque incrementis, quasi quibusdam uiribus collectis in quoddam suae perfectionis robur euaserit. 9, Nunguid, ait Augustinus, mox ut nascitur, iam prorsus charitas perfecta est ? Vt perficiatur, inquit, nascitur, cum fuerit nata nutritur, cum fuertt nutrita roboratur, cum fuerit roborata perficitur, cum uero ad perfectionem peruenerit quid dicam ? 9, 4 dicit Axg. 70/71 1 Toh. 4, 18.

80/81 11 Cor. 4, 7.

83/84 1 Ioh. 4, 18.

9, 1/5 Aug., In epist. Iohannis, v, 4 - PL, 35, 2014.

p. 38

DE VITA CANONICA, g

23

5 Miu muere Christus est et mori lucrum. Sic Augustinus in quo etiam ei concordat Apostolus. Nunquid enim timor in charitate apud illos adhuc non erat, in quorum persona dicebat Apostolus : Nos qui sumus in hoc corpore ingemiscimus grauats eo quod nolumus expoliart, sed superuestini, ut absorbeatur quod I O°

mortale est a uita. Satis, ut credimus,

|eosdem hic nunc uidetis

et timore nolle expoliari et amore uelle superuestiri, nam nec Ioannes aliud hic per timorem innuit, quam timentes nec per charitatem, quam charitatem habentes. Quod cum ita sit, consentiamus et nos Ioanni, immo “~

dicamus cum

eo timorem

non esse in charitate, sed tunc, cum primum se charitas tantam

quanta

est collegerit,

dum

uires suas

contexerit,

dum

quasi in conflictu et rixa quadam de timore hoc triumphauerit. Nam prius reuera timor est in charitate, nisi falsum est de quibus dixit Apostolus : qui superuestiri uoluerunt, quod uidelicet ingemuerint eo quod spoliari noluerint. In his utique timor adhuc sed imperfectus, sic et charitas sed imperfecta fuit. Sed cum perfecta charitas superuenit, ipsa charitas foras mittit timorem. In eodem Apostolo qui prius quasi timuerat dixit : Audemus autem et bonam uoluntatem habemus magis 25 pevegrinart a corpore, et praesentes esse ad Dominum, et ideo conten|dimus siue absentes siue praesentes placere ili. Item : Cupio dissolm et esse cum Chnsto. Istam charitatem Petrus Apostolus nondum habuit, quando timore ter Dominum negauit; et tamen, quamuis parua et imperfecta non deerat, quando dicebat Domino : Si oportuertt me mori tecum, non te negabo. Quid igitur, fratres, quid ex his concipimus, nisi quod qui emersus fuerit de Purgatorio, iamque in Statorio stans adhuc timuit. Perfectus in charitate non fuit qui timet, ait Ioannes ; non est perfectus in charitate, si enim perfecte diligeret, nequafe)

Oo

KA

ie)

4A

quam huius suae, ut diximus, obseruantiae causam totam aut

non totum dolorem et laborem attenderet. Si perfecte diligeret, nequaquam in hac obseruantia, in hac uitandi peccati diligentia cum amore timorem admitteret. Siue illum quidem quem de gehenna conciperet, siue quem de uitandi peccati difficultate contraheret. Ad summam : si perfecte diligeret, omnino in appetendo quod diligeret, non respueret. Minus ergo a perfectione habuit, qui in appetendo quod debuit, respexit etiam |quod non debuit ; et tamen non nihil fecit, non nihil perfecit ; qui etsi nondum per amorem obtinuit quantum debuit, per timorem tamen aliquatenus euasit quod potuit. Nisi quod idipsum timor per semetipsum non potuisset, nisi per mediantem aliquantulum amorem obtinuisset. Quid enim 5 Phil. 1, 21. 8/10 11 Cor. 5, 4. 11/17 Cfr 1 Ioh. 4, 18. 22 Cfr 1 Ioh. 4, 18. 24/27 11 Cor. 5, 8-9. 7 Pini vin2s: 27/29 Cfr Matth. 26, 70-75 ;

Matc. 14, 68-72 ; Luc. 22, 57-61 ; Ioh. 18, 25-27. 1 loh. 4, 18.

30 Matth. 26, 35.

33 Cfr

p- 41

24

°

DE VITA CANONICA, 9-10

timor per se obtineret, qui nec petiuit ? Aut quid peteret si non speraret, si non diligeret ? Dilexit igitur qui sperauit si peteret quanquam inturbante timore nondum perfecte diligeret. Petiit et obtinuit, quia licet imperfecte tamen non male petiit. Imperfecte petiit, qui in tentationum conflictu ad hoc maxime tolerantiam petiit ne si deficeret, de graui in grauius corrueret. Imperfecte petiit, qui de qualicunque euasione et non de uictoria tantum

6°

6“

7 fo)

obtinenda petiit, non attendens quia

non coronabitur, nisi qui legitime certauerit. Imperfecte denique petiit, qui de liberatione peccati non tam amore Dei quam timore gehennae petiit, et tamen Apostolus |ad Thessalonicenses : Nos, inquit, ipsi in uobts fratres gloriamur in Ecclesuis Der pro patientia uestra et fide in omnibus persecutionibus uestris et tribulationibus, quas sustinetis in exemplum tustt tudicir Der. Ex quibus Apostoli uerbis de hac ipsa euasione in laboribus ac tribulationibus cogitasse, non nihil esse deprehendimus, dicit enim se gloriari, ut audistis, pro patientia eorum qui tribulabantur et patiebantur, in exemplum iusti tudicit Det. Quid hic uocat iustum Dei iudicium nisi redditionem ac receptionem pro meritis ? Gloriabatur quippe Apostolus quia iudicium sibi hoc illi quasi exemplum uel exemplar siue speculum quoddam aut specular proposuerunt, in cuius consideratione animarentur ad tolerantiam passionum tam timore mali, quod per hanc euaderent, quam spe boni, quod per hanc reciperent. Interim

enim hoc aliquid esse credebat,

dum

crescente fide,

dilectis quoque per fidem cresceret, sicque ipsum quod diligerent dignum pro quo solo paterentur, eligerent. Idem est 5 subdit : Vt dignt habeamint in vegno Dei, pro quo et pati“1 quod mint, quod non nisi donum gratiae illius est. De quo scriptum est : Etenim Deus |noster ignis consumens est. Ignis enim Deus noster est, guia flammis amoris sui incendit mentes quas replet. Hoc igne, ait Gregorius, calefacta redeunt ad poenitentiam corda 8 ° peccantium quae inflammata uehementer timorem iam in amovem uertunt.

Nam quae prius, ait, tabescere metu ceperant, post-

modum igne amorts flagrant. Ecce quomodo non male petiit, de quo tamen diximus quia nondum perfecte petiit, quia nec sine timore petierit. Rursus, Carissimi, licet timens tamen petens 8 “A

iste meruit exaudiri quod sicut euasisse sic nec perstare suum credidit. 10. Hoc utique a pusilla ista ciuitate habuit, inquam, post euasionem declinans nil tale de se praesumere didicit. O uere 9, 77 Deus] Deus M

78 noster est] dicitur Gregorins

56 Cfr ir Tim. 2, 5. 59/61 11 Thess. 1, 4-5. 65 11 Thess. 1, 4-5. 75/76 11 Mlihessvuren se 76/82 Gregorius 1, Hom, in Exech., vit, 28 - PL, 76, 867. 77

Hebr. 12, 29.

Az

43

DE VITA CANONICA,

ro

25

felix ad ciuitatem istam pusillam declinatio, o certe necessaria uirium in hac reparatio, siquidem per recentem euasionem satis se intra se receperat, recentique terrore adhuc i) nouum uelut attonitus neque liberalitatem liberatoris neque rationem suae liberationis satis animaduerterat. Vnde suum hic retractans, non solum unde liberatus sit, uerum etiam quis eum Io

liberarit, et qua ratione liberauerit, primo unde liberatus | sit admirans expauit, secundo liberatorem adorauit, tertio liberationis suae rationem approbauit, neque enim sic liberatis in liberatione illius extitit, quin in hac liberalitate sua liberator liberationis rationem habuerit. Rationem igitur liberationis

Pp: 44

suae hanc iste recognouit, ut non magis, quod euaserat, odis3)

20

set, quam deinceps per quem liberatus esset, diligeret, eamque caueret uicissitudinem nec sicut in illius quod euaserat metu istum aliquatenus dilexisset. Sic in istius dilectione illud quoque metueret. Aequum enim iudicabat, sicut aliquantulo istius metus metam et metus illius dilectione euasisse, sic aliquantulo quoque illius intra timorem et amorem istius metu recidere. Haec et his similia secum in pusilla ciuitate, in magna uidelicet humilitate retractans reparatus uiribus, roboratus uirtutibus, metamorphosi quadam diuina et superna, sic subite mutatus

co)

et transformatus

est, ut cerneres et miraueris illum

paulo ante timidatum sic totum in supernorum transfusum desiderium ; uideres quo uero fastidio ea quae retro sunt respueret et in ea quae priora sunt quo se desiderio ferret, quo amore raperet, quo feruore |extenderet. Videres ac perpende-

30

res animum, cui non iam de timore sed de amore totum constaret, ut nullus omnino locus timori superfuerit, uerum totum quod timoris fuerat, charitas possederit. Ecce, Fratres, illud

Ioannis : Tzmor non est in charitate. Ecce illud : Perfecta chantas

foras mittit timorem. Ecce excellentior illa uia de qua Apostolus : Sa linguis, ait, hominum loquar et Angelorum, charitatem 3 wy autem non habeam etc. usque : nihil mihi prodest. Ista, Fratres, uia illa est qua itur ad montem de quo praecipitur beatus Loth, ut in monte saluet animam. Ista est uia, qua descendit Angelus magni consilii in terram nostram, ista est quae uel sola nos exules reducere potest et sine qua uia non reducimur ad patriam. Hac igitur incedentes oportet non declinemus ad dexteram siue ad sinistram. Specie ueritatis multi falluntur, et quia parum attendunt, per ueritatis specimen a ueritate proposita deficiunt. Considerent ergo in hunc gradum euecti ulteriusque tendentes ueritas et uanitas esse et quasi esse, in quo et quan10, 20 tenorem M

23 superna] supra

M (efr /. 25)

10, 32/33 1 Ioh. 4, 18. 33/35 1 Cor. 13, 1-3. 36/37 Cfr introitus missae Natalis Domini; Is. 9, 6.

33/36 Cfr Gen. 19, 12-13. 40/41 Cfr Prou. 4, 27.

P» 4)

26 45

50

DE VITA CANONICA,

I0-11

tum differant, et quanquam ea etiam quae esse uidentur per se considerata mira atque pulchra sint, his tamen quae uera sunt, collata perpendant, quia nulla sunt. In his uersari ueritatis est exercitium, in his conuersari elusdem uoluptatis est gaudium, discretum tamen pro capacitate intelligentium. Tanta enim, ait Beatus Augustinus, 1m contemplanda ueritate uoluptas est, quantacunque ex parte eam quisque contemplari potest. Idem de eodem : Tanta, inquit, in contemplanda ueritate

p. 46

est puritas, tanta sinceritas, tam indubitanda rerum fides est, ut 55

neque quidquam praeterea scisse se aliguando aliquis putet, cum sibs scire uidebatur. Mors etiam quae antea metuebatur, 1d est ab hoc corpore omnimodo fuga et elapsto, prae summo munere desideretur. Videtis ut speramus, dilectissimi, quomodo sit fortis ut mors

60

ueritatis

dilectio ; uidetis, ratione

aduertitis,

fide perpenditis. Sed utinam ad Appetitorium hoc — sic enim gradum uel statum hunc ab appetendo uidelicet dicimus — eo quod dilectionem in hoc, seu per dilectionem, ueritatem appetendam docuimus. Vtinam ad Appetitorium hoc pertingentes spiritu ac si quid spiritu subtilius est intelligeretis quid putatis sit dilectio ? Quantum, quale, uel singulare bonum ? Omnia,

6 5 inquit Apostolus, habeam,

charitatem non habeam, nihil sum.

Cui |quomodo sine charitate per certam uiam nihil non excedimus, per solam autem charitatem nunquid aliquid esse possumus ? Dicat Augustinus : I[dipsum, inquit, quod diligimus

Deum, mort non potest nisi dum non diligimus Deum, cum mors

tpsa sit non diligere Deum, quod nihil aliud est quam et quidquam in diligendo aut sequendo praeponere. Quid ergo fratres ? Si mors est non diligere Deum, nunquid diligere Deum uita nostra est ? Pensate quanta res sit charitas per quam non tantum uiuere dicit Augustinus, et sine qua cum omnibus 7 Apostolus. Nec enim sufficit uos in PurgaaA nihil se esse reputat torio oculum purgasse, ne praue uideretis, nec in Statorio formasse ac custodisse quod purgassetis, nisi etiam in Appetitorio hoc aspectum per charitatem in id quod uidendum est, Jo

ueritatem uidelicet et Deum, direxeritis. EXPLICIT TERTIA, SEQVITVR VLTIMA QVAM INSCRIBVNT

PARTITIO QVARTA ET CONTEMPLATORIVM.

11. Nostis, Charissimi, quomodo perorauimus, nostis dum per Appetitorium quae appetenda essent digessimus, quo fine, 56 prae] pro Axg.

50/57 Aug., De quantitate animae, xxxi11, 76 - PL, 32, 1077. 58 Cfr Cant. 8, 6. 64/65 Cfr 1 Cor. 13, 1-3. 68/71 Aug., De moribus catholicae Ecclesiae, x1, 19 - PL, 74/75 Cfr 1 Cor. 13, 1-3. ZZ LO.

P- 47

DE*VITA CANONICA)

11

27

quo capitulo, quae digesta |erant conclusimus, diximus, quia

p. 48

totus ille trium graduum labor, totus conatus non sufficeret,

nisi quantum fas est, ad ipsum ueritatis introitum, ad ipsum tanti laboris nostri transiremus praemium. Quam igitur difficile id aggredi est, parumque de nobis praesumimus, non nostram, sed si placet Predicatoris ueritatis, de ipsius ueritatis contemplatione sententiam ponamus. Corinthiis hic scribens : Io ad quod in praesent est, inquit, momentaneum et leue tribulationis nostrae, supra modum in sublimitate aeternum gloriae pondus operatur in nobis, non contemplantibus nobis quae wdentur sed quae non uidentur. Ecce, Fratres, praemium de quo quaerebamus. Ecce contemplatio ueritatis, paucis omnia uobis ostendit I ~A Apostolus. Certe fidelis est, non recusetis audire loquentem, ibi inuenit quo uos dirigit et, quia non inuidus, immo multum beneuolus est, omnia uobis aperit : Quae enim, ait, uidentur, temporalia sunt, quae non widentur aeterna. O beate Apostole ! “A

20

haec Tu uidebas, haec considerabas, cum inter tot mortales positus, st in hac uta tantwm, dicebas, in Christo sperantes

sumus, miserabiliores sumus omnibus homintbus. Sciebas utique haec dicens si terrestris haec tua domus huius habitationis dissolueretur, quod | aedificationem ex Deo haberes, domum non manufactam sed aeternam in coelis. Hanc certe contem25

plabaris, ad hanc mentis oculum habebas, dum sic, si terrestris haec tua domus dissolueretur, non attendebas. O beatam commutationem, o felicem in caelestibus habitationem, in-

tellexistis iam, Fratres, ab ipso Apostolo 30

contemplationem

esse ueritatis non contemplari quae uidentur ; quae enim, ait, uidentur, temporalia sunt, et quae non uidentur, aeterna. Eo

quo aeternitatis adiecto contemplationem ueritatis esse, contemplari quae non uidentur, non magis iam authoritate credimus quam ratione colligimus. Quod enim uerum est, aeternum 35

40

quoque ut sit, necesse est. Si uero aeternum non est, ut etiam uerum non sit, necesse est quanquam non conuertatur ut

quemadmodum aeternum quod uerum, sicque necessario uerum sit, quod aeternum est. Anima namque humana, spiritus quoque angelici, inuisibiliter et quodam modo immortales aeternique sunt ; absit tamen ut uerum illud sint, quod tantopere hic quaerimus, ad cuius contemplationem quasi ad aeternum gloriae nos mittet et hortatur Apostolus ; uerum istud quod hic quaerimus substantia scilicet |non creata est, unde Deus est. In Libro enim de Trinitate

: Omnis,

ait Au-

11,16 imo M

11, 10/13 11 Cor. 4, 17-18. 17/18 11 Cor. 4, 18. 20/21 1 Cor. 15, 19. 20/24 Cfr 11 Cor. 5, 1. 25/26 Cfr 11 Cor. 5, 1. 29/30 11 Cor. 4, 18. 43/45 Aug., De Trinitate, I, v1, 9 - PL, 42, 825. 3 CoCeeLy,

p- 49

28

DE VITA CANONICA,

11-12

gustinus, substantia quae Deus non est, creata est, et quae creatu4 “A va non

est, Deus est. Porro non uidetur, ait Apostolus,

quod

contemplari debemus, nec Deus uidetur. Dewm nemo uidit unquam, Deus enim spiritus est. Hic oculum fugite, habetis contemplationem ueritatis quam quaerebatis. Iam uidete, quo oculo ueritatem hanc contemplari debeatis. Ostendimus quia 5 fe} Deus sit quem contemplari debeamus et diximus quod et ueritas est, quia Deus spiritus. Si ergo spiritum contemplare uolumus non id possumus nisi oculis spiritualibus. Spiritual1bus, ait enim Apostolus, spivitualia comparanda sunt. Animalis homo non percipit ea quae Dei sunt. Si igitur ea quae Dei sunt 55 uidere uolumus, necesse est deponamus animalitatem et assumamus spiritualitatem. Non enim aliter Deus qui spiritus est uidere poterimus. De caetero cum pluralium dicat Apostolus quae non uidentur, praeter Deum etiam alia quaedam innuere uidetur quae, licet et ipsa non uideantur, nobis tamen contem6 (e) planda sunt. Quid ergo ? Sic de Apostolo sentiemus ? |Absit. Idem enim est et is, qui cum Filio quem pro nobis tradidit, nobis etiam dedit omnia, et is qui tandem cum sibi subiecta fuerint omnia per se ipsum in nobis erit omnia ; ex quo colligimus quia qui dat omnia, ipse etiam est omnia, et cum se ipsum 6 “A dabit, dabit omnia ; omnia uidelicet omnia.

Ecce, Charissim1,

laboris nostri praemium militiae nostrae donatiuum, stadii nostri quod tam pertinaciter prosequimur brauium. 12, Satis iam, ut credimus, opitulante Deo uidetis quae sit ueritas quam contemplari debeatis, restat ut per auxilium gratiae Dei etiam hoc ostendamus quibus praecipue quasi gradibus, quibus uidelicet wuirtutum profectibus, ad eam contempertingere habeatis. Fides primus, ut arbitramur, ad A plandam eam gradus est, de qua Augustinus in Enchiridion : Cum in imitto, inquit, fider quae per dilectionem operatur imbuta mens fuerit, tendit bene wiuendo etiam ad speciem peruenire. Est sanctis et perfectis cordibus nota ineffabilis pulchritudo, cuius plena 10 uisto est summa felicitas. Spes autem post fidem secundo hic gradu ponitur, quod non queant haec non esse, pariter |utpote indissolubili quodam connexa uinculo communi quidem, sed et, quod forsan mireris, utrisque proprio. Dicit enim Augusti44 creata] creatuta Avg. Aung.

63 quo Axg.

a eSeE

64 diligit Axg.

12, 6 in] autem Azg. 8 speciem] Aug. (cfr /. 35), spem M ubi add. Aug. et leuius distinxit

71 aut] atque 9 peruenire]

46/47 Toh. 1, 18. 47 Cfr Ioh. 4, 24. 51 Cf Toh. 4, 24. 52/54 1 Cor. 2, 13-14. 56 Cfr Ioh. 4, 24. 67 Cfr 1 Cor. 2, 13. 66/67 Cfr x Cor. 9, 24. 12, 6/10 Aug., Enchiridion, 5 - PL, 40, 233. @ Cfr Gal. 5, 6. 13 sqq. Cfr Aug., Enchiridion, 8 - PL, 40, 235.

a52)

DE VITA CANONICA, 15

20

12

29

nus fidei et spei commune esse, quod ad uidere non pertinet, siue eorum, quae creduntur, siue eorum quae sperantur ; quod sic quoque utrisque proprium est ut neutrum eorum, non dico secundum quod dicitur, sed secundum quod est, diffiniri possit, nisi et hoc in diffinitionem sui recepit ;nam cum quaeritur fides quid sit ?,responderi solet, sicut et Apostolus : Fides est spevandarum substantia verum, argumentum non apparentium. De spe etiam cum requiritur : Ses, dicit, guae [non] wdetur non est spes ; quod enim uidet quis quid sperat ? Ecce quomodo

quod ad non uidere pertinet fidei et spei non solum commune sed et cuique eorum proprium est. Cum ergo communi prove “A prioque hoc iuncta sic et conflata haec sint, ad contemplationem ueritatis nequaquam fides subtrahit nisi quos et spes una cum ipsa peruehit. lam uero tertium hunc gradum cui melius quam charitati tribuimus, quae fidei sic |et spei necessaria est, ut fides sine ues ad rem pertineat, nec spes sine ipsa uel substinere ualeat ?Nec enim fidem Apostolus nisi eam quae per dilectionem operatur approbat. Et de spe Augustinus in Enchiridion : Spes, inquit, some amore esse non potest. Cum ergo tria haec coniuncta sic, sicque connexa sint, ut nec amor sine spe nec spes sine amore, nec utrumque sine fide sit, de 3 “A qua fide modo dicebamus, quia tendat ad speciem peruenire culus plena uisio summa

40

45

50

felicitas.

Cum,

inquam,

aye)

haec tria

coniuncta sic, sicque connexa sint, quod ea nisi tres gradus esse dixerimus quibus ad contemplationem ueritatis itur, sine quibus ad eam non peruenitur, per quos nullus omnino conabitur ? In Libro Soliloquiorum : Sine trvibus his gradibus, ait Augustinus, anima nulla sanatur ut possit Deum suum uidere, id enim intellige, ut in eodem : Deus est, inquit, cut nos fides excitat, spes erigit, charitas 1ungit. Ecce quibus quotue gradibus ad ueritatis speculationem pertingimus, nisi quod frustra forsan per haec nitimur, si |non etiam sanctis operibus uirtutes

ipsas iuuare et adornare studeamus, dicit enim Psalmista psalmum iucundum esse cum cythara, et Iacobus : Qua fides moriua sit sine opertbus. Sed nec fidem, nisi eam, quae per dilectionem operatur commendat Apostolus. Vnde et ipsa opera quomodo magis Deo accepta sint, idem nobis Apostolus ostendit, cum dicit :Omnia quaecumque facitis in uerbo aut in opere, omnia in nomine Domint, gratias agentes Deo et Patri per ,

21 non] M, omittendum uidetur 42 id enim intellige] id est intellegere Axg., fort. recte, et loco ut fort. et legendum est

19/20 Hebr. 11, 1. 21/22 Rom. 8, 24. 30 Cfr Gal. 5, 6. 32 Aug., Enchiridion, 8 - PL, 40, 235. 35 Cfr supra, 8/10. 40/41 Aug., Soliloquia, I, Viseet= PL 325.876, 42/43 Aug., /oc. cit. non inuenitur. 47 Ps. 80, 3. 47/48 lac. 2, 17. 48/49 Cfr Gal. 5, 6. 51/53 Col. 3, 17.

54

30

DE VITA CANONICA,

12

ipsum. Sed quaerat hic aliquis cur de cogitatione praetermiserit, qui de uerbo et opere ammonuit ? Ad quod breuior 5 “A respondemus : quia in uerbo quod posuit, cogitationem simul et uerbum intelligi uoluit. Habet enim cogitatio et sua uerba, nam quid dicebat, quid clamabat, cui dictum est : Quid clamas ad me ? Non legimus quod aliquid tunc sanctus Moyses dixerit uel clamauerit ; econtra : Quoniam tacm, inquit Psalmista, 60

inueterauerunt tunc ossa mea, dum clamarem tota die. Audite

quid dixerit : inueterauerunt ossa mea, inquit, quoniam tacui dum clamarem. Dum clamarem, inquit, tacuwi. Cui et quomodo tacens clamat, et clamans tacet ? |Quod fit quoties in effectum uoti aut tacita mens iusti perficit, aut clamosa uox iniusti

25)

6 Ms defecit. Et Psalmista

: In corde, inquit, et corde locuti sunt, et : Tibi dixtt cor meum ; et multa in hunc modum. Sic, Charissimi, de uerbo cordis, de cogitatione uidelicet, non reticuit qui in

uerbo et opere tam cautos, tam prouidos, tam circumspectos nos esse admonuit. Omnia igitur quae facimus in uerbo et in JO opere,

omnia in nomine Domini faciamus, et non in nomine

uanitatis, in nomine commodi temporalis, in nomine spei inanis, in nomine uanae gloriae, in nomine hypocrysis, in nomine superstitionis, in nomine tepiditatis, in nomine non uerae 75

simplicitatis, in nomine necessitatis, in nomine non sinceri amoris, in nomine temporalis siue gehennalis timoris. Est enim timor non ille quem perfecta Charitas mittit foras, qui poenam habet, sed timor Domini qui et sanctus permanens in saeculum saeculi, quo Domino seruimus in timore et exultamus ei cum tremore, ut non sit tremor sine exultatione nec exultatio sine

tremore, quo etiam, ut ait Augustinus, pauidi et solliciti esse debemus, magis quidem ne non diligat quam ne nos Deus puniat. In nomine | timoris huius facere, in nomine Domini est facere ;timor enim iste initium est sapientiae et initium sapientiae Deus est, situe quia ab ipso omnis sapientiae est siue quia 35 ipse in se et non aliunde ipsa sapientia est, ut non sit unde sit sapientia nisi ab illo qui solus in se ipsa est sapientia, nec sit unde sapientiae sit initium nisi ab illo cuius sapientiae non est initium. Quid igitur ? Num sapientia initium habet et non

80

habet ? Sic enim uidemus dixisse, immo sic diximus, cum sago

95

pientiae esse diximus initium ab eo cuius sapientiae non sit initium. Quid ergo dicemus ? Aut duae sunt sapientiae, ea uidelicet quae habet et ea quae non habet initium, aut si una est, una est quae habet et quae non habet initium. Quid dicemus ad haec ? Si duas dixerimus sapientias, recte nullam dicemus habere sapientiam. Vna est ergo sapientia, et haec initium 57/58 Exod. 14, 15. 59/60 Ps. 31, 3. Pser26s875/76 Cfr 1 Ioh. 4, 18.

62 Ps. 31, 3. 65 Ps. 11, 3. 65/66 77/78 Cfr Ps. 18, 10. 78/79 Cftr Ps. 2, rt, 80/82 Cfr Aug., De catechizandis rudibus, loc. infra cit. (lin. 128/125)? 83 Cfr Ps. 110, 10.

p. 56

DE VITA CANONICA,

12-13

31

habet et non habet ; non habet quidem in se, alioquin Deus initium habet, Deus enim sapientia est. Habet uero in alio, non quod in alio ipsa quantum |adesse principium esse incipiat, sed quia in quo non erat per praesentiae suae exhibitionem esse 100 incipiat. Igitur initium sapientiae non est aliud, quam ubi non erat exhibitio, uel ut ita dictum

sit, initiatio

quaedam

P- 57

eius

praesentiae. Habet enim et ipsa sua initia, cum sic sapientia accipitur.

Habet

sua

media,

habet

sua

ultima,

habet

sua

magna, sua parua, sua mediocria. Sicut de Spiritu sancto diciros tur, quia ali per spiritum datur sermo sapientiae et caetera usque inter pretatio sermonum,.

Cum igitur ita sit initium, uel

si expressius sic dici posset initiamentum quoddam omnium, quae ab ipsa saplentia sunt timor Domini est, non ut et si timor hic non sit aliquatenus, tamen certis suis partibus sa110 pientia dici possit et sit, werum ut penitus sapientia non sit, quae dum aliunde initium habere non possit. Hinc, idest a timore isto, initium non habuerit.

Iste timor, Charissimi, qui

sicut audistis initium est sapientiae, iste et non aliud ille timor est in cuius nomine facere, in nomine Domini est facere. Siue

115 enim, ut audistis, initium et fundamentum quoddam est sapientiae siue |quia oppositum illius est qui non est in charitate, ipse enim in charitate est et ex ipsa charitate ; unde iam non timor, immo amor, et ipse Spiritus Sanctus in quodam amoris sui dono est. Ipse enim Spiritus Sanctus amor est, siue, in120 quam, quia illud siue quia istud siue quia utrumque, immo quia unum

idemque est quantumcumque

id est in nomine

timoris huius facere, in nomine Domini est facere. Hoc timore, ut in Libro de catechizandis rudibus ait Beatus Augustinus, proficiendo peruemt quispiam ad talem animum ut plus amet 125 Deum quam timeat gehennam. Vt etiamst dicat illi Deus : utere deliciis carnalibus sempiterms et quantum potes pecca, nec morieris, nec in gehennam mitteris sed mecum tantummodo non ers ; haec si dicat illi Deus exhorrescat hic et omnino non peccet, non iam in tllud quod timebat ne incidat, sed ne illum quem sic amat

130 offendat. In huius ergo non iam timoris, sed nomine amoris, Carissimi, facite quaecumque facitis, in uerbo et in opere et non sine gratiarum actione, in hoc intendite, in hoc aspicite, et

si ueritatem de qua quaeritis uultis contemplari, iste, iste est, istud et non aliud in omni uerbo et opere uestro contemple135 mini.

13. De modo uerae contemplationis hactenus quod |Domi121 quantumcunque M 123 catechisandis M 129 in illud ... ne] ut in illud... non Ag.

124 perueniet Axg.

105/106 1 Cor. 12, 8-10. 4112/4113 Cfr Ps. x10, 10. techizandis rudtbus, x11, 27 - PL, 40, 331.

128/

123/130 Aug., De ca-

p. 58

32

“

DE VITA CANONICA,

13-14

nus dedit diximus, de qua si etiam audire desideratis quatenus porrigi et extendi in ipsam diuinitatis essentiam interim in hac uita ualeat non a nobis sed ab ipso Apostolo hoc quaeratis qui usque ad tertium coelum raptus est in paradisum; ibi audiuit quod rediens sic arcanum dicebat ut homini hoc loqui hoc prorsus non liceat. Et quid a nobis quaereretis quod ipse uel loqui non audere uel nondum se fateatur comprehendisse ? Et tamen : Per speculum, dicit, widemus nunc et in aenigmate,

tunc autem facie ad faciem, et nunc cognosco ex parte, tunc autem cognoscam sicut et cognitus swm ; non quale nec quantum illud totum est, cuius parte sic totus hic in totum ipsum transiit ut de se testari non timuerit : Quis nos separabit a charitate Christi ? Tribulatio an angustia an persecutio an fames I “A an nuditas an periculum an gladius ? Certus sum quod neque mors etc. neque creatura alia poterit nos separare a charitate Det, quae est in Christo Iesu Domino nostro. O uere beatum si uel ex parte ipsam ueritatem hic contemplari meruit quantae suauitatis est, quanti gaudii uisione ac contemplatione huius Io

20

ueritatis perfrui. Admirans

| hoc minusque

de se iudicans

quam quod enarrare sufficiat dicit Augustinus : In uisione ac contemplatione ueritatis quae sint gaudia, quae perfruitio summa et uert bont, cuius serenttatis aflatus. Quid ego dicam ? Dixerunt haec, quantum dicenda esse iudicauerunt magnae quaedam et 2 “nN incomparabiles animae, quas etiam wuidisse et uidere ista credimus. Quid igitur fratres ? Si Augustinus ea nec dixit nec per omnia dicenda credidit, date weniam, quod nec nos ista praesumimus. Ilud scire sufficiat in contemplatione ueritatis quo per charitatem praecipue pertingitur tantam suauitatem esse, 30 tantam iucunditatem, tantam ut ita dictum sit uoluptatem, ut quominus impediatur anima tota toti adhaerere ueritati. Mors etiam, ut praeterito capitulo diximus, quae antea metuebatur, 1d est ab hoc corpore omnimodo fuga et elapsio, pro summo munere desideretur. De contemplatione ueritatis quae dicemus 35 haec per gratiam Dei habuimus, iam non adicimus quidem sed repetimus, sed incubamus, bonorum summam nobis esse Deum, Deum nobis esse summum bonum nec infra nobis esse

remanendum sed nec ultra quaerendum. 14, Quoniam igitur opitulante Deo |ut proposuimus quatuor his gradibus, iter quo ad salutare Dei pertingitur et si non grandiloquio ac festiuo, sed tamen mediocri forsan aut exan-

13, 21 ac] atque Axg.

25 et] ac Aug.

35 adjicimus M

13, & Cfr 11 Cor. 12, 3-4. O/T Core 13012: 13/17 Rom. 8, 35.38.39. 21/26 Aug., De quantitate animae, xxxut, 76 - PL, 32, 1076. 32 Cfr supra, 10,

55/57.

32/34 Aug., De quantitate animae, xxxu1, 76 - PL, 32, 1077.

DE VITA CANONICA, 14

33

gui, si sic uolunt, stilo perstrinximus ne quod absit ex multi5 loquio peccati incurramus uitium. Iam si placet opusculi huius hic ponamus terminum, quanquam et si ita quasi timeamus, non erit tamen Deo propitio, qui iuste nos hic reprehendat de multiloquio, quoniam quidquid hic est, sic est, ut speramus, dispositum ut non superfluat sed sit necessarium. Affert hoc 10 quasi pro affirmato Augustinus in prologo Libri Retractationum cum dicit : Absit ut muliiloguium deputetur quando necessaria dicuntur, quantalibet sermonum multitudine ac brolixitate dicuntur. Quod si scire uultis, cur adhuc de nomine gradus huius siluerimus, praesertim cum ceterorum et nomina 15 et nominum rationes ubique posuerimus, idcirco nos fecisse noueritis, ut cum de contemplatione ueritatis quae uiderentur dixissimus, ex his demum colligeretis, quia incompetenter hune quoque gradum uocari disponamus Contemplatorium. Si uero mouet aliquem cur |gradus istos, qui et actus non im20 proprie dici possunt, nouis, et forsan dicent, nostris et a nobis inuentis uocabulis appellauerimus, nouerit qui elusmodi est, quia non ex nostra praesumptione sed authoritate Augustini sic feclmus qui, ut praemisimus,

innumerabilibus

p. 62

modis eas-

dem res et appellari et diuidi rectissime ac subtilissime posse 25 dicit, et in tanta copia modorum uti quemque posse quo se congruentius existimet. De caetero, ego qui praesumpsi, immo qui inuitus diuque renitens haec utcunque edidi, precor te quicunque legeris, quicunque in legendo offenderis, in hoc mihi des ueniam, si absque diligentioris tractationis prae30 iudicio

sic omnia

posui, ut non

magis mouear,

si recte hic

dicta carpseris, quam si contraria non correxeris. Vos autem beatus populus et inde beatus, quia scitis iubilationem, sacer ordo Canonicus, caeterorum collatione quasi quidam coetus angelicus,

ad wos commissio

nostra, uos considerate

et con-

35 templemini uos hoc in Contemplatorio. Gradus enim simul hic omnis totulumque |opusculum hoc a parte uidelicet princi- _p. 63 pali Contemplatorium nomino ; uos, uos inquam, beatus populus, considerate uos hoc in Contemplatorio. Tot gradus hii sunt ; propitio Deo non erit uestrum aliquis qui non contem4o pletur se et recognoscat horum in aliquo, praestante Domino nostro Iesu Christo.

14, 26 imo M

14, 4/5 Cfr Prou. 10, 19. 11/13 Aug., Retractationes, prol. 2 - CSEL, xxxv1, p. 8, 7-9. 32 Cfr Ps. 88, 16.

34

RESCRIPTVM WAZELINI, 1-3 RESCRIPTVM

WAZELINI

1. Domino et amico suo Reimbaldo praeposito sancti Iohannis, suus Wazelinus salutem et seruitium bonae uoluntatis. Lecto et relecto uestro de canonica uita libro, animam ues“A

tram beatificaui, quae datum optimum et donum perfectum desursum a Patre luminum suscepit : hoc opus sanctum dignum,

benedictione

plenum

condidit.

Vere

enim,

ut

credo,

thesaurum absconditum in agro inuenistis, nec amicis hoc uobiscum quaerentibus abscondistis, ut quod uobis singulariter dedit gratia Dei, hoc commune fidelibus ipsius faciatis. 2. Quod autem praecepistis, ut ipsum librum retractarem, emendarem, quod minus dictum erat supplerem, quod ex abundanti tollerem, fateor studiosius uos effecisse, et breuiter et lucide sufficienter omnia dicta, omnia haec omnibus bene-

uolis fore utilia. Vos igitur in aedificatione apostolico superposita fundamento, ubi alii aurum, argentum, lapides pretiosos superaedificauerunt, hoc quoque pretiosum quadrastis margaritum, quod canonicae uitae quadripertito ordine aequaliter respondet, connectit lateribus suis. 3. Benedictus Deus qui de lege sua uos docuit, et sermonem rectum dedit in os uestrum, quem de bono thesauro cordis uestri noua et uetera protulistis. Spero enim quoniam qui haec bono animo leget, ad aedificationem sui in uita canonica pro5 fectum inueniet. Vale.

“aA

ITEM RESCRIPTVM

REIMBALDI

1, Reimbaldus gratia Dei id quod est, dilecto suo in Christo et sui conuentus ac ordinis egregio priori Wazelino salutem in Domino. Studio ac diligentia qua potui, de uita canonica editum a 5 nobis

opusculum

nuper,

carissime,

familiari

quidem

confi-

dentia ad te, quasi ad cotem ac limam quamdam examinationis transmisi, quod uelut omni parte beatum et exactum, ut aiunt, in eamdem mihi penitus formam remisisti; insuper tuo sic ornatum ac illustratum praeconio, ut nisi de simplicitate ac 10 sinceritate tuae erga nos amicitiae compertum haberem, non sine fuco aliquo ac nebula id assentationis fieri credidissem. Rescriptum Wazelini [I] (iuxta edit. Marténe et Durand) Rescriptum Reimbaldi (11) (iuxta edit. Martine et Durand)

Rescriptum Wazelini [1] 1, 4/5 Cfr lac. 1, 17.

2, 5/6 Cfr Eph. 2, 20. 3, 2/3 Cfr Matth.

13, 52.

@ Cfr Matth.

13, 44.

RESCRIPTVM

~

REIMBALDI,

2-3

a5

2. Nunc autem ut par est de amico ac necessario meo bene sperans, bene per omnia sentiens, uerbis tibi, non meis, sed Sydonii Aruernorum episcopi, respondeo, quibus Namatio cuidam familiari suo scribens, sic de Flauio quodam dicebat Nicetio, cum quaedam eius opuscula nimio ille, ut referebat, extulisset praeconio. 3. Equidem dicebat : In quantum fiert praeter tactantiam potest, gaudeo de praestantissima uivi auctoritate, st certus est; amore,

st fallitur. Hisdem

uerbis, carissime, nescio si eodem

animo, scio tamen quia simplici ac pio hisdem paene uerbis hic respondeo : Equidem uidelicet, in quantum fieri praeter “A tibi iactantiam potest, gaudere me de praestantissima tua auctoritate, si certus es ; amore, si falleris. Vale.

Reseriptum Reimbaldi (1\] 3, 1/3 Apollinaris Sidonius, Epist., VII, v1, 3 - MGH, quct. ant., VII, Pp. 130, 21-22.

SEV DE VOTO

STROMATA REDDENDO ET DE PAENITENTIA NON ITERANDA (1102 - post 1129)

Helenandus

uel

Ellenhardus,

canonicus

Ecclesiae

cathedralis

sancti Martini Vltraiectensis, illam reliquit et in monasterio dioeceseos Treuirensis regulam sancti Augustini professus est, scriptim praebendae suae renentians. Treuiris sacros ordines diaconatus et presbyteratus accepit ab archiepiscopo Brunone von Brettheim (1102-1126). Sed tertio anno professionis rediens Vltraiectum, praebendam

suam

uindicauit,

asserens

professionem

suam

esse

inualidam quia episcopus Vltraiectensis illae non consentuit. Archiepiscopus Bruno reassumptionem Helenandi in capitulo VItraiectensi commendauit sed canonici ancipites remanserunt. Rodulphus praepositus capituli Vitraiectensis (1101-1112), et duo alii dignitarii capituli, scripserunt ad capitula cathedralia Ecclesiarum uicinarum,

Leodiensis,

Mindensis,

Monasteriensis,

ut earum

sen-

tentiam cognoscerent (1). Canonici Monasterienses consulerunt ut Helenandus reciperetur sed tantum uictum et uestitum acciperet sine praebenda canonica (?), dum Leodienses (8) et Mindenses (‘) estimauerunt Helenandum non esse recipiendum a capitulo sed debere ad monasterium regredi.

Responsum Ecclesiae Leodiensis uidetur redactum fuisse ab Algero, secretario Otberti, episcopi Leodiensis (°). Tamen Reimbaldus alius responsum pro usu proprio scripsit sub forma dialogi inter Ecclesiam et sanctum Augustinum super quaestionem de uoto reddendo : Ecclesia saepe cum textibus a sancto Augustino scriptis arguit et Augustinus frequenter seipsum citat !| Praemissa epistola ficticia ad Vitraiectenses, ille dialogus, probabiliter emendatus et auctus, submisit iudicio amici sui Wazelini, dum hic iam

(ab a. 1130) abbas Sancti Laurentii erat, ergo ad minus circa uiginti annos post euenta Helenandi. In codice Bibliothecae Apostolicae Vaticanae, Vaticano

latino

1059

(= V), saeculi

x11, fol. r¥-73°,

textum dialogi sequitur longa mutuatio epistolarum Wazelinum inter et Reimbaldum. In prima epistola Wazelinus Reimbaldo gratias agit de opusculis missis et eum increpat quod attulerit testimonium Origenis de non iteranda paenitentia. Hoc testimonium non habetur in dialogo citato, uidetur ergo adfuisse in alio opusculo. Ad finem epistolarum «explicit » sic describitur : “De uoto reddendo sed et De paenitentia non iteranda ... conflatus ... Libellus”’. Tuxta ordinem codicis titulus «De paenitentia non iteranda » ualet pro epistolas Wazelini et Reimbaldi super hance (*) Cfr S. Mutter et A. Bouman, Oorkondenboek van het Stift Utrecht tot 1301, I, Utrecht, 1920, p. 242-243. (*) Ibidem, p. 247-248. (8) Ibidem, p. 243-247. (4) Ibidem, p. 248.

(°) Cfr A. Ds Mexsrer, Notice sur Je canoniste Alger de Liége, in Fédération archéoloSique et historique de Belgique, XVI® session, Congrés de Bruges, 1903, p. 450-460.

DE VOTO REDDENDO materiam ; attamen

uidetur

37

Reimbaldum specialiter de hac ma-

teria aliud opusculum scripsisse quod desideratur in codice. Quidquid sit, textum ambarum partium operis ut in codice jacet, diuisione in numeris ornauimus, ita ut num.

I-62 opusculo

De uoto reddendo correspondet, et num. 63-89 epistolis Wazelini et Reimbaldi de paenitentia non iteranda tractantibus.

In num. 1-g Reimbaldus principia generalia de uoto eiusque obligatione tradit et tantum num. Io incipit loqui de Helenando. Pro discussione casus illius multa argumenta afferuntur et uariae digressiones fiunt. Loquitur primo de paupertate (num. 11-14), deinde tamen admittitur ius possidendi pro clericis qui uitam communem non profitentur (num. 16-26), disputatur de legalitate et illegalitate (num. 27-40), agitur de episcopis depositis et denuo in functione restitutis (num. 44), affirmatur superioritas uitae contemplatiua super uitam actiuam (num. 45-54), agitur de translatione clericorum (num. 55-57), Reimbaldus in ore sancti Augustini affirmationem ponit quod semel tantum paenitentia conceditur pro grauioribus peccatis (num. 43). In dialogo, Ecclesia iam num. 15, 26, 41-42, affirmat Helenandum redire debere ad monasterium quod ingressus fuerit et eodem sensu in num. 58 concludit. Attamen postea adhuc aliqua obiectio examinatur (num. 59-62). Ita ut reuera dialogus, nimis longus et aliquomodo obscurus, in piscem desinit. In num. 63-89 habentur tres epistolae Wazelini et tres responsiones Reimbaldi. In prima epistola (num. 63-64) Wazelinus affirmat paenitentiam iterari posse etiam pro grauioribus culpis et affert exemplum Dauidis, suggerit ut breuiorem responsionem pro VItraiectensibus Reimbaldus redigat. In sua responsione (num. 6568) Reimbaldus pro sententia contraria nouum textum sancti Augustini adducit, admittit casum Dauidis sed ostendit in Nouo Testamento disciplinam seueriorem euasisse. In secunda epistola sua (num. 69-72) Wazelinus non accipit interpretationem noui textus Augustini et improbat affirmationem in ore illius sancti in dialogo cum Ecclesia positam. In sua secunda responsione (num. 73-80) Reimbaldus ostendit affirmationem illam reuera esse desumptam ex operibus Augustini et uindicat interpretationem suam aliis textibus. In tertia epistola sua (num. 81) Wazelinus admittit affirmationem, a se improbatam, esse Augustini et ad opinionem Reimbaldi de non iteranda paenitentia accedit. In sua ultima responsione (num. 82-89) Reimbaldus gratias agit Wazelino et pro sua opinione noua testimonia affert ; etsi agnoscat se in dialogo inter Ecclesiam et Augustinum digressiones fecisse, tamen non opportunum credit breuiorem responsionem pro Vltraiectensibus redigere.

Stromata utuntur, praeter Augustino, aliis etiam Patribus, Historia ecclesiastica tripartita, et duobus textibus liturgicis. Ex auctoribus antiquitatis afferunt Ciceronem, Cornelium Nepotem, Horatium, Rhetoricam ad Herennium ; ex auctoribus recentioribus

38 Burchardum

STROMATA Wormatiensem,

Iuonem

Carnotensem,

Anselmum

Cantuariensem. Decretum tamen Burchardi non uidetur unica fons ex qua canonesconciliorum et pseudo-decretales deprompti sunt. Ex Nowellis Iustiniani, etiam mediante aliqua collectione canonica, tantum aliquod principium ualde generale sumitur.

EPISTOLA EPISTOLA

REIMBALDI

39

REIMBALDI AD WAZELINVM QVAE ET ARGVMENTVM SEV PROLOGVS SEQVENTIS EST OPERIS

1. Dilecto confratri suo in Xristo Wazelino cenobii sancti Laurentii Montis publici, Reimbaldus in aecclesia sancte Mariae sanctique Lamberti quae sita est in ualle Leodiensi, gratia Dei id quod est, cum deuotione orationum quicquid ad 5 uerae pertinet dilectionis obsequium. Litteris suis nostram Leodiensem nuper Traiectensis aecclesia consuluit, possitne deinceps secundum canones reuocari propriisque suis restitui, si quis sub regula uiuens, sine prelatorum licentia communis artiorisque uitae propositum semel susceperit, illo nimirum 1o Nyceni concilii capitulo uehementer se angi conquerens, quo a sanctis patribus decretum assertur, ne uidelicet de ciwitate ad cwmtatem, ne de aecclesia ad aecclesiam, episcopus, presbiter aut diaconus transferatur, illo quoque Laodicensis, nec proficisci quidem sine litteris oportere formatis et canonicis. Super 15 hoc quoque a Monasteriensi, necnon Mindensi, comprouincialibus

uidelicet

aecclesiis

suis,

sciscitabatur,

inter

quas

in

questionis huius enodatione, tanto largiente Deo nostra Leodiensis inuenietur prospicacior, quanto subtilior rescripti eius examinator fuerit, quisquis illud non minori quam |debet 20 diligentia perlegerit. Huiusmodi apud nos cum uentilaretur questio et alius sic diceret, alius uero sic, ego etiam super hoc quid sentirem quibusdam necessarlis meis rogantibus, non solum uerbo sed et scripto edidi, ueruntamen prius hoc tibi probandum, quam illis legendum, aliisue diuulgandum, trans25 mittere uolui. Sed quare sic ? Quia recitare hoc uel amicis erubui ? Quia non omnia, ut mihi, sic illis credidi ? Immo, ne

si incorrectum id incultumgue erumperet, non amicorum sed emulorum in me forte genuinum acueret. 2. Nolo ergo melius quodammodo de me inimici, quam amici mereatur diligentia, dum uitium quod illius mihi immanitas licet dure, tamen forsan uere obiecerit, tua mihi humanitas, quamquam pie, blande tamen nimis, et uelut 5 adulatorie, reticuerit. Et tamen, ut ait Augustinus in libro de

Trinitate : Nullus reprehensor formidandus est amatori uerita-

Epist. Reimbaldi (11M) (¢ cod. Vaticano lat. 1059, saec. xir1[=

V] ; fol. T¥ uacuum

est)

Epist. Reimbaldi [III] 1, 4 Cfr 1 Cor. 15, 10. can. 15. 13/14 Cfr Conc. Laodicen. s. IV, can. 41. 2, 6/9 Aug., De Trinitate, 11, prooem. - PL, 42, 845.

11/13 Conc. Nicaen. a. 325,

40

STROMATA

tis. Etenim, ait, aut inimicus reprehensurus est, aut amicus. St inimicus insultat, ferendus est, amicus autem si erret docendus

est, si doceat audiendus. Sed perfectorum id est ut erat ipse, 10 qui sic docebat Augustinus. Ego fateor, imperitiae meae timeo, ut nisi tu, frater, operi huic nostro extremam ut aiunt

manum imponas, emittere illud penitus non audeam. Simile quid aliquando timebat |Ambrosius cum Sabino suo scribens ; Malo, dicebat, tuo corrigatur iudicio, si quid mouet, priusquam

15 foras prodeat. Vnde iam reuocandi nulla facultas sit, quam laudari a te, quod ab aliis reprehendatur. Assume ergo, karissime,

iuxta

eundem

Ambrosium,

assume

beniuolents

animo

aurem uersutiae, et pertracta omnia ; sermones uellica, si in his non forenses blanditiae, et suasoria sunt uerba, immo ueri20 tatis

sinceritas,

firmitas

rationis,

auctoritatisque

non

con-

tempnenda dignitas. Quo autem maiorem auctoritatem habeat oratio, non mihi Reimbaldo homini uidelicet inerti et inerudi-

to, uel tibi Wazelino, immo Aecclesiae et Augustino omnem sermonem tribuo. 3. Eiusdem enim ret, ut Iheronimus dicit, zdem interdum et accusatores fiunt et defensores, cum in aliis probant, quod in alits

reprobant, quasi uitium et uirtus non in rebus sit sed cum auctore mutetur. Rufinus quoque sub nomine Pamphili martyris : De 5 Origine accidere, inquit, solet, uel casu, uel interdum studio, ut

nomine Origents in codice non pretitulato legatur aliquid ipsius in auribus obtrectatorum, quasi altertus tractatoris, quod tamdiu

placet et laudatur, atque in omni ammiratione habetur, quandiu nomen | tllius non fuerit indicatum. At ubt Origenis fuerint 10 cognita esse, quae placebant, statim displicent, statim heretica esse dicuntur, et ea quae paulo ante usque ad caelum ferebantur, hisdem uocibus eademque lingua usque ad inferos demerguntur. Recte itaque et amice feceris, karissime, si non magis pro tua,

quam pro mea opinione labor aueris, et scrupulos omnes, dili15 gentis nimium maliuolentiae dum adhuc apud te latet, dum adhuc opusculum hoc nostrum non prodiit discusseris. Quod in me fuit prae oculis semper cum scriberem, auctores ecclesiasticos habui, e quibus diligenter quae suscepto huic operi expedire cognoscerem excerpere studui, quemadmodum Era20 cCleoten quondam illum Zeuxin fecisse perhibent, qui cum

2, 7 si] ergo add. Axg.

8 errat Axg.

9 pr. est] om. Aug.

14/15 Ambrosius, Ep/st. 48, 1 - PL, 16, 1201 B. Ri aG 2027 AC

17/18 Ambr., Epist. 48, 3 -

3, 1/4 Hieronymus, ubi ? 4/12 Pamphilus, Apologia pro Origene, Rufino interpretante, praef. - PG, 17, 546 B.

DE VOTO REDDENDO,

2 “

41

Helenae se uelle pingere simulachrum diceret ut mutum in simulachrum ex animali exemplo ueritatem transferret, uirgines multas, magna preditas dignitate, sibimet dum pingeret exhibuit. Quod si temere aliquid alicuius hic preterisse, aut non satis eleganter secuti uidebimur, non pertinaciter resistemus, uerum docti a te libenter et facile sententiam commutabimus. Nec enim tam parum cognosce quam inparum cognito stulte

30

EPIST. PRAEF.

et diu perseuerasse

turpe est. Parumper

igitur haec

cum |[cum] legeris, a me precor animum auertas, Leodiencem aecclesiam, non me loqui existimes, nisi forte simul cum ipsa me quoque Traiectense alloqui sicque salutare subintelligas. EXEMPLAR

EPISTOLAE

LEODIENSIVM

AD

fray)

TRAIECTENSES

1. Leodiensis aecclesia his qui sunt Traiecti confratribus et amicis. Idem in Xristo sapere, idem dicere, nec a uerbo sano

et irreprehensibili, uento aliquo doctrinae inconstanter aliquando deficere. Consuluistis nos, fratres karissimi, super quodam uiro aA quondam canonico, qui perfectionis obtentu prebendam suam et propria cuncta que habuerat deserens, communiter uiuendi propositum arripuerat, sed rursus iam fere post triennium, non bona ductus penitentia ad ea quae dudum sponte deseruerat Io redit, quibus semel abrenuntiauerat repetit, iureque quodam canonico quum sine licentia episcopi sui transmigrauerit, sese recipi suaque sibi reddi debere astruit. Super his quoniam non omnibus eadem est sententia, quid et nos inde sentiamus litteris nos consuluistis. Res, fratres karissim1, satis haec ardua nil nostro uobis tantum sensu consulere, nil

15 est. In huiusmodi

20

25

nostra auctoritate diffinire presumimus. Augustinum Yponiensem ad hoc consilium adsciscamus, et quoniam apostolicae huius traditionis et professionis a qua miser iste deuiauit et apostatauit, | summus hic post apostolos instaurator uel restaurator fuit, legemque hanc uelut alius temporibus nostris Heszras reparauit et recuperauit, quid super hoc ipse sentiat et consulat, ipsum si placet consulamus. Introducamus quasi personaliter ipsum et Aecclesiam, uicissim de causa hac quaerant et respondeant, ut ex hac non collisione, sed mutua uicariaque collatione aliqua si fieri potest nobis scintilla ueritatis exiliat. 2. Solet enim minutis, ut aiunt, interrogatiunculis et responsionibus ueritas neglecta et uelut adumbrata melius plerumque perfectiusque discuti. Vnde Iheronimus in prologo libri 3, 27 cognosce

V

Epist. Leodiensium

29 cum] V, omittendum uidetur

1, 24 Cfr 1 Esdras 8, 2.

f, 4°

42 aA

Io

STROMATA

contra Pelagium sub nominibus Atthici et Crithoboli : Hic liber, inquit, quem nunc cudere nitimur, Socraticorum consuetudinem seruabit, ut ex utraque parte quid dict possit exponatur, et magis perspicua ueritas fiat, cum posuerit unusquisque quod senserit. Cum igitur ea hoc in genere commoditas sit, introducantur ut dictum est, quasi personaliter Aecclesia interrogans et Augustinus respondens, uicissim auctoritatibus agant et disserant rationibus, sicque plerumque inter se quaadam non contrarietate,

sed tamen

uarietate

sententiarum

inueniendi

quod quaeritur gratia, quasi dissentiant, ut tandem quicquid super hoc diffinierint, ipso Augustino docente, ad regnum

15

caritatis re|ferant. Et quoniam ut Augustinus dicit : Omnis

1 FN

pulchritudo quae partibus constat, multo est laudabilior in toto quam in parte. In corpore enim, ait, humano, st laudamus oculos solos, st nasum

solum, st solas genas, aut solum caput,

solas manus aut solos pedes, et caetera, st pulchra singula et sola 20 laudamus, quanto magis totum corpus cur omnia membra, quae singula pulchra sunt, conferunt pulchritudinem suam. Quia, inquam, omnis pulchritudo laudabilior est in toto quam in parte, precamur, karissimi, iterum uerumque precamur, ut si prolixius haec sese diffuderint, ne priusquam qualia sunt, ex2 “ plicata fuerint, repudiatis, quae quidem tametsi ita dixerimus, Deo tamen fauente, breuius nequaquam absolui poterit aut lucidius. Quod ipsum persuadere uidetur noster Theronimus in prologe libri cronicorum temporum, sic inter caetera ad Vincentium et Gallienum scribens : Inde uenit ut sacrae 30 litterae minus compiae durumque sonare uideantur, quod diserti astt homines interpretatas eas de hebreo nescientes, dum superfictem, non medullam inspiciunt, ante quasi uestem orationis sordidam perhorrescunt, quam pulchrum intrinsecus rerum corpus inuentant. 3. Laciniosa autem, ut aiunt, et uaria diuersitate opus hoc

A

contexere proposuimus. Nec hoc exemplum nostrum est. Sic Tytus Flauius | Clemens de uera philosophia commentarios scientiae stromatis composuit. Stromata autem dicebat posse intelligi tanquam opus uarie contextus. Vnde et nos libellulos hos nostros quemadmodum ille suos non incongrue, ut credimus, stromatheos quasi uarie contextos appellandos censuimus. Prior ergo iam si placet super his Augustinum in haec uerba conueniat Aecclesia. Epist. Leodiensium (e cod. V) 2, 6 exponat Hieron. sonantes aut et durum Hieron.

30 durumque sonate et

31 isti] om. Hieron.

2, 4/8 Hieron., Aduersus Pelagianos, prol. - PL, 23, 519 A. 15/21 Aug., De Genesi contra Manichaeos, 1, 21, 32 - PL, 34, 188. 29/34 Hieron., Chronica, ptol. - GCS, xtvu1, p. 3, 12-18. 3, 3/4 Cfr Clemens Alexandt., Stromata.

fo 5e

DE VOTO REDDENDO, r DE VOTO REDDENDO SVB NOMINIBVS AVGVSTINI SIAE LIBER STROMATVM PRIMVS INCIPIT.

43 ET AECCLE-

1. Interrogatio Aecclesiae. Aecclesia. Dic, sancte Augustine : Si quis perfectionis amore propria deserens, ex forma et institutione apostolica communionem uiuendi propositum arripuerit, poteritne deinceps iure aecclesiastico

et

5 canonico ad ea redire quae semel deseruit ? Augustinus. Quid tuistud a me ? Vel cur a me precipue ? Aecclesia. Quoniam in apostolicae huius institutionis et professionis precipuum te post apostolos executorem et preceptorem fuisse accepimus. ro Augustinus. Tribuis mihi quantum nec ipse in me recognosco. Vita profecto haec apostolica est, institutio apostolica ; ab his quam a me haec tu inquiras rectius. Aecclesia. Eorum, pater, etiam super hoc frequenter sententiam et audiuimus et legimus, quae quamquam ut par 15 est non mediocriter placeat ; eo tamen nobis eam |acceptiorem feceris, quo subtilius de ea et latius more tuo disputando disserueris. Augustinus. Possumne scire questionis huius quae sit occasio ? 20 Aecclesia. Modo non, scis postea. Augustinus. Non ab re est, quod id impresentiarum non aperis. De preuaricatore forsan aliquo pertinaci et obstinato intendens, ne tibi non respondeam metuis. Aecclesia. Itane faceres ? De pertinaci huiusmodi et 25 obstinato si quaererem, mihi non responderes ? Non uideo propter duritiam quorumdam et pertinaciam, cum erudire me possis, qua ratione cum ipsis in ignorantia et errore me permiseris. Augustinus. Nec ego ita intendo, tamen de propositis 30 cum uerbum faciam, te, te, inquam, non huiusmodi, ego respiciam. De talibus enim Iob sanctus in typo aecclesiae loquens: Quid agam ? - inquit - Sz locutus fuero, non quiescet dolor meus. Nec enim dolor sanctae Aecclesiae quiescit, quando locutione sua peruersos corrigi minime conspicit. 35 Aecclesia. Ita, pater, est ut dicis. Sed attendere debes quid ad haec uir sanctus ille adicerit.

Augustinus. Quid illud est ? Aecclesia. Et si, inquit, tacuero, non recedet a me. Si enim aduersata tacuerit, hoc ipsum amplius quod tacet Aecclesia De uoto reddendo (e cod. V’)

De uote 1, 18/14 Cfr Act. 4, 32-35. 38 lob 16, 7. 4

20 postea] Cfr to, 1/5.

32 Tob 16, 7. CeCe

Av,

44

STROMATA

4o gemit, quia se tacente peruersorum culpis excrescere conspicit. Ne ergo te tacente amplius peruersorum culpas excrescere gemas, ad inquisita respondens, si fieri potest, | quantum in te est, tam his quam mihi satisfacias. Augustinus. Quasi uim hoc afferre est. Vincit me caritas. 45 Studium uerum me uincit ; uincit denique rei ipsius quaedam non sine rationis orationisque uenustate et dignitate utilitas. Officii etiam mei est, qui licet indigne, tamen gratia Dei dicor episcopus, cuiquam omnino non negare, quod ad aedificationem et salutem Xristianam pertineat. Cum ergo uobis ut 50 dixi debitor sim, temptabo per auxilium gratiae Dei, cum ratione tum auctoritate quae proposuistis dissoluere, nisi quod timeo, quemadmodum res obscurae dicendo plerumque fiunt apertiores, sic apertas has obscuriores forsan fieri oratione. ss Aecclesia. Id gratiae Dei et tuae committo diligentiae. Tu tantum quod rogo explanandum suscipe, si uidelicet ut supra quaesitum est iure deinceps aecclesiastico ad ea quis redire possit, quae semel perfectionis amore deseruit. 2, Augustinus. Verbis apostoli obiurgare wos, karissimi, compellor, quibus ad Hebreos ille scribens : Cum deberetis, inquit, magistrt esse propter tempus, rursum indigetis ut doceamint, quae sint elementa exordu sermonum Dei. Et facts estis quibus lacte opus sit, non solido cibo. Quid enim ? Adhuc dubitatis utrum ad ea quis redire non debeat quae semel ut dicitis

ig?

“

perfectionis amore deseruit ? Adhuc de | paruis et minutis,

et minutis huiusmodi, inquiritis, qui summa quaeque et grandia, utpote 1am diu in scola Xristi eruditi et instructi, 10 alios docere debueratis ? Quis, ut pace uestra hoc dictum sit, quis tam rudis, immo quis tam surdus est in aecclesia, qui non frequenter audierit Dominum dicentem in euangelio Nemo mittens manum in aratrum et respiciens retro, aptus est vegno Det ? Quid putatis hic aratrum, nisi opus bonum nomi15 nat ? Ad quod quasi manum mittit et retro aspicit, quisquis bonum quod inchoauerat non perficit. Et tamen inquiritis : si iure deinceps aecclesiastico ad ea quis redire possit, quae semel perfectionis amore

deseruit. Absit, absit a iure nostro,

a iure aecclesiastico, a bono proposito quempiam cadere, pia 20 uota frangere, pia Deo uota non reddere. Melius est enim non uouere, quam uouere et uotum non reddere. Probat hoc qui dicit : Vouete et reddite domino Deo uestro. Nec enim fas est mentiri Spiritui sancto. Vnde Vrbanus papa in ea : Omnibus

2, 2/5 Hebr. Fe 0 13/14 Luc. 9, 62. 22 Psi7$s 12. 23/30 Decretales Pseudo-Isidorianae, Decretum Ps. Vrbani de communi uita, 9 - edid. Hinscutus, p. 143, 145-146,

£, 6¥

DE VOTO REDDENDO, 2-4

45

Xnstianis in sanctificatione spiritus. Quicumque uestrum, 25 inquit, communem wuitam susceptam habet et uouit se nichil proprium habere, uideat ne pollicitationem suam irritam faciat ; sed

hoc

quod

Domino

est pollicitum,

fideliter

custodiat,

ne

dampnationem sed premium sibt adquirat, quoniam satius est non uouere | quam uotum, prout melius quis potest, non per3 O°

jicere. 3. Aecclesia.

“

I°

20

mansuetudine “

Ita, pater, est ut dicis. De uoti redditione

sic esse credo ut asseris. Sed quid erit si post huiusmodi uotum ad propria quispiam redire uoluerit. Numquid admittetur ? Numquid recipietur ? Numquid ei quod suum erat iure ecclesiastico restituetur ? Nec enim ut puto eadem aut similis est, de repetitione huiusmodi siue de redditione et restitutione solutio. Licet enim forsan nobis interdum alicui reddere, quod illi repetere uel recipere non licet. Augustinus. Culpa non est, si exigitur quod debetur, aut si quod debetur exhibetur, ueruntamen omnino non intelligo, quomodo uidelicet in aliquo tam aecclesiastico quam saeculari iudicio reddi cuiquam debeat, quod is cui redditur iure ideo repetere non ualeat, quia nec habere hoc debeat. Preterea attendere debueras, quia non hic de ablatis cuiquam et wiolenter amissis, seu de depositis agimus, immo de his quae sponte quis deseruit, cum perfectionis ut diximus obtentu communiter uiuendi propositum arripuit. Aliud enim est de uita iusta reposcere, aliud propria quae perfectionis amore contempserat deinceps quempiam non recipere. Sed uos ista non attenditis, manum cui uultis indifferenter porrigitis, magisque de clementia iudicari quam de seueritate |licet rationabili et iusta laudari eligitis. 4, Aecclesia. Potest hoc quidem non nunquam de quibusdam non incongrue fieri, sed aliud modo est. De iusticia siquidem canonica, de uigore et rigore aecclesiastico, non de et clementia

nunc

agimus,

nunc

quaerimus,

nunc doceri petimus. De iusticia, inquam, canonica quaerimus, sed.in hanc ut nobis nunc consulas obnixe te, pater, petimus.

I°

I“

Adest enim gratias Deo rectoribus aecclesiae nostrae pace salua, potestas exercendae disciplinae aduersus improbos huiusmodi ac nefarios. Aliis nunc aculeis preceptorum, illis uidelicet qui ad seueritatem correctionis pertinent, excitandi sumus. Augustinus. Audi igitur quomodo intelligo : nequaquam uidelicet illi reddi debere quae repetit, immo ut in quodam aliquando tractatu dicebam, clericatum ipsum debet amittere. Quod repetendo quae semel deseruit, preuaricatorem sese et uelut apostatam constituit. 4, 13/14 Cfr Aug., Sermo 355, 6 - PL, 39, 1573.

fay

46

“STROMATA Ecclesia. Ita ne dicebas ? Augustinus. Ita prorsus. Dicebam, si rite recordor, quia

20

quisquis post communiter uiuendi propositum sancteque nostrae societatis promissum et iam ceptum consortium,

proprium habere uellet, et de proprio uiuere, contraque nostra instituta et precepta facere, parum esset ut diceret quia nobiscum non maneret, sed et clericus non esset. 2 A

Aecclesia. Dure hoc quidem satis. Scio |quia a proposito hoc cadere uotumque non reddere pergrande peccatum Sit;

£.) 8?

et quia omnino hoc fieri non liceat, non satis tamen uideo, qui sic excesserit et si deinceps tecum non maneat, quomodo

“

tamen hac de causa clericatum iuste et rationabiliter amittere debeat. 5, Augustinus. Num ad rationem me lusticiae reddendam prouocas ? Num cuncta hic tecum rationibus astruas ? Ea ne lege conuenimus ? Aecclesia. Non quaero istud, pater. Quaedam etiam cum necesse sic fuerit testimoniis astrues, uerum illam disputandi uiam, qua testimoniis cuncta quae dicuntur astruuntur, fateor

5 Ke)

WS)

in aliis toleraretur, quos quidem imperitiae necessitas, quia per se stare nequeunt, cogit ad aliena confugere : in te uero idcirco nullo modo ista perpetior, quia eloquentiam tibi pariter cum scientia non deesse uideo. Et recordari debes, quia tu ipse aliquando in eodem tuo, quo illud superius de uita credo clericorum tractatu, aliud super hoc dixeris. Ponam quid id fuerit, si per te mihi licuerit, si concesseris, Si non mouearis. Augustinus. Nichil moueor, dic plane quid id fuerit. Aecclesia. Si rite recordor, haec ipsa quae profero, non mea sed tua uerba sunt. Quisquis, dicebas, societatem commums uitae tam susceptam quae laudatur in actibus apostolorum deserit, a uoto suo cadit, a professione sua cadit. Obseruet iudi-

20

25

cem, |sed Deum, non me. Ego et non aufero clericatum. Quantum sit periculum, ante oculos eius posmi. Faciat quod uult. Numquid non ita discebas ? Augustinus. Ita prorsus. Veruntamen ut animaduerto, quid dixerim, quia causam cur hoc dixerim non attendis, omnino non intelligis. Aecclesia. De causa nescio, sed sic aliquando te et dixisse et scripsisse recolo. 6. Augustinus. Hoc est quod dicimus. Causas non attenditis, ideoque interdum quod auditis non intelligitis. Conside-

5, 18 sua] sancta Azg.

5, 141/12 Cfr Aug., Sermones 355 et 356 - PL, 39, 1568-1581. Sermo 355, 6 - PL, 39, 1573.

16/20 Aug.,

f. 8V

DE VOTO REDDENDO, 4-6

47

rabam profecto cum hoc dicebam, tempus, personas, aetates, animorum qualitates, uidebamque quid, cui, quando, uel 5 quomodo congrueret, ne esset quod dicebam friuolum, si forte esset extraordinarium. Sicut enim quaedam sunt quae nulla ratione possunt conuelli, ita multa sunt quae pro necessitate temporum aut pro consideratione personarum uel aetatum oporteat temperare. Hoc ipsum attendebam, cum scribens ad 10 Marcellinum inter caetera sic dicebam : Mutata temporis causa, quod recte ante factum fuerat, ita mutari uera ratio plerumque flagitat, ut cum sint qui dicant recte non fiert si mutetur, contra

ueritas

clamet,

recte non

fiert nist mutetur,

quia

utrumque tunc ertt rectum, st erit pro temporum diuersitate 15 diuersum. Et paulo intra: Aptum, inquam, fut primis temporibus sacrificium quod preceperat Deus, nunc uero non tta est. Aliud enim precepit, quod huic tempo lr aptum esset, qui multo magis quam homo noutt, quid cuique temport accomodate adhibeatur, quid quando impertiat, addat, auferat, detrahat, augeat, 20 minuat. Manifeste quoque per se hoc docet Dominus qui discipulis suis cum mitteret eos ad predicandum : Nolite, inquit, portare sacculum neque peram. Et rursum, instante passionis tempore, et peram illis reddidit et sacculum ? Quid putas ? Num sibi ipse in hoc contrarium fuit ? Absit. Sicut enim in

1 Gy

25 ratione corporalis medicinae, sibi medicus contrarius non est,

cum pro qualitate uel quantitate egritudinis, nunc mordentia, nunc mollentia medicamina apponit, et nunc ferro secat, cul fomento subuenire non poterat, ita spiritalis medicus a seipso dissentire iudicandus non est, cum plerumque pro causae, 30 pro personae, pro temporis consideratione, eadem salutis ratione nunc iubet quod prohibuerat, nunc prohibet quod ante fieri iusserat. Non ergo discipulis Dominus de pera et sacculo contraria precepta dedit, sed suo nos exemplo docuit, quod plerumque personis, causis, temporibus uariisque necessitati35 bus concedendum sit. Vnde et ego magistri hoc tenens exemplum, uariae intuitu rationis quondam professis nostris, sed postea relapsis et prolapsis, nunc clericatum auferendum dixi ;|nunc uero, quod tu uehementius ac debeas miraris, non auferendum cens ui, quasi in plerisque opusculis nostris fre40 quenter non legeris, in tolerandis uel non tolerandis huiusmodi, qui modus quaeue ratio adhibenda sit. Sed forsan non recordaris. Aecclesia. Optime modo.

6, 12 sint qui] ipsi Axg.

6, 10/15 Aug., Epist. 138, ad Marcellinum, 4 - CSEL, xx1v, p. 129, 6-10. 15/20 Aug., op. ¢it., 5, p. 130, 3-8. 21/22 Luc. 10, 4. 23 Cfr Luc. 22, 36.

f. 9V

48

STROMATA

7. Augustinus. Dic tunc. Aecclesia. Dicebas in eodem, nisi fallor, quo ea quae premissa sunt tractatu, quia si aliquem hoc facientem, idest propria quae semel perfectionis obtentu deseruerat repeten“A

tem, degradare uelles, non ei deessent patroni, non ei deessent

suffragatores ; in quo nimirum patet, quia eos degradares, nisi patronos eorum ut dicis et suffragatores metueres. Augustinus.

Cum ergo ita tu fatearis, et ita sit, responde :

si iam de clericatu desertoribus illis auferendo uel non aufero rendo contrarias tibi uidear protulisse sententias. Aecclesia. Sic putabam prius, causasque non attendens fateor, errabam.

Augustinus. Nec mirum. Varietate enim sententiarum decipiebaris presertim cum eisdem, eiusdem uidelicet profes15 sionis sed relapsis, et prius auferrem et postmodum clericatum dimitterem. Siquidem statueram prius nullum ordinare clericum nisi qui mecum uellet manere, ut si uellet discedere a proposito, recte illi tollerem clericatum, quia desereret sanctae societatis promissum ceptumque consortium. Sed rursus con20 Siderata | causa, ecce, inquam, in conspectu Dei muto concilium. Qui uolunt habere aliquid proprium, quibus non sufficit Deus et Aecclesia eius, maneant ubi uolunt et ubi possunt, non eis tollo clericatum. Quid ergo ? Vbiubi hic est, quod prius dicebam, parum uidelicet esse ut dicerem, quia nobiscum 25 huiusmodi

non

maneret,

sed

et clericus

non

esset

? Num

michimet hic tibi uideor contrarium ? Sed urgentem uel non urgentem debes attendere necessitatem, cuius intuitu, sicut posterius cum urgeret, quicumque uoluisset cum proprio extra manere, non ei tollebam clericatum, ita prius cum non urgere 30 uideretur, cui placuisset propitio Deo socialis haec uita, si cum

ypochrisi uiueret si inueniretur habens proprium, non illi permittebam ut inde faceret testamentum,

sed et delebam

eum

de tabula clericorum, totisque nitebar uiribus ut ubi ego episcopus essem, ille non esset clericus. Sic enim necessitate 35 non perurgente deponi huiusmodi ex iusticia debuit, quemadmodum iusticia eadem permittente non deponi idem ex necessitate potuit. 8. Aecclesia. Manifestae rationi non est quid contradicat. Sed cui tu abstuleris ne clericus esse possit, ubi tu episcopus fueris, uelim dicas, pater, alicubi deinceps clericus esse uale-

bit ? Vsquamne 5 Temanebit ?

ministrabit ? Vsquam

7, 22 ecclesia V (sed Jonge saepius aecclesia)

7, 16/21 Cfr Aug., Sermo 355, 6 - PL, 39, 1573. 14 - PL,'39, 1580.

in officio clericatus

31 habete Axg.

21 sqq. Cfr Aug., Sermo 356,

DE VOTO REDDENDO, 7-9

Io

49

Augustinus. Recte satis hoc queris, et commode. Etenim cum Leo episcopus urbis Romae Ianuario Aquileiensi in eam ‘Lectis fraternitatis tuae litteris’ scribens inter caetera : Nulla, dicit, ratio sinit ut inter episcopos habeantur qui nec a clericis sunt electti nec a plebibus expetiti, nec a comprouintialibus episcopis cum metropolitan tudicio consecrati. Subiungens ait : Si qua uero clerict ab istis pseudoepiscopts in eis aecclesiis ordinantur quae ad proprios episcopos pertinent, et ordinatio eorum

f, 10¥

consensu et tudicio presidentium est, potest vata haberi, ita ut in

tpsis ecclesiis perseuerent ; aliter autem uana habenda est ordina-

1

tio, quae nec loco fundata est, nec auctoritate munita. Proinde, ut dixi, recte satis uideris quaerere, uidelicet si cui abstulerim

ne clericus esse possit ubi ego episcopus fuerim, saltem alibi in officio clericatus remanere 20

=)

propter “A

Io

ualeat, ut sicut sit, quibus ut

premissum est, in suis tantum et non in aliorum aecclesiis, sic e contrario esse possit cui in aliorum et si non in sua aecclesia ministrare liceat. Profecto licere hoc nusquam legimus, nusquam audiuimus, immo frequenter inhibitum sanctorum auctoritate reperimus. Vt ergo supra dixi, parum est dicere de huiusmodi, quia nobiscum non manebit, sed nec deinceps propitio Deo alibi rite clericus esse ualebit. §. Aecclesia. Quid tunc |rogo est, quod in epistola Affricani concilii missa ad Bonefacium papam de Appiario quodam presbitero legitur, uidelicet quod de Sycensi ecclesia sua, graues

quosdam

excessus

remotus

est, sic tamen

quatinus accepio epistolio ubicumque alibi uellet et posset preshiterts munere fungeretur ? Augustinus. Hoc ego melius scio. Ipse enim et concilio in quo haec acta sunt interfui et epistolae illi de qua dicis propria manu subscripsi. Aecclesia. Par igitur est ut mihi ostendas qua ratione illi tunc concesseris, quod huic modo denegas. Augustinus. Aliter omnino illud sese tunc de Appiario habuit. Siquidem de omnibus erratis suis ueniam ille postulans communioni restitutus fuerat, ideoque quamquam propter

15 recens

scandalum

ab

ecclesia

sua

remoueretur,

sic tamen

remouebatur, quatinus retento quidem gradus sui honore ubicunque alibi uellet et posset sui ordinis officium ammini-

straret. Numquid istud non licebat ? 8,9 diceret 1 pertinebant Leo

10 prouincialibus Leo 12/13 ordinati sunt Leo 15/16 creatio aut consecratio Leo 16 auctore Leo

13

8, 7/16 Leo 1, Epist. 18 - PL, 54, 706-709, sed textus allatus ibi non legitur ;

inuenitur tamen in epist. 167, ad Rusticum Narbonnensem (inquis. 1 - PL, 54, 1203 A-B), quae epistula in Collectione Pseudo-Isidoriana epist. 18, ad Ianuarium, ptoxime succedit (edid. Hinscuivs, p. 615-616). 9, 5/6 Conc. Carthagin. a. 419, Epist. ad Bonifatium papam - edid, TURNER, 1, 8/9 ibidem, p. 608, 221. P- 599, 47-50.

f, 11%

50

STROMATA

Aecclesia. Licebat utique. Augustinus. Frustra ergo illi comparas, si quis est cui abstulerim, ne clericus esse possit, ubi ego episcopus fuerim. Id enim nisi forsan ineuitabili necessitate in clericatus officio permanere deinceps non poterit. Aecclesia. Sic mihi quoque uidetur. Sed quid erit, si quis 25 a clericatu secundum instituta ecclesiastica nondum depositus fuerit, et tamen culpam qua deponi |debeat admiserit. Augustinus. Si de culpa constiterit, temere se deinceps officio ingesserit. Aecclesia. Quare ? Qua ratione ? Numquid propter scan-

20

30 dalum

faim

?

Augustinus. quanda minus contemptibilis fuerit. Quis tamen Deo audeat dicere : quare homini huic, |qui post primam paenitentiam rursum se laqueis iniquitatis astringit, adhuc iterum parcis ? Aecclesia. Vtilis omnino ad interrogata et salubris ratio. Caeterum exemplis, queso, si potes, aliquibus ostendas, post 30 diiudicationem et depositionem canonicam aliquos ad ordines et dignitates redisse aecclesiasticas. Hoc si poteris, magne me fateor dubitationis uel ignorantiae uinculo absolueris. 44, Augustinus. Possum utique tanta forsan copia ut audire te hoc tedeat. Nonne Ilohannem Crisostomum a duabus synodis orthodoxorum episcoporum diiudicatum audisti iterumque restitutum ? Marcellus etiam episcopus Ancyrae depositus fuit, sed postmodum proprium recepit wa Galatiae episcopatum. Asclepius diiudicatus a synodo aecclesiam suam postea recepit. Lucianus episcopus Andronopolites, dampnatus a papa lulio, recepit aecclesiam sui episcopatus. Cyrillus episcopus Iherosolimitanus depositus fuit, postea uere reI

ay

10 Cfr Aug., Joc. cit., lin. 11. 12 Cfr Aug., Joc cit., lin. 7. cfr Aug., Joc. cit., lin. 8. 14/20 Aug., Joc. cit., lin. 9-13. 153, ad Macedonium, 7 - CSEL, xutv, p. 403, 5-9.

13/14 Matth. 18, 18; 22/25 Aug., Epist.

44, 2/3 a duabus synodis] Concilium Querci mense iulio a. 403 et Concilium Constantinopolitanum mense martio 404 4 restitutum] post primam depositionem ; post secundam mortuus est Johannes Chrysostomus in exilio a. 407 5 depositus] a Concilio Constantinopolitano a. 336 5/6 recepit episcopatum] a Concilio Sardicensi a. 343 6 Asclepius] potius Asclepas, episcopus Gazae in Palestina diiudicatus a synodo] paulo post Concilium Nicaenum a. 325, in aliquo Concilio Antiocheno 6/7 aecclesiam ... recepit] uersus annos 337-339,

definitiue restitutus a Concilio Sardicensi a. 343 7 Andronopolites] Hadrianopolis 8 papa lulio] Iulius I (337-352) 9 depositus fuit] a. 357, et denuo a. 360 9/10 reconciliatus] a. 362, postea in exilio missus est ab a. 367 ad a. 378

f. 357

DE VOTO REDDENDO, 43-44

77

conciliatus est aecclesiae suae. Simili modo et Policronium elusdem aecclesiae episcopum Sixtus episcopus dampnauit, et iterum eum ipse reconciliauit. Innocentius papa Fotinum dampnauit episcopum, sed ipse postea eum in proprium restituit locum aecclesiae suae. Misenum episcopum a Felice I “ papa dampnatum, Gelasius papa successor eius aecclesiae suae restituit. Leontius, dum esset presbiter, | depositus fuit, sed postea in Antyochia patriarcha extitit. Gregorius uero quartus papa Theodosium, quem Eugenius eius antecessor presbiterii honore priuauerat, sanctae aecclesiae Siguinae consecrauit 20 episcopum. Ybas episcopus diiudicatus fuit, sed sancta synodus canonice suam illi restituit ecclesiam. Rothardum episcopum sanctae Suessionensis ecclesiae a synodo condempnatum, et Sophronium Placentinum episcopum merito reprobatum, Nicholaus papa ambos reconciliauit. Felicianum 2 “ quoque et Maximianum quos trecenti XVIII dampnauerunt,

10

f. 367

et qui diu foris extra ecclesiam in sacrilego scismate fuerunt, iterum in honore suo, sicut exierant, recepti sunt. Verum id solummodo tune fieri licere, uolo intelligas, cum uidelicet sic 30

utilitas aut uehemens aliqua aecclesiae necessitas exposcit, sicut Gelasium papam, cum esset Italica quondam aecclesia bello fameque penitus annullata, pro tempore concessisse legimus de monachis, uel etiam laicis, clericos assumi, sic tamen

quatinus cessante necessitate prisca iterum reintroduceretur et reconfirmaretur auctoritas. Siquidem ut nosti, alia uolun35

tatis,

alia utilitatis

siue

necessitatis

ratio

est.

Sed

errant

quidam non seruantes modum, et cum in unam partem procliuiter ire coeperint, non respiciunt diuinae auctoritatis alia

testimonia quibus possint |ab illa intentione reuocari et in ea, quae ex utrisque temperata est, ueritate et moderatione con40

sistere. 44, 20 Siguinae] V7, Signinae /egendum uidetur

44, 30/34 Cfr Gelasius 1, Epist. 14, 2-3 - edid. Ture, I, p. 362-364 (apud PseudoIsid., p. 650 sq.). 11 Sixtus episcopus] Sixtus III papa (432-440) : cfr BAronivs, Annales Ecclesiastici, v, Antuerpiae, 1602, p. 656-657 12 Innocentius papa] Innocentius 1 (401-417) 14 Misenum episcopum] Cumae, in Campania 14/15 Felice papa] Felix 111 a. 485 15 Gelasius papa] Gelasius 1 a. 496 16 Leontius] ex Phrygia ortus 17 in Antyochia patriarcha] ab a. 344 ad a. 357/8 18 Theodosium] seu Theodorum, episcopum Signinum (Segni, Italia) Eugenius] Eugenius 11 (824-827) 20 Ybas episcopus] Edessenus diiudicatus fuit] in sic dicto latrocinio Ephesino a. 449 20/24 sancta synodus] Concilium Chalcedonense a. 451 23/24 a

synodo condempnatum] in Concilio prouinciali Suessionense a. 861 ab Hincmaro metropolitano Remensi habito 23 Sophronium] seu Seufridum 24 Nicholaus papa] Nicolaus 1 in Concilio Romano d. 21 ianuarii a. 865 Rothardum restituit in episcopatu suo 25 trecenti xvi11] Concilium Nicaenum a. 325

f, 36V

78

STROMATA

45, Aecclesia. Recordari me facis eorumque quae in libro de doctrina Xristiana dicebas : Tandiu widelicet diligenti considevatione uersari debere quae leguntur, donec ad regnum caritatis interpretatio eorum perducatuy. Reuera, ut ex te nunc 5 intelligo, siita fiat, si diligenti uidelicet consideratione uersen-

tur quae leguntur, unam uelut faciem omnium sacrorum eloquiorum inueniemus. Sed, queso per Deum, in tam longa adhuc oratione quid fecimus ? Quid profecimus ? Ecce uerum Helenandus euasit, quem iam quasi manu tenebas, et licet ro inuitum, utpote necessitate conpulsum, tamen ad socialem uitam tecum reducebas, ecce iterum uelut e manibus tibi

elapsus est. Omnes illi uias circumsepseras, omnes aditus intercluseras, omnem denique et rem et spem secularem tam ratione quam auctoritate illi abstuleras. Gaudio etiam trium15 phans, o felicem exclamabas necessitatem, qua reuocatur quasi in melius. Quid modo ? Vbi est ? Quo abiit ? Euasit, erupit, aufugit. Quibus enim rationibus, quibus auctoritatibus rediens suscipi debeat, dum michi loqueris, aecclesiae etiam Traiectensi ostendis, quae nichilominus forsan de reditu 20 elus gaudens redeunti occurret, | introducet eum, primam stolam suam si reddet, dicet quia prius suus fuerit, suus canonicus, apud eam nutritus fuerit, ibi adoleuerit, ibi per aliqua stipendia

25

30

5

ro

creuerit,

carere

eo nolit, non

possit, non

debeat.

Dicet etiam episcopus suus quia sine licentia sua exierit, nesciat quo abierit, de aecclesia ad aecclesiam sic transmigrare non debuerit. Ad haec mihi uolo respondeas et consulas. Augustinus. Et hoc faciam si potero. Sed primum uolo mihi dicas de uita actiua et contemplatiua, utram uidelicet earum digniorem, altiorem, Deoque ut ita dicam uiciniorem reputes, forsan hac wia ad id quod quaeris perueniemus. Aecclesia. Quis inde dubitet ? Augustinus. Tamen quid inde sentias edicito. 46. Aecclesia. De uita contemplatiua omnes idem sentiunt, tanto uidelicet eam esse digniorem, Deoque ut dicis uiciniorem, quanto liberior strepituque sit et curis secularibus expeditior. Etenim cum actiua per Martham, per Mariam uero uita contemplatiua signetur, partem Marthae et si non improbat Dominus, tamen non tam bonam ut Mariae iudicat, cum uidelicet eam quam sibi Maria elegerat non bonam tantum, uerum etiam optimam nominat. Dicebat enim : Martha, Martha, sollicita es et turbaris erga plurima. Porro unum est necessarium. Maria optimam partem elegit, quae |non auferetur ab ea. Quasi diceret : quod erga plurima haec Martha turbaris non improbo, non reprehendo, bona quidem sunt, ideoque 45, 2/4 Aug., De doctrina christiana, I, xv, 23 - CC, xxxuy, p. 91, 4/5. Ati luce 1520122. 46, 8/14 Luc. 10, 41-42.

£37"

20/

f39%

DE VOTO REDDENDO,

45-47

79 haec approbo, ueruntamen unum, unum illud necessarium quod sibi Maria elegit, multis istis prefero, plurimis istis pluris15 facio et cum haec bona, illud non bonum tantum sed et optimum iudico et nomino. His ita consideratis, nisi melius doceas

uitam contemplatiuam, quantum in me est, uitae quidem actiuae prefero. Augustinus. Recte tu quidem. Et nosti de qua ad quam zo sese Helenandus transtulit. Aecclesia. Non satis. Etenim scio, quod a contemplatiua occidit, uerum nescio, utrum ab ea rursus in actiuam recidere

potuerit. Augustinus. Verum est quod aiunt : Non parum est scire 25 quid nescias. Queso mihi dicas unde ad rei huius ambiguitatem deueneris. Ecclesia. Facio quod iubes. Leo papa XXVI° capitulo decretorum suorum dicit : Quia quamuis inferior uita innocens esse possit, meliorem tamen electionem deserere sit transgressio. 30 Sed et Gregorius in Pastorali : Quisquis, inquit, bonum matus subive proposuit, bonum minus quod licuit illicitum fecit. Augustinus. Nichil utique uerius. Sed quid inde uis ? Aecclesia. Quod uidelicet non in uitam actiuam, sed in transgressionem non reciderit sed ceciderit, ubi meliorem, id 3 aA

est contemplatiuam, Helenandus deseruit. Nec enim uitae simul actiuae et transgressioni deseruire potuit. 47, Augustinus. Vt dicis ita est, nec reprehendere queo

quod audio. Sed duo haec tantum, uitam widelicet actiuam et contemplatiuam respiciens, dicas si nosti, non in quam reciderit uel ceciderit, sed de qua ad quam prius sese Helenandus ? Hoc enim est quod a te quaesieram. “A transtulerit Aecclesia. Quandoquidem ita uis, dicam quod intelligo. Actiuam quam prius ille tenebat, dimisit, ad contemplatiuam sese transtulit. Augustinus. Et cum sic ascendere coepit, recte ne ascen-

10 siones in corde suo disposuit ? Aecclesia. Deimperfectione ad perfectionem promoueri et prouehi et rectum et optimum iudico. Augustinus. Recte facis. Sed timebas superius ne non ei licuerit, quod sic sine licentia uidelicet episcopi sui transmigra15 uerit. Aecclesia. Ita faciebam. Augustinus. Dic ergo. Imperari debet ista perfectio, an tantum proponi, persuaderi et ultro eligi ? Aecclesia. Nonne modo diximus, quia optimam partem 28/29 Leo 1, Epist. 167, ad Rusticum Narbon., inquis. x1v - PL, 54, 1207-1208 (apud Pseudo-Isid., p. 617 [inquis. x1]) ; ,.xxvi capitulum decretorum”’ e Collectione Dionysii Exigui, PL, 67, 290 B uel Decret. Burch., vir, 8 - PL, 140, 793-79430/31 Gregorius 1, Regula pastoralis, II], 27 - PL, 77, 104 B.

47, 9/10 Cfr Ps. 83, 6.

f, 387

80

STROMATA

20 sibi Maria elegerit ? De hac re non aliud scio, quam quod ipse Dominus in euangelio dicit : Si wis, inquit, perfectus esse, uade, uende omnia quae habes et da pauperibus, et uent sequere me. Cum ergo de uoluntate requisiuit, perfectionem, ut mihi uide-

_ tur, homini non necessariam imposuit, sed uoluntariam pro25 posuit.

Augustinus. Mecum sentis, meoque iudicio quantumcunque sit, quod quasi perfectum quis suscipit, perfectum non erit, nisi proprii quidem arbitrii libertate susceptum fuerit. Potest | quod dico facile perpendi ex continentia.

f. 38V

30 Continentia enim si uenit ex arbitrio uirtus est, si ex Imperio

poena. Aecclesia. Ita crederem, nisi quod forsan hac ratione omnibus sub oboedientiam gradu humiliore constitutis negaretur perfectio. Ita enim non sui iuris sunt, ut pene nichil nisi 35 quod eis iussum iniunctumque fuerit, facere debeant. Augustinus. Assentior huiusmodi omnino ut dicis ex prelatorum suorum pendere arbitrio, ut, in eodem quidem proposito perseuerantes, si aliud preter quam eis iniunctum fuerit praesumpserint, inoboedientia id reputetur et transgressio. 4o Caeterum si amministrationem uitae artioris et perfectioris eligitur, quid putas ? Hanc non nisi auctoritate et preceptione prelatorum suorum suscipient ?

48, Aecclesia. Facient credo. Ad id quod melius, artius et perfectius est, licite sine precipientis auctoritate proficient. Videretur enim, ut ita dictum sit, minus perfectionis habere perfectio quae non ex proficientis tantum, uerum ex preciarbitrio. “ pientis proficisceretur Augustinus. Aut igitur perfectum illum fieri non licuit, quod tam impium quam friuolum credere est, ideoque ne uidelicet perueniret non nisi ex preceptione ad perfectionem niti debuit ; aut si licuit unde nullus ambigit, preceptionem 10 utique ad hoc ut expectaret omnino non oportuit, presertim cum | iuxta quod prefinitum est improprie dicatur perfectio ad quam non nisi per preceptionem fit transitio. Porro licere non aliud quam quasi metam aut terminum positum non transire est. Perfectionem autem quis quasi signum et limitem ei 15 prefigeret quatinus tunc penae transgressionis addiceretur, ubi paulisper progressus quasi pedem in possessionem perfectionis poneret ? Quis sic insaniret ? Frustra ergo quod liceret, licere sibi quispiam peteret. Quid tibi uidetur ? Aecclesia. Sic prorsus esse. Sed et qui dixit : Si wis per47, 28/29 etsi innocens militia et honestum potest esse coniugium, electionem meliorum deseruisse transgressio est Leo

21/22 Matth. 19, 21. 48, 19/20 Matth. 19, 21.

f, 39°

DE VOTO REDDENDO, 47-49

81

20 fectus esse, wade uende omnia quae habet et da pauperibus, et ue

sequere me, id facere uolentibus iter profecto ad perfectionem aperuit. Et quis est qui claudat, cui ille aperit ? Nonne ille claurs est Dauid, qui claudit et nemo aperit, aperit et nemo claudit ? Augustinus. Recte ergo Helenandum faecisse necesse 25 est iudices, qui ne forte sic ad perfectionem non pertingeret, non expectauit, dum de perfectione sibi episcopus uel alius quispiam preciperet aut concederet. Non expectauit precipientem aut concedentem episcopum, qui, quod congrue inseris, uocantem uel inuitantem sic in euangelio audierat 30 Dominum : Si wis perfectus esse, uade, uende omnia quae habet

et da pauperibus, et went sequere me. Aecclesia. Bene quidem hoc et recte. 49, Augustinus. Proinde, cum ea quam elegit, ad quam proprio | sese arbitrio transtulit, pars illa sit quae, Domino ipso teste, non auferetur ab eo, debetne ab ea ut paulo ante quaerebas deuocari et reuocari et rursus in ea quam, etsi 5 bonam, tamen non tam bonam dimiserat, suscipi ? Nunquid

f, 39¥

non transgressor esset si rediret ? Meliorem enim electionem

desereret. Aecclesia. Attendere debes, quia ut dixi : aecclesia sua eum repetit. Dicit quia necessarius sibi sit, carere eo non 10 possit, opera elus indigeat. Augustinus. Repetebat et Mariam Martha. Dicebat enim ad Dominum

: Domine,

non

est tibt curae,

quod soror mea

veliquit me solam muinistrare ? Dic ergo tli ut me adiuuet. Sed quid Dominus ? Num precibus illius annuit ? Num fecit quod 15 petiit ? Numquid sic Marthae laboranti condescendit quatinus de contemplatiua ad actiuam redire Mariam iusserit ? Absit. Sed Maria, inquit, optimam partem elegit, quae non auferetur ab ea. Et tamen haec, ut audisti, non ut iste ad possessiones,

immo ad rerum distributiones, curasque pauperum expeteba20 tur. Quid ergo ? Putasne professum hunc nostrum uel ad aecclesiae suae prioris remittendum officia, cum petitione piae et sanctae huius sororis, beata haec nec ad pauperum redire potuerit ministeria ? Non credo. Optimam enim ille cum Maria partem elegit, quae, ut iam sepe dictum est, |non au25 feretur ab eo. Aecclesia. Non audeo, pater, his quae a te dicuntur contradicere. Veruntamen sunt nonnulli qui magnis muneribus ditati, dum solius contemplationis studiis inardescunt, parere utilitati proximorum refugiunt, secretum quietis diligunt, 30 secessum speculationis appetunt, de quo si districte iudicentur ex tantis, ut aiunt, rei sunt, quantis uenientes ad publicum

22/23 Apoc. 3, 7.

30/31 Matth.

49, 12/13 Luc. 10, 40.

19, 21.

17/18 Luc. 10, 42.

f, 40°

82

STROMATA

prodesse potuerunt. Proinde si aecclesiae suae priori iste necessarius est, si carere eo non potest, si opera eius illa indiget, 3 “a

nescio profecto qui forsan proximis profuturus enitesceret, utilitati caeterorum qua ratione secretum suum praeponere ualeat, quando ut legimus, ipse summi Patris unigenitus, ut multis prodesset, de sinu Patris ad publicum nostrum egressus est.

50. Augustinus. Quid laboro ? Quid his tantopere insto ? Rogo, nunquid non aecclesia sua similem habet ? Nunquid meliorem ? Si ita est, quod absit ut credam, tamen si ita est,

reuera ut dicis reuocandus est, repetendus est, omnino propter aA

utilitatem et salutem multorum, ut redeat rogandus, monen-

dus, aut certe cogendus est. Sic enim Petrus apostolus ad Clementem

Io

cum 15

20

successorem

: Hoc mihi, inquit, fiert wisum

twuuare possis, subterfugis,

tur tantum

habens

f. 40V

considera-

tionem. Et certe iste est funiculus lineus siue funiculus cementarii, quem wuidit Ihezechiel in manu uiri, cuius erat species quasi species aeris. In funiculo enim cementarii hoc agi dicitur, ut cognosci equalitas uel rectitudo surgentis parietis debeat. Et si lapis intus est, foras eicitur, si exterius prominet, interius reuocatur. Quod cotidie agit predicatio doctorum, ut unaquaeque anima cui regiminis onera suscipere fortasse non expedit, etiam si foris apparere appetat interius reuocetur. Et rursum, quae latere uult et sui tantummodo curam gerere, si sibi ac multis utilis esse potest, etiam cum

>)

est,

ut quamuis te excuses, ordinem te episcopum. Quod st esset alius melior uel similis, non te cogerem bonum opus suscipere nolentem. Et paulo post : Suscipere, inquit, twmes |aecclesiae gubernaculum, quasi peccati periculum metuens, certus esto quia amplius peccat qui populum Dei, uelut in fluctibus positum,

latere desiderat,

exterlus perducatur ut appareat, sicque fit ut sanctorum lapidum ordo teneatur, dum sepe et uolens honorem repellitur et honorem fugiens in sacri ordinis arce subleuatur. Proinde si similem aut meliorem aecclesia Traiectensis non habet, et

30

iste sese repeti nec cupit nec expetit, siquidem ut ipse Petrus ad eundem Clementem dicebat : Ecclesia non eum qui cupit eam et audacter expetit, sed ornatum moribus et in uerbis eruditum | eligit ; si, inquam,

35

similem

aut meliorem

aecclesia sua non

habet, et iste sese repeti nec cupit nec expetit, sane ne uelut in fluctibus posita pericliteretur, reuocet eum, redire cogat, redire compellat, non quidem ad recipienda et iterum possidenda quae olim ob perfectionem propria deseruit, nec enim deinceps ad ea redire poterit, immo quod quidem sine aliquo perfectionis suae detrimento poterit ad morum institutionem 36 legimus] ubi ? 50, 7/14 Decretales Pseudo-Isidorianae, Ps-Clemens, Epist. ad lacobum, 3 - edid. Hinscuius, p. 31. 15 Ezech. 40, 3 ; 47, 3. 29/31 Decret., loc. cit.

f, 417

DE VOTO REDDENDO, 49-52 animarumque fuerit,

83

aedificationem uel ad ordinanda, si ita necesse

fideliterque

distribuenda

et

dispensanda

quae

sibi

40 fraternitas sua uel exteriora ista commiserit. Nec enim tedere debet animum si sensus eius contemplationi spiritualium semper intentus, aliquando per dispensandis rebus minimis quasi minoratus inflectitur, quando illud (ut dixisti) Verbum per quod

constant

omnia

creata,

ut prodesset

hominibus,

as-

45 sumpta humanitate uoluit paulo minus ab angelis minorari. Et nosti quia etiam corporis membra uicissim sibi sua officia impertiendo copulantur, ut pes oculis currat et oculus pedi prospiciat. Similis in corpore est aecclesiae copula. 51. Aecclesia. Ita prorsus. Sed quid inde fiet, quod modo dicebas, professum hunc tuum Helenandum nec ad aecclesiae suae | prioris remittendum officia, cum petitione piae et sanctae sororis Marthae Maria nec ad pauperum redire 5 potuerit ministeria ? Si de contemplatiua nec ad pauperum ministeria Maria redire debuit, optimam enim ut ipse Dominus testabatur partem elegerat quae auferri ab ea non debebat, quid est quod ab ipsa contemplatiua sine aliquo (ut dicis) perfectionis detrimento uel ad exteriora ista procuranda et

fea

1o dispensanda, tuum istum professum, si ita necesse sit, remit-

tendum asseris ? Non satis uideo quomodo ista conueniant. Etenim Marthae ministranti et Maria necessaria fuit, siquidem ipso Domino teste sollicita erat et turbabatur erga plurima et tamen a Domino, qui ipse hoc testabatur, omnino ut se illa 15 luuaret impetrare non poterat. Dicebat enim Dominus quia optimam sibi Maria partem elegisset, quae auferri ab ea non debuerit. Videris profecto ad nos contra propositum redisse, nobiscum sentire, ut si professum illum tuum ut diximus

aecclesia sua necessitatem pretendans repetierit, contra fas ille 20 non faciat si redierit. Augustinus. Qui miraris haec, obstupesceres forsan si audisses plerumque quodammodo regnum terrenum angarlare ciues regni caelorum. Nonne Danihel et tres pueri in Babylonia prepositi | sunt negociis regis ? Nonne Ioseph in Aegypto se25 cundus a rege est positus amministrare rem publicam ? Manifestum est itaque quod usurpat sibi plerumque ad opera sua, id est ad opera regni sui, non tamen

ad facta sua mala,

etiam regnum terrenum ciues regni caelorum, ideoque falleris siin me, ut in plerisque, tum hoc tum illud, esse arbitraris. In 30 eadem adhuc qua coepi persto sententia, nichilque ut credo quod intentioni, quod materiae non conueniat interserui ; tu uide ne filum, ut ita dicam, rationis et orationis meae non recte

tenueris. 52. Aecclesia. Sic, pater, intelligo quatuor uidelicet esse, de quibus hic principaliter disserueris. 43/44 Cfr Col. 1, 16.

45 Cfr Ps. 8, 6.

f, 427

84

STROMATA

Augustinus. Quae sunt illa ? Aecclesia. Imperfectio, pater, a qua tuus hic professus 5 transierit, perfectio ad quam transierit, imperfectio ad quam retransire cum perfectione non potuerit, perfectio denique cum qua (ut dicis) ad imperfectionem redire potuerit, nisi quod in tam difficili uarietate uariaque uerborum sententiarumque tuarum densitate, nescio si forte in aliquo deuiauerim 10 aut profundius te penetrantem per omnia non comprehenderim. Vt enim tria illa priora quam manifesta satis sunt, preteream hoc ultimum, penitus non uideo, quomodo uidelicet sine perfectionis detrimento ad imperfectionem | de per- f. 42% fectione fieri possit retransitio. Nam

si hoc, ut doces, neces-

15 sitate interueniente fieri potest, cuius, non dico imperfectionis, immo

cuius inhumanitatis

fuisse dixerim, Marthae laboranti

Mariam non compati ? Nunquid non ipsa iuste a perfectione cadere debuit, quem laborantem non iuuit, quem rogantem non exaudiuit, quem demum sanctis non ministrare sustinuit ? 20 Soror erat quae laborabat, soror quae rogabat, soror quae ad opus eam pietatis inuitabat. Labor erat magnus, pius in rogando sororis affectus, opus quo nichil esset misericordius. Vbi, rogo, ubi uel naturalis in sorore compassio ? Vbi affectus

ille pietatis ? Vbi liberalis illa in pauperes Xristi deuotio ? 25 Singula, ne dicam omnia, singula haec apud illam obtinuisse debuerant, ut si ad illius imperfectionem

sine suae, ut dicis,

perfectionis diminutione necessitate haec aliqua descendere potuit, recte ipsa a sua perfectione deciderit, quae sorori nullatenus hac in necessitate condescendere uel subuenire uoluit. 53. Augustinus. Certe non ita diceres, si optimum illud quod sibi Maria elegit, quid, quantum, uel quale sit, quantumue bono illi Marthae prestet intelligeres. Vnde oportet audias, super hoc quid | aliquando in secundo de consensu 5 euangelistarum libro dixerim : Duae dicebam, uirtutes animae humanae propositae sunt, una actiua, altera contemplatiua. Illa quidem, idest actiua, ea est, gua itur, ista uero, id est con-

templatiua, gua peruenitur, illa qua laboratur ut cor mundetur ad udendum Deum, ista qua uacatur et uidetur Deus. Illa est in 10 preceplis exercendae uitae huius temporalis, ista in doctrina uitae tllius sempiternae ; ac per hoc illa operatur, ista requiesctt, quia illa est in purgatione peccatorum, ista in lumine purgatorum ; ac per hoc in hac uita mortali illa, idest actiua, in opere est bonae conuersationts, ista uero, idest contemplatiua, magis in

15 fide et apud perpaucos per speculum et in enigmate, ex parte in

aliqua wisione incommutabilis ueritatis. Hine ergo licet perpendas bono illo Marthae, tanto hoc optimum Mariae esse melius, quanto per quietem et amorem quam per tribulatio53, 5/16 Aug., De consensu euangelistarum, 1 (non in libro m1, ut in textu dictum est), v, 8 - CSEL, x11, p. 7-8.

DE VOTO REDDENDO, 52-54

85

nem et tolerantiam temporalem ad ueram uitam peruenitur 20 felicius. Sine dubio enim intelligimus ad arborem uitae non solum per frameam flammeam, idest per tolerantiam temporalium molestiarum, uerum etiam per cherub, idest per plenitudinem scientiae, per quam caritas intelligitur, perueniri posse. Quod prudenter beata haec animaduertens, quibusdam uirtu25 tum alis, |a curis et occupationibus temporalibus ad amorem

f. 43°

uisionemque diuinam euecta, sedebat, ut legitur, sedebat, uacabat, orabat, ea quidem quae retro sunt obliuiscens, unum,

unum autem illud, quod Marthae Dominus necessarium dixerat, quodque optimum nominauerat, cum apostolo usque ad 30 brauium supernae uocationis prosequens. Et quid esse decebat, quid esse poterat, quod ab hoc eam proposito deuocaret ? Bonum utique erat, quod Martha faciebat, occupata circa ministerium sanctorum, sed melius quod Maria, haec quae sedebat ad pedes Domini Ihesu audiens uerbum eius. Bonum 35 erat quod Martha faciebat, quae de substantia sua Xristo et discipulis suis necessaria ministrabat, sed melius quod haec quae omnem substantiam suam dimiserat ut expeditior eundem Dominum sequeretur. In his autem bonis quae et Martha et Maria faciebant, fieri omnino non posset, quod melius est, 40 nisi altero pretermisso et relicto. Vide ergo, si ab optimo eo quod elegit, quod tanto desiderio, tanta animi intentione uel intensione persequebatur, ad bonum Marthae Maria redire debuit. 54, Aecclesia. Minime. Sed ut quod tunc rogo superius, si urgeret necessitas tuum illum professum, Helenandum dico, uel ad exteriora ista procuranda et dispensanda redire posse

dicebas ? Rectene intellexi ? Dicebas |ita ?

5

Augustinus. Ita prorsus. Verum necessitas ista non nisi uehemens quaedam debet esse necessitas, ut, quemadmodum aiunt, attendendum esse digna, ne causa uideatur ea quae ad utilitatem pertinet, quare plerumque aut de magnificentia, aut de honestate quiddam derogetur, ut uel nudum in foro sal10 tare, cum per hoc patriae consulturus sis, turpe non sit, quod nec Dauid rex coram archa Dei erubuit, sic digna quoque satis causa illa sit, quae de contemplatiua ad actiuam descensum huic et reditum persuasisse debuerit. Nec enim debet hoc fieri, nisi uehementer illo aecclesia sua indiguerit, nisi similem 15 ut dixi uel meliorem non habuerit, nisi omnino eo carere non

potuerit. At si necessitas tanta, tam atrox, tam uehemens, tam incurabilis ingruerit, de perfectione procul dubio ad imperfectionem sine suae ut dixi perfectionis diminutione redire quis poterit. Quid enim indignum nobis uel difficile est, si 20 supra infraque animum ducimus qui eadem, ut aiunt, manu 29/30 Cfr Phil. 3, 14. 54, 14 Cfr 11 Reg. 6, 14.20.

f. 44

86

25

STROMATA

corporis et lauamus faciem et calciamus pedem ? Nam quod de Martha dicis, uidelicet quod necessaria sibi in ministerio Maria fuerit, ita fuisse et ego non abnego, sed forsan tunc solam eam huic operi posse sufficere uidit, qui uidelicet de contemplatiua ad actiuam Mariam remittere noluit. Quis autem nesciat Martham remissiorem frequenti quidem futuram in ministerio,

30

si contilgisset eam

Mariae in hoc frui et

f. 44¥

supportari consortio ? Vtriusque ergo profectui Dominus consuluit, cum et Mariam in illa secum contemplatione retinuit et Martham in hac interius actiua prout congruebat exercuit. Quid tibi uidetur ? 55. Aecclesia. Tamdiu, ut supra dicebam, et haec diligenti

consideratione

uersauimus,

caritatis interpretationem A

donec eorum

fauente

Deo

ad regnum

perduximus.

Augustinus. Sic fieri debet. Vides ergo iam, nisi fallor, de perfectione ad imperfectionem Helenandum redire non posse, etiam si repetatur ab aecclesia, sicut Maria non rediit, cum etiam ut supradiximus ad pauperum eam ministeria Martha repetiit. Neque enim maiori nunc necessitate cum aecclesia sua

10

repetit, quam tunc sororem ut sibi adesset in ministerio soror expetut. Aecclesia. Satis credo. Male enim nostris cum Traiectensibus ageretur, non detraho homini, tamen male ageretur cum

eis, si non

nisi illius disponerentur

Dicitur tamen I “A

20

et regerentur

consiliis.

quia necessarius eis sit, carere eo nolint, non

possint, non debeant. Augustinus. Debeantne ratione quidem satum tibi ostendisse credimus. Aecclesia. Verum est. Sed mittunt nos ad Nycenum concillum in quo a sanctis patribus decretum assertur, ne de ciuztate ad ciuitatem, ne de aecclesia ad aecclesiam, episcopus,

presbiter aut diaconus | transferatur, ostenduntque ex multis locis scripturarum

25)

clericum

sine licentia episcopi sui trans-

migrare non debere. Quid ergo ? Num auctoritati contradicemus ? Num presumemus ? Num poterimus ? Augustinus. Absit. Immo auctoritati cedemus, auctoritatem sequemur, auctoritati parebimus. Aecclesia. Fateri ergo necesse erit, quod transmigrare sic Helenandus non debuerit. 56. Augustinus. Qua necessitate cogemur ? Aecclesia. Auctoritate Nyceni concilii, in quo ut audisti a sanctis patribus decretum est, ne de alia ad aliam aecclesiam episcopus uel clericus aliquis transferatur.

55, 19/21 Conc. Nicaen. a, 325, can. 15 ; cft supra, Epist. Reimbaldi [III], 1, 11/13. 56, 2/3 Cfr Cone. Nicaen. a. 325, can. 15 ; cfr supra, 55, 19/21.

f. 457

DE VOTO REDDENDO, 54-57 5

10

15

20

25

30

35

5

xo

87

Augustinus. Quis ita sapit ? Immo desipit ? Quis rogo ita canones intelligit ? Ecce quod superius diximus, ideo uos interdum quod legitis non intelligere, uidelicet quia id tantum quod legitur attenditis, non autem de personis, de causis, de temporibus, caeterisque circumstantiis, prout necesse est, discernitis. Putasne causas Nycenum concilium non annectat cur de aecclesia ad aecclesiam episcopus uel clericus aliquis transferri non debeat ? Sicne pro imperio ac auctoritate omnia statuit ? Quin constitutionum causas attendens, causas ipsas constitutionibus cum sic oportebat apposuit. Probat hoc Antherus papa qui dum de mutationibus episcoporum episcopis Tholetanis scriberet, mutatiolnum huiusmodi causas, utilitatem seu necessitatem esse docuit : Scitote, inquiens, quia mutationes episcoporum communi necessitate et utilitate fier licet. Et quod dixerat, exemplo ipse uel auctoritate confirmans : Petrus, inquit, princeps apostolorum de Antyochia utilitatts causa Romam translatus est. Eusebius quoque de parua quadam ciuitate apostolica auctoritate Alexandriam, Felix Ephesum. Ecce mutationum causae. Cum wero de alia ad alam aecclesiam episcopum uel quempiam ex clero transferri Nycenum concilium prohibet, non ut aestimas nude hoc et absolute facit, qui potius causam protinus cur id fieri non debeat annectit, ne uidelicet uirginalis pauperculae societate contempta, ditioris adulterae uideatur amplexus appetere. Vnde etiam Leo papa Anastasio Thessalonicensium episcopo capitulo VIII, in ea ‘Quanta fraternitats tuae’ : St quis, inquit, episcopus ciuitatis suae medtocritate despecta amministrationem loct celebriorts ambierit et ad maiorem sese plebem quacumque occastone transtulerit, a cathedra quidem pellatur aliena, sed et caveat propria, ut nec illis presideat quos per superbiam spremt, nec wlis quos per auaritiam concupimt. Quid tibi uidetur? Est ne hoc ratio ? Aecclesia. Est utique. 57. Augustinus. Huic quoque simile est, quod in Calcedonensi concilio | inuenitur, uidelicet non licere clericum in duarum ciuitatum simul conscribi aecclesiis, et in qua in initio ordinatus est et ad quam confugit, quasi ad potiorem, ob inanis uidelicet gloriae cupiditatem. Nonne rationabilis haec quoque tibi uidetur prohibitio ? Aecclesia. Videtur. Siquidem nullus in transmigratione huiusmodi spiritualis perfectus est, sed diuitiarum tantum et inanis gloriae appetitus. Augustinus. Quid ergo ? Nunquid Helenandus huiusmodi transmigrandi causas habuit, quod eum tantopere aecclesia 17/18.20/23 Decretales Pseudo-Isidorianae, Ps. Anterus, Decret., 11 - edid. H1inscutus,

Pp 52.

30/35 Leo 1, Epist. 14, 8 - PL, 54, 674 A (apud Pseudo - Isid., p. 620).

57, 4/2 Cft Conc. Chalcedon. a. 451, can. to.

f. 45

f, 46°

88

STROMATA

sua repetit ? Num de aecclesia sua exiens diuitiis augeri abiit ¢ Num honoribus dignitatibusque ampliari ? she Aecclesia. Immo abiens perfectionis obtentu possession115 bus suis renunciauit, propria sua postposuit, non nisi communibus deinceps uti uouit, uti proposuit. Iob enim sancto docente didicerat, quia sapientiae quam quaereret nesciret homo precium, nec inueniretur in terra suauiter uiuentium. Et reuera quisquis adhuc uitae huius uoluptatibus pascitur, ab 20 aeternae sapientiae intellectu separatur. Augustinus. Quia ergo sine licentia episcopi sui hanc quaerere exiuit, reuocetur Helenandus, reuocetur ad possessiones seculares, ad rerum proprietates, ad diuitias et uoluptates ? Ita fieri uouit, ita precepit, ita docuit in euangelio Dominus ? 25

Aecclesia.

Immo, qui non |renunciauerit, inquit, omnibus

£46"

quae possidet, non potest meus esse discipulus. 58. Augustinus. Qua igitur ratione, ut iam cum stomacho loquar, qua ratione apostatam illum quasi suum adhuc clericum Traiectensis aecclesia repetit ? Non licet hoc, ut premissum est, non licet, nisi de clericis, in eodem proposito permasnentibus, qui aecclesiae suae mediocritate contempta, ad maiorem sese aliquam et ditiorem cupiditatis, ut audisti, et ambitus causa transfertur. Hi nimirum sunt, quos desertores et transfugas canones nominant, quos Leo papa, inuito eo cuius sunt, neminem

sollicitare, neminem

sibi retinere posse

10 dicit, quos iuxta Laodicensis concilii XLI capitulum nec proficisci quidem sine litteris oportet formatis et canonicis. Nam si quis amministrationem uitae artioris et perfectioris elegerit, nequaquam, ut supradictum est, ab ea auctoritate uel preceptione prelatorum prohiberi, retardari, uel si iam eam 15 suscepit, deuocari deinceps poterit. Aecclesia.

Gratias

Deo, gratias tibi. Nam

profecto iam

nichil est quod dubitem Helenandum artioris quidem et sanctioris uitae propositum sine episcopi uel aecclesiae suae licentia potuisse suscipere uel iam susceptum non debuisse deserrere. ° zo Patitur hoc ratio, auctoritas non abnuit, ipse etiam usus aec-

clesiae nequaquam is cum abibat |quasi nouum id exhorruit. Caeterum quod propria quae ex perfectione contempserat repetit, hoc nouum est, hoc inusitatum est, hoc inauditum est,

contra propositi formam, contra institutionem canonicam, 25 contra salutem omnino et uitam perpetuam. Veruntamen hoc me mouet adhuc, quod sanctus Hilarius de quo supra 58, 16 nam] iam V (recte ?) 18 Tob 28, 13.

25/26 Luc. 14, 13.

58, 8/10 Cfr Leo 1, Epist. 14, 9 - PL, 54, 674 B (apud Pseudo-Isid., p. 620).

10/411 Cfr Conc, Laodic. s.

IV, can. 41 ; cfr supta, Epist. Reimbaldi JTLT], 1, 13/14.

25/30 re supra, 16, 19 sqq. ; Iulianus Pomerius, De xita contemplatiua, u, 9 - PL, 59, 453

©.

f. 477

DE VOTO REDDENDO, 57-59

89

dicebas, ingentia predia sua uendita pauperibus erogauit, sed cum postea factus esset episcopus, qui proprias ex perfectione contempserat, aecclesiae postmodum facultates possidendas 30 suscepit. Sic quoque sanctus Paulinus, ut aiunt, quamplures etiam alii de quorum perfectione dubium non est multotiens fecisse leguntur. Quid hoc est ? Quid sibi uult ista commutatio ? Quid confert alicui propria ex perfectione contempnere, et aecclesiae facultates possidendas suscipere ? 59, Augustinus. Non mireris. Licet hoc quidem fieri. Non repugnat hoc perfectioni. Expedit enim aecclesiae facultates possideri et proprias perfectionis amore contempni. Vnde datur intelligi quod prenominati isti tanti ac tales uiri, qui 5 uolentes fieri Xristi discipuli, renunciauerunt omnibus quae habebant, non ut possessores,

sed ut procuratores facultates

aecclesiae possidebant, nec eas uindicauerunt in usus suos ut proprias, sed ut commendatas paupe|ribus diuiserunt. Aecclesia. Nonne in proprium suscipit quod possidendum 10 quis suscipit ? Augustinus. Superflue id uideris quaerere, cum aperte dixerim quia non ut possessores sed ut procuratores facultates isti aecclesiae possederunt. Quapropter plane dixerim propria illos non possedisse cum facultates possiderint aecclesia. Non 15 enim propriae sunt, sed communes aecclesiae facultates. Aecclesia. Concedo et hoc. Verum est. Caeterum hinc forsan aliquatenus adhuc defendi potest Helenandus, ut quia sub possessoris nomine tam rerum aecclesiasticarum dispensator quam propriarum possessor plerumque solet intelligi, licite zoillum ab aecclesiae sua absolute quidem et simpliciter ad possessiones dicamus repeti. Siue enim ad possidendas ut proprias, siue ad dispensandas ut communes et commissas, quis interpretari ualeat ? Ad dispensandas autem, quum hac ‘ula est tutior hunc dixerim repeti. 2; Augustinus. Scilicet hunc probatae uirtutis hominem. Certe, sicut non ad possidendas proprias, sic nec ad dispensandas communes et aecclesiasticas, nondum eruditus spiritualibus, nondum

fay

in sanctis desideriis solidatus reuocari debuit.

Nisi enim prius cor longo studio et diutina conuersatione in 30 desideriis caelestibus conualescat, cum

ad | exteriora agenda

refunditur, ab omni mox statu boni operis eradicatur. Quod bene Eliphaz ille Tnemannes wirum iniquum describens ostendere uidetur cum dicit : Ledetur quasi uinea in primo flore botrus eius. Sicut enim, cum immoderato calore tangitur, 35 discusso flore botrus tabescit et arescit, sic infirmus quisque cum uel ad locum regiminis uel ad exteriora agenda retrahitur, quo quasi extra se ducitur, eradicatur. 80 Paulinus] Cfr Iulianus, op. cit., 453 B.

59, 33/34 Iob 15, 33.

f, 487

go

STROMATA

60. Aecclesia. Nichil utique uel esse uel dici potest uerius.

Sed, rogo te, Themannem hunc Eliphaz quem fuisse assertur i

Numquid non ex his erat quod aliquando Iob sanctus consolatores onerosos, fabricatores mendacit, cultoresque peruersorum 5 dogmatum nominabat

?

Augustinus. Erat utique. Aecclesia. Et quomodo tunc tam uera locutus est, tam propria, tam uiro iniquo quem describebat competentia ?° Augustinus. Ne mireris. Amici illi beati lob fabrecatores, 10 ut dicis, mendacit hereticorum dicuntur tenere speciem. Hereticorum autem hoc proprium est, plerumque et stultis prudentiam et fictis uera permiscere, ut dum ex ueritate aliquid prerogant, facile ad falsitatem trahant. Aecclesia. Ad assertionem nostri et aecclesiastici dogmatis 15 quaedam ex libris gentilium superius, cum de duce illo Atheniensium Alci|biade Cliniae filio memoriam facerem adduxi. Simile tu quoque nunc facere uideris. Augustinus. Cur non ? Licet hoc quidem aliquando, ut et ibi tunc docuimus.

Nam

si non

liceret, si ethnicorum,

f. 48V

si

20 gentilium, si etiam hereticorum dicta omnia in his refutanda essent, nequaquam apostolus huius quoque Eliphaz ad beatum Iob sententiam protulisse dicens : Comprehendit sapientes in astutta sua. Quum ergo quaedam aliquando ab his recta sed non recte dicuntur, in eorum oportet dictis et calcemus initium 25 indiscretionis, et discutiamus uires rectitudinis. Nunc uero ad

Helenandum, nunc ad fugitiuum illum nostrum redeas, et si post communiter uiuendi propositum, si post sanctae nostrae societatis promissum, et 1am ceptum consortium, uel ad proprias uel ad aecclesiae possessiones repeti debuit, ex his 30 quae contulimus, nisi forsan pauca haec tibi uidentur et friuola, dicas uolo et censeas.

61. Aecclesia. Iam diu, pater sanctissime, nisi quod tam utili aedificabar altercatione, nisi quod tam suaui, tam iocun-

da, tam festiua tua delectabar oratione, quasi manus dedissem, michique constare quae dicebas respondissem. Nunc 5 igitur quum iam nichil est, quod ad haec adicere uel obicere ualeam, super his ulterius non te inquietabo, |presertim cum possidere tantum ille quaerat, non dispensare, possidere, non diuidere, possidere, non contempnere. Augustinus. Quoniam donante Deo ad ea tandem quae

10 petebas, tam ratione quam auctoritate tibi satisfecimus, recte quidem faeceris, si proposita recapitulans, quae nos latius 60, 16 Climae V

60, 4/5 lob 13, 4. bin 113 9 (Core 3, 5c);

9/10 Tob 13, 4.

15 Cfr supra, 34, 1 sqq.

22/23 Iob

f. 49°

DE VOTO

REDDENDO,

60-62

gl

disputando digessimus, uno tu in loco quasi oculis omnium supposueris. Cum enim aeque omnium non sit, tam late posita uel disposita cernere et discernere, ut pateant omnibus 15 necesse est, ea tu breuius absoluas et lucidius.

Aecclesia. Rhetorum hoc et oratorum est quod postulas, per enumerationem uidelicet, ut aiunt, res dispersas et diffuse dictas unum in locum cogere et reminiscendi causa unum quasi sub aspectum breuiter adducere ut memoria, non oratio, re20 fricata uideatur. Non paruo quidem res ista indiget artificio. Temptarem hoc tamen, nisi sic unius rei uno in tractatu duas quasi explanationes, duo commenta fecisse dicerer, et super hoc, non ab imperitis dico, sed tamen a fastidiosis quibusque tediosisque lectoribus arguerer. Mores enim quorumdam tu 25 nosti, uidelicet quam faciles sint in reprehensione alterius. Augustinus. Nonne hortatur apostolus ut omnia in caritate et ad aedificationem aliorum fiant ?

Aecclesia. Hortatur. Augustinus. Pro minimo ergo tibi sit quid dicat, uel quo30 modo detrahat inuidus, dum tantum in caritate a te et per te aedificetur proximus. Vide quid quibusdam necessarium sit, et dic cum Apostolo : Fratres, eadem repetere mihi quidem non pigrum, uobis autem necessarium. Nonne audisti uel legisti quomodo Ysaac patriarcha etiam inter hostes, non unum, aut 35 duos, sed plures puteos effoderit ? 62. Aecclesia. Audiui frequenter et legi, sed attendo et perpendo, quod allophilorum eos prauitas et inuidia repleuit et absorbuit. Augustinus.

Simile tu, credo, de tuis allophilis, de tuis

5 emulis suspicaris et metuis. Aecclesia. Non ita dico, non eos allophilos uel inuidos nomino, non ita presumo,

non ita audeo. De prolixitate tan-

tum timeo. Scio quomodo plerique eam fastidiant. Vidi, uidi nonnunquam, non dico parum diligentes, sed tamen tediosos 10 quosdam lectores, qui scripturae cuiuslibet uisa prolixitate : Deus, dicebant, quid istud est, quis leget haec, quam prolixum

opus, sicque nondum operis illius considerata ratione et utilitate aut penitus illud proiecerent e manibus aut uix corrigatis illud legerent et percurrerent naribus. 15 Augustinus. Morem ergo tu geras hominibus, fac quod consultius tibi uidetur. Nam quocumque modo hoc repetere, ad prolixitatem ut dicis aliquid est addere. Aecclesia. Sic mihi uidetur. Augustinus. Ita est. 20

Ecclesia.

Mittam ergo, si placet, mittam tantum, et res-

61, 16 sqq. Cfr Rhetorica ad Herennium, 11, 30, 47. 32/33 Phil. 3, 1. 34/35 Cfr Gen. 26, 20-22.

26/27 1 Cor. 14, 26.

G2, 2/3 Cfr Gen. 26, 15-22. 7

CiC ae Ly:

f, 50°

92

STROMATA

pondebo nostris Traiectensibus et quamcunque sint, quam prolixa, quam perplexa, quam ut quibusdam forsan uidebitur inextricabilia, non tamen uis alia scribam uel rescribam quam

quae super haec quaestione inter nos hic contulimus et diffini25 mus.

Augustinus.

Placet utique. Satis ad id quod intendis uia

haec, ut aiunt, compendiaria est. Sed recte quiddam addideris.

Aecclesia. Quid illud est ? Augustinus. Videlicet nisi breuius id ipsi et luculentius 30 fieri expetant. Aecclesia. Bene consulis. Augustinus. Et adhuc quiddam. Aecclesia. Dic quid illud sit. i" Augustinus. Quod uidelicet sine aliquo preiudicio dili35 gentioris tractationis quae super his tibi uisa sunt, illis rescripseris. Aecclesia. Humilitatis quidem hoc est sobrietatis uerbum fuerit. Annuo, concedo, faecisse me putent et reputent illi ut

4o

suggeris. Augustinus. Recte hoc quidem. Et gratia Domini nostri Ihesu Xristi et unctio Sancti Spiritus doceat eos et confirmet in omnibus. Aecclesia. Pia omnino et iusta petitio. Et ego, pater, super hanc tuam benedictionem fiat fiat et amen et amen respondeo. [DE PAENITENTIA NON ITERANDA LIBER STROMATVM SECVNDVS INCIPIT.|

63. Wazelinus

Reimbaldo

improbans quod paenitentiam

dixerit non iterandam in Aecclesia. Dilecto confratri Reimbaldo Wazelinus supereminenter scientiae caritatem Xristi. 5 Haec tuae dilectionis opuscula quid gratiae, quid uenustatis seu iocunditatis habeant sapor illis insitae dulcedinis prodit, quae ab ore tuo ex abundantia cordis tui, uelut fauus distillans labia tua

profluit.

Fateor

enim,

karissime,

et absque

fuco

adulationis, quod quasi apes argumentosa circa cithisum et 10 ybleos flores adque thima, id est circa diuinae auctoritatis uolites testimonia, eamque in unum mellifluae suauitatis corpus, uelut confectum de rore caeli nectar in preciosam apis cellulam congeras. In quo me tibi eo abundantius congaudere noueris, quo dulcius tuam complector in uisceribus Iehsu 15 Xristi caritatem, quia et hoc tibi sincera dilectione imprecor, ut dulcia sint faucibus tuis eloquia ipsius super mel ori tuo.

63, 3/4 Cfr Eph. 3, 19. 7/8 Cfr Cant. 4, 41. (22 nou,), resp. 2. 16 Cfr Ps. 118, 103.

9 Cfr Officium S. Caeciliae

£50¥

DE PAENIT. NON ITERANDA, 62-64

93

Quod uero mones, ut diligentiam tui operis habeam, et hoc non blande nimis et uelut adulatorie, ad hoc me quidem non sufficere uideo. Nec enim eousque processi, ut a me debeas 20 doceri, et propter quem libenter ac facile commutes sententiam. Eam tamen erga te scias mihi esse beniuolentiam, ut non minus tibi quam mihi consulere ac | prodesse cupiam. Quapropter lectis et relectis tuae dilectionis opusculis, cum me et latitudo ingenii tui et suauis copia dicendi per omnia

f. 537

25 delectaret, hoc tantum mihi scrupulum dubietatis attulit, quod Origenis testimonium ex libris assumens neothericis, semel in

aecclesia locum penitentiae concedendum esse dixeris. Nam et si hoc in grauioribus culpis determinasti, quod ille in nullo determinauit, nec sic tamen ulla potest auctoritate fulciri. 30 Quis enim Deo audeat dicere : quare homini huic qui post primam penitentiam rursum se laqueis iniquitatis astringit, adhuc iterum parcis ? Si iterum parcit, immo uerum penitentem suscipit, nam et Dauid prius post adulterium homicidiumque dehinc post numeratum contra precepta legis plurimum, 35 Deus secundo penitentem suscepit, utique plusquam semel de grauioribus quoque datur in aecclesia locus paenitentiae. Nisi forte ideo semel paenitentia datur, quia illa uere sola paenitentia suscipitur, que iuxta Apostolum stabilis in salutem inuenitur. Attamen post semel datam paenitentiam, iterum 40 lapsis, iterum paenitentiam quaerentibus oportet dari, quia nec immensae misericordiae Dei terminus poni, nec iniquitas hominum maior, quam ut ueniam mereatur, debet existimari. 64. Sed ammonendi sunt paenitentes, ut uere sint paenitentes et non irridentes. Scriptum est enim : Nolite errare, Deus non tynidetury. Quamuis et de his qui a sacris ordinibus propter crimina publice commissa remouentur et paenitentiae 5 ab aecclesia deputantur, hoc dictum possit intelligi. Nam iuxta quod scriptum est : Non iudicabit Deus bis in 1dipsum, huiusmodi paenitentes solius degradationis, non etiam excommunicationis, incurrunt periculum, cuius paenitentiae locus seme! in aecclesia est. Si enim publicis criminibus rursus 10 fuerunt impliciti, 1am laicali paenitentiae seu uindictae sunt addicendi. Itaque de semel danda paenitentia in auribus multorum loqui non expedit, ne et aliquod offendiculum infirmis et maliuolis materia detur detrahendi. Iohannem wero Crisostomum, uenerabilem et Deo dignum episcopum, quis 15 ignorat contra statuta canonum ab inuidis esse depositum ? 26 Origenes, Hom. in Leuit., xv,2 - PG, 12, 561 A; cfr infra, 73, 24/27. Cfr 11 Reg. 11-12.24. 38 Cfr 11 Cor. 7, 10. 64, 2/3 Gal. 6, 7.

33/35

6 ubi ? Cfr infra, 71, 32/33.

63, 25/27 Testimonium hoc Origenis non inuenitur in dialogo De uoto reddendo. 64, 15 ab inuidis esse depositum] in Concilio Querci mense iulio a. 403 : cfr supra, 44, 1/4.

£. 5x*

94

STROMATA

Neminem uero culpabilem facit poena, sed causa, nec qui patitur, sed qui facit iniuriam miser est. Constat enim Iohannem hunc patriarcham, non post diiudicationem et depositionem canonicam, sed post diiudicationem et depositionem 20 inordinatam, ad ordinationem redisse canonicam. Suggero preter hoc tuae caritati ut, saluo laboris tui opusculo, Traiectensibus de sua questione aliquanto breuius et lucidius | respondeas. Nam si eorum litteris iuxta modum suae inquisitionis breuiter et lucide satisfeceris, procul dubio ipsis et caete25 ris quibuscumque uenerit in manibus non poterit iure hic tuus displicere dialogus. Quod Iheronimum quoque contra Pelagianos fecisse constat. Siquidem eorum heresim prius sanctarum scripturarum testimoniis breuiter et luculenter confutauit, dehinc latius contra ipsam disputando heresim sub no30 minibus Crithoboli et Atthici dialogum composuit. Gratia Dei tecum. Vale. 65. Responsio Reimbaldi quod iterari paenitentia non debeat. Fratri Wazelino Reimbaldus ut confirmetur in caritate Xristi, interim exerceri in dilectione proximi. 5 Cum nuper opusculum quod eo quo potui studio uel labore edidi probandum tibi corrigendum transmitterem, fateor promittebam quia si temere aliquid auctoris alicuius ibi preterissem aut non satis eleganter secutus fuissem, non pertinaciter resisterem, uerum doctus a te, libenter et facile 10 sententiam commutarem. Faciam igitur ut promisi, facile de non iteranda paenitentia et si non meam, tamen nomine meo

f. 52°

ibi prolatam, ut iubes, commutabo sententiam, si prius tamen

ostenderis quem ibi secutus sim, aut omnino sequi me non oportuisse, aut non eleganter satis secutum esse. Nec enim 15 ex corde meo

| suxi, quod hinc, non dico a fide alienum, sed

forsan a consuetudine extraneum in auribus tuis protuli. Sed quomodo id poteris ? Forsan nullis, aut non nisi Origenis me putas in hoc fulciri testimoniis. Absit hoc. De hac enim re etiam aries ille aecclesiasticus, Yponiensis widelicet Augusti2o nus, ad Macedonium in ea ‘Negociosissimum in re publica uirum’ : In tantum, inquit, hominum iniquitas aliquando progreditur ut etiam post actam paenitentiam, post altaris reconciliationem, uel similia uel grauiora committant, et tamen Deus oriri

facit etiam super tales solem suum, nec minus eis tribuit quam 25 ante tribuerat, largissima munera uitae et salutis ; et quamuis

26/30 Cfr Hieron., Dialogus adu. Pelagianos ,,quem sub Altici et Critobuli nominibus uoluit annotare’? - PL, 23, 517 A, adn. 1. 65, 20/27 Aug., Epist. 153, 111, 7 - CSEL, xxv, p. 4or sq. 23/24 Matth. 5> 45.

1 eV

DE PAENIT. NON ITERANDA, 64-66

95

evs in aecclesia locus ille qui prius paenitentiae non concedatur, Deus tamen super eos suae patientiae non obliuiscitur. Ecce hic et de paenitentia non iteranda Augustinus quod dixi corroborat, et tamen post eam de largissimis Dei muneribus, 30 quod et ego non nego, insinuat. Quid ergo ? Auctorem tantum

minime oe me oportuit ? Augustinum in hoc me imitari non licuit ? Aut nunquid non eleganter satis eum secutus sum,

cum

tacito licet auctoris nomine,

ex eadem

ipsius ad

Macedonium epistola dicerem caute salubriterque prouisum 35 esse, ut locus humillimae paenitentiae semel in | aecclesia concederetur, ne uidelicet medicina minus utilis esset aegrotis,

quae tantomagis salubris est, quantominus contemptibilis fuerit ? Quid lucidius ? Quid expressius ? Quid elegantius ? Porro, cum eodem Augustino, guis tamen, dicebam, Deo audeat 40 dicere : quare homint huic, qui post primam paenitentiam rursum se laqueis iniquitatis astringit, adhuc iterum parcis ? Patet ergo, quia nec ipse Augustinus nec eius ego in hoc pedissequus, uel post actam paenitentiam de largissimis misericordiae Dei muneribus ambigimus, quamquam eodem ipso teste paeni45 tentia ut dixi semel tantum in ecclesia concedatur, ratione ea

quam premisimus. 66. Quod autem quasi sententiae huic nostrae contrarium inducis, Dauid prius uidelicet post adulterium homicidiumque dehinc post numeratum contra legis precepta plurimum, Deum secundo paenitentiae suscepisse, miror, cur illius michi 5 temporis paenitentem inducis, quo necdum modus ille paenitentiae de qua huc agimus institutus sit, quo ne secundum hunc modum nemo adhuc paenituerit. Nec enim cordis tantum paenitentiam, sed et exteriorem modum quendam, actum,

ordinem

et habitum,

paenitentiam

hic nominamus,

10 juxta quam nimirum superuacua putanda non est, posterior eorum diligentia qui secundam in aecclesia prohibentes paenitentiam, ubi saluti nichil detrahebatur, aliquid in preceptis addiderint, quo salus tutius muniretur, sane animaduertentes

quia quo minus esset contemptibilis, eo medicina magis esset 15 salubris. Nec tamen hoc dico, quin aliquando dispensatoriae

quidem paenitentia in aecclesia uetetur, quae tamen si ad diligentioris seueriorisque considerationis regulam respicias, plane ne iteretur interdicitur. Vbi ergo habet ea utilitatis ratio, qua in ecclesia Paenienue non iterari precipitur, qua-

20 que iterari permititur ? Vnde, karissime, transgressionem non reputaueris si plerumque, uel quod inhibitum est, dispensato65, 26 qui prius] om. codd. Aug. praeter Vatic. lat. 202, sacc. x

414 obstringit

Aug.

34/38 Cfr Aug., Joc. cit., p. 403, 5-9. 66, 2/4 Cfr 11 Reg. 11-12.24.

39/41 Aug., Joc. cit., p. 403, 9-11.

f. 537

96

STROMATA

rie quidem in aecclesia fieri uideris. Sunt enim, ut aiunt, preceptiones et prohibitiones aecclesiasticae, aliae quidem mobi2 wy

les, aliae uero immobiles. Immobiles sunt, quas conseruatae salutem conferunt, non obseruatae eandem auferunt, mobiles

uero, quae quadam ratione utilitatis inuentae, etsi salutem principaliter non operantur, tamen eam tutius communiunt, quale istud est, quod etsi tacito ut dixi auctoris Augustini uidelicet nomine, sed tamen uerbis eius tibi expressimus, 30 uidelicet de non iteranda paenitentia, quae tanto procul dubio salubrior est, quantominus sua raritate contempti|bilis fuerit. 67. Quod si perstas adhuc contradicere, ad ipsum huius nostrae sententiae auctorem, ad Augustinum conuertere, cum illo, ut aiunt, tu pedem consere,

cum

eo inde agas, illum si

excessit, tu arguas, tu emendes, tu corrigas ; patienter hoc 5 feret. Sic enim in primo libro de trinitate cum quiddam prout sibi uidebatur exposuisset, sic in fine : Sz, inquit, hic desi pio,

corrigat me qui melius nouit, michi aliud non widetur. Si ergo tibi uidetur, tu illum ut dixi corrigas, alioquin illi si concesseris, iniustius crudeliusue utrum mecum egeris nescio, cum quod in 10 illo probaueris, in me tu e contrario improbandum iudicaueris. Porro si uel tibi huius in hoc auctoritas non suffecerit, aequanimius quodammodo mei contemptus feram iniuriam, nisi quod Tursus non mediocri me dolore afficiet, quod per te tantus hic wir, suspectus in aecclesia et uelut origenista haberi coeperit, 15 quamquam Origenes si et ipse de paenitentia quod diximus docuit, nequaquam tamen a catholicis refutari in hoc debuit, cum profecto, ut aiunt, tam stultum sit a bene inuentis alicuius recedere, etiam si aliquo uitio elus offendimur, quam

ad uitia illius accedere, cuius plerumque aliquo recte precepto 20 instruimur. Quod recte Alexandrinus quondam ille Theophilus intelligens, dum ab aliquo fuisset interrogatus quomodo libron | Origenis quos abdicauerat rursus amplecteretur, ita respondisse fertur : Origenis libri similes sunt prato floribus uniuersis pleno ; quicquid ergo in ets bonum inuenero, hoc de2 A cerpo, st quid mihi spinosum occurrerit, hoc quasi pungat omitto. Sed de his hactenus. 68. Quod autem Iohannem Crisostomum ab inuidis depositum dicis, ingenue id quia et uerum est, confiteor, tamen per hoc forsan quod intendis, stare uel constare non poterit, uide-

licet non nisi non

canonice depositum,

67, 6 desipio hic ~ Axg.

canonice ad locum

7 nouit] sapit Ag.

67, 6/7 Aug., De Trinitate, 1, vit1, 17 - PL, 42, 831. 23/26 Theophilus Alexandrinus, in Historia ecclesiastica tripartita, x, 14, 34/37 - CSEL, ixx1, p- 607. 68, 2 dicis] Cfr supra, 64, 15.

f. 54%

DE PAENIT. NON ITERANDA, 66-69

97

5 redire posse pristinum. Negare enim non potest, canonice depositos, uel illos alios quos tibi tunc nominauimus, Marcellum uidelicet Ancyrae Galatiae episcopum, Andronopolitem Lucianum, Terosolimitanum Policronium, Placentinum Sophronium, Asclepium, Cyrillum, Fotinum, Misenum, Leontium, +) Theodosium, Rothardum, Felicianum quoque et Maximianum, quorum depositores, nisi uiolentos quosdam canonumque perturbatores dixeris, mecum quoque istos canonice necesse est depositos fuisse concesseris. Sed nescio te ita indiscretum, uehementem et temerarium, quatinus uiolentum 13 uocare audeas Miseni depositorem Felicem apostolicum, Theodosii

Eugenium,

Rothardi

uel Sophronii

| Nicholaum,

f. 55*

Polichronii Sixtum, Fotini Innocentium. Quid ergo ? Canonice isti, quod iam negare non potes et non uiolenter depositi, nunquid non rursus canonice potuerunt restitui ? Si canonice 20 depositi, canonice quoque non potuerunt restitui, actum ergo est, de restitutore Miseni Gelasio papa, de restitutore Theodosii Gregorio quarto, de restitutore Rothardi seu Sophronii Nicholao, actum quoque est, de restitutore Polichronii Sixto,

de restitutore Fotini Innocentio, actum quoque est et nostris 25 temporibus de restitutore Mindensis episcopi Wedelonis Paschale Apostolico, quorum quisque quem deposuit, depositum quoque rursus ipse restituit, Polichronium uidelicet Sixtus,

Fotinum

Apostolicus.

Innocentius,

Sed ne modum

Wedelonem

uero

Paschalis

deinceps epistolarem excessero,

30 his inpresentiarum quae dixi contentus, de caetero, karissime,

agemus, secundum quem mihi scribens, tu quoque non iterandam dicebas esse paenitentiam, et hoc faciemus, siue presentes

si Deus ita permiserit per collationem mutuam, siue absentes, si ita tibi uisum fuerit, per mediantem aliquam intercurren35 temque epistolam. Modo enim diutius in his tenere uel detinere te non audeo. Vale karissime, uale in Domino.

69. Item Wazelinus Reimbaldo perseuerans in improbando. Fratri Reimbaldo Wascelinus. De paenitentia quam semel in aecclesia concedis, nisi a me improbetur auctoritas dictorum Augustini, aperta uoce mihi snotam

contemptus

et iniuriae tuae inuris et nec sic tamen

me esse tutum pateris. Rursus enim non mediocri te dolore afficiet quod per me tantus hic uir suspectus in ecclesia et uelut

69, 2 Wascelinus] sic V in hoc loco

6 nominauimus] cfr supra, 44, 4/27

26 Paschale Apostolico] Pascalis 11 Wedelo-

nem a. 1105 deposuit et in dignitate a. 1113 restituit.

f. 55”

98

STROMATA

origenista haberi incipiet. Quid ergo faciam ? Angustiae miha sunt uudique. Io

15

20

2)

Doles enim si Augustino

si non,

et dico, ut si quid melius et salubrius abs te audiam, facile et

libenter commutem sententiam. Vnde et tibi respondeo, salua gratia tua, quia ibi agis de contemptu et iniuria ubi non est contemptus et iniuria. Sed palam est quid ego, quidue tu de paenitentia sentiamus, et in hoc cui potissimum consentiat Augustinus. Dicis | enim caute salubriterque prouisum esse, ut locus paenitentiae semel in aecclesia concederetur, ne uidelicet medicina minus utilis esset egrotis, quae tantomagis salubris est, quantominus contemptibilis fuerit. Ac deinceps. Patet ergo quia nec ipse Augustinus nec eius ego in hoc pedisequus uel post actam paenitentiam, si reciderint, de largissimis Dei muneribus ambigimus, quamquam eodem ipso teste, paenitentia ut dixi, semel tantum

ea quam premisimus. Discors omnino 30

contradicam,

contemptum dicis tibi fieri et iniuriam. Sed melius est ut de tuo contemptu et iniuria incurser, quam contradicam sermonibus ueritatis, quia si ut ego, ita tu quoque, simplici ex corde me diligis, hunc contemptum et iniuriam studio postpones caritatis. Attamen uideris, quid sit contemptum et iniuriam, quam tibi fieri tam facile aestimas. Sic enim quae sentio, dixi

Nam

concedatur,

f. 567

ratione

circa idem sententia.

si paenitentia semel concedenda est, iterari non debet,

quia si licite iteratur, utique plus quam semel conceditur. Sed semel concedendam paenitentiam dicis, et tamen post iteratam paenitentiam de largissimis Dei muneribus non ambigis. Acsi patenter dicas : Semel ab aecclesia paenitentia 35 datur et tamen non concedente aecclesia iteratur. Quasi alibi quam in aecclesia uel ab ipsa aecclesia remissio peccatorum detur, et extra aecclesiam aliquis de largissimis Dei confidat muneribus. Non ita est. Vbi enim Deus alicui peccatori nisi in aecclesia parcit, cui ligandi atque soluendi potestatem tradi40 dit ? 70. Sed tu semel paenitentiam in ecclesia concedis. Vtrum rogo post iteratam paenitentiam, an sine paenitentia, | largissima Dei munera iterum peccantibus promittis, quia ut sepe dictum est, semel in aecclesia paenitentiam concedis ? Ad quod etiam rationem infirmissimam pretendis, ne uidelicet medicina minus utilis esset egrotis. Immo parum utilis erit egrotis, si non nisi semel uulnera eorum sanare poterit. Quid est enim homo natus de muliere, qui in multis offendit, et multis repletur miseriis ? Videt aliam legem in membris suis repugnantem 10 legi mentis suae, et captiuum se trahentem in lege peccati, et clamat cum psalmista et dicit : Non est sanitas in carne mea, 69, 8/9 Dan. 13, 22.

21/24 Aug., Epist. 158, u1, 7 - CSEL, xurv, P- 403, 5-9 5

cfr supra, 43, 22-25 : Wazelinus nescite uidetur affirmationem Reimbaldi partim esse citationem ipsius Augustini. 70, 8/9 Cfr Iob 14, 1; Tac. 3, 2. 9/10 Cfr Rom. 7, 23. 11/16 Ps. 37, 4-6.

156

DE PAENIT. NON ITERANDA,

69-71

99

non est pax ossibus meis a facie peccatorum meorum. Quoniam iniquitates meae supergressae sunt caput meum et sicut onus graue grauatae sunt super me. Putruerunt et corruptae sunt 15 cicalvices meae, a facie insipientiae meae. Miser factus sum et

curuatus sum usque in finem, et caetera. Oro te, his peccatorum cicatricibus post medelam primae paenitentiae putrefactis, medelam iteratae paenitentiae concedas, quum nescis, si affligentibus se et humiliantibus nimis et rugientibus a gemitu zo cordis sui uel ipsa ex illis Dei muneribus stabilis in salutem afficietur. Frustra quippe uel post iteratam paenitentiam de misericordia Dei non ambigis, si ad ipsam mise|ricordiam f. 57° currentibus uiam iteratae paenitentias intercludis. Sed dicis: forsan nullis aut non nisi Origenis me putas in hoc fulciri 25 testimoniis. Immo non Augustini, non Ieronimi, non Gregorii et ut amplius dicam, non ueteris nouique testamenti super hoc fulciris testimoniis. Nunquid saltem Origenis ? Nec Origenis. Nam et si ipse locum paenitentiae semel in aecclesia concedendum dixit, quomodo tamen et in quo concedendus 30 esset reticuit. 71, Et quomodo, inquis, haec dicens, Augustino non contradicis ? Non contradico, quin illi consentio. Scribit enim Augustinus ad Macedonium : In tantum, inquit, hominum iniquitas aliquando progreditur, ut etiam post peractam paenitentiam, 5 post altaris reconciliationem,

uel similia uel gramora

commit-

tant, et tamen Deus orirt facit etiam super tales solem suum, nec

minus tribuit quam ante tribuerat, largissima munera uitae et salutis, et quamuts ers in aecclesia locus tlle qui prius paenitenttae non concedatur, Deus tamen super eos suae patientiae non 10 oblimiscitur. Diligenter attendas queso et haec dicta Augustini, non tuo sensui sed sensum tuum dictis accomodes Augustini. Aliud quippe est quod indifferenter siue absolute dicis, semel

in aecclesia paenitentiam dari, |aliud quod determinate Augustinus asserit in aecclesia locum illum quem prius paeniten15 tiae peccantibus non concedi. Nunquid enim iam omnis locus paenitentiae negatur, si locus ille qui prius paenitentiae non

conceditur ? Non puto. Sic enim dicit : In tantum hominis imiguitas aliquando progreditur, ut etiam post peractam paenttentiam, post altaris reconciliationem, uel similia uel gramora 20 committant, et tamen Deus oriri facit super tales solem suum, nec minus tribuit quam ante tribuerat, largissima munera utae et salutis. Et subiunxit de iteranda paenitentia : Et guamuts eis in aecclesia locus tlle qui prius paenttentiae non concedatur, 71, 8 qui prius] Cfr supra, 65, Jin. 26

19/20 Cfr Ps. 37, 9. 71, 3/10 Aug., Epist. 153, 111, 7 - CSEL, xxiv, p. 401 sq. 17/24 Aug., Joc. cit.

6 Matth. 5, 45.

fe 57s

100

STROMATA

Deus tamen super eos suae patientiae non obliuiscitur. Ac si 25 diceret : A talibus plerumque paenitentia iteratur, sed idem qui prius paenitentiae locus non conceditur. Dignum est enim ut non eadem paenitentia sit illi qui semel adultertum commisit, et illi qui frequenter in adulterio lapsus est, sed iuxta diuersam criminum qualitatem uel frequentationem singuli 30 peccatores

locum

paenitentiae

obtineant

sibl congruentem,

iuxta quem sensum ego quoque tibi in superiore epistola sic respondi. Nam iuxta quod scriptum est : Non tudicabit Deus bis in idipswm, huiusmodi paenitentes solius degradationis, non

etiam

excommunicationis

incurrunt

periculum,

| cuius

35 paenitentiae locus semel in aecclesia est. Si enim publicis criminibus rursus fuerunt impliciti, non iam illi loco paenitentiae cui prius fuerant mancipati, sed laicali paenitentiae sunt addicendi. 72. Qui paenitentiae locus, quamuis, ut dixi, pro qualitate seu frequentatione criminum ex auctoritate sacrorum canonum sit diuersus, Deus tamen, qui nulla constringitur lege, super eos suae patientiae adeo non obliuiscitur, ut iuxta quod 5 scriptum est : De nouissimis plerumque primos et de primis faciat nouissimos. Et hoc est illud dictum Augustini : Quod post ttevatam quoque paemtentiam Deus plerumque peccatoribus non minus tribuit quam ante tribuerat, largissima munera uitae et salutis. Non igitur Augustinus in aecclesia semel dandam to esse paenitentiam dicit, sed in aecclesia locum illum quem prius paenitentiae non concedit. Origeni uero neque detrahimus neque ea quae catholice scripsit refutamus. Nam iuxta dictum apostoli : Omnia probamus, quod bonum est tenemus, et ab omni specie mala abstinere satagimus. Quid autem de 15 Iohanne

Crisostomo

das, et dixi maliuolentia tur historia. quos primus zo bitero

intendam,

si modeste

et libenter atten-

et dico quia non sui reatus causa sed inuidorum eum ab episcopatu depositum ecclesiastica testaTales enim fuisse eius depositores inuenio, inter |erat Theophilus Alexandrinus, Ysidoro suo pres-

eius ambiens

episcopatum,

ut illud concilium,

confi-

denter dicam, non fuisse canonicum. Et quid sceleris Iohannem admisisse inuenis ? Videlicet quia libros legebat Origenis quos et Theophilus eius depositor legebat, et quia adeo constans erat et fortis, ut contra iusticiam non acciperet personam 25 reginae et regis, nec attenderet in iudicio uultum potentis. Vnde et Innocentius papa illud inuidorum concilium cassauit suoque trono Iohannem precepit restitui. Quid ergo de Iohanne intendam, si libenter audis, uolo ut personam et causam prius attendas Helenandi. Hunc enim post apostasiam, post deposi32/33 ubi ? Cfr supra, 64, 6. 72, 5/6 Cfr Matth. 19, 30; 20, 16 ; Marc. Io, 31.

1 Thess. 5, 21.

6/9 Aug., loc. cit.

14 sqq. Cf Historia ecclesiastica tripartita, x.

13/14

f. 58°

DE PAENIT. 30 tionem canonicam,

NON ITERANDA, 71-73

exemplo

101

Iohannis ad dignitatem reuocas

aecclesiasticam. Iam puto intelligis quam incongruum sit tale exemplum moribus Helenandi, quia nec talis persona, nec par causa, nec similis est depositorum iniuria. Qualiter etiam caeterorum illi coaptes personas et causas episcoporum tu 35 uideris. Non enim utrum canonice depositi sint quaero, sed qualiter exempla eorum causae conueniant Helenandi penso. Siquidem, ut quidam ethnicorum dicit : Nal agit exemplum litem quod lite resoluit. Ad extremum peto ut me tibi animo locutum simplici credat,

| nec de contemptu tuo siue iniuria

f. 59"

40 el qui te in Xristo diligit, aliquam molestiam sine causa ingeras. Ita enim quae sentiam dixi, ut tamen si quid melius et salubrius abs te audiam, facile et libenter commutem

sen-

tentiam. Vale et mei qui memor sum tui fac ut et ipse in Domino memineris. 73. Item Reimbaldus Wazelino perstans et ipse in probando. Fratri Wazelino Reimbaldus. De Nepotiano suo beatus Ieronimus ad Heliodorum episcopum scribens inter caetera : Sermo, dicebat, met Nepotiant et somne conuimium eius erat de scripturis aliquid proponere, libenter

audire,

respondere

uerecunde,

recta

suscipere,

praua

non acriter confutare, disputantem contra se magis docere quam uincere, et ingenuo pudore quid cuius esset confiterr. Horum fere omnium, karissime, in te uideo et doleo esse contraria, cum 10 nec recta mea tu suscipis, nec nisi de uictoria contra ueritatem contendis, dumque testimonia aecclesiastica, forsan ut sic

liberius his contradicere audeas, aut michi quasi mea haec sint attribuis, aut quod his crudelius est, tuo ea sensu proferens contraria plerumque sibique haec repugnantia constituis. 15 Quid enim ? Hoc te mouet adhuc quod paenitentiam semel tantum

in aecclesia

concedi

diximus ? Hoc

te scandalizat,

quod in grauioribus | hoc culpis determinauimus. Veritatis hoc quidem testimonium est, nisi quod cum in grauioribus hoc determinabam, in publicis quoque hoc determinasse debue20 ram. Quamquam enim in leuibus culpis, quamquam in grauibus sed occultis, frequens multiplexque esse possit paenitentia, in grauioribus tamen et publicis semel publice facta, iterari non conceditur in aecclesia. Testatur hoc Origenes non in libris ut ais neothericis, sed in Leuitico cum dicit : In gramori25 bus publicisque criminibus semel tantum paenitentiae conceditur 73, 25 publicisque] om. Orig.

37/38 Horat., Satyr., 11, 3, 103. 73, 4/8 Hieron., Epist. 60, 8 - CSEL, xiv, p. 561, 9-12. 23 in libris neothericis] Cfr supra, 63, 26. 24/27 Origenes, Hom. in Leuit., xv, 2 - PG, 12, 561 A.

f. 59%

ae

STROMATA

locus. Communia uero frequenter incurrimus et semper paenitentiam recipiunt et sine intermissione redimuntur. Et tamen nescio quid super hoc intendens dicis, quia in nullo hoc ille determinauerit, multo utique periculosius esse non attendens,

30 Siin nullo quam si in aliquo hoc determinandum sit. Etenim quos nunc scandalizat, uel in publicis hoc determinari et grauioribus, quantum queso ferre poterit, si indifferenter hoc intelligatur de omnibus ? Primum ergo est, ut ostendamus, si contra hoc quod astruis, in aliquo id Origenes determinaue35 rit, uel ubi hoc fecerit, quatinus consequenter qua auctoritate fulciatur quod diximus manifestum sit. Dixisti enim non Augustini, non Ieronimi, non Gregorii, sed nec ueteris nouique testamenti super oc me fulciri testimoniis. Et addebas quasi aculeos. Nunquid saltem Origenis ? Nec Origenis. Audi igitur. 74, Tres diuersas leges de domorum uenditionibus, per Moysen datas in Leuitico Origenes dicit ; quarum domorum quaedam sint in urbibus muratis, quaedam in uicis uel agris non habentsbus muros. Legum autem diuersarum, primam hanc esse, ut si 5 in ciuitate murata uendiderit quis domum, per annum integrum habeat copiam redimendt, post annum uero non habeat. Secundam, ut si domus ipsius quae distracta est in wico fuerit, qua murum non habeat, cut tamen adiaceat ager, liceat uenditori et post annum et quandocumque potuerit restituere precium et 10 vecuperare quam distraxerat domum. Terciam autem, ut st forte domus sit leuttae uel sacerdotis ubicumque fuerit talis domus, liceat ut, quandocumque potuerit, leuita uel sacerdos redimat domum suam. De prima uero legum istarum in Leuitico cum disseruisset,

secundamque

introduceret,

caetevi,

inquit,

im

15 uicis habent domos, quibus non est murus. Est autem adiacens ager fecundus illis fortassis qua sibi habitaculum preparant in terra utuentium et in lla terra quam Dominus mansuetis promittit dicens : Beatt mites, quoniam ipsi haereditate possidebunt terram. Istas ergo domos, st forte lapsus aliquis acciderit, semper 20 est recuperandt facultas, ut uerbi gratia dicamus : Si nos aliqua culpa talis inuenent, quae non in crimine mortali, non in blasphemia fidet, quae muro aecclesiastici et apostolict dogmatis cincta est, sed uel in sermonis, uel in morum

uitio constat, hoc

est uendidisse domum quae in agro est uel in uico cui murus non 25 est. Haec ergo uenditio et huiusmodi culpa semper recuperari potest, nec aliquando tibt interdicitur de commissis huiusmodi paenitudinem gerere. In gramoribus enim criminibus semel tantum paenttentiae locus conceditur. Ista uero communia quae 74, @ ipsius] om. Axg.

21 talis] mortalis Orig.

f. 60F

25 reparari Orig.

745 1/13 Origenes, op. cit., xv, 1 - PG, 12, 558 D- 559 A. 14/30 Origenes, op. cit., XV, 1-2 - 560 C- 561 A. 16/17 Cfr Ps. 26, 13. 18/19 Matth. 4, 5.

f, Gov

DE PAENIT. NON ITERANDA, 73-76 frequenter incurrimus 30

semper

paenitentiam

103

recipiunt et sine

intermissione redimuntur. 75, Quid ergo ? Numquid non hic habet Origenem in Leuitico manifestissime determinantem in grauioribus criminibus semel tantum paenitentiae locum concedi, quamquam ut

‘ dictum est, communia semper paenitentiam recipiant et sine redimantur ? Fateor. Durus est hic sermo, nec A intermissione

omnes eum capiunt. Ideoque cum ipso Origene hoc in loco sacerdotalem sensum et leuiticam intelligentiam quaero. Non enim, ait, inferior debet esse auditor horum si fieri potest, illo Bee)

.)

20

ipso qui scripsit haec et sanxit. Aut igitur eum haec non dixisse, aut praue in his sensisse, caeterisque auctoribus aecclesiasticis in his non consensisse redarguas, alioquin recte, karissime, feceris, si nobiscum tu quoque ueritatem hanc, non solum non impugnaueris sed et deinceps cum sic necesse fuerit bona fide defenderis. Nunc autem transeamus ad caetera. Illud quoque num recte non dixi, paenitentia uidelicet semel tantum in aecclesia concedi, nec tamen postea, si qui forte reciderint, de largissimis Dei muneribus debere ambigi ? Nequaquam hoc recipis, frustra enim, inquis, uel post iteratam paenitentiam de misericordia Dei non ambigis, si ad ipsam misericordiam currentibus, uwiam iteratae paenitentiae intercludis. Et argumentaris

f. 617

uehementer, quia si paenitentia semel concedenda sit, iterari

=)

30

licite non possit. Scilicet, quasi haec ea presumptio sit, quae judicem cuiquam non placatum sed iratum reddere debuerit. Plane dico precipi ne iteretur paenitentia. Sed quid inde? Nequaquam tamen transgressionis argui debebit si quis forte preceptum huiusmodi potiori quadam salutis suae consideratione preterierit. Mouet hoc forte, si quis est, qui unam tantum in aecclesia, quae preteriri omnino nequeat, omnium preceptorum

putet

esse regulam.

Sed consideret,

qui eiusmodi

est,

mulierem in adulterio deprehensam, quam lex quidem lapidari precepit, sed accusatores eius de peccatis ipsorum commone-

35

faciens Dominus legis liberam abire iusserit, forma uidelicet in hoc nobis existens ut fiat in huiusmodi quicquid fieri potuerit saluti uicinius, saluti utilius. 76. Nempe in aecclesia preceptiones, ut tibi scripseram, aliae sunt mobiles, aliae uero immobiles. Vt autem de immobilibus nunc taceam, mobiles sunt, quae quadam, ut dixi,

ratione A

utilitatis

inuentae,

etsi salutem

principaliter

non

operantur, tamen eam tutius communiunt, uerbi gratia, ut si

plusquam semel ad paenitentiam homo precipiatur non susci-

75, 5/6 Cfr Ioh. 6, 61.

31/33 Cfr Ioh. 8, 3-11.

76, 1/2 ut tibi scripseram] Cfr supra, 66, 22/24.

f. 614

104

STROMATA

pi, omnino tamen humiliter hanc expetens, debeat non abici,

ro

15

20

25

quippe cum alia non sit ratio quae ab hac eum paenitentia remoueat, nisi spes tam promptae, tam paratae indulgentiae, ut facilitate sua ad peccandum forte allicere ualeat. Dicunt enim quia quomodo reuera auget peccata qui desperauerit, sic quoque augere possit qui ueniam facilem celeremque sperauerit. Nec longe ab haec sententia uidetur fuisse papa Innocentius, a quo cum quaesitum esset, quid de his obseruari oporteret qui post baptismum omni tempore incontinentiae uoluptatibus dediti in extremo fine uitae suae paenitentiam simul et reconciliationem communionis exposcerent : Consuetudo, inquit, prior tenuit ut concederetur eis paenttentia sed communio negaretur, quia cum illis temporibus crebrae persecutiones essent, ne communionts concessa facilitas homines de veconciliatione securos non reuocaret a lapsu, merito illis ratione quidem temporis negata communio est ; concessa paeniteniza, quibus tamen postea, cum Dominus noster pacem suts aecclesiis veddidit, communionem dari abeuntibus placuit. Similiter Gregorius papa Constantino episcopo Mediolanensi inter caetera :

f. G2

Si lapsis, inquit, ad suum ordinem reuertendi licentia conceditur,

uigor canonicae proculdubio frangitur disciplinae, dum per reuersionis spem prauae actionis desideria quisque concipere non formidat. Ecce non me, sed Innocentio papa, sed Gregorio 30 papa docentibus didicisti quia plerumque difficilius a lapsu redit, tardius a peccato desistit, quisquis de celeri reconciliatione non dubitauerit, quisquis de facili uenia certus securusque fuerit. 77. Nec dissimile est illud Canthuariensis archiepiscopi Anselmi in tractatu de libero arbitrio ubi ait : Ad resumendum per se desertam rectitudinem, libertatem arbitrit homines non acceperunt, cum ad hoc illa rectitudo data sit, ut nunquam de5 sereretur. Ipsa namque potestas per se resumendi desertam generaret negligentiam seruandi habitam. Haec et his similia prudenter, nec, ut credo, sine canonum auctoritate animaduertens Augustinus, non ego, ut tu michi imponis, immo ipse,

ipse inquam Augustinus : Caute, inquit, salubriterque prouisum 10 est ut locus humillimae paenstentiae semel in aecclesia concederetur, ne uidelicet medicina minus utilis esset egrotis, quae tanto-

magis salubris est, quantominus contemptibilis fuerit. Quamquam |sic tu praesumpseris quatinus non infirmam tantum, 77, 3 arbitrii] om. Ans.

5 per se] om. Ans.

76, 17/24 Innocentius 1, Epist. 6, ad Exsuperium, 1, 6 - PL, 20, 498 (apud PseudoIsid., p. 532).

26/29 Gregorius 1, Regést., v, 18 - MGH, efist., 1, p. 299, 21-23.

77, 2/6 Anselmus, De libertate arbitrii, 3 - edid. ScuMrrt, 1, p. 212, 4-8. Aug., Epist. 153, ad Macedonium, u1, 7 - CSEL, xutv, p. 403, 5-9 (cfr su pra,fa,

22/25 et 69, 21/24).

32

5-9

9/12

43,

f. 62V

DE PAENIT. NON ITERANDA, 76-78

105

uerum etiam infirmissimam, hanc illius rationem esse dixeris.

15 Et quid nisi de non iteranda paenitentia sententia ista innuit ? Quid est aliud : Caute salubriterque prouisum esse ut locus humillimae paenitentiae semel in ecclesia concederetur, quam caute salubriterque prouisum esse ne locus humillimae paenitentiae in ecclesia iteraretur ? Vtique si totam in qua haec 20 continentur epistolam Augustini legeris, omnia hoc sensu edita, omnia hoc sensu ibi prolata intellexeris. Nam Macedonii ad Augustinum eiusmodi questio fuit, quatinus competenter et proprie nisi hoc sensu illi Augustinus respondere non potuerit. Quaerebat enim, cum a Domino adeo peccata prohiberentur 25 ut ne paenitendi quidem copia post primam tribueretur, quemadmodum nos possemus ex religione contendere ut nobis qualecumque crimen relapsi alicuius dimitteretur. Ad hoc illi respondens Augustinus inter caetera : In tantum, inquit, hominum iniquitas aliquando progreditur ut etiam post peractam 30 paenttentiam,

post

altaris

reconciliationem,

uel

similia

uel

grauiora committant, et tamen Deus oriri facit etiam super tales solem suum, nec minus ets tribuit quam ante tribuerat, largissima munera uttae et salutis, et quamurs eis in ecclesia locus tlle qua prius paenitentiae non |concedatur. Deus tamen super eos suae 35 patientiae non oblimscitur. 78. Et quid ego aliud ? Num idem non dicebam cum paenitentiam dicerem semel tantum in ecclesia concedi, nec tamen

post eam de largissimis Dei muneribus debere ambigi ? Sed quia ut Clemens papa dicit : Multa sunt uerba in scripturis 5 diuinis quae ad eum sensum trai possunt quem sibi unusquisque sponte sua praesumpserit. Tu, tu hic locum illum qui prius modum illum, qui prius paenitentiae intelligendum astruis, quatinus congruentem sibi iuxta diuersam criminum qualitatem uel quantitatem singuli peccatores locum, id est 10 modum paenitentiae, obtineant, ut quibus locus, id est modus,

post primam paenitentiam alius fuit in crimine non 1am locus, id est modus, qui prius concedatur paenitentiae. Satis quidem suo haec loco dicerentur commode, uerum hic nequaquam id patitur ratio, intentio, tenorque totius illius Augustini ad 15 Macedonium epistolae. Etenim si Augustinus in aecclesia semel dandam esse paenitentiam non dicit, quid est quod caute salubriterque prouisum esse dicit ut locus humillimae paenttentiae semel in ecclesia concederetur ? Aliudne est semel locum paenitentiae in aecclesia concedi, aliud semel paenitentiam in 20 aecclesia dari ? Locusne paenitentiae, paenitentiaque diuersa 29 actam Ag. 16/17 Aug., Joc. cit.

33/34 qui prius] Cfr supra, 65, 26. 28/35 Aug., Joc. cit., p. 401 sq.

31/32 Matth. 5, 45.

78, 4/6 Decretales Pseudo-Isidorianae, Ps. Clemens, Epist. de uita communi, LXXXIv edid. Hinscutus, p. 65 sq. 17/18 Aug., /oc. cit., p. 403, 5-7.

f, 63°

106

STROMATA

sic sunt, aut dare et concedere |contigua sic sicque finitima non sunt ut paenitentia quae secundum Augustini concedi non nisi semel in aecclesia debeat dari, quoque non nisi semel in

£563

aecclesia ualeat ? Sed nimis urgere te uideor. Iam, karissime,

iam, nisi fallor, ut et tu prius dicebas, palam est quid ego, quidue tu, de paenitentia sentiamus et in hoc cui potissimum consentiat Augustinus. Sed et beatus Ambrosius in primo libro de paenitentia aduersus Nouatianum : Sicut unum, inquit, baptisma, ita una paenitentia quae tamen publice agitur. 30 Nam cotidie nos debet paenitere, sed haec delictorum lemorum. 79, Preterea Syricius papa de eadem quoque re Hymerio episcopo Terraconensi in ea ‘Directa ad decessorem nostrum sanctae recordationis Damasum’ : De his, inquit, non incongrue dilectio tua apostolicam sedem credidit consulendam, qui acta tamquam canes ac sues ad uomitus pristinos et uolu“A paenitentia tabra redeuntes, et militiae cingulum et ludicras uoluptates, et noua coniugia, et inhibitos denuo appetiuere concubitus. Quorum incontinentiam generatt post absolutionem filit prodiderunt, de guibus quia 1am suffugium non habent paemtendi, id duximus Io decernendum, ut sola intra ecclesiam fidelibus oratione 1ungan-

25

tur, sacrae

mysteriorum

intersint ; a dominicae

5)

mensae

quamuis

non

mereantur,

conuiuio segregentur,

ut

hac saltem districtione correptt, et 1pst in se sua errata castigent, et alits exemplum tribuant quatinus ab obscents cupiditatibus vetyahantur, quibus tamen, quoniam fragilitate ceciderunt, uiatico munere,

20

celebritatt, autem

cum

ad Dominum

coeperint

| proficisci, per

communtoms gratiam uolumus subueniri. Ecce interum alium sententiae nostrae assertorem habes papam hune Syricium, nisi et ipse tibi forsan inhumanus barbarusque sit, quod relapsis post peractam paenitentiam nullum deinceps paenitendi suffugium reliquerit. Vide ergo quid facias. Etenim nisi iam a sententia illa tua desieris, non mihi tantum, sed Origeni,

=)

sed Augustino, sed huic papae Syricio periudicare uideberis, quippe cum adeo nostrae partis patefacta illustrataque sit ueritas, ut iam de ea dubitare non possit, quisquis ille est cui ratione testimontisque ecclesiasticis satisfieri potuit. Quod uero Helenandum post apostasiam exemplo Iohannis ad dignitatem me dicis reuocare aecclesiasticam, id ubi fecerim 79, 17 subleuari Siricius

28/30 Ambr., De paenitentia, 11, 10, 95 - CSEL, txxu11, p. 200 sq. 79, so Siricius, Epist. 1, ad Himerium, v, 6 - PL, 13, p. 521).

79, 27 Iohannis] Chrysostomi.

1137 A (apud Pseudo-Isid.,

28 me dicis] Cfr supra, 72, 34-35.

f. 647

DE PAENIT. NON ITERANDA, 78-80

107

nescio, quin potius in litteris illis meis prioribus perfeci quam 30 Maxime potui ne uidelicet, iam post communis uitae semel susceptum sed desertum propositum, aliquid illi uel foris uel aecclesia. daretur uel dimitteretur proprium. Porro si uel propria tactus uoluntate uel necessitate aliqua coactus rursus

artiorem illam quam male suasus uitam deseruerat, eligeret et fateor simul cum Johanne sinum illi pandendum iudicabam matris aecclesiae, quod quoniam de causa tantopere instas, nec illis aliquando negatum est qui ad catholicam uel ab heresi uel ab aliquo redierunt scismate. Testatur hoc Leo papa ad Anatholium, in ea ‘Gaudeamus in Domino’, cam 40 dicit : Hit qui pleni satisfactiontbus male gesta condempnant et accusare se magis eligunt quam tuert, pacis et communionis nostrae unitate laetentur, ita ut digno prius anathemate, quae contra fidem catholicam sunt recepia, dampnentur. Neque enim poterit in aliquo benignitas reprehendi, cum satisfacientes recipi4 MA mus quos doluimus esse deceptos. 80. Vide ergo ne id quasi reprehendere sit benignitatem aecclesiae, si Helenandum ob causarum culparumque differentiam post satisfactionem in aecclesia non recipiendum asseras, qui Iohanni non solum aecclesiam sed et dignitatem in ea dixeras. Nam personas eorum quid uis ut attenws restituendam dam, quod tantopere uis ut conferam ? Scilicet quasi leuiorem faciat culpam personae magnitudo. Non ita est. Siquidem ut Hilarius papa dicit : Reatu matore delinquit, qui potiort honore berfruitur, et grauiora facit uitia peccatorum sublimitas dignita3 an repeteret,

Io

I

5

a {e)

tum. Et si ad secularem eruditionem conuertimur,

Tullius in

libro de Officiis cum de iure expiabili dissereret : Leges, inquit, inuentae sunt quae cum ab omnibus una eodem uoce honorentur. Quamquam de Iohanne sinistrum quid uel suspicari crimen sit, de quo profecto non aliud uel dixi uel dico nisi quod ab orthodoxis depositus iterumque restitutus sit, ut enim ecclesiastica seu tripartita testatur historia : Innocentius Romanus antistes audiens de Iohanne quid contigerit, quomodo uidelicet depositus fuerit, et moleste ferens, nesciens quidem de morte | eius, scripsit clero Constantinopoleos, non oportere successorem dare Iohanni nec clero eius alii parere pontifici. Sed et Occidentales episcopi non prius Orientalium et Aegiptiorum, Bosforensium atque Tracensium sunt amplexi communionem, quam illius sacratissimi uiri nomen inter praede40 plenis Leo

80, 12 loquerentur Cicero 39/45 Leo 1, Epist. 80, 2 - PL, 54, 914 A-B (apud Pseudo-Isid., p. 606). 80, 8/10 Hilarus, Epist. 15, 2 - edid. Ture, p. 161 (apud Pseudo-Isid., p. 630). 11/12 Cicero, De officiis, II, x11, 42. 15/20 Cft Historia ecclesiastica tripartita, x, 18, 8-12 - CSEL, uxxt, p. 612. 8

f. 644

21/24 Cfr sbidem, 19, 5-10, p. 612 sq. CCL,

f£. 65°

108

STROMATA

cessores poneretur episcopos. Sic utique et non aliter Iohannes 25 est restitutus. Etenim antequam restitueretur, cum deportaretur in exilium, fatigatus itinere dolorem capitis et solis ardorem non ferens, uitam languore finiuerat. Quid ergo uis de personis ? Peccaui, cum et ego Helenandum,

licet inferiorem,

ab apostasia ad propositum redeuntem recipiendum censui ? 30 Feci hoc temere ? Feci inconsulte

? Numquid

non canonice ?

Numquid non catholice ? Audisti nunc de hac quoque re quomodo mecum ueritas, quomodo mecum ratio sanctorumque facit auctoritas. Recte igitur quamquam non facile nec libenter, recte tamen feceris, si deinceps sententiam tuam commu-

35 taueris. Etenim, cum mensuram ego meam recognoscam, cum parum dico

de memetipso praesumam, uel

scribo,

non

meo

tantum

tantopere per haec quae sensui,

uerum

sancto-

rum innitor sententiis, ut si calumpniam aliquam opusculis meis facere decreueris, non facile quidem hoc sine eorum 4oiniuria et reprehensione possis. Fac igitur karissime. De amico tuo | sic deinceps presumas, ut tamen in illo, tam reuerendae

sanctorum

auctoritati,

tam

manifeste

f, 65V

ueritati,

temere detrahere non audeas. Nec enim uel contra te pro ueritate non stare potero, praesertim cum et tu sic te ueritati 45 deuoueris, quatinus de meo potius quam de contemptu illius te incusari uelle dixeris. Vale karissime, et ora pro nobis. 81. Wazelinus tandem confitetur non iterandam paenitentiam. Fratri Reimbaldo Wazelinus. Comperto tandem qua ratione, quaue auctoritate, de paeni5 tentia semel in aecclesia concedenda dixeris, quod dixisti, libenter, karissime, dictis tuis assensum prebeo. Stultum est enim aperte rationi et ueritati contra ire. Et reuera, ut nosti,

ita semper quid sentirem dicebam, ut si quid melius uel salubrius abste audirem, libenter sententiam commutarem. Fateor

10 quippe. Nesciebam sumptum esse ex dictis Augustini, quod dicebas uidelicet caute salubriterque prouisum esse, ut locus humillimae paenttentiae semel in ecclesia concederetur. Siquidem ut et ipse testaris, tacito haec auctoris nomine, quasi tua fuerint recitabas. Vnde precor te, o amice mihi unanimis, ut

15 quod in his de paenitentia litteris aliter dixi quam debui, non ita accipias, quasi recta tua contempnam, quasi de uictoria scienter contra ueritatem contendam. Ecce |aperta uoce conce-

do ueritati. Quis enim tribus his tuis testibus contradicere possit, Origeni uidelicet, Augustino et Syricio, quos tibi patronos in 20 hoc asciuisti, quos tibi ualidos huius sententiae tuae astipulatores exhibuisti ? Scriptum est : In ore duorum uel trium 25/27 Cf tbidem, 18, 15-17, p. 612. 81, 11/12 Aug., Epist. 153, 11, 13 eile

7 - CSEL, xtiv, p. 403, 5-7.

21/22 11 Cor.

f. 667

DE PAENIT. NON ITERANDA, 80-82

10g

testium stabit omne uerbum. Rogo ergo te, frater karissime, quatinus litteras illas meas ad te de paenitentia iteranda in aecclesia deleas, ne quod insciscia a me ibi dictum est, si quis alius 25 legerit, malitiae et non inscisciae attribuat. Deus pacis et dilectionis tecum sit. Memor sum tui in orationibus meis. 82. Reimbaldus recapitulans et explanans quod diffusius et obscurius de paenitentia non iteranda dixerat. Reimbaldus Wazelino. Gratias Deo, quod mecum tandem in aecclesiasticam sen5 tentiam de non iteranda paenitentia concessisti, sed quia non liquet omnibus quae ratio, quaeue id auctoritas habeat, praecipue cum scriptum sit : Peccator quacumque die ingemuevit saluus erit, ne et ego in Nouati heretici, negantis ueniam, asperitatem et duritiam incidisse widear, necessarium duxi 1o ostendere de quo genere paenitentiae id debeat intelligi, quod eo largiente Deo, efficiam promptius quo fretus auctoritatibus aecclesiasticis fiducialiter id inuasero et securius. Nec enim de occultis excessibus, occultam et ego intra aecclesiam nego esse paenitentiam, ad quam totiens quidem lauandi recurrere 15 possumus, quotiens, quae lauari indigeant, leuia seu grauia praue uiuendo contraxerimus. Caeterum si publica quis admiserit, publiceque paenituerit, relapsus iuxta Syricilum papam nequaquam rursus paenitendi suffugium inuenire poterit, nisi forte illa quoque beati Augustini cassetur sententia, gua caute 20 salubriterque prouisum esse dicit ut locus humillimae paenttentiae semel concedatur in ecclesia. Quoniam ergo iuxta Mogontiensis concilii X caput : Discretio seruanda est inter publice paenitentes

et absconse,

restat,

karissime,

ut ostendam

quid

sit, quod publicam Augustinus humillimamque paenitentiam 25 nominet, quae iterari in ecclesia nequeat. Sed quare hoc apud te ? Forsan iam tibi, quam mihi id notius est. Ostendam tamen, etsi non propter te, tamen propter simplices quosdam, qui, quoniam non satis eis notus est mos aecclesiasticus de paenitentia, hic me putant disseruisse, paulo quam expedierit 30 a fide usuque ecclesiae remotus. Nouerint itaque publicam siue humillimam paenitentiam eam nominari de qua in concilio Agathensi, capitulo VIIII®, sic legitur : In capite quadragestmae omnes paenttentes, qui publicam suscipiunt aut susceperunt paenitentiam, ante foras aecclesiae se representent episcopo,

82, 7/8 ubi ? Cfr Ezech.

33, 12 sqq.?

19/21 Aug., Joc. cit.

22/23 Conc.

Mogunt. a. 847, can. 31 - MGH, /eg. sect. 11, capitularia, 1, p. 184, 3-4. - Animaduertendum est hoc capitulum tanquam cap. x laudatum esse apud Burchardum, Decret., XIx, 28 - PL, 140, 984 D. 32/52 Decret. Burchardi, x1x, 26 ,,ex concilio Agathen. capite 1x’’ - PL, 140, 984 B - D. — De historia textus et de origine attributionis nostri canonis concilio Agathensi, cfr M. Anprigvu, Le Pontifical romain au moyen age, 11, Citta del Vaticano, 1940, p. 578 sq. ; 111, p. 552; cfr Decret. Grat., dist. L, can. 64; Regino Prum., De sinodalibus causis, 1, 191 - PL, 132, 245 C.

f. 66V

110

STROMATA

35 sacco indutt, nudis pedibus,

|wultibus in terram prostratis, veos

f, 67°

se esse ipso habitu et uultw proclamantes. Ibi adesse debent decani, idest archipresbiteri parrochiarum, presbitert mdelicet paenitentium, qui eorum conuersationem diligenter inspicere debent, et secundum modum culpae paemtentiam per prefixos

40 gradus iniungant. Post haec in aecclesiam eos episcopus introducat et cum omni clero septem paenitentiales psalmos in terram prostratus cum lacrimis pro eorum absolutione decantet. Tunc resurgens ab ovatione, iuxta quod canones iubent, manus eis im ponat, aquam benedictam super eos spargat, cinerem prius 45 mittat, deinde cilicio capita eorum cooperiat et cum gemitu crebrisque suspiriis eis denuntiet quod sicut Adam pro peccatis erectus est de paradyso, ita et ipsi ab aecclesia pro peccatis suis abiciantur.

Post

haec

iubeat

ministris,

ut eos

extra

tanuas

aecclesiae expellant, clerus uero prosequatur eos cum vesponsorio : soln sudore uultus tui uesceris pane tuo, et caetera,

ut urdentes

sanctam ecclesiam pro facinoribus suis tremefactam atque commotam, non paruipendant paemtentiam. De eadem quoque paenitentia tertium karthaginense concilium, capitulo XXXII, sic continet : Cum paenitentis publicum et uulgarissi55 mum

crimen est, quod uniuersam

ecclesiam

commouertt,

ante

absidam manus et impo|natur. 83. Et de eodem modo paenitentiae Augustinus in libro de paenitentia : Cum tanta est, inquit, plaga peccati atque impetus morbi, ut medicamenta corporis et sanguints Domini differenda sint, auctoritate antistitis debet se quisque ab altario remouere ad paemtentiam et rursus eadem auctoritate reconciliart. aA agendam Quae igitur tanta humilitate expetitur, quae tanta grauitate, tanta seueritate, palam in oculis aecclesiae, cum manus impositione indicitur. Haec ea est paenitentia, frater karissime, de qua dicit Augustinus ad Macedonium, quia semel fieri ro concedatur in ecclesia. Haec, inquam, ea est, post quam secundum Syricium nullus deinceps reliquitur paenitendi suffugium. Quid igitur, inquies, post haec relapsi facient ? Desperabunt ? Auertent oculos ne caelum uideant ? Precipites ne ferentur ? Quid dicit Augustinus ? Audi quod ad Macedonium 15 hic scribens cum premisisset : In tantum hominum iniquitas aliquando progreditur, ut etiam post peractam paenitentiam, post aliaris reconcitliationem uel similia uel grauiora committant, et tamen Deus oriri facit etiam super tales solem suum nec minus eis tribuit quam ante tribuerat, largissima munera uttae et salutis, 50 Gen. 3, 19.

54/56 Conc. Carthagin. a. 397, can. 32, apud Reginonem, tr, 189 ;

apud Burchardum, xtx, 40 (,,ex concilio Africano, cap. x’’). 83, 2/6 Aug., Epist. 54, 111, 4 - CSEL, xxxiv, p. 162, 9-12. 8/10 Cfr Aug., Epist. 758, 111, 7 (cfr infra, lin, 37/38). 10/12 cfr Siricius, Epsst. 1 (supra, 79, 2/12). isi CieiDant 14.50. 15/42 Aug., Epist. 153, 11, 7 - CSEL, xxiv, P- 401, 20 - 403, II. 18 Matth. 5, 45.

f, 677

DE PAENIT. NON ITERANDA, 20

25

30

82-84

LEX

et quamuts eis in ecclesia locus ille qui prius paenitentiae non concedatur, Deus tamen super eos suae patientiae non obliut | sci-

f, 68°

tur, haec inquam cum premisisset, ex istorum, inquit, numero, sz nobis quis dicat : aut date michi iterum eundem paenitentiae locum, aut desperatum me permittite, ut faciam quicquid libuertt, quantum mets opibus adiuuor et humanis legibus non prohibeor, in scortis, in omni luxuria dampnabili quidem apud Deum, sed apud homines plerosque etiam laudabili, aut si me ab hac nequitia reuocatis, dicite utrum aliquid prosit ad uitam futuram si in ista uita ilecebrosae uoluptatis blandimenta contempsero, si libidinum incitamenta frenauero, si ad castigandum corpus meum multa mihi licita et concessa substraxero, st miserabilius ingemuero, st fleuero uberius, st mxero melius, si pauperes sustentauero

3“

40

largius, si caritate quae operit multitudinem peccatorum flagrauero ardentius, - st quis tta dicat, quis nostrum ita desipit, ut huic homint dicat : nichil tibt ista proderit, uade, saltem uitae huius suauitate perfruere ? Auertat Deus tam immanem sacrilegamque dementiam. Quamuis enim caute salubriterque prouisum sit ut locus humillimae paenttentiae semel in ecclesia concederetur, ne medicina minus utilis esset egrotis quae tantomagis salubris est, qguantominus contemptibilis fuerit, quis tamen Deo audeat dicere : quare homint huic qui post primam paemtentiam rursum se laqueis iniquitatis astringit, |adhuc uerum parcis ? 84. Ecce habes, karissime, quam quaerebas Augustini de relapsis sententiam, quae si diligenter attendis, nec patitur quatinus peracta ueretur paenitentia, nec tamen operibus paenitentiae

“A

fe)

3)

uehementius

insistentes

excludit

a uenia,

nimirum

per hoc innuens aliud discretumque quid esse seu paenitentiam agere, seu simpliciter operibus paenitentiae quemlibet insistere. Quod reuera ita est. Simpliciter enim operibus paenitentiae insistit, si quis post primam paenitentiam enormitate rursus scelerum suorum territus proprio sese iudicio condempnans a sacramentis sese altaris separat, corpus ieiuniis macerat, uigiliis extenuat, quantumque preualet elemosinis caeterisque operibus misericordiae operam dat ; paenitentiam uero qui agit non nisi sacerdotali auctoritate iudicioque aecclesiastico publice sollemniterque peragendam eam suscipit. Aliter acta sollempnis haec de qua hic agimus paenitentia non est de qua frequenter iam diximus, quia non nisi solem fieri concedatur in aecclesia quamuis relapsi quoque operibus misericordiae uehementer insistentes nec ipsi ut diximus exclu-

83, 24 permittite] pronuntiate Axg. (praeter nonnullos coda.) mae Azg.

33 1 Petr. 4, 8.

29 inlecebrosissi-

f. 68V

112

20

25

STROMATA

dantur a uenia. Quis enim, ait Augustinus, audeat dicere erga istos non agi, quod ait apostolus : Ignoras quia patientia Dei ad paenitentiam te adducit ? aut istis exceptis esse diffimitum quod scriptum est : Beati omnes qui confidunt in eo, aut ad istos non pertinere quod dicitur : Viriliter agite et confortetur cor uestrum omnes gui speratis in Domino ? Videtur in hoc consentire Anselmus quoque Canthuariensis in tractatu de meditatione humanae redemptionis cum dicit : Hoc precio nostrae redemptionis non semel tantum homo a culpis redimi-

f, 69°

tur, sed etiam quotiens cum digna paenitentia redierit, rectpitur,

A

Io

Lb)

20

quae tamen paenitentia peccanti non repromittitur. 85. Siigitur ita est, immo cum ita sit, operum quoque paenitentiae uehementem instantiam non improprie genus quoddam paenitentiae esse dixerim, quam utique per gratiam Dei expiantur et hii de quibus Augustinus : Quamuis, inquit, evs locus ille qui prius paenttentiae non concedatur, Deus tamen super eos suae patientiae non oblimscitur, nec minus ets tribuit quam ante tribuerat, largissima munera uitae et salutis. Quod autem prius duabus ad te epistolis, iterarl quoque posse paenitentiam dixi, ut quod uerum est fatear, magis didici ex consuetudine quam ex institutione aecclesiastica, quamquam non nichil sit quod ad te de mobilitate praeceptorum tibi tunc disserui, si forte sic uel incumbens necessitas cogat uel ad rem pertinens utilitas suggerat. Nec enim ob aliud caute salubriterque prousum esse dicit Augustinus, ut locus humillimae paenttentiae semel in aecclesia concedatur, nist ut medicina haec non

minus utilis sit egrotis quae tantomagis quidem | salubris est, quantominus contemptibilis fuerit. Siquidem, quo frequentius eo plerumque uilior, quoque uilior, eo paenitentia inutilior est. Ne ergo ex frequentia uilesceret, minusque ex uilitate utilis fieret, placuit ne nisi semel haec concederetur in aecclesia, et tamen

25

30

facile reici ab ea aliquando non debet, si quis

est qui non ficte sed uere se paenitentem exhibet, quippe cum ut superius in secunda ad te epistola dicebam : Alia non sit ratio, quae ab hac paenitentia remoueat, nisi spes tam paratae, tam promptae indulgentiae ut facilitate sua ad peccandum forte allicere ualeat. Vnde nisi fallor, spei unusquisquis non fuerit ratione quam diximus iterato plerumque ad paenitentiam admitti poterit. Etenim remota causa, causae quoque effectum remoueri aiunt. Quod si spei huius in alio cognitionem difficilem quis dixerit, nec ego id diffiteor, attamen si quis attendat ex fructu arborem cognosci impossibile non est. 84, 19 Aug., op. cit., p. 403, II - 404, 2.

20/21 Rom. 2, 4.

PP Its Fe § ee

26/29 Anselmus, Meditatio redemptionis humanae, 123-124 23/24 Ps. 30, 25. edid. Scumirt, 11, p. 88. 85, 4/7 Aug., /oc. cit., p. 402, 4-6. Cfr supta, 76, 8/10.

13/17 Aug., /oc. cit., p. 403, 5-9. ee

23/26 /

f. 697

DE PAENIT. NON ITERANDA, 84-87

113

86. Inde est quod Innocentius papa sacerdotis esse dicit ad confessionem attendere paenitentis et ad fletus Jacrimasque corrigentis

5

10

15

20

25

ut tunc

ei dimittat,

cum

congruam

eius satis-

factionem uiderit. Qui igitur id habet officit diligenter attendat, quos uel quales qui relapsi fuerint paenitentiae fructus afferant, ut et were paenitentes contra aecclesiasticam non regulam sed consuetudinem inueteratam crudeliter non abiciat et qui |aliter sese habent, hos contra auctoritatem negligenter temereque non suscipiat. Hii etenim sunt quorum consideratione caute salubriterque prouisum esse dicit Augustinus, ut locus humillimae paenttentiae semel in aecclesia concedatuy, quod cum interdum dispensatorie fit, cum fit rigore disciplinae, uidelicet ne medicina minus utilis sit egrotis quae tantomagis salubris est, quantominus contemptibilis fuerit, non tamen fit desperatione indulgentiae quippe, cum etiam super tales solem suum Deus ort faciat, nec minus ers tribuat quam ante tribuerat, largissima munera uitae et salutis. Quamquam enim iuxta Syricilum papam iam post primam paenitentiam paenitendi suffugium huiusmodi non habeant, sola tamen deinceps iuxta eundem intra aecclesiam fidelibus oratione iunguntur, sacrae misteriorum celebritati interesse permittuntur, quod ipsum procul dubio nequaquam eis permitteretur, si nichil ad eos pertineret, quod tunc non solum pro se, uerum etiam pro circunstantibus fidelium obtinere deuotio nititur. In quo ergo hi dices a caeteris differunt ? In eo, inquam, quod deinceps iuxta Syricium a Dominicae mensae

f, 7or

conuiuto segregantur, ut hac saltem districtione correptt, et tpst

in se sua haec errata castigent, et aliis exemplum sic recidendi non tvibuant. Nequaquam enim rursus secundum canones ad30 mittuntur ad |paenitentiam, post cuius exsecutionem sacerdotali auctoritate et peccatorum suorum rite absoluantur uinculis et diuinis reconcilientur mysteriis, quamuis et istiusmodi, non prius quidem, sed cum ad Deum proficisci ceperint,

per communionis gratiam placuerit subueniri.

87. Videtur ab hoc etiam non dissentire Carnotensis episcopus Yuo, sententiam illam ueteris testamenti quodam loco exponens, adulteram uidelicet dimissam a priore uiro et alteri per coniugium sociatam, si ab eo repudiata fuerit, priori nulla5 tenus reconcilianda. Sic enim inter caetera sensu quidem allegorico dicit :Cum anima quaelibet per fidem Xristo sociata fuerit, si per hereticam pramtatem a Xristo recedens altert urro id est diabolo adhaeserit, cum forte ad priorem wrum, id est Xristum, rveuerti uoluerit, secundum diffimitionem antiquorum

86, 1/4 Cfr Innocentius 1, Epist. 7, 10 - PL, 20, A (apud Pseudo-Isid., p. 528). 10/17 Aug., Joc. cit. 27/29 Siricius, Epist. 1 (supta, 79, 2/17). 87, 2/4 Cfr Deut. 24, 1-4.

6/13 Iuo Carnotensis, Epist. 222 - PL, 162, 227 C.

ie GoM

II4 Io

I an

STROMATA

canonum usque ad exitum uitae non est societati eius copulanda, id est ad communionem sacramentorum Xristi et aecclesiae admittenda, non quod uere paenitens debeat de indulgentia despevave, sed in hac separatione lapsum suum humiliter deplorare. Crudeliter fieri id si quis dixerit, nondum qua ratione fiat satis intelligit, uidelicet ne medicina

haec minus

utils sit egrotts,

quae secundum Augustinum tantomagis salubris est, quantominus contemptibilis fuerit. Quod si tot persuasus |rationibus, tot pressus auctoritatibus, resiliens aliquis rursus his quae de paenitentia non iteranda dixi non consenserit, frustra credo 20 ei et Leo papa quod Ianuario episcopo Aquileiensi dixerit, alienum uidelicet esse a consuetudine aecclesiastica ut qui in presbiterali honore aut diaconii gradu consecrati sunt, hi pro aliquo suo crimine, per manus impositionem remedium accipiant paenitendi ; in quo Syricius quoque ei concordare uide2 “A tur, ubi (sicut inquit) paenitentiam agere non conceditur cuiquam clericorum, ita et post paenitudinem ac reconciliationem nulli unquam laico honorem licet clericatus adipisci. Frustra inquam haec et Leo siue Syricium dixerint. Nam quid absur-

f, 717

dius esse uidetur, paenitentiam semel in aecclesia concedi, an

clericos ad paenitentiam omnino non debere admitti. Quid absurdius esse uidetur, paenitentiam semel fierl, an ex paenitentibus laicis, quamlibet bonis moribus prediti, quamlibet sanctis operibus sint ornati, ad clericatum deinceps non suscipi ? Si sensum hic simplicem sequamur in littera, non 3 “A animaduertantes qua ratione quoue de genere paenitentiae ista dicantur, multo utique absurdius esse uidebitur clericos ad paenitentiam omnino non admitti sed nec ex paenitentibus laicis deinceps ad clericatum debere suscipi quam paeniten30

tiam |semel in ecclesia concedi.

ie api

88. Verum non de qualibet, immo de publica tantum sollempnique paenitentia id dictum debere intelligi, secundo Tholetani concilii capitulo instruimur. Ibi enim cum de non admittendis ad clericatum paenitentibus sic legitur : Placuit non admittantur ad clerum, nisi tantum si neces“A ut paenttentes sitas aut usus exigit inter ostiarios deputentur uel inter lectores, ita ut euangelia uel apostolum non legant. Si qui autem ante ordinatt sunt subdiacones, Io

inter subdiacones

habeantur,

ita ut

manum non imponant et sacra non contingant, ibi, inquam, cum sic legitur de eiusmodi paenitentibus id intelligi debeat, ma-

15/17 Aug., Joc. cit. 20/24 Cfr Leo 1, Epist. 167, inquis. 1 (supra, 8, 7/16). 26/28 Cfr Siricius, Epis. 1, ad Himerium, xiv, 18 - PL, 13, 1145 A (apud PseudoIsid., p. 522 sq.).

88, 4/14 Conc. Toletanum I, a. 397-400, can, 2 - edid. Vives, p. 2 (apud PseudoIsid., p. 350).

DE PAENIT. NON ITERANDA,

87-89

II5

nifestatur cum subditur : Ex eo paenitente dicimus, qui post baptismum aut pro homicidio aut pro diuersis criminibus graurssimis publicisque peccatis paenitentiam gerens, sub cilicio diuino reconciliatur altario. Aut igitur contentiosus iste contra 15 decreta apostolica paenitentiam clericos agere clericosque ex paenitentibus laicis fieri posse sic contendat ut astruar, aut quod minus autenticum magisque absurdum non est, ne medicina quidem haec minus utilis sit egrotis ut semel in aecclesia

locus

paenitentiae

concederetur,

etsi

non

mihi,

zo saltem Augustino, caute salubriterque prouisum esse consentiat. Qui sic discreuerit, frater karissime, ut in capite epistolae dicebam, nec in |Nouati heretici negantis ueniam asperitatem et duritiam incider, nec rigorem disciplinae ea qua dictum est ratione plerumque in aecclesia necessarium quantum in se est 25 destruet. Itaque quod in prima tua ad me epistola timebas, de semel danda paenitentia in aecclesia, uel in auribus multorum me loqui deinceps non uideo quid non expediat si remota quidem maliuolentia haec qui audierint, tam de quo genere paenitentiae, quam quorum auctoritate, quaue ratione 30 dicantur attenderint. 89. Nam quod in eadem epistola suggeris, ut, saluo laboris mei opusculo, Traiectensibus de sua questione aliquanto breuius et lucidius respondeam, non uideo quomodo breuius ac luculentius ualeam, quam non debere quempiam iure aeccle5 Siastico ad ea redire quae semel perfectionis amore

f. 72?

deseruit,

nec deserere propositum ad quod licet de bono, tamen ad melius perfectiusque transierit, sed nec deinceps reuocandum ut transfugam, qui ob artioris perfectiorisque uitae amministrationem ad aliam aecclesiam demigrauerit, licet sine prelato10 rum suorum licentia abierit, apostatas uero et refugas tam in honoribus quam in stipendiis et beneficiis aecclesiasticis non debere recipi, sed exui rebus, arceri possessionibus, nec ullis

omnino deinceps uel seculi defendi legibus. Cauebam tamen sic disserens, ne quando reuertentibus sinus non panderetur 15 aecclesiae, in tantum, ut si necessitas sic exposceret,

| etiam

ex his, solidati tamen in uirtutibus, in ea promotionem acciperent, rebusque non quidem possidendis, sed dispensandis, ex officio incumberent. Preter haec, si qua inserta sunt, sunt quidem quam plurima ex directo non ueniunt, sed surgunt et 20 emergunt uelut ex latere, sic nimirum causam comitantia, sic rem promouentia, ut solent quae dicuntur alae, cum prudentur instruuntur et subordinantur in acie. Haec sunt, karissime,

quibus sub nominibus Augustini et Aecclesiae, Traiectensibus respondens, uisus tibi sum prius disseruisse, tanto quidem a

88, 13 publicisque peccatis paenitentiam] peccatis publicam paenitentiam Conc, Tolet.

f. 72°

116

STROMATA

25 capacitate communi remotius, quanto forsan sententiarum densitate diffusius. Sed quid modo ? Possunt ne breuius haec absolui et lucidius ? Quoniam ergo fauente Deo et in hoc tibi satis fecimus,

si placet in unum

conflemus

opusculum,

siue quod ibi sub nominibus Augustini et Aecclesiae de uoto 30 reddendo disseruimus, siue quod in disserendo hic inter nos dum forte incidit de paenitentia non iteranda diffiniuimus, quamquam enim diuersa haec sint, tamen opposita sic sibique contraria non sunt, ut quasi eodem non possint esse in corpore, quemadmodum solent, quibus id studii et officii est, sertum

35 Seu elusmodi

aliquid uarlis distinctisque inter se coloribus

conficere. Nosti autem et, ingenue credo, recolis, quia stromatice, id est laciniose et | uarie, opusculum hoc contexere

proposui. Quid igitur ? Num in eo quod coepi non desino dum perago ut uolui, dum peroro ut statui, dum concludo ut pro40 posui ? De caetero uideas nunc, karissime, hic quoque a nobis sic digestus, sic editus, debeatne (ut supra dicebas) iure cuiquam displicere Dialogus. Explicit non solum De uoto reddendo sed et De paenitentia non iteranda stromatice quidem ut promiserat conflatus in 45 unum Reimbaldi feliciter Libellus.

f. 737

LIBELLVS DE SCHISMATE ANACLETIANO (1130-1131) Post mortem

Summi

Pontificis

Honorii

II locum

habuit,

die

14 februarii 1130, duplex conclaue pro eius successione : ex una parte electus est cardinalis Gregorius Papareschi, qui sibi nomen imposuit Innocentium II ; paululum postea, ex alia parte, cardinalis Petrus Pierleoni, qui sibi nomen imposuit Anacletum II. Quamquam Petrus Pierleoni fuisset monachus Cluniacensis, tamen monasterium illud Innocentium II ut uerum papam agnoscit et ut hospitem recepit quando mense octobris 1130 in Galliam uenit. Anacletus II ut legatum suum in Gallia et finitimis regionibus cardinalem Gerardum Caccianemici, episcopum Engolismensem, designauit. Abbas quidam nomine Erueus, forsitan abbatiae benedictinae S. Saluatoris Rotomensis (Redon), in Britannia minore, iis temporibus obiit, monachi fecerunt rotulum in quo mortem abbatis sui nuntiauerunt et preces pro anima eius petierunt (1). Iuxta usum, hic rotulus mandatum fuit uariis monasteriis et capitulis, quae generaliter chartulam cum promissione precum funiculo affixebant rotulo. Gerardus Engolismensis in chartula sua narrationem duplicis electionis papalis scripsit, concludendo in fauorem Anacleti II. Post longum iter, rotulus cum appendiciis in monasterio Cluniacensi peruenit, ubi monachi chartulam Gerardi abstulerunt et Innocentio

II ostenderunt.

Nouo

itinere

facto, rotulus

aduenit

apud capitulum cathedrale Leodiense. Reimbaldus noluit iudicium ferre super controuersiam inter Innocentium et Anacletum. Scripsit propterea libellum, audierat quod chartula Gerardi Engolismensis ablata fuerat et modum agendi Cluniacensium increpat, sed duas factiones ad mutuam caritatem exhortat, et patientiam praedicat ut per lapsum temporis melius ueritas elucet. Innocentius II Leodium aduenit die 22 martii 1131, ibi solemniter agnitus est a rege Germaniae, Lothario II. Videtur libellum Reimbaldi esse anteriorem huic aduentui, et scriptum fuisse inter mensem octobris 1130 et mensem martli II3I. Libellus de schismate extat in codice iam memorato,

Vaticano

latino 1059, fol. 73-77" (= V), ex quo editus est a Caesare Baronio (?), et, iuxta istud opus, in Recweal des historiens des Gaules et de

la France (*). Nos ipsi strictius codicem secuti sumus. () Cft L. Dexisie, Rowleaux des morts du LX® siecle, Paris, 1866, p. 347-348. (?) Annales ecclesiastici, XII, Romae, 1607, p. 200-202. (8) XV, Paris, 1808, p. 366-368.



1. In scismate, quo sub Anacleto et Innocentio

non modo

£. 73

uniuersalis, sed et uniuersa laborabat et nutabat Aecclesia, ut

mos est Francigenis, a superioribus illis partibus Leodium rotulus allatus est, quo significabatur de recenti abbatis 5 cuiusdam obitu Eruei, et de orationibus quas petebant, quorum intererat, pro eo fieri. Nostri Leodienses quisque, quod sibi uidebatur, apposuerunt ad rotulum. Ego uero Reimbaldus, perlecto ac perspecto tenore illius, funem illum, ut aiunt, forsan non incongruis, sed et pernecessariis produxi non 10 restibus, sed piis admodum his ac fraternis ammonitionibus. uisquis ille est minimus maioris aecclesiae quae est in Leodio,

fidelibus

uniuersis

ad quos

rotulus

iste peruenerit,

non precipitare iudicium, sed sic quasi currum, diligenter ijudicii sustinere impetum. Sic docet in euangelio Dominus : 15 Nolite iudicare. Et Apostolus : Nolite ante tempus iudicare. Exponit apostolus quod quasi sub uelamine posuerat Dominus. Docuerat Dominus non iudicandum, suadet Apostolus non quidem non iudicandum, sed ante tempus non iudicandum. Ante tempus iudicat, qui praecipiti quadam et temeraria 20 uoluntate de re iudicat priusquam de re compertum habeat. Ab hoc deuocat Dominus, ab hoc dissuadet Apostolus. Ne- £. 74? quaquam igitur debet sequi, quod nequeat quispiam assequi. Sequitur plerumque nec assequitur, qui fidem rumoribus adhibet, et apud quem plus opinio quam rerum experientia obti25 net. Quod in his nimirum nunc est euidens, qui cum, ut aiunt, adhuc lis sit sub iudice, quasi finitiuam iam dederunt senten-

tiam, cui potissimum, unius corporis quasi duobus capitibus in Romana

Ecclesia dissidentibus, debeant

obedientiam.

Sic-

que proh dolor, inconsutilem Xristi scindunt tunicam, dum 30 quae una est, in partes, quod in ipsis est, sibi diuidunt Ecclesiam. Hoc quasi dicere est : Ego sum Pauli, ego A pollo, ego uero Cephae. Amplectitur enim hic Anacletum, ille Innocentium, et ante examen negotii dant iudicium non minus temerarium, quam praeproperum. Frustra igitur, ut diximus, in huiusmodi

Epistola de schismate (¢ cod. V, collata editione Baronii (,,e cod. Vaticano”’}) deest in V 1, 27 qui Baronius

Epist. de schismate

1, 15 Matth. 7, 1.

1ST Corsyaies,

titulus

33/34 1 Cor. 1,

12.

Epist. de schismate 1, 1/2 cft P. PaLumso, Lo scisma del MCXXX.I precedenti, la vicenda romana et le repercussioni europee della lotta tra Anacleto e Innocenzo II, Romae, 1942 ; F. Scumare, Studien zum Schisma des Jahres 1130, K6ln, 1961.

EPISTOLA DE SCHISMATE,

1-2

119

35 sequitur qui non assequitur, nisi forte recte sequi non dicitur,

qui rei non inhaeret, qui palpat in tenebris, quem opinio fallit, quem rumor decipit. Et tamen audi, quomodo mordeant, quomodo ad inuicem sese consumant. Qui Anacletianus est, quasi quodam dampnatorum eum inurens cauterio, Innocentianum 40 eum uocat, qui partis est contrariae ; et e conuerso, qui Innocentianus est, Anacletianum eum, qui partis est oppositae. Sors misera. Ecce unius corporis quasi duae acies inter se dimicantes. 2. Miserum est, si scisma hoc efficit ignorantia ; miserius an crudelius sit nescimus,

fi74y

si efficit inuidia. Ceterum interim

de inuidia taceamus. Ignorantia hic in causa est ; quae quidem quodammodo

tolerabilis

esset,

nisi,

temeritati

commixta,

5 ante tempus ad iudicium prorueret. Haec est, quae Cluniacenses ipsos, tam sacrum aliquando, tam sollempnem, tam undique oculatum conuentum non preteriit, sed et per ipsos non

modo

Occidentalem

Ecclesiam

infecit,

uerum

etiam

Orientalem iamiamque inficit ; et ut de fortuna legitur quae 10 caeca depingitur, non solum ipsa caeca est, sed et caecos reddit quos amplectitur. Audi quomodo Engolismensis Gerardus Cardinalis Romanus, et ut audiuimus, legatus in Aquitaniam, Nortmanniam, Britanniam, Hispaniam, et usque in ultimam Celtiberiam, tantae auctoritatis, tantae, ut opinantur, sancti-

15 tatis uir hoc in rotulo (qua ratione, qua competentia ipse uiderit) ordinem promotionis et ordinationis horum duorum Apostolicorum diligenter, ut aiunt, digessit, et quia per se ipsum manifeste non potuit, hoc saltem inuolucro, quid in Romana actum sit Aecclesia, circumquaque notum fieri uoluit. 20 Nescio | quid senserint, quid intenderint Cluniacenses. Id praeciderunt, id amputauerunt penitus, et quidquid illud fuit, nec probauerunt, nec improbauerunt, sed domno Papae Innocentio legendum transmiserunt. Si, quod absit, industria,

uel forte ignorantia uerum 25 ammonendus,

arguendus,

ille turbauerat, prius super hoc et emendandus

erat, nec debuerat

huiusmodi inimica sugillare delatio, sed fraterna emendare ac supportare dilectio. Quod si tale illud fuit, ut tolerari nullatenus uel inultum praeteriri posset : cur ceteris Sanctae Romanae Aecclesiae filiis hoc absconderunt, ac non potius cum beato 30 Moyse, quasi in ultionem uituli conflatilis, exertis et districtis uerbi Dei gladiis de porta ad portam, de aecclesia widelicet ad aecclesiam transeuntes, inclamauerunt : Qui Domini est, iungatur nobis ? 2, 31 Cfr Ex. 32, 26-27. 2, 9 Orientalem] Pattiarchae Antiochenus, Constantinopolitanus, Hierosolymitanus, etiam pattes sumerunt in schismate 12 Legatus] scilicet Anacleti 14 Celtiberiam] partem meridionalem Galliae.

f. 75°

120

EPISTOLA DE SCHISMATE,

3-4

3. Solisne sibi hanc affectauerunt gratiam ? Si tamen hinc gratiam meruerunt, quod nullam reddiderunt uicissitudinem ei, qui forte manum miserat in Xristum Domini, quin consensisse uisi sunt, dum ad blasphemiam illius uelut elingues ipsi s extiterunt. An non audierant non carere eum scrupulo societatis occultae, qui manifesto facinori non desinit obuiare, et quia occurreret ueritas, si falsitas displiceret ? Sed sanctae huic simplicitati |nil sicut delatio placuit ; nec quicquam pro ipso uel loqui uoluit, pro quo si ita necesse esset, usque ad sanguironem

restitisse

debuit.

O laudabile

monachorum

£75

silentium,

falsa omnino non refellere, nec qui refellant secum zelo ueritatis adsciscere. Quid erat in causa ? inscitia an inuidia ? Si lecto ac perlecto tenore litterarum Engolismensis, simplicitate, ut ita dictum sit, monachali non comprehenderunt quid in15 tenderet, nec de re incerta certam potuerunt dare sententiam ;

non tamen omnes nos sic ex se iudicare debuerant. Sunt enim multi, gratias Deo, in nobis, qui sciant, quid sit inter dextram

et sinistram, qui quemadmodum decipere nolunt, sic et decipi nequeunt, et qui bonam quidem et non cauteriatam habentes 20 conscientiam, quod sentiunt, ingenue eloqui non metuunt ; et potest adhuc per gratiam Dei inueniri in nobis, quod Scriptura diuina dicit : Reliqui adhuc mihi septem muillia uirorum, qui non curuauerunt genu ante Baal. Auderemus igitur, nec confiteri erubesceremus,

si esset hoc canonicum

et

25 autenticum, quod, ab Engolismensi ad Cluniacenses usque de Anacleto peruenit. Sin autem, quod corporis Christi et Aecclesiae est, membra omnia capiti nostro Innocentio compateremur, et tam in fautorem, quam in auctorem sceleris et inuasionis, | uelut in adulterum lapidem legis, uerbum widelicet 30 offensionis et contradictionis,

unanimiter

iacularemur.

Sola,

sola ignorantia est, quae nos de rei tantae iudicio reticere coégit, ne ante tempus factum iudicium et dicatur, et uere sit temerarium. Qui sic nos cohibemus, praeceptum in hoc exequimur et Dominicum et Apostolicum. Qui aliter et iudicant, 35 et ante tempus iudicant, et nullam in hoc Domino uel Aposto-

lo exhibentes reuerentiam, quod temerarium est, de re incerta quasi certam dant sententiam. 4, Vide, queso, quantae sit hoc presumptionis et audaciae. Qui partis est Anacletianae, Innocentiano non communicat, et simul cum ipso non orandum, uelut cum scismatico iudicat. E contra

Innocentianus

Anacletianum

insectatur,

et ei, si

5 potest, talionem multiplicat. Hac heu confusione, hoc errore, iam paene tota Aecclesia, quasi frenesi quadam circumfertur ac uertigine, in tantum, ut cum orant, religione, immo reli-

3, 3 Cfr x Reg. 26, 9.

19/20 1 Tim. 4, 2.

22/23 111 Reg. 29, 18.

f. 76°

EPISTOLA DE SCHISMATE, 4 10

121

gioni finitima superstitione, nec loco alius alium uelit admittere. Hinc est, quod, ut uidere potes hoc in rotulo, cum forte quispiam orat pro patre Erueo, si Anacletianus is est, Innocentianus cum eo orandum non iudicat ; si Innocentianus,

idem de eo Anacletianus aestimat, et quicumque

orat cum

alterutro, alteruter |eum orare dicit cum scismatico. Ceterum

f. 767

nos, karissimi, sic sentimus, sic iudicamus, ut quisquis pie, 1D) deuote, ac fideliter orauit, cum scismatico non orauerit, etiam

si eadem forte uerba cum ipso scismaticus protulit. Oremus ergo et indubitanter oremus pro patre hoc Erueo, et si quis forte 20

nuptialem

non

habens

uestem,

quasi conuiuio

nostri

patrisfamilias pro parte hac nobiscum temere se ingesserit, qui fidelis est, qui castum cor, qui lotam uestem, qui mundam habet conscientiam, non tamen propter illius presentiam, ipse ad quod uocatus est, intermiserit. Nec enim legimus propter eum qui indecenter se ingesserat, ceteros omnes indumentis

nuptialibus ornatos a conuiuio illius euangelici patrisfamilias 25

eiectos, immo retentis ceteris, solum illum tandem missum esse in tenebras exteriores, et hoc, non nisi solius illius inditio et

iudicio, qui solus nosset, quis uel quid huic suo congrueret, uel non congrueret 30

conuiuio.

Et quis is erat, nisi ille de quo

scriptum est, quia Pater omne iudicium dedit Filto, et qui per se ipsum : Nolite, inquit, tudicare, et de quo Apostolus : Nolite ante tempus iudicare, quoad usque uentat Dominus ? Vt ergo unde orsa est, inde et desinat oratio, hoc, karissimi, exemplo,

2)

| hoc magisterio rursum uos ammonitos esse uolumus de non precipitando iudicio, ut quod agitis, uel hinc non causetur temerarium, si (quod absit) fuerit extraordinarium. 4, 18 Cfr Matth. 22, 12.

4, 5-

29 Toh. 5, 22.

30 Matth. 7, 1.

30/31 1 Cor.

ie SAR

CHRONICON

RYTHMICVM

LEODIENSE

(1119)

Chronicon describit signa extraordinaria et euentus ecclesiasticos, praesertim

Leodii

habitos,

annis

1117,

1118,

et initio anni

TO: Noti sunt duo codices manu scriptos continentes hoc Chronicon. Vnus est Atrebatensis, nunc in Bibliotheca publica signatus numero Io16, saec.

XII, ex abbatia Sancti Vedasti eiusdem

loci, ordinis

sancti Benedicti, fol. 41v-45¥. Illum sequuntur editores J. Quicherat (1), W. Wattenbach (?), N.J. Alexandre (*). In hoc codice textus habet 512 uersus, scriptos in duabus columnis, quae debent legi lineatim unam post alteram, u.g. uersus 2 habetur in sinistra columna,

uersus

3 in dextera,

et ita porro.

Habentur

et tituli;

fol. 42v duo eorum inueniuntur in columna sinistra, dum textus statim prosequitur in dextera ; editor Quicherat e contra textum resumit a columna sinistra sub titulo et deinde prosequitur cum uersu in columna dextera ad latus tituli, et ita porro per aliquod tempus. Alii duo editores Quicherat sequuntur, etiam in hisce erroribus ; attamen

uersus

8 et 509 uacuos,

ut deficientes,

relin-

quunt, et sic numerantur 514 uersus. Alter codex est Carolopolitanus (Charleville), in Bibliotheca publica signatus numero 117, saec. XII, ex abbatia Signiacensi, ordinis Cisterciencis. Textus Chronici uno tractu scribitur, sine distinctione uersuum ; eorum numerantur et 514, etsi adsunt nonnullae differentiae cum textu codicis Atrebatensis ; usque ad uersum 122

signum oi indicat separationem inter unam seriem uersuum et sequentem ; secuti sumus hunc codicem et dictum signum reddidimus per lineam uacuam ; insuper distinximus carmen luxta annos : Lit], TL1G, Lig. Tituli marginales sunt ex Atrebatensi codice. Auctor Chronici est clericus cathedralis Leodiensis (*). Plurae sunt praesumptiones quod sit Reimbaldus noster. Post mortem Otberti episcopi Leodiensis die 31 ianuarii 1119, duo erant candidati pro successione : Fredericus Namurcensis et Alexander Juliacensis. Metropolitanus

Coloniensis,

Fredericus

I, reiecit Alexan-

drum, ab imperatore nominatum ; illum postea simul atque electores Leodienses apud se conuocauit pro die 23 martii 1119, de qua adunatione iam non loquitur Chronicon. Alexander non uenit et excommunicatus est. Reimbaldus circa finem octobris 1119 per octo iam menses in monasterio Rodensi fugiens se recepit (°); uidetur ibi aduenisse non ante finem februarii. Ex una parte Chrontcon facit elogium Frederici, ex altera legitimitati Alexandri fauet ; S.P. Ernst (°) affirmat Reimbaldum ab Alexandro et sequacibus elus persecutum fuisse ; attamen probabilius uidetur Reimbaldum

(1) Bibliotheque de I’Ecole des Chartes, 2° série, III, 1846, Pp. 214-232. @)MGH, Scriptores, XII, Hannouerae, 1856, p. 415-421. (*) Bull. des Bibliophiles Liégeois, XXVI, 1903, p. 153-172.

(4) Cfr uersum 79. (®) Cfr supra, p. 6. (°) Histoire du Limbourg, Ul, Liége, 1838, p. 311.

CHRONICON

123

fugisse propter condemnationem Coloniensem et hac ex causa Chronicon subito interrumpi. Dantur similitudines uerborum et locutionum inter Chronicon et opera Reimbaldi genuina, sed

Po ut cum certitudine Reimbaldus auctor Chronici possit ici. Nonnulli uersus Chronici transierunt in aliis chronicis : leguntur apud Aegidium Aureaeuallensem, apud Anselmum Gemblacensem et deinde apud Guilielmum Nangensem. In ambobus codicibus post Chronicon statim sequitur epitaphium Frederici Leodiensis (} 1121) (’), quod etiam legitur una cum eiusdem Vita metrica, in codice Londiniensi, British Museum Add. 24914 (= D), saec. XII, ex abbatia sancti Trudonis, fol. r13Vv (8),

uel separatim in codicibus Montensi 56/115 (= £), saec. XIII, ex abbatia Bonae Spei, fol. 79¥-80 (°) et Treuirensi 1092 (1335) (= T), saec. XII, ex abbatia S. Eucharti, fol. 17 (?°), uel apud Aegidium

Aureaeuallensem (") et JIoannem Vltramosanum (?”), uel in apographis Guilelmi de Hinnisdael (?*), uel Alexandri Wiltheim (7%). Epitaphium hic edimus codicem Carolopolitanum praesertim sequentes. De auctore disputauit Godefridus Henschenius loco allato : nonnulli tribuunt Gi(se)lberto abbati Lacensi ; argumenta quae desiderantur, subministrare conatus est Godefridus Kurth (?*). (*) Bibliotheca

hagiographica

Latina,

n.

3154 ; H. Warrer,

Initia Carminum,

Gottingen, 1959, n. 2856.

(*) Edid. G. Kurrn, in Analecta Bollandiana, Il, 1883, p. 264. (*) Edid. E. Dimmer, in Neues Archiv, I, 1877, p. 603 ; cfr P. Farmer, Catalogue des Manuscrits de la Ville de Mons, Gand, 1931, p. 103, nN. 327. (°) Cfr E. Kru, De florilegiis codicis Monacensis 6292 et Trenirensis 1092, Greifswald, 1913, p. 18. (1) Gesta Episcoporum Leodiensium, III, 21 - ed. 1. HELLER, MGH, Scriptores, XXV, Hannouerae, 1880, p. 97-98. (2) Edid. A. BorGner et St. Bormans, Jean d’Outremeuse, Ly Mireur des histors, IV, Bruxelles, 1877, p. 329. (8) Historia chronologica perillustris Ecclesiae Leodiensis, in S.P. Ernst, op. ci#., I, Liége, 1839, p. 12. (4) Quo usus est G. HENSCHEN, Acta Sanctorum, Maii, t. VI, Antuerpiae, 1688,

p. 725 (ed. Parisiensis, p. 717). (35) Anal. Bolland., ¢. ¢., p. 261-263.

9

C.c.

IV

CHRONICON

[x117] Quidam scribunt de mirabilibus

f. 72”

et mirantur de nouis casibus. Quid tam nouum, quid tam mirabile, quam quod estas fuit in hyeme ? 5 Millesimo centesimo anno Xristi septimo decimo, in hyeme tanta serenitas, tanta fuit mundi amenitas,

ut December Aprilis medius 10 putaretur esse uel Maius.

Sse

Non Natalem, sed Pasche terminum, surrexisse, non nasci Dominum,

demonstrabat qualitas temporis, aer clarus et expers frigoris.

15 Hyemales nusquam auiculas tunc uidebat homo per uillulas, sed in siluis cantantes merulas de nimio gelu non querulas. Pentecostes tercia feria 20 peregrinos misit Colonia, quos reuerti prospere uidimus Ierusalem, fere sex mensibus.

Non aeris hos imtemperies detinuit uel seue hyemes,

Chronicon (e codd. Atrebatenst 1016, saec. XII [ = A] et Carolopolitano 117, saec. XII [= C), cuius folia indicantur in margine ; edd. uide p. 122 sq.) Titulus manu recentiorein C, om. A qui hoc loco plurimas habet probationes pennae, inter quos : millesimo centesimo anno christi septimo decimo e¢ domnus Iehans (fortasse nomen scribae), et millesimo. Cf. Catalogue des Manuscrits des Bibliothéques des Départements, sér. in-4°, IV, p. 401; VI, p. 603 1/4 erronee omiserunt edd. ; uersus adsunt in codd. ; in A nero deficit littera initialis Q 6 iesu] edd., om. codd. 7 hieme A edd. 8 mundi] CA, mundo edd. U1 pasce A edd. 12 om. edd., uersum excidisse indicant Wattenbach et Alexandre 15 hiemales A edd. auiculas] C A, auriculas edd. 16 per uillulas] C A, paruulas edd. 24 detinuit] A edd., detunuit C hiemes A edd. et sic semper

Chronicon [1117] 5 Leodii incipiebat annus die Natiuitatis Domini. 19 15 maii1117. 20 peregrinos] fortasse, nisi nomen ficticium est, Dermatius Hybernensis erat inter illos, ut apparet ex Itineraria supta edita, p. 2.

CHRONICON,

25-54

125

25 non boree flatu horrisono

lactate sunt naues in pelago.

DE PLVVIA

DE GELV

In autumno fuerat nimia sationis tempore pluuia ; sed Legie trina processio 30 Sua fuit rusticis satio. Annus qui hunc annum precesserat, tanto gelu terram astrinxerat ut a festo Sanctorum Omnium,

sic duraret usque ad Maium.

DE FRAGIS ET FABIS

35 Infra dies natalis Domini dux comedit fraga Louanij, quidam fabas eodem termino, sed recentes sicut in Iunio. Duos dies ante uigiliam 40 que precessit tunc epyphaniam, signum fecit in terra Dominus quod humanum expauit facinus.

Irae suae quodam diluuio ciuitates mersit in Latio ; 45 ubi stabant turres et theatra,

ibi possunt currere aratra. Pretereo quod et in Francia, apud Sueuos et in Ger|mania,

f. 73%

Pater fecit misericordiae. so Dicam huius euentum patriae. DE MOTO CRVCIFIXO

Leodij in monasterio magna urbis contigit motio, sed pepercit Dominus populo ; maior metus fuit periculo.

29 leggie A et sic semper

om. C

39 duos dies] C, nona dies A edd.

47 quod et] C, quod A, quod coni. Quicherat

40 tunc] A edd.,

,

27 autumno] anni 1117. 31/34 hiems annorum 1115-1116. 35 uide ad uersum 5. 36 dux] Godefridus I, seu Barbatus, dux Brabantiae a mense februario uel martio 1095, etiam dux Lotharingiae inferioris die 13 maii 1106, obiit die 25 ianuatii1139. 39 duos dies] die 3 ianuarii 1117 ; si legatur nona dies, ut in A, debet intellegi : post Natalem Domini. 44 Latium] in Italia. 48 Sueuos]

antiquus populus Germaniae.

51/58 haec euenta acciderunt die 5 ianuarii

1117, ut dicit Anselmus Gemblacensis (ed. A. Mirarus, Rerum toto orbe gestarune Chronica, Antuerpiae, 1608, p. 183).

126

CHRONICON,

55-80

55 Crucifixus moueri uisus est,

et cum eo quicquid pendulum est, baccinia, coronae, lampades,

quod uiderunt persone celebres. Idem fuit apud Sintruuium ; 60 Suthul, locus est monialium,

ubi Mosa ripis exiluit lux de celo homines terruit.

Triste omen esse presagiunt, et diuersi diuersa sentiunt ;

65 Quidam timent belli seuitiam, quidam famem uel pestem aliam. DE PROCES-

Plebs et clerus, conuentu publico,

SIONIBVS

dona ferunt ligno dominico ; auro, gemmis, argento tegitur,

7o Dodiuinus crinis recipitur. DE PRIMO

Nocte illa qua celos Dominus

FVLMINE

ascenderat, cunctis uidentibus,

apud sanctum Lambertum cecidit fulmen, quod nos fere pessumdedit. 75 Tempus erat quo cantat uesperas in duobus choris fraternitas,

et de tota urbe pars ueniunt hoc antiquo de more faciunt.

Cantabamus forte uersiculum 80 de Laudate puert Dominum : 65 seuiciam A

70 dodiuinus] C, dodeuinus A, Dodeurinus edd. sed Wattenbach

in apparatu : “fortasse : dum nociuus.”’ recipitur] reciditur A edd. A edd., om. C 72 cunctis] suis A edd. 77 urbe tota ~ A edd.

71 illaj

57 baccinia] uasa. 59 Sintruuium] Sint-Truiden, hodie in prouincia belgica Limburgensi. 60 Suthul] Susteren, hodie in prouincia neerlandica Limburgensi. Anselmus Gemblacensis, op. cit., p. 184, scribit : ““Mosa etiam fluuius, iuxta

abbatiam quae dicitur Sustula, quasi pendens in aere, fundum suum uisus est deseruisse’’. 62 lux de celo] forsitan alluditur ad auroram borealem, quae locum habuit die 31 ianuarii 1117. 68 ligno dominico] patticula uerae Crucis quae asseruabatur in ecclesia cathedrali Leodiensi. 71 nocte] durantibus primis uesperis Ascensionis Domini, scilicet die 2 maii 1117. 73 sanctum Lambertum] ecclesia cathedralis Leodiensis. 77/78 in multis ciuitatibus episcopalibus pars cleri et populi aliarum ecclesiarum cathedralem adierant pro praecipuis festiuitatibus. 79 cantabamus] ergo Chronicon scriptum est a membro cleri ecclesiae cathedralis Leodiensis.

CHRONICON,

81-110

127

Quis ut Deus in altis habitans, humilia de celo uisitans. Vix finitum hoc et intonuit,

totum onus templi contremuit. 85 De fenestris uitrum dissiliens terruit nos tinnitum faciens.

Ambe turres, disiectis mo|libus

f. 747

solute sunt fere radicitus ; trabes, quae sunt in laquearibus,

90 comminute quasi securibus.

Ignis ardens et fetor stigius nos inuoluit e cunctis partibus. Non cantare nec stare quiuimus dum hoc loquor horrescit animus. AD ALTARE

SANCTI STEPHANI

95 Quam aperta Dei correctio,

quam paterna fit ammonitio ! qui ad ipsum templi introitum nostrum nobis monstrat interitum.

Non percussit murum in angulis 1oo Sed ubi sit semper pre oculis, quasi dicat : Huc intuemini, transeuntes, et compungimini.

DE FVL-

Superior chorus imaginem

MINATA IMAGINE

fulminatam uidet, ut ordinem. roy Non tenere se clerus uideat

feriendus, nisi peniteat. DE SABBATO

Pulsantibus uesperis, sabbato,

quedam caput dum lauat puero, manus rubent sanguine fluuido ; 110 et hoc fuit quedam ostensio.

88 fere] C, om. A, simul cont. edd. fluuido] fluido A edd.

92 e] a edd.

94 dum] cumA edd.

$1/82 psalmus 112, 5-6, iuxta Vulgatam sic sonat : “Quis sicut Dominus

109

Deus

noster, qui in altis habitat. Et humilia respicit in coelo et in terra” ; pars prima uetsus 5 citatur ab Anselmo Gemblacensi, op. cit., p. 184. 96 quam paterna fit 106/109 ammonitio] uide Itineraria, 3, 1 : Altissimus terribiliter nos ammonuit. hi uersus citantur ab Anselmo Gemblacensi, op. cit., p. 184.

128

DE DILVVIO

CHRONICON,

111-139

Die quae est septima Iunij, secuta est plaga diluuij, pro communi peccato omnium timuimus urbis excidium. 115 Riuus noster, cui nomen Legia, pontes fregit et edificia ; et quod fuit miserabilius submersi sunt septem uel amplius.

DE FVLMINATIS

Prima die in mense [ulio, 120 ira Dei et eius ultio bis minata, quatuor, tercio, fulminauit in monasterio.

In duobus choris psalterio, 125 dum duorum uacat oratio, dum tercius scribit in camera, quartus orat in cripta supera.

Vt euentus sit mira |bilior, sic distantes percussit quatuor,

f. 747

130 ut tres illis iunctos percuteret,

sed non illis uitam excuteret.

O quam incomprehensibilia sunt, Domine, tua iudicia ;

bona erat de his opinio, 135 de quibus est sumpta hec ultio. Sed nimirum in morientibus minatus est mortem uiuentibus ;

et uiuentes corrigunt mortui, ne in malo uiuant assidui.

125 duorum] A add. s. /. franconis et salomonis bertus 127 quartus] A add. s. /. hentricus illis] eis edd. 136 in] ui edd.

126 tercius] A add. s. /, lam130 iunctos] A edd., uinctos C

111 septima iunii] anni 1117, seu septima idus iunii, ut scribit Anselmus Gemblacensis. 119 prima die] iulii anni 1117. 125 duorum] nomine Franco et Salomo iuxta cod. A. - J. pe THEux DE MonrjarDin, Le chapitre de Saint-Lambert 4 Liége, I, Bruxelles, 1870, p. 80, memorat inter uiuos circa annos 1066-1078 scolasticum quendam nomine Franconem et p. 120, quendam Salomonem, fulgure interemptum, sed anno 1143. 126 tercius] Lambertus iuxta A. - Lambertus praepositus Sancti Martini anno 1112 memoratur apud J. DE THEUx, op. cit., p. 128. 127 quartus] Henricus iuxta A. - In laudato opere J. pz THEux occurrit Pp. 105 annis 1099-1124 quidam atchidiaconus huius nominis. 132/133 Cfr

Rom. 11, 33.

CHRONICON,

140-178

129

140 Cesset liuor, cessate laici

DE NIMIO METV

ne dicatis : Hoc peccant clerici ; communis est culpa quam luimus ; ante Deum nemo innocuus. Mores suos clerici corrigunt, 145 mores uestri corrigi exigunt. Ergo et uos conuentum facite, uitam uestram et cor inspicite. Nona die post ictum fulminis, tempestas fit tante caliginis 150 ut uidere nil potuerimus, finem nostrum uenisse diximus. Ibi uero strenuos cerneres nec inerti fuga degeneres, qui in Domino spem suam ponerent, 155 cum alii furtim diffugerent. Hic, aiunt, hic nos inueniat

cuius manum nemo effugiat. Hic sub signo stemus dominico securlus quam in monte publico. 160 Ad hanc uocem intentis omnibus celum omne fit pice nigrius ; Ruunt ymbres, rumpuntur fulgura, coniurasse putes tonitrua. Si urs semper sese sic habeat, 165 testor Deum quod numquam pereat ; sed sublato metu periculi, deuotio non durat populi.

DE STATVTA

Sta|tuta est quedam oratio

ORATIONE

quando sumi debet communio,

DE IEIVNIO

f. 75°

170 De profundis et preces psallere, ut cessaret terror de aere. Ieiunia per tres ebdomadas posita sunt ad sextas ferias. Destructa est usure sanctio, 175 et facta est morum

correctio ;

quicquid praua fit consuetudine, ablatum est de nostro ordine : fissa uestis, et ludus tabule,

140 cesset] cessa edd. uestrum ~ A edd. 162 imbres A edd.

142 quam luimus] omnium A edd. 147 uitam et cor 151 diximus] duximus edd. 154 domino] deo A edd. 164 urs] C, urbs A edd.

4148 nona die] die 10 iulii 1117. Publici Montis (Pxblemont).

157 Cfr Tob. 13,2.

159 alludit ad uicum

130

CHRONICON,

179-216

et in choro nugarum fabule. 180 De quibusdam anceps iudicium dilatum est usque in crastinum, quorum, credo, non erit terminus quoadusque ueniet Dominus. Cogimus te, Deus, ut uenias ; 185 quia, nisi manum adicias, nos, qui damus decimas olerum,

transgredimur precepta ueterum. In eodem conuentu celebri decretum est octauas fieri 190 Petro, Paulo, Mariae Virgini,

quibus tribus stat ira Domini. Leta Dei matris assumptio et eorum beata passio, quorum mundus stat in arbitrio, 195 iterari debet cum gaudio. DE ANTIQVO

Centum et sex anni transierant

FVLMINE

ex quo ictum fulminis uiderant, in eiusdem loco ecclesie,

illi qui tunc manebant Legie. 200 Qui notantes euentum temporis, curauerunt hoc suis posteris relinquere scriptum in numeris, quod moderni commendant litteris. Oret mater, oret ecclesia,

205 et ad Deum clamet pro filia, egrotanti Roma Leodio subueniat precum auxilio. Qui presentes audit litte|rulas,

f. 757

fundat preces ad Deum sedulas, 210 ut concedat diu Leodium et ad suum stare seruitium. Leodium, urs decus urbium,

quamdiu stat, stat honor omnium. Religio uiget Leodij 215 discipline, artes, fons studij. Preter Romam, quae sola omnibus

199 illi] pauci A edd. 203 mederni C 241 et om. A edd. marg. alia manu 242 urs] C (add. b s. /.), urbs A edd.

212/213 C in

189/190 a die 29 iunii et a die 15 augusti. 197 centum et sex anni] anno tort. 208 litterulas] coniciunt anteriores editores hic annuntiari finem primae partis operis, quae religiosorum conuentibus mandata fuisset ad petenda suffragia.

CHRONICON,

217-254

131

dominium habet in urbibus, non fuit urs, nec ipsa Troia,

par Legiae, nec Babilonia. 220 lerusalem, Constantinopolis, ditiores in sanctuariis,

non inuident tamen, si Legia numeretur post eas tercia. Vt taceam de mulieribus,

225 de honestis, de largis ciuibus, in timore Dei uiuentibus, de eorum sanctis operibus ; decem ibi sint monasteria,

decem summi Regis palatia. 230 Quid de eis dicendum amplius ? nusquam Deo seruitur melius. Hoc etiam obnixe petimus, ut apud uos, fratres quos uidimus fulminatos, sint in memoria. 235 Hec debentur eis commercia ;

DE RVBORE

quando caro carni compatitur, sua salus, sua res agitur ; et quicumque orat pro alio, sua sibi prodest oratio. 240 Ignatij nox erat martiris in aduentu, cantatis uesperis,

quando, signum horrendum omnibus, apparuit rubor sanguineus. Hic ad arctum et ad meridiem 245 se Spargebat per totum aerem ; luce tamen quadam superstite,

ut fit, quando solet diescere. Nisi illa fuisset claritas, tanta celi erat obscuritas,

250 ut de luna uel de syderibus nichil posset uideri penitus. DE VENTO

Vigilia natalis Domini, nec uidenda, nec uisa homini,

218 urs] C, urbs A edd.

219 babylonia A edd.

223 numeretur] C, numeratur

A edd. eis C 228 decem] ecce de quo dicebam uobis praem. in marg. super. A alia manu 235 eis] Cs. /., nobis A edd. 244 cantatis] C A, cantantes edd. 250 uel] C, nil A edd. sideribus A edd.

240/241 Ignatii nox in aduentu] primis uesperis translationis Sancti Ignatii Antiocheni, scilicet die 16 decembris 1117. 252 uigilia] die 24 decembris 1117.

132

CHRONICON, 255-282 tanto uenti horrore stridula,

255 remansit uix in tectis tegula. Templa, turres, robuste arbores,

—

et uidentes nondum immemores — fundamentum,

DE DVPLICI INFANTE

quod subest domui,

uidebatur debere dirui. 260 Monstrum quoddam Namuci natum est, cui |par numquam uel raro uisum est ; uidelicet biceps infantulus — qui hoc uidit, testis est populus — Qui tam sexu duplex quam ceteris 265 simplex erat compage corporis. Monstrat Deus tali miraculo quam deformis sit uita populo.

DE CARO

Post istius anni miserias,

TEMPORE

tanta fuit annone caritas 270 ut, communi

£767

urbis consilio,

statuta sit quedam uenditio ; sed frumentum ad quinque positum, undecim est solidis uenditum. Tempus enim et uita hominum 275 non per ipsos stat sed per Dominum. [rz18]

Millesimo centesimo octodecimo mortui sunt sed pauci Legiae, nulla tamen causa penurie sed qui longa fame languerant 280 et de locis aliis uenerant. DE OBITV BALDVINI

Balduinus obit Ierusalem qui Asie uicit barbariem

255 uix in tectis remansit tegula A edd. 260 namuci] C A Anselmus Wattenbach Alexandre, namutci Quicherat 261 uel] C, aut A edd. post 267 A edd. ponunt uersus 297/300 276 om. A edd. 279 sed] C A, si edd. 281 iherusalem A edd.

260/265 citantur ab Anselmo Gemblacensi, op. ci#., p. 184, eta Gulielmo Nangensi, Chronicon, ed. H. Géraup, Chronique latine de Guillaume de Nangis, Paris, 1843, I, p. 18. 268 post istius anni miserias] scilicet ad finem anni, circa Natiuitatem Domini anni 1117. [1118] 276 alta uoce legebatur hic uersus : Millesimo centoctodecimo ; sine hac indicatione anni, quae non habetur in A, non intelleguntur uersus 277/280, qui sunt in contradictione cum uersibus 268/273. 281 Balduinus] rex Hierosolymitanus, coronatus est die 25 decembris 1100, obiit die 2 aprilis 1118.

CHRONICON,

283-308

133

cui tributum iam dabat Ascalon,

DE PASCHALI PAPA

quem timebant Tyrus et Babilon. 285 “A Obit Rome Romanus pontifex cuius morte fit error multiplex, succedente ei Gelasio et Hyspali quodam Gregorio. Hinc facta est motio Galliae 290 unitatem scindens aecclesiae,

DE DVCE HENRICO

episcopis primo fauentibus et secundo regis fautoribus. Dux Henricus obit Leodij, obit uxor ducis Louanij, 295 utriusque mors damnum

flebile,

cadit enim flos Lotharingiae. Tempus illud, tempus insolitum,

DE PANE SANGVINEO

et antea mundo incognitum, ad laudem sit Dei compositum 300 a quo omne quod est, est conditum. Natiuitas Mariae Virginis probata est potens et celebris per sanguinem de pane fluuidum quod pro certo scit heri|stadium.

f. 76¥

305 Deus enim uult festa fieri

nec uult ut tunc uacemus operi, sed tanta est in nobis cecitas ;

proni sumus ad res illicitas. 284 babylon A edd. 287 gelasio C add. s. /. iohani gaditano 288 hyspali] C, hispano A edd. gregorio] C add. s. /. maritio, A add. alia manu in marg. infer. n maria 291 primo] gelasio A add. s. /. 292 secundo] gregorio A add. s. /. post 292 A et edd. add. : Sed in tanto turbine omnium inconuulsum manet Leodium. DE FIDE OTBERTI EPISCOPI Stat Otberti fides cum Cesate, in aduersis nescia cadere 297/300 ponunt A edd. post 267 299 compisitum C 303 fluuidum] C, fluidum A edd. 304 scit] C, sit A edd. heristadium] C, horistadium A edd, 308 proni] C A Wattenbach Alexandre, boni Quicherat

285 romanus pontifex] Pascalis II, qui mortuus est die 13 decembris 1117. 286 etror multiplex] fuerunt enim electi duo summi pontifices. 287 Gelasio] Gelasius II, nomine Ioannes Coniolo, Gaditanus (ex Gaeta), electus die 24 ianuarii 1118. 288 Gregorio] Gregorius VIII, nomine Mauritius Burdinus, Bracharensis (ex Braga), electus die 8 martii, sub influxu Henrici V imperatoris. 292 tegis] Ludouicus VI, rex Galliae, uidetur potius Gelasio fauisse. 293 Henticus]} Henricus I, dux Limburgensis, etiam dux Lotharingiae inferioris a die25 decembris 1101 usque ad diem 13 maii 1106. 294 uxor ducis] Ida, uxor Godefridi I, ducis Brabantiae. 301 8 decembris 1118. 303 pane] panis ipso die festi confectus. 304 heristadium] fortasse “sit hatistadium’’ legendum : panis (h)aristordius, de atista (= frumento) confectus, cfr Mittellateinisches Worterbuch,1, 6, 1963, p. 953.

134

CHRONICON, 309-339

DE ABBATE

HILLINO DE FONTIBVS

Obit abbas Hillinus nobilis ;

310 mors illius sors lacrimabilis. Dies illa fuit aecclesiae calamitatis et miseriae. Fontes fecit opere fusili, fusos arte uix comparabili. 31 “ Duodecim qui fontes sustinent boues typum gratiae continent. Materia est de mysterio quod tractatur in baptisterio : hic baptizat Iohannes Dominum, 320 hic gentilem Petrus Cornelium ;

baptizatur Graton phylosophus, ad Iohannem confluit populus ; hoc quod fontes desuper operit, Apostolos prophetas exerit. 32 “A Qui hoc fecit, fecit hoc etiam quo perhennem habet memoriam : hospitale pulchrum intuitu ampliatum fori introitu. Aquam uertit sub necessaria 33 ce) nec infirmis deest aecclesia ad quam abbas bonae memoriae constituit missam cotidie. Infra domum horum cellaria et desuper struxit solaria, 33 quorum habet sacerdos reditum et ad missam lumen est additum. Si uideas hoc edificium, regis dicas esse palacium, et reuera nulli hoc dubium uM“

321 philosophus A edd. 327 hospitalem A edd. 333 horum] C, enim A edd.

328 ampliauit A edd.

309 Hillinus] canonicus sancti Lamberti Leodiensis anno 1095, et abbas saecularis Beatae Mariae Virginis anno 1112, obiit Romae die 7 nouembris 1118. 313 fontes] fons baptismalis, in ecclesia parochiali Beatae Matiae Virginis Leodii, nunc in ecclesia Sancti Bartholomei eiusdem ciuitatis. Habetur hic accurata descriptio fontis baptismalis quae etiam legitur apud Aegidium Aureaeuallensem, Gesta pontificum Leodiensium, II, 19 (ed. I. HELteR, in Monumenta Germaniae Historica, Scriptores,

XXV,

Hannouerae,

1880,

p. 95).

320

Graton]

potius

Craton.

Baptismum Cornelii a sancto Petro (cfr Act. 10, 48) et illud Cratonis a sancto Ioanne Euangelista (cfr Ps. Abdias, Historiae Apostolicae, V, 14 - PG, 5, 1242 B) sunt ambae partes eiusdem figurae. 327 hospitale] iuxta ecclesiam cathedralem Leodiensem.

CHRONICON, 340-373

135

340 quin hec domus sit Regis omnium. Alta lata domus et multiplex, in qua rerum quiescit opifex, in qua grata lectorum suauitas, in qua plenum dapum saturitas. 345 Synodalis lex et iudicia non fiebant in urbe Legia, Romam iuit et pro iusticia

annum fere |fuit in curia.

£77"

Sed peracto nondum negotio 350 correptus est febris incendio et mortuus in desiderio ; bona uiuit tamen intentio,

sed errauit in fine deuius communicans preuaricantibus. DE FRE-

DERICO PREPOSITO

355 Frederico solo superstite

stat etatis uigor preteritae Fredericus, si Theutonicum

inspicitur, sonat pacificum. O in quanta pace reponeret 360 ecclesiam, si presul fieret. Pacificus et concors litteris,

prosapie flos nouus ueteris, quem commendat non tam prosapia Namucensis, quam rerum copia ; 365 non tam regum, ducum nobilitas

quam littere, quam morum probitas, quam os dulce, quam affabilitas quam cor pium, mitis facilitas. Quid sperandum sit de hoc homine 370 tam sublimi preditum nomine ? Peregrinus ut possit pergere et mercator cum auri pondere, Ierusalem et Babyloniam 345 sinodalis A edd. 349 negocio A 353/354 om. A edd, qui hoc loco ponunt : Ploret clerus, clamet se miserum, perdit enim Wazonem alterum, sub quo aetas uiguit aurea, cui par praesul non fuit postea. 364 namutcensis Ouicherat (cfr 260) 368 mitis] C A, dulcis edd. 369 speuindum C 370 tam] C, iam A edd. 371 ut] C, uel A edd. 373 iherusalem A edd. 352 tantum post obitum eius uidetur concessa haec lex synodalis iuxta quam magistratus et scabini Leodienses debebant conuenite singulo anno, feria IV ante dominicam Laetare, ad iudicandum incarceratos. 355 Frederico] praeposito ecclesia cathedralis Leodiensis. 364 Namucensis] Fredericus erat filius Alberti, comitis Namutcensis. 373 Ierusalem et Babyloniam] uide Itineraria, 1, 3 et 6, 15-16 (supra, p. 2 et 4).

136

CHRONICON,

374-404

per nominis huius notitiam. 375 Huic si Deus unquam det baculum repullulet Guazonis seculum,

qui prebendas dedit gratuito, symonie liber illicito. Tunc differat uirtus a uitio, 380 tunc non fiat nigrum de candido,

tunc non perdat asinum dominus, non leonem induat asinus. Hic honoret artes et studium quod hodie damnat Leodium ; 385 Leodium, nouerca filiis,

suis parca, large dans allis. Nobilibus hec ignobilitas, diuitibus hec inest cecitas qui nobilem nutriuit puerum 390 uento fuit creditor cinerum.

Si quis habet spem in discipulo

quasi ouum fouet |de cuculo ;

f.779

cum adultus est amat garrulos delatores et nugigerulos. 395 Nulla scolis est reuerentia et uirtus est maliuolentia ; umbra non res, est sapientia,

minus sapit grux quam ciconia.

[119] DE OTBERTO EPISCOPO

A termino quo dedit baculum 4oo rex Otberto, fluruit seculum ;

per tres annos aduersitatibus finem illi presagientibus cardinales et apostolici et maxime eius domestici

374 noticiam A edd. 396 wazonis A edd. 378 simonie honoret] C, honor et A edd. 384 dampnat A edd. 389 nutruit Quicherat, nuttiit Wattenbach Alexandre 393 cum adultus delatores amat et gattulos ~ A edd. 398 grus A edd. froruit A, proruit edd., haud male, nisi fluxit legendum esset

A edd. 383 nutriuit] C A, est nugigerulos 400 fluruit] C,

376 Guazonis] Wazonis, episcopi Leodiensis anno 1042, obiit die 8 iulii 1048. [1119] 399 a termino] Otbertus factus est episcopus Leodiensis anno rogr. 400 rex] imperator Henticus IV. 403 catdinales et apostolici] hi tituli decorabantur eminentiores dignitarii cleri in uariis ciuitatibus episcopalibus.

CHRONICON, 405-438

137

405 quod fecerunt zelo aecclesiae scit et reddet iudex iustitiae. Post uiginti octo paulominus annos uocat hunc ad se Dominus,

Leodium pastore uiduans mortem eius uite continuans. Matris Dei purificatio ab illius anniuersario celebratur in die crastina : hoc meruit seruus de Domina. 415 Huius fuit semper deuotio : 410

DE ANNIVERSARIO OTBERTI EPISCOPO

honorare matrem cum filio,

420

domus Dei decorem diligens, aecclesiae ruinas erigens. Emtis enim tot appenditiis castellorum tot necessarlis quod in bono consumpsit opere studiosus fuit restruere, auro texens cruces, altaria,

i) DE

MANIBVS

tandem dedit decem dorsalia quibus unus in dextro paries decoratur et templi facies. Manus eius quasi tornatiles et ad sacra fuerunt habiles ;

EIVS

DE ELECTIONE EPISCOPI

Pastorali sciuit de ordine 430 plus quam dici possit de homine. Post decessum domni episcopi, cum abbates, archidiaconi,

pars principum, ciues, familia, discussissent diu consilia ; 435

considente iam capitolio tandem placet ut sit electio. Sed ad maiorem audientiam inuitantur ire Coloniam.

419 emptis A 418 ruinas] C Aegidius, ruinam A edd. 415 deuocio A edd. 430 422 studiosus] C A edd., curiosus Adegidius edd. appendiciis A edd. possit] C Aegidius, posset A edd.

407/408 uiginti octo paulominus annos] obiit Otbertus die 31 ianuarii 1119. 411/422 citantur ab Aegidio Aureaeuallense, op. cit., III, 18 (ed. cit., p. 94). 413 die crastina] si festum Purificationis a primis uesperis computatur. 420 castellorum] Otbertus acquisiuit castella in locis dictis Couvin (in prouincia belgica Namurcensi) et Clermont (inter Leodium et Hoium ad Mosam). 424/430 citantur ab Aegidio Aureaeuallensi, op. cit., II], 18 (ed. cit., p. 94). 438 Coloniam] apud metropolitanum Fredericum I, antequam electio noui episcopi Leodiensis fieret.

138

CHRONICON,

439-474

Inter manum et oris spacium 440 campum dicit esse prouerbium, cum aliquod sit seminarium quo differtur presens negotium. Tu qui nosti, qui necessarius aecclesiam gubernet melius, 445 ne respice qualem meruimus, in te curam gregis dimittimus. DE OBITV

Nondum

GELASII

Gaditanus migrat ad Dominum,

PAPAE

DE ABBATE SEIFRIDO

DE ALEXAN-

f, 78"

anni emensus terminum

breui satis usus dominio,

450 unde fuit tanta seditio. Non sic Petrus, Leo, Gregorius non sic papa fuit Gelasius qui dum pompam deuitant seculi simplices sunt eorum oculi. 455 Exulantem Francia recipit Cluniacum defunctum sepeltt. Vtinam pax sit in ecclesia et in regno cesset discordia. Successorem Hillini strenuum 460 plebs acclamet et uitae meritum Seifridum quem Deus presulem presulatus bis fecit exulem. Hic uir, hic est quem tribulatio ceu fornacis coxit incendio 465 quem gens dure ceruicis respuit cui Legia sinum aperuit. Vir uidue, pupillo genitor, trux ut leo et agno mitior ; modum habet quo et indomitis 470 ora frenet et parcat subditis. Alexander Phylippi Macedo,

DRO EPIS-

uir strenue, uir corde prouido,

COPO

quid nisi te renatum dixerim et adeptum regna duodecim.

439 spatium A edd. 440 esse dicit ~ A edd. 442 negocium A edd. 462 prtesulatu Aegidius 471 philippi A edd. 474 tegna duodecim] C, regna duodecim ? A, regna ? Duodecim edd.

448 Gaditanus] papa Gelasius H, qui mortuus est die 28 uel 29 ianuarii 1119 in abbatia Cluniacensi. 451 sanctus Petrus, sanctus Leo I, sanctus Gregorius I. 452 sanctus Gelasius I. 455 exulantem] die 2 septembris 1118 Gelasius II Romam telinquere coactus est et profectus est in Galliam. 458/470 citantur ab Aegidio Aureaeuallensi, op. cit., III, 19 (ed. cit., p. 95).

CHRONICON,

475-510

139

475 Post annorum aut minus spacium Alexander, te ditat omnium

DE OBEDIENTIA COLONIENSI

et gradatim tuum dominium tandem scandit ad episcopium. Sic ditatus non astu perfido, 480 sic promotus non fastu tumido, dum te putas ire simpliciter circumuentus es multipliciter. Metropolis presul Coloniae dat edictum obedientiae

f. 789

485 ut non tibi pateat Legia, fit in urbe discors sententia.

Quis non ploret matrem aecclesiam illa die uidens miseriam

qua pastorem suum cum studio DE PROFESSIONE EPISCOPI

490 susceptura fuit processio ? Pauci rauci, non dico iubilant sed dissona uix uoce sibilant non cimbalis bene sonantibus

non musicis proportionibus. 495 Vbi, presul Otberte, gloria

qua susceptus es in ecclesia, ubi cleri plebis obsequia ubi cruces, libri, thus, pallia ?

Sed memento, uir prudentissime, soo quod hoc malum sit salus animae quod res, duros habens introitus, mitescere poterit celitus. Difficiles res et illicitas patienter uincit humilitas. 505 Aduersitas hec cedet facile,

apud Deum nil impossibile. Plura dolor prohibet scribere, nam uideo fulmina cadere,

nam diuinos agnosco monitus. sto Si dixero que mala uideam

475 spatium A edd. deesse uidetur editoribus.

478 scandit] C A, scandis edd.

post uersum 508 aliquod

476 Alexander] filius Othonis comitis Iuliacensis, praepositus ecclesiarum sancti Martini et sancti Bartholomaei Leodii. 478 episcopium] Alexander inuestitus est in episcopatu Leodiensi ab imperatore Henrico V antequam electio canonica fuisset facta Leodii. 484 edictum obedientiae] publicatum est a G. Kurrtu, Vita metrica s. Friderici, in Analecta

Bollandiana, ll, 1883, p. 269.

487/494

describitur ingressum Alexandri in ciuitate Leodiensi. To

CCS

Ly:

140

CHRONICON,

511-14

irridear nec fidem habeam.

Qui futura prenoscis omnia fac ut haec res sit in concordia

EPITAPHIVM

DOMNI FREDERICI

EPISCOPI

Clauditur hac tumba simplex sine felle columba Que nobis uiuam referebat pacis oliuam Cor sublime gerens, scripture totus inherens, In se spernebat quod nobilitate uigebat, 5 Plus fuit horroris quam nominis huius honoris. Plebis catholicae te pontificem, Frederice,

elegit Christus, sacrauit papa Calixtus.

f. 79"

Inde furens symonia, ruens in ius alienum, Bella tuis dedit ; arma suis ; tibi, sancte, uenenum.

10 Hec tuleras, non uictus eras in agone bienni, Sed frueris modo cum superis mercede perhenni Iulius aut Iulias nonas sub luce kalendas. [Gloria uirtutum doceat te glorificatum Percipe te dignam, praesul martyrque, coronam.]

Epitaphium (codd. et edd. uide p. 124) 2 uobis Henschen pacis teferebat ~ T 3 scripture] C Aegidius, scripturis A D F T Henschen 5 ante uers. 8 ponunt D F T horroris] errori

D F T

honoris] honorti

D F T

6 plebis] pacis F,

plebiT 7 Calixtus] sed despecta malis electio pontificalis, plus fuit errori quam nominis huius honori add. D F (cfr uers. 5) ; sed despecta malis electio pontificalis tantum add. Henschen

8 ruens

sym. furens

~

T

ius] aes Henschen

10

non] C A Aegidius, nec D F Henschen 12 iulius wsqg. kalendas] C A Aegidius, etgo simul Christi presul martyrque fuisti, cui te commendas quinto mai (sexto iunii F) ante kalendas D F T Henschen 13/14 om. codd., add. Aegidius Henschen.

Epitaphium super sepulchrum Frederici in cathedrali Leodiensi, destructa per incendium anno 1183. 2iCit Genesurr. 3 cor gerens sublime] cfr Gregotius I, Dia/ogi Il, 1. @ sacrauit papa Calixtus] Calixtus II hoc fecit die 28 octobris 1119 durante concilio Remensi. 8/10 bellum actum fuit inter Alexandrum et Fredericum, qui mortuus est ueneno post duos annos episcopatus. 12 Tulias nonas sub luce kalendas] 23 iunii 1121 ; generaliter tamen habetur ut dies mottis Frederici 27 maii 1121.

INDICES INDEX LOCORVM

SACRAE SCRIPTVRAE

INDEX AVCTORVM INDEX NOMINVM VERBORVM

ET RERVM

NOTABILIVM

CONSPECTVS

NOTARVM

De Schism.

Itineraria Dermatit De Vita canonica Epistolae Reimbaldi Rescriptum Wazelini Rescriptum Reimbaldi Epistola Leodiensium De Voto reddendo ( = Stromatum lb. I) De Paemitentia non iteranda (= Stromatum owl) Libellus de Schismate Anacletiano

Chron. Epit.

Epitaphium Domni Frederict Episcopt.

Itin. De Vita

Ep. Reimb. Rescr. Waz. Rescr. Reimb.

Ep. Leod. De Voto De Paenit.

Chronicon rythmicum

Asterisco praenotantur loci ubi textus non ad litteram affertur.

INDEX LOCORVM opus

SACRAE SCRIPTVRAE cap. et lin.

Genesis :

3, 16

De Vita De Vita De Vita De Paenit.

3, 19

Epit.

8, II

19, 19, 19, 26,

12-13 17-26 26 15-22

27, 37

De De De De De De

Exodus : 14, 15 I7, 11-12 32, 26-27

De Vita De Vita De Schism.

26, 20-22

Vita Vita Vita Voto Voto Voto

Leuiticus :

6, 10 Deuteronomium

De Voto :

19, 12/I5

De Paenit.

87, 2/4*

Itin. De Vita De Schism.

1, 14/16*

De Vote De Paenit. De Paenit.

54, 11* 63, 33/35* 66, 2/4*

Ill Regum : 29, 18

De Schism.

3, 22/23

120

IV Regum : 25, 8/10

Itin.

Cia

129

24, 1-4 I Regum :

4, II-20 17 26,9 II Regum : 6, 14.20

I1-12.24

II Esdrae : 8,2

3, 9/10* By aie

Ep. Leod.

Tobias :

3

ae

Chron.

Esther :

14, 16

De Voto

20, 26/30

De De De De De De

60, 22/23

Tob:

5, 13 eee 13,4

Teel 15, 33

Voto Vita Voto Voto Paenit. Voto

55°97" 60, 4/5 60, 9/10

70, 8/9* 59, 33/34

144

INDEX LOCORVM opus

SACRAE SCRIPTVRAE cap. et lin.

Tob :

Ose

De Voto De Voto

15 BR

28, 13

De Voto

57, 18

1, 38

Psalmi :

2,11

De Vita De Vita

2, 11/12

Zee 21S 8,6 II, 3 17, 14 18, 10

26, 8 26, 13 29, 7

29, 8

30, 25 31, 3 37, 4-6 37,9 39, 6 49, 16 50, 12

59, 19 51,9

75, 12

80, 3

83, 6

83,7

88, 16 IIO, 10

112, 5-6 118, 103

120503 132 0e 138, 23

De Vita De Vita De Vita De Paenit. De Voto De Vita Itin. De Vita De Vita De Paenit. De Vita De Vita De Vita De Vita De Vita De Vita De Vita De Paenit. De Vita De Paenit. De Paenit. De Voto De Voto De Vita De Vita De Vita De Voto De Voto De Voto De Vita De Voto De Vita De Vita De Vita De Vita Chron. De Paenit. Itin. De Voto De Voto

4, 12, 4, 4,

77/78 78/79 68/70 71/72

74, 16/17*

4, 14

4, 39/41 4, 65 4, 81

7, 16

4, 16/18

4, 59/61 84, 23/24 12, 59/60

70, 11/16

70, 19/20*

26, 14

29, 36/37 2, 33/34 2, 42/43 2225

20, 34/36 26, 7/9 oy, 1p)

12, 47

47, 9/10* 5, 68/69* 14, 32*

12, 83 Mey, sues fates, 81/82*

63, 16*

5, 5/16*

22 etn /r2

12, 8/9

Prouerbia :

4, 27

10, 19 18, 3 20, 25

De Vita De Vita Itin. De Voto

10, 40/41* 14, 4/5

De Vita De Voto

2, 53/54 12, 4/5

iS EH

15; 21

Ecclesiastes :

I, 2

10, 4

ez 51

INDEX LOCORVM

SACRAE SCRIPTVRAE

opus Canticum Canticorum : 4, 41 De Paenit. 8, 6

De Vita

145

cap. et lin.

pag.

63, 7/8*

92

10, 5 8*

26

1s

51

Sapientia : 2, 12

De

4,7

De Vita

Voto

Ecclesiasticus :

42, 14

3, 17/18*

12

e

De Voto

42, 3/4

74

De Voto

42, 12/13

75

Teremias : 20, IO

De Voto

13, 17/18"

52

Ezechiel : 33, 12 sqq. 409, 3 AT. 3

De Paenit. De Voto De Voto

: 82, 7/8* 50, 15 50, 15

109 82 82

Daniel : 8, 20.25 13509)

De Vita De Paenit.

Teel Camera

9 110

13522

De Paenit.

69, 8/9

98

Oseas :

ibd

Ttin.

2, 14*

2

738

De Voto

14, 16

92

Hoel Pe bin

De Vita

By WS

1

Jonas : 3,9

De Vita

8, 39/40

2I

De Vita

8, 35/36*

21

Paenit. Paenit. Paenit. Paenit. Paenit.

74, 18/19 65, 23/24 tn 77> 31/32 83, 18

102 94 99 105 IIo

De Schism. De Schism.

3 08 4, 30

118 121

iby yee 8, 41/43*

8 21

iy Ge Bone |3h

34 34

De Voto

OS 23/350 47, 21/22 48, 19/20

19 80 80

De De De De

48, 30/31 2s 5/65 Gta SS Be, Tiss?

81 100 100 121 9 5

II Machabaeorum : 14, 37-46 Matthaeus :

5x4 5> 45

Te

10, 23 T2032

13, 44 n3305 2 18,9 19, 21

19, 20, Abas 25 25,

30 16 VO 20 34

De De De De De

Ep. Reimb. I. De Vita Reser. Waz. Rerscr. Waz. De Vita De Voto

Voto Paenit. Paenit. Schism. De Vita Itin.

is

85 2/37

146

INDEX LOCORVM

Matthaeus

26, 35 26, 39 26, 70/75 Marcus

opus

cap. et lin.

Itin. Ttin. De Vita De Vita De Vita De Vita

Fi, aes

:

25, 40 25, 41 26, 33-35

: De De De De De

3, 29 9, 22 Omit

14, 29-31

14, 68-72

SACRAE SCRIPTVRAE

Vita Vita Paenit. Vita Vita

5, 14/15*

7, 19* 9, 30 3, 39/40 9, 27/29* 8, 41/43*

Te 25/200

72, 5/6* 7 19" 9, 27/29*

Lucas :

9, 62

De Voto De Voto

10, 4 10, 40 10, 41-42

De Voto De Voto

De Voto

10, 12, 14, 15, 17,

42 10 13 20-22 7

22,

33-34

De De De De De De

Voto Vita Voto Voto Voto Vita De Voto De Vita

22, 36 22, 57-61

Johannes

2, 13/14

6, 21/22

49, 12/13

20, 6/8 46, 8/11*

49, 17/18 8, 41/43* 57, 25/26

41, 38/39*

12, 9/10

7, 19% Ch Bee

9, 27/29*

: De De De De De De De De De

I, 18

4, 24

5, 22 6, 61 8, 3-11

13, 37-38

18, 25-27

20, 24-29

Vita Vita Vita Schisna. Paenit. Paenit. Vita Vita Vita

11, 46/47

11, 47*

11, 56*

4, 29

75> 5/6* 75> 31/33* Tx 19" 9, 27/29*

72op2Le

Actus Apostolorum : De Voto De Voto De Voto Chron.

4, 32-35 5» 3-4

5, 4 10, 48

Ad Romanos

Bcd

4,5

8, 28

8, 35.38.39

1, 53/84"

21, 10/13 21, 16/18 320*

: De Paenit. De Vita De Vita

De De De De De De De De

Vita Vita Vita Paenit. Voto Vita Vita Vita

84, 20/21

4, 10/11*

7, 1/3 5, 97/98* 5, 98* Oy sats

70, 9/10*

16, 4/6

T252022

7, 12/13 13, 13/17

INDEX LOCORVM Ad Romanos

SACRAE SCRIPTVRAE cap. et lin.

pag.

Chron. De Voto

13.2/133* 19, 4/5*

128

1, 33/34

118

:

T5933 12, 16

147

opus

57

I ad Corinthios :

See > 27

De De De De De De De De De De De De De De De De De De De

Schism. Vita Voto Voto Vita Vita Voto Schism. Schism. Voto Vita Vita Vita Vita Vita Vita Vita Voto Vita

TPs

19, 24/25

19, 21/22 Hobs Sap

Il, 52/54

Go, 22/23 I, 15

4, 30/31 41, 23/24

11, 66/67*

5, 59/61

12, 105/106

10, 33/35

10, 64/65*

10, 74/25*

13, 9/11

61, 26/27

Ep. Reimb, II. De Vita

T5, 19 II ad Corinthios

4,7

4, 17/18

4, 18 5,1 5>4

55 8-9

7, 10 12,

aa

3-4

12, 7-8 13, 1

: De De De De De De De De De De De

Vita Vita Vita Vita Vita Vita Vita Vita Vita Paenit. Vita

De De De De

Vita Vita Vita Paenit.

Ad Galatas : De Vita De Vita De Vita De Vita De Vita Itin. De Paenit. Itin.

4, 18

5, 6

500 5, 6 5, 24 O07

6, 10

Ad Ephesios

2, 20 3, 19 4, 24

: Reser. Waz. De Paenit. De Vita

8, 80/81

II, 10/13 II, 17/18 II, 29/30 II, 20/24

II, 25/26*

3, 49/51 9, 8/10 9, 24/27 63, 38* 13, 5% 5, 48/51* 7, 19/20* §> 52/56 81, 21/22

1, 75/76 5, 98/99* 12, 7° 125 30%

12, 48/49* 5, 18/19* 64, 2/3 j, 22/23* 2, 5/6* 63, 3/4*

2.20/27

9 57 57 28 28 go 118

148

INDEX LOCORVM opus

SACRAE SCRIPTVRAE cap. et lin.

pag.

Ad Philippenses : 1, 6

De Vita

4, 9/10

14

its Ae

De Vita

9,5

23

My 2B

De Vita

3, 48/49*

13

De Vita

9, 27

23

Bs ii Bn 1G

De Voto De Vita

61, 32/93 4, 8/9

gi 14

3, 14

De Voto

53, 29/30*

85

De Voto De Vita De Vita

50, 43/44* 220/277 12, 51/54

83 II 29

Fey EYEE

100

9, 59/61 Gy, (On 9, 75/76

24 24 24

12, 24/25 3, 19/20

52 120

De Vita

9, 56

24

De Vita De Voto

I, 40/41* 2, 2/5

10 44

TTL i,

De Vita De Voto

12, 19/20 22, 24/25

29 59

12, 3 229)

De Vita De Vita

4, 7/8 On 77;

14 24

rie, 2 13, 14

Itin. Itin.

5, 17/18* eee

4 2

Ttin.

ayes

4

Ad Colossenses : I, 16 Bn iS: ey 1G

I ad Thessalonicenses : Oy oat De Paenit. II ad Thessalonicenses : I, 4-5 De Vita De Vita TS De Vita Tad Thimotheum Ba I

:

Aa

De Voto De Schism.

Il ad Thimotheum :

Py) Ad Hebraeos : Gy 1a

Be, 1S

Itin.

Ths 1/2*

4

Itin. Ttin,

6, 14* 5, 20/21*

4 4

Tin.

7, 7/10*

4

I, 4/5* 12, 47/48

ce

Tacobi : iy 387) Hy ig)

Reser. Vaz. De Vita

oe

De Paenit.

To, 8/9

98

I Petri : 4, 8

De Paenit.

83, 33

iil

De Voto

9, 21/22*

50

De Vita

8, 14/15

21

De

Vita

8, 70/71

22

De Vita

8, 83/84

22

HiRetrr

2, 22 I Iohannis : 4, 18

INDEX LOCORVM I Iohannis :

SACRAE SCRIPTVRAE

149

Opus

cap. et lin.

pag.

De Vita De Vita De Vita

9, LU iy" 9, 22* 9, Bes

23

De Vita De Vita

10, 32/33 12, 75/76*

25 30

De Voto

48, 22/23

81

oe 23

Apocalypsis :

3,7

INDEX AVCTORVM opus

cap. et lin.

pag.

Chron.

320

134

78, 28/30

106

2, 14/15

40 40 51 51

Ps. Abdias Historiae Apostolicae V, 14

Aemilius Probus wide : Cornelius Nepos. Ambrosius De paenitentia : II, 10, 95

Epistulae : XLVII, I XLVI, 3

De Paenit.

Ep. Reimb. III Ep. Reimb, UI

2, 17/18

XK De Voto LXXXI, 13-14 De Voto Sermo de basilicis tradendis :

II, 23/29 12, 2/10

De Voto

16, 27/31

De Voto

16, 26

55 55

77> 2/6

104

Anselmus Cantuatiensis De libertate arbitrii : 3

De Paenit.

Meditatio redemptionis humanae : 123-124 De Paenit.

84, 26/29

asiar4

Ps. Anterus uide : Decretales Pseudo-Isidorianae.

Apollinaris Sidonius Epistulae :

Vu, vi, 3

Rescr. Reimb, II

3, 13

Augustinus

De bono coniugali : XVIII, 21 De catechizandis rudibus Soar XVII, 27

De Voto : De Vita De Vita

39, 30/33 I, 42/45 12, 80/82* 12, 123/130

De ciuitate Dei :

XIV, 10 De De consensu euangelistarum : ts WS ts De Contra aduersarium Legis et I, xvi, 30 De fats al, 239) De De correptione et gratia : me De De doctrina christiana : Ohya Hr) De De Genesi contra Manichaeos 145 Aig. 3a De II, 19, 29 De

Vita Voto Prophetarum : Vita Vita

6, 48/51* 53, 5/16

3, 9/14 3, 17/22

Vita

5, 88/96

Voto : Voto

45, 2/4

Vita

De gratia et libero arbitrio : Vv, 12 De Vita De naturi boni : XI De Vita

Pes GY ant 6, 11 6, 12/20

4, 34/35 3, 20/25

35

ae

INDEX AVCTORVM opus Augustinus De moribus catholicae ecclesiae : XI, 19 De Vita De moribus Manichaeorum : WEF De Voto

cap. et lin. 10, 68/71

31, 9/10

31, 25/28* 32, 10/12

33, 3.4/36*

De quantitate animae :

XXXIII, 76

De Vita

10, 50/57 13, 21/26

XXXV, 79

De Vita

De Trinitate : I, vi, 9 De Vita I, viii, 17 De Paenit. Il, proem. Ep. Reimb. II Enarrationes in psalmos : LI, 6, 9-21 De Voto Exnchiridion 5 8

De Vita De Vita

14

De Voto

106 Epistulae : 54, 4

De Vita De Paenit.

138, 4

De Voto

138, 5

De Voto

140, 16

De Vita De Vita De Paenit.

13, 32/34 Hy SS 1, 63/69

11, 43/45 67, 6/7 2, 6/9 20, 20/32

12, 6/10

12, 138qq.* 12,

153, 7

32

33, 24/25* 33, 34/36* 34, 35/37 Ss NY

83, 2/5

6, 10/15 6, 15/20

3, 43/46 3, 48/52 65, 20/27 65, 34/38* 65, 39/41 71, 3/10 71, 17/24 72, 6/9 77> 9/12 77, 16/17 77, 28/35 78, 17/18 81, 11/12

82, 19/21 83, 8/10*

83, 15/42 84, 19 85, 13/17 85, 4/7

85, 13/17

86, 10/17

87, 15/17

185, 45

De Voto De Voto

43, 22/25

43, 8/10

43, 10*

43, 12* 43, 13/14*

152

INDEX AVCTORVM opus

cap. et lin.

pag.

43, 14/20

76

De Vita

9, 1/5

22

De Vita

14, 11/13

33

De Vita

12, 40/41

29

De Voto

21, 20/28

59

355,06

De Voto

22, 4/7 4, 13/14*

59 45

355-356

De Voto

Augustinus

In epist. Iohannis : V, 4

Retractationes :

prol. 2 Soliloquia : envisar2 Sermones : 3555 3

5, 16/20 7, 16/21* 23, 3/16

46 48 60

SEL

ron

46 59 53 52

356, 10

De Voto

13

De Voto

222 LS5 34 13, 6/7

De Voto

7, 21sqq.*

48

tin. De Vita

BeeLS) Li 12, 42/43

3 29

De Voto De Voto De Paenit.

25, 20/34 46, 28/29 82, 32/52

62 79 109

De Voto

34, 19/21

68

De Vita De Voto De Paenit.

I, 52/54 36, 4/10 80, 11/12

Io 69 107

3, 3/4*

42

17, 9/10

55

25, 14/20

61

82, 54/56

IIo

82, 54/56

110

17, 9/19

55

14 Loci non reperti :

Burchardus Decretum : I, 204 vii, 8 XIX, 26

13, 10/13

52

Ps. Calixtus wide : Decretales Pseudo-Isidorianae.

Cicero De inuentione : u, liv, 165 De officiis : Tea G) I, xxvii, 95 II, xii, 42 Clemens Alexandrinus Stromata :

Ps. Clemens uide : Decretales Pseudo-Isidorianae.

Ep. Leod. Codex Ecclesiae Africanae : 32 De Voto

Concilia Cone. Antiochenum a, 341: can. 24 De Voto Cone. Carthagin. a. 397 : can. 32, apud Reginonem I, 189 De Paenit. can, 32, apud Burchardum, XIX, 40 De Paenit.

can. 49

De Voto

INDEX AVCTORVM opus Contcilia

Cone. Carthagin. a. 419, Ep. ad Bonifatium papam : De Voto De Voto Cone, Chalcedon. a, 415 : can. Io De Voto Conc. Hispaliense : can. § De Voto Cone. Laod.s. IV : can. 41 Ep. Reimb. II De Voto Cone. Mogunt. a. 847 : can. 31 Cone. Nicaen. a. 325 : can. 15

De Paenit.

Ep. Reimb, II De Voto

Conc. Toletanum I, a. 397-400 : can. 2

De Paenit.

153 cap. et lin.

pag.

9, 5/6 9, 8/9

Sip ule

25, 20/34 Te 13/045 58, 10/11* 82, 22/23

I, 11/13

S$» 19/21 56, 2/3 88, 4/14

Cornelius Nepos (= Aemilius Probus) Liber de excellentibus ducibus : VII, I

De Voto De Voto

37, 6/17 34, 1/6*

Go; 15*

Decretales Pseudo-Isidorianae Ps. Anterus Decreta 2 Ps. Calixtus De ieiuntio

Epist. 2

De Voto De Voto De Voto

De Voto De Voto

56, 17/18.20/23

30, 2/9 37, 25/26 30, 2/9 37, 25/26

Ps. Clemens

Epist. 2 3

De Voto De Voto

De uita communi

De Voto De Paenit. De Voto

40, 31/33 50, 7/14.29/31 74, 12/16 78, 4/6 34, 12/16

105

Ps. Felix

Epist. 2

De Voto

46, 28/29

Ps, Stephanus Espist. X

De Voto

39, 27/29

Ps. Vrbanus De uita communi

De Voto

2, 23/30

locus non repertus

De Voto

17, 2/4

De Voto

46, 28/29

Ie

44, 30/34*

Ua

Dionysius Exiguus Collectio canonica : Ps. Felix uide : Decretales Pseudo-Isidorianae. Gelasius I

Epist. : 14, 2-3

De Voto

154

INDEX AVCTORVM opus

Gregorius | Dialogi : Il, I Hom. in Exzech. : VIII, 28

Epit. De Vita

cap. et lin.

pag.

3

140

76, 82

24

24, 12/22

Regist. : Vike

De Voto De Paenit.

76, 26/29

61 104

Regula Pastoralis : say, A)

De Voto

46, 30/31

79

1 le

Hieronymus Chronica : prol,

Ep. Leod.

Dialogus aduersus Pelagianos : Ep. Leod. prol. PSpist. © 6o, 8

2,4

42

2, 4/8

De Paenit.

64, 26/30%*

De Paenit.

73, 4/8

In Esaiam :

Iv, xi, 6-9 locus non repertus

De Voto

Ep. Reimb.

Bieeuo/ 21

3, 1/4

Hilarus Papa Epistulae :

ri

2

De Paentt.

80, 8/10

Historia ecclesiastica tripartita : x

14, 34-37 X, 18, 8-12

xX,

xX,

18, 15-17

X, 19, 5-10

Paenit. Paenit. Paenit. Paenit. Paenit.

72, 14sqq.* 67, 23/26

De Paenit.

73, 37/38

De De De De De

80, 15/20*

80, 25/27* 80, 21/24*

Hotratius

Satyrae : II, 3, 103 Innocentius I

Epistula 6, ad Exsuperium : 11, 6 VII, 10 XXXVIIL

De Paenit. De Paenit. De Voto

76, 17/24

86, 1*

38, 25/29

Tulianus Pomerius

De uita contemplatiua : Il, 9

De Voto

16, 19sqq.*

Il, 11-12

De Voto

58, 25/30* 58, 30% 23, 25/35

Iuo Catnotensis

Epistulae :

222

De Paenit.

87, 6/13

113

28, 21*

63

lustinianus Nouellae :

esac 4

De Voto

INDEX AVCTORVM opus Leo l

155 pag.

cap. et lin.

Epistulae : xiv, 8 XIV, 9 XVIII UnGeg, oH CLXVII, 2 CLXVH, 14

De De De De De De

Voto Voto Voto Paenit. Paenit. Voto

Liturgica Officium S. Caeciliae (22 nou.) : resp. 2 De Paenit. Introitus missae Natalis Domini : De Vita

56, 30/35

87 88

8, 7/16 79> 39/45

49 107 114 WW!

58, 8/10*

87, 20/24*

46, 28/29*

63, 9*

92

10, 36/37*

25

Origenes Hom. in Leuiticum :

IV

De Voto

XI XV

De Voto De Voto

XV, I

De Paenit.

XV, 2

Pamphilus Apologia pro Origene : praef.

De Paenit.

Ep. Reimb. II

19, 8/10* 19, 16/31 15, 21/29 63420"

74, 1/13

74, 14/30

735 24/27

3, 4/12

40

Regino aide : Conc. Carthaginense a. 397. Rhetorica ad Herennium :

EI,, 305.37

De Voto

Siricius Epistula I, ad Himerium : v, 6 De Paenit.

61, 16 sqq.*

795 2/17

Sau olT2%

xiv, 18

De Voto

De Paenit.

86, 27/29

38, 18/20

38, 31/32

87, 27/29

Ps. Stephanus wide : Decretales Pseudo-Isidorianae. Theophilus Alexandrinus fragm. in Historia ecclesiastica tripartita : X, 14, 34-37

De Paenit.

67, 23/26

96

3, 19 sqq. 49, 36 72, 37/38

40

Ps. Vrbanus uide : Decretales Pseudo-Isidorianae.

Loci non reperti : Ep. Reimb. II De Voto De Paenit.

i

C.C.

82

IOI

IV

INDEX NOMINVM VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM a, ab: audiui a multis De Vita 1, 24 (9) ; — a festo usque ad Maium Chron. 33 (125); a termino quo Chron. 399

(136) ; ab illius anniuersario Chron. 412 (187).

abbas Chron. 432 (1387); abbas bonae memoriae (se. Hillinus) Chron. 331 (134) ; abbas nobilis Chron. 309 (134) ; abbas Seifridus Chron. 459/460 (138). abesse : adesse uideretur cum abfuit et abesse cum affuit De Vita 4, 18/19

(14),

abnegate seipsum Itin. 5, 17 (4). absolute dici potest De Vita 5, 17/18

(16). abundans : ut cum abundanti illodicatis De Vita 4, 80/81 (14).

abusiue nominate De Voto 31, 32 (66). accedete ad sactos ordines De Voto BOs I (le

accidentaliter De Voto 36, 22 (70). acclamate Chron. 460 (138). acephalus clericus De Voto 17, 27/28(56). acet : accetimo blanditiarum molestiatumque discrimine De Vita 3, 54/55

(13) ; accerrimus conflictus De Vita

4, 83/84 (15).

actio gtatiarum It¢in. 4, 6/7 (3); De Vita 2132) (30):

actus : de septem gradibus siue actibus animae De Vita 1, 55/56 (10); etc. aculeus De Paenit. 73, 39 (102). addere : et addebas quasi aculeos De Paenit. 73, 38 (102); - ad missam lumen est additum Chron. 336 (134). addicete laicali paenitentia De Paenit.

64, 10 (93); 71, 37 (100).

adesse uideretur cum abfuit et abesse cum affuit De Vita 4, 18/19 (14). adicere : nisi manumadicias Chron. 185

(130).

adipisci regnum Chron. 476 (139). administrate : sui ordinis officium amministrare De Voto 9, 12/13 (47). administratio uitae artioris et petfectioris De Voto 47, 40 (80); De Paenit. 89, 8 (116).

admirati De Voto 34, 3 (68). admittere ad cleticatum De Paenit. 88, 4 (114) ; ete. admonete : sic monemus, sic ammonemus, sic terremus sed non detetrtemus De Vita 4, 85/87 (14) ; terribili-

ter ammonere et clementer exterrere Itin. 3, 2 (2); De Schism. 2, 25 (119) ;

4, 33 (121).

admonitio De Schism. 1, 10 (118) ; ammonitio paterna Chron. 96 (127). adsc. efc. uide : asc. ete. aduentus Chron. 241 (131). aduetsitas : aduersitatibus finem illi ptaesagientibus Chron. 401 (136); aduersitas haec cedet facile Chron. 505 (139). aduettere tatione De Vita 10, 58 (26). adulatio : fuco adulationis De Paenit.

63, 9 (92).

adulatorie De Voto 2, 5 (40) ; De Paenit. 63, 18 (93).

adulter De Paenit. 87, 3 (118); De Schism. 3, 29 (120). adultus Chron. 393 (136). aedificatio animarum De Voto 50, 38 (83). aegrotate : aegrotanti Leodio subueniat Roma Chron. 206 (130). Aegyptiorum episcopi De Paenit. 80, 22 (107). Aegyptus De Voto 51, 24 (83). Aemilius

Probus

historiographus

(sc.

Cornelius Nepos) De Voto 34, 2/3 (68). aequipollete : quasi equipolleant episcopatus et diuitiae De Voto 12, 22 (52). aer : aer clarus Chron. 14 (124); intemperies aeris Chron. 23 (124); terror de aere Chron. 171 (129) ; per

aerem totum Chron. 245 (131). affabilis : non minus uita quam uictu affabilem De Voto 37, 11 (70). affabilitas Chron. 367 (135). affectare De Vita 8, 78 (22) ; De Schism. By ih (RAD) afficere : mortis timor sic afficit De Vita

3, 36 (13) ;3, 35 (13).

afflare : flante uel aflante Spiritu Sancto De Vita 8, 1 (20).

Affricanum concilium De Voto 9, 1/2 (49). agnoscete : diuinos agnosco monitus Chron. 509 (139). agon : in agone biennio Epi#. 10 (140). Alcibiades filius Cliniae De Voto 34, 1

(68) ;37, 6 (70); Go, 16 (90).

Alexander Phylippi Macedo Chron. 471

(138).

Alexander (episcopus Leodiensis) Chron. 471/473 (138); 476 (189). alienus : alienorum peccatorum ultio Ttin. 4, 2 (8); ius alienum Epi#. 8,

(140).

INDEX

NOMINVM

alius: quidem timent famem uel pestem aliam Chron. 66 (126). allatrare De Voto 14, 13 (58). allegoricus : sensu allegorico De Paenit.

87, 5/6 (113).

allicere De Paenit. 85, 26 (112). allophilus De Vita 1, 36 (10); De Voto 62, 2.4.6 (91). altare S. Stephani (Leod.) Chron. 95/97 (127); altaria Chron. 423 (187). altercatio De Voto 61, 2 (90).

ET RERVM

t7

Antiochia De Voto 44, 17 (76). antiquus : de antiquo mote Chron. 78 (126); de antiquo fulmine Chron. 196/197 (130). apettus : aperta Dei correctio Chron. 95 (127); aperta uoce De Paenit. 69, 4.(97) ; uide etiam : obscurus.

apis argumentosa De Paenit. 63, 9 (92). apostasia De Paenit. 72, 29 (100) ; 79, 27

(106).

apostata : se apostatam constituere De

ambigere De Voto 25, 36 (62); 26, 1

Voto 4, 16 (45); 10, 16 (50); 58, 2

(62); 33, 37 (68); 37, 3 (70); ete.

(88); De Paenit. 89, 10 (115); etc. apostolicus : cardinales et apostolici Chron. 403 (136). apostolicus : decreta De Paenit. 88, 15 (114); ex forma et institutione De Voto 1, 2/3. 7. 11 (48); institutione uiuere De Voto 17, 38 (56); 20, 2/3 (7); ptaeceptum Dominicum et apostolicum De Schism. 3; 34 (120) ; uita apostolica De Voto 1, 11 (48); aedificatio apostolica Reser. Waz. 2,

ambiguitas De Voto 25, 5 (61). Ambrosius Ep. Reimb. III 2, 13.17 (40) ; De Voto 11, 23 (51) ; 12, 1.10.13 (51) ; ete.

amenitas wide ; amoenitas. amens De Voto 24, 8 (61).

amice : recte et amice facere Ep. Reimb. III 3, 13 (40). amissio De Vita 4, 24 (14). amittere clericatum De Voso 4, 14 (44) ;

4, 25 (46) ; ete.

amm.

5 (34) ; ete.

appenditium : emtis appenditiis Chron.

wide: adm.

amoenitas mundi Chron, 8 (124). ampliare : hospitale pulchrum, ampliatum Chron. 328 (134). Anacletianus De Schism. 1, 38 (119); 4, 2.4 (120) ; 4, 10.12 (121). Anacletus De Schism. 1, 1 (118); 1, 32

(117).

Anatholius De Paenit. 79, 39 (107). anceps iudicium Chron. 180 (130). Ancyra Galatiae De Voto 44, 4/5 (74) ; De Paenit. 68, 7 (98).

angariate De Voto 51, 22 (83). anima: ad animatum aedificationem De

Voto

50,

38 (83);

de septem

gradibus siue actibus animae De Vita

1, 55/56 (10).

animalitas De Vita 11, 55 (28). animare De Vita 8, 65 (22); 9, 69/70

_ (24).

animatio De Vita 1, 59 (10). animositas De Vita 1, 17 (9). animus : animi intentione uel intensione De Voto 53, 41/42 (88). annectere De Voto 56, 10 (87).

anniuersarius Chron. 412 (137). annonae catitas Chron. 269 (182). annuete

De

Voto

62,

38 (92);

an-

nuente Deo Itin. 8, 5 (4). : annullare : Italica ecclesia penitus annulata De Voto 44, 30/31 (77). anno Xristi Chron. 6 (124). Anselmus Canthuariensis De Paenit. 84, 25 (112). antesignanum me in acie constituis De Vita 1, 13 (9).

419 (137).

appetitorium De Vita 1, 51 (10) ; 6, 36

(19) ;7, 22 (20); 10, $9 (26); 10, 77

(26).

Appiarius presbiter De Voso 9, 2. 12 (49). appositus : non finitimis et appositis sed sibi contrariis et oppositis De Voto 33, 22/23 (67). Aprilis medius Chron. 9 (124). Aquileiensis episcopus Ianuarius De Voto 8, 7 (49). Aquilo : a regione Aquilonis I#in. 2,

13/14 (2).

Aquitania De Schism. 2, 12 (119). atatrum : ibi possent currere aratra Chron. 46 (125). atbitratus : meo artbitratu De Vita 1,7

(9). atbitrium : in quo se Patris totum arbitrio subicit De Vita 3, 42 (13); quotum mundus stat in arbitrio Chron. 194 (130); ex praecipientis proficisceretur arbitrio De Voto 48, 5 (80) ; continentia ex arbitrio uirtus est, ex imperio poena De Voto 47, 30/31 (80); uide etiam : liberum arbitrium. atbot : robustae atbores Chron. 256

(182).

atchidiaconus Chron. 432 (187). atctus : ad atctum et ad meridiem Chron. 244 (1381). argumentosa apis De Paenit. 63, 9 (92). aries ille aecclesiasticus (se. Augustinus) De Paenit. 65, 19 (94).

INDEX

158 atrigete atripete uendi etiam

NOMINVM

De Voto 34, 39 (69). propositum communiter uiDe Voto 3, 17 (45); etc. ; uide : propositum, communiter.

ats : primum gradum uocauit Artem De Vita 1, 60 (10); —- disciplinae, artes, fons studii Chron. 215 (130); Chron. 383 (136). attificium De Voto 61, 20 (91). artus (semper in gradu comparatino) : uita attior De Voto 27, 2 (62); artior et sanctior De Voto 58, 17/18 (88); attior et petfectior De Voto 58, 12

(88) ; 47, 40 (80) ; ete.

arx : in atce sacri ordinis subleuatur De Voto 50, 26 (82). Ascalon Chron. 282 (132). ascendete : ad sanctaascendete I#in.1, 9 (2) ; onustum ad montem adscendere Itin.5,14(4) ; ascendere tribunal suae mentis Itim. 1, 14 (2).

ET RERVM 32/33

(27);

reuerendae

sanctorum

auctotitatis De Paenit. 80, 42 (108) ; De Voto 43, 3 (75) ; sacerdotali auctoritati De Paenit. 84, 13 (111); 86, 30/31 (113); auctoritate uel praeceptione praelatorum De Voto 47, 41/42 (80) ; 58, 13/14 (88) ; auctoritas

ptaestantissima (sc. Wazelini) Reser. Reimb. II 3, 6/7 (35) ; ete. audientia: ad maiorem audientiam Chron. 437 (187). auetsio Domini De Vita 4, 45 (14). auferre : ablatum est de nostro ordine Chron. 177 (129) ; clericatum auferre De Voto 6, 37 (47). Augustinus Itin. 3, 9.14 (3); 4, 1 (3);

ID WATE 36, GeO) 3%, 5 CID) 82 ® 16 (11); 3, 43 (13); Ep. Leod! 3; 10 (42); 1, 16 (41); De Voto: passim ;

aties ille aecclesiasticus (sc. Augustinus) De Paenit. 65, 19 (94).

ascite De Vita 4, 56 (15); Ep. Leod. 1, 17 (41); De Paenit. 81, 20 (108). Asclepius De Voto 44, 6 (76); De Paenit. 68, 9 (97). Asia Chron. 282 (132).

auiculae hyemales Chron. 15 (124). autenticum et tationabile De Voto 42, 36 (75). autumnus Chron. 27 (126).

assentatio

Babilonia De Voto 51, 23 (83); Chron.

Rescr. Reimb II 1, 11 (84).

asserere : determinate asserit De Paenit. 71, 14 (99). assettio : ad assertionem dogmatis De Voto 60, 14 (90); assertio propositionis De Voto 40, 2 (78). assertor De Paenit. 79, 18 (106). assiduus : ne in malo uiuant assidui Chron. 139 (128). assistrix De Vita 4, 35 (14). assumere : cleticos assumi De Voto 44, 32 (77). assumptio Dei mattis Chron. 192 (130). astipulator De Paenit. 81, 20 (108). asttingere : annus tettam gelu astrinxerat Chron. 32 (125) ; — astrictus legibus et conclusus De Voto 29, 6

(64). astus : ditatus non astu perfido Chron.

479 (139).

Atheniensis De Voto 60, 16 (90). Atthicus Ep. Leod. 2, 4 (42) ; De Paenit. 64, 30 (94). auarus : largus ex auaro De Voto 37, 28

(7D).

auctoritas, authoritas: aecclesiastica De Paenit. 81, 11 (109) ; canonica De Voto 14,30 (58); De Paenit. 77, 7 (104); auctoritati et moderationi subiectus De Voto 41, 31 (74); pressus auctoritatibus De Paenit. 87, 18 (114) ; satis rationis uel auctoritatis habete De Voto 42, 35 (75); De Paenit. 88, 29 (115) 3 cfr De Vita 11,

219 (131) ;373 (135).

Babylonia (se. mundus) Iti. 1, 3.4 (2) ;

4, 11.13 (3); 5, 8 (4); 6, 15 (4).

baccinia Chron. 57 (126). baculum date episcopo Chron. 375.399

(136).

Hierosolymitanus) Balduinus (tex Chron. 281 (132). baptisterium Chron. 318 (184). barbaties : Balduinus uicit barbatriem Asiae Chron. 282 (182). Benedictus episcopus De Voto 30, 2/3

(65).

beneficentia et communio I#in. 6, 8/9 (4) ; beneficentiam sensero Itin. 8, 7 (5). beneficia et stipendia aecclesiastica De Paenit. 89, 11 (115). beneuolentia et communio It#in. 5, 19 (4) ;De Paenit. 63, 21 (91). benignitas Aecclesiae De Paeni#. 80, 1/2

(107).

biceps infantulus Chron. 262 (132). blanditia : conflictus molestiarum blanditiarumque De Vita 3, 35.54 (13); 4, 83 (15); mundi blanditiae De Vita 2, 57 (12).

Bonefacius papa De Voto 9, 2 (49) ; 11,

6/7 (51).

bonum

legalitatis De

Voto 31, 24.28

(66) ; etc.

boreas : boree flatu hortrissono Chron. 25 (125).

INDEX

NOMINVM

Bosforiensis De Paenit. 80, 22 (107). brauium De Voto 53, 30 (838). breuiter et lucide sufficienter dicta omnia Reser. Wag. 2, 3/4 (84). Britannia De Schism. 2, 13 (119). cadete : stat fides cum Cesate, in aduer-

sis mescia cadere Chron. 292 app. (133) ; apud S. Lambertum cecidit fulmen Chron. 73 (126); 508 (139); cadit flos Lotharingiae Chron. 296

(138).

ET RERVM

159

uide etiam : consottium, propositum,

capitolium : considente iam capitolio Chron. 435 (187). captus ; pto captu suo De Vita 3, 5 (12). caput : institutione uel informatione capitis De Voto 17, 29 (56). catdinalis De Schism, 2, 12 (119); car-

dinales et apostolici Chron. 403 (136). catitas annonae Chron. 269 (182). carnalis : conscendere cum carnalibus hominibus De Vita, 2 14/15 (11).

caecitas haec inest diuitibus Chron. 388

(136),

caelestis : pius ille nos Pater caelestis tin. 2, 1 (2)3 1, 10 (2);

caro: quando caro carni compatitur Chron. 236 (131), carus : de caro tempore Chron. 268/269

(132),

caelitus : mitescere poterit celitus Chron. 502 (189). Caesar (sce. imperator) Chron. 292 app.

cassate De Paenit. 82, 19 (109). castellum : castellorum necessarius emtis Chron. 420 (137).

calcare De

castigatio Ep. Reimb. I 2, 14 (6). castus ex incesto De Paenit, 80, 31

(133).

(90).

Voto 45, 21 (86); 60, 24

caligo : tempestas tante caliginis Chron.

149 (129).

Calixtus papa De Voto 30, 2 (65) ; Epit. 7 (140). camera : tertius scribit in camera Chron.

126 (128).

campum wide : os. candidus wide : niger. canon : auctotitas canonum De Paenit. 77, 7 (104) ; etc. ; canones sanctorum

patrum De Voto 28, 22 (68) ; ete. canonica : si canonicam suam rehabuerit De Voto 14,4 (68). canonice : numquid non canonice ? numquid non catholice De Paenit. 80, 31 (108) ; ete. canonicus : auctoritas canonica De Voto 14, 30 (58); etc. ; depositio et diiudicatio canonica De Voto 43, 30 (76); De Paenit. 64, 18/19 (94); 72, 29/30 (100) ; institutio canonica De Voto 58, 24 (88); efc.; instituta canonica

De

Voto 4, 3 (45); ete.;

litteris formatis et canonicis De Voto 58, 11 (86); Ep. Retmb. III 1, 14 (39); ad ordinationem canonicam tedisse De Paenit. 64, 20 (94); sacet otdo Canonicus De Vita 14, 33 (33) ; uita Canonicorum De Vita 2, 1 (11) ; ete. cantare : cantantes mertulas Chron. 17

(124); cantare

uesperas

(126) ; cantatis uesperis

Chron. Chron.

75 241

(131) ; cantabamus uersiculum Chron. 79 (126); cantare in duobus choris Chron. 76 (126). capete : promissum et iam ceptum consottium De Voto 4, 20 (46) sqq. ;

(108). casus De Vita 7, 6 (19); 7, 12 (20); Chron. 2 (124). causate De Vita 8, 73 (22). cautetio inurere De Schism. 1, 39 (119). cecitas wide: caecitas. celeber conuentus Chron. 188 (130) ; personae celebres Chron. 58 (126); natiuitas Mariae potens et celebris Chron. 302 (188). celebritas : sactae celebritatis misteriorum interesse De Paenit. 86, 21 (113). celitus ude : caelitus. cellarium Chron, 333 (184). Celtiberia De Schism. 2, 14 (119). cementarius De Voto 50, 14-16 (82). cettitudo : certitudine incertius uel incertitudine certius Itin. 1, 7 (2). cessate Itin, 2, 1 (2) ; Chron. 140 (129) ; ut cessaret terror de aere Chron. 171 (129); cesset discordia Chron. 458

(138). chaos monstruosum conficiat De Voto

33, 16/17 (67); 35, 2 (69); 36, 32

(70) 5 ete.

cherub : per cherub, idest per plenitudinem scientiae De Voto 53, 22/23 (85). chorus ; cantate in duobus choris Chron. 76 (126) ; 124 (124) ; superior chorus Chron. 103 (127); in choro nugatum fabulae Chron. 179 (130). Christus: passim; - anno Xristi Chron, 6 (124). Cicero: illud uerum Cyceronis in tethoricis De Voto 34, 18/19 (70); Tullius Cicero De Paenit. 80, 10(107). ciconia: minus sapit grux quam ciconia Chron. 398 (136).

INDEX

160 cinerum

(136).

creditor

uento

NOMINVM Chron.

390

circa: occupata circa. ministerium sanctorum De Voto 53, 32/33 (84). citcumsaepite De Voto 45, 12 (78). circumstantia De Voto 56, 9 (87). cithisum De Paenit. 63, 9 (92). clamare : se clamet miserum Chron.

3/54 app. (135).

clamosa uox De Vita 12, 64 (30).

clarere : satis claret De Vita 3, 40 (13). claritas Chron. 248 (131). clarus aer Chron. 14 (124). Clemens Tytus Flauius (sc. Clemens

ET RERVM

III 1, 1 (41); Montis Publici Ep. Reimb. III 1, 2 (39). cogitatione magis quam te separtare De Voto 36, 6 (69). cognatio : ex successione cognationis De Voto 17, 18/19 (56). colaphisatre De Vita 5,50.54(17) ; 7, 20 (20). collatio : consideratione quidem et collatione huius quem subiungimus De Vita 5, 18/19 (16) ;collatio mutua

Paenit. 88, 4 (114); etc. ; amittere De Voto 4, 13 (45); 4, 25 (46); ete.;

uicatiaque Ep. Leod. 1, 24/25 (41). colligere :aliqua de uita canonica colligens Ep. Reimb.I 1, 10/11 (8) ;De Vita 1, 6/7 (9); hac ‘ratione colligit De Vita 3, 11/12(12) ;non magis iam authoritate credimus quam ratione colligimus De Vita 11, 32/33 (27). Colonia Chron. 20 (124); 438 (137);

auferre De Voto 6, 37 (47); cletricos in cleticatu De Voto 17, 17 (56);

commentarios nosttos (sc. Enarrationes

Alexandrinus) Epist. Leod. 3, 3 (42). Clemens papa De Voto 34, 11 (68).

clericatus : ad clericatum admittere De

clericatum

compatate

De

Voto

17,

12 (54) ; deponere a clericatu De Voto 9, 25 (50); de clericatu desertor De Voto 7, 9 (48); 10, 16 (50) ; permanere in officio clericatus De Voto 9, 22/23 (50); ad clericatum suscipi De Paenit. 87, 33/34.38 (114); ete. clericus : clericum assumi De Voto 44, 32 (77) ; duo sunt genera clericorum,

unum quidem aecclesiasticum, sub regirmnine episcopali degentium, alterum uero acephalorum De Vofo 17,

25/27 (56); clerici in clericatu De Voto 17, 17 (56); cleticorum officio fungi De Voto 10, 8 (50) ; ordo cleticorum sumpsit exordium ab apostolis De Voto 17, 31 (56); ratione clericorum De Voto 20, 2 (57) ; religio clericorum De Voto 20, 11 (58); tractatus de uita clericorum De Voto 22, 12(59) ; laici ne dicatis : hoc peccant clerici Chron. 140/141 (129); clerici mores suos cottigunt Chron. 144 (129). clerus et plebs Chron. 67 (126) ; plebis, cleri obsequia Chron. 497 (139); clerus non tenetre se uideat feriendus Chron. 105 (127). Clinia : Alcibiades, filius Cliniae De ae 34, I (68); 37, 6 (70); Go, 16

90).

Cluniacensis De Schism. 2, 5 (119); 20 (119). Cluniacus Chron. 456 (138). coadiutrix De Vita 4, 5 (14). coapostolus Paulus De Vita 8, 78 (22). coaptate De Paenit. 72, 34 (101); De Voto 22, 21 (59). coenobium sancti Laurentii Ep. Reimb.

2,

485 (139).

in psalmos s. Augustini) De Voto 20, 18 (58).

commetcia fratribus fulminatis debentut Chron, 235 (181). commetete De Voto 28, 13 (63). comminuete : trabes comminutae quasi secutibus Chron. 90 (127). commissio De Vita 14, 34 (88). commodum: in nomine commodi temporalis De Vita 12, 71 (80). commonefacete De Vita 4, 39 (14) ; De Paenit. 75, 32 (108). praecommunicate : communicans uaticantibus Chron. 354 (135). communio: gratia communionis De Paenit. 86, 34 (118); treconciliatio communionis De Paenit. 76, 17 (104) ; restituere communionem De Vozo 9, 14 (49) ;communio et beneuolentia Itin. 5, 19 (4); et beneficentia Itin, 6, 8/9 (4) ; — quando sumi debet communio Chron. 169 (129). communitre De Paenit. 66, 27 (96). communis : societas uitae communis De Voto 11, 18 (51); e¢c. ;uita com-

munis De Voto 20913 (58) ; 3 (58) ; ete. ; — culpa communis Onin, 142 (129); pro communi peccato omnium Chron. 113 (128). communiter : propositum communiter uiuendi arripere Ep. Leod. 1, 7 (41) ; De Voto 3, 16 (45); 4, 19 (46); etc. compages corporis Chron. 265 (132). compatare clericatum De Voto 17, 12

(55) ;- comp. formulam De Vita 1, 8

(9).

comparatiuus : abundantius De Paenit. 63, 13 (92); acutius De Vita 3, 6 (12).27 (18) ; aequanimius De Paenit.

INDEX

NOMINVM

67, 11/12 (96); amplius De Vita 8, 12 (20); Chron. 118 (128) ; ete.; attentius De Voto 34, 40 (69) ; breuius De Vita 1, 47 (10) ; celerius De Vita By Sy] (CDS Cea IIs a oy) (O)S

circumspectius

De

(18); competentius (11) ; confusius I#in. gruentius De Vita 14, lius De Paenit. 67, 9

Vita

3, 55/56

De Vita 2, 2 1, 5 (2); con26 (33) ; crude(96); difficilius

De Vita 3, 30 (18) ; 4, 91 (16) ; diffusius De Paenit. 82, 1 (109); diligentius De Vita 3, 31/32 (13) ; elegantius De Paentt.65, 38 (95) ; exptessius De Paenit. 65, 38 (95) ; fortius De Vita 8, 25 (21) ; frequentius Itin. 2, 2 (2); grauius De Vita 9, 53 (24) ; incertius Itin. 1, 7 (2); inhumanius I¢in. 6, 3/4 (4); iniustius De Paenit. 67, 9 (96) ; inportunius De Voso 26, 5 (62) ; instantius De Vita 6, 5 (18) ; laboriosius De Vita 6, 5 (18); liberius De

Paenit. 73, 12 (101); licentius De Voto 23, 24 (60) ; lucidius De Paenit. 65, 38 (95); luculentius De Vita 1, 47/48 (10) ;manifestius De Voto 17, 4 (48) ; miserabilius Chron. 113 (128) ; misericordius De Voto 52, 22 (85); mitius I#im. 4, 4 (8); necessarius De Vita 2, 40 (12) ; obscurius De Paenit.

82, 2 (109) ; obstinatius Ep. Reimb. I I, 12 (8); optabilius De Vita 5, 86 (16) ; ornatius De Voto 26, 10 (62);

perfectius De Voto 19, 18 (56); periculosius De Paenit. 73, 29 (102) ; pertinatius I7in. 2, 3 (2) ; praestantius De Vita 5, 86 (18); profundius De Voto 52, 10 (84) ; prolixius Ep. Leod. 3, 24 (42) ; promptius De Paeniz. 82, 11 (109) ;propensius Itin. 6, 3 (4); salubrius De Paenit. 72, 42 (101); sollicitius De Vita 3, 32 (18); stabilius De Vita 8, 12 (20) ; subtilius De Voto 1, 16 (43); turbulentius Izin. 1, 6 (2) ; tutius De Paenit. 66, 13 (95) ; uehementius De Voto 6, 38 (47); abiectior De Vita 8, 27 (21); acceptior De Voto 1, 15 (48); apertior De Voto 1, 52 (44); breuior De Vita 12, 54 (30) ; difficilior De Vita 4, 90 (15); diligentior De Vita 14, 29 (33); ditior De Voto 58, 6 (88);

Chron. 221 (131) ; expeditior De Voto

46,3(78) ; 53, 37/38 (88) ; firmior De Vita 7, 21 (20); formidolosior

De Vita 3, 29 (12) ; instructior De Vita 7, 11 (20); mirabilior Chron. 128 (128) ; mitior Itin. 3, 7 (3); Chron. 468138) ; necessarior De Vita 4, 88 (16); nigrior Chron. 161 (129);

ET RERVM

IOI

obscurior De Voso 1, 53 (44) ; potior De Voto 57, 4(87) ; purgatior De Vita 3, 26 (13) ; salubrior De Paenit. 66, 31 (96) ; uicinior De Voto 46, 2/3 (78). compatator: clerici comparatores agrorum praediarumque De Vofo 17, 10 (55). compati : quando caro carni compatitut Chron. 236 (181). compendiarium De Vofo 60, 27 (92). compettus De Schism. 1, 20 (118). comprouincialis Ep. Reimb. III 1, 15 (89).

conatus : totus conatus non sufficetet De Vita 11, 4 (27). concedete : praecipientem aut concedentem episcopum De Vozo 48, 28

(81) ; - ut concedat diu Leodium ad suum state seruitium Chron. 210

(130).

concilium Affricanum De Voto 9, 1/2 (49); Agathense De Paenit. 82, 32 (109) ; Antyochenum De Vofo 25, 7.

14 (61); Calcedonense De Voto 57, 1/2 (87) ; Kartaginense De Voto 17, 9 (55) ; De Paenit. 82, 53 (110) ; Laodieense Dee Vor0ms 8, 10, (11) ep. Reimb. III 1, 10 (39) ;Mogontiense De Paenit. 82, 22 (109); Nycenum Ep. Reimb. III 1, 10 (39); De Voto

55, 16/19 (86); 56, 2 (86); 56, 10

(87); Spalense (Hispaliense ?) De Voto 25, 20 (62); Tholetanum De Paenit. 88, 2 (114).

concionator popularis auribus audientium influat De Vita 8, 78/79 (22). concludere : legibus astrictus et conclusus De Voto 29, 6 (64). concordia : legum diuinarum et humanatum concordia De Voto 39, 20/21 (72) ;heres in concordia Chron. 513 513 (140). concots litteris Chron. 361 (135). conditio : nemo conditionis humanae Itin. 6, 2 (4); conditio rationabilis creatutae De Vita 4, 23/24 (14) ; lege et tatione conditionis roborare De Vita 4, 25 (14). conditor condiderat De Vita 5, 70 (17).

condomesticus

sacramentorum

eccle-

siae uestraeque fidei I#in. 7, 6/7 (4).

conectetre confertus fertam conficere

De Voto 22, 22 (59). : ciuitatem mercibus conDe Vita 7, 26 (20). chaos monstruosum De Voto

33, 16/17 (67); 35, 2 (69); 36, 32

(70) ; ete. conflate De Voto 89, 28.44 (116).

conflatilis De Schism. 2, 30 (119). conflictus blanditiaram molestiarumque De Vita 3, 35 (18) ;4, 83 (14).

INDEX

162

NOMINVM

conglutinare De Voto 31, 33 (66). congruenter De Vita 1, 58 (10) ;congruentius De Vita 14, 26 (38).

congtuete : iam paene congruat ei Itin. 1, 12 (2) ; quid, cui, quando uel quomodo congtueret De Voto 6, 4/5

(47). coniurate : coniutasse Chron. 163 (129).

putas tonitrua

conscendere cum catnalibus hominibus De Vita 2, 14/15 (11) ;conscendere montana Itin. 5, 15 (4); ete. conscribete epistolam Iti. 8, 8 (5). consequenter intelligere De Vita 5, 2 (16) ;De Paenit. 73, 35 (102). consideratione quidem et collatione

huius quem subiungimus De Via 5, 18/19 (16); consideratio ueteris et iam depositi hominis sed respectu noui hominis De Vita 2, 28/30 (11). considere : considente iam capitolio Chron. 435 (187). consilium: Angelus magni consilii ista uia descendit De Vita 10, 37/38 (25) ;— consilium commune Chron. 270 (132) ; discussissent diu consilia

Chron. 435 (137). consortium : promissum et iam ceptum consottium De Voto 4, 20 (46); sanctae societatis propositum cep-

tumque consortium De Voto to, 3 (50) ; ete.

Constantinopolis De Paenit. 80, 19 (107) ; Chron. 220 (181). Constantinus episcopus De Paenit. 76, 25 (102). constate : constiterit de culpa De Voto

9, 27 (50).

constituere : constituis in acie De Vita 1, 13 (9); De Voto 31, 32/33 (66); -

constituere missam Chron, 322 (134). constitutiones et sanctiones De Voto 43,

2 (78). constitutiuae pattes De Vozo 31, 31/32 (66). consuetudo aecclesiastica De Paenit. 87, 21 (114) ;consuetudo inueterata

De Paenit. 86, 7 (118); quicquid praua fit consuetudine Chron. 176

(129).

consummatus

: gradu consummato De

Voto 25, 1/2 (61). consummete : quasi ad inuicem sese consummant De Schism. 1, 39 (119) ; in bono consumpsit opete Chron. 412 (187). contemplatorium

De

Vita

1,

51.62

(10); 11, 1 (26); 14, 18.35.38 (83); ete.

contemptibilis De Paenit. 66, 14.31 (96).

ET RERVM

contendere : ad sancta contendat ascendetre Itin. 1, 8/9 (2) ; De Vita 4,80

(15).

contentio : contentione contentionisue intentione De Voto 18, 4 (56). contentiosus De Voto 21, 4.6 (58) ;De Paenit. 88, 14 (113).

continuare : mortem eius uita continuans Chron. 410 (187). contra blanditias mundi De Vita 2, 56/ 57 (12) ;— rationi et ueritati contra ire De Paenit. 81, 7 (108). contradate Ep. Reimb, I 2, 2 (8).

conttadicere De Voto 8, 1.13 (48); 17, 7 (55) ; 22, 21.26 (59) ; De Paenit. 67, 1 (96); 69, 9.11 (98)5 81, 18 (108) ; ete. contradictor De Voto 24, 10 (61). conttahere De Paenit. 82, 16 (109). contrarius : non finitimis et appositis

sed sibi contrariis et oppositis De Voto 33, 22/23 (67); contrariae sententiae De Voto 7, 10 (47). conturbate Itin. 3, 3 (2).

conuellere De Voto 6, 7 (47). conuenientia legalitatis et sacramento-

tum De Voto 39, 12/13 (70). conuentus Reser. Reimb. II 1, 2 (384); in conuentu celebri Chron. 188 (130) ; - conuentu publico Chron. 67

(126); — facite conuentum 146 (129). conuetsio De Voto 14, 9 (61).

Chron.

conuersus : e conuerso De Schism. 1, 40

(119).

copia rerum Chron. 364 (136). copula De Voto 50, 48 (83). copulare De Voso 50, 47 (83). coquere : fornacis coxit incendio Chron. 464 (188),

Cornelius gentilis Chron. 320 (134). corona Chron. 57 (126) ; Epit. 14 (140). cotporali morte prosternere I#in. 3, 4

(3).

corporeus : corpoteis necessitatibus et aecclesiasticis cogeretur De Voto 41, 14 (74).

correctio uitae morumque Ep. Reimb. I 2, 3 (8) ; aperta correctio Dei Chron. 95 (127); correctio morum Chron. 175 (129). correctrix De Vita 7, 25 (20). cofreptio : paternam et piam Dei correptionem

suscipientes

Itin. 4, 7/8

(3). cotrigere : quos aliorum hic mortibus emendat et corrigit Itin. 4, 5/6 (8); clerici mores suos corrigunt Chron. 144 (129); 145 (129) ; uiuentes cor-

rigunt mortui Chron. 138 (128).

INDEX

NOMINVM

corroborate De Paenit. 65, 29 (95). cofrumpere : corteptus est febris in-

cendio Chron. 350 (135). cos : ad te quasi ad cotem et limam examinationis transmisi Reser. Reimb. IT 1, 6 (34). crastinus Chron. 181 (130); 413 (137). Craton : Graton philosophus Chron. 321 (134), creditor cinerum uento Chron. 390 (136). crinis recipitur crinis : Dodiuinus Chron. 7o (126). Crithobolus Ep. Leod. 2, 4 (42); De Paenit. 64, 30 (94). crucifixus moueri uisus est Chron. 55

(126).

crux quae in panno est Itin. 6, 5/6 (4). crypta supera Chron. 127 (128). cuculus : quasi ouium fouet de cuculo Chron. 392 (136). culpa communis Chron. 142 (129). cuna : cunis stipatus De Vita 2, 50 (12).

cupere : discere cupientis De Vofo 35, 13 (69). cupiditas: ad ditiorem cupiditatis causa transfertur De Vofso 58, 6 (88).

cura : expeditior curis saecularibus De Voto 46, 3/4 (78).

cutate : notantes euentum curauerunt hoc posteris Chron, 201 (130). cutatio Ep. Reimb. I 2, 12 (6). curia De Voto 28, 16 (63) ; pro iustitia fuit in curia Chron. 348 (138). currere: ibi possent currere aratra

Chron. 46 (126). Cyrillus Iherosolimitanus De Voto 44, 8/9 (76); De Paenit. 68, 9 (97). damnum flebile Chron. 295 (133). Danihel De Voto 51, 23 (83). dapes : dapum saturitas Chron.

(135).

364

de : terror de caelo Itin. 2, 12 (2); lux de celo homines terruit Chron. 62 (126); terror de aere Chron. 171

(129) ; de aliis locis uenerant Chron. 280 (132); de tota urbe ueniunt Chron. 77 (126) ; exite de Babylonia Itin. 1, 3 (2) ; 5, 8 (4) ; euoco de domo Itin. 5, 12 (4); de exilio ad patriam Itin. 6,13.15 (4) ; de graui in grauius De Vita 9, 53 (24); - scribunt de mirabilibus et mirantur de nouis casibus Chron. 1/2 (124); querulas de nimio gelu Chron. 18 (124); de cetero De Vita 11, 57 (28) ; colligere de uita canonica Ep. Reimb. I 1, 10/11 (8) ; gloriare de De Vita 4, 15 (14) ; de qua diximus De Vita 4, 91

ET RERVM

163

(16) ; de quo disputatur De Vita 1, 54 (10) ; - de antiquo more Chron, 78 (126) ; bona erat de his opinio Chron. 134 (128) ; de quibus ultio assumpta est Chron. 135 (128); taceam de Chron. 224 (181); fiat nigrum de candido Chron. 380 (136) ; seruus de Domina Chron. 414 (187); materia est de mysterio Chron. 317. (134); quid sperandum de hoc homine Chron. 369 (185); sanguis de pane fluuidus Chron. 303 (138). decessus Chron. 431 (187). decima : decimas olerum damus Chron. 186 (130) ; si aecclesias et decimas De Voto 14, 5 (58). decipula : pedicas ponere et decipulas Itin. 1, 9/10 (2). declinare : a pusilla ista ciuitate declinans De Vita 10, 2 (24). declinatio : felix ad ciuitatem istam pusillam declinatio De Vita 10, 3 (25). decor : decorem domus Dei diligens Chron. 417 (187). decretum : decreta apostolica De Paenit. 88, 15 (115); ete.

decus : Leodium Vrs decus urbium Chron. 213 (1380). definitio : institutio debeat a diffinitione proficisci De Vita 1, 53 (10). deformis uita populo Chron. 267 (132). degenet Chron. 153 (129). degradate De Voto 7, 5.6 (48). degradatio De Paenit. 71, 33 (100).

delatio inimica De Schism. 2, 26 (119). delatores amat et nugigerulos Chron.

394 (136).

delicatus De demonstrare monsttabat denominatio

Voto 14, 2 (68). : qualitas temporis deChron. 13 (124). : prenominatio aut deno-

minatio De Voto 29, 23/24 (64).

deponete a clericatu De Voto 9, 25 (50). depotrtare in exilium De Paenit. 80, 25 (108). depositio canonica De Paentt. 72, 29/30 (100) ; diiudicatio et depositio canonica De Voto 43, 30 (76) ; De Paenit. 66, 17/18 (94) ; ete.

depositor De Paenit. 68, 11 (97); 72 18.33 (100) ; etc. depositus : communia seu deposita De Voto 16, 36 (54) ; ueteri et iam depositi hominis considerationem De Vita 2, 28/29 (11).

Detmatius Hybernensis (= nomen ficticium) Itin, (titulus); 1, t (2). derogate De Voto 54, 9 (88). descendere: de contemplatiua ad

164

INDEX

NOMINVM

actiuam descensum De Voto 54, 12

(85).

deserete : post communis uitae semel susceptum sed desertum propositum De Paenit. 79, 30/31 (107). desertor de clericatu De Voto 7, 9 (48) ; 10, 16 (50). desiderium : solidatus in sanctis desideriis De Voto 59, 28 (89) ; mortuus in desiderium Chron. 351 (135). desuper operite Chron. 323 (134). detergere De Voto 25, 6 (61). determinate De Paenit. 69, 28.29 (93) ;

73, 17 (101); 73, 29.30 (102); ee.

determinate : quod determinate Augustinus asserit De Paenit. 71, 14 (99). deterrete : sic terremus, sed non detertemus De Vita 4, 86/87 (15).

detinere : non aeris intemperies detinuit Chron. 24 (124). deuitare : pompa seculi deuitans Chron.

453 (138).

deuius errauit in fine Chron. 353 (135). deuocate : deuocari et reuocari De

Voto 49, 4 (81); 53, 31 (85); 58, 15

(88). deuotio non durat populi Chron. 167 (129); huius fuit semper deuotio Chron, 415 (137). deuouere De Paenit. 80, 45 (108). Deus : annuente Deo Itin. 8, 5 (4); donante Deo De Voro 61, 9 (90); largiente Deo De Voto 41, 27 (74); opitulante Deo De Vita 12, 1 (28); 14, I (32); episcopum Deo dignum De Paenit. 64, 14 (93); pro Deo ministrare necessaria Itin. 6, 10/11 (4); Dei correctio Chron. 95 (127); Deicorreptio I#in. 4, 7/8 (3) ; Dei ultio

Chron. 120 (128) ; Dei ita Chron. 120 (128) ;domus Dei Chron. 417 (1387). dialecticus : regulam dialecticorum De Voto 34, 36 (68). dialogus De Paenit. 89, 42 (116). dicetre : dicor episcopus De Voto 1, 47 (42) ; — dissimiliter dicere De Vita 8, 76 (22) ; quia status absolute dici non possit De Vita 5, 17/18 (16) ; recte et secure dicere De Voto 33, 24 (67) ; tes dispersas et diffuse dictas De Voto 61, 17/18 (89) ; dicam euentum huius patriae Chron. 50 (125); dicit prouetbium Chron. 440 (138).

diescere Chron. 247 (131). differre : iudicium dilatum est Chron, 181 (130) ; seminarium quo differtur ptaesens negotium Chron. 442 (138). diffidentia De Voto 34, 23 (68). diffiteri De Paenit. 85, 30 (112).

ET RERVM

diffuse : res dispersas et diffuse dictas De Voto 61, 17/18 (91). dignitas aecclesiastica De Paenit. 79, 28

(106).

dignoscete : ptopter quantitatem dignoscendam agete De Vita 2, 21 (11). dignus : episcopus Deo dignus De Paenit. 64, 14 (93) ; petcipe te dignam cotonam Epi¢. 14 (140). digressio De Voto 26, 17 (60). diiudicare De Voto 44, 6 (76). diiudicatio et depositio canonica De Voto 43, 30 (76) ; De Paenit. 64, 17/18 (94) ; etc. dilatio De Vita 3, 47 (13). diluuium Chron, 111.112 (128) ; diluuio irae suae Chron. 43 (125). dimittere curam gregis Chron. 446 (138). dis wide ; ditior. disciplina Chron. 215 (130). discordia in regno Chron. 458 (138). discots sententia Chron. 486 (139). discretio : ad discretionis regulam De Voto 42, 10 (75). discretus De Vita 10, 49 (26) ; De Voto 42, § (74) ; 42, 9 (75) ; De Paenit. 84, 5 (LID)

ete.

disctimen : accerimo blanditiarum molestiarumque discrimine De Vita 3,

54/55 (13).

discursus : fulmina saeuierunt in discursibus Itin. 2, 8 (2). discutere : discussissent diu consilia Chron. 434 (137). dispensator De Voto 59, 18 (89). dispensatorie De Paenit. 66, 15.22 (95/

96). dispersus : res dispersas et diffuse dictas De Voto 61, 17/18 (91). disponere : opusculum dispositum ut non superfluat sed sit necessarium De Vita 14, 9 (33); posita uel disposita De Voto 61, 13/14 (91). dissentite a seipso De Voto 6, 28/29 (47). dissidere : duobus capitibus in Romana Ecclesia dissidentibus De Schism. 1,

28 (118).

dissilire : dissiliens uitrum de fenestris Chron. 85 (127). dissimiliter dicere De Vita 8, 76 (22). dissimilitudo in hominem De Voto 34,

4 (68).

dissonus : dissona uoce sibilant Chron. 492 (139). dissuadere De Schism. 1, 21 (118). ditare : magis muneribus ditati De Voto 49, 28 (81); sic ditatus non astu perfido Chron. 479 (139) ; Alexander te ditat omnium Chron. 476 (199).

INDEX ditior': ad maiotem clesiam transferre (88) ; ditiores

NOMINVM

et ditiorem ecDe Voto 58, 6

in sanctuatiis

Chron.

- 221 (181). diuersitati inhaerere De Vita 8, 87 (22).

diuersus : diuersi diuersa sentiunt Chron. 64 (126). diuinus : concotdia legum diuinarum et humanarum De Vofo 39, 20/21 (72) ; etc. diuitiae : inhiantem diuitiis De Voto 14, 2 (58); quasi aequipolleant episcopatus et diuitiae De Vozo 12, 22 (52). Dodiuinus crinis recipitur Chron. 70

(126).

dogma : ad assettionem dogmatis De Voto 60, 14 (90). domesticae leuitates et ineptiae De Voto 14, 6 (58). dominicum lignum Chron. 68 (126); dominicum et apostolicum praeceptum De Schism. 3, 34 (120) ; gaudium dominicum De Vita 1, 4 (9). dominium : exoptet regimen et dominium De Vita 6, 23/24 (19); breui

dominio satis usus Chron. 449 (138) ; dominium in urbibus Chron. 217 (131) ; Chron. 477 (189). domus lutea : de domo lutea uos euoco tin. 5, 12 (4). donatiuum militiae nostrae De Vita 11,

66 (28). dorsalia Chron. 424 (1387). ducere exotdium De Vita 2, 2 (11); ducere ac deducere De Vita 4, 99 (16).

dulcis : os dulce Chron. 367 (136). duodecim regna te adeptum Chron. 476

(139).

duplex : sexu duplex Chron. 264 (132) ; duplex infantulus Chron. 260/261

(182).

durus : habens dutos introitus Chron. sor (139). €, ex : ex successione cognationis ha-

bere De Voto 17, 18/19 (56) ; quod ex me est nec in hoc deero De Voto 21, 7 (58); aedificationem ex Deo haberes De Vita 11, 23 (27); ex his compartate De Vita 1, 8 (9); ex his facile scire poterit De Vita 2, 45 (12); haec considerans ex his qui purgantur De Vita 3, 25/26 (13); e

cunctis pattibus Chron. 92 (127); centum et sex anni ex quo uiderant fulminis Chron. 197 (130) ; ex arbitrio De Voto 48, 4/5 (80) ; ex libris adducete De Voto 60, 15 (99). (a)ecclesiasticus : aries aecclesiasticus

ET RERVM

165

De Paenit. 65, 19 (94); auctoritas aecclesiastica De Paenit. 81, 11 (109) ; efc.;

consuetudo

aecclesiastica

De

Paenit. 87, 21 (114) ; dignitas aecclesiastica De Paenit.79, 28 (106) ; ingerere se sacramentis aecclesiasticis De Voto 10, 5 (50) ; e¢c. ; instituta aecclesiastica De Voto 9, 25 (50) ; efe. ; institutio aecclesiastica De Paenit. 85, 10 (112) ; etc. ; iudicium aecclesiasticum

De Voto 3, 11 (45) ; quinihil quod aecclesiasticum est iudicate nouerit De Voto 39, 16 (72) ; De Paenit. 84, 13/14 (111); etc. ; iure ecclesiastico et ca-

nonico De Vofo 1, 4 (43) ;mos aecclesiasticus De Paenit. 82, 28 (109); tegula aecclesiastica De Paeniz. 86, 6/7 (118) ; remanere in gradibus aecclesiasticis De Voto 14, 28 (58); tigor ecclesiasticus De Voto 4, 3 (45) ; sanctio ecclesiastica De Voto 15, 36/37 (54); stipendia aecclesiastica De Paenit. 89, 11 (114) ; uigor ecclesiasticus De Voto 4, 3 (4). edete : omnia hoc sensu edita, omnia hoc sensu prolata De Paenit. 77, 20/21

(105).

edicere : quid inde sentias edicito De Voto 45, 32 (78). edictum obedientiae Chron. 484 (139). educete : gtatia sola est quae uos possit educere De Vita 4, 84 (15). Effraim De Voto 14, 16 (58). effugere : cuius manum nemo effugiat Chron. 157 (129). egrotate uide ; aegrotate. elatio De Vita 4, 22 (14). electio Chron. 436 (137).

eleganter De Paenit. 65, 8 (94).32 (95). Eliphaz Themannes De Voto 59, 32 (89) ; 60, 2 (90). emensus : nondum anni emensus tetrminum, migrauit ad Dominum Chron. 447 (138). emete : emtis appenditiis Chron. 419

(137).

(A)Emilius Probus historiographus (se. Cornelius Nepos) De Voto 34, 2/3 (68). enectete De Vita 8, 51 (21). Engolismensis Gerardus Cardinalis Romanus De Schism. 2, 11/12 (119); 3, 13 (120).

enitescere De Voto 49, 34 (80). enormitas : enormitate morum considerata De Vita 8, 37 (21); enormitate scelerum De Paenit. 84, 8 (109). episcopale opus De Vofo 12, 31 (62). episcopatus et diuitiae aequipolleant De Voto 12, 22 (62).

INDEX

166

NOMINVM

episcopium : scandit ad episcopium Chron. 478 (189). episcopus Deo dignus, Iohannes Crisostomos

De Paenit.

64, 14 (98);

episcopi orthodoxi De Voso 44, 3 (76). epyphania Chron. 40 (125). equipollere wide : aequipollere. Eracleotes Ep. Reimb. III 3, 19/20 (40). saecularis

Erueus

De Schism.

(105). (121).

De Paenit.

80, 10

1, 5 (118); 4, 10

Esdras : Heszras Ep. Leod. 1, 21 (41). essentia : natura essentiaque mali De

essentialiter De Vita 5, 35 (17). ethnicus : si ethnicorum, si gentilium, si etiam hereticorum dicta De Voto 60, 19/20 (90); De Paenit.

72, 37

Euangelicus : primus ille noster Patens sic Euangelicus non extitit De Vita 6, 45/46 (19). euchete De Vita 2, 19 (11) ; De Voto 20, 18 (58). euentus huius pattiae Chron. 50 (124) ;

euentus mitabilior Chron, 128 (128) ; euentum temporis Chron. 200 (130). Eugenius De Voto 44, 18 (77); 88, 11

(97).

euocate de domo lutea I#in. 5, 12 (4). examen negotii De Schism. 1, 33 (118). examinatio Reser. Reimb. II 1, 6 (34).

examinator rescripti eius Ep. Reimb. III 1, 19 (89). ex(s)anguis : exangui, ut aiunt, stilo obfuderim De Vita 1, 38 (10); exangui stilo perstrinximus De Viza

14,4 (33).

excessus : a nosttis excessibus resecamur De Voto 1, 40.41 (44). excidium

(128).

urbis

timuimus

pietatem Itin. 3, 6 (3); ex-

hibere reuerentiam De Schism. 3, 36

(120).

exhibitio praesentiae De Vita 12, 99 (12) ; exhibitio uel initiatio quaedam ptaesentiae De Vita 12, 101 (12). exhorrere De Vita 3, 41 (13).

exhottatione excitare Itin. 5, 10 (4). (2). exigere : motes uestri corrigi exigunt Chron. 145 (129). exilite :Mosa ripis exiluit Chron. 61

(126).

exilium:

in

exilium

deportare

De

Paenit. 80, 26 (108).

Voto 32, 28 (65); etc.

(101); ete.

exhibere

exhortatoria seu itineraria Itin. (¢ttulus)

etrot multiplex Chron. 286 (183). etuditio

ET RERVM

Chron.

114

excitare exhortatione Itin. 5, 10 (4).

excludere Itin. 6, 2 (4) ; exclusa supetbia et contumacia De Vita 1, 39/40 (10). excommunicatio De Paenit. 64, 7 (98) ;

exire de : passim ; exire extra Itin. 5, 17

(4).

existete : extitit nobis Augustinus in hac forma De Vita 1, 73/74 (11); quod et primus ille noster Parens sic Euangelicus non extitit De Vita 6, 45/46 (19); apostolos principes et institutores 15/16 (58).

extitisse

De

Voto

20,

exlex : exlex seu illegalis De Voso 29,

46 (65) ;40, 24 (78).

exonerati Itin. 5, 14 (4).

exoptate : exoptet tegimen et dominium De Vita 6, 23/24 (19). exorbitare De Vita 7, 14 (20). exotdium : ordo clericorum sumpsit exotdium De Voto 17, 31 (56); exotdium ducere De Vita 2, 2 (11). expetientia uitae canonicae De Vita 1, 12 (9). experts frigoris Chron. 13 (124).

expetere De Voso 49, 19 (81). expiabilis uis De Paenit. 80, 11 (107).

explicatus De Vita 5 (titulus) (16). exsanguis wide : exanguis. exscitus De Vita 5, 55 (15). exsecutor legum De Voto 39, 34 (78). exteriores tenebrae De Schism. 4, 26

(121).

excrescere De Voto 1, 40.41 (44).

exterminari De Voso 31, 3 (65); 32, 2 (66) ; 36, 16 (70) ; etc. exterrere : clementer exterrere et terribiliter ammonete I7in. 3, 2 (2). extollere De Vita 4, 20 (14).63 (15). extta pottam exire Itin. 5, 17 (4).

excutere : sed non illis uitam excuteret Chron. 131 (128). exemplar : exemplar uel exemplum De Vita 9, 68 (24); Ep. Leod. (titulus)

extraordinarius De Voso 6, 6 (47). extremam, ut aiunt, manum imponas Ep. Reimb. III 2, 11/12 (40), exul : bis fecit exulem Chron. 462 (138).

71, 34 (100).

41),

exemplum De Vita 1, 72 (11); 9, 68 (24). exerere : apostolos prophetas exerit Chron. 324 (134).

exulatre: Francia trecipit Chron. 455 (138).

exulantem

faba : fabae recentes in Iunio

37/38 (126).

Chron.

INDEX

NOMINVM

fabulae nugarum Chron. 179 (130). facere mentionem de Itin. 5, 4 (8); tecte et amice facere Ep. Reimb. III 3, 13 (40); decretum est octauas fieri Chron. 189 (130) ; festa fieri Chron. 305 (133) ;conuentum facite Chron. 146 (129); tinnitum facere Chron. 86 (127). facetia : uerborum affectando facetias De Vita 8, 78 (22). facilis : faciles sunt in teprehensione alterius De Voto 61, 25 (91). facilitas mitis Chron. 368 (135). facinus humanum Chron. 42 (125). faltum De Voto 35, 24 (69).

fames longa Chron. 279 (132). fastidiosis et tediosis lectoribus Voto 61, 23 (91).

(183).

regis fautoribus

Chron.

292

Felicianus De Voto 44, 24 (77); De Paenit. 68, 10 (97). Felix papa De Voto 44, 14 (77) ; Felix apostolicus De Paeni#. 68, 15 (97). feria : Pentecostes tercia feria Chron. 19 (124); ieiunia ad ferias sextas Chron. 173 (129).

festiuus : grandiloquio ac festiuo stilo De Vita 14, 3 (82). festum Sanctorum omnium

(125).

Chron. 33

fetor wide : foetor. fictio De Voto 22, 8 (59). fidentia De Voto 34, 22 (68). fides : irridear nec fidem habeam Chron. 511 (140) ; fide perpenditis De Vita 10, 58/59 (26) ; stat fides cum Cesare, in aduersis nescia cadere Chron. 292 app. (183). fiducialiter De Paenit. 82, 12 (109). filum rationis et orationis tenere De Voto 51, 32 (83).

finitimus De Vozo 33, 22 (67). finitiua sententia De Schism. 1, 26 (118). fissa uestis Chron. 178 (129). flammeus : per frameam flammeam De Voto 53, 21 (85).

flare : flante uel afHante Spiritu Sancto De Vita 8, 1 (20).

flatus horrisonus boreae Chron. 25 (125). Flauius Nicetius Reser. Reimb. II 2, 4 (35). flebile damnum Chron. 295 (133). flos nouus prosapiae ueteris Chron. 362 (135) ; cadit flos Lotharingiae Chron. 296 (133). flurere : Otberto fluruit saeculum Chron. 400 (136).

167

gustinus in hac forma De Viza 1, 73/ 74 (11); contra formam propositi De Voto 58, 24 (88); formam ac regulam uiuendi canonicis contradedi Ep. Reimb. I 2, 1/2 (8). formatus : litteris formatis et canonicis

Ep. Reimb. III 1, 14 (89); De Voto De

fastus : fastu tumido promotus Chron. 480 (139).

fautor:

ET RERVM

fluuidus : sanguis de pane fluuidus Chron. 109 (127) ; 303 (133). foetor stygius Chron. 91 (127) ; ab omni fete rerum mortalium De Vita 2, 38 (12). fons studii Chron. 215 (130); fontes (baptismales) Chron. 313 sqq. (184). forma: ex forma et institutione De Voto 1, 2/3 (43); extitit nobis Au-

58, 11 (88).

formidolosus De Vita 3, 29 (18). formulam comparate De Vita 1, 8 (9). forum De Voto 39, 15 (72). Fotinus De Voto 44, 12 (77); 68, 9.17. 24.28 (97). fragum : infra dies natalis Domini dux

comedit

(125).

fraga Louanii

Chron.

36

framea : per frameam flammeam De Voto 53, 21 (85). Francia Chron. 47 (125). 455 (1388). Francigenae De Schism. 1, 3 (118). Franco (scolasticus Leodiensis) Chron. 125 app. (128). frangere uota De Voto 2, 20 (44); pontes et aedificia Chron. 116 (128). fraternitas cantat in duobus choris Chron. 76 (126). Fredericus Chron. 355 (135); Epit. titulus ; 6 (140) ; Fredericus si Theu-

tonicum inspicitur, sonat pacificum Chron. 357 (136). frenete : ota frenet Chron. 470 (138). fretus ptecibus De Vita 1, 46 (10). friuolus De Voto 6, 5 (47); 48, 7 (80) ; Go, 30 (90) ; ete.

fucus Ep. Reimb. III 1, 11 (84); fuco mendacii De Vozo 16, 36 (55) ;fuco adulationis De Paenit. 63, 8 (92). fugitiuus De Vozo 10, 16 (50); 12, 38 (52) ; 13, 16 (52); ege. fulciri De Paenit. 7o, 24.27 (99); 73, 36.38 (102); fulciri testimoniis De Paenit. 65, 18 (92) ; 73, 33 (102).

fulgura tumpuntur Chron. 162 (129). fulmen : post ictum fulminis Chron. 143 (129) ; 197 (130) ;uideo fulmina cadere Chron. 508 (139); 73 (126); 197 (130) ; de antiquo fulmine Chron. 196/197 (130).

fulminare : fulminauit in monasterio Chron, 122 (128) ; fulminatam imaginem uidit superior chorus Chron. 104

168

INDEX

NOMINVM

(127) ; fratres quos uidimus fulminatos Chron. 234 (131) ; 119/120 (128). fundamentum quod subest domui Chron, 258 (132). fundete preces ad Deum Chron. 209

(130).

fungi : cletici fungatur officio De Voto 10, 8 (48) ; ete.

funiculus lineus siue funiculus cementarii De Voto 50, 14/15.16 (82). fusilis : fontes fecit opere fusili Chron. 313 (134), fusus : fontes fusos atte uix compatrabili Chron. 314 (134). Gaditanus Chron. 448 (138). Gallia Chron. 289 (138). Gallienus Ep. Leod. 2, 29 (42). garrulus : amat garrulos Chron.

(136).

393

Gelasius papa I De Voto 44, 15.30 (77) ; De Paenit. 68, 21 (97); Gelasius II Chron. 287 (138); 447.452 (138). gelus : de nimio gelu Chron. 18 (124); 31.32 (126). genitot Chron. 467 (138). gens tenebrarum De Voso 32, 18 (66). gentilis : ex libris gentilium De Vozo Go, 15.20 (90).

genuinus Ep. Reimb. III 1, 28 (39). genus : duo sunt genera clericorum, genus sub regimine episcopali degentium, alterum genus acephalorum De Voto 17, 26/27 (56). gehenna De Vita 6, 35 (19) ; 9, 39 (23) ;

9, 58 (24).

gehennalis : temporalis siue gehennalis timoris De Vita 12, 75 (30) Germania Chron, 48 (125). gradatim et sensim De Vita 2, 18 (11). gradus animae De Vita to, 1 (9) ; etc. ; De Voto 14, 28 (53) ; - consummato gradu De Voto 25, 1/2 (61) ; — remanere in grtadibus aecclesiasticis De Voto 14, 28 (58). gtandiloquio ac festiuo stilo De Vita

ET RERVM

Gregorius IV De Voto 44, 17/18 (77) ; De Paenit. 68, 22 (97).

grex : gregis curam dimittere Chron. 446 (138). grux : minus sapit grux quam ciconia Chron. 398 (136). Guazonis saeculum Chron. 376 (136). gubernate ecclesiam Chron. 444 (138). habete : aedificationem ex Deo De Vita II, 23 (27) ; fidem Chron. 511 (140); duros introitus Chron. 501 (139); otiginem et intuitum De Vita 2, 8 (11); tedditum Chron. 335 (134); habete in promptu De Voto 22, 30 (59) ; modum habet quo et indomitis ota frenet Chron. 469 (138) ; ex successione cognationis habere De Voto 17, 18/19 (56) ; sese sic habere Chron. 164 (129).

habilis : manus habiles ad sacra Chron.

428 (137).

habitum ueterem proicere De Vita 1, oe (WE) Hadrianopolis De Voto 44, 7 (76) ; 70,

7 (9%).

hartistadium Chron. 304 (133). Helena Ep. Retmb. II 3, 21 (41). Helenandus De Vofo 10, 1.12.15.16.18 (CONS

Series

(HUNR

ahN

eoquey eens.

(54) ; 26, 15.22 (62) ; 40, 31 (71) 3 41,2

(73) 3 40, 16 (738) ; 41, 36 (74) ; 43, 11

(76); 45, (81) ;51, (86) ;57, (88) 559,

9 (78); 47, 4 (79); 48, 24 2 (83); 54, 2 (85) ;55, 5.28 10 (87) ;57, 22 (88); 58, 17 17 (89) 572, 29.32.36 (100/

101); 80, 2 (107); 80, 28 (108). Heliodorus De Voto 73, 3 (91).

Henricus (dux Limburgensis) Chron. 293 (183); — Henricus (archidiaconus Leodiensis) Chron. 127 app. (128). heres in concordia Chron. 513 (140). heresis De Voto 64, 27 (94). hereticus De Voto 60, 10.11.20 (90) ; ete.

heristadium Chron. 304 (133). Heszras wide : Esdras.

14, 3 (32).

hiemales auiculae Chron. 15 (124). Hieronymus Ep. Leod. 2, 3 (41); 3, 38

(113) ; iuuante gratia De Vita 4, 78

(42); Ep. Reimb. III 3, 1 (40); De Paenit. 64, 26 (94) ; 70, 25 (99). Hierusalem Itin. 1, 3 (2); 4, 12 (8);

gratia communionis De Paenit. 86, 34 (15) ; - gratiarum actio Itin. 4, 6/7 (3); De Vita 12, 132 (31); — gratiae

typus Chron. 316 (134); gratia gratuita De Vita 4, 54 (15). Graton phylosophus Chron. 321 (134). gratuita gratia De Vita 4, 54 (15).

Hierusalem

terrestris

5, 1 (3); de

spirituali, de caelesti ago Itin. 5, 4/5 (3) ; 6, 7 (4); 6, 16 (4); - Chron. 22

(124) ;220 (181) ;281 (132).

gratuito Chron. 377 (136). grata suauitas Chron. 343 (135).

Hilarius Pictauiensis De Voto 16, 19

Gregorius I De Voto 24, 24 (61); De Paentt. 70, 25 (99); 76, 29 (104);

Hilar(i)us papa De Paenit. 80, 8 (107).

Chron. 451 (138).

(55) 5 58, 26 (88).

Hillinus abbas Chron. 309 (134); 459

(188).

INDEX

NOMINVM

Himerius episcopus De Paeni#. 79, 1/2

(106).

Hipponensis : Augustinus Yponensis Ep. Leod. 1, 16/17 (41). Hispaliensis : ex concilio Spalensi De Voto 25, 20 (62). Hyspalis Gregorius Chron. 288 (133). Hispania De Schism. 2, 13 (117). homo catnalis De Vita 2, 14/15 (11). honesti ciues Chron. 225 (131). honotificentia De Voto 40,15 (73). horrisonus flatus boteae Chron. 25

(125).

hospitale pulchrum, ampliatum Chron. 327/328 (134). humanus : concordia legum humanatum et diuinarum De Voto 39, 20/21 (72). humilis ex timido De Voto 37, 29 (71). humilitas uincit patienter Chron. 504

(139).

Hyberniensis Itin. (¢itulus) ; 1, 1 (2); 7,

5/6 (4).

hypocrisis De Vita 12, 72 (30) ; De Voto

7, 31 (48). iactare : iactatae sunt naues in pelago

Chron. 26 (125). iactura irrecuperabilis De Vozo 30, 1/2

(65). Ian(n)uarius Aquileiensis De Voto 8, 7 (49) ; presbiter 21, 21/22 (59) ; 87, 20

(114).

ictus fulminis

(130).

Chron.

148 (128);

197

iejunia posita ad sextas ferias Chron. 172

(129).

erat

Ignatii

Chron. 240 (1381). ignobilitas hec nobilibus

(136).

169

tus, ex impetio poena De Voto 37,

30/31 (80).

impertire De Voto 50, 47 (83). imponere : petfectionem non necessatiam imposuit sed uoluntariam proposuit De Voto 47, 24/25 (80); extremam ut aiunt manum imponas Ep. Reimb. II 2, 11/12 (40). impositio : per manus impositionem De Paenit. 87, 23 (114). imptesentiarum De Vof#o 1, 21 (43) ; De Paenit. 68, 30 (97). improuisa : illatio tam improuisa, tam subita, tam inopina De Voso 10, 6

(50). imtempeties aetis Chron. 23 (124). imus : in imum descenderit De Vita 4, 62 (15). in : compassio in sorore De Voto 52, 23

(84); spes in discipulo Chron. 391 (136) ; discordia in regno Chron. 458 (138) ; uis et potestas in his De Vita 2, 15/16 (11); — celebratur in die crastina Chron. 413 (187) ;— relinquere sctiptum in numeris Chron. 202 (130) ; - in quorum persona dicit De Vita 9, 7 (23) ; - Dominus in se ipso ostendit cum dicit De Vita 3, 38/39 (18) ; ete. incatnatio : anno Mcxvir ab incarnatione Domini I#in. 2, 4 (2). incedere indesinenter I¢in. 6, 12 (4). incertitudo : wide certitudo. incestus : castus ex incesto De Voto 37, 29 (71). inconcussus De Vita 4, 6 (14); 5, 12

(16).

Iesus Christus: praestante Domino nostro Iesus Christo De Vita 14, 41 (33). Ignatius : nox

ET RERVM

marttiris

Chron.

387

ignorantia et errore De Voto 1, 27/28

(43). illatio tam subita, tam inopina, tam imptouisa De Voto to, 6 (50). illegalis seu exlex De Voto 29, 43.46

(65). illegalitas De Voto 29, 43 (65). illicitus : proni ad tes illicitas Chron. 303 (133); res difficiles et illicitas

Chron. 503 (189); symonie liber illicito Chron. 378 (136). imago: imaginem fulminatam uidit supetior chorus Chron. 103 (127). immanitus Ep. Reimb. III 2, 1 (39). impaenitentia De Vita 8, 40 (21). imperium : continentia ex arbitrio uit-

incongtuus De Paenit. 72, 31 (101.

inconsutilis tunica De Schism. 1, 29 (118). incontinentia De Paenit. 76, 15 (104). inconuulsus Chron. 292 app. (133). incubate De Vita 13, 36 (82). incumbens necessitas cogit De Paenit. 855, 10 (72). incursate De Paenit. 69, 11 (98).

indesinenter incedere Itin. 6, 12 (4). indicere De Vita 2, 46 (12); 5, 4 (16);

8, 7 (20) ;8, 17.45 (21).

indifferens De Voto 31, 17 (66). indiscretio De Voto 60, 25 (90). indiscretus De Voto 42, 6 (74).7 (75); De Paenit. 68, 13/14 (97); ete. indomitus : modum quo indomitis ora frenet Chron. 469 (138).

indubitanter dicere De Voto 23, 22 (60). inductio De Vofo 10, 8 (50). industria De Voto 35, 11 (69); De Schism. 2, 23 (119).

ineptiae et leuitates domesticae De Voto 14, 6 (58).

170 iners Chron. ineuulsus De inexpers De inextricabilis

INDEX

NOMINVM

153 (129). Vita 4, 5 (14); 5, 12 (16). Vozo 32, 24 (66). De Voto 62, 23 (92).

infantulus biceps Chron. 262 (182); duplex Chron. 260/264 (132). infidelitas De Vita 1, 30/31 (9). inflectere De Voto 50, 43 (83). influete : ut concionator popularis auribus audientium influas De Vita 8,

78/79 (22).

informatione uel institutione capitis De Voto 17, 29 (54). infra dies natalis Chron. 35 (125). ingenue De Paenit. 68, 2 (96). ingerere se officio De Voto 9, 28 (50); ingerete se sacramentis aecclesiasticis

De Voto to, 5 (50) ; etc. ingrandescere De Vita 8, 31 (21).

ET RERVM

cot Chron. 147 (129) ; - Fredericus, si Theutonicum inspicitur, sonat pacificum Chron. 357 (136). instantia De Paenit. 85, 2 (112). institutio : ad institutionem morum De Voto 50, 37 (82) ; apostolica huius institutio De Voto 1, 7 (48) ; ex forma

et institutione De Voto 1, 2/3 (43); institutio canonica

De Voto

58, 24

(88); efe. ; — institutio de aliqua re quae a tfatione suscipitur debeat a diffinitione proficisci De Vita 1, 52/ 53 (10) ; — institutione uel informa-

tione capitis De Voto 17, 19 (57). institutor : apostolos principes et institutores extitisse De Voto 20, 15/ 16 (58). institutum : instituta aecclesiastica De Voto 9, 25 (50).

ingtessio De Vita 1, 61 (10). ingruete De Vita 8, 22 (21). inhaerere diuersitati De Vita 8, 87 (22) ; sctipturae totus inhaerens Epit. 3

institutus De Paenit. 66, 6 (94). instructi et eruditi De Vozo 2, 9 (44). intelligentia : sacerdotalem sensum et

inhiare : inhiantem diuitiis De Voto 14,

intemperies aeris Chron. 23 (124). intensio : animi intentione uel inten-

(140).

2 (58). inhibitusDe Voto 8, 23 (49) ; 28, 6/7 (63) ; De Paenit. 66, 21 (98). inhonotratus De Voto 41, 21 (74). inimica delatio De Schism. 2, 26 (119). initiamentum De Vita 12, 107 (81).

initiatio : exhibitio uel initiatio quaedam eius praesentiae De Vita 12, tor (12). initium: in initio diximus I#in. 7, 1 (4). iniungere De Voto 47, 35. 38 (80).

iniuria : seruilis necessitatis iniuriam subire De Voto 41, 34 (74).

inlabescere De Vita 7, 30 (20). innectere et suspendere De Vita 7, 18 (20). Innocentius I De Voto 44, 12 (77); De Paenit. 17.24.28 (97) ; 72, 26 (100);

76, 13.29 (104) ; 80, 16/17 (107) ; 86, 1

(113),

Innocentius Il De Schism. 1, 1.32 (118) ; 2, 23 (LL9). innocuus : ante Deum nemo innocuus Chron. 149 (129). inopina : illatio tam inopina,tam subita, tam improuisa De Voto 10, 6 (50).

inordinatus : iniquum uel inordinatum De Vita 3, 28 (13); diiudicationem et depositionem inordinatam De Paenit. 64, 19/20 (94). inreflexis oculis De Vita 6, 31 (19). inrecuperabilis uide : irrecuperabilis. insciscia De Paenit. 81, 24.25 (109). insilite De Vita 112, 9 (1D). inspicere : inspicite uitam uestram et

leuiticam intelligentiam De Vofo 75,

7 (103).

sione De Voto 53, 41/42 (85). intentio : animi intentione uel intensione De Voto 53> 41/42 (85) ;contentio contentionisue intentione De Voto 18, 4 (56) ;— intentio bona uiuit Chron. 352 (185). intercludere De Voto 45, 13 (78); De Paenit. Jo, 23 (99); 75, 21 (103). intercurrete De Paenit. 68, 30/31.35/36 (97).

interitus Chron. 98 (127). intermissio De Paenit. 75, 5 (108).

interpretari De Voto 59, 23 (89). interpretatio De Voto 55, 3 (86). interrogatiuncula Ep. Leod. 2, 1 (41). introitus ueritatis De Vita 11, 5 (27); — templi introitus Chron. 97 (127); 328 (134); duros introitus habens Chron. 501 (189). intuitus : pulcher intuitu Chron. 327

(184),

inturbare : inturbante timote De Vita 9, 50 (24).

inualescere De Vita 8, 31 (21) ; 8, 96(22). inuasor De Voto 15, 12 (54). inueteratus : consuetudo inueterata De

Paenit. 86, 7 (118). inuentum: a bene inuentis alicuius recedere De Paenit. 67, 17 (96). inuitare : uocantem uel inuitantem De Voto 48, 29 (81).

inultus De Schism. 2, 28 (119). inuoluete : foetor nos inuoluit e cunctis pattibus Chron. 92 (127).

INDEX

NOMINVM

inurere De Paen. 69, 5 (97) ; De Schism.

1, 39 (119).

Iohannes, praepositus aecclesiae Reser.

Waz. 1, 1 (34) ;Chron, 319 (134), TIohannes Chtrysostomus patriarcha De Voto 44, 2 (76) ; De Paenit. 64, 13 (93). 18 (94); 68, 1 (94) ; 72,-15.21.22.27

(100). 30 (101) ; 80, 4.17.20 (107). Toseph in Aegypto secundus a rege est positus De Vofo 51, 24 (83). ira Dei Chron. 120 (128) ; ira Domini stat Petro, Paulo, Maria Virgine Chron. 19% (180). ire pertinatius post prauitates cordis nostri Itin. 2, 2/3 (2); — rationi et ueritati contra ite De Paenit. 81, 7

(108).

irrecuperabilis iactura De Voto 30, 1

(65). irrecuperabiliter De Voto 29, 30 (64); 49°, 5 (73).

Isidorus De Voto 17, 1.6.7 (55); presbiter Alexandrinus De Paenit. 72, 19 (100). Italica ecclesia De Voto 44, 30 (75). iterare paenitentiam De Paenit. 65, 1 (94); efc.; - iterari cum gaudio Chron. 195 (1380). iudex iustitiae Chron. 406 (137). indiciarius De Voto 29, 7 (64); 39, 18 (72) ; ius iudiciarium De Voto 40, 11/ 12 (738); iudiciaria seueritas Ep. Reimb. I.2, 7/8 (6). iudicium De Voto 3, 11 (45) ; De Paenit. 84, 13 (109) ; ante iudicium de iudicio cogitare Itin. 1, 14/15 (2); tam aecclesiastico quam saeculari iudicio De Voto 3, 11/12 (45) ; iudicium praeproperum De Schism. 1, 34 (118); anceps iudicium Chron. 180 (130). Julius papa De Voto 44, 8 (76). Tulius mensis Chron. 119 (128); Epit. 12 (140), Iunius mensis Chron. 111 (128). ius ecclesiasticum De Voto 1, 4 (43). 57 (44) ; ete.; iure iudiciario De Voto 40, 11/12 (78) ; ef. ; ius alienum Epit.

55 (73). laciniose De Paenit. 89, 37 (116). laciniosus Ep. Leod. 3, 1 (42). lacrimabilis sors Chron. 310 (1384). laicali ‘paenitentia seu uindica addicere De Paenit. 64, 10 (93) ; laicali paenitentiae addicere De Paenit. 71,

ys

laicus De Voto 44, 32 (77) ; laicis paeni12

tentibus De Paenit. 87, 31/32.37/38 (114) ; - cesset liuor, cessate laici, ne dicatis : hoc peccant clerici Chron. 140 (129). Lambertus : sancti Lamberti Ecclesia De Vita 1, 3 (9); Ep. Reimb. UI 1, 3 (39) ;Chron. 73 (126) ;— Lambertus (ptaepositus S. Martini Leodiensis) Chron. 126 app. (128). languere: longa fame languerant Chron. 279 (132). Laodicense concilium Ep. Reimb. II I, 13 (389),

laquear : ttabes in laquearibus Chron.

98 (127).

large : large dans aliis Chron. 386 (136). largiri : largiente Deo De Voto 41, 27 (74). largus ex auato De Voto 37, 28 (71) ; de honestis, de largis ciuibus Chron. 225

(181).

Latium Chron. 44 (125).

Laurentius : coenobium sancti Laurentii Montis Publici Ep. Reimb. III I, 2 G9); Laurentius in Enkiridion De Voto 34,

34 (68).

lector : fastidiosis et tediosis lectoribus De Voto 61, 24 (91) ; — suauitas grata lectorum Chron. 343 (135). legalitas De Voto 29, 24/25.28 (64) ; 29,

42/43 (65);

31, 24.28 (66); con-

uenientia legalitatis et sacramentotum De Voto 39, 12/13 (72). Legia Chron. 29 (125) ; 115 (128) ; 199 (180); 219 (181); 222 (131); 227

(131); 346 (135); 466 (138); 485

(189) ;491 (139). Leo papa De Voto 58, 8 (88) ; De Paenit. 79, 39 (107) ; 87, 20 (114) ; Leo episcopus Vrbis Romae De Vozo 8, 7

(49).

Leodiensis Ep. Reimb. II 1, 3, 3.6 (39) ; 3, 29 (41); Ep. Leod. (titulus) (41); I, 1 (41); ete. Leodium I¢in. 3, 4 (3) ; Chron. 51 (125) ; 206 (130) ; 210 (180) ; 212 (130) ; 214

(130) ; 293 (133) ; 384 (136) ; 409 (137)

8 (140). iustitia canonica De Vofo 4, 2/3 (45). iuuare : iuuante gratia Dei De Visa 3,

37 (100).

171

ET RERVM

Leontius Antiochenus De Voto 44, 16 (77) ;De Paenit. 68, 9 (97). Leporius De Voto 15, 3 (58).8 (54). leuita : sacerdotes, leuitas uel quemlibet ex clero De Voto 24, 23 (59).

leuitas : leuitates domesticas et ineptias De Voto 14, 6 (58). leuiticus ; sacerdotalem sensum et leuiticam intelligentiam De Paenit. 75,

7 (103).

lex : legibus astrictus et conclusus De Voto 29, 5 (64); contractibus legum C.c.

IV

INDEX

172

NOMINVM

peticlitabatur De Voto 29, 7 (64); — leges diuinae et humanae De Voto

28, 19/20 (63) ;39, 34/35 (73) ;con-

cotdia legum diuinarum et humanatum De Voto 39, 20/21 (72) ; ete. ; lex synodalis Chron. 345 (135). libellulus Ep. Leod. 3, 5 (42). libellus De Paentt. 89, 45 (116) ; etc. liber : ex libris gentilium De Vozo 60,

15 (90). liberalitas De Vita 10, 6,12 (25). liberum arbitrium De Vita 4, 11/12.24/ 25.26/27.30.43 (14); etc. licentia praelatorum Ep. Reimb. II 1, 8 (39) ;De Paenit. 89, 9/10 (115).

lima : quasi ad cotem ac limam examinationis

transmittere

Reser.

Reimb.

IT 1, 6 (34). litigare De Voto 39, 15 (72). litterae : litteris formatis et canonicis Ep. Reimb. II 1, 14 (89); De Voto 58, 11 (88) ; — litteris concors Chron. 361 (135) ; litterae nobilitas Chron. 366 (135) ;sctiptum quod commendant litteris Chron. 203 (130). litterula Chron. 208 (130). liuot : cesset liuor, cessate laici, ne

dicatis : hoc peccant cletici Chron. 140 (129),

longa fames Chron. 279 (132). loqui cum stomacho

De Voto 58 1/2

(88). Lotharingiae flos Chron. 296 (133). Louanium Chron. 36 (125); 294 (138). Lucianus episc. Adrianopolitanus De Voto 44, 7 (76). ludus tabulae Chron. 178 (129). luere : culpa quam luimus Chron. 142

(129).

luteus : de domo lutea uos euoco It#in,

§, 12 (4). Macedo, Alexander Philippi Chron. 471

(138).

maior : ad maiorem audientiam Chron.

437 (137).

Maius : mensis Maius Chron. 10 (124) ; 34 (125). malignus: Babylonem positum in maligno Itin. 1, 5 (2).

maliuolentia Ep. Reimb. III 3, 15 (40) ; De Paenit. 72, 17 (100) ; 88, 28 (115) ; uittus est maliuolentia Chron. 396 (136); etc. maliuolus De Paenit. 64, 13 (91).

manus : extremam, ut aiunt, manum imponas Ep. Reimb. HI 2, 11/12 (40); per manus impositionem De Paenit. 87, 23 (112) ; — manus rubent sanguine Chron. 109 (127) ; — manus

ET RERVM

quasi tornatiles, ad sacta habiles Chron. 427/428 (137). Marcellinus : (Augustini) epistola ad Matcellinum De Voto 6, 10 (49). Matcellus Ancyritanus De Voto 44, 4 (76) ;De Paenit. 68, 6 (97). Matcionitae Itin. 3, 14 (8). Maria uirgo Chron. 190 (130);

301 (133); — sanctae Mariae sanctique Lamberti Ecclesiae De Vita 1, 2 (9) ; Ep. Reimb. II 1, 3 (39).

mater ecclesia Chron. 487 (139) ; — ma-

tris Dei Chron. 411 (137). materia est de mysterio Chron.

(134).

Maximianus

317

De Voto 44, 25 (77); De

Paenit. 68, 10/11 medicina De Paenit. medicus De Vita 8, De Voto 6, 25.28 mediocris stilus De

(97). Jo, 5 (99). 52 (21) ; spiritualis (47). Vita 14, 3 (32).

mediocriter prodesse Itin. 4, 4 (8).

Mediolanensis (episcopus) De Paenit. 76, 25 (104). Melliflua suauitas De Paenit. 63, 11

(92).

Memoria: ut fratres fulminatos sint in memoria Chron. 234 (131); memotia perhennis Chron. 326 (134); abbas bonae memoriae Chron. 331

(184).

mendacii fucus De Voto 16, 36 (55). mendicitas De Voto 27, 16 (63). mercator ut possit pergere cum auri pondere Chron. 372 (135). metridies Chron. 244 (131). metulae cantantes Chron. 17 (124).

metropolis Colonia Chron. 485 (139). metus periculi Chron. 166 (129) ; maior metus periculo Chron. 54 (125); de nimio metu Chron. 148/149 (129).

migrate : Gaditanus migrat ad Dominum Chron. 448 (138). militiae nostrae donatiuum De Vita 11,

66 (28). Mindensis (ecclesia) Ep. Reimb. II 1, 15 (39) ; episcopus De Paenit. 68, 25 (97). ministerium sanctorum De Voto 53, 33 (85) ;-ad pauperum redire ministeria De Voto 49, 22/23 (81) ; 51, 4/6 (83) ;

55, 7 (86).

ministrare in sacris ordinibus De Voto 38; 17(72))5) 308 2170) tere.

minorati: paulo minus ab angelis minoratus De Voto 50, 54 (88). mitaculo stupendo montes subuerterentut Itin. 2, 11/12 (2). Misenus episcopus De Voto 44, 14 (77) ;De Paenit. 68, 9.15.22 (97).

INDEX

NOMINVM

missam constituere Chron, 322 (184). mitescere poterit celitus Chron. 502

(139),

mitis : mortibus corporum mitioribus quam aeterna supplicia Izin. 3, 7 (3) ; mitis facilitas Chron. 368 (135) ; crux ut leo et agno mitior Chron. 468

(138),

ET RERVM

173

multiplex : alta lata domus et multiplex Chron. 341 (135) ; error multiplex Chron. 286 (133). multipliciter circumuentus es Chron. 482 (139), multociens De Voto 14, 12 (58) ; 58, 31

(89).

mobilitas praeceptorum De Paenit. 85,

mundus : amenitas mundi Chron. 8 (124) ; mundus stat in atbitrio Chron.

moderatio : auctoritati et moderationi

musicae proportiones Chron. 494 (139).

subiectus De Voto 41, 31 (74); mo-

mutua collatio uicariaque Ep. Leod. 1,

11 (112).

194 (130).

deratione et ueritate consistere De Voto 44, 39 (77). modernus : scriptum quod moderni commendant litteris Chron. 203 (130). modulus : pro modulo meo De Vita 1,

74 (12).

modus : qui modus quaeue ratio adhibenda De Vozo 6, 41 (47) ; modum habet quo et indomitis ora frenet Chron. 469 (138). molestia : per tolerantiam temporalium molestiarum De Voto 53, 21/22 (86) ; uide etiam : blanditia. monachus De Voto 44, 32 (77). Monasteriensis (ecclesia) Ep. Retmb. III I, 15 (39). monasterium De Voto 23, 18.21 (60); monasterium Leodii Chron. 51 (125) ; in monasterio fulminauit Chron. 122 (128); monasteria decem Leodii Chron. 228 (131). monialis : Suthul, locus est monialium

Chron. 60 (126). monitus diuinos agnosco

(139).

Chron.

509

Mons Publicus Chron. 159 (129); coenobium Montis Publici Ep. Reimb. III 1, 2 (89). monstrum Chron. 260 (132). monstruosum chaos De Voto 33, 16/17

(67) ;35, 2 (69) ; 36, 32 (70) ; ere.

mots : mottibus corporum mitioribus Itin. 3, 7 (3); morte corporali prosternere Itin. 3, 4 (8). mos : morum cottectio Ep. Reimb. I,2 3 (8) ; Chron. 175 (189) ; clerici mores suos corrigunt Chron. 144 (129) ; 145 (129) ; ad morum institutionem De Voto 50, 37 (82); morum probitas Chron. 366 (135); morum suorum enotmitate De Vita 8, 37 (21) ;- mos aecclesiasticus De Paenit. 82,28 (72) ; — de antiquo more Chron, 78 (126).

Mosa Chron. 61 (126). motio magna contigit urbis Chron. 52 (125) ; motio facta Galliae Chron. 289

(133),

Moyses De Vita 12, 58 (30).

24/25 (41).

mysterium : materia est de mysterio Chron. 317 (184); sacrae celebritati mysteriorum interesse De Paeniz. 86, 21 (113); diuinis reconcilientur mysteriis De Paenit. 86, 32 (118). Nabuzardan Itin. 4, 13 (8).

Namatius Reser. Reimb. II 2, 3 (35). Namucensis prosapia Chron. 364 (138). Namucum Chron. 261 (182).

natalis dies Chron. 11, (124) ; 35 (125) ; 252 (131).

natio : Hyberniensis natione I#im. 1, 1(2). natiuitas Mariae uirginis Chron. 301 (133). natuta quae aut natura non est aut bona aliquatenus est De Voto 32, 29/30 (67); naturam essentiamque mali De Voto 32, 28 (67) ; etc. naturale uel substantiale malum De Voto 32, 21 (66). necessatius : perfectionem non necessatiam imposuit sed uoluntariam proposuit De Voto 47, 24/25 (80) ; opusculum dispositum ut non superfluat, sed sit necessatium De Vita 14, 9 (33); pro Deo ministrare necessatia Itin. 6, 10/11 (4) ; necessatiis tot castellorum emtis Chron. 420

(137).

necessitas : corporeis necessitatibus et ecclesiasticis cogeretut De Voto 41, 14 (74) ; setuilis necessitatis iniuriam subire De Voto 41, 34 (74); incum-

bens necessitas cogit De Paenit. 85, 11 (112), negotium : examen negotii De Schism.

1, 33 (118).

neothericus De Paenit. 63, 26 (93) ; 73, 24 (101). Nepotianus De Paenit. 73, 3 (101). nescius : fides in aduersis nescia cadere Chron. 292 app. (133). Nicholaus papa De Voto 44, 24 (77); De Paenit. 68, 11 (97); 68, 23 (97). niger : caelum pice nigrius Chron. 161

(129) ;non fiat nigrum de candido Chron. 380 (136).

174

INDEX

nimietas De Vita 3, 31 (13). nimius : nimia pluuia Chron. de nimio gelu Chron. 18 nimio metu Chron. 148/149 nobilitas litterae Chron. 366

NOMINVM 27 (125); (124); de (129). (136).

norma De Voto 9, 31 (50).

Nortmannia De Schism. 2, 13 (119). notate : notantes euentum temporis Chron. 200 (180). notitia : per notitiam nominis Chron.

374 (136).

Nouatianus De Paenit. 78, 27/28 (106).

Nouellae : ex libro Nouellarum De Vozo 28, 21 (63),

nouerca Chron. 385 (136). nugarum fabulae in choro Chron. 179

(130).

nugigerulus Chron. 394 (136). Nycenum concilium Ep. Reimb. III 1, 10(39) ; De Voto 55, 18(86) ; 56, 2(86).

obesse : percuti, nec percussis ipsis obesse, nec mediocriter non petcussis prodesse Itin. 4, 3/4 (8). obnixe Chron. 232 (131). oboedientiae edictum Chron. 484 (139). obscuritas Chron. 249 (131). obscurtus : tes obscurae dicendo fiunt apettiores, sic apertas has obscutiores fieri oratione De Voto 1, 52/54 (44).

obsequium : obsequia cleti, plebis Chron. 497 (139). occupatio temporalis De Voto 53, 25 (85).

octauas fieti decretum

est Chron.

189

(130).

offendiculum De Paenit. 64, 12 (93). officiose prospicete Ep. Reimb. I 2, 15

(6).

officium clericatus De Voto 8, 4 (48); clerici fungatur officio De Voso 10, 8 (50) ; in officio clericatus temanetre De Voto 8, 19 (49) ; 9, 22/23 (50) ; se officio ingesserit De Voto 9, 27/28 (50) ; sui ordinis officium ministrare De Voto 9, 12/13 (49); etc.

offundere exangui stilo De Vita 1, 38 (10). olus : decimas oletum date Chron. 186

(130).

omen ; triste omen esse prtaesagiunt Chron. 63 (126). onus templi contremuit Chron. 84 (127).

ET RERVM

opus prolixum De Voto 62, 11/12 (92) ; — opus episcopale De Voso 12, 31 (54) ;— fecit opere fusili Chron. 313

(134).

opusculum Ep. Reimb. I 2, 13 (8); De Vita 14, 6 (33) ; totulumque opuscu-

lum De Vita 14, 36 (33). otatio : tes apettas obscuriores fieri oratione De Voto 1, 54 (44) ; rationis et otationis filum tenere De Voto 51, 32 (83); rationis orationisque uenustate De Voto 1, 46 (44) ;- oratio statuta est Chron. 168 (129); dum duorum uacat oratio Chron. 125

(128).

otdinate De Vita 4, 4 (14); ordinare clericum De Voto 7, 15 (50). otdinatio canonica De Paenit. 64, 20 (94).

otdo cleticorum sumpsit exordium De Voto 17, 31 (56); ordine quadripertito Reser. Way. 2, 8 (84) ; sacer ordo canonicus De Vita 14, 33 (38); sui otdinis officium amministrare De Voto 8, 12/13 (49) ; de ordine pastorali Chron. 429 (187) ; de nostro ordine Chron. 177 (129) ; in arce sacri otdinis subleuatur De Voto 50, 26 (82) ; accedere ad sacros ordines De Voto 38, 17 (71) ; in sacris ordinibus

ministrare De Voto 38, 17 (71). Origenes De Voto 15, 19 (54); 19, 15 (57) ; De Paenit. 63, 26 (93) ; 67, 15.22 (96)i570;

=24.27:28

199)

e725 et1-22

(100) ;73, 23 (401). 34 (102) ; 87, 19 (108). origenista De Paenit. 67, 14 (96) ; 69, 8

(98). orthodoxus : orthodoxi episcopi De Voto 44, 3 (76). os dulce Chron. 367 (135) ; inter manum et oris spacium campum dicit esse prouerbium Chron. 439/440 (138) ; ota frenet Chron. 470 (138).

ostensio Chron. 110 (127). Otbertus episc. Leodiensis Chron. 292

app. (133) ; 400 (138) ; 413 (137) ; 499 (139). pacificus : Fredericus sonat pacificum Chron. 358 (135) ; pacificus et concors litteris Chron. 361 (135). paenitens : paenitentibus laicis De Paenit. 87, 31/32.37/38 (114). paenitentia : bona paenitentia Ep. Leod.

operam dare Itin. 8, 1 (5).

1, 9 (41); paenitentiam

opifex ; in qua rerum quiescit opifex Chron. 342 (135). opinio : uirtute uirtutisue opinione De

Paenit. 69, 33 (98) ; etc. laicali paeni-

Voto 42, 17 (75) ; — bona erat de his

opinio Chron. 134 (128).

iterare De

tentiae addicere De Paenit. 71, 37 (100) ; laicalis paenitentia seu uindicta addicere De Paenit. 64, 10 (98) ; post actam paenitentiam De Paenit.

INDEX

NOMINVM

69, 26 (98); publica solempnique paenitentia De Paenit. 88, 1/2 (114). paenitudo De Paenit. 87, 26 (112). palatium summi Regis Chron. 229 (131) ; 338 (134). palestra De Voto 28, 16 (63). Pamphilus: Rufinus sub fnomine Pamphili martyris inquit Ep. Reimb.

III 3, 4 (40). pandere De Paentt. 79, 35 (106) ; 89, 14

(115),

pannus De Voto 26, 9 (62) ; crux quae in panno est Itin. 6, 5/6 (4).

parcere subditis Chron. 470 (138). patcus Chron. 386 (136). parens : primus ille noster Parens De Vita 6, 45/46 (19). patitas De Voto 19, 5 (87).

pats: partibus boniconstitutiuis De Voto 31, 32/33 (66) ; — foetor nos inuoluit

ET RERVM

175

Pentecostes Chron. 19 (124). penuriae causa Chron. 278 (132). per : homo per uillulas uidebat Chron. 16 (124), peragere : peracto negotio Chron. 349

(185).

percutere : percuti nec percussis ipsis obesse, nec mediocriter non percussis prodesse Itin. 4, 3/4 (3); percuteret sed non excutetet Chron. 130/ 131 (128), peregrinus super terram I#in..5, 10/11 (4); peregrinus ut possit pergere Chron. 371 (185); 20 (124). perfectio: ex praeceptione ad_perfectionem De Voto 48, 8 (80). perfidus : astu perfido ditatus Chron.

479 (139). pergrandis De Voto 4, 25 (46).

e cunctis partibus Chron. 92 (127).

perhennis memoria Chron. 326 (134). periclitare De Voto 29, 8 (64); 50, 53

patticipatio boni De Voto 32, 34 (67). partitio De Vita 1, 48 (10); 2 titulus (11); 5 titulus (16); 11 stitulus (26); Pascha Chron. 11 (124). Paschalis apostolicus De Paenit. 68, 26. 28/29 (97) ;Chron. 285 (183). passio Chron. 183 (180). pastor : uiduans pastore Chron. 409 (137); susceptura pastorem Chron. 489 (139). pastoralis ordo Chron. 429 (187).

periculosius De Paenit. 73, 29 (102); peticulosissimum locum (Purgatotium) De Vita 8, 46 (21). permanere De Voto 9, 22/23 (50). permansio De Vita 6, 50 (19). permissione seu praeceptione Ep. Reimb. I 1, 5 (6). pernecessarius De Schism. 1, 9 (118). perpaucus De Vita 7, 17 (20). perpendete : perpenditis fide De Vita

Pater charissime (= Richerius) De Vita I, 69 (10) ; sanctissime (= Richerius) De Vita 1, 22/23.32 (9); 1, 46 (10);

canones sanctorum patrum De Voto 28, 22 (63) ; — pius ille Pater I#in. 2, 1

(2).

paternam et piam hanc Dei corteptionem suscipientes Itin. 4, 7/8 (3) ; pa-

terna ammonitio Chron. 96 (127). patienter tollere De Vita 2, 46 (12); patienter uincit humilitas Chron. 504

(139).

patria Chron. 50 (125). patronus De Voto 7, 5.7 (48) ; Origeni,

Augustino et Syricio quos patronos asciuisti De Paenit. 87, 19/20 (108). Paulus, coapostolus De Vita 8, 78 (22) ; Chron. 190 (130). peccatorum alienorum ultio Izin. 4, 2 (3).

pedicas ponete et decipulas Izin. 1, 9/10 (2). pedissequus De Paenit. 65, 42 (95) ; 69, 25 (98). Pelagianus De Vita 5, 37 (17). Pelagius Ep. Leod. 2, 4 (42). pendulum Chron. 56 (126). pensate De Paenit. 72, 36 (101); De Vita 10, 73 (26).

(82).

10, 58/59 (26).

petsona : in quorum persona dicit De Vita 9, 7 (28). perstare De Vita 9, 85 (24); De Voto 51, 30 (83). perstringere exangui stilo De Vita 14, 4

(33), persuabilibus uerbis niteris De Vita 8,

77 (22).

pettinaciter De Paenit. 65, 9 (94). petuehete De Vita 12, 27 (29). perurgere De Voto 7, 35 (48). pes : calciamus pedem De Voto 54, 21

(86).

pessumdare : fulmen pessumdedit

Chron.

quod

nos

fere

74 (126).

petitio piae et sanctae sororis Marthae De Voto 51, 3/4 (83). Petrus apostolus De Voto 50, 6 (82); Chron. 320 (184) ;451 (188). Phylippus Macedo Chron. 417 (137).

philosophica sententia De Voto 29, 33 (64). philosophus De Vita 1, 21 (9); Chron. 321 (134), pius : piam et paternam hanc Dei correptionem suscipientes Itin. 4, 7/8 (3) ; pius ille Pater Itin. 2, 1 (2); pia

INDEX

176

NOMINVM

importunitate suadebat Ep. Reimb. I 1, 9/10 (6); petitio piae et sanctae ‘sorotis Marthae De Voto 51, 3/4

(83). pix : pice nigrius Chron. 161 (129).

plaga diluuii Chron. 112 (128). plus: pluta dolor Chron. 507 (139).

scribere

prohibet

Policronius De Voto 44, 10 (77); De Paenit. 68, 17.23.27 (97). pompa seculi Chron. 453 (138).

ponete : pedicas ponete et decipulas Ttin. 1, 9/10 (2); ponam terminum opusculi huius De Vita 14, 5/6 (33) ; quiin Domino spem suam ponerent Chron. 154 (129); ieiunia posita Chron. 173 (129); posita uel disposita De Voto 61, 13/14 (91); secundus a rege est positus De Vo#o 51, 24 (83). pontifex romanus Chron. 285 (133).

popularis concionator De Vita 8, 78 (22). possessor De Voto 59, 12 (89). posterus : hoc suis posteris curauerunt Chron. 201 (130), postponete De Paenit. 69, 13 (98). prae oculis sit semper Ep. Reimb. II 3, 17 (40); De Vita 4, 68 (15).

ptebendas

(136).

dedit gratuito Chron.

377

ptaeceptio : auctoritate uel preceptione De Voto 58, 13/14 (88) ; ex preceptione ad perfectionem niti debere

De Voto 48, 8 (80) ; preceptione seu permissione Ep. Reimb. I 1, 5 (6). ptaeceptum Dominicum et Apostolicum De Schism. 3, 33 (120) ; mobilitas praeceptorum De Paeniz. 85, 11 (112). precepta ueterum transgredi Chron. 187 (130). praecipiens : non ex proficientis tantum, uerum ex precipientis proficisceretur arbitrio De Voto 48, 4/5 (80) ; precipientem aut concedentem episcopum De Vofo 48, 28 (81). ptaedecessor De Paenit. 80, 23/24 (107/

108).

praedestinatus De Vita 5, 93 (18) ; 6, 44

(19) ;7, 7 (19) ;33 (20).

praedicator ueritatis De Vita 11, 8 (27). praeditus : preditum tam sublimi nomine Chron. 370 (135). praedia suburbana et rustica De Voto 14, 6 (51).

ptaefigere De Voto 48, 15 (80). praefiniri : iuxta quod prefinitum est De Voto 48, 11 (80).

ptaeiudicium De Vozo 62, 34 (92). praelatus Ep. Reimb. II 1, 8 (39); De

ET RERVM Voto 47, 42 (80) ; De Paenit. 89, 9/10

(115).

ptaelibare De Vita 4, 97 (16). ptaenominatio aut denominatio De Voto 29, 23 (64). ptaesagite : triste omen esse presagiunt Chron. 63 (126) ; aduetsitatibus finem illi presagientibus Chron. 402 (136). ptaesentia : per praesentiae suae exhibitionem De Vita 12, 99 (12) ; exhibitio uel initiatio quaedam eius ptaesentiae De Vita 12, 101 (12).

ptraetendete De Voto 51, 19 (83). praeterite Chron. 47 (125). ptaetermittere De Voto 35, 10 (69). praeteruectus De Vita 8, 4 (20).46 (21). ptaeuaricati: pteuaricantibus communicans Chron. 354 (135). ptemere : prfessus auctoritatibus De Paenit. 87, 18 (114).

prior : priori Wazelino Ep. Reimb. I bh

(GE

pro : pto metitis De Vita 9, 61/62 (24) ; pro communi peccato omnium Chron. 113 (128) ; otat pto alio Chron. 239 (131); pro iustitia fuit in curia Chron. 347 (135) ; pro Deo I#in. 6, 5 (4); 8, 4 (5); -— pro uiatico prouidit Itin. 8, 7 (5); — pto certo De Vita 4, 82 (15) ; Chron. 304 (138). probate : natiuitas probata est, potens

et celebris Chron. 302 (133). probitas morum Chron. 366 (134). Probus Aemilius (sc. Cornelius Nepos) De Voto 37, 10 (70). processio Chron. 29 (125); 67 (126); 490 (139). procliuiter De Voto 44, 37 (77). procurator : aecclesiae non ut possessores sed ut procuratotes facultates possederunt De Voto 59, 12/13 (89). prtodesse : percuti, nec percussis ipsis obesse, nec mediocriter non percussis prodesse Itin. 4, 3/4 (8). proferre : sententiam prolatam commutare De Paenit. 65, 12 (94); hoc sensu edita, hoc sensu prolata De Paenit. 77, 21 (105). professio canonica De Vita 2, 25 (11); — huius ergo professionis non sum De Voto 31, 22/23 (66) ; — de professione episcopi Chron. 491/493 (139). professor sanctae teligionis Ep, Reimb. I 2,

5 (6).

professus :

professum

hunc

tuum

Helenandum De Voto 51, 2 (83) ; 51, 10 (83), progredi : stabiles in progrediendo De Vita 6, 39 (19), prohibitiones et preceptiones

aeccle-

INDEX

NOMINVM

siasticae De Paenit. 66, 22/23 (96). proicete habitum ueterem De Visa 2,

Se (CHD). prolabi et relabi De Voto 6, 37 (47). prometeri Itin. 5, 21 (4); 7, 10 (4). promouere De Vofo 47, 11 (79); promotus non fastu tumido Chron. 480

(139).

promptus : habere in promptu De Vozo 22, 30 (59). ptoportiones musicae Chron. 494 (139). propositio : assertio propositionis De Voto 40, 2 (73). propositum De Vita 2, 13 (11); Ep. Leod. 1, 8 (41) ; propositum arripere

ET RERVM

177

(17).81 (18) ; 6, 41 (19) ; 8, 2.3 (20). 45

(21) ;9, 32 (28) ;10, 75 (26).

purificatio Matris Dei Chron. 411 (137). pusilla ciuitas De Vita 10, 2 (24) ; 10, 3

(26). puttefacetre : putrefactis De Paenit. 70, 17 (97). quadrare Reser. War. 2, 7 (34). quadripertito ordine Rescr, War. 2, 8 (34), qualitas temporis Chron. 13 (124); qualitate uel quantitate De Voto 6, 26 (49), querula de nimio gelu Chron. 18 (124).

De Voto 1, 3/4 (41) ; 3, 17 (45) ; eve. ;

propositum communiter uiuendi Ep. Leod. 1, 7.8 (41) ; De Voto 3, 17 (44) ; ef¢. ; uitae communis De Voto 26, 21

(62) ; ef. ; propositi formam De Voto 58, 24(88) ; ad propositum redeuntem recipiendum De Paenit. 80, 29 (108). proprium : de proprio uiuere De Voro 4, 21 (46) ; proprium nomen dare De Vita 2, 10/11 (11). prosapia Chron. 363 (135); prosapie ueteris flos nouus Chron. 362 (135). prospere : quos reuerti prospere uidi-

mus Chron. 21 (124). prospicacior Ep. Reimb. III 1, 18 (39).

tadicitus soluete Chron. 88 (127). radix : montes subuertuntur ab ipsis radicibus Itin. 2, 12 (2). tatitas De Paenit. 66, 31 (96). taro : nunquam uel taro Chron, 261

(132).

tatio : non magis iam authotitate credimus quam ratione colligimus De Vita 11, 32/33 (27); omnis, quae a ratione suscipitur de aliqua re, institutio debeat a diffinitione proficisci De Vita 1, 52/53 (10) ; ratione aduertere De Vita 10, 58 (26) ; qua ratione et apostolica institutione cletici

prospicere De Voto 50, 48 (83); offi-

possint uiuere De Voto 20, 2 (47);

ciose prospicere Ep. Reimb. I 2, 15 (6).

tatione et lege conditionis De Vita 4, 25 (14); ratione hac enim colligit De Vita 3, 11/12 (12); qui modus quaeue ratio De Voto 6, 41 (47); tatione et uertitate contra ire De Paenit. 81, 7 (108); rationis et ora-

prostetnete

morti corporali Itin. 3, 4

(3). prouehi De Vita 2, 20 (11) ; De Voto 47, 12 (79). prouerbium dicit Chron. 440 (139). ptouidere : pro uiatico prouidit Iti. 8, 7(4) ; — caute salubriterque prouisum esse De Paeniz. 69, 21 (98); 77, 18 (105) ; 88, 20 (115).

ptouidus : uit corde prouido Chron. 472 (138). prouocate : uos moneo, uos prouoco, uos excito Itin. 5, 8/10 (4). psallere ‘de profundis’ et preces Chron. 170 (129). psalterium : in duobus choris psalterio Chron. 124 (128). publicus conuentus Chron. 67 (126) ; publica solempnique paenitentia De Paenit. 88, 1/2 (114). Publicus Mons ide : Mons Publicus. pulsare : pulsantibus uespetis Chron. 107 (127). pupillus Chron. 467 (138).

purgatio De Vita 4, 95 (16). Purgatorium De Vita 1, 50 (10); 2, 11

(11). 41 (12); 5, 4.7.22 (16). 64.67

tionis filium De Voto 51, 32 (83); rationis orationisque uenustate De Voto 1, 46 (44); ratio uel rationis tedditio De Vita 4, 50 (15); satis rationis uel auctoritatis habere De Voto 42, 34/35 (75); De Paenit. 88, 29 (115); ete.

rationabile et autenticum De Voto 42, 36 (75). raucus : pauci rauci uoce sibilant Chron, 491 (189). Raxias, Razias De Vita 8,35 (21). reaedificatio Itin. 5, 9 (14). reatus De Voto 28, 14 (638) ; De Paenit. 72, 16 (100). recens : fabae recentes Chron. 38 (125). recidere : in rediuiua incendia recidere

De Vita 8, 9 (20). recipete auctoritatem

De

Vita

2, 48

(12) ; ad propositum redeuntem recipiendum De Paenit. 80, 29 (108) ; Dodiuinus crinis recipitur Chron. 70

(126).

178

INDEX

NOMINVM

teciptox De Vita 5, 34 (17). teconciliate: diuinis reconcilientur mystetiis De Paenit. 86, 32 (113). teconciliatio communionis De Paenit. 76, 17 (104). recte et amice facere Ep. Reimb. III 3, 13 (40); recte et secure dicere De Voto 33, 24 (67).

tedargui De Voto 21, 13 (58) ; De Paenit. 75, 11 (103). teddere primam stolam De Voto 41, 39 (74) ; 45, 20/21 (78). tedditio pro metritis De Vita 9, 66 (24). redditus : sacerdos habet reditum Chron. 335 (184). tedite [herusalem Jin. 1, 3 (2); redire ad Iherusalem Itin. 5, 2 (3); — propositum redeuntem recipiendum De Paenit. 80, 29 (108).

rediuiuus : in rediuiua incendia recidete De Vita 8, 9 (20). tefertus De Vita 7, 26 (20). tefricatus De Voto 61, 19/20 (91). tefrigerium De Vita 3, 18 (12). refuga De Paenit. 89, 10 (115). tegimen episcopalis De Voto 17, 26

(56) ; anima cui regiminis onere suscipere non expedit De Voto 50, 20/21

(84). regnum : regna duodecim te adeptum Chron. 474 (188) ; caelorum De Voto 51, 23 (83); - terrenum De Voto 51, 22 (83).

regula ac forma canonicis uiuendi Ep. Reimb. I 2, 1/2 (8); ad discretionis regulam De Voto 42, 10 (75) ; aeccle-

siastica regula De Paenit. 86, 6/7 (113) ; regula Augustini De Voto 14, 11.14 (53) ; regula dialecticorum De Voto 34, 36 (68). tegulates De Voto 20, 12 (58). tehabere De Voto 14, 5.10 (58). Reimbaldus Leodiensis I¢in. 8, 6/7 (5) ; DewVizia iin 2\(9)is Resor Wide ty (34); Reser. Reimb. II titulus (34); 1, 1 (34); Ep. Reimb. II titulus (39) ; 1, 2(39) ; 2, 22 (40) ; De Paenit. 63, 1.3

(92) ;65, 1.3 (94); 69, 1.2 (97); 73,

1.2 (101) ; 81, 3 (108) ; 82, 1.3 (109) ; 89, 45 (116) ; De Schism. 1, 7 (118). telabi et prolabi De Vozo 6, 37 (47); 7, 15 (48); De Paenit. 79, 19 (106);

CP, 1G) (CODY S WS ess (UUUD), teligio : professor sanctae teligionis Ep. Reimb. I 2, 5 (6) ; - teligio cletricotum De Voto 20, 11 (58). remanete De Vozo 14, 28 (58). remoueriab aecclesia De Voto 9, 15 (49). renasci : nisi te renatum dixerim Chron.

473 (188).

ET RERVM

reparatrix De Vita 7, 25 (20). repetere De Voto 7, 4/5 (48). tepetitio De Voto 3, 6 (45).

teponete : in quanta pace teponetet ecclesiam Chron. 359 (134). repullulare : repullulet Guazonis seculum Chron. 367 (135). res : cogitatione magis quam te separati posse De Voto 36, 6 (69). tesctibere : scribam uel rescribam De Voto 62, 33 (92). tesecate : a nostris excessibus resecamus De Vita 8, 12/13 (20). resilire De Paenit. 87, 18 (114). respectus : considerationem ueteris et iam depositi hominis sed tespectu

noui hominis De Vita 2, 28/30 (11). tesplendete Itin. 2, 16 (2). tespuete : gens durae cefuicis respuit Chron. 465 (188). restate : ad sanguinem testitisse De Schism. 3, 10 (120) ; restat De Vita 4,

97 (48).

restituete : communione restitutus De Voto 9, 14 (49). testitutor De Paenit. 68, 21 sqq. (97); ete.

restruere : muros testruite Itin. 4, 14 (3). retenere : tetento sui gradus honore

De Voto 9, 16 (48). teticere De Vita 12, 67 (30) ; Ep. Retmb. III 2, 5 (40) ; De Paenit. 70, 30 (99) ; De Schism. 3, 31 (120). tettansitio De Voto 52, 14 (84). tetrogradus De Voto 10, 13 (50). reuetentia De Voto 40, 15 (78); ex-

hibere reuerentiam De Schism. 3, 36 (120);

nulla

scolis

est

reuerentia

Chron. 396 (186). teuocari et deuocari De Vozo 49, 4 (81) ; nondum in sanctis desideriis solidatus reuocari debuit De Voto 59, 30 (89). Richetius, pater sanctissimus De Vita Tet On(9)s rigor et uigor ecclesiasticus De Voso 4,

3 (48).

robustae arbores Chron. 256 (132). Roda (= Rolduc) De Vita 1, 2 (9). Roma De Voto 8, 7 (51); Chron. 206

(130);

(135),

216 (180);

Rothardum

285 (133);

347

De Voto 44, 21 (77); De

Paenit. 68, 10.11.12 (97).

rotulus De Schism.

(119).

1, 8 (118); 2, 15

tubere : manus rubent sanguine Chron. 109 (127). rubor apparuit sanguineus Chron. 243

(181).

INDEX

NOMINVM

ruete : ruunt ymbres Chron. 162 (129) ; ruens in ius alienum Ep/t. 8 (140). Rufinus Ep. Reimb. III 3, 4 (40). ruinam suam per liberum arbitrium agnoscere potuit De Vita 4, 43/44

(14). rumpere : fulgura rumpuntur Chron. 162 (129). rusticus : predia suburbana et rustica De Voto 14, 6 (58); - fuit rusticis satio Chron. 30 (125).

Sabinus : Ambrosius Sabino suo sctribens Ep. Reimb. III 2, 13 (40). sacer : ad sacros ordines accedere De Voto 38, 17 (7) ; in atce sacti ordinis subleuatus De Voto 50, 26 (82); in sactis otdinibus ministrare De Voto

38, 17 (71); manus ad sacra habiles Chron. 428 (137). sacetdos De Paenit. 86, 1 (118) ; sacerdotes, leuitas uel quemlibet ex clero De Voto 24, 23 (59). sacerdotalis auctoritas De Paenit. 84, 13 (111) ; 86, 30/31 (113) ; sacerdotalem sensum et leuiticam intelligentiam De Paenit. 75, 7 (108). sacramentum De Vita 7, 4 (19); conuenientia legalitatis et sacramentotum De Voto 39, 12/13 (72); sacramenta ecclesiastica De Voto 38, 15/16

(71); ingerere se sacramentis ecclesiasticis De Voto 10, 5 (50). saecularis iudicium De Vozo 3, 11 (46) ; cura saecularis Itin. 5, 16 (4) ; De Voto 46, 3 (78); seculatrem eruditionem De Paenit. 80, 10 (107) ; ete.

saeculum Guazonis

Chron. 376 (136);

seculum fluruit Chron. 400 (186).

saeuitia belli Chron. 65 (126). saeuus : seue hyemes Chron. 24 (124).

Salomon Chron. 125 app. (128). salus animae Chron. 500 (139). sancite De Paenit. 75, 9 (108). sanctio usurae destructa est Chron. 174 (129) ; sanctiones et constitutiones De Voto 43, 2 (75) ; sanctionibus ecclesiasticis De Voto 15, 37 (64). sanctuarium : ditiores in sanctuariis Chron. 222 (131). sanctus : Sanctotum omnium festum Chron. 33 (125) ; canones sanctorum pattum

De

Voto.

28,

22

(63);

in

sanctis desideriis solidatus De Voto 59, 28 (89) ;ministerium sanctorum De Voto 53, 33 (85); petitione piae et sanctae sororis De Voto 51, 3/4 (83) ; sanctae religionis professor Ep. Reimb. I 2, 5 (6); sanctae societatis propositum ceptumque consortium

ET RERVM

179

De Voto 10, 3 (50) ; ad sancta ascendere Itin. 1, 9 (2). sanguineus tubot Chron. 243 (131); panis sanguineus Chron. 301/302

(138).

sanguis : ad sanguinem festitisse De Schism. 3, 9 (120); manus rubent sanguine Chron. 109 (127). sapere : minus sapit grux quamciconia Chron. 398 (186). sapientia : duae sapientiae De Vita 12,

91.94 (30).

satcinam mundanam et curam saecularem proicere Itin. 5, 15/17 (4). satio : sed Legie trina processio sua fuit rusticis satio Chron. 30 (125); sationis tempore Chron. 28 (126). satis tationis uel auctoritatis habere De Voto 42, 34/35 (75) ; - breui satis Chron. 449 (138) ; eleganter satis De Paenit. 65, 9 (94) 3 65, 32 (95). saturitas dapum Chron. 344 (138).

scandalum De Voto 9, 15 (49). 29/30 (50). scandere : scandit ad episcopium Chron. 478 (139). schisma De Schism. titulus (118); 1, 1 (118) ; 2, 1 (119) ; schisma sacrilegum De Voto 44, 26 (77). schismaticus De Schism. 4, 15.16 (12D) ; 4, 3 (120). 13 (121).

scienter De Paenit. 81, 17 (108). scindere : motio scindens unitatem

ecclesie Chron. 290 (133). scola Xristi De Voto 2, 9 (42) ; - nulla est scolis reuerentia Chron. 395 (136). Scoticus (= Hyberniensis) Itin. 7, 6 (4). 14 (4). sctibete : sctibam uel rescribam De Voto 62, 33 (92). sctiptum : in hoc sctipto Ep. Reimb. I 2, 6 (8). secure : tecte et secute dicere De Voto

33, 24 (67).

seditio : dominium unde fuit tanta seditio Chron. 450 (138). sedulus : preces sedulae Chron. 209

(130).

Seifridus Chron. 461 (138).

seminarium (se. campum) quo differtur ptesens negotium Chron. 442 (188). sensim et gtadatim De Vita 2, 18 (11). sensus De Vita 1, 60 (10) ; sensu allegotico De Paenit. 87, 5/6 (113) ; hoc sensu edita, hoc sensu prolata De Paenit. 77, 20/21 (105) ; sacerdotalem sensum et leuiticam intelligentiam De Paenit. 75, 7 (108). sententia : conttatias sententias De Voto 7, 10 (47); sententia discors

180

INDEX

NOMINVM

Chron. 486 (139); finitiuam sententiam De Schism. 1, 26 (118); uaria uetborum sententia De Voto 52, 8

(84).

sequi Xristum De Voto 20, 10 (57). serenitas in hyeme Chron. 7 (124).

setiatim De Vita 2, 22 (11). sertum De Paenit. 89, 34 (116). setuilis necessitatis iniuriam subire De

Voto 41, 34 (74).

setuite Deo Chron. 231 (131). seruitium bonae uoluntatis Reser. Vaz. 1, 2 (34); ad suum stare seruitium Chron, 211 (130). seruus de Domina Chron. 65 (126). seuetitas iudiciaria Ep. Retmb. I 2, 7/8

(6). sexu duplex Chron. 264 (132). sibilare : dissona uoce sibilant Chron. 492 (139). Sidonius, Aruernorum episcopus Reser. Reimb. II 2, 3 (35). significatiuus : ciuitas ista pusilla, si non significatiua, sed tamen significata De Vita 7, 24 (20). signum fecit in terra Dominus Chron. 41 (125) ; signum dominicum Chron.

158 (129) ;signum horrendum omnibus Chron. 242 (131). Siguina De Voto 44, 19 (77). simplex compage corporis Chron. 265 (132);

simplices

oculi

Chron.

454

(188) ; simplex columba Epi. 1 (140). simulachrum pingere Ep. Reimb. III 3, 21.22 (41). Sintruuium Chron. 59 (126). sinus ; de sinu patris De Voto 49, 37 (82) ;— Legia sinum aperuit Chron. 466 (138). Siricius papa De Paenit. 79, 1.18.23 (106) ; 82, 17 (109) ;83, 11 (110) ; 86, 18 (113). socialis uita De Voto 7, 30 (48). societas communis

uitae De Voto 11,

18 (51); 14, 22/23 (58) ; efe. ; societas occulta De Schism. 3, 5 (120) ; sanctae societatis propositum et iam ceptum consortium De Voto 7, 18/19 (48); 10, 3 (50) ; exe.

solaria Chron. 334 (134). solemnis : publica solempnique paenitentia De Paenit. 88, 1 (114), solidus : uenditum XI solidis Chron. 273 (182). soluere : turres solutae fete radicitus Chron. 88 (127), sonate : Fredericus sonat pacificum Chron. 358 (135). Sophronius Placentinus De Voto 44, 23 (77) ;De Paenit. 68, 11.22 (97).

ET RERVM

sorts lacrimabilis Chron. 310 (134). spargere : rubor se spargebat per totum aetem Chron. 245 (131). spatium : inter manum et oris spacium campum esse dicit prouerbium Chron. 439/440 (138). specular aut speculum De Vita 9, 68 (24). speculatio De Vita 12, 44 (29) ; De Voto

49, 30 (81).

speculum aut specular De Vita 9, 68 (24). spes : in Domino spem ponere Chron, 154 (129). spiritualitas De Vita 11, 56 (28). stabiles in progtediendo De Vita 6, 39

(19). stanculum De Vita 6, 28 (19).

state : ita Doministat Chron. 191 (130) ; mundus stat in arbitrio Chron. 194 (130); Leodium stare ad Dei seruitium Chron. 211 (130) ; tempus et uita non per ipsos stat Chron. 275 (132) ; uirgo aetatis praeteritae stat Chron. 356 (135); quamdiu stat (Leodium), stat honor omnium Chron, 213 (130); stat fides cum Cesare,

in

aduersis

nescia

cadere

Chron, 292 app. (138). statotium De Vita 1, 51 (10); 5, 10.20

(16).64.66 (17).81 (18); 6, 38 (19);

7, 5 (19).23.34 (20); 8, 3 (20); 9, 32

(23); 10, 76 (26). statuete : statuta est oratio Chron. 168 (129) ; statuta est uenditio Chron. 271

(132). status uel gradus animae De Vita 2, 44 (12) ; ete.

Stephanus : ad altare S. Stephani Chron.

95/97 (127).

stigius wide: stygius.

stilus exsanguis De Vita 1, 39 (10); grandiloquio ac festiuo, sed mediocri aut exsangui stilo 14, 4 (33).

stipendium : wide beneficium. stola : primam stolam reddere De Voto

41, 39 (74).

stomachus : loqui cum stomacho De Voto 58, 1 (88). strenuus Chron. 153 (129) ; 472 (138) ;

499 (139).

stridula Chron, 254 (132). Stromata Ep. Leod. 3, 4 (40); Liber Stromatum De Voto, titulus (43). stromatheus Ep. Leod. 3, 7 (40). stromatice De Paenit. 89, 36/37.44 (114). stygius : foetor stigius Chron. 91 (127). suauitas melliflua De Voto 63, 11 (92); suauitas

(135).

grata lectorum Chron. 3.43

INDEX

NOMINVM

ET RERVM

I8I

sub nomine De Vita 8, 34/35 (21) ;De Voto, titulus (41) ; De Paenit. 89, 23.29 (115) ; Ep. Reimb. II 3, 4 (40). subditus : parcat subditis Chron. 470

do sumi debet communio Chron. 169 (129); de quibus sumpta est ultio Chron. 135 (128). super : peregrinus super terram I¢in.

subducere De Vita 4, 56 (15).

supera cripta Chron. 127 (128). supereminenter : Wazelinus supetreminenter scientiae De Paenit. 63, 3 (92).

(188).

subesse : fundamentum quod subest domui Chron, 258 (132). subinferre De Vita 4, 32 (14). subintelligere Ep. Reimb. II 3, 31 (41). subire iniutiam De Voto 41, 34 (74). subitus : illatio tam subita, tam improuisa, tam inopina De Vo7o 10, 6

(50). subiungere : consideratione quidem et collatione huius quem subiungimus De Vita 5, 18/19 (16); et subiunxit de iteranda paenitentia De Voro 71, 22 (99). subleuari : in arce sacri ordinis subleuatus De Voto 50, 26 (82).

sublime nomine praeditum Chron. 370

(135).

sublimitas De Vita 8, 82 (22).

submergete Chron. 118 (128). submouere De Vita 4, 22/23 (14).

subneruate De Vita 1, 38 (10). subruere : urbes subruerentur I¢in. 2, 9/ to (2). subscribere : epistola propria manu

5, 10/11 (4).

superflue De Voto 22, 21 (59). superfluere : opusculum dispositum

ut non superfluat, sed sit necessarium De Vita 14, 9 (33). superfluitas De Voto 22, 18 (59). superfluum Ep. Reimb. I 2, 8 (6). superstes Chron. 246 (131); 355 (135). superuacuus De Paenit. 66, 10 (95). superuestiri De Vita 9, 11.19 (28). suppottare De Voto 54, 28 (86).

suscipere : ad clericatum suscipi De Paenit. 87, 33/44 (114) ; suscipere in ecclesiam Chron. 496 (189) ; processio susceptuta pastotem suum Chron.

489/490 (139).

Suthul locus est monialium Chron. 60

(126).

Sycensis ecclesia De Voto 9, 3 (49). symoniae illicito liber Chron. 378 (136) ; furens symonia Epi. 8 (140). synodalis lex Chron. 345 (135).

subscripsi De Voto 9, 8/9 (49).

subsistete : subsistente natura De Voto 36, 29 (70). substantia De Vota 53, 37 (84) ; ete. substantialis : naturale uel substantiale De Voto 32, 21 (66); ete. substantialiter De Voto 36, 22 (70). substinere De Vita 12, 30 (29). subterfugere De Vita 6, 23 (19). subticete De Voto 19, 4 (57). subtrahere De Vita 3, 56 (18); 12, 26

(29).

subuenire : Roma subueniat precum auxilio Chron. 207 (130). suburbanus : praedia suburbana et rustica De Voto 14, 6 (53). succensete : qui nihil succenseat De Vita 1, 70 (10). successio cognationis De Voto 17, 14/ 15.19 (56). successor Hillini Chron. 495 (139). Suessionensis De Voto 44, 22 (77). Sueuus Chron. 48 (125). sufferre : sublato metu periculi Chron.

166 (129). suffragator De Voto 7, 6.7 (48). suffugium De Paenit. 79, 21 (104) ; 82,

18 (107); 86, 19 (110).

sumere : otdo clericorum sumpsit exotdium De Voto 17, 31 (46) ; — quan-

tabernaculum : moueri de tabernaculo De Voto 20, 33 (58). tabula clericorum De Voso 7, 33 (48) ; 42, 22 (75); — tabule ludens Chron. 178 (129). talio De Schism. 4, 5 (120). Tarraconensis episcopus De Paenit. 79, 2 (106). tediosus : fastidiosis et tediosis lectoribus De Voto 61, 24 (91). tegula Chron, 255 (182). tempestas tantae caliginis Chron. 149

(129).

templum: templi onus contremuit Chron. 84.97 (127) ; 256 (132) ; templi facies Chron. 426 (188). temporale commodum De Vifa 12, 71 (30); per tolerantiam temporalium molestiarum De Voto 53, 21/22 (85) ; occupationibus temporalibus De Voto 53, 25 (85) ; temporalis siue gehennalis timor De Vita 12, 75 (30). tempotaliter I#in. 4, 4/5 (8). tempus : temporis qualitas Chron. 13 (124); tempore sationis Chron, 28 (125) ; tempus

quo

cantat

uesperas

Chron. 75 (126); temporis euentum Chron. 200 (130); de caro tempore Chron. 268/269 (182).

182 tenebrae

INDEX

NOMINVM

De Schism.

4, 26

tenere : non tenete se clerus feriendus Chron. 105 (127).

uideat

(121).

exteriores

tenere filum tationis et orationis De Voto 51, 32 (83). terminus : terminum huius opusculi ponamus De Vita 14, 5/6 (33); eodem termino Chron. 37 (125); a termino quo Chron. 399 (136) ; — non Natalem, sed Paschae terminum demonsttat qualitas temporis Chron. 13

(124),

terrae motus I7in. 2, 9 (2). tettenus : etiam caelestes terrenos tentet efficere Itin. 1, 11/12 (2); - De Voto 20, 23 (58); 51, 28 (83). terrere : sic terremus, fatemur plane terremus, sed non deterremus De Vita 4, 86/87 (14). terrestris Iherusalem I7in. 5, 1 (3). terribiliter ammonere et clementer exterrere Itin. 3, 2 (2). terror de aere Chron, 171 (129). testamentum De Voto 7, 32 (48); 21, 25 (59); ueteris nouique testamenti De Paenit. 70, 27 (99) ; ueteris Testamenti De Paenit. 87, 2 (113). testimonium : testimoniis fulciri De Paenit. 73, 33 (102); ete. theatrum : turtes et theatra Chron. 45

(126).

Theodosius De Voto 44, 18 (77); De Paenit. 68, 10.16.21/22 (97). Theophilus Alexandrinus De Paenit. 67, AO (QD) 5 Ff, 23 (OD),

thymum De Paenit. 63, 10 (90). timidatus De Vita to, 25 (25). timidus : humilis ex timido fiat De Voto 37, 29 (71). timor : intimore Dei uiuens Chron. 226

(131).

tinnitus : terruit nos tinnitum faciens Chron. 86 (127). titillare De Vita 4, 22 (14); 5, 48 (17). titubare De Vita 5, 15 (16). tolerantia : per tolerantiam tempotalium molestiarum De Voto 53, 21/22 (85).

T(h)oletanus De Voto 56, 16 (87). tollere clericatum De Voto 7, 18.23.29 (48). tonitrua ; coniurasse putes tonitrua Chron. 163 (129). tornatiles : manus quasi tornatiles Chron. 427 (187). totulum opusculum De Viza 14, 36 (33). totus : per aerem totum Chron, 245 (131) ; totus inhaerens Epi. 3 (140), Traiectensis Ep. Reimb. II 1, 6 (39);

ET RERVM 3, 31 (41) ; Ep. Leod. titulus (39) ; De

Voto 10, 2 (48); 45, 19 (78); 50, 27 (82) ;55, 11 (86) ;58, 3 (88) ;62, 21

(92) ; De Paenit. 64, 21/22 (94) ; 80, 22 (105) ; ete.

Traiectum Ep. Leod. 1, 1 (41). tranquillitas De Vita 1, 61 (10). transfuga De Voto 10, 17 (50); De Paenit. 89, 8 (118); etc. transeredi: transgredimus praecepta ueterum Chron. 187 (180). transgtessio: post transgressionem mandati De Vita 6, 7 (18); De Paenit, 66, 20 (95) ; 75, 26 (103) ; De Voto 48, 15 (80). transmigrare De Voto 45, 25 (78); 47, 14 (79) ; 55, 27 (86) ; etc. tribulatio Chron. 463 (138). tribunal suae mentis ascendete Itin, 1, 14(2).

triste omen Chron. 63 (126). Troia Chron. 218 (181). trux ut leo Chron. 468 (138). tumba Epi#. 1 (140). turres et theatra Chron. 45 (124) ; turres

solutae fere radicitus Chron. 88 (127) ; 256 (182).

Tyrus Chron. 284 (133). typice De Vita 6, 25 (19). typus gratiae Chron.

316 (184).

uacate: dum duorum uacat ofatio Chron. 125 (128); nec uult ut uacemus opeti Chron. 306 (133). Valens De Vita 5, 78 (18). uarietas : in tam difficili uarietate uatiaque uetborum sententia De Voto 52, 8 (84). uarius De Voto 52, 8 (84). uelesire uel xedire Tzu. 1,3 @)595,,2 (3) ; aedificatio uel reaedificatio Itin.

5, 9 (4); quantum uel quale Itin. 6, 1 (4); instaurator uel restaurator Ep. Leod. 1, 19/20 (41) ; ete. uelamen:

16 (7s):

sub

uelamine De Schism.

uenditio statuta Chron, 271 (182). ueniam postulans De Voto 9, 13 (16). uentilare : uentilaretur quaestio Ep. Reimb. III 1, 20/21 (39). uenustas ; rationis orationisque uenustate De Voto 1, 46 (44). uetitas : moderatione et ueritate De Voto 44, 39 (77); rationi et ueritati contra ite De Paenit 81, 7 (108); ptaedicator ueritatis De Vita 11, 8 (27). uespetas cantare Chron. 75 (126); uespetis cantatis Chron. 241 (131); uesperis pulsantibus Chron. 107 (127).

INDEX

NOMINVM

uestis fissa Chron. 178 (129). uia:

ad uiam

istam iustam

uenistis,

iam in uia iusta estis, iam per uiam istam iustam contendetis De Vita 4, 79/80 (15); est aliqua profecto ad Deum uita, his qui in uia Dei sunt, pto Deo ministrare necessaria Itin.

6, 9/11 (4).

uiaticum : qui proficiscente mihi hanc pro uiatico prouidit epistolam Izin. 8, 7 (5).

uicarius : collatio

mutua

uicatiaque

Ep. Leod. 1, 24/25 (41).

uicissitudo De Vita 10, 16 (25); De Schism. 3, 2 (120). uictus : non minus uita quam uictu affabilem De Voto 37, 11/12 (70). uiduatre : pastore uiduans Chron. 409

(137).

uigere : religio uigat Leodii Chron. 214

(130).

uigilia natalis Domini Chron. 252 (131) ; uigilia quae precessit epyphaniam Chron. 39 (125). uilescere De Paenit. 85, 19 (112). uillula Chron. 16 (124).

Vincentius Ep. Leod. 2, 29 (42). uindex De Voto 29, 11 (64). uindicta : laicalis paenitentia seu uindicta De Paenit. 64, 10 (93). uiolentia inhibita De Voto 28, 7 (63). uir ecclesiasticus De Voto 38, 13/14

(71).

uirtus De Vita 1, 60 (10); cogitatione magis a uittute quam te separari posse De Voto 36, 6 (69); uirtute uittutisue opinione De Voto 42, 17

(75).

ET RERVM

183

uiuete : de proprio uiuere De Vozo 4, 21 (46); propositum communiter uiuendi De Voto 4, 19 (46); ete.; apostolica institutione uiuere De Voto 17, 38 (56); 20, 2/3 (57). ultio alienorum (3);

de

peccatorum

quibus

ultio

Ifin. 4, 2

sumpta

est

Chron. 135 (129); ultio Dei Chron. 120 (128), ultraneus De Vita 4, 53 (16).

unitas ecclesie Chron. 290 (133). uocate : uocantem uel inuitantem De Voto 48, 29 (91).

uolitare De Paenit. 63, 11 (92). uoluntatius : perfectionem non necessatiam imposuit sed uoluntariam uoluntas : bonae uoluntatis seruitium Rescr, Waz. 1, 2 (34); uoluntatis passibus I#in. 6, 12 (4). ptoposuit De Voto 47, 24/25 (80). uox clamosa De Vita 12, 64 (30) ; uoce apetta De Paenit. 69, 4 (97) ; dissona uoce Chron. 492 (139); ad hanc uocem Chron. 160 (129).

Vrbanus papa De Vofo 2, 23 (44). uts (pro utbs) Chron. 164 (129); 212 (180) ; 218 (131). usurfa : sanctio usurae destructa est Chron. 174 (129). Wazelinus

Rescr. Reimb. II 1, 2 (34);

Rescr. Reimb. titulus (34) ; 1, 2 (34); Ep. Reimb. III titulus (89) ; 1, 1 (39) ; passim; passim.

De

Paenit.

63,

1.3

(92);

Wazo alter (sc. Hillinus abbas) Chron. 354 app. (185) ; uide etiam : Guazo. Wedelon De Paenit. 68, 25.28 (87).

uis expiabilis De Paenit. 80, 11 (107). uita : amministratio uitae De Voto 47, 40 (80) ; attioris et perfectioris uitae De Voto 47, 40 (80) ; etc. ; uita communis De Voto 20, 19 (58); 7, 30 (48) ; 11, 18 (51) ; ee. ; uita perpetua De Voto 58, 25 (88).

Ybas De Voto 44, 20 (77). ybleus De Paenit. 63, 10 (92). ypochrisis ide : hypoctisis. Ysidorus wide : Isidorus.

uitulus conflatilis De Schism. 2, 30 (119).

Zeuxis Ep. Reimb. III 3, 20 (40).

CONSPECTVS Practatio

ee

eee

Ae

ee

MATERIAE eee

ie Oren

V-VI

Itineraria, seu exhortatoria Dermatii cuiusdam Hyberniensis, proficiscentis Iherusalem

Praciatio. Texte

5. Ab eters cso

ee se

ie

ts herder ce Ee Smee ota

ane ee

oe ee

De uita canonica Praetatio% Spar aiees b ae on tele eer ne Familiaris epistola Reimbaldi Leodiensis ad WazeImum priorem.sanctt, lacobi Gyo. ae eie pikes Desuitan canOnicacs wisietas a2 fhe ee see Sear te Reéseriptum: Wazelini 5°... sage ene. Hee Rescriptuim, Ketmbpaldt ‘icc. cena ter ete

I 2-5

6-7

8 9-33 34 34-35

Stromata, seu de uoto reddendo et de paenitentia non iteranda Practatiou pacnutet earnncns ae ee ee eee 36-38 Epistola Reimbaldi ad Wazelinum quae et argumentum seu prologus sequentis est operis ...... 39-41 Exemplar epistolae Leodiensium ad Traiectenses 41-42 Dewnoto reddéndo .. waste. 22 ee are ees«tas 43-92 WMerpaenitentia non itérandd.. «aes eee 92-116 Libellus de schismate Anacletiano BEd elation, eke. Ae Re Noe Mtoe coer a aes Soe IL7 SLOXUIS ert Oe es oe ee ae re 118-121 Chronicon rythmicum Leodiense RESCLAUIO gD. yar tage cree ce te et eeten ry re tee 122-123 LOXCUS! Fi. a Sia co.» wena ae apa a ee ee 124-140

Epitaphium domni Frederici episcopi ............ 140 Indices Conspectus MOtaruml 0), os ens eente ca ene ee 142 Index loconum: Sacrae Scripturac..... ... cee eee 143-149 TH GOXGUCCOLUIron re Ae Nee cite ese os eee 150-155 Index nominum, uerborum et rerum notabilium . 156-183

CORRIGENDA

pag. 15, lin. 81 legendum est i//o; pag. 83, lin. 19 legendum est pretendens.

Imprimé par les Usines Brepols S. A.— Turnhout (Belgique) Printed in Belgium. D 1966/0095/24