Volumen 5 [Reprint 2020 ed.] 9783112377567, 9783112377550

Citation preview

DISSERTATIONS PHILOLOGIOAE ARGENTORATENSES SELECTAE

V O L V H E N V.

ARGENTORATI APVD CAROLVM I. T R V E B N E R . MDCCCLXXXl.

Hoc quinto volumine continentur hi libelli: pag.

1. FRIDERICUS HANSSEN de arte roetrica Commodiani

1-90

2. BERNHARDUS DEIPSEfi de P. Papinio Statio Vergilii et Ovidii imitatore. accedit appendix critica

91—226

3. GEORGIUS WUEST de clausula rhetorica quae praecepit Cicero quatenus in orationibus secutirs sit. . . . 227—328 4. AUGUSTINUS POHL de oratinne pro Polystrato Lysiaca 329—365

(Jominentationis » FRLDERIÜO HANSSEN scriptae solae paginae 1—72, couimentationisaBERNHARDO DEIPSER scriptae solae paginae 91—123 continentur eis exemplaribus, quae auspiciis amplissimi philosophormn ordinis academiae Wilhelmae Argentinensis prodierunt. p . i w i n a d n o t a t . s c r i b e : ' ) cf. i n f r a p. Ml.

' ) of. i n f r a p . 72.

p . 26« v e r s . 2» a b ì n f i m o s c h e m a boo e s s e d e b e t : p.

v e r s , li a b i n f i m o s c h e m a hoe e s s e d e b e t : '

' ~ ' —

— | | — ~ —

DE ARTE METRICA COMMODIANI AD SVMMOS IN PHILOSOPHIA HONORES AB AMPLISSIMO

PHILOSOPHORVM ORDINE ACADEMIAE WILHELMAE ARGENTINEN SIS KITE IMPETRANDOS

SCBIP8IT

FRIDERICVS HANSSEN LVBECENSIS.

ARGENTORATI A P Y D C A R O L V M I. TRVEBNER. MDCCCLXXXI.

PATRVO•OPTVMO C F

A

HANSSEN s-

§ 1. Commodianus episcopus Africanus circa annum 238 »Instructiones per litteras uersuum primas« scripsit, quae complectuntur octoginta acrosticha, anno autem 249 alterum carmen edidit uersus heroicos 1054 continens, quod nunc inscribitur »Carmen apologeticum aduersus Iudaeos et gentes«. Quibus in carminibus hexametris utitur confectis ad artis metricae tarn insolitae et nouae normam, ut Lucianus Mueller, cum de eis pauca dissereret (de re metr. pag. 448), »omnino non licere certis legum circumscribi finibus, quae contemptu fere orerentur regularum« censuerit. Quae uiri doctissimi sententia solacio mihi est, cum ne mihi quidem contigerit, ut omnes tollerem dubitationes; inprimis autem ipse non dubito, quin in corruptissimo textu genuinas Iectiones coniectando raro restituerim. Recentissimam Commodiani carminum editionem confecit Ernestus Ludwig (Lipsiae 1877. 1878). De libris autem manu scriptis editionibusque ueteribuB Instructionum nuper egit Dombartus duabus commentationibus (»Ueber die aeltesten Ausgaben der Instructionen Gommodians< in »Sitzungsber. der phil.-hist. Classe der kais. Akad. der Wissenschaften« uol. XCVI p. 447 [Wien 1880] et »Handschriftliches zu Commodianus« in »Blaetter fttr das Bayer. Gymn.- u. RealSchulwesen« 1880 p. 342). Qui uir doctus docet Instructiones primum edidisse Rigaltium anno 1649 usum apographo codicis sancti Albini Andegauensis nunc amissi, quod confecerat Iacobus Sirmond, qui codicem ilium tunc seruabat. Probauit autem Dombartus Ludwigium errauisse, cum censeret apographum illud esse codicem, quo usus est, B, atque

—

6

—

§1

ex eodem codice Andegauensi A esse descriptum. Iterum Instructiones edidit Rigaltius commentario auctas anno 1650, quam editionem esse principem Ludwigius crediderat. Iam in Instructionibus artem crìticam excercenti adhibenda uidentur subsidia haec: C = codex Cheltenhamensis siue Middlehillensis saec. XI, cuius lectiones adhuc publici iuris factae non sunt. Godicem contulit Pius Knoell in usum Guilelmi Havtel, qui uir doctissimus humanissime lectiones in uersibus a me tractatis discrepantes mecum communicare uoluit. B = codex Farìsinus saeculi fere XVI et A = codex Leidensis saeculi fere XVII ineuntis, collati a Ludwigio. Qui codices quanquam proxime accedunt ad Andegauensem, tamen ex eo non sunt descripti. P = uirorum doctorum Gaulmini, Sirmondi, Baluzi de codice Andegauensi hodie amisso testimonia (collata a Dombarto in »Blaetter f. d. Bayer. Gymn.- u. Realschulw.« 1880 p. 342). S = testimonia de codicis Andegauensis apographo a Sirmondo confecto, quae leguntur in Rigalti editionibus. R = editio prìnceps (anni 1649) et R2 = editio altera (anni 1650) ad apographi illius fidem confectae. (Editionis alterius lectiones addam, ubi ab editione prìncipe discrepat). Carmen apologeticum prìmum edidit Pitra in Spicilegii Solesmensis tomo I Parìsiis 1852. Quòd Carmen seruauit unus codex M = Mediomontanus (Middlehillensis) saec. Vili, collatus a Pitra et denuo in Hartelii usum a Pio Knoell; huius quoque lectiones (MH) insigni Hartelii liberaliteti debeo. ') C. A. denotai Carmen apologeticum. Instr. denotai Instructiones. Instr. *1, 1, 1 (exempli gratia) clausulam uersus Instr. 1, 1, 1 designai.

—

7

—

CAPYT PRIMVM. DE A.

INCISIONIBVS. DE PENTHEMIMERE.

§ 2. Longe nobilissima apud Commodianum caesura est penthemimeres. Quae quidem ita hexametrum incidit, ut prior pars desinai in syllabam communem (§ 15), tantique est momenti, ut nullus uersus sine ea stare possit. Corrigendi enim sunt ei, qui ea carent in libris manu scriptis editionibusque. Quod ut ostendam, primum accedamus ad Carmen apologeticum minus quam Instructions librariorum neglegentia deformatum; ubi in Ludwigi editione penthemimeres neglegitur in uersibus his: C. A. 2 (Quis) nisi quern sustulerit ab errore nefando''? In codice nisi quern his tulerit legitur (MH). Nisi quern is (iipse) || tulerit ab erróre nefando? H C. A. 421 O mala 'progenies ! ( 0 ) subdola fronte (422 Géneraui subolés, || dixit Deus, qui me negàrent.) Incidendum est post progenies et in altero colo, in quo exclamatio teste Hartelio in M deest, aliquid addendum, e. g. : Ó mala progenies, || (ingráta), sùbdola frónte] »Géneraui subolés«, || dixit Déus, »qui me negàrentn. H addito ea, quae ipse conieci, insigniam. Versuum nonnullorum emendationes benigne mecum commumcauit Hartelius; item Guilelmus Studemund praeceptor meus multifariam me adiuuit in hoc opusculo perficiendo, noluit tamen suae correctiones apposito ipsius nomine insignirà Thesis est ea pars pedis, quae ictu metrico insignis est. Arsis est ea pars pedis, quae ictu metrico caret. Versus C. A. 974—979 et 1020— 1053, cum corruptissimi sint, neglegam.

—

8

—

cf. Isaías 1, 2 . . . . Deus locutus est: »Filios enutriui et exaltaui; ipsi autem spreuerunt me«. C. A. 504 Cum nemo sit iustus in terris, nisi e caelo uenisset ? nisi q celo M®. Praepositio e delenda uidetur: uersum enim post in incidi uetant et quantitatis leges (§15 sqq.) et § 3, quia nunquam penthemimere praepositio a substantiuo diuiditur, synaloephe autem uerba nisi e non coire intelleges ex § 36. Itaque dimetiar : Cúm nemo sit iustus || in terris, nisi cáelo uenisset ? Ex Instructionibus, quae fortius deprauatae in codicibus traduntur, multo plures uersus, qui incisionis semiquinariae egem non teneant, proferendi sunt: Instr. 1, 6, 15 Seducunt historiae per uates confectae. historiae BAR, istoriae C; per BAR, om. C; uates BAR, fatos C; confectae BA, cü fue (ue exp., post ue foramen) G, confictae A in marg. R. Seducunt historiae || fatuós, cum fùtile nárrent. H futile uocabulum restituì in uersu Instr. 1, 27, 6 (§ 9). Instr. 1, 16, 11 Sunt alia praeterea daemonia fanis. daemonia BR, demona G , doemonia A ; fanis GR, fona (spatio aliquot litterarum praecedente) BA. Súnt alfa práetereá || daemonia (plùrima) fànis. H Instr. 1, 17, 2 Extricare mam dum quaerunt uitam. Incidendum est post suam et adiciendum aliquid in fine uelut egenam : Éxtricàre suàm || dum quaerunt uitam ^ - Instr. 1, 23, 5 Ipse tibi inimicus asciam impingere nerbo ! Ipse tibi libi/iris asciä incruere de uerbo C, ipse tibi hinnißcis asciam in ciñere de uerbo B, ipse tibi infligís (in margine kinnificis) incinere de uerbo A, ipse tibi hymnißcas etiam incinere de uerbo R. Scribendum igitur esse uidetur Hartelio: ipse tibi infligís || asciám in crúre de uérbo.

§2

—

9

-

(i. e. sponte asciam cruiibus tnis illidis secundum prouerbium). Euitata elisione nescio an corrigendum sit: ipse tibi ascjám || infligís in crúre de nèrbo. Instr. 1, 23, 14 In supplicem prodis sub aspectu tyranni. dei ante sub addunt CR; tyranni A in margine R, tiranne C, tyranne BA. In supplicem prodis || domini sub aspèctu, tyránne. Härtel (i. e. supplicis partes agis, dum dominus esse uideris). Instr. 1, 24, 3 Toi uane prospicis, quid quaeris iniqua? Quoniam prospicis ante penthemimeren quantitatis legibus respuitur, emendauerim : Tòt uan^tatés) || prospicis, quid quáeris iniqua ? Instr. 1, 26, 9 Tu putas nunc uitam isti perfrui laetam. nunc ex nec C m. 1; isti B, isti te C, is tic AR ; laetam R, latum C, laetum BA. Tú putas núnc uitám |j isti te pèrfrui láetum. H Instr. 1, 30, 11 Indiscip(u)linati sic diuites estis. sic BA, sic (i. e. sicut) C, sic uos R. Indisciplinati || sic út(ique) diuites éstis. Härtel. Instr. 1, 30, 14 Subueniat utique tibi, quid nunc operisti si forte. quid nunc operisti] q. nunc dpericti CB, quod nun opericti A, quod nunc operasti R. Súbueniátque tibi, |j quod núnc operisti secréto. H id est : subueniant tibi (diuiti paenitenti) diuitiae tuae nunc opertae, quas si pauperibus tribueris, ueniam impetrabis. Instr. 1, 31, (6 Innocens sic ego súm, || nec uós incuso pasillos^ 7 Blasphemium tollat Salomon quod aperte, sic BAR, hie C; tollat CBAR, tollit SR 2 ; quod A, g CB, quia R ; blasphemium CBA, blasphemiam R. Innocens sic ego súm, || nec uós incúso pusillus ; Blásphemiúm tollit || Salomon non sólus apèrte : » Vóbis autém Deus èst || uentér et proemia iura,« Suggerii hòc Paulus || apostolus, non ego púlex. H

—

i o -

sa

ego pulex BAR, egopulix C, ergo index Ludwig. Ludwigi coniecturam Dombart reiecit allatis duobus scripturae sacrae locis: 1 Sam. 24, 15 Canem mortuum persequeris et pulicem unum et 26, 20 Egressus est rex Israel, ut quaerat pulicem unum. In str. 1, 32, 15 Sine Christo reuiuiscere non potes unquam. reuiuiscere R, nec uisissete C, nec uisis sere (uel seu) BA; non potes R, conpotis C, compotis B, compositis A. Sine Christo nèquts || surgeré compósitus unquam H, (de mensura néquis cf. § 19). t

Instr. 1, 35, (1 Adam protólapsus || ut Dei praecépta uitàret, Bélias séruatùs \fuit de inuidia pàlmae, Cóntulissét nobis || seu boni seu mali quod égit Dux natiuitatis, || - morimàr idémque per illum, -) 5. Ex diuino ipse, at recedens exul factus a nerbo, protolapsus BAR, protoplaustus C; Belias R2, bellias CBA, Belial R ; seruatus] seruatur CBA, tentator R; palmae R, plasme C, psalmae BA; contulisset CBA, contulit etR; boni seu mali R, bonis seu malis CBA; idemque] idemc^ CB, idem quod A., indeque R; at BA, ut CR; exsul C; factus CBA, om. R. Adam protòplastùs || ut Dei praecépta uitàret, Bélias témptatór || fuit de inuidia plàsmae. Cóntulitqué nobis || seu boni seu mali quod égit Dux natiuitatis, || morimur itémque per iliumEx diuinó ipsèst || recedens exul Jactus a uérbo ; Finitis sèx millbùs || annis immortàles erimus. H protolapsus nusquam alibi legitur, protoplastum Commodianus Adamem appellai Instr. 2, 17, 4. Instr. 1, 35, 10 Kapite nunc uitalia poma credentes. /capite] cauete BA, kauete CB m. 2 R; inde, id est de ligno uitali, adicio: Rapite nùnc (inde) || uitàlia póma credéntes. Instr. 1, 37, (19 Tràdidit (se)sé || nobis superàddita Lége,) 20 Inde modo latrant nobis curae deserti.

§2

Instr. Instr.

Instr.

Instr.

Instr.

—

11

—

sese R, seem C, se BA; lege CR, legem, BA; curae] cü re CBA; Tradidit sese nobis super addiia Lege Inde modo latitant nobiscum rege deserti R. Trádidit sé (reg^ém || nobis superáddita lége; lnde modo latránt || nobis cómmiserátum desérti. H Agitur de Iudaeis a Deo desertis. 1, 37, 21 Ceterum in illis si spem esse putatis. Céterum in illis || si spém (super)ésse putátis. H 1, 39, 9 Et Abel pastorem, priusquam fuit mactatus a fratre (10 In fratris saeuitu || offerior immaculatus.) et Abel pastore [pastorem C) priscus qui (g C) fuit immaculatus [inmaculatü C, immaculatü B) offerior || in fratris euito [cuto superscr. A, euiio C) qui fuit mactatus [actatus C) a fratre CBA. Et Abel pastorem qui fuit immaculatus In fratris exitio offertor mactatus á fratre. R Et Abel pástoréra || offertórem ínmaculátum, In agrum secutó || qui fuit mactatus a frátre. H 1, 41, 18 Omnipotens tribuit, ut talis euadat. talis euadat BR, tales eradat C, talis eradat uel euadat A. Ómnipoténs tribuit || (formám), ut tális euádat. H 2, 1, 11 Seu certe sanctorum chorus prophetarum 12 Consurgeret ad illam pleKem, quifrenum imponeret illis. qui R 2 , g BA, quae R; consurgeret R , consurgere CBA; R praebet in u. 11 profetarum, u. 12: Consurgeret ad plebem, quae frenum imponeret illis. Séu certe sánctorúm || chorús prophetárum ad illam Cónsurgerét plebém, || qui frenúm imponeret illis. H 2, 1, 45 Vt autem et illi refrigerent, quos male ille suasit, [In uariis poenis || cruciábit sibi credéndos). male BAR, malum C ; cruciábit AR, crutiabat C, cruciabat B. r Vt autem ét illi || refrigerent, quós malus ille

—

12

—

§2

In uariis poenis || cruciábat sibi credêndos. H ut pendet a uersu, qui praecedit: intrabunt tunc sancti y ad antíquae úbera mâtris, — autern fortasse corrigendum est. Instr. 2, 2, (3 Súmmittit oculós || Dominús, ut térra treméscat,) 4 Acclamat ut et audiant omnes in orbem : tremiscat R; adclamat R, adclâmat C; ut et BAR, et ut C. Acclamât (dicéns) || ut aùdiant ómnes in ôrbem : H De dicens adiecto cf. Thielmann »Ueber Sprache u. Kritik des lat. Apolloniusromans« (1881) p. 18. Instr. 2, 4, 9 Interit hoc caelum et astra et ista terra mutatur. celum et ista et ista terra C ; astra R, ista superscripto astra B, astra superscripto ista A. In Apocalypsi 21, 1 de astris nihil legitur: Et uidi caelum nouum et terram nouam. Primum enim caelum et prima terra abiit, et mare iam non erat. Interit hoc caelum || et ista térra mutátur. H Instr. 2 , 4 , 10 Componitur alia nouitas caeli terrae(a)rátur. H Instr. 2, 35, 21 Omnia qui fecit, || nec (àudiat) néque cèrnat. audiat R, om. CBA; cernat CR, ocernat B, ornai A. Omnia qui fecit, || nec (te àudiat) néqtie (tè) cèrnat. H t

—

2.

52

—

§25

DE POSITIONE IN SYLLABIS ACCENTV GRAMMATICO NON INSIGNIBVS. § 25.

Syllabàe sola positione longae — praeter uerborum extremas, de quibus infra agam — ictu grammatico carentes non corripiuntur. Qu autem et muta cum liquida in syllabis accentu non insipiibus positionem non faciunt, cf. : C. A. 799 Accipité paucis, || quibus actis illa sequéntur. Instr. 1, 5, 7 Ex antro prócessit || iuuenis furtimque nütritus. In uerbo dignoscere (Instr. 1, 32, 6 et 1, 36, 15) gn positionem non facit; codex M autem scribit dinoscere (C. A. 65. 99. 113. 244.) Narrare mihi per unum r scribendum esse uidetur (quod licere intelleges ex Brambach, Orthogr. 272) in uersu Instr. 2, 1, 21 Tünc autém properànt || compléri Legis naràta. Corrigendi autem mihi uidentur uersus hi : C. A. 745 Néc ibi pèrmoritér, || sed dät cruciätus ignitos. u ignitos] iniqos MH, iniquus Roensch bene. Instr. 1, 12, 15 Hinc manifèste uidés || hominés sic mille uincéntes. hinc BAR, huic C; uides R, rudes CBA; sic mille] simile CBAR; uincentes BA, uiuentes CR. Hinc manifèste rudés || hominés sine U(ge) uiuéntes. H ( Vino permutati, || primüs quod exprésserat ille, Sub Ittdicro suo || honòrem illi dedére.) Instr. 1, 39, 8 Ad Cain intendité || primùrn terràe(que) cultórem. Ad Cain terràe || cultorém inténdite primum. H (§ 21) Instr. 2, 11, 3 Séd tarnen utroqué || iudicjà uerà decernùntur. utroque CBAR, utrique R2. Séd tamen utroqué || iudicia uéra decérnunt. C recte. Instr. 2, 24, 10 Dünas tu dé lacrimis: || candidatus ille ingratis.

§25

—

53

—

donatu C, donas tu BA, donasti R; ingratis R, ni gratus C, ingratus AB. Donas tu dé lacrimis : [| candidátus Ule nigrátus H [Oppressus úsuris || deplórat fáctus egénus.) Instr. 2, 26, 10 Séruate quód estís || et memoraré potestàtis. potestatis BA, potestis CR. Séruate quód estís || et mémoráre potestis. H Instr. 2. 29, 12 Tune repetit suppetjúm || misér denudátus a uóbis. repetit GB A, petit R; suppetium CAR, suppetitium B. Tune petit súppetiúm || misér denudátus a uóbis. H Videtur tamen poeta nonnullis in uersibus neglexisse positionem, quae fit praepositione aut partícula negatiua in cum uerbo a consona incipienti coniuncta: C. A. 10 Héddere - qui miserò || uacillànti tàndem adlùxit. C. A. 184 Tèmpore pàrtitó, || miseràtus est tàndem ablàto. C. A. 445 Hic personàtus (§ 17) ait: || Fili prophètae, ascéndo. fortasse scribendum est: ascéndo, fili prophètae. Instr. 1, 7, 3 Sàturnus fèrtur ibi, || sed stella non ille : effùgit. Instr. 1. 23, 7 Viuere tè credis, || dum uéntrem cúpis implére. Instr. 1, 30, 20 Éxspectàte malùm || uestrùm beriefáctis absúmi. H exspectate BA, expectate C, et spedate R ; bene/actis absumí\ benefacitis a sumo C, benefacitis a surio BA, benefactis usuram A in marg., Benefacitis? Adsum R, benef actis ac sacris Ludw , fortasse melius benefactis a Summo quam id quod supra proposui. Instr. 2, 11, 10 Si ultra peccare || desistere gèstis imménsum, cf. § 21. Instr. 2, 21, 13 Eiula éuaqué || zelando pectus púgnis pertùnde, cf. § 27. eiula maque] eiula euog C, eila euoque B, ernia cuog^ A, ejula, tuque R, eiulatuque R2; fortasse

—

54

—

§ 25. 26

uerba sic transponenda sunt: pectus pùgnis pertùnde zelando. Corruptos autem esse censeo : C. A. 164 Céssit priùsfacinus, || sed àlter(a) clddes accèssit, altera clades acessit] alter clades adhaesit MH, alterca) clades adhaesit Huemer recte (cui assensus est Ludw. in praefatione Instructionibus praemissa). Instr. 2, 24, 10 Dònas tu dé lacrimis: || candidàtus ille ingràtis. s

donas tu BA, dona tu C, donasti R; ingratis R , ni gratus C, ingratus BA. Dónas tu dé lacrimis : || candidàtus ille nigràtus (Oppressus ùsuris || deplórat factus egénus). H Instr. 2, 31, 10 Si lingua taceàt, || nihil melius inuenisse(m). nihil CBA, nil R; inuenissem] inuenisse CBA, inuenisti R. Si lingua taceàt, |[ nihil melius inuenis isto. H 3.

DE EXTREMIS VERBORVM CONSONIS.

a) De s in uerborum fine posito. § 26. Iam antiquissimis latinae linguae temporibus s in fine uerborum uocali breui subiectum ante uocabulum a consona incipiens omitti poterat. Atque eruditi quidem homines abhorrere ab elegantiore linguae constantia formas in s detractum desinentes censuerunt; in sermone autem uolgari s litterae ilia detractio in usu esse non desiit. Postulantur autem formae s in fine carentes metro in his Commodiani uersibuB: Antecedente u : C. A. 94 Qui pater ét Jiljùs || dicitùr et spiritus sanctus. C. A. 123 Qui formàtus modo |[ (se)sé diffudit in àuras. Qui formàtus modo, || (modo) sé diffùdit in àuras. H Instr. 2, 1, 1 Désidéretur )| abscónsus ultimus sanctus.

§26

—

55

hi str. 2, 1, 29 Tränsire ìùbentùr || ad Dominum pdtribüs i(u)stis. Instr. 2, 17, 13 Apostolus clamai, || (clamai) immo Deus per ilium (§ 2). Instr. 2, 20, 16 Omnibus ómninó || diebüs cum paupéri(bu)s sùmpsit (§ 27). Instr. 2, 21, 5 Vincere priüs malum || benefàctis récte uiuéndo. Instr. 2, 32, 1 Filjorum casus licèt || et dólium cordis relinquat. Vtrum corrigendus sit necne uersus Instr. 1, 7, 5 Pòli qui sidérà || tractàuit sólusque sàtor nescio; que interdum non esse encliticum docuimus sub finem § 3. Antecedente ì : C. A. 47 Séd Deus ùt pectbrà || uidit hominüm nimìs clausa. C. A. 479 Circumueniamùs || si qui nobis gràuìs uidétur. Instr. 1,15, 4 Cùm gratiàs ageré || uellént, absénds Tonàntis. Instr. 1, 38, 6 In illa spérn posuit, || quam uós subsannàtìs reiècti. subsannatis reiecti] subsanat sericti G, subsannati reiciti BA, subsannati reicitis R. Insti'. 2, 1, 21 Tunc autèm properànt || pompièri Legis navata. Instr. 2, 4, 5 Éuitat ignis tamén || sanctórum castra suórum, cf. § 17. Instr. 2, 32, 1 Filjorum casus licèt || et dólium cordis relinquat. Instr. 2, 35, 17 Exoràt illé \\ Altissimum, plébis deuótae. H (§ 10). Antecedente e : Instr. 2, 9, 19 Èram(en) ùt(%) sondns || facti, uel ut àspidés surdi, cf. § 17. aspis Graece declinatili': acc. sing.aspida Lucan., acc. plur. aspidas Cicero.

—

56

—

§ 27. Longis uocalibus subiectam s litteram omitti potuisse uerisimile mihi non uidetur. Neque dubito quin corrigendi sint uersus hi: C. A. 407 Vt paruulus lactàns || sine pugna pràedàs tenéret. teneret] intre M. Vt paruulus lactàns j| sine pugna pràedas habéret. H cf. Isai. 8, 4 Irjxperat. rà axìla. C. A. 446 Vt Dominùm dicàm || passùm prò miserìs sùmmum. Non mutanda erat codicis lectio: Vt Dominùm dicàm || passùm prò misèria sùmmum. C. A. 507 Cùm iustum tàm clari || et insigni réges beàrunt. Non mutanda erat codicis lectio : Cùm isti tàm clari || et insigni réges eórum (Non fuerùnt iusti || ipsi sed de iùsto canébanl.) eorum = Iudaeorum, de quibus in eis quoque, qui praecedunt, uersibus nomine non prolato agitur. C. A. 856 Sùscitàtque solò || immortàles fcictos de mòrte. u Sscitàtqe solo MH; factos] facti M. Sùscitantùrque solò || immortàles fàcti de mòrte, H (Quós inimici sui || suspiciunt ire per àuras.) Instr. 1, 6, 2 Et si pàruulitàs || sic censét, cur ànnis ducéntis. censet] censit BA, sensit CR; cur annis ducentis BAR, anni dicentes C., Et si pàruulitàs || sic sénsit, anni $icéntes : Fùistis infantés; || nunquid et sémper eritisf C recte. dicentes nerbi finiti loco positum est, qua de re cf. Instr. 2, 2, 20 § 2 et Instr. 1, 27, 16 § 20. Instr. 2, 20, 16 Òmnibus ómninó || diebùs cum pàuperts sùmpsit. pauperis CBA, paupere R. Omnibus ómninó || diebùs cum paupéri(bus) sùmpsit. H pauperibus acrosticho comprobatum legitur in titulo

§27

—

57 —

carminis Instv. 2, 31 Pauperibus sanis-, pauperis alibi apud Commodianum non exstat, (quanquam paupera Instr. 2, 30, 9 legitur). Insti-. 2, 35, 9 Séd quia diuitiás || faciúnt aut pecunias frónte. faciúnt] fatiunt C, satiunt BA; fronte] frontem CBA. Séd quia diuitibús || faciúnt pecániae fróntem. R Insti1. 2, 35, (17 Exoràt illé || Altissimum, plébis deuótae) 18 Né pereát aliquis, || at tu tè in f&bulìs uértis. at tu te in fabulis uertis] ut tute in fabulis uerb(?)is (uerbis C) CBA, et tute in fábulas uertis R. Né pereát aliquis, || ut tute in fábulae uérbis. H Fortasse poetam s in fine uerborum neglexisse concedendum est in uersibus his: C. A. (876 Per mare, pér terràs, || per ínsulas átque latèbras)

Instr.

Insti*.

Instr. Instr.

Instr.

877 Scrútantúrque diú, || exsecrátas aie limas dúcunt. scrutatque MH; exsecratos uictima MH. 1, 34, 11 Ibi aurúm, uestes, || argèntum ùlnìs refèrtur. ulnis CR, olnis [u in o corr.) B, et (?) mes A. 1, 40 (3 Et sabbatá uestrá || spernit et tricésimas Altus,) 4 Mésecuit ómninó || uniuérsas uéstrUs de lége. resecuit B, resciuit C, resami ^ respuit R; dubitanter propono : Réspuit ómninó || uniuérsa uéstra de Lége. 2, 21, 13 Eiula éuaqué, || zelando pectus pùgnìs pertùnde, cf. § 26. 2, 25, 5 Cónspicitis stipulàm || cohaeréntem in óculis nóstris. Cónspicitis stipulàm || cohaeréntem in óculo nòstro. H 2, 39, (17 Vt iterúm autém || iudicéntur régno finito,) 18 Núllificánfés Deúm || completò millèsimo ànno. nullificantes CR, nulli fuantes uel ferantes B , nulli

—

58

—

§ 2 7 . 28. 29

freantes A; fortasse scrìbendum est Nullificante Deò uel Nulli parcènte Deò. Nec magia ns in fine verborum euanuit, qua de causa corrigendi sunt: C. A. 338 Hie homo iàm non eràt, || sed eràt Deus cùrans pro nobis. curans] cura M. Caro, quod Roensch coniecit, mihi recipiendum uidetur. C. A. 445 Hie personam ait: || Fili prophétae, ascéndo. Hie personàtm ait : || Ascéndo, fili prophétae. H (§ 17 § 25). § 28. b) M in fine uerborum magis magisque euanuisse cum permultis inscriptionum testimoniis turn Commodiani uersibus constat, ubi m in uerborum fine positum, consona insequente, syllabam positione longam non facit in uersibus 45. Quorum ex numero exempli gratia profero: C. A. 33 Qui hebetés morimur, || quid prófuit lùcèm uidisse? Instr. 1, 29, 19 Omnipoténtèm Deurn || iam tunc ibi séro proclàmans. Excipitur autem in pede quinto m in fine uerbi cuiusdam positum a consona in uersibus 39, a uocali in uersibus 73 (quanquam plura nerba latina a consona incipiunt quam a uocali), in fine autem hexametri uerba in m desinentia posita sunt in uersibus circiter 250. Quae cum ita sint, m in fine uerborum, quanquam eius interdum a poeta ratio non habetur, tamen nondum prorsus euanuisse censeo. § 29. c) N in extremis syllabis cum idem passum sit atque m in linguis Romanicis (cf. Diez Gr. I 219), probabile mihi uidetur n omittendum esse in uersu hoc: C. A. 438 Propter uos nómén meum || blasphemàtur (in) géntibus, in quit.

§ 29. 30

—

59

—

Nam Instr. 2, 8, 6 Té si minus habés, || Alti medicàmen require. alti medicàmen require] altù medicù gre C, altum [sabam superscr.) medicumque require BA, herbam medicumque require R. codicum BA lectio mihi recipienda uidetur. Vtrum Commodianus n in iìne uocum monosyllabarum omittere potuerit necne, ambigo. Itaque dubitanter emendationès propono in uersibus his : Instr. I, 6, 16 Ille autém in Cretà || regnàuit et ibi defècit. autem in Creta regnami BAR, autem horet inregnau C. Ille autém Cretàe || regnàuit et ibi defècit. H De regnare cum gen. cf. Roensch, »Itala und Vulgata« p. 439. Insti'. 1, 12, 13 Cónspirànt in malo, || proludunt ficto furóre. Cónspirànte Malo, || proludunt ficto furóre. H, cf. § 17. Instr. 2. 2, 10 Mstos autém, non tangèt || ignis sed immo delinquet. delinquei] delinget CR, delingit BA. Iùstos non tangèt || ignis, sed immo delinquet. H Instr. 2, 15, 3 Si prophetà tantum || declàma(ui)sset in nùbem. declamavisset in nubem] declamasse ifiubem C, declamasse iuubem BA, declamasset in nubem R. Si prophetà tantum || (units') declamàsset in órbem H, cf. § 4. Instr. '2, 37, 3 Séd tamen immiscè || pauper ém, qui té non repàscat. immisce A, inmisce CB, inuise R; repescant C. Séd tamen inmiscé || pauperém, qui non te repéscat. H § 30. d) T in fine uerborum Commodiani tempore ab hominibus linguam uolgarem loquentibus omissum esse mihi non satis

—

60

—

§30

probatnm esse uidetur. Cauendum est enim, ne ex formis illis uerborum t carentibus, quae leguntur aliquotiens in inscriptionibu8 Pompeianis, perraro alibi, festinantius conclud a m i t euanuisse. Etenim cum natura ferret, ut t in fine uerborum obscurum sonaret, ab hominibus indiligentibus facile in scribendo omitti potuit; atque conseruatum est t in fine uerborum usque ad hunc diem cum in lingua Francogallica turn in linguae Italicae dialectis quibusdam (exceptis uocibus monosyllabis). In Commodiani autem carminibus plurimos uersus, ubi I in fine uerborum neglegi uidetur, corrigendos esse certum mihi est, quanquam non confido mihi contigisse, ut ubique ueram lectionem inuestigarem : C. A. 794 Cèdet dolor omnis || a córpore, cèdei et uulnus. uulnus] uulgus M, ulcus Pitra bene, cf. Insti-. 1, 26, 12 Vlceribùs corpus || uexatùr, gemitùrque,ploràtur. C. A. 613 Hic praeibat Deus || in colùmna nubis et ignis, deus] eos M, quod non mutandum erat. (614 Quàndo de Aegyptó || liberàuit illos ad unum). Instr. 1, 6, 9 Èrgo si illuni || deuóra(ui)sset Satùrnus. Èrgo si illùrn || deuoràsset (metà) Satùrnus. H Instr. 1, 17, (15 Rés semel in uanó || de uétustàte procéssit,) 16 Vt uaticinanti || credàtur, pród(ì)it fàlsa. uaticinianti A in marg. R, uaticinanti C, uatici manti BA ; prodit BA, proditi C, prodenti R. Vt uaticinanti || credàntur pródita fàlsa. H Instr. 2, 14, 3 Lólium énatùm, || quod non miserat Deus, enatum R , est natum CBÀ; deus] dominus CBAR2, Domnus R. Lólium èst natùm, |] quod non miserat Dóminus {agri) (cf. § 2). Instr. 2, 32, 15 Dolore néc uatès\filium lùxit defunctum. Dolore néc uatés || defùnctum filium lùxit. H (cf. § 10). C. A. (245 Pràedictùm fueràt ^ illis ab Esajam prophétam) 246 Et Daniélem simùl || iter, (quo) pérderent tèrram.

§ 30. 31

—

61

—

et Danielem simul iter quo perderent] et danihelo similiter pendere MH. Et Danieló || similiter pèrdere tèrram. H Instr; 2, 35, 11 Sic feminàe quoque || coeiint, quasi initjent bàlneo. initient R, inicient CBA; bàlneo BAR, baino C. Sic feminàe quoque || coeùnt, quasi balneum intrent. H Minus confidenter emendare conatus sum versus hos : C. A. 264 Dixerat hòc ante : || Gentés speràbunt in ipsum. Dixerat hòc ante: || Speràbunt géntes in ipsum. H t subiectum n consonae multo facilius mihi uidetur in metro neglegi potuisse quam t subiectum uocali. Instr. 2, 1, 31 Néc minus ét Dominus || ipsé prodùcit cum illis. Néc minus ét Dominus || prodùcit ipse cum illis. H § 31. e) Reliquarum consonarum nulla in fine uerborum ^euanuit. Itaque non dubito quin corrigendi sint uersus hi: C. A. 52 Séd multos àdhibuit [| testes, qui illud (de)clàmant. illud ] de ilio M. Séd multos àdhibuit || testes, qui de ilio clam(àl>)ant. H C. A. 417 Fuerunt ét tenebràe || factàe tribus hóris ad séxtam,. Fuerunt ét tenebràe, \\factae tribus (in) hóris a séxta. Roensch Fuerunt ét tenebràe, || factàe tribus hóris a séxta. H Quae codice traduntur, scripturae sacrae non conuenire Roensch docuit (Kahnis Zeitschr. f. hist. Theol. 1871). Tribus horis = per tres horas, cf. C. A. 878 Hàec Nero tùm faciét || triénnii tèmpore tóto. C. A. 702 Sémper homicidàe || manibusque sémper cruéntis. Alterum colon in codice sic legitur : sempér manibusque cruéntis, quod mihi restituendum esse uidetur.

—

62

—

§31

Instr. 1. 36, 8 Sic genus íniquúm || incréuit mundo, quod núnquam. genus C, genos B, gchas A, gens R; iniquum CBA, iniqua R; quod] q CBA, quae R. Sic genus íniquúm || incréuit múndo, qui núnquam [Tránsmittát ánimos || in Déum etc.) H Instr. 1, 37, 6 Discedentés ad doctos || eúnt, ut dócti recédant. discedentes BA, discernientes C; Discentes ad doctos eant || doctique recedant R. Discentes ád doctos [| eúnt, ut dócti recedant. H Instr. 2, 23, 12 Postea mómar ruit: || cuius érunt ista taléntal postea momar ruif\ postea roma ruit C, postea noma ruit superscripto mors uenitRk, postea noma ruit S, post te mors ruit R. Scripserim Postrema hora ruit: ¡| cuius érunt ista talénta? nisi forte codicis C lectio non mutanda est. Instr. 2, 30, 3 Fac sub Déo bonúm, || obsequia rédde per númmum. per nummum R2, primum CB, per primum A , per numum R. Fác sub Déo bonúm, || obsequia réddi{to) primum. H Minus dilucide apparet corrigendos esse uersus hos: C. A. 341 Hóc Malachiel canit || prophetá, qui et ángelus ipse. Fortasse pro Malachiel scribendum est Malachia, quam formam pro forma Graeca Mala%ias positam esse posse censeo uelut luda pro 'Iovdag.1) Instr. 2, 11, 5 Réfugiúm Regís || peté, si delictor fuisti. delictor CBAR2, dilector R. Méfugiúm Regis || peté, si fuisti delictor. H ') Vir doctissimug Euting me docuit formam Malachiel ex lingua Hebra'ica non fluxisse, facile an tern fieri potuisse, ut -el per errorem suffigeretur, cum multa alia nomina propria Hebra'i'ca modo in -jah modo in -el desinerent.

§ 31.32

—

63

—

Instr. 2, 22, 12 Dé labóre tuo j| donà, nudum uésti, uinces. Pro sic uinces uix audeo proponere si uincas.

CAPYT

A.

sic

QVARTVM.

DE SYNIZESI. § 32.

I littera cum quibusdam consonis subiecta, uocali insequente, j litterae similis fuerit, interdum in metro neglegitur. Quod accidit 1) post t: C. A. 779 Excluditùr diutjùs (aii djutius?) ¡j ab aetèrna uita defùnctus. C. A. 805 Qui persecùtjoném || dissipét sanctorum in àrmis. C. A. 992 Post persecùtjoném || sanctorùm et fùnera tanta. C. A. 1006 Sùppetjum tùnc nullum || erit, et clamor inànis. Iustr. 1, 1, 1 Prima praefàtjo nostra || uiàm errànti demònstrat. Instr. 1, 2, 4 Indignàtjo meà || ne uós 'dispérdat ob ista. Instr. 1, 2, 11 Dé resurrèctjonè || quoqué docétur in ipsa. Instr. 1, 11, 18 A primitjà quoqué |) pecorà pauisse refer tur. Instr. 1, 15, 5 Vmerunt hostjàs || ineptò ut déo oràndo. Instr. 1, 22, 10 Ad probatjónem nostràm || daemonés in mùndo uagàri. (§ 16). Instr. 1, 28, 1 Iéstitja ét bonitàs, || pax ét patiéntia uéra. Instr. 2, 35, 13 Térruit hinc Dominùs || domùm oratjònis. Adésto ! Nec de t nec de c litterae pronuntiatione quicquam concludas uelim ex titulo carminis Instr. 2, 23 De zelo concupiscenciae. Codices enim concupiscentiae praebent, atque

—

64

—

§32

alias Commodianus fere semper optima scribendi ratione in acrostichis utitur. Qua de causa corrigendum esse uersum duodeuigesimum suspicor : Cum, pro die tuo || uigilàs sine fràude uiuèndo. Té pro die tuo || uigiìà sine fràude uiuèndo. H 2) post c : C. A. 940 Méndacjum ibi non èst, || sednéque ódium ùllum; Instr. 1, 11, 8 ófficjo uérbenis || (non) pótuit scire bicórdem. Instr. 1, 23, 5 Ipse tibi ascjàm || injligis in crùre de uérbo (cf. § 2). ; Instr. 2, 14, 12 Non operas facitis, || non dónum gàzophylàcjo. Instr. 2, 23, 16 Et Dei cùr conscjus || agis super omnia uictor? Instr. 2, 32, 13 Èxstinctos clàmatis, || ut facjàtis turba/m pronàtam. 3) post d : C. A. 779 Éxcluditùr djutiùs (an diutjùs?) || ab aetèrna uita defùnctus. Instr. 1, 41, 11 Sèd medium, tempus || Heliàs, medjum Néro tenébit. In uocibns Graecis di et z alteram cum altero commutantur : Instr. 1, 35, 23 Z&bolicàm legém || omnés omnino uita te. (Z confirmatur acrosticho.) Instr. 2 , 19, 16 Quid memorém uestém || aut tòtani Zàbuli pómpam ? (Eeliquos uersus, ubi Zabulus legitur, cognoscas ex Ludwigi indicibus.) Instr. 2, 27, 1 Mysteriùm Christi, || Zaconés, exércite caste. C. A. 152 l^t inuentionès || DJaboli detèrgerei ómnes. C. A. 768 Inuidià Djaboli || mors intromit in órbem. Instr. 1, 37 (in titulo acrosticho comprobato) Qui Iudaeidiant fanatici. (.ludaeidiant — 'lovdat^ovotv). Cuius scribendi rationis causam non tam ex Latinae quam ex Graecae linguae historia quaerendam esse puto.

—

65

—

4) post r: C. A. 405 Et Samarjâm caper êt, || uerbum priusquâm loquerètur. C. A. 470 Vt pareât clarjus || indurâtos ésse Iudâeos, G/. §17. clarius\ maius M. Instr. 1, 7, 12 Obscaeni, cûrjosi, || bellatôres, impiae uitae. Instr. 1, 7, 16 Tum arjetém, taurûm, || géminés, ferûmque léonem. Instr. 1, 19, 3 Mâne ebrjo, crudô, || periùro créditis ùno. Instr. 1, 24, 11 Quid in synàgogâ || decùrris sâepe bifârjus? Instr. 2, 7, 15 Aljenum non cuperé, || uellé martyrjum habere, cf. § 20. Instr. 2, 39, 26 Cùrjositàs docti [| inuèniet nômen in isto. 5) post l : C. A. 94 Qui pater ét filjûs || dicitûr et spiritus sànctus. C. A. 276 Hie pater in filjô || uenit, Deus ûnus ubique. C. A. 516 Aut non céufiljûs || hominis minas pâtitur, inquit. C. A. 647 Et quattuôr miljà || iterûm de séptem refécit. C. A. 1000 Tunc aljud âtque aljûd || fulmén iactâtur ab âstris. Instr. 1, 16, 11 Sunt alja pràetereâ || daemânia (plurima) fânis. Instr. 1, 37, 7 At tu aljâs uadis, || unde nihil discere pôssis. at tu alias uadis] aut tu aliis uadis (suadis BA) GBA, aut (at R2) tu ad eos uadis R. Instr. 2, 3,16 Pér duodecim miljà || stadia lata., longa, sic âlta. Instr. 2, 7, 15 Aljenum, non cuperé || uellé martyrjum habere. Instr. 2, 16, 23 Née talja âbuti\\uani reueréntia cûras, cf. § 21. Instr. 2, 32, 1 Filjorum câsus licét || et dôliurn cordis relinquat. Instr. 2, 32, 6 Si martyres filjôs || feceris, sic uôce deflèbis? (cf. § 2). 6) pôst v : C, A. 645 Cùius uestimentô || tactâ proflùvjo sanâtast.

—

66

—

§ 32. 33. 34

Instr. 2, 29, 15 Dé brevjori tituló || non in uobis inaràrem. non] na C; in uobis] in ut C, utut B, utut A, tot R. Isdem uero condicionibus Gommodianus alibi i pro uocali ponit, uelut in uersibus Ms : C. A. 873 Nulla dies pacis || tunc erit nec obläUo Christo. Instr. 1, 4, 7 Vénit inóps animi, || lapidém pro /ilio sórpsit. § 33. Vel synizesis admittenda, vel potius i pro ii scribendum est in uersibus his: C. A. 425 Vho uoló tituló || tangere librurn Déuteronómii. C. A. 725 Quanto magis Dominus, || superànt cui filii legendi! "" C. A. 728 Àdoptati fuerànt || manifèste filii Iudàei. C. A. 900 Pérsae, Mèdi, simél || ChaMaei, Babylónii uenibunt. quibus adiungas : C. A. 847 Per quos et dii nostri || conculcàntur néque coléntur. Maximiiianus Hoffmann (Dissertation. Argentorat. I p. 337) dicit de inscriptionibus Afrìcanis: »Nominatiui pluralis nominum propriorum duplo fere plurea formae contractae exstant quam non contractae, cum uocabuli filius, quod ex nominibus appellatiuis fere solum bue spectat, forma non contracta non amplius semel occurrat, contracta undeuicies; genetiui autem babes panilo plus duplo maiorem numerum formarum contractarum quam non contractarum in nominibus appellatiuis flectendis, cum nomina propria multo saepius in i quam in ii genetiuum forment.« — Apud Commodianum autem huiusmodi in formis, ni fallor, nunquam ii metro desideratur. § 34. V uocalis synizesin subit in uersibus his: C. A. 219 Màctabànt iustós || redarguéntes illos inique. C. A. 433 Néc istis àdiungi || uoluptuósis ét sine frèno.

§ 34. 35

—

67

-

C. A. 726 Mànsuetis, húmilibús. || obsequio plénis [mansuetis

Instr. 1, 6, 7 Insipièns ergo || Iouém tonitruàre (itonitralis

alúmnis.

item ab Augusti aetatis poetis usurpatur.)

tu

crédis.

scripsit Lucretius.)

Insti". 1 , 13, 6 Térrenús utiqué\fuit et monstruosa tura. (§ 6.) Instr. 2, 3, 16 Per duodecim miljà || stadiá lata, sic dita.

B.

nalónya,

DE SYNCOPE. § 35-

Syncope fieri mihi uidetnr in uersibus his: a) Omittitur e :

C. A. 21 Mútabuntqué pauperis |j uestes et fástidiéntur. Mutabuntur pauper e ueste et fastidiis M. C. A. 634 Et uentis impéràt, || placidùm ut rèdderet àequor. Instr. 1, 7, 5 Poli qui sidérà || tractàuit sòlusque sàtor. (cf. §§ 16. 26.)

Instr. 1, 12, 1 Libèrum patrèm tis ipsi.

certe || bis genitura

dici-

fi) Omittitur i :

C. A. 296 In cuiús nomine || credidérunt gentes ubique. C. A. 378 Et cuius in nomine || crederémus gentes ubique, (nomen

non scribendum esse pro nomine

intellegitur

ex C. A. 285 Hic erat Omnipoténs, || cuiús in nòmine gèntes 286 Crèdiderè omnès.) Instr. 1, 6, 6 Móribus uirilibùs || Consilia uéstra debéntur. Instr. 1, 35, 6 Finitis sex milibùs || annis immortàles erimus. Instr. 1, 32, 6 Léx tibi non ullàst, || nec te in prosperitàte dignóscis. an prosperitàte? Cum forma prosperiate conferendum est auctortate, quod affert Schuchardt II 430 ex codice Lugdunensi Theodosiani. 5*

—

68-

—

§ 35. 36

y) Omittitur ò : C. A. 47 SédDeus, ùt pectore || uidit hominùm nimis clàusa. ó) Omittitur u: Instr. 1 , 9 , 4 Cérrite pàupercùli || cum grémio, quo uolat ille (cf.'§ 21). Instr. 2, 36, 7 Infimo pauperò, || et eritis ambo refécti. paupero] paupdo C, pauperdo B, fpaucpdo A. Infimo pàupercló, || et eritis ambo refécti. R Instr. 1, 9, 5 Vt sacculum èffundàt, || uos extunc estate securi. Saeculum et saecùlum promiscue usurpari intellegitur ex Ludwigi indicibus: C. A. * 600 sàeculi silua. Instr. *1, 1, 2 sàecuti méta. .Instr. *2, 25, 2 sàecùlo prémit. — C. A. *308 in nouo sàeclo. C. A. *567 sàeclo uenirent. C. A. *1005 sóecli mina. Instr. *1, 34, 18 àurea sàecla. In eis, quos protuli, uersibus uocales illas, quas vsuperscripto insigniui, non prorsue in pronuntiando omissas esse, sed tam debiles fuisse censeo, ut in metro interdum neglegerentur. Aliis uero in uersibus earum ratio habetur, uelut ' in his : C. A. 45 Iàm paene médietàs || annorùm sex miltbus ibat. Instr. 2, 31, 6 Résponsorém in alto || non dedit Deus pàupSrèm èsse.

C. DE EST FORMA VERBALI PER APHAERESIN TRVNCATA. § 36. Pro est poni potest st aj post uocales, quod fit ppst a : C. A. 102 Quód Dei màiestàs, || quid sit, sibi cònscia sólast. conscia sola est] sola conscia est M. C. Ai 105 Illic Dei uitàst || tantum sine cògnita fórma. C. A. 225 Cuius in éxitió || omnis prophetìa replétast. C. A. 262 Dum sibi primatùm || uindicàret, càusa reséctast C. A. 645 Cuius uestimentó |[ tactà proflùvjo sanàtast.

—

§ 36. 37

69 —

Instr. 1, 17, 17 Màiestàs autérn || illórum nulla locùtast. Insti'. 1. 32, 6 Léx tibi nòti ullàst, || nec te in prospertàte dignóscis. Instr. 1, 40, 10 Ipse Deus uitàst, || pepèndit ipse pro nobis. post o : C. A. 316 Dum sperai in hominem || saeuire, uictus a Sùmmost. Instr. 2, 23, 9 Nunc ergo si redeàs || et cógites, nana cupidost. bj antecedente m: C. A. 114 Quidquid èst, unùmst || {in) immènso lùmine sólus, cf. § 16. Instr. 1, 19, 1 Non ignóminiùmst || Virbium seduci prudéntem. (Non lego Non ignominium èst, ne prioris coli clausula accentu grammatico careat, § 12.) Insti". 1, 37, 10 Dicant itti tibi, || si iussùmst \ deós adorare. (Minus mihi placeat, si quis uelit dimetiri : si iussùm\ est ' deós adorare. ) Restituii Ludwigius codicis lectionem in uersu C. A. 257 Véntum est, ùt ipsé || dominàtor càeli ueniret. pro (in)uentumst, ùt ipsé in praefatione Instructionibus praeraissa. c) antecedente s, quod fit post US: Insti". 1, 25, 15 Crédere énim opùst || tantum in ipso defùìicto. post ÌS (!) : C. A. 306 Hinc adeó nobist || spes in futuro quaerénda. Instr. 2, 14, 5 Léx agér nobist; || qui fécerit bónum in illa.

D.

DE HIATV.

§ 37. Gommodianus quanquam hiatum non solum permittit, e. g. Insti". 1, 2, 8 Trànslatis Iùdaeis || Dominus de tèrra Aegypti. Insti". 1, 15, 5 Vóuerùnt hostjàs || ineptó ut déo orando.

—

70

—

§ 37

sed ne semel quidem synaloephe utitur, tamen uerba sic componere solet, ut duarum uocalinm hiatum praeter sedes caesura insignes raro admittat, at permittit, ut m in fine uerborum positum uocali excipiatur. Quam rem inde intelleges, quod (omissis septem illis uersibus, ubi praepoßitio in uocalem desinens cum uerbo a uocali incipiente coniungitur, cum eum hiatum poèta euitare non potuerit) in pede quinto duarum uocalium hiatus fit in uersibus 18, m autem in eodem pede concurrit cum uocali in uersibus 72 (neglexi scilicet cum praepositionem, cum eas quoque praepositiones, quae exeunt in uocalem, praetermisissem). Itaque m in extremis uerbis Commodiani tempore non solum non prorsus euanuisse apparet, sed etiam impediuisse, quominus hiatus fieret [cf. Corssen II 789). Denique proferam aliquot uersus, ubi hiatus mihi corrigendo delendus esse uidetur, nonnullos alios autem occasione data supra iam emendaui. C.-A. 97 Quós tamen distribuii || minori(s) potentine (ipso). minoris potentiae ipso] minori potenti./actus MH. Quós tamen distribuii || minoris poténtiae fàctos. H C. A. 482 Adirne et àffirmàt ||filiüm Altissimi èsse. Adhuc et àffirmàt \filiùm Altissimi sése. H Non credo Commodianum accusatiuum subiecti potuisse omittere, cum substantiuum praedicati loco poneret. C. A. 496 Éxcaecàuit eós || malitia sua seu irae. seu irae] seuire M. Ludwigius saeuire restituii in praefatione Instructionibus praemissa. Insti*. 1, 23, 15 Sénties in fatis, || cuiàs modo Lége inànis. cuias modo lege inanis CB, cuius {as superscr.) lege {es superscr.) inanis A, cuius modo lege iuuaris R. Sénties in fatis, || cuiàs rmdo lèges inànis. H cuias adiectiuum esse uolo; modo idem ualere posse ac nunc intellegitur ex Ludwigi indice Instructionibus addito; inanis ad inanire pertinere puto, cf. C. A. 312 Et sic per occulta |) inaniuit f&rtia mòrtis.

§ 37. 38

—

71

—

Instr. 2, 12, 7 Blandire nòli tibi, || desidjäs omnino (o)mitte. omnino mitte BAR, omo mitte C, omnes omitte Kaelberlah. Blandire nòli tibi, || desidias ömnis omitte. H omnis acc. plur.

E. DE N0M1NVM PROPRIORVM HEBRAICORVM PROSODIA. § 38. In nominibus propriis Hebraicis nulla quantitatis lex aalet : C. A. 287 Exsurget in Israel || homo de radice lésse. Instr. 1, 39, 7 Déindé Thämär \\ partum geminórum adite. [Qa^iaq) De forma autem et de accentu eorum nominum adnotanda mihi uidentar haec: aj Nominum propriorum Ilebraicorum, quae in lingua Graeca oxytona sunt, plurima [Abraham, Salomon, Ierusalém, Daniel, Ezechiel, Israel) accentum peregrinum seruauisse uidentur, cum in eis pedibus, ubi accentus grammaticus legibus tenetur, Semper ictus metricus in eorum ultimam cadat. Mutauerunt autem accentum: lésse, 'leoaai. C. A. *287 de radice lésse. Isaac, Iaaax. Instr. * 2, 21, 2 Abel quàlis eràt || esto dui qualis Isaac ipse. Sion, 2uov. Instr.* 2, 19, 5 filiae Sion. b) De nominibus in -tag desinentibuB. Helios, 'Hlias, formam Graecam seruat: C. A. *826 prophetàbit Helios. Ieremias, 'ieQs^iag, Ieremiäs Iuuenc., Ieremiäs Prudent. Hoc nomen, quod in tribus Carminis Apologetici uersibus legitur, codice M Hieremias scribitur. Quae forma metro fertur, non postulatur, in uersu uno : C. A. 367 Hieremias ait, non conuenit reliquis uersibus, ubi uoce quadrisyllaba opus est: C. A. 273 Iéremiàs totidém C. A. 221 Esaiàm serrónt || lapidàri Ieremiam erècti. — Non probo Ieremiae nomen in uersu

—

72

—

C. A. 675 Èst locus Iéremiáe || ab idolis múridos habéri, ubi codicis lectio iterum pro Ieremiae mihi restituenda uidetur. e) Zacharias, Za%açlaç. C. A. 222 Ióhannem décollánt, || iugulánt Zachariam ad áras. d) Esáias, ^Ha ata g uel 'Haa'Cag, Vulgata: Isaías,

Pa-

tres: Isaías uel Esaias, poëtae: Isaías uel Esaias (Ésáias, Êsâïas). -Apud Commodianum legendum est Esàjas in uersibus: C. A. 245 Práedictúm fuerát || Ulis ab Esája prophèta. (Non legendum est illis ab etc., ne diaeresis fiat post tertium dactylum) C. A.* 286 *627 dixit Esàjas. At in uersu C. A. 410 % uocalis loco positum est: Ésaias ait. {Ait enim a breuem etiam apud Commodianum habere apparet ex uersibus: C. A. 349 Cóntumax non sum ait, || ñeque cóntradico nocénti et C, A. 441 Ego dormiui, ait, || et sómnum cépi secúrus. ) e) Praeterea proferenda sunt: Mouses, Miovorjg uel Mioor¡g, Latine uulgo Moses, Möyses Prudentius Sedulius. C. A. * 192 dùce Moyse C. A. *330 a Moyse praedicto C. A. 514 uóce Moyses C. A. * 532 dicto Moisis. Sinái, Sivä Septuaginta, Hebraice Sináj. Quicherat ex inscriptionibus (Gruter. p. 1171) affert hexametrum hunc: Aula Dei haec similis Sinai sacra iura ferentur. C. A. * 193 in mónte Sinái.

CAPYT aVINTYM. EADEM VEL SIMILI ARTE METRICA ALIOS QVOQVE POÉTAS VSOS ESSE DEMONSTRATYR. A.

DE DVOBVS TITYLIS AFRICANIS. § 39.

Artis metricae, qua usus est Commodianus, aliquot obscura uestigia in inscriptionibus Africanis exstant, quorum nonnulla enumerai Maximilianus Hoffmann (Diss. Argent. I pag. 256). Equidem omissis minoribus fragmentis profero duos titulos, quorum in utroque ab homine quodam rei metricae imperito acrostichi causa uersus deformati et tranSpositi sunt. Diductis autem typis ea insignia sunt, quae cum ad Commodiani artem metricam quadrent, genuini carminum textus reliquias esse suspicor. Guérin. Voyage archéologique I n . 66: Vrbanilla mihi || coniùnx uerecùndìà plena hie sita est. Romae còmes negótjorùm ]| socia parsimónìò f Ulta Bene gestis omnibus || cu m in pàtri a*) mécum r&diret, Au miseram Carthago mihi || eripuit sò ci am, — - . !) Noli putare in uersu tertio in patria scriptum esse prò in palliavi , in eia enim uerbis construendis, quae ualent ire, uenire, mittere, ducere etc., in cum ablatiuo prò in cum accusatiuo in sermone uolgari usurpabatur.

—

74

—

§ 39. 40

Nulla spes uiuendi\mihi sine côniugë tali. Illa dò mum seruârë mëâm, || ilia èt consiljô iûuÛre. Luce priuata miserà\ quescit in mârmôre elùsa. Lucius ego || coniûnx hic te mârmôrë texi. Ano nobis sôrtë{m) dëdit || fatû(m), cum luci dâremur. Renier 2074. Hic ego qui tâcëô || uersibûs mea(m) uitâ(m) démons tro. Lucem clara(m) \\fruitûs et tempora sûmma PRAECILIYS, Cirtensi lare, argentariam exibui ârtem. Fydes in me mira fuit |j sempér et uèritas omnis, Omnibus communis ëgô : || cui non misértûs ûbîque? Risus, lûxuriâ(m) sëmpér \\fruitûs cun câris âmicis, Tâlem post ôbitûm || dominée Valeriae non inuént pûdicae Vitam; cùm potui grâtâm || habui cun côniugë sânetam. Natales honéstë meôs\centûm celebràuï fëlices; At uenit postrema dies, ut spiritus || inânia mèmbra rëli(n)quat. Titnlos quos legis || uiuûs meae mòrti pârâui, Vt uoluit Fortuna; || nunquâm me desèruit ipsa. tâlést^hic uôs exspéctô; uënitae. Séquimini Correxi: u. 5 omnisbus; u. 13 exopecto.

B.

DE VERECVNDI ARTE METRICA. § 40.

Verecundus, qui paullo post annum 534 Africanae ecclesiae episcopus factus esse uidetur, praeter »commentariorum super Cantica Ecclesiastica libros nouem« duo carmina scripsit, quae »Exhortatio poenitendi« et »De satisfactione poenitendi« inscribuntur. Quorum alterum ad communem ar-

§ 40. 41

—

75

—

tis metricae latinae normam factum esse ut probem, primo» uersus profero : Quis mihi moesta dalit lacrimom imbribus ora Flendo cruentare, et iugiter lugubre fluentum Contritis sufferre genis, oculoque madente, Pectore compuncto, rugata fronte, rigare ? Sint epulum optanti mihi desiderabile planctus, Palpebrisque cadat dulcis manantibus haustus. flendó] o in ablatiuo gerundii inde a Senecae aetate corripitur, cf. Corssen II 481; Huemer »Untersuchungen liber den iambischen Dimeter etc.« p. 11. — iügiter] iugis adiectiuum cum u breui a Sedulio usurpatur, cf. Huemer »De Sedulii poetae uita et scrip tis« p. 115. — oculoque madente H, oculisque madentibus (ora) Pitra. Prius autem carmen, quod 176 hexametros continet — Exhortationem poenitendi dico — Verecundus quanquam non eadem, tamen simili arte metrica atque Commodianus usus composuit. Cuius carminis recentissima editio ea est, quae a Pitra confecta in Spicilegii Solesmensis tomo quarto legitur (Parisiis 1858). Intellexi autem ex prolegomenis Areuali, qui hoc carmen in Isidori appendice edidit (Romae 1796, repetitum est in Mignei Patrologia torn. 83, prolegomena inuenies in torn. 81), Exhortationem poenitendi olim Isidoro adscriptam primum a Breulio (Parisiis 1602) una cum Isidori operibus editam esse uersibus non distinctis (quos ne in codicibus quidem distinctos esse facile ex editorum erroribus cognitu est), metro autem usum esse auctorem primum contendisse Hernandezium in »animaduersionibus ad conspectum editionis Isidori a Zaccaria adumbratae« (circa annum 1773). § 41. Affert Pitra quattuor codicum lectiones : A. Codicis Duacensis 240. C. Codicis Montispessulani 137. D. Codicis S. Mauri Fossatensis penes Breulium. B. Codicis Parisini S. Mart. 82. Quorum codicum stemma a Pitra neglectum si perqui-

—

76

—

rimus, in altera classe ponendos esse AC, in altera D docemur uersibùs: 32 Discute-cor tuùm || cautiùs, interroga méntem. Areualus (cf. § 45 c) interroga mens D, mens interroget AC. 108 Quàmuis de iustitià || terreàt iudicii dies. D (uera lectio) iudicii diem AC. 114 Impietàs illiùs || omnis oblita demàtur. D (uera lectio) demitur AC. Reliqua exempla minus certa sunt. — Apparet igitur ex his uitiis, quae communia sunt codicibus AC, eos ex eodem fonte manasse, quanquam eorum archetypus ab eo archetypo, ex quo descendit D, non multurn uidetur discrepasse; multo autem saepius AC genuinam lectionem exhibent, codice D a uero declinante. Quae cum ita sint, codicibus AD uel CD concinentibus codicis C uel A lectio reicienda est. Codicis B autem textus mihi nescio quomodo ex tribus illis recensionibus confluxisse uidetur. Quamquam enim proxime accedit ad D, quod ut probem, exempli gratia profero : 7 Non haec defùnctorià || doleàs exitia càrnis. exitid\ et ista non DB. ] 3 Et te te non neglegàs || ab iniquitàte priuàri. Et aeterna non negligas ab aequitate priuari DB. 42 Ergo si ruissè || nequitér uiuèndo displicet. si ruissé\ se ruisse D sentisse B. 46 Atros ignés inferi, || quod est mórs secùnda, pauésce. atros ignes inferì\ ad odores ignes inferi DB. 53 Peccata répudiàns || morti sentire contémpsit. morti seruire] mortis opera DB. tamen aliquotiens cum C consentita uelut in uersibus : 17 Abiecit té mundùs, || percussit, proscripsit, derisit. percussit] percussitque CB, quod metro non conuenit ( § 4 5 e).à _ 97 Sic namque diuinum || sedàbis cito furórem. sedabis] sedas CB. 106 Ómne demit f acinus || uera poenitudo delieti. demi(\ demittit CB.

§ 41. 42. 43

—

77

—

118 Sic ex publicanó \fit éuangelista Matiháeus. jit] uenit CB. raro cum A: 57 Nárn sic protestando |¡ diuina dicta decérnunt. H protestando] protestanda CD, protestantia AB. 119 Sicque Cyprianús || ex mago sacérdos et mártyr. ex mago) et mago AB. Praebet uero carmiuis textum mendosissimum C, integerrimum D, quanquam eius codicis librarius ab interpolando non abhorruisse uidetur. § 42.

Iam uero exsequar Exhortationis poenitendi rem metricam, quae ab arte Commodiani eo máxime differt, quod Verecundus syllabarum quantitatem in omnibus pedibus neglegit. Itaque exempli gratia scribit: 8 Séd perseuérantiá ¡| tartarí tormenta formida. 9 Néc aerumnás carcerís ¡| ambigás, quae fine carébunt. Ill Si bonus éx malo \ fuer it extremo repértus. 144 Sic et Salúmoni || nihil imputátur ex bono. Ceterum multis in rebus utriusque poetae uersuum rationem congruere ex proximis intelleges. DE CAESVKIS. § 43.

Eandem atque Commodianus normam Verecundus in caesuris adhibendis sequitur. Omnes igitur uersus inciduntur penthemimere, ad quam aut hephthemimeres accedit aut caesura bucólica, nisi pogta perlongo quodam uerbo impeditur, quominus alteram colon incisione diuidat; quod accidit in uersibus his: 2 Vsque quo múltimodá || cogitátióne turbáris ? 65 Vértas poenitentiám || in punítióne pericli. 174 Et aduersá omnia || in prósperitáte mutáre.

— 78 —

§ 43. 44

Inciditur autem uox composita in uersibus bis : 13 Et tete non neglegàs || ab in-\iquitàte priuàri. 26 Béniuolés, malo || ut sé-\gregàtus existas. H (§ 44 b.) 37 Et secretò murmuré || mens uni-\uérsa propónil. 60 Nulla te rés dubiém || de miseri-\córdìa réddat. 78 Sit iam abdicabilé, |] sit àb-\ominàbile sémper. 88 Lénias ut humilis || quem éx-\acerbàsti supérbus. 112 Vt dicitùr impió, || si im-\pietàtes relinquens. 118 Sic ex publicanó ||fit éu-\angelista Matthàeus. 129 Dàuid stupri culpàm || homi-\cidiique redémit. H Dauid] sic Dauid Pitra codices secutus (§ 44 d). DE ACCENTVS GRAMMATICI RATIONE. § 44. a) Pedis sexti prima syllaba in omnibus uersibus accenta grammatico insignis est. Corrigendus enim est uersus : 80 Melius sit regni || gloriam nitore capere, caperé] carper e C. Mélius sit regni j| gloriàm nitóre captare. H b) Etiam in pede quinto accentus grammaticus cum ictu metrico congruit. Vox monosyllaba legitur in huius pedis thesi in uersibus duobus: 133 Sic et euàngelei || merétrix àc publicànus. 149 In quo te inueneró, || in hòc te (ét) iudicàbo. et ante iudicàbo inserui. Corrigendi autem sunt : 25 (Hòc sentire debés, || quod instans uérbere pulsai) Béniuoltés, ut malo || segregata existas. instans] instanti CB; uerberé\ uerbere plagae ACB; pulsai] pulsatus C, pulsa B ; malo] a malo C ; segregata] segregatus ACB. Béniuolés, malo || ut ségregàtus existas. H segregatus] Propter uersum primum Cùr fluctuàs, anima, || moerorum quassàta procéllis? in aliquot

—

79

—

uersibus codicis D librarius, cum animam appellali censeret, femiuinum genus pro masculino genere substituit, saepius autem hie codex et ipse masculinum genus praebet, neque uerisimile est animam appellali in uersibus huiusmodi : 32 Discute cor tuùm || cautius, interroga méntem. 73 [Tu deniqué cautius || taliùm exémpla declina;) Et peccassi poenitét, || iam peccare desiste. declina] declinans AC; et] sed DB, et iam C; poenitet iam] poenitere et iam C. Tu deniqué cautiés || taliùm exémpla declinans Si peccasse poenitét, || (et)iàm peccare desiste. H Non leguntnr igitur apud Verecundum uersus huiusmodi : Instr. 1, 37, 10 Dicant itti tibi, || si iussùmst deós adorare. Insti*. 1, 28, 10 Gràssaris, insanis, || detractàs nunc ét Dei nómen. c) In pede quarto congruit accentua grammaticus cum ictu metrico, si uersus caesura bucolica inciditur, cf. e. g. 94 Rite demum ueniàm || lacrimàrum | préce requiras. d) In pedis secundi arsi aut una est syllaba accentu grammatico insignis : 44 Iùdicem féturùm || timé perdéntem iniquos. 32 Discute cor tuùm || cautius, interroga méntem. aut duae syllabae, quarum prior accentu insignis est: 172 Sùspirandó lectità, || nonnunquàm plorando decanta. Non fecit igitur Verecundus uersus huiusmodi: C. A. 418 Féstinauitque diés || obdùcere sidera nóctis. Corrigendi autem sunt, accentua legem cum offendant, uersus hi : 26 Bèniuolus, ut malo J| segregata exsistas. (cf. § 44 b.) Béniuolùs, malo || ut ségregàtus exsistas. H 29 Quo confiatà sentinàs || uitjorùm sordésque amittas. Veram lectionem AC praebent: Quo conflatùs pristinàs || uitiórum sórdes amittas. 33 Quid ludibriùm || retinèt, uel géssit, expónat.

—

80

—

§ 44.

45

Quid ludibri(os)um || retinét, uel géssit, expónat. Areualus 59 Qui mala perpetrata || poenituisse probântur. perpetrata mala B; ueram lectionem AC praebent: Qui poenituisse || mala perpetrata probântur. 1"29 Sic Dauid stupri culpàm || homicidiique redémit. Dàuid stupri culpàm, || homicidiique redémit. H Enumerantur enim complura exempla hominum, qui poenitendo ueniam impetrauerunt, quorum plerisque sic uel sic et praepositum est; omissum autem est sic in uersu 132 Pétrus fidè lapsus || rursùs poeniténdo resurgit. 155 Sicut quispiâm || dominés illùm magis séruum Amplectit, qui post damnà || potióra lucra reportât. •— Sicut quispjam dominus || illùm magis séruum amplectit, Qui (ipsi) post damnà || potióra lucra reportât. H e) Vltimam sedem ante penthemimerem extrema cuiusdam uerbi syllaba habet. Cuius loco positum est uocabulum est, quod per aphaeresin truncatum esse censeo, in uersu : 66 Labor siné fructüst, || et spés uanissima uàlde. pronomen personale in uersu: 21 Irritasti contra tè ]| Dominum offensa delicti. ubi te accentu caret, cum contra te unum habeat accentum cadentem in praepositionem, cf. de te § 23. QVOT CVIQVE PEDI SYLLABAE CONVENIANT, EXPONITVR. § 45. a) Pedi primo, qui in Commodiani caiminibus plerumque 3, interdum 2 syllabas habet, in Verecundi uersibus Semper 3 syllabae sunt: 175 Quem aeternis laudibüs || glorificant incolae câeli.

§45

—

81

—

Non leguntur igitur uersus huiusmodi : Insti". 2, 35, 16 Sàcerdós Domini j| cum »Sitsum còrda« praecépit. Corrigendi enim sunt ei uersus, quibus una deest syllaba : 43 Sùrge dècentér || melius agendo ; praecérre (.Iùdicem fùturùm, || timé perdèntem iniquos.) praecurre] percurre AB ; time] times AB, timens C. Sùrgeire) dècentér || melius agendo praecérre, Iùdicem fùturùm || timéns perdèntem iniquos. H !>4 Vltra non morilùr, || nec m&rs dominàbitur itti, ultra] ultra iam A, ille iam ultra DB. Vltra iam non moritùr, || nec m&rs dominàbitur UH. H 161 Sic et agricola jj illam térram àmplius àmat. sic et] sicut B. Sic(ut) et àgricolà || illam térram àmplius àmat. H sicut legitur u. 155 Sicut quispjàm dominùs et u. 158 Sicut impératór. Corrigendi denique sunt, cum quaterna« syllabas habeat pes primus : 122 Sic Niniuitàe impià, || obscenà, nefanda defléntes (.Flàgitià, uitàm || (omnés) poeniténdo meréntur.) sic] sic et ACB. Sic et Niniuitàe || impià, obscàena, nefanda Déflentes flàgitià || uitàm poeniténdo meréntur. H 152 Ac sic sese pósi uitià || uirtùtibus màgnis exércent. Veram lectionem AD praebent (§ 41) : Ac sese post uitià || uirtùtibus màgnis exércent. b) Fedem alterum aut tribus aut duabus syllabis constare, cum de accentu agerem, ostendi, § 44 d. c) In pede tertio ac quarto ea lex ualet, ut aut uterque pes binas habeat syllabas: 30 Cur ergo pérquaquàm || diffùsus ménte uagàris. 121 Fit ex manichaeó || mundi probàtus magister. aut alter tres syllabas, alter duas. Vtri uero pedi tres, utri duae syllabae conueniant, nulla lege, ne caesurarum quidem ratione, praescribitur :

—

82

—

§45

77 Ét sequi uànissimà || rèspué, cóntémne, recùsa. (Hephthem.) 105 Qui omni péccaminé || cvnctós[ poenìténtes expùrgat. (Hephthem.) 72 Quóniam non diluii || s'éd dilàtat criminum, gèsta. (Bucol.) 84 Cónfiterè itti, || cdmpungéré, plàngito, roga. (Bucol.) Nunquàm utrìque pedi tres syllabae sunt, quod fieri licet in Commodiani carminibus: C. A. 395 Né uidednt oculis || rìéc mtèllégant còrde durato. Inscr. Renier 2074, 1 Hic ego, qui taceó, || uérsibùs mèam uitam demónstro. Corrigendi autem sunt: 28 Vùlt contritionis || nunc te éxaminàre camino, te deest in AB; examinare] exaestuare DB. Vùlt contritionis || nunc tè exaesty,àre camino. H 32 Discute cor tuùm || cautiüs ; mens intérroga (màlum) : mens interrogai7nens interrogete,, interroga mens DB. Discute cor tuùm || cautiüs, interroga méntem. Areualus. 160 Quàm qui nunquàm fugit || et nihil unquam fórtiter fécit. Codicis A librarius, qui ex uersu 157 quàm nihil qui perdidit || et nihil augmenti fecit (corr. in § 45 d) in hunc üersum aberrauit, scribit : quam qui nihilum perdidit et nihilum fortiter fecit. Quam qui nunquàm fugit || et nil ùnquam fórtiter fécit. H dj Pes quintus, cui Commodianus semper tres syllabas dat, in Yerecundi uersibus semper totidem habet syllabas. Corrupti enim mihi uidentur: 149 In quo te inueneró, || in hòc te iùdicàbo. In quo te inueneró, || in hoc te (et) iudicäbo. H 151 Qui post prauitatès || esse rectióres student. Qui post prauitatès || esse rectióres studé(bu)nt. H 157 Quàm nihil qui perdidit \\ et nihil augménti fécit.

§ 45. 46. 47

—

83

—

nihil qui] qui nihil C ; codicis A lectionem supra protuli sub u. 160. Qudm qui nihil perdidit || et nihil fécit arménti. H Denique corrigendus est, cum septem pedibus oneratus sit: 139 Et dicitùr insto : || Si ab aequitàte digréssus iniquus (.Exstiterit iustus, || iustitia éius oblila (Omnis) dèpereàt, || et ipse mòrte damnétur.) omnis in C ante iustitia legitur, in reliquis codicibus omittitur. Versus 141 primo pedi una deest syllaba (§ 45 a}. Et dicitùr iustó : || si db aequitàte digréssus Iniquus exstiterit || iustus, iustitia éius Oblita dèpereàt, || et ipse morte damnétur. H DE SYNIZESI. § 46. / post r consonantis uice positum est in uersu: 10 Séd iuges Auerni || miserjàs prospéctans euita. post p in uersibus : 55 Néque eùm tartarùm || excipjét in morte sed caelum. 155 Sicut quispjàm dominùs || illùm magis séruum ampléctit. H (§ 44 d). Commodianus post p non admittit i litterae synizesin, cf. autem § 49 a. V synizesi obscuratur in uersu : '28 Vult contritionis || nunc té exaestuàre camino. H (§ 45 e) DE EST PER APHAERESIN TRUNCATO. § 47. Est truncatum esse uidetur in uersu: 66 Labor sinè fructùst, || et spés uanissima uàlde. 6*

—

84

—

§ 48. 49

SYNALOEPHEN NON VSVRPARI DOCETVß. § 48. Verecundus synaloephe nunquam utitur; in uersu enim 76 Data eleémosyná, || si hábes, redime próbra. data eleemosyna} da eleemosynam C. scribendum mihi uidetur: Data elémosyná, || si hábes, redime próbra. Schuchardt (II p. 507) docet elemosyna pro eleemosyna legi in antiquissimis libris mann scriptis.

C. DE ALUS QVIBVSDAM HEXAMETR1S VOLGARIBVS. § 49. Quanqnam mihi non proposui, ut totam uolgarium hexametrorum rationem hoc libello absoluerem, tarnen cum ad artem metricam Verecundi quadrent, mihi hie proferenda uidentur exempla haec: a) Epitaphium Cumiani episcopi in tabula marmorea Bobii inscriptum (circa annum 722), quod nunc inspicias apud Duemmlerum (Monumenta Germaniae histórica. Poetarum latinorum medii aeui tomi I pars prior, p. 107). Primos uersus e. g. exscribo: Hie sacra beati || membra Cumiáni soluúntur, Cuius caelúm penetrans || animá cum àngelis gáudet. Iste fuit magnùs || dignitáte, gènere, fórma. Húnc misit Scóthià (| finés ad Itálicos sénem etc. In uersu quarto, cum pedis secundi arsis careat ictu grammatico, uitium inesse statuendum est, quod excusatur nomine proprio, nisi quis malit arsi pedis primi unam pro duabus syllabis tribuere, quod non improbabile esse fateor propter uersum quartum eius carminis, quod sub b) proferam. Versus autem octauus

§ 49. 50

—

85 —

Olimpjadis quattuór || uniüsque circulo anni. exemplum exhibet i litterae post p consonae loco positae, de qua re egi in § 46. b) Epitaphium Theodotae, quae condidit monasterium Ticinense sacrarum uirginum (nunc appellatimi »della Posteria« Muratorius), factum sub initium saec. VIII. Quattuor uersus Muratorius in Antiquitatum Italicarum tomo tertio p. 681 affert : Cäelicam sic demùm || eitis prosàpiam téxam. Màter uixit uirginum || per ànnos nimium plùres, In grege dóminicó || pascéns outculas Christi, Quäs fouéns docuit, || arguti, corréxit, amàuit etc. caelicam Muratorius proposuit pro caelicola, quod Romualdus a Sancta Maria, ex cuius »Papia Flauia« hos uersus exscripsit, tradit. Versus quartus notabilis est, cum eius prima arsis unam syllabam babeat. § 50. Diuersam rationem sequitur epithapbium Thomae, qui Honorium I papam circa annum 636 adiuuit ad tollendum schisma Aquileiensis ecclesiae. Quod carmen legitur in Gruteri »Inscriptionibus antiqui»« p. 1169 in appendice, de qua dicit: Epigrammata sequentia omnia inueni in ueteri libro membranaceo bibliothecae Palatinae, qui uidebatur descriptus centum aliquot retro annos e templis fere urbis Romae : maxime uero e Basilica D. D. Petri ac Pauli. Totum carmen proferam : Quis mihi tribudt, || ut flètus céssent immènsi, Et luctüs ànimàe || det lócum uéra dicénti? Licet in lacrimis || singultus uérba erùmpant, 4 Dè te cèrtissime || tuùs discipulus lóquor. Té genérositàs, || minister Christi, paréntum, Té mundà actió, || Thomas, monstràbat honèstum; Técum uirginitàs || ab incunàbulis uixit; 8 Tècumqué ueritàs || ad uitae métam permwsit,

—

Tú Tú Tè 12 Tú

86

—

§ 50

casto labio || pudica uéria promébas ; patientiám || parcéndo pie docébas ; sempér sobriúm, || te récinebámus modéstum ; tribúlant(i)úm || uerà consolátio uèrax.

Error (e) ueteri || diú Aquilègia càeca Diffusám caelitús || rectám dura renúeret f idem, Vtarúm asperá || ninguidósque móntium calles 16 Càlcans indesinéns || glutinàsti prùdens {ab)scissos. u. 10 patientiam] pattern iant; u. 15 aspera uiarum; u. 16 indesinens] indefessus. Horum hexametrorum schema, in qno apicibus ictuum grammaticorum locos insigniam, sic mihi delineandum esse uidetur: - - (caes, bucol. incidente) - || - - - | (caes, hephth. incidente) Aliquotiens in arsi uel pedis tertii nel pedis quarti duae syllabae admittuntur. Reliquos hexámetros uolgares', qui mihi adhnc occnrrerunt, non in accentua grammatici, sed in syllabarum quantitatis ratione, quamuis scateant uitiis, pósitos esse censeo, uelut Hispánicos illos, qui leguntur in C. I. L. II 3420 r_

Sic sempér (Htjspanjà tali rectoré laetetür, r

t

Bum pòh rotantür, dümqué sol circuit orbèm.

INDEX YERSVVM. COMMODIAN. CARM. APOL. 1 § 2 10 18 21 29 37 41 45 47 52 62 65 67 77 78 94 97 99 102 105 113 114 123 131 144 152 161 164 172 184 192 193 196 209 Instr.2, 219 § 221 222

9 2 25 16 35 17 9 19 35 26. 35 31 3 25 10 5. 11. 21 26. 32» 37 25 36» 36» 25 16. 36b 26 23 11 323 19 25 21 25 38 38 4 2 (sub 39, 21). 34 38 38

u. 224 225 244 245 246 257 262 264 266 271 273 276 285

§ -

21 36» 25 30. 38 30 36b 36» 30 13 5. 19 - 38 - 325 - 35 (sub u. C. A. 378) - 38 286 287 - 38 (bis) - 35 296 - 21 303 - 36= 306 - 35 308 312 - 37 (sub u. Instr. 1, 23, 15) 316 § 36» 320 - 21 - 13 326 330 - 38 - 27 338 341 - 31 - 38 349 359 - 5. 21 (sub u. C. A. 612) 360 § 21 (subu. C. A. 612) - 38» 367 - 35 378 398 - 17 400 - 17 - 32* 405 - 27 407 - 38 410 417 - 31 421. 422 § 2

u. -

425 § 431 433 438 441 445 446 447 449 470 478 479 482 488 495 496 498 504 507 514 516 532 536 545-- 5 4 8 547 § 550 556 567 578 600 602 604 607 612 613. 614616 627 634 643 645 647 652

33 23 34 29 12. 38 , 17. 25. 27 27 21 23 17. 32« 19 26 37 17 21 37 12 2 27 38 325 38 13 § 1« 16 23 23 35 16 35 9 6" 19 21 30 12 38 35 20 326. 36» 325 19

—

u. 664 - 670

§ 20 - 2 (sub u. Instr. 2, 39, 21) 675 § 38 684 - 19 689 - 19 692.693 § 9 (sub u. Instr. 2, 15, 9). 702 § 31 715 - 4 725 - 33 - 34 726 728 - 33 745 - 25 746 - 21 751 - 13 768 - 323 779 - 32». 323 785 - 10 (sub u. Instr. 1, 16, 13). 20 787 § H 794 - 30 805 - 32' 826 - 38 837 - 19 842 9 847 - 33 853 - 17 855 - 21 856 - 27 868 - 19 870 - 21 873 - 32« 876.877- 27 878 - 31 (sub u. C. A. 417) 889 - 21 896 - 13 900 - 33 904 - 10 905 - 16 (sub u. Instr. 1, 14, 7) 909 § 3 913 - 16 925 - 23 - 322 940 943 - 20 968 - 4 970 - 4 974—979 § 1 in adnot. 984 § 17. 24 992 - 32» 994 4

u. -

u. -

1000 1005 1006 1013

88

—

u. 1 11 13 § 19 § 325 - 35 - 1 11 18 - 32' - 32' 1 12 1 - 35 1 12 8 - 17 - 24 (sub u. 1 12 13 - 29 Instr. 2, 2, 16) - 1 12 15 - 25 1018 S 9 1 12 17 9 1020—1053 S 1 in 1 13 6 6». 34 adnot. - 1 14 3 - 23 1043 § 16 - 1 14 4. 5 - 21 1044 - 23 1 14 7 - 16 1 15 4 - 26 1 15 5 - 32'. 37 INSTR. 1 15 8 - 23 § 20. 32' - 1 16 8 - 19 1, 1, 1 - 35 1 16 11 - 2. 325 1,1,2 - 1 16 13. 14 S 10 - 23 1,1,6 1 17 2 § 2 1,2,2 - 12 - 32' 1 17 15 - 4. 30 1,2,4 - 37 1 17 16 - 30 1,2,8 1 17 17 - 36» 1,2,11 - 32' 1 18 2 - 19 - 12 1,3,1 5 1,3,4 1 18 16 - 20 1 18 18 - 17 - 2 (sub 1,3,5 1 18 19. 20 § 13 u. Instr. 2, 39, 21) - 326 1 19 1 - 36b 1,4,7 - 27 1 19 3 - 16. 32« 1,6,2 1 19 5 - 17 - 8. 27 1,6,3 - 20 1 21 1 - 17 1,6,4 - 20 1 22 10 - 16. 20. 1,6,5 32' - 35 1,6,6 - 34 - 1 22 14 - 6». 9 1,6,7 - 4. 30 1 23 5 - 2. 32« 1,6,9 1,6,15 - 2 1 23 7 - 17. 25 1 23 8 - 9. 17 1,6,16 - 29 - 25 1 23 9 - 9 1,7,3 1 23 14 - 2 - 23 1,7,4 1 23 15 37 - 16. 26. 1,7,5 1 24 3 - 2 35 a 1 24 11 - 32« - 4. 6 1,7,6 - 4 1 24 18 - 24 1,7,8 1 25 5 - 13 1,7,12 - 32« 1 25 8 - 17 1,7,16 - 32« 1 25 15 - 36e 1,7,17 - 10 1 25 19 - 17 - 21 1,8,3 1 26 9 - 2 1,8,10 - 24 1 26 20--22 § 10 1,8,12 - 10 - 20 1 26 22 § 10. 17 1,9,2 - 21. 35 1 26 33 - 16 1,9,4 - 35 1 27 5. 6 - 9 1,9,5 1 27 12 - 3 1,1«,8 - 21 1 27 15 - 27 (sub 1, 11,4 - 20 n. Instr. 1, 6, 2) 1 , H , 8 - 10. 322 1, 27, 16 - 2 (sub 1 , U , 9 - 10 1,11, 10. 11 § 4 u. Instr. 2, 20, 20). 20

— u. 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 t 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

27, 22 § 28, 1 28, 3 28, 6 29, 2 29, 6. 7 29, 6—8 30, 4 30, 11 30, 12 30, 13 30, 14 30, 19 30, 20 31, 9 31, 6—9 32, 6 -

89

—

u. 2 9, 20 u. 1, 41, 4 § 24 § 17 20 321 - 2 10, 1 10 - 1 . 4 1 , 1 1 - 323 10 1, 41, 17 - 9. 10 2 11, 3 25 23 1, 41, 18 - 2 2 11, 5 31 - 26 2 11, 10 9 21. 25 2, 1, 1 - 37 17. 21 2 12, 7 2, 1, 8. 9 - 10 - 20 2 13, 4 21 2, 1, 11. 12 § 2 - 8 2 13, 6 16 2, 1, 14 § 17 2 - 14. 20 2 14,1—4 - 2 2, 1, 19 - 2. 30 24 2, 1, 21 - 25. 26 2 14, 3 - 36« 2 14, 5 21 2, 1, 29 - 26 - 30 2 2 14, 12 - 322 2, 1, 31 - 4. 29 - 10 2 15, '3 20 2, 1, 42 2,1,45.46- 2 26 2 15,9.10 - 9 2. 21 2,2, 3. 4 - 2 2 16, 1. 2 § 2 2 2,2, 6. 7 - 21 2 16, 5 24 - 29 25. 35. 2, 2, 10 2 16, 8 13 - 3 2 16, 15 36» 21 2, 2, 13 32, 7 - 21 2, 2, 16. 17. 18 6 24 2 16, 16 19 32, 15 - 2. 19 2 16, 22 - 21 2, 2, 20 § 27 (sub 2 16, 23 - 21. 325 33, 7 - 9. 13 u. Instr. 1, 6, 2) 2 n, 2 17 34, 3 - 19 § 3.6». 17 2, 3 , 6 - 10 - 19 2 17, 9 34, 9 - 3. 17 - 2, 3, 7 2 17, 13 - 2. 26 34, 11 - 27 2, 3, 12 - 17 (sub 34, 12 - 16. 21 2 17, 19 - 2 u. C. A. 853) 34,17 - 16 (sub 2, 3, 16 § 23.325.34 - 2 17, 20 - 19 u. Instr. 2, 7, 1) 2, 4, 2 - 16 (subu. 2 18, 1 16 2 18, 11 - 21 34, 18 § 35 Insti*. 1, 14, 7). 17. 35,1—6 - 2 2 18, 18 - 2 2, 4, 2—5 § 17 35, 6 - 2.8.35 2 18, 21 4. 9 - 17. 26. 2, 4, 5 - 2 2 18, 22 - 2 35, 10 - 2 2, 4, 9 - 3. 17 2 19, 1 35, 15 - 9 2, 4, 10 - 2 35, 21 - 16 2, 4, 11 - 17. 22 2 19,1—4 - 17 - 38 35, 23 - 323 (in fine) - 2 19, 5 - 4 - 2 19, 7 36, 8 - 31 - 20 2 , 4 , 12 36, 9 - 4 - 2 19, 16 - 323 - 16 2, 5, 9 36, 13 - 21 - 4. 20 2 19, 18 - 16 (sub - 2, 5, 10 36, 15 - 25 - 4. 23 2, 5, 11 . Instr. 1, 34, 12) 37 - 2 20, 2 - 323 - 2 2, 6, 6 § 23 37, 6 - 24 2 20, 16 - 31 2, 6, 8 26. 27 37, 7 - 16 2 20, 18 - 2 - 325 2, 7, 1 - 23 2 20, 20 37, 10 - 9. 36b 2, 7, 7 2 37, 13 - 4 2, 7, 15 - 21.32 4 . - 2 20, 22 - 20 37, 19. 20 6 2 32« 2 20, 23 - 23 - 6». 38 37, 21 § 2 - 10 2 21, 2 - 2, 7, 18 38, 2 - 8 - 29 2 21, 3 16 2, 8, 6 - 26 38, 6 - 2 2 21,5 - 26 - 2, 8, 9 17 39, 7 - 38 2, 8, 12 - 17. 20 2 21, 6 39, 8 - 17 2 21, 13 - 25. 27 - 21. 22. 2, 8, 13 - 20 25 - 10 2 22, 1 2, 9, 1 - 2. 4 39,9.10 - 2 2 22, 2 - 21 - 2, 9, 6 - 2 40, 3. 4 - 27 (subu. Instr. 1,11,-10) - 2 22, 6 - 21 40, 7 2 22, 9 - 20 - 2, 9, 7 § 2 40, 8. 9 - 24 - 2 22, 12 - 31 2,9,10.11 - 2 40, 10 - 36» 2 23 2, 9, 19 - 17. 26 - 32»

—

90

—

§ 23. 44e u. 21 u. 2, 23, 4 § 21 U. 2, 31, 13 § 19 - 44b - 2, 23, 5 - 21 - 2,32,1 §26 (bis). 325 - 25 § 43. 44b. 44 d 2, 23, 9 - 36» 26 - 2, 32, 5 § 3. 17 2, 23, 12 - 31 - 2. 325 28 § 45°. 46 2, 32, 6 2, 23, 16 - 322 - 44 d 29 2, 32, 10 - 2 2, 23, 17 - 2 32 § 41. 44 d . 45«! 2, 32, 11 - 8 2, 23, 18 - 32» § 44 d 33 2, 32, 13 - 322 2, 24, 7. 8 - J3 37 - 43 2, 32, 14 - 4 2, 24, 10. 11 § 25») - 41 2, 32, 15 6 4. |10. 30 42 2, 24, 14 § 2 - 45» 2, 33, 3 § 12 43 - 44 2, 24, 15 - 4 - 44 d . 45» 2, 33, 7 - 10 2, 25, 2 - 35 41 2, 33, 8 46 - 2 2, 25, 3. 4 - 2 - 41 - 2 53 2, 34, 4 2, 25, 5 - 27 -, 45» - 20 54 - 2, 34, 8 2, 25, 6 - 16 - 46 2, 35, 3 - 16 55 2, 25, 9 - 10 (sub 57 - 41 2, 35, 8 - 17 u. C. A. 545) - 44d 2, 35, 9 - 27 59 2, 25, 10 § 2 - 43 60 - 2, 35, 11 - 30 2, 25, 1 1 - 5 - 43 2, 35, 13-- 1 6 § 4 65 2, 26, 6 - 9 - 44®. 47 66 2, 35, 13 6 4. 321 2, 26, 8 - 9 - 2,35,17 § 10. 26.27 73. 74 - 44» 2, 26, 10 - 4. 25 - 76 - 48 - 2, 35, 18 § 10. 27 2, 27, 1 - 323 - 43 78 - 2, 35, 21 - 24 - 21 2, 27, 3 - 44» - 21 80 2, 36, 4 2, 27, 6 - 2. 21 - 17 88 - 43 2, 36, 5 2, 28, 9—11 § 10 94 - 44« 2, 36, 7 - 35 2, 28, 10 § 8. 10 97 - 41 - 2 2, 37, 2 2, 28, 13 - 23 - 41 106 - 29 2, 37, 3 2, 29, 4 - 9 - 41 - 2 - 2, 38, 1 108 2, 29, 8 - 10 _ 111 - 42 - 2, 38, 2 - 2 2, 29, 9 - 2 - 2 , 3 8 , 4 - 13 112 - 43 2, 29, 10 - 17 - 4 - 41 114 - 2, 38, 6 2, 29, 12 - 25 - 9 - 41. 43 118 - 2, 39, 1 2, 29, 15 - 32« 119 - 41 - 2, 39, 5 - 9 2, 29, 16 - 21 122. 123 - 45» 2, 39, 12 - 4 2, 30, 3 - 31 - 43. 44 d 129 - 2, 39, 13 - 5 2, 30, 5 - 2 _ 133 - 44b. 45d - 2, 39, 17 18 § 27 2, 30, 6 - 2. 20 2, 39, 21 § 2. 21 139--141- 45 d 2, 30, 7. 8 - 20 _ 144 - 42 - 2 , 3 9 , 2 6 - 32« 2, 30, 9 - 27 (sub - 44b. 45d 149 v. Instr. 2, 20, 16) - 45 d 151 2, 30, 1 4 - 2 - 45» 152 VERECVNDYS. 2, 30, 17 - 10 _ 155 - 44b. 46 2,31 - 27(aub u. 2 - 44 d 156 § 43 u. Instr. 2, 20, 16) _ 157 - 45 d 7 41 2, 31, 1 § 6b - 45« 160 8. 9 - 42 2,31,6 -20.35 - 10 46 - 45» 161 2,31,8 -8 - 44 d - 13 41. 43 172 2, 31, 10 - 25 41 - 17 174 - 43 l

) p. 54, nam p. 52 uu. Instr. 2, 24, 10. 11 delendi sunt.

T y p i a e^pieseernnt B r e i t k o p f et Haertel Lipsienses.

DE P. PAPINIO STATIO VERGILII ET OVIDII IMITATORE. ACCEDIT APPENDI! CRITICA.

AD SUMMOS IN PHILOSOPHIA HONORES AB AMPLISSIMO

PHILOSOPHORUM ORDINE ACADEMIAE WILHELMAE ARGENTINENSIS RITE IMPETRANDOS 9CRIPS1T

BERNHARDUS DEIPSER EISFELDENSIS.

ARGENTORATI APUD CAROLUM I. TRUEBNER. MDCCCLXXXI.

ANTONIO DEIPSER FRATRI CARISSIMO D. D.

AUCTOR

P R O O E M I U M .

. . nec tu divinarti Aeneida tenta, Sed longe sequere, et vestigia semper

adora.

Stat. Theb. XII, 816.

His quibus Statins Thebaida ad finem perductam alloquitur verbis, quod se non assecutum esse aperte confitetur, Aeneida sibi imitandam proposuisse ipse leviter significai, ubi et quanta in existimatione et admiratione illud Vergilii carmen habeat prodit et, quantum intersit inter Thebaida et Aeneida haud ignarus, idem tamen fore ut aliquem Thebais locum post Aeneida obtineat, sperat. atque plurimum suo camini tribuere Statium satis demonstratur verbis his, quae extrema sunt carminis: Mox tibi (sc. Thebaidi), si quis adhuc praetendit nubila livor, Occidet, et meriti post me referentur honores. multo audacius autem Thebaidos virtutem praedicat Silv. IV, 7/27: Tentat (sc. Thebais) audaci fide Mantuanae Gaudio, famae. et Uberrime rationem quae inter ipsum et poetam Mantuanum intercedit explicat Silv. IV, 4, 55: Maroniique sedens in margine templi Sumo animum et magni tumidis adcanto magistri. ') Atque etiamsi disertae confessiones imitationis non exstarent, tamen Statium imitatum esse Vergilium coniectura sumere possemus. cuius Aeneis cum tantum apud Romanos valuerit, ut ab iis prìnceps poetici sermonis atque artis epicae Romanae signifer haberetur, posteiioris aetatis poetas, qui idem carminum genus coluerunt, ut probarentur a Romania, illius rationem plus minusve secutos esse consentaneum est. quin etiam permulti sunt, qui, qua auctoritate Homerum apud Graecos, eadem apud Romanos Vergilium fuisse velint. ') cf. G. Luehr, de P. Papinio Static in SÌIVÌB priorum poetarum Romanorura imitatore. Brunsbergae 1880. p. 28,

6

-

[96]

-

Neque tamen in eo vertitur rei cardo, ut sciamus Statium imitatimi esse Vergilium vel Ovidium — Ovidius enim inter exempla epicorum poetarum posteriorum sccundo loco post Vergilium censetur, — s e d ut perspiciamus, q u o m o d o imitatus sit. aliquantum enim interest, utrum nonnullae sententiae, locutiones, fabulae, descriptiones in utriusque poetae carminibus similes reperìantur, an eadem ars epica, idem genus dicendi, eaedem hominum locorumque descriptiones, eadem fere argumenta poetis sint ; atqui et haec et illa ratio, quamvis longe inter se distent, appellator imitatio. Gravissimum vero esse censeo de imitatione poetarum diligenter quaerere ; qua quaestione instituta, quomodo processerit cum reliqua poesis Romana tum epica, utrum perducta sit ad maiorem perfectionem an delapsa ad interitum, cognoscere licet, deinde eam rem summi momenti esse arbitrar quanti aestimandus sit poeta aliquis quaerentibus : nimirum tum demum suam cuiquè poetae dignitatem tribuere possumus, si de exemplis, quae secutus est, omnia nobis explorata sunt, atque cum Statins, quem omnibus fere temporibus etiamsi detrectaverunt, tamen non contempserunt viri docti, dignus sit, quem pernoscamus et tanti quanti meretur aestimemus, ipse negotium, quod quantum sit haud nescio, suscepi, ut exempla Statii illustrerem indeque, quibus in rebus progressus esset, ostenderem. Nec vero solum ut recte existimemus de poeta, sed etiam ad textum corruptum restituendum ea, quae tractaturus sum, non leuiculi momenti sunt, sunt quidem alii,') qui in emendanda Thebaide allitterationem et vocalium concentum maxime respiciant: quibus interdum accidit, ut non corrupta corrigant, sed poetam ipsum emendent ; 2 ) alii, qui coniecturis id maxime petant, ut omnia, quae aliquid miri et obscuri habent vel habere videntur, removeant, de ingenio poetae securi; alii aliis rationibus ducuntur. quae omnia licet non peruersa sint, tamen nisi poetam ipsum eius'} Quorum in numero Henrieus Koestlin (Philol. XXVII. p. 277 —292) non satia intellexisse mihi videtur, Thebaida non esse populäre quod dieimus Carmen. 2 ) ita Koestlin 1. c. pag. 283,

-

[97]

-

7

que ingenium perspicere studemus, ut poetae carmina ausilio poetae ipsius restituamus, rectam viam emendandi nos persequi nego, atque haec inprimis pertinere ad Statium apparet ex iudicio optimo, quod fecit de eo Hauptius opusc. I l l , 128: Aber auch wo wir der Überlieferung sicher sind, wird in des Statius gedickten die kritik dadurch erschwert, dass sich oft nicht mit Sicherheit bestimmen lässt, was man dieser poesie zutrauen darf: so sehr gefällt sich der begabte aber wenig bedachtsame dichter in verwegener Steigerung der überkommenen dich ter spräche, in ermüdender redseligkeit und dazwischen in übermässig zusammengedrängter dunkler kürze; das bestreben den ererbten redeformen neuen reiz zu oerschaffen wird so wenig durch sicheres gefühl geleitet als vergütet durch gedankentiefe wie in der prosa des Tacitus, oft also ist es leicht zu sagen, was ein einfacherer und massvollerer dichter gesetzt hätte, aber zweifelhaft bleibt es, ob nicht doch von Statius herrührt das befremdliehe, das die handschriften bieten. Praeterea autem nonnullis locis, de quibus posteriore in parte huius opusculi quaesiturus sum, ratio emendandi ex ÜB quae secutus est exemplis facile elucet. Quae cum ita sint, quaestionem de imitatione Papiniana institui. neque tarnen fieri potuit, ut omnia omnium carminimi Statii exempla illustrarem. quod negotium quamquam, ut totam rem absolverem, necessarium fuit, tamen latius patet, quam ut nunc subire possim. hanc ob causam, quae reliqua esse volui, posteriore aetate, si valetudo firma erit, adiciam; nunc ut, quod caput est huius quaestionis, peragerem, Thebaida Statii cum Vergilii et Ovidii carminibus conferre mihi proposui. sane Thebaida et maximum huius poetae opus esse et, praeter Vergilium, Ovidium plurimum ad posteriores poetas pertinuisse nota res est. Quamquam in eiusmodi quaestione non solum difficile est, quae casu, quae certo Consilio consentiant, recte discérnere, sed etiam, cum carmina Vergilii et Ovidii pervulgata fuerint, multis in rebus, quae imitationem docere videntur, dubium est, utrum usum omnium an ilia exempla ipsa secutus sit

8

-

[98]

-

poeta. Altera ex parte multa Bunt, quae si singillatim spectaveris, exigua esse neque quicquam ad rem probandam conferre videntur : quae si conectuntur et cumulantur, auctoritatem non parvam habent. Quas ob causas, si nimis multa, quibus imitationem demonstrem, attulisse videar, venia mihi erit. His monitis ut propositum peragam, hanc inibo rationem, ut primum ea comparem, quae spectant ad genus dicendi, deinde Statium et Vergilium Ovidiumve in disposinone carminum et hominum rerumque descrìptione et sententiis saepius consentire doceam, tum de apparatu mythologico, qui ubique fere idem est, disseram, post de comparationibus epicis, denique de versuum particulis, quas hi poetae communes habent, v e r b a f a c i a m . i n quo nonnulla, quae, prout percipiuntur, ob plures causas ad imitationem illustrandam pertinent, iterum vel tertium afferam opus est. nam exempli causa versuum clausulae non solum ipsae magni momenti sunt, sed etiam, ubi de descriptionibus agitur, respiciendae sunt ; et in substantivis, adiectivis, verbis tractandis saepius idem fit. Quae adhuc ab aliis prolata sunt de hac re, quam aggressus sum, non multum valent. initium recte fecit Otto Mueller neque quisquam hucusque eum secutus est. is cam in editione VI librorum Thebaidos (Lipsiae 1870) gravissima imitationis Statianae exempla congesserit, fundamentum huius quaestionis posuit; sed cum multa neglexerit neque quae tractavit, conexa sint inter se, et intra sex libros substiterit, actum agere non vereor, si, ut rem perficiam, hanc quaestionem denuo instituani. praeter hanc editionem adhibui eam, quae curata est Parisiis 1824—27 auctoribus I. A. Amar et Lemaire, in qua nonnulla insunt, quae hue spectent. sed hae editiones Lemairianae quam sublesta fide insignes sint, satis notum est. denique respicienda erat appendix Aeneidos editioni Ottonis Ribbeckii adiecta a Woldemaro Ribbeck, qua continentur auctores et imitatores P. Vergilii Maronis. quae praeterea in meum usum converti, suo loco commemorabuntur. i) In versibus citandis his UBUS sum editionibus : P. Vergilii Maronis opera recensuit Otto Ribbeck Lipsiae 1859—1868. P. Ovidius Naso ex recognitione Rudolpbi Merkelii Lipsiae 1851.

LIB. I. 1)E NOMINI BUS ET YERBIS EORUMQUE CONIUNCTIONE. C a p . I.

De adiectivis. § 1. Ad quaestionem ipsam accessurus primum agam de d i c t i o n e Staiii ita, ut ordiar ab adiectivis atque iis, quae cum priinum Vergilius vel Ovidius usurpasse videantur, ab eis Statium mutuatum e s s e subnascitur suspicio. sunt autem haec ') : limen i n r e m e a b i l e I, 96: inremeabilis undae a. VI, 425. | r e v o c a b i l e verbum I, 291: revocabile telum m. VI, 264. | i n p a s t a e aves I, 625. inpasta parens VI, 192: leo inpastus a. IX, 339. | d e s o l a t a tecta I, 654: desolatas terras m. I, 349. | i n f r e n o » Argos II, 180: infreni Numidae a. IV, 41. | pater b i c o r n i s (Inachus) II, 217: Rhenus bicornis a. Vili, 727. Fauni bicornes ep. IV, 49. f. V, 99. | s q u a m e a colla II, 414: squamea terga g. Ili, 426. a. II, 218. | t r i e t e r i c a nox (xQieiTiQixós) II, 661 trieterica orgia a. IV, 302. trieterica sacra m. VI, 587. | m a g n i l o q u o s flatus III, 192: magniloquo ore m. Vili, 396. | i n p e r d i t a pectora III, 85: inperdita corpora a. X, 430. | hasta s t r i d u l a IV, 7 : cornus ( = hasta) stridula a. XII, 267. | o l i v i f e r a e Sicyonis IV, 50: oliviferae Mutuscae a. VII, 711. oliviferis arvis f. III, 151. | v o l n i f i c o ense IV, 87: volnificus chalyps a. ') n u m e r i soli litteris non additis significant versus Thebaidos Papinianae ; in reliquis locis citandis omisi nomina Vergilii et Ovidii, cum res sit aperta ; litteris a. Aeneidem, g. Georgica, e. Eclogas, m. Metamorphoses, am. Amores, med. librum de medicamine faciei, art. artem araatoriam, r. remedia amoris, ep. epistolas, f, fastos, p. ex Ponto, tr. Tristia, c. culicem notavi.

10

—

[100]

VIII, 446. I p r i m a e v a e coniugis IV, 354: primaevo flore a. VII, 162. I B o e o t i s urbibus (Bonaxós) IV, 360: Boeotum Oriona f. V, 493. tellua Boeota m. XII, 9. | t r i f i d a m pinum ( = fax) IV, 380: trífida fiamma m. II, 325. | s e m i n e c e s fibras IV, 466. semineces lupos IV, 660. il li semineces VII, 764: quem seminecem a. V, 275. semineces multos a. XII, 329. seminecis viros a. IX, 455. semineces artus m. I, 228. I a r m í f e r o s Getas IV, 654: armíferos Lelegas m. IX, 645. | b i f o r e m tumultum IV 668: biforem cantum a. IX, 618. | i n e l u c t a b i l i s umbra V, 45. ineluctabilis palus IX, 390: ineluctabile tempus a. II, 324. ineluctabile fatum a. VIII, 334. | c o n u b i a l i a vincla V, 112: conubialia iura ep. VI, 41. | a e q u a e v u m Cydimon V, 226: aequaevum regem a. II, 561. aequaevum amicum a. V, 452, | f r e m e b u n d a quies V, 244: fremebundus m. XII, 128. | nullis v i o l a b i l i s armis V, 258: non violabile numen a. II, 154. | P e l i as pinus (hasta) V, 336: Pelias hasta ep. Ill, 126. | l a b o r i f e r o s currus VI, 25: laboriferi Herculis m. IX, 285. | i m b r i ' f e r arcus VII, 427: imbriferum ver g. I, 313. | n u b i f e r u m latus VII, 744: nubifer Appenninus m. II, 226. nubiferis notis ep. Ill, 58. | f u m i f e r a m lampada VIII, 467: fumiferam noctem a. VIII, 255. fumíferos ignis a. IX, 522. | n a v i f r a g i s sax is V, 415: navifragum Scylaceum a. Ill, 553. navifragum fretum m. XIV, 6. | onus i n l a e t a b i l e V, 633: inlaetabilis ora a. Ill, 707. inlaetabile murmur a. XII, 619. | i n o p i n a gaudia V, 711: inopina quies a. V, 857. inopina fora a. VIII, 476. | v i p e r e o nexii VI, 8: vipéreos dentea m. Ill, 103. vipereia nodia m. IV, 491. | p r a e s a g u s Arion VI, 424. Bacra praesaga VIII, 335: praesaga pectora m. X, 444. praesaga mens a. X, 843. praesagi fulminis a. X, 177. | a n g u i c o m a m effigiem VI, 495. anguicomae sorores XII, 647: anguicomae Gorgonis m. IV, 699. | n e c o p i n o fine VI, 592. necopinus VI, S88: necopina morte m. I, 224. | i a c u l a b i l e pondus VI, 658: telum iaculabile m. VII, 680. | domus i n m a n s u e t a VII, 42: ille inmansuetusque m. IV, 237. inmansuetique Cyclopis m. XIV, 249. | honor e x e q u i a l i s VII, 90: exequialia carmina m. XIV, 430. | c i r c u m s o n a Thisbe VII, 261: turba circumsooa m. IV, 723. | a d c o m m o d a castris arva VII, 441: valles adcommoda fraudi a. XI, 522. [ i n d i g e s t a copia VII, 619: indigesta moles m. I, 7. | m y s t i c a lampas Vili, 766: mystica vannus g. 1,166. | f l u m i n e a m ulmum IX, 266 : flumineae volucrea m. II, 253. flumineam ulvam f. V, 519. | r u r i c o l a m q u e Gyan IX, 305 : ruricolasque boves m. V, 479. ruricolaeque Phrygea m. XI, 91. | s o p o r i f e r o flore X, 107. aoporiferae noeti X, 326. soporíferas per umbras XII, 291 : soporiferumque papaver a. IV, 486. | s c e p t r i f e r a e Iunonia X, 51. sceptriferi Laii XI, 636: sceptriferaa manus f. VI, 480. | l u n a t a monilia IX, 689: lunatis peltis a. I, 490. | Tegee i n d e f e s s a XI, 177: indefessa a. XI, 651. indefessus m. IX, 199. | c o n i u g i a l i a fuñera XII, 158: coniugialia festa m. V, 3. coniugialia iura m. VI, 536.

-

[101]

-

11

§ 2. Sequuntur ea adiectiva, quorum in c o n s t r u c t i o n e hi poetae inter se consentiunt, quae adiectiva primum a Vergilio vel Ovidio hoc modo constructa sunt: e g r e g i u s fati mentisque III, 99: egregius animi a. XI, 417. | f e s s u u i bellique viaeque III, 395: fessi rerum a. I, 178. | belli l a e t u s IV, 841. laetus dolorum V, 118: laborum laeta a. XI, 73. | quia unda c o n c o l o r V, 360. concolor est albis et cassia et Ínfula Cristis VI, 331 : concolor illis unda m. XI, 500. populus festo suo concolor f. I, 80. | c e r t a malorum V, 545. certus necis VII, 699: certus eundi a. IV, 554. | operum f i d e n s VI, 678: fidens animi a. II, 61. | maris s e c u r a iuventus Vili, 268. secura vadi XII, 235: securi pel agi atque mei a. VII, 304. securus amorum a. I, 350. | haud d u b i u m fati Vili, 588: nec animi dubius g. Ili, 289. | p o t e n s scelerum XI, 57: tempestatum potentem a. I, 80. | manus a p t a legi III, 306: forma apta premi am. I, 5, '20. aetas apta regi art. I, 10. ficus apta legi f. II, 254. | b o n u s disco contendere VI, 828: boni ambo, tu calamos inflare leves, ego dicere versus e. V, 1. | c e r t u s q u e mori III, 378: certa mori m. X, 428. § 3. Transeamus ad ea adiectiva, quorum s i g n i f i c a t i o n e s , quoniam ante Vergi'lium vel Ovidium nnnquam, postea rarissime leguntur, ab eis sumpsisse Statium verisimile est. ac primum enumerentur adiectiva t r a n s l a t a : m a l i g n i s vadis I, 374. inalignis faucibus II, 499: aditus maligni a. XI, 525. | vocis a m a r a e I, 450. sonitu amaro X, 553. amarum Astaciden Vili, 725 : hostis amare a. X, 900. dictis amaris a. X, 368. 591. | s u p e r b i s stratta I, 525. superbis tholis II, 734: foribus superbis a. Vili, 196. superbis postibus a. Vili, 721. ostro superbo a. I, 639. | i g n e a corda fremunt II, 411. igneus Aethion VI, 465. .ignea (celerrima) crura VI, 592. circumvolat igneus arcu IX, 736: volat igneus aequore Tarchon a. XI, 746. | filimi ne u s Dorylas (fui— minis instar) II, 571. fulmineus Tydeus IV, 94: fulmineus Mnestheus a. IX, 812. | a r d e n t e s (fulgentes) tubas II, 718: ardentem clipeum a. X, 262. ardentis clipeos a. II, 734. | a r d e n s (inflammatus) Arcas V, 556: ardentis Marte Latinos a. X, 237. | d u l c e s Thebas IV, 92: dulces Argos a. X, 782. | silva i n t o n s a e frondis IV, 420. intonsa cacumina VI, 105: quercus intonsa a. IX, 681. intonsi montes e. V, 63. | c o r n a n t i (crinitus) humo V, 502: comans narcissus g. IV, 123. | arma m a e s t à V, 353: maestum ebur g. I, 480. maestae arae a. I l i , 64. | f l o r e n t e s lumine postes I, 210. florentes igne zmaragdos II, 276: florentis aere catervas a. VII, 804. XI, 433. | i n f i d i campi Vili, 131: infida terra tr. IV, 4, 60. | f e l i c i robore silvas IX, 5«5 : felicis erue silvas g. IV, 329. | r a m o s a (multa capita babens) liydra

12

—

[1021

—

IV, 169: cervix ramosa colubris m. IX, 73. | cygnum nival em VI, 524: equi candore nivali a. III, 538. Accedunt cetera adiectiva, quae omnino propter significationes hue pertinent: p a m p i n e o s currus IV, 656: pampineas hastas a. VII, 396. | aliquis regum medio c i r c u m f l u u s amni (= circumfusus) IV, 824: circumflua insula m. XV, 624. | h o s p i t afluminaIV, 843 : hospita aequora a. Ill, 377. | q u e r u l a e domus (sc. avium = nidi) V, 601: querulo volucrum nido med. 77.. querulae cicadaeg. Ill, 328. | a e r i a m pyram (alte in aerem surgens) VI, 85: monte sub aerio a. VI, 234. aerias Alpis g. Ill, 474. aè'riae quercus a. Ill, 680. | r e f u g a e aera silvae rapit VI, 281: refugam undam captavit m. X, 42 (utroque loco dicitur de Tantalo). | vultus i n a n i s X, 697: inanem luminis orbem (= caecus) m. XIV, 200. | v i g i l a t a Thebai (epos) XII, 811: vigilatum carmen art. II, 285 (nocturna opera compositum). | t r u c e s ventos X, 92: eurus trux m. XV, 603. trucis Boreae g. I, 370. | loca m u t a IV, 477: muta silentia m. IV, 433 (de Tartaro dictum). | c a n um Othryn IV, 655 (ob nivem) : canis montibus g. I, 43. | b a c c h a t e Cithaeron IV, 371: bacchatam iugis Naxum a. Ill, 125. bacchata Taygeta g. II, 488. | ceston i u g a lem V, 63: vinclo iugali a. IV, 16. lectum iugalem a. IV, 496. ( s i n u o s a terga V, 520: sinuosa volumina a. XI, 753 (de angue dictum).. | a r d u u s Hippomedon V, 560. IV, 129: campo sese arduos infert a. IX, 53. | l e t a l i s serpens VI, 40: letali volnere a. IX, 580. | tepidis sudoribus artus e f f e t i VI, 470: vires effetae (= senectus) a. V, 396. § 4. Restant ea adiectiva, quae ad rem mythologicam aliquo modo spectant. sunt enim permulta, quae a nomine clarorum virorum vel gentium vel magnarum urbium derivata ponuntur pro iis, quae a nomine ipsius terrae dueuntur. haec omnia sermoni cottidiano prorsus aliena, cum hoc modo non inveniantur ante Vergilium vel Ovidium, ab eorum carminibus Statius sumpsisse putandus est. B i s t o n i u s = T h r a c i u s (quod B i s t o n e s sunt g e n s T h r a c i a e ) . Bistonium ensem II, 587. Bistoniis in 'arvis VI, 665. Bistonias domus VII, 7 : Bistoniis viris m. XIII, 430. Bistonius rex (= Tereus) c. 251. Bistonides maritae V, 142: Bistonis ora ep. XV, 344. Bistonis terra p. II, 9, 54. G e t i c u s = T h r a c i u s (quod G e t a e s u n t g e n s T h r a c i a e ) . Getica Phlegra I I , 595: Geticis ab armis p. II, 8, 69. Getico sermone p. IV, 13, 19. O d r y s i u s = T h r a c i u s (quod O d r y s a e s u n t g e n s Thraciae). Odrysiis querclis VIII, 57. Odrysia ni ve IV, 794: rex Odrysius (= Tereus) m- VI, 490.

-

[103]

-

13

A o n i u B = B o e o t i u s (ab A o n e , q u i f u i t h e r o s B o e o t i u s ) . Aonia Ithone II, 721. Aonius vates (Tiresias) IV, 610. Aonios in agros VII, 567. Aonii Lyaei VII, 684. Aoniis catervis V i l i , 663 : Aoniis Thebis m. VII, 763. Aonius deus ( = Bacchus) art. I, 312. Aonias urbes m. Ili, 339. Aonius (Hercules) m. I X , 112. O g y g i u s = T h e b a n u s (quod O g y g u s e r a t r e x T h e b a r u m ) . manibus Ogygiis III, 110. Ogygio Marte VI, 609. Ogygio; bello VII, 33. Ogygios manes XI, 420: Ogygius deus ( = Bacchus) ep. X , 48. S i d o n i u s = T h e b a n u s (a C a d m o S à d o n i o , q u i T h e b a s c o n d i d i t ) . Sidonias praedas IV, 648: Sidoniae comites in. IV, 543. E c h i o n i u s = T h e b a n u s . ab armis Gchioniis I X , 646. Echionio in limine X, 508. Echionios penates XII, 73 : nomen Echioniuin a. X I I , 515. Echionias in arces tr. V, 53. D i r c a e u s = B o e o t i u s . gener Dircaeus (Polynices) IV, 74. Dircaea ad (lumina VII, 564. agmina Dircaeà X I I , 5. Dircaeae alae X, 466. Dircaeo bello V, 647 : Amphion Dircaeus e. II, 24. P a r r h a s i u s = A r c a d i u s (a P a r r h a s i a A r c a d i a e r e g i o n e ) . Parrhasias catervas IV, 246. Parrhasis (ursaj VII, 8. Parrhasiis astris VIII, 370. PaTrhasio cornu IX, 744: Parrhasio Euandro a. XI, 3i. Parrhasiae deae f. I, 618. Parrhasiae viiginis tr. II, 190. Parrhasio de more a. V i l i , 344. Parrhasis Ursa ep. X V I I , 152. Parrhasides stellae f. IV, 577. L y c a o n i u s = A r c a d i u s (a L y c a o n e r e g e A r c a d i a e ) . Lycaoniae ursae IV, 304: Lycaonium Erichaeten a. X , 749. M a e n a l i u s = A r c a d i u s (a M a e n a l o A r c a d i a e m o n t e ) . Maenalius Dorceus IX, 809. Maenaliae Dianae X I I , 125: Maenaliae silvae art. II, 193. D i c t a e u s = C r e t e n s i s (a D i e t e m o n t e C r e t a e ) . Dictaea tela IV, 258. iudicis Dictaei (Minos) VIII, 103. saltus Dictaeos a. IV, 73. Dictaea arva a. I l i , 171. G n o s i a c u s = C r e t e n s i s . Gnosiacus arcua VI, 725 : Gnosiacae carinae m. VIII, 144. Gnosiacas rates m. VII, 471. Gnosiaco regno m. IX, 669. Gnosiaci regis m. V i l i , 52. L y c t i u s = C r e t e n s i s (a L y c t o C r e t a e o p p i d o ) . Lyctia tela VI, 927: Lyctia classis m. VII, 490. Lyctius Aegon e. "V, 72. A c t a e u s = A t t i c u s (quod A t t i c a o l i m n o m i n a t a e s t A c t e ) . Actaeos imbres IV, 453. Actaeae gentis X I I , 175. Actaeas acies X I I , 196. Actaeis muris X I I , 464: Actaeas arces m. II, 720. Actaeo de vimine m. II, 554. Actaeae rates ep. II, 6. In a c h i u s = A r g i v u s ( a b l n a c h o r e g e A r g o r u m ) . Inachias acies VII, 15. Inachii cruoris XI, 174. Inachiae cohortis V, 673: Inachiae rates ep. XIII, 134. Inachias ad urbes a. XI, 286.

14

-

[104]

-

O e b a l i u s •= S p a r t a o u s (ab Oebalo rege S p a r t a e ) . Oebalio magistro VI, 822. Oebalii caestus VII, 21. Oebalias turmas VIII, 429. Oebalio múrice IX, 690. Oebalios equos VI, 326: Oebalio de vulnere m. XIII, 396. M a s s y l u s = A f r i c a n a s (quod M a s s y l i s u n t g e n s A f r i c a e ) . Massylo Bub hoste V, 332: Massyli equites a. IV, 132. E p h y r a e u s = C o r i n t h i u s . Ephyraeo in litore VI, 253: Ephyraeae Crettsae art. I, 335. Haec sunt adiectiva, quorum usum Statianum proxime accedere arbitrer adVergilium et Ovidium. atque quamquam sunt, quae dubites utrum ab his poetis an ex usitato doctorum hominum sermone poetico hausta sint, tamen in plurimis imitatio est aperta.

Cap. II.

De substantias. § 1. Tractaturus s u b s t a n t i v a , quae eodem quo Vergilius et Ovidius modo adhibuit Statius, primum de iis disseram, quae ab illis primis usurpata hie in Thebaida transtulit. ferrea s u t a IV, 131. aerea suta III, 585; aerea sata a. X, 313. c o r y t u s ( = pharetra) IX, 730. VII, 660: a. X, 169. tr. V, 7, 15. | s e m i v i r VI, 821: a. IV, 215 | s e d i l i a VI, 449: a. I, 167. V, 837. | currus mode r a m i n e liber VI, 506. moderamina clavi X, 183: moderamen equorum m. II, 48. cf. m. VI, 677. XV, 726. • [ medio a f f a t u X, 151: ambire affatu a. IV, 284. | a u s i s sera ira V, 689: pro talibus ausis a. II, 535. magnis ausis m. II, 328. | virent s t r a m i n a VI, 56: flavescunt stramina m. VIII, 701. | insomnia V, 543: a. VI, 896. tr. Ill, 8, 27. | p y r a ( = rogus) V, 314. pyras IV, 465: pyra a. VI, 215. pyras a. XI, 185. f. II, 534. | regum g e s t a m i n a V, 315: Priami gestamen a. VII, 246. | muni min a VII, 446: munimen g. II, 352. | b i p e n n i s VIII, 488: a. II, 479. | m o l a r e s (= sax») VIII, 711: molaribus instai a. VIII, 250. | olor VIII, 676: e. IX, 36. | d e b e l l a t o r q u e cruenti gurgitis IX, 545: debellatorque ferarum a. VII, 651. | e h a l y b u m subtemine IV, 174: chalybs a. VIII, 446. cf. chalybeia massa f. IV, 405. | nap a e as IV, 255 (= nym-

-

[1051

~

15

phas): g. IV, 535. | q u a d r i i u g o s VII, 310.: m. II, 168. | rosaria VII, 223: g. IV, 119. | siccis l u p a t i s I V , 730 ! duris lupatis g. III, 208. § 2. Sequitur ut videamus de iis substantivis, quae, quod easdem quas in Vergilii et Ovidii carminibus atqne primum in bis carminibus significationes habent in Thebaide, ab iliorum exempta et imitatione derivasse Statium puto. primum hue referenda sunt ea, quae proprie materiam, sed constricta quasi significatione res, quae ex materia fabricatae sunt, notant: buxus = t i b i a buxea; II, 77. VIII, 222. IX, 480: a. IX, 619. m. IV, 30. m. XII, 158. p. I, 1, 45. | p i n u s = p i n e a h a s t a ; Pelethroniam pinum II, 598: Etruscam pinum a. IX, 521. | p i n u s = p i n e a n a v i s; pinus Thessala III, 518. Pelias pinus V, 337: a. X, 206. m. XIV, 248. XI, 456. XIV, 88. | pinus = f a x ; pinum disiectat IV, 381: pinu flagranti a. IX, 72. | a l n u s = a l n e a n a v i s ; III, 23. IV, 479. V, 370. VIII, 270. IX, 308. X, 13: g. I, 136. 11,451. | c o r n u s = h a s t a ; Theumesia cornus II, 624. cornu Achiva VII, 647: Itala cornus a. IX, 698. stridula cornus a. XII, 267. | c o r n u = a r c u s ; Gortynia cornua III, 588. curvato cornu IV, 325. cornua VI, 931 : flexile cornum m. V, 383. cornu curvo a. VII, 497. spicula torquebat Lycio Gortynia cornu a. XI, 773. | a r u n d o = a r u n d i n e a s a g i t t a ; Cydonea arundine IV, 269. arundine certa VIII, 660. cf. VI, 354. IX, 745 : letalis arundo a. IV, 73. volucri arundine a. V, 544. cf. a. VII, 499. V, 525. | r o b u r = c l a v a ; IV, 163. robora IV, 64. VI, 539: robur a. VIII, 221. m. XII, 349. | a e r a = t y m p a n a ; V, 730. VIII, 221: f. IV, 212. | t e r g a b u b u l a = c l i p e u s ex coriis f a c t u s ; quattuor indomitis erepta iuvencis terga IV, 166: terga novena boum m. XII, 97. | e b u r = e b u r n e a s t a t u a ; Iunonis ebur VII, 419. cf. X, 66: g. I, 480. | f r a x i n u s = h a s t a f r a x i n e a ; VIII, 717. VI, 103: m. V, 143. Accedunt substantiva ea, quae ita res notant, ut p a r s ponatur prò t o t o vel s p e c i e s prò g e n e r e : axis = c u r r u s ; II, 724. IV, 244. VI, 285. 321. 508. VII, 763. X, 479: m. II, 59. 148. | a x i s = caelum (semper in s i n g u l a r i n u m e r o ) III, 112. V, 86. VII, 200. VIII, 372: a. IV, 482. II, 512. m. I, 255. | p o l u s = caelum (in s i n g u l a r i et p l u r a l i numero) II, 23. Ili, 658. V, 291: f. I, 654. a. III, 586. | r o t a e = c u r r u s (semper in p l u r a l i numero) VI, 284: g. Ili, 114. 170. a. XII, 533. | limen = domus; II, 65: a. I, 389. VII, 579. | l i m i n a = t e m p l u m ; VIII, 200: a. II, 366. | p r o r a e = n a v e s ; XII, 624: a. X, 223. m. XIV, 164. [ A v e r n u s = T a r t a r u s ; XI, 12: a. VI, 126. | T e m p e = v a l l i s a m o e n a ; I, 485. VI, 88: g. II, 469. |

16

-

[106]

-

z e p h y r i = v e n t u s ( s e m p e r in p l u r a l i numero) VII, 338. Vili, 717: a. IV, 562. X, 103. | n o t u s = v e n t u s (in s i n g u l a r i et p l u r a l i n u m e r o ) III, 486. IV, 315: a. I, 575. Ili, 268. VI, 355. E contrario haec substantiva t o t u m pro p a r t e vel g e n u s pro s p e c i e significant: s i i v a e = a r b o r e e ; fractisque silvis II, 248. ingentes silvaa IX, 590. silvarumque comas III, 257. bracchia silvarum I, 362: silvarumque aliae g. II, 26. m. IV, 778. | a n n u s horrens ( = hiems) IV, 1: frigidus annus a. VI, 311. Ultra quam quod imitabatur exemplum progressus est Statius : t i g r i s et t a u r u s = p e l l i s t ì g r i s et t a u r i ; quem tigris ambit IX, 686. inanem tigrin VII, 279. tauro insignis avito VII, 279 (cf. VII, 310) : intextum tauris opus a. X, 785. § 3. Nonnullis locis adiectiva vice fnnguntur substantivorum ita, ut omissum sit substantivum m a r e : I o n i u m = I o n i u m m a r e ; ingens Ionium I, 14. magnum Ionium II, 106. per Ionium Libycumque VI, 307 : Ionio in magno a. III, 211. | A e g a e u m = A e g a e u m m a r e ; I, 701. Ili, 434: a. XII, 366. § 4. Agendum est de eis substantivis, quae eodem vel simili modo in his carminibus t r a n s l a t a sunt: u m b r a = f o l i a e t r a m i ; Icaria umbra IV, 655: inducite fontibus umbras e. V, 40. falce premes umbras g. I, 157. pampineas umbras e. VII, 58. | b r a c c h i a = r a m i ; bracchia silvarum I, 362: annosaque bracchia (pandit ulmus opaca) a. VI. 282. | c o m a e = f o l i a e t r a m i ; silvarumque comas III, 257. silva sternitur comas VI, 91. omnes exuta comas VI, 352 : fulva arbor comam m. X, 648. strìnge comas g. II, 368. | nox = c a e c i t a s ; nostramque move noctem IV, 548: sub nocte trahens senectam m. VII, 2. | n u b e s = t u r b a ; nube sub ipsa armorum IV, 840: nubem belli a. X, 809. (cf. Hom. II. XVII, 243 vttpog noXsftoio.) | t e l a = f u l g u r a (fiékq); tela summa poposcerat Iuppiter V, 583. tela ultricia poscit X, 911: f. Ili, 316. am. II, 5,52. | s i l v a = c o p i a m a g n a s a g i t t a r u m ; harundineam silvam V, 533: inmanem silvam circumfert tegmine a. X, 887. | v u l t u s = s p e c i e s ; belli vultus VIII, 402: salis placidi vultum a. V, 848. | r e m i gium pedum (sc. Hippomedontis) IX, 250: remigium alarum a. VI, 19. | i m b e r atrox (se. armorum) X, 542: ferreus imber a. XII, 284. | i m b r e s = l a c r i m a e ; ora rigantur honestis imbribus II, 235. cf. Ili, 123: imbre rigante art. I, 532. cf. tr. I, 3, 18. | sanguineos r i v o s XI, 266: sanguinis rivos a. XI, 668. | fatorum in c a r d i n e suinmo X, 853: baud tanto cessabit cardine a. 1, -672. | cruentis r o r i b u s

-

[107]

-

17

II, 674: sanguíneos rores a. XII, 339. | d o m u s alitis II, 505: domos avium g. II, 209. domus volucrum a. VIII, 235. | f l a m m a e = a i d e r a ; nulli pervia flammae I, 345: fixae flammae tr. IV, 3, 15. | m a r i t u s = m a s ; stabulique maritum V, 330: pecori dixere maritum g. Ill, 125. I t e r g u m = summum a e q u o r ; summaque terga quati VII. 795: suscitât aequore terga g. I, 97. § 5. Addenda sunt ea substantiva appellativa, quae aliquo modo spectant ad r e m m y t b o l o g i c a m : b a r a t h r u m = T a r t a r u s ; Tartarei baratbri I , 85. inferipre barathro VIII, 15 : immane barathrum a. VIII, 245. | extrema iam fila colu (sc. Parcarum) VI, 380: iam vacuo colo am. II, 6, 46. | s o r o r e s = Musae VI, 365: m. V, 255. IV, 471. | s o r o r e s = Parcae; nigrae sorores VI, 376. pensa sororum VIII, 59 : dispensant fata sorores ep. XII, 3. I r e g i a tristis VIII, 80 (sc. in Tartaro): fera regia Ditis m. IV, 438. I b ¡ m e m b r i s = C e n t a u r i ; Ossaei bimembres XII, 554: nubigenas bimembris a. VIII, 293. cf. m. XII, 240. 494. XV, 283. | p o r t i t o r = C h a r o n : Lethaei portitor amnis XII, 559: portitor transiré arcuerat m. X, 73. portitor Orci g. IV, 502. Accedunt ad haec substantiva e a , quae proprie sunt nomina deorum, sed adhibita ad notandas eas res, quas teuent vel tuentur ill! dei. T h e t i s = m a r e ; Thetis arentes ripas I, 39. cf. V, 709: temptare Thetim e. IV, 32. | M u l c i b e r = i g n i s ; lassusque putres iam Mulciber VI, 234: Mulciber urebat m, XIV, 533. | N e r e u s = m a r e ; Aegaeo Nereo V, 49. sulcatum Nerea VIII, 230 : Nereus circumsonat m. I, 187. § 6. Restant substantiva, quae omnino, quod idem in his carminibus valent, ad hanc quaestionem pertinere videntur; quamquam de nonnullis dubitali potest: c o n u s = c o n u s g a l e a e ; IV, 21. 236. VIII, 402. 569. 707. XII, 401: conum insignis galeae a. Ill, 468. picto cono m. Ill, 108. | c a n i t i e s = c a n i c r i n e s ; canities adsurgere IV, 581. propexa canities II, 97. canitiem impexam III, 138: canitiem deformat a. X, 844. canities inculta a. VI, 300. canities hirta m. X, 425. | mons = s a x u m ; Tyrios accedere montes I, 10: fertur in abruptum mons a. XII, 687. I c a e d e s = c a e s i ; propellens caedibus amnem I, 43 : caedis acervos a. X, 245. XI, 207. | i g n i s = f u l m e n ; ignis Iovis I, 92. ignem iaculatus VII, 158: clarior ignis a. II, 705. | i u g a l e s = i u n c t i e q u i ; III, 413. VI, 391. 481. VII, 72. VII, 743. IX, 7: a. VII, 280. m. V, 661. I c r a t e s = s c u t u m ; propugnant pectora crates IV. 110: umbonum cratis a. VII, 633. | i u b a = i u b a g a l e a e ; scandente iuba 2

18

-

[108]

-

IV, 130. adornavitque iubam VIII, 167: triplici crinita iuba galea alta a. VII, 785. | i u b a = i u b a s e r p e n t i s ; perque iubas stantes V, 572. Iucentes a fronte iubas II, 280 : iubaeque sanguineae a. II, 206. | o r b i s = s c u t u m ; flammeus orbis IV, 132. aereus orbis II, 258. aemulus orbis III, 226: per orbem aere cavum a. X, 783. | o r b i s = o c u l u s ; Gorgoneosque orbes II, 27S : gemino lumen ab orbe am. 1 , 8 , 16. inanern luminis orbem m. XIV, 200. | a p e x = a p e x g a l e a e ; IV, 236. VIII, 369: a. X, 270. XII, 492. | b i d e n t e s = o v e s ; IV, 416. III, 457: a. VII, 93. IV, 57. XII, 170. | v o l n e r a = y o l n e r a n t i a t e l a ; non mea volnera effugies V, 565: volnera dirigere a. X, 140. | s t a g n a = m a r e ; Aegaea stagna VI, 20: Nerei stagna a. X, 765. cf. a. I, 126. | t o r u s = l e c t u s f u n e b r i s ; VI, 55. 130: a. VI, 220. XI, 66. | l a n u g o = b a r b a p r i m a ; VI, 586. VII, 655: a. X, 324. m. XIII, 754. | f l o s = b a r b a p r i m a ; induxere florem VI, 585: gênas vestibat flore iuventas a. VIII, 160. | c a v e a = s p e c t a t o r e s , q u i a d s u n t in c a v e a ; cavea stimulante VI, 654. caveae dissensus I, 423 : caveae consessus a. V, 340. cf. a. VIII, 636. | c r i n i s = r a d i u s ; longumque trahant per nubila crinem VII, 583 : crinemque volantia sidéra ducunt a. V, 528. | a r m a = u n g u e s l e o n i s : arma citât VIII, 125. armaque curva IX, 589: arma movet a. XII, 6. |arma = a r m a n a v i s : immemor arniorum magister II, 107: colligere arma a. V, 15. spoliata armis a. VI, 353. [ s e d e s = s e p u l c r u m ; sine sedibus umbras XI, 664: sedibus hune refer suis a. VI, 152. sedibus ossa quierunt a. VI, 328. | a r m e n t a = e q u i j plena armenta viris VIII, 403: bellum haec armenta minantur a. III, 540. | m a g i s t e r = m a g i s t e r n a v i s ; magistro obstante IX, 142. magister immemor armorum II, 106: magister hortatur viros a. V, 176. excussa magistro a. VI, 353. | non haec data i a n u a leti III, 68: patet isti ianua leto a. II, 661. cf. laetitiae ianua clausa p. II, 7, 38.

Quae otnnia substantiva quamquam singula aeque atque adiectiva ad imitationem demonstrandam non multum valent, tamen si numerum maximum

eorum,

in quibus mirum

in

modum hi poetae consentiunt, respicimus, quanti momenti sint in hac quaestione,

intellegimus.

-

[109]

-

19

Cap. III. De substantivis coniunctis cam substantivis Tel adiectivis. Multo gravius imitationis argumentum quam quae adhuc tractata sunt, praebent ea quae nunc exponentur. cum enim, ut saepius dixi, quomodocunque quaestionem institueris, non satis certo constet, quatenus doceant imitationem adiectiva et substantiva sola, cum singula vocabula ad sententiam parum valeant, ex p h r a s i b u s quas dicimus, quod si qui de eadern re idem cogitant idemque eodem modo exprimunt casui minime tribui potest, quid de imitatione statuendum sit, multo planius apparere mihi videtur. atque ut omnem dubitationem removeam, non omnes in quibus congruunt hi poetae, quae innumerae sunt, phrases afferò, sed nullas nisi quae ab iis solis vel primis adhibitae sunt, quoniam eae ad rem probandam plurimum conferunt, collegi. § 1. Primum digni, qui commemorentur, nonnulli loci sunt, ubi mirum in modum eadem substantiva sunt coniuncta. in g r e m i o vemae t e l l u r i s IV, 786:^ optatae gremio telluris a. III, 509. | t o r o s r i p a r u m IV, 819: riparumque toros h. VI, 674. | v o c i s m u r m u r a primae VI, 165: parvae murmura vocis m. XII, 49. | v o t i r e u s VI, 198 = a. V, 237. | h o r r o r e c o m a r u m VIII, 389: arrectaeque horrore comae a. IV, 2S0. a. XII, 868. | v u l n e r i s u n d a (versus clausula) VIII, 749 = a. IX, 700. | t e l i a u c t o r VIII, 718. IX, 876: teli nec volneris auctor a. IX, 748. | l e t i n u n t i u s horror IX, 862: fama nuntia leti m. XIV, 726. | -[-tumor i r a q u e cessit V, 425: tumor omnis et irae concessero a. VIII, 40. 2 ) | ambiguo in a e s t u c u r a rum XII, 686: magno curarum aestu a. VIII, 19. | c o m m e r c i a ¡ungere l i n g u a e II, 512 = tr. V, 7, 61. V, 10, 35. Ill, 11, 9. Lucan. VIII, 348.3)

§ 2. Tractaturus substantiva cum adiectivis coniuncta ex phrasibus eas primum profero, in quibus, quomodo singulis locis sint intellegenda substantiva, ex adiectivis appositis elucet. 2 ) omnes locos, quibus signnm crucis + adscriptum est, ad imitationem demonstrandam iam O. Muellerus contulit in editione Thebaidos. 3) cf. Luohr. 1. 1. pag. 50.

2*

20

-

[110]

-

s o n a n t i a v i r g u l t a IV, 469 = a. VI, 704. XII, 522. | i m p e t e v a s t o VII, 585 = m. III, 79. | s q u a l e n t i a ora VI, 31 = m. IV, 656. tr. Ili, 10, 9. ] n i g e r imbribus a u s t e r V, 705: nigerrimus auster g. Ili, 278. | nec i n h ó s p i t a t e c t a V, 715: nec inhóspita tecta m. XV, 15. et inhóspita tecta m. I, 218. | iubas e q u i n a s VII, 263: iubis equinis m. XII, 88. | inanem currum (sine rectore) VI, 520: currnque haeret inani a. I, 476. currusque inanis a. VI. 651. | comantem g a l e a m IX, 108 = a. II, 391. | c a v a tympana IX, 800 = m. XII, 481. | cava n u b i l a III, 545. V, 366 = a. I X , 671. | c a v a i l u m i n a (quibus undae nullae aut parvae sunt) IV, 701 = g. IV, 427. | c a v a tempora I, 418 = m. II, 625. VII, 313. X, 116. XI, 159. XII, 133. | c a v a sub n o c t e IV, 478: nox atra cava umbra a. II, 360. | t r e m u l i s u l u l a t i b u s VII, 482 = a. VII, 395. | p l a n g e n t i a a g m i n a V, 652 = a. XI, 145. | u l u l a t i b u s f e m i n e i s V, 698. VII, 677: ululatu femíneo a. IV, 667. I X , 477. | f e m í n e o s c o e t u s V, 652 = art. I, 253. | s o c i i s a n g u i n i s (affinis) V, 683 = am. I I , 14, 32. | p o p l i t e s u c c i d u o IV, 324 = m. X , 458. | t e m p l u m n e m o r a l e Minervae IV, 288: templum nemorale Dianae art. I, 259. | f l a v e n t e m c o m a n IV, 262: flaventisque comas a. IV, 590. | c u r v a s a q u a s V, 374: curvis in aquis f. III, 520. | t a c i t a m e n t e II, 331 == am. I, 4, 23. Ili, 7, 63. art. I, 602. in. XV, 26. | tacito pectore II, 410. 481 = ep. XIII, 89. art. I, 110. | amica manus IV, 26: amicis manibus m. XI, 565. f. V, 409. | p o r t u s linquere a m i cos III, 24: portus intramus amicos a. V, 57-(cf. Theb. II, 194 prospectet amicàm puppis humum). | E ó a s o p e s VI, 60 = art. I, 202. | i n c a e d u a s i l v a VI, 90 = am. III, 1, 1. | c o n s c i a s i d e r a VI, 241 = a. IX, 429. IV, 519. | c o n s c i a v i r t u s VI, 826 = a. V, 455. XII, 668. | p e r p e t u o c a r m i n e VII. 289: perpetuum carmen m. I, 4. | f o r t e s l a c e r t i VI, 708 = ep. IX, 59. am. II, 5, 47. | igne t r i sulco (fulmen) VII, 324: ignibus trisulcis m. II, 848. | f u l v a i a s pide VII, 659 = a. IV, 261. | numen alumnum Vili, 223 = m. IV, 421. | f a t i d i c i v a t i s X, 616: fatidicae vatis a. Vili, 340. | horr e n t i a t e r g a X , 647 = a. I , 635. | mucrone c o r u s c o (versus clausula) X, 774. IX, 542 = a. II, 333. | a e r i u m i t e r X, 842 = f. II, 252. | p u d i b u n d a o r a XI, 493 = m. Ili, 393. VI, 604. X, 421. J i m p e r f e c t a v e r b a V, 614 = m. I, 526. tr. I, 3, 69. | impastus leo VI, 599 == a. IX, 339. | c a e c o pul vere mixti VI, 411: caeco pulvere campus miscetur a. XII, 444. | i n e r t e s o c u l o s X, 124 = g. Ili, 523. | mutua v u l n e r a IX, 566 = m. Ili, 123. VII, 141. XIV, 771. | moilia pensa IX, 614 = g. IV, 348. | m i s e r a n d e puer IX, 716: miserande puer a. XI, 42. miserande puer a. VI, 882. X, 825. | levia p e c t o r a (iuvenilia) VIII, 567 = a. XI, 40. | acerbum vulnus IX, 9 = a. XI, 823. | arduus a e t h e r IX, 30 = a. X, 102. | p u r p u r e a s genas I, 538 = am. I, 4, 22. | sub n o c t e sopora I, 403: noctisque

—

1111

—

21

soporae a. VI, 390. | p a l l e n t e s u m b r a s II, 48 = a. IV, 26. g. Ill, 357. | n i g r a s u b n u b e II, 106 = a. V, 516. | m o r t a l i b u s c u r i s II, 320: mortalis cura g. Ill, 319. | s o l l e r s c u r a III, 451 = p. I, 6, 35. | s e m e s a q u e o s s a I I , 609: se mesa ossa a. VIII, 297. | s o c i a a r m a III, 313 = a. VIII, 120. XI, 161. | o b l i q u o l u m i n e III, 377 = m. II, 787. | n i t i d u m d i e i n III, 440: nitido die m. I, 603. | d e p r i s c o s a n g u i n e (sanguis = genus) III, 600 = a. VII, 706. | d e mi s s u m q u e Iovis serie g e n u s III, 286 (cf. II, 613 Chromis Tyrii demissus origine Cadmi) : ab alto demissum genus Aenea Hor. sat. II, 5, 634) | p e r n i c i b u s a l i s III, 471 = a. IV, 180. | v i p e r e i g e n e r i s X, 6 1 4 = a. VII, 753. | m i s e r a b i l e v o l g u s XI, 41G = a. II, 798. | m o l l e s t h y r s o s IX, 435 = a. VII, 390. | l e t a l i a v o l n e r a X I , 535: letale volnus a. XI, 749. IX, 580. | p u l v e r e a n u b e IV, 664: pulveream nubera a. Vili, 593. | b r e v i s v i r t u s IV, 12 = f. I, 598. | t o r v a s u b f r o n t e I, 186 = a. Ili, 636. | g e l i d o v e labor sudatus in H a e m o V, 189: gelidove in Haemo Hor. carm. I, 12, 6.5)

§ 3. His contrariae sunt eae phrases, in quibus adiectiva, quae plerumque dicimus o r n a n t i a , magis pingendi quam declarandi vim habent. collegi has paucas: i g n i s e d a x XII, 430 = m. IX, 202. XIV, 541. a. II, 758. f. IV, 785. | p u r p u r e u s s a n g u i s IX, 883 = tr. IV, 2, 6. | n o x h u m i d a X, 1 = a. II, 8. V, 738, 835. XI, 201. | p a l l e n t e s h e d e r a e V I I , 653 = g. IV, 124. e. Ili, 39. | v i r i d a n t i a g r a m i n a V, 526 = c. 50. | m u t a s i l e n t i a X, 91: per muta silentia m. IV, 433. VII, 184. X, 53. | a m a r a m D o r i d a ( = mare, quod Doris est filia Oceani et Tethyos) IX, 371 = e. X, 5.

Plures phrases, quae hue spectant, cum pertineant ad apparatum mythologicum, enumerabuntur in eo capite, in quo de ilio agetur. § 4. Quaeramus nunc de iis phrasibus, quae aliquo modo t r a n s l a t a e sunt, quas secrevi ab ceteris propterea, quod, cum optime patefaciant ingenium poetae, plurimum valent ad imitationem illustrandam. s u p r e m o m u n e r e (scil. quod mortuis fit) XII, 54 = p. 1, 7, 29. | p r o f u n d a n o c t e ( = Tartarus) X, 832. V i l i , 144 = a. IV, 26. VI,462.| E o a s q u e d o m o s ( = oriens) Vili, 238 = g. II, 115. | i g n i s s u p r e m u s ( = r o g u s ) V i l i , 72. supremis ignibus III, 167: supremus ignis am. I, 15, 41. m. II, 620. XIII, 583. | c o n c r e t o f r i g o r e ( = glacies) 4

) cf. Luehr. 1. 1. pag. 17. ) cf. Luehr. 1. 1. pag. 7.

5

22

—

[112]

—

III, 672: concreta frigora g. II, 376. | a r d e n t e s c l i p e o s IV, 723: clipeum ardentem a. X, 261. | i g n e a s i t i s IV, 699 (cf. VI, 472 sitis fiammata) = g. Ill, 483. | l o n g i s o l e s ( = dies) V, 460 = e. IX, 52 (cf. g. II, 481 hiberni soles, f. I, 157 blandi soles). | . a n g u s t i m i diem ( = dies hiemalis) IV, 2: angusti dies tr. V, 10, 8. | v o c e s s u p e r b a e VIII, 265: cf. a. IX, 634 verbis superbis. | v i r e s s u p e r b a s VI, 647 = a. XI, 539. | i n s a n i f l u c t u s XII, 729 = e. IX, 43. | i n d i g n u m i m b r e m V, 270: indigno imbre art. I, 532 (= lacrimae). | s a e v u s h o r r o r V, 239 = a. XII, 406. | s a e v a a r m a VIII, 179 = a. I, 295. VIII, 482. XII, 890. | r o s e i s g e n i s IV, 336 = a. XII, 606. | b i b u l a s a r e n a s XI,44: bibula arena g. 1,114. | d i s c o r d i b us a r m i sXI, 100 = g. II, 459. | l a n g u i d a q u i e s XI, 548 = a. XII, 908. | f e r o s e n s e s XI, 685 = m . XIII, 343. ] e n s i s f u l m i n e u s X, 272 = a. IV, 580. IX, 442. | s a n g u i n e i s r o r i b u s ( = guttis) V, 590 = a. XII, 339. | s u r d a s f o r e s IX, 723 = am. I, 6, 54. | a m a r a e c u r a e I, 340 = p. I, 10, 3. | d i c t i s a m a r i s l l , 660= a. X, 368. a. X, 591. tr.III, 11, 31. | d u l c i a f u r t a I, 5 7 4 = g. IV, 346. m. IX, 558. | sub l u c e i u g a l i (nuptiali) II, 272: luxque iugalis. m. IX, 760. | p r o t e r v a m m a n u m IX, 137: manibus protervia m. XII, 233. | h o r r i d a b e l l a VI, 865: a. VI, 86. VII, 41. § 5. Accedunt eae phrases, quae spectant ad r e s m y thologicas: s e d i b u s a S t y g i i s VIII, 190: sedibus Stygiis m. XIV, 155 (= Tartarus). | T a r t a r e a s s e d e s ( = Tartarus) Vili, 65. IV, 473 = a. Vili, 667. | a l t a q u e t e r r a (= Tartarus) VIII, 190 = a. VI, 267. | S t y g i i s q u e t e n e b r i s Vili, 376 = Stygiis tenebris g. Ili, 551. | S t y g i i s in o r i s Vili, 4: Stygias in oras p. I, 8, 27. | n i g r a T a r t a r a I, 307 = a. VI, 134. | s a e v a s M y c e n a s IX, 444 = a. VII, 222. | A r g o I i c i B ab a r m i s ( = expeditio in Thebas facta) V, 643. V, 735: Argolicis armis tr. II, 317. | A m p h i o n i s a r c e s ( = Tbebae) X, 873 = m. XV, 427. | P h o e b e a q u e v i r g o ( = Manto) IV, 488 = p. II, 2, 82. | t r i p l i c i s m u n d i (caelum, terra, inferi) IV, 516 = m. XII, 40. | P a p h i a s m y r t o s IV, 300: Paphiae myrtus g. II, 64. | occi]dui P h o e b i V, 477: occiduus Phoebus m. XIV, 416. § 6. Denique hue referendas esse puto eas phrases, quae, quamquam non prorsus congruunt, tamen s i m i l e s videntur esse : nàm aut adiectiva et substantiva non eadem forma sed eadem notione insignia coniunguntur aut aliquantum ultra exemplum progressus est imitator: P a l l a d i o » oleae r a m o s V, 417 : r a m i s velatos P a l l a d i a a. VII, 154 (= rami olivae). | r o r e madens S t y g i o V, 198: ramurn L e t h a e o r o r e madentem a. V, 854. | p a s t o r a l i t r u n c o (sc. myrti) IV, 301:

-

["31

-

23

p a s t o r a l e m m y r t u m a. VII, 817. | t e i l u r i a o p e r t a e dissilit umbra IV, 520: telluris operta subire a. VI, 140. | s p u m e a f r e n a V, 708: s p u m a n t i a f r e n a a. V, 817. | a r d e n t i a m e l l a VI, 210: f r a g r a n t i a (alii f l a g r a n t i a ) m e l l a g. IV, 169. a. I, 436. | c l i p e i s e p t e m p l i c e tauro VII, 310: c l i p e i s e p t e m p l i c i s orbes a. XII, 925. c l i p e i dominus s e p t e m p l i c i s m. XIII, 2. (cf. Hom. II. VII, 220: imaßoeiov aáxos). | c r u e n t i s r o r i b u s VIII, 7: r o r e s s a n g u í n e o s a. XII,339. | v e n t o s u m q u e d e c u s X , 712: v e n t o s a g l o r i a a. XI, 708. | f r a u d i q u e a d c o m m o d a tempora VI, 615: f r a u d i a d c o m m o d a valles a. XI, 522. | m u l t i f i d a l u m i n a (= faces) III, 142: m u l t i f i d a s que faces m. VII, 259. Vili, 644. | b i v e r t i c i s umbra P a r n a s i I, 629: P a r n a s u s q u e b i c e p s in. Il, 221. | c a e l e s t i b u s t e l i s IX, 729: c a e l e s t i b u s a r m i s a. XII, 167. | d u b i i s vitata c a r i n i s IV, 224. dubias carinas silv. IV, 3, 77 : dubia pinus f. II, 101. dubiae navita puppis p. II, 5, 62. dubia ratis art. I; 558. II, 514.6)

Cap. IV. De v e r b i s . In v e r b i s inquirendis eandem quam in illis phrasibus inii rationem. nam cum in hac quoque re difficillime discernatur, quatenus consensus ex Consilio aut ex communi usu aut ex casu ortus sit, cum usus verborum in sermone latissime pateat, nulla verba nisi quae sumpta esse ex Vergila vel Ovidii carminibus certis probabilibusve de causis intellegeretur, collegi, quam ob rem primum enumerabuntur ea verba, quae a Vergilio vel Ovidio primis, ut videtur, adhibita in Thebaide repetuntur, deinde ea verba, quorum in significatone et usu hi poetae congruunt. § 1. Ordior igitur ab iis verbis sermonis poetici propriis, quae, quod ante Vergilium ne semel quidem leguntur, imitando transtulisse in Thebaida Statium arbitror: l a p s a r e V, 223. lapsare in sanguine IX, 162: in multo lapsantem sanguine a. II, 551. | t r a n s a d i g a m ferro V, 127: transadigit costas a. XII, 276. 508. | manibus i n t e r s e r i t ictum VI,, 781: interserit oscula verbis m. X, 559. | lateri dextram i n s e r t a r e VI, 891: clipeoque fi) cf. Luebr. 1. 1. 48.

24

-

[114]

-

sinistram insertabam a. II, 671. | d e s o l a r e urbes VI, 917 desolare agros a. X I , 367. | i n n e c t e r e moras V, 743: innecte causas morandi a. IV, 51. | i m m o r i t u r tabo IX, 19; immoritur sorori m. VI, 296. I d e r i g e s c e r e IX, 36 = a. Ill, 260. | t r a n s a b i r e IX, 126 = a. IX, 432. I i n t e r n e c t e r e plagas VIII, 168: internectat crinem auro a. VII, 816. ] o b l i q u â t hastam VIII, 683: obliquât ensem m. XII, 486. I c r u d e s c e r e XI, 323. II, 7 1 7 = a. VII, 788 = g. I l l , 504. | i m m u g i t q u e vulneribus XI, 601: immugit regia a. XI, 38. immugiit Aetna a. Ill, 674. | a c e r b a t gaudia et munus XII, 75: acerbat crimen a. XI, 407. | hic i n t e r f a t u s II, 188: sic interfata a. I, 386. I i n f r e n d e n s II, 477 infrendens dentibus a. Ill, «64. VIII, 230. X, 718. I i n t e r l a b e n t i b u s stellis umbras II, 649: inter enim labentur aquae g. II, 349. | l e n t a n d u s arcus I, 703: lentandus remus a. Ill, 384. Quanta his locis sit congruentia inter Statium et Vergilium Ovidiumve nemo non videt, cum praesertim saepius non solum v e r b a sed etiam verborum f o r m a e congruant similiaque substanti va addita sint. § 2. Progredior ad ea verba, quorum in u s u et c o n s t r u c t i o n e Statius proxime ad illos poetas accedit. afferò autem ea sola, quae summi momenti in hac re demonstranda mihi videntur e s s e : qui te n a t a n t (te natando excurrunt) IV, 239: fréta natat g. Ill, 259. unda natatur tr. V, 2, 25. | p r a e c i p i t a t fugam V, 168: praecipitat currum m. XV, 518. | a v e r t i t u r herbas VI, 192: equos fontesque avertitur g. Ill, 499. | s t u p u i t qui sibila VI, 338. stupet obvia leto turba superstantem II, 565 : innuptae donum exitiale Minervae stupet a. II, 31. | aethera Lucifer e x i t II, 139: modumque exit m. IX, 632. Avernas exierit vallea m. X, 52. vim viribua exit a. XI, 750. | i n g e m u e r e iacentem IX, 2: ingemuisse interitum e. V, 28. | h o r r e t avum II, 127 : horremua mortem a. X, 880. | me q ù e r e r i s tardam Stygiis Divis (queri aliquid alicui) XII, 215: Oceano quereretur facta mariti f. V, 233. I lustrare va c a t (impersonaliter) I, 483: vacet audire a. I, 373. indulsisae vacat a. X, 625. | a r d e t procumbere VI, 36. ardet avertere pugnam VII, 724. ardet deaccndere V, 402 : mori pro moenibua.ardent a. XI, 895. ardet abire fuga a. IV, 281. | dux raptare d e d i t VI, 115: da iungere dextram a. VI, 697. | d i g n a n t u r stimulare X, 697 : ae . . . viro dignetur iungere Dido a. IV, 192. dignatua est sternere a. X, 732. | s t a t parcere XI, 131 : stat casus renovare a. II, 750. stat conferre manum a. XII, 678. § 3. Reliquum est, ut agamus de iis verbis, quorum i n g i g n i f i c a t i o n i b u s hi poetae mirum in modum consentiunt,

-

[115]

-

25

quae significationes aut antea nunquam aut in his fere carminibus solis occurrunt; t r a n s l a t a autem sunt haec: i n c e n d i t clamore nemus V, 553: clamore inccndunt caelum a. X, 695. I chlamys a r d e t V, 438: Tyrioqne ardebat murice laena a. IV, 262. campi armis ardent a. XI, 602. | nemora f r a n g u n t sonos VI, 29: fractasque ad litora voces a. Ill, 556. | m o r i t u r i s floribus VI, 58: moriens herba e. VII, 57. | ex s a tu r a r e dolorem VI, 83: nuiniiia odiis exsaturata a. VII, 298. | signum luctus cornu m u g i t VI, 120: tubae mugire per aethera clangor a. VIII, 526. | f u m a n t v a l l e s IV, 707 : fumantes pulvere campos a. XI, 908. I aequor f r a n g i t u r V, 370: fracta unda a. X, 291. | nemus statione c o r o n a n t II, 526. magnanimum Oeniden coronant pubes IV, 112: abitum custode coronant a. IX, 380. cf. m. V, 388. 1 qui rura d o m a n t IV, 123: terrain rastris domat a. IX, 608. I s u l c a t u m Nerea VIII, 230: sulcant vada salsa carina a. V, 158. sulcat maria a. X, 197. | hunc stantem m e t i t V I I , 713. colla ferro metens IX, 224: proxima quaeque metit gladio a. X, 513. | a b r u p t i s querelis VI, 185: sermonem abrumpit a. IV, 388. | i g n e s c c n t i a odia XI, 525: ignescunt irae a. IX, 66. | e x e d e r e animum dolor iraqtie II, 319: urbem exedisse odiis satis est a. V, 785. | Sisyphiique s e d e n t portus II, 380. sedens in plana Cithaeron I, 330: sederunt terra fretumque f. 1, 110. | lunae tremor e r r a t in armis II, 532: in voltu varios errare colores g. I, 452. | f e r v e t iter gemitu III, 120. Scythiam tumulti! fervere V, 144: fervere Leucaten a. VIII, 677. litora fervere a. IV, 409. I umbras a g i t trames II, 49 : rivus agebat aquas f. I, 404. | superosque in vota f a t i g a n t II, 244. dum f a t i g a s numina silv.V, 1, 72: prece qua f a t i g e n t virgines . . . Vestam Hor. carm. I, 2, 26.'')

Accedunt cetera verba, quae isdem significationibus insignia quamquam non solum in his carminibus sed etiam alias leguntur, tamen in hac re non neglegenda esse arbitrer. concedunt p i a n g e r e matri VI, 134 ( = lamentati): agmina plangentia a. XI, 145. sorores planxere m. Ill, 505. | Delo s o n a n t i (= vaticinali) V, 55: mortale sonans Sibylla a. VI, 50. | non arva viri, non aequora V e r t u n t V, 309. cf. I, 153: terram vertere g. I, 2. 147. terrain vertebat aratris a. VII, 539. fréta versa lacertis a. V, 141. | Cyrrham tauris Anemoriamque s u p in a n t ( = vertere, arare) VII, 347: ante supinatas aquiloni ostendere glebas g. II, 261. | picea t r a l u c e t caerulus unda VI, 543: in liquidis tralucet aquis m. IV, 354. | a s p i c i a m (Iuppiter) terras VII, 32: Iuppiter, aspice nos a. II, 690. | l i b r a b a t cupressum (hastam) VII, 676: 'libravit caestus a. V, 479. | e x i t Asopos (abundare) VII, 316: spumeus amnis exit a. II, 497. g. I, 116. I omne s e d e t telum X, 656: plagamque sedere m- III, 88. cf. f. I, ?) cf. Luehr. 1.1. pag. 18.

26

-

[1161

-

576 clava ter quater sedit in ore viri. | totum ab it in corpora ferrum XI, 631 : Itala cornus sub altum pectus abiit a. IX, 699. | tela r o t a t Vili, 521: rotat ensem a. IX, 441. | Iuppiter v e r b e r a t agros V, 390: imber verberat humum a. IX, 668. | s o l a t u r damna querela ( = levare) V, 500 : cantu solata laborein g. I, 293. solans testudine amorem g. IV, 464. | arva gementia r a d e n s (se. anguis)V, 525: terra rasa squamis (sc. serpentis) m. Ili, 75. | tempia f e r t impius ignis ( = auferre) V, 685: omnia fers, aetas e. IX, 51. | Troia r e c e d i t I, 549 (iis, qui vehuntur): terraeque urbesque recedunt a. Ili, 72. | t r a h i m u s solacia ( = sumere) II, 193 : trahens colores a. IV, 701. cf. m. I, 412. | animum s u b i t ilia dies II, 309: animum subiit Aeeta relictus m. VII, 170. cf. a. II, 560. | a e q u a n t e m curas (= aequam partem sumere) II, 365: aequabat luctus a. X, 755. aequat amorem a. VI, 474. | nec mortem s p e r a r e valet ( = metuere) II, 607. sperate deos memore» fandi atque nefandi a. I, 543. sperare dolorem a. IV, 419. cf. a. XI, 275. | huic a d n u e sacro II, 719: audacibus adnue coeptis g. I, 40. a. IX, 625. | tumida iam virginitate i u g a r i ( = in matrimonium dari) II, 204: intactam dederat primusque iugarat omnibus a. I, 345.

Cap. V.

De verbis cum substantias et adiectivis couiunctis. § 1. Minoría momenti sunt ii loci, ubi verbis adverbii loco adiunctum est adiectivum8) : i m m a n e f r e m e n t e s VII, 584: immane frementi a. XII, 535. | h o r r e n d n m s t r i d e n s VI, 790 = a, VI, 288. | m o r t a l o s o n a n e IV, 146 = a. VI, 50.

§ 2. Multo plus ad imitationem demonstrandam valent ii, ubi isdem verbis cum isdem substantias coniunctis inest eadem translatio: miseraque e x a e s t u a t i r a XI, 297: mens exaestuat ira a. IX, 798. | i g n i s e d a t IX, 103. edet Vulcanius ignis I, 508: artus sacer ignis edebat g. Ili, 566. est mollis fiamma medullas a. IV, 66. cf. a. V, 683. [ f a m a m e x t e n d e r e I,607 = a.X, 468. | r u m p e r e s o m n o s I V , 715: somnum ingens rumpit pavor a. VII, 458. | vocem de p e c t o r e r u m p i t XI, 676: rumpitque hanc pectore vocem a. Ili, 246. rumpitque has imo pectore voces a. XI, 377. | c r i n e m p a s c e b a t Iaccho VIII, 493. Triviae pascebat crinem VI, 609 : sacrum tibi pascere crinem a. VII, 391. | i r a s a c u i t II, 331: acuunt iras a. XII, 590. | ora r i g a n t u r i m b r i b u s ( = lacrimis) II, 234: imbre rigante genas art. I, 8) cf. Luehr. 1.1. pag. 26.

-

[117]

-

27

532 (cf. a. VI, 699 ora rigabat fletu. a. IX, 251 lacrimis ora rigabat). | c a r p e n s o s c u l a III, 711: non oscula carpsi ep. XI, 117. sine ordine carpam oscula am. II, 11, 45. | c o r d a la b a n t VII, 533: labantia corda a. XII, 223. | s i c v o l v e r e P a r c a e IV, 780 = a. I, 22. | dolor f l a t t e r g a timori V, 698: felicior aetas terga dédit m. XIV, 143. | h o r r e r e c o m a e II, 544: horrueruntque comae f. II, 502.

Addo eos locos, quibus eaedem translationes continentur vocabulis nonnihil discrepantibus : l u x u r i a n t a r t u s VI, 841: membraque luxuriant m. VII, 292. | t e n d u n t q u e v i a s VI, 455: tendebat iter ad naves a. I, 656. a. VII, 7. | longusque virum super o r a c u c u r r i t c l a m o r IV, 804: varius per ora cucurrit fremor a. XI, 296. | s c i n d i t u r alter (se. s a n g u i s ) in Argos (sanguis=genus) I, 225:" sic genus amborum se scindit a. VIII, 142. | a e t h e r e nostro v e s c i t u r l , 237: si vescitur aura aetheria a. I, 546. a. III, 339. | l u c e m in moenia f u n d e n s Larisaeus apex I, 381: ignés nocturni lumina fundunt g. II, 432. cf. a. III, 152 qua se plena per insertas fundebat luna fenestras.

§ 3. .Superest, ut ceteras locutiones afferam, quas cum eodem modo usurpaverit, partim ex Vergilii et Ovidii carminibus didicissc Statium suspicio est. i n v i g i l a r e m a l i s VIII, 263: invigiletque malis f. IV, 530. | s o l a t u r l a c r i m a s IV, 782: hinc pater hinc coniunx lacrimas solantur f. II, 821. (cf. Cap. IV, § 3). | v o m e r e primo ausus h u m u m v e r s a r e IV, 435: vomere adunco versât humum art. I, 726 (cf. Cap. IV, § 3). | o r s a r e f e r t V, 29 = a. VII, 435. a. XI, 124. | dum f a t a v ê t a n t V, 179; nec fata vetabant a. VIII, 398. vetor fatis a. I, 39 (cf. m. III, 548). | dum f a t a s i n u n t X, 216. V, 467: nec sinunt fata m. XI, 408. dum fata deusque sinebant a. IV, 651. cf. tr. V, 3, 5. a. I, 18. | f i n s t a u r a r e d i e m II, 88. VII, 94: instauratque diem a. IV, 63 (versus initium). | a b s i s t i t e f e r r o V, 669 = a. XI, 307 (versus finis). | s i n g u l t a n t a n i m a s V, 261: singultantem animam (transit.) m. V, 134. | s i l u e r u n t a e q u o r a V, 340: silet aequor stratum e. IX, 57. | t e r g a r e t o r q u e n s V, 520 = a. VIII, 460. | p r o f l a b a n t anhelum d e u m (=somnum) II, 77: toto proflabat pectore somnum a. IX, 326. | m e d i c a f i r m a t v e s t i g i a virga II, 11 : trunca manu pinus régit et vestigia firmat a. III, 659 (cf. m. I, 716 languida permulcens medicata lumina virga). | d i c t i s p r o s e q u i t u r victos II, 661: dictis prosequitur natum a. VI, 898. | l u c e f r u a n t u r IX, 21: luce fruatur a. IV, 619. | h a s t a m l o n g e p r o t e n d e r a t IX, 90: hastasque longe protendunt a. XI, 605. | v e r b a i m p e r f e c t a r e l i n q u i X, 151: verba imperfecta reliquit ep. XIII, 13. m. I, 526. | regum o b i e c t a r e a n i m a s XI, 160: pro. cunctis obiectare animam a. XII, 230. | r e s p i c i t u r t e l l u s VII, 144 = am- II, U, 23, | c o n c u s s i t

28

-

[118]

—

e q u o s VII, 134 = a. Vili, 3. | r u i n p u n t p e c t o r a VI, 866: pectora, pectoribus ruinpunt a. XI, 615. | a r m a f r e m u n t (transit.) VI, 618 : arma aniens fremii a. VII, 460. | r i g u e r e c o m a e V, 238: rigebant comae terrore m. Ill, 100. | i m p r e s s a t o r i s o r a V, 252: os impressa toro a. IV, 659. | Argolicas ululatus i m p u l i t a u r e s V, 555: sonus impulit aures a. XII, 618. maternas impulit auris luctus g. IV, 349. | s o m n u m s u a d e r e V , 616: suadentque cadentia sidera somnos a. II, 9. a. IV, 81. | i r e s u b u m b r a s (= mori) II, 608 = a. IV, 660. | m e m b r a l o c a t III, 497 membra locavit a. X, 867. | v o c e m animosque t e n e b a n t III, 254: vocem tenuere m. IV, 168. nec tenui vocem ep. XI, 49. | . c o n f u n d i t v u l t u s II, 234: confusos vultus tr. III, 5, 11. | c o m p r e s s a servantes m u r m u r a I, 207: murmura compressit m. I, 206. | dies noctesque r e c u r s a n s c u r a I, 316: sub noctem cura recursat a. I, 662. | - j - s a n g u i s h e b e t I, 463 = a. V, 396. | - J - s i c c a t i v u l n e r a l y m p h i s I, 527: siccabat vulnera lymphis a.X, 834. | -J-praec i p i t a n t c u r a e I, 679: praecipitant curae a. XI, 3. | o b l i q u a r e o c u l o s I, 675: obliquantem oculos m. VII, 412. | f i x o s q u e o c u l o s t e n e n t II, 173: fixos oculos tenebat a. I, 482. a. VI, 469. | e x u p e r a t i u g a dira II, 557: exsuperatque iugum a. XI, 905. | q u o s una d i e s a b s t u l i t III, 148: quos abstulit atra dies a. VI, 429. | iamque e m e n s u s i t e r III, 324: iamque iter emensi a. VII, 160. atque iter emensi a. XI, 244. | i t c l a m o r ad auras III, 593: it clamor ad alta atria a. IV, 665. | metuendus in hasta IV, 221 : metuendus basta Hor. car. Ili, 2, 4.9)

Ad hos locos accedunt nonnulli, qui s e n s u magia quam v e r b i s congruunt: pater a r m a v e t a b a t VII, 429: quia bella vetabat a. Il, 84. | e n i t o r g e m i n o s V, 464: namque èst enixa gemellos m. XI, 316. | c o r d a a s p e r a flammis Amor p e r t e m p t a t V, 445: corda aspera temptas? (Venus) a. X, 87. | f i n x e r a t auro ipsa c o m a s V, 228: fronde premit crinem fingens atque implicat auro a. IV, 148. quid toties fingis comaB? art. I, 306. | g r e s s u m q u e r e p r e s s i t X, 398: pedem cum voce repressit a. II, 378. | ipsae t e l a viris m i n i s t r a n t X, 571: furor arma ministrat a. I, 150. | o b r u i t u r a r m i s X, 540: undique telis obruitur a. IX, 808. cf. a. II, 411. a. X, 808. | v o l n e r a l y m p h i s e l u i t III, 398: volnera lymphis abluam a. IV, 684. | m u l c e n t e m d i c t i s c o r d a I, 478: regit dictis ánimos et pectora mulcet a. I, 153. (cf. a. I, 197. a. V, 464.) | s q u a l e n t i a pectora t a b o I, 618: squalebant corpora tabo m. XV, 627. | f e s t i n a t q u e Viaa II, 478: festinatum iter p. IV, 5, 8. | o c c u m b e r e l e t o I, 595: occumbere morti a. II, 62. occubuisse neci m. XV. 499. 9

) cf. Luehr. 1.1. pag. 7.

-

[119]

-

29

Prima parte quaestionis ad finem perducta, quid de hac quam adhuc pertractavimus imitatione statuendum sit, etsi res ipsa loquitur, paucis comprehendam. quaecunque enim in hoc libro perquisivimus, spectant ad g e n u s d i c e n d i , in quo quantopere pendeat ex Vergilio et Ovidio Statius, si quis animum attenderit, intellexisse eum puto. nam quamquam concedendum est singulas quas enumeravi res interdum parvi momenti esse neque de iis certum iudicium fieri posse, tamen, si universa respiciuntur, de summa quaestionis nihil ambigitur: i m i t a t i o i n d i c e n d i g e n e r e p l a n a e s t . Haec quam vera sint patet ex ea quae ponenda est imitationis ratione- quam cum non ita factam esse et par sit et ex argumentatione mea eluceat, ut Statius Thebaidos certis locis certos locos exemplorum Vergilianorum Ovidianorumve ante oculos habuerit. sed ita, ut exemplis penitus cognitis. quae memoria teneret Vergiliana et Ovidiana, scripserit, singuli loci non multum, p l u r i m u m c u n c t i docere mihi videntur.

LIB. II. DE SENTENTIIS. Iam imitationem in genere dicendi cuius modi sit habemus; nunc in iis, quae homines quos inducunt s e n t i e n t e s et d i c e n t e s faciunt hi poetae, atque in s e n t e n t i i s c o m mu nib u s qualis sit consideremus. qua in re cum descriptio minoris momenti sit, quae in his carminibus sententiis congruunt, quamvis verbis nonnunquam discrepent, colligere studui. f adnue, Tisiphone, perversaque vota secunda, s i b e n e q u i d raerui, si me de matre cadentem I, 59.

per inceptos hymenaeos, s i b e n e q u i d de te m e r u i fuit aut a. IV, 317.

30

-

[120]

q u i s f ù i t il 1 e d i e s , vacua c u m I, 166. + n o a vi 1 i8 in omnia prompta manus c a s u s I, 191. nos, v i l i s turba, caducis deservire bonis semperque optare parati, s p a r g i m u r i n c a s u s silv. II, 2, 129. m e n s cunctis i n m o t a m a n e t I, 227. + a u t hodie s p o l i i s gavisus abibis, quisquis es, his, a u t me magni de stirpe creatum Oeneos accipies I, 461. immo a g i t e et p o s i t i s . . . . minis s u c c e d i t e t e c t o I, 468. f f o r s a n et h a s venturus amor praemiserit iras, ut m e m i n i s s e i u v e t I, 472. f pro gnara nihil mortalia f a t i corda sui II, 92. m e , m e , divum optime, solum o b i e c i s s e c a p u t fatis praestabat I, 651. + maneas hominum contentus habenis, undarum t e r r a e q u e potens, et s i d e r a dones I, 30. p a t e r a m . . . ex more p o p o s c i t , quo Danaus libare deis seniorque Phoroneus adsueti I, 542. f sic excitus i r a ductor in a b s e n t em consumit proelia fratrem II, 133. f has . . . o p t a v e r e . . . Achaea p e r o p p i d a m a t r e s II, 164. heu nihil a u g u r i is adiutapropinquis II, 302. + sed fida vias arcanaque coniux s e n s e r a t ; utque . . . iacebat. . . l0

-

q u i s f u i t i 11 e d i e s . q u ' o am. Ili, 12, 1. n o s , a n i m a e v i l e s , inhumata infletaque turba, s t e r n a m u r campis a. XI, 372.

m e n s i m m o t a m a n e t a. IV, 449. a u t hodie victor s p o l i a illa cruenti referes . . . a u t . occumbes pariter a. X, 862. (cf. X, 449.) quare a g i t e o t c c t i s iuvenes s u c c e d i t e nostris a. I, 627. f o r s a n e t h a e c olim meminisse i u v a b i t a. I, 203. nescia mens hominum f a t i sortisque futurae a. X, 501. m e , m e , adsum qui feci, in me convertite ferrum a. IX, 425. cf. m e , me ipse meumque o b i e c i c a p u t a. Vili, 144. sic habites t e r r a s , et te desideret aether, sic ad pacta tibi s i d e r a tardus oas tr. V, 2, 51. regina . . . p o p o s c i t . . . p a t e r a m , quam Belus et omnes a Belo soliti a. I, 729. < ' >) ille asper et improbus i r a saevit in a b s e n t is a. IX, 62. multae illam frustra Tyrrhena per oppida matres o p t a v e r e nurum a. XI, 581. sed non a u g u r i o potuitdepellere pestem a. IX, 328.») at regina dolos (quis fallere possit a m a n t e m ? ) praesentit

) DanauB nimirum filius est Beli ; cf. app. crit. ") vis vaticinandi perniciem imminentem patefacit, non depellit.

-

[121]

»quos, callide, m o t u s , quamve fugam moliris?« ait »nil transit a m a n t e s « II, 332. + oculosque polo demittere si q u a i u s t i t i a et r e c t u m terris defendere curât II, 359. | et geminas i b i s r e g i n a p e r u r b e s II, 362.

te diro horrore volantes quinquaginta animae circum noctesque diesque adsilient III, 75. •J-quis t i m o r audendi, q u a e t a n t a i g n a v i a II, 548. » q u a e t a n t a i g n a v i a « clamatili, 607.

f h a e c regi p r o m i s s a , Cydon, haec, Lampe, d a b a m u s ? II, 623.

quisquís es Aonidum, q tieni crastina aurora videbit II, 697. beilum infandum orainib u s q u e negatam movisti, funeste, aciem; III, 71. + vosne illa p o t e n t i a matris, vos uteri fortuna mei, qua tangere divos III, 154. cf. o nostrae regimen viresque senectaelV, 536. h o s n e mihi r e d i t u s , germane, parabas? III, 369. •J-nec vobis t a n t i s i m c a u s a tumultus III, 373. u n d e i s t e . . . primus . . . animantibus... crevit a m o r ? Ili, 552. cur t u a cum lacrimis . . . s u p p l e x l i m i n a n o c t e p e t a m , III, 687. ,2

-

31

m o t u s q u e excepit prima futuros a. IV, 296. si q u a pios respectant numina, si quid usquam i u s t i t i a est et mens sibi conscia r e c t i a. I, 603. i b i s Dardanias ingens r e g i n a p e r u r b e s ep. XV, 331. (cf. partoque i b i t r e g i n a triumphoa.II, 578.) omnibus umbra locis adero a. IV, 386.«) q u i s m e t u s . . . o semper inertes Tyrrheni, q u a e t a n t a aniinis i g n a v i a venit? a. XI, 732. cf. q u i s furor, o cives? q u a e t a n t a licentia ferri Lucan. I, 8. non h a e c Euandro de te p r o m i s s a parenti discedens d e d e r a m a . X I , 4 5 . non h a e c , oPalla, d e d e r a s p r o m i s s a parenti a. XI, 152. c r a s t i n a l u x . . . ingentis Rutulae s p e c t a b i t cacdis acervos a. X, 245. i n f a n d u m cuncti contra o m i na b e i l u m , contra fata dcum . . . poscunt a. VII, 584. nate, meae v i r e s , mea magna p o t e n t i a solus a. I, 664.

hi nostri r e d i tu s expectatique triumphi? a. XI, 54. neu matri miserae t a n t i si in c a u s a doloris a. IX, 216. u n d e a m o r i s t e . . . tibi? e. X, 21. ut te s u p p l e x p e t e r e m et t u a l i m i n a adirem a. VI, 115.

) veteres animas iniuste oecisorum noctli redire putabant.

32

-

[122]

+ i n d i g n a n t e m animam propriis noil reddidit astris VI, 885. n o s rara manent exordia f a m a e IV, 651. -¡- nee desunt animi, v e n i a t modo f o r t i o r a e t a s IV, 253. + aed q u i d ego haec? fessosque optatis d e m o r o r undis? IV, 774. f tuque o cunctis insuete domari solibus aeternae largitor c o r n i g e r undae laetus e a s , q u a c um que domo gelida ora resolvis, immortale tumens, et nulli ruis expugnabilis astro, te nec Apollineus Ladon nec Xanthus uterque . . praestiterint, tu pace mihi, tu nube sub ipsa armorum . . . c e l e b r a b e r e IV, 830. + immania vulnera, r e c t o r , integrare i u b e s V, 29. o miserae, quibus hic f u r o r a d d i t u s V, 33. in v e n i , promitto v i a m , . q u a renovanda Venus V, 109. hoc ferrum stratis, h o c , credite, ferrum impoBuit. quin, o miserae, dum t e m p u s agi rem, consulite V, 139. f ut vero Alcimeden etiamnum in murmure truncos ferre patria vultus et egentem sanguinis ensem conspexi V, 236. f abruptam c r e d a s radicibus ire Ortygiam aut fractum p e l a g o decurrere m o n t e m V, 338i f nec Buperum s i n e m e n t e , r e o r , placuere fatentes V, 452. + tandem Iaxata dolori v o x invenit i t e r V, 606. + quid enim t i m e a m m o r i t u r a fateri? V, 623.

-

vitaque cum gemitu fugit i n d i g n a t a sub umbras a. XI, 831. XII, 952. ad n o s vix tenuis f a ma e perlabitur aura a. VII, 646. Telemacho v e n i e t, vivat modo, f o r t i o r a e t a s ep. I, 107. Teucros q u i d d e m o r o r armis? a. XII, 175. q u o t e c u m q u e lacus miserantem incommoda nostra fonte tenet, q u o c u m q u e solo pulcherrimus e x i s , semper honore meo, semper c e l e b r a b e r e donis, c o r n i g e r Hesperidum fluvius regnator aquarum. adsis o tantum et piDpius tua numina firmes a. VIII, 74. infandum, r e g i n a , i u b e s reno vare dolorem a. II, 3. sic animis iuvenum f u r o r a d d i t u s a. II, 855. i n v e n i , germana, v i a m , . . . q u a e mihi reddat eum a. IV, 478. »hic quaerite Troiam, h i c domus est» inquit »vobis«. iam t e m p u s a g i r e s a. V, 638. at me tum primum saevos circumstetit horror, obstipui; subiit cari genitoris imago, ut regem aequaevum crudeli vulnere vidi vitam exhalantem a. II, 559. p e l a g o c r e d a s innare revolsas Cycladas aut montis concurrere m o n t i b u s altos a. Vili, 691. haut equidem s i n e m e n t e r e o r , sine numine d i v u m a. V, 56. et via vix t a n d e m v o c i I a x a t a d o l o r e s t a. XI, 151. quem m e t u i m o r i t u r a ? a.IV, 604.

-

[123]

+ »n e — quaeso ; absistite ferro, unus avum sanguis, neve indulgete furori, t u q u e prior«. V, 669. P y l i a e nec fata senectae maluerit V, 751. ante haec escusso f r o n d e s c e t lancea ferro VII, 552. nec f u g a i a m raisero IX, 491. non infitiamur honorem mortis, ait, refer hue oculos, ego vulneris auctor. laetus abi, multnmque aliis iactantior u m b r i s IX, 557. si q u i s tibi s e n s u s (sc. post mortem) XII, 214. novus 593.

unde

furor?

XII,

-

ne, pueri, ne tanta animis adsuescite bella neu patriae validas in viscera vertite vires; t u q u e p r i o r, tu parce, genus qui ducis Olympo a. VI, 832. sic pater in P y l i o s , Cumaeos mater in annos vivant p. II, 8, 41. ut sceptrum hoc . . . . numquam f r o n d e levi fundet virgulta nec umbras a. XII, 207. (cf. m. XV, 561.) n e q u e enim f u g a iam super ulla a. VIII, 251. (cf. nec spes ulla fugae a. IX, 131.) magna feres tacitas solacia morti a ad u m b r a s , a tanto cecidisse viro m. V, 191. (cf. hoc tamen infelix miseram solabere mortem: Aeneae magni dextra cadis a. X , 829.) s i superest al i q u i s post funera s e n s u s p. I, 2, 113. (cf. p. II, 2, 100.)

quis f u r o r iste n o v u s ? a. V, 670.


\ j \ j !

Nihil mutatur in hac re, si quarta vel quinta syllaba in eadem voce praecedit, quoniam accentus ultra tertiam a fine syllabam non regrediens aut in paenultima longa aut in antepaenultima consistit, si paenultima brevis est. Atque etiam in hac parte accentus utique cum longis syllabis vel paenultimis vel antepaenultimis ita quasi cognatus est, ut optime cadant, ab uno si discesseris choriambo et paeane quarto. En habes praecipuam causam cur hic numerus (- ^ ^ ^ vel quamvis aptus videretur clausulae graecae, quia lingua graeca saepissime in extremis syllabis intendit vocem ficcentu vel acuto vel flexo, a clausula latina reiectus sit. Haec sufficiant de accentu : nam quo modo in toto quasi orbe longioreque clausularum decursu, extrema vox cum est disyllaba aut trisyllaba aut quadrisyllaba, accentuum ratio conveniat cum poetica, cap. III § 3 (inde a pag. 42), ubi de clausularum ratione metrica accurate expositum est, in perlustrandis singulis clausularum generibus nunquam non monui et ex parte in utraque tabula (A et B) lineamentis aliisque metricorum notis uneinig inclusis indicavi, unde facillimo negotio rem licet colligas. Maxime autem in tota re primo quasi aspectu plane perspicienda te adiuvabit instituta nostra ab initio ratio, secundum quam verborum incisionibus fondamenti loco positis pro extremarum vocum syllabis clausulas omnes in quattuor classes discripsimus. Iam clausularum ratione perspecta cognitoque usu restat ut ad »Oratoris« caput LXIV redeuntes

-

[321]

-

95

§ 3.

Ciceronis quae exstant de clausnlarum pedibus praecepta accuratius percenseamus. Incipiendum autem est a dichoreo, de quo agitur c. 63 § 212 sq. § 213 dichoreus (non est Ule quidem sua sponte vitiosus in clausulissed in orationis numero nihil est tam vitiosum, quam si semper est idem. His verbis carpit et vituperat usum Asianorum vitiosum, qui oratores neglecta varietatis suavitate clausulam ditrochaicam nimio amore amplexi videntur esse, si quid concludi potest ex iis quae proxime antecedunt e quibus (modis scil. ambitus claudendi) unum est secuta Asia máxime, quibus addas locum cap. 69 § 231 obvium apud eos (Hieroclem scil. et Meneclem Asiáticos) varietas non erat, quod omnia fere concludelantur uno modo. Atque ipse Tullius varia quidem clausularum genera adhibet, sed eodem illo ditrochaéo prae ceteris adeo delectatur, ut in optimae ipsius periodi orationiw bus forma eius quadrisyllaba |) 18%, cum ceteris formis coniuncta 30% conficiat. Cadit autem per se ipse ille praeclare; nam bis descendit a longa ad brevem, et paenultima syllaba semper, quarta a fine plerumque accentu insignia est. Quod quidem sua sponte apparet in formis quae sunt | - w et | -i-^-^, in ea autem quae restat |- | eo non raro effici supra p. 48 vidimus Ciceronis artificio, ut quarto illi a fine loco assignaret monosyllabum accentu ut par est elatum. — cap. 64 § 215 Et creticus (- w -), qui est e longa et brevi et longa, et eius aequalis paean, qui spatio par est, syllaba longior, quam commodissime putatur in solutam orationem illigari. Omnino in solutam ordtionem illigari posse cum paeanem tum creticum nemo negat, nam incidere omnes números in orationem (Orat. § 189) et omnes in oratione esse quasi permixtos et confusos pedes (§ 195) Cicero ipse contendit. Sed

96

—

[322]

—

aliud esse universum periodorum cursum, aliud clausulam, de qua iam agitar, saepius monuimus. Et creticum quidem, quamquam probetur (§ 217) clausulis et aptius videatur claudere paeane (§ 218), tarnen non ita magnam auctoritatem consecutum esse paragrapho proxime antecedente monuimus et ideo consecutum non esse comprobavimus, quod Ciceroni fuerit ex ascendentium genere clausulae latinae minus conveniente. Paeanem autem cum propter iteratas syllabas breves tum propter malam accentus condicionem ita clausulae latinae aptum non esse Cicero aurium iudicio ut videtur recte ductus ipse sensit, ut quamvis hunc numerum, morigerans Aristotelis summae auctoritati, in universum orationi numerosae commenda verit (cf. § 194; 196), tamen ubi de clausulis agitar cautis verbis utatar (cf. § 214; 215; 218). Haec res fuse explicata est p. 85sqq. Atque verbis convenit usus: nam paean primus seu Choriambus quadrisyllaba voce formatus exceptis duabus primis orationibus, paulo plus semel legitur in centenis, eiusdem formae paean quartus postquam in duabus primis orationibus raro occurrit, plane evanescit. Paulo mutata ratio inter paeanis primi et quarti formas tribrachica vel anapaestica voce praecedente longa vel brevi formatas intercedit (cf. tab. B), quas tamen reverane Cicero pro paeanibus accipi voluerit iure pag. 49 sq. mihi videor dubitasse. Duplicem igitur Cicero paeanem esse vult (§ 215) : nam aut e longa est et tribus brevibus, qui numerus in primo viget, iacet in extremo, a/ut e totidem brevibus et longa, in quem optime cadere cement veteres; ego non plane reicio, sed alios antepono. Sequitur presse Aristotelis (rhet. III 8) de paeane bipartito praecepta, excepto quod linguae latinae naturae et accentibus obsecutus paeani IV claudenti praefert alios pedes. Ac ne voluisse quidem se aliud nisi Stagiritae praecepta repetere, eiusdem capitis loco paulo inferiori ipse haud obscure indicai § 218: Quare etiam paeanem qui dixit (Aristoteles) aptiorem, in quo esset longa postrema, vidit parum, quoniam nihil

—

[323]

—

ad rem est, postrema quam longa sit. De hac enim re supra Cicero non debuit tacere. Ceterum ne Aristotelis quidem de paeane praecepta ex ipsius oratorum consuetudinis observatione profecta esse, supra nonnullarum orationum exemplis comprobavimus (cf. pag. 86) : nam nec tam frequenter occurrit paean apud Isocratem et Demosthenem, quam pro laude eius exspectes, nec paean primus ne dicam unice sed ne plerumque quidem exordiis, clausulis paean quartus reservatur (cf. ib.). Immo paeanicum numerum orationi solutae aptissimum esse philosophica sine dubio ratiocinatione inde Aristoteles effecit, quod carmina ex eo nulla fere componerentur et quod genus sesquiplex medium teneret locum inter genus aequale et genus duplex, quorum prius grandius alteram vehementius et lascivius ingrederetur, quam prosam orationem deceret. — § 216 Ne spondeus quidem funditus est repudiandus, etsi quod est e longis duabus hebetior videtur et tardior; habet tamen stabilem quendam et non expertem dignitatis gradum, in incisionibus vero multo magis et in membris ; paucitatem enim pedum gravitate et tarditate compensât. His verbis singularem pedem spoqdiacum non respici luce clarius est neque indiget memoratione: nam adeo non repudiatur spondeus in clausulis, ut paene duas omnium partes claudat verbum a longa paenultima in longam rei brevem, quod idem est Ciceroni, cadens. At in spondeum iteratum seu dispondeum ( ) illa omnia optime cadunt, quare recte Cicero statim adiungit : sed hos cum in clausulis pedes nomino, non loquor de uno pede extremo, adiungo quod minimum sit proximum superiorem, saepe etiam tertium. Dispondeus igitur hebetior et fardior, sed propter id ipsum gravitate quadam et dignitate non immunis videtur esse. Quamquam qui in membris et incisionibus maiorem dignitatem habeat dispondeus quam in periodorum clausulis, equidem non assequor, quamvis recte ideo minoribuB membris commendetur, quod gravitate sua paucitatem pedum, ex quibus membra constant, aliquatenus compenset. Immo vero propterea Cicero haud scio an dispondeum minoribus membris praecipue vindicaverit, quia sese illum numerum, quippe queìn 7

-

[324J

-

ad peiores referret, ut peiores omnes membris minoribus concludendis i. e. sedi inferiori, assignasse in orationibus conscribendis haud ignoraverit. Revera autem Ciceroni Molonis praecipue Rhodiensis disciplina instruct» dispondeum minus probatum esse docet tabula. Nam cum dispondeus, si summas spectas omnium eius formavum ( - - | - - ; - | ; ), in Quinctiana decies quater, in secunda oratione undecies legatur in centenis, iam in proxima oratione, quae habita est pro Caecilio, non multo plus septies, in ipsius optimae periodi orationibus vix plus quinquies occurrit in centenis. Itaque et probabile est dispondeum in membris et incisionibus praecipue adhiberi vel potius admitti, et verba Giceronis ex ipsius usu profecta esse demonstrat quaevis oratio. In Verr. V exempli gratia quadraginta insunt dispondei, e quibus tredecim claudunt totas periodos, viginti septem membra minoris interpunctionis signis ab editoribus notata; in Catil. II bis totae periodi, quater membra, pro Sest. duodecies periodi, vicies octies membra dispondeo concluduntur, ut plus duas partes videas apparere in membris. — Iam Cicero transiens ad ceteras pedum compositiones sic pergit § 217: Ne iambus quidem, qui est e brevi et longa aut par choreo, qui habet très breves trochaeus sed spatio par non syllabis, aut etiam dactylus, qui est e longa et duabus brevibus ( - s i est proximus a postremo, parum volubiliter pervertit ad extremum; si est çxtremus choreus aut spondeus nunquam enim interest uter sit eorum in pede ex tremo. Trià igitur Tullius hoc loco proponit clausularum genera propter volubilitatem (oratoria animo obversatur dispondei tarditasj apta sententiis concludendis, quorum primum repraesentat iambus sequente trochàeo vel spondeo quibus cum praecedit syllaba longa, fit clausula ilia Hipponactea magnopere a Cicerone adamata. Nam in ipsa optima parte orationum a nobis electarum, in qua longe summa floret auctoritate, plus vicies septies deprehenditur in centenis clausulis;

—

[325]

—

alterum fit ex tribracho sequente trochaeo vel spondeo j q u a e clausula in priore cursu perquam volubilis suaviter descendit in posteriore, quamobrem merito Tullius ea non mediocriter gavisus est in dicendo. Adirne igitur Ciceronis praecepta usu confirmantur. Sed quae tertio loco proponitur constans ex dactylo et trochaeo vel spondeo est clausula heroica, quam cum Tullius probat, ipsius et prioribus praeceptis (cf. inprimis § 194, cui addas §§ 191. 192) et usui in dicendo observato adversatur. Docuimus enim saepius primas tantum temporç orationes et postremas exceptis paucissimis gravioribus nonnullas exhibere clausulas heroicas in minoribus membris obvias, cum optimae aetatis orationes vix uno huius clausulae artificiosissimi poetici generis similitudinem prae se ferentis exemplo foedatae sint. Itaque in hoc loco falsus est Cicero et ita quidem, ut cum très illos pedes (iambum, tribrachum, dactylum) volubilitate pariter fere insignes comprehendens adiungeret extremum choreum (vel spondeum), singula minus attendens ne cogitare! quidem de clausula heroica alia de causa abicienda. Coniectura autem hunc locum emendali neque opus est propter haec quae modo dixi, et vêtant ea quae statim sequuntur ') : sed eidem hi très pedes male coneludunt, si quis eorum in extremo locatus est, nisi cum pro eretico postremus est dactylus; nihil enim interest dactylus sit extremus an creticus, quia postrema syllaba longa an brevis sit, ne in versu quidem refert. Ita legitur locus apud Kayserum, Iahnium alios ex codicum consensu. Eosdem igitur très pedes (iambum, tribrachum, dactylum), quibus in sede paenultima collocatis concludente choreo vel spondeo aptam conformali clausulam modo expoi) Quamquam anapaestus, de quo uno, ei quid video, in dactyl i locum substituendo cogitare possis, praesertim cum ille pea etiam antidactylus a metritis quibusdam vocetur — cf. Schol. B in Hephaest. p. 133 ea. Westphal, 20 sq. : rhaotof àvànmaxos o xotnip (dactylo scil.) ccvTixeifjiei>os ... o xal àvtidâxTvXor et anonymi Exegesin in Hepfaaestionis enchiridion cap. Ill med. (ed. Hoerschelmann) : àvanaïaioç ôv xaì xivts àvTidâxTvXov xttkovaiv —, sequente trochaeo ( « v - | - ^ ) multo etiam rariorem heroica clausulam conncit. 7*

—

[326]

—

suit, extremo loco male se habere contendit, sed qnibusnam, quaeres, pedibuB antecedentibus, cum unus pes clausulam non confidai? Isdem, subaudio, qui sequente choreo hand parum volubiliter perveniant ad extremum; nam iidem cum chorei instar etiam extremo loco collocantur, clausulam vitiosam faciunt propter nimiam volubilitatem. Sic igitur hunc locum interpreto r: Male concludunt: 1) w _ | w _

2) ^ ^ ^ |

W — | WWW

3)

WWW | WWW

| —WW j www

Aliquo modo probari possunt : W— j -wii

p) WWW |

J/) -WW | — W —

Quae omnia Ciceronis usu egregie confirmari et probari demonstrat tabula '), excepto quod formae (ì) tam pauca occurrebant exempla, ut clausulaè aequali | ea inseri praestare videretur. Per se autem haec forma vitiosa non videtur esse. Quod si probe tenes, hoc loco agi de solis tribus illis pedibus (iambo, tribracho, dactylo) eosdem extremos antecedentibus, ne inepte quidem dici apparet dactylum male concludere, qui, cum ultima anceps sit, Ciceroni ubique pro eretico accipi possit a clausulis minime alieno. Nam creticus sua quidem sponte aptus est clausulis, sed praecedente iambo | non loquor de eretico vel diiambico vocabulo praecedente, de qua re videas pag. 46) et tribracho et dactylo raro occurrit apud Ciceronem. Goellerus autem, cum illud sine dubio non attenderei, non immerito tantas ineptias in ilio loco inesse censebat, ut codicibus invitis sex septemve vocabula inculcans non dubitaret totum sic immutare : sed iidem hi tres pedes male concludunt, si quis eorum in proximo ab extremo locafus est, nisi cum prò choreo aut spondeo creticus postremus est vel dactylus. Qua emendatione cum ineptias, quae mihi quidem nullae sunt, 7tóv pro 'ad Euboeam'. Atque hoc sane concedendam est Thalheimio verbis oi d' ot>x iméfieivav o de.... öixrjv òiòcoai non accusationem propter munus Oropium intentam significari, sed hanc ipsam, in qua oratio habita est, mirumque esse profecto, si per tantum temporis spatium illius muneris rationem nullam reddidisset. Valde tarnen idem Thalheimius errat, cum inde munus, quod commemoratur in § 6, idem esse atque Eretriense statuit. Neque enim aut munus Oropium aut res ad Eretriam gestae actionis argumentum praebuerunt, sed utitur eis tanquam exemplis patronus, quibus a crìmine liberet Polystratum : quem munus summum cum incommodo reipublicae gessisse verisimile non esse , quippe cum idem neque Oropi praefectus urbem prodiderit, quamvis facile et cum suo commodo id facere potuerit, et postea in pugnis Eretriensibus fortissimum se praebuerit (§10 xai iv fisv eßdoftijxovTa ereaiv ovdèv i^rjfiaqtiv sie vftag, iv òxrw ò' fjfiéQaig ; § 17). Contra si quae Polystrato crìmini ab accusatoribus dantur, ea orator certo modo proferì, ut § 2 xaxyyogovoi dk aviov § 5 xaì xavijyoQovoi (lèv avtov, ori . . . ., § 8 èyw 5' fjyovnat . . . . . . , § § 10, 13, 16 sqq. Conciderunt igitur, quae de tempore rerum Oropi gestarum Thalheimius statuit: neque notionem iv 'Qqamfy nisi de urbe ipsa accipi posse Albrechtius (pag. 15) recte demonstravit. Quae cum ita sint, nihil impedit, quominus dicamus munere praefecti Oropi functum esse Polystratum, cum iam in eo esset, ut populi imperium everteretur. Certe in enarrandis rebus ordinem quendam tenuisse actorem omnino verisimile est, neque eum munera Polystrati ab estremo inde enumerare coepisse idemque suo loco infra, attulisse. Verba enim facit de Polystrato primum Oropi duce (§ 6), deinde electore (§ 13), tum senatore (§ 14), denique praefecto Eretriensi (§ 14), quod prorsus convenit rationibus tempornm. 1) XIII, 34. 36.

-

[343]

-

15

Kelinquitur quaestio, quonam tempore Polystratus in Euboeam profectus sit. Atque Thalheimius (pag. 5) eum iam ante quam Thymochares ad defendendam Euboeam avectus est sub iìnem dominationis quadringentorum !), cum navibus ad Euboeam versatum esse concludit e verbis § 17 àW eìrcoi av ng, ort xegdalveiv eJti-ù-vfiùw è^éitkevaev, UÌGJCEQ eviot rjQitaQov ytal scpeQov. Nam si cum Thymochare demum labefactato quadringentorum imperio profectus esset, causam futuram fuisse nullam, cur talia crimini darent. Sed ne hoc quidem probari potest. Immo cum constet tunc demum Polystratum senatorem factum esse, cum potentia quadringentorum fracta esset, cum senatoria munere non plus octo diebus functus sit, non dubitamus, quin maluerit Thymocharem sequi ad Euboeam defendendam quam Athenis manere inter quadringentos. Neque enim ex criminibus illis quicquam peti potest de tempore expeditionis : nimirum facile et Polystrato et aliis, qui tum Athenas relinquebant, crimini dari potuit profectos esse eos quaestus faciendi gratia. Ceterum quonam munere functus sit PolyBtratus in classe Euboica, pro certo dici non potest, potestatem aliquam eum habuisse certuni est (§17 allò nàvza /i&Xlov xazrjyoQovoiv ij eìg xaXTjyóqwv [li liviót][ielv, alla oxqaxevso&at, 'iva rj ifiàg rtfyqotéftovg tiotwatv ìj tovtovg itei&taotv. Iam quale fuerit actionis genus, quo Polystratus simul cum aliis condemnatus sit, intellegitur ex § 10: xal ol /ih tòv fìlov aitavxa ttovrjQol ovteg xqr^oxol iv tq> loy IOXTJQÌQ yeyévtjvrdi, itelaavxeg tovg xarrjyoQovg, ot à' àel vfilv X9V~ axol qoav, OVTOI itovrjQol • collatis § 7: xal tovg {lèv àdixovvxag ol xatrjyoqot èxxléitxovatv, aqyvqiov lafiftavovteg ' et § 15 : ol rjdixrjxÓTeg ixniQtàfiEVoi tovg xaxtjyógovg ovò' eóo^av àòixelv. Damnatus igitur est in actione rationum reddendarum. — Qua in re quaerendum est, utrum Polystratus ex iure publico aeque atque quivis magistratus rationes reddiderit an examen illud subierit extra ordinem, ut veniam rerumque gestarum oblivionem impetrarci, quale quidem trigintavirorum imperio everso factum esse scimus.

-

[345,]

17

-

Quodsi statuimus Polystratum eodem modo quo omnes deinceps magistratus legitimos Atbenis munere exacto rationes reddidisse, sequeretur quadringentos magistratus legitimos iudicatos esse, quod quidem neque verisimile est neque ullo argumento firmatur. Alio ducunt quae haud multo post trigintavirorum dominationem eversam victor populus actis eorum rescissis iuravit : x«t ov /.IVRJGIXAXRJOA) TCOV TCOXITWV ovöevl JtXrjv w TQIUXOVTCC xat Tiuv evdexa • oiiök rovriov av ì&ékrj evd-vvag Stdóv.ai TTJG ¿QXV? VS RJQ^EV '). Accedit quod in decreto celeberrimo Patroclidis a. 01. 93, 4 / 405 2) cum omnibus oblivio promittitur capite deminutis, tum quadringentis eisque qui facinus quoddam sub paucorum imperio perpetraverant (xai offa ovófiara rutv rerqainoaiiov rivbg eyyiyqaitrai tj äkXo TI JTEQI TÒJV iv r f j okiyaqyia itqayd-ivTWV iati Jtov yeyqa^i(iivov) exceptis eis, quorum nomina in columnis incisa erant, quod, ne poenam subirent, urbe egressi erant [nXijv onóaa iv orfLAIG yiyqanrai TIUV FIR] iv&ade fiuvavrtov). Quae si recte interpretamur atque cum eis coniungimus, quae auctor orationis de quadringentis in examen vocatis profert, verisimile est licuisse unicuique ex quadringentis ita in urbe manere, ut rite rationes redderet rerum gestarum, itaque Polystratum, cum spes esset, ut supplicium infamiamvé evitaret, examen illud subisse. Omnia autem, quae orator de his profert, optime quadrare ad eam rerum rationem quam alii seriptores memoriae mandaverunt, cum alii satis ostenderunt tum Thalheimius (pag. 9 sqq.). Ergo Polystratus paullo post redintegratum populäre imperium rationes muneris reddidit, qua in actione rationum repetendarum grandi pecunia multatus est. Quod vero attinet ad posteriorem actionem, in qua oratio habita est, pauca tantum sunt, e quibus de illius causae natura ratiocinari possimus. ») Andoc. 1, 90. 2) Andoc. 1, 78. 2

18

—

[346]

—

Primum hue facit quod identidem repetit stratum semper optimum civem et virum vere exhibuisse. §§ 1—4 verba evvovg tiji fclrj&ei proferuntur eodemque modo §§ 8, 9; § 13 mug

orator Polypopulärem se certo Consilio ö' av yévoito

drjfioTiyuoreQOS ; § 22 tig d1 rjv drjfiotixòg èyàt vfilv ànoòei^oj ; § 27 el fiì] evvovs yv r f j nólei xal vp.lv ; § 16 de reo affirmatur, et néQ vi vetuteQÌCeiv eßovleto elg ri vfiéreqov itlfj&og, OVVL av not èv OXTÜ) •qfiégaig elgel-9-ùv eig rb ßovlevTTjQiov $X èxTtléwv, § 7 yvai/ATjv ovde/ilav eine TCSQÌ TOV ET0

VUETSQOV

Tilrjd-ovg, quae res iterum atque iterum praedicatur

(è firjdèv eirtióv § 10; cf. § 14). Itemqué § 19 filius iudices im-

plorai, ut ipsis dent veniam TtQofrv/ioig yeyevrjfiévoig iteQÌ tu 7ckrj3-og.—Eodem pertinet totanarratio, qua efficere vult tantum abesse, ut r e u s q u i muneribus multis functus sit, unquam rempublicam everterit rei minuerit, ut cum magno reipublicae commodo magistratus gesserit (xal xarijyogovoi fièv avzov wg jtollàg àq^àg rjQ^ev, àjtoÒEl^ctL de ovdelg ológ té eartv wg ov xalibg rjq^ev ' èyùì avÓQeg dtxaarat, ori Toaavza wple xQV/J-aTa ' '¿Q*]l*ov yàq avxòv Xaßovreg avroii re xal r^iüv xart]yo()ovvTeg ellov, quibas excusat orator patrem, quod tanta multa affectus sit, cui si fílii affuissent, futurum non fuisse, ut tam graviter in eum animadverteretur. Neque recte verbis § 6 : ò de r¡yov¡.ievog firjòèv t)óixr¡y.évai Síxr¡v òlòiooi firmari hac actione quasi continuari priorem causam supra p. 14 comprobavimus. Denique cum § 33 dicatur ¿jare AVXÙV TOVTWV svena 'jtQÓ&v(ioi ÌGfiev eig v/xàg, eidóreg ozi xQ^iara fièv f¡¡ilv ovx iati itó&ev exxiaw^iev, avtói Se jtqó&vfioi ovxeg eig vfiàg à^iovfie&a EVQÍoxea-D-ai %á(¡iv : his verbis nisus est Thalheimius, ut demonstraret sperare filios bona ipsorum volúntate in rempublicam multam patri impositam rescissuros se esse. Neque enim de multa quae immineat nec vero imposita sit quemquam dicere se ideo reipublicae vel maxime studere, cum non ignoraret multam se solvere non posse. — Sed illis verbis potius spes exprimitur ipsis multam impositum non iri ab iudicibus, cum et ubique reipublicae operam enixe darent et re familiari propter bellum funditus perdita non habituri essent damnati, unde infamiam effugerent (§ 32 jte(ù fjfiíüv yá(> lari if>f¡rpog vfiív xaì ov Tteqì ygmiàxuìv) • Hac vero opinione veram actionis rationem obscuravit Thalheimius. Qui contendit (pag. 15), cum Polystratus multam in priore lite impositam non solvent, orationem habitam esse videri in actione ¿TtoyQarp^g contra Polystratum instituta. Namque ex iure Attico, si quis multam usque ad nonam prytaniam non solvisset, res eius publicandas fuisse; decreto autem opus fuisse, quo declararetur legem in hac re valere. Quodsi homo privatus ut bona publicarentur postulavisset, is vero, cuius bona publicanda erant, repugnavisset, iudicio res decernendas fuisse. Itaque hanc actionem, cum de publicatione bonorum intenta sit, fere eandem rationem habere ac litem priorem. Certe de re

22

—

[350]

—

iudicata actionem iterum institutam esse veri dissimile non videri turbidis illis temporibus. Haec coniectura de actione repetita quam non probabilis esset iam Roehlius agnovit ] ). Namque post nonam prytaniam, si quis non solverai, non nova actio deferebatur àjtoyQcttpqç, sed undecimvirorum erat eorum, qui in tabellis praefectorum aerarii (TWV LAFIUBV) inscripti essent tanquam debitores publici, bona exigere et publicare. — Sane Thalheimius (pag. 16 sqq.) duas affert orationes, quibus, ut sibi persuasit, evincatur fieri potuisse, ut légitima sententia de publicandis bonis non rata fieret nisi nova lite intenta: Demosthenis orationem LUI et Lysiacam IX. Quarum neutra cum hac lite comparali potest. Nam secundum Demosthenis orationem LUI bona Arethusii publicata erant, quod lite, quam Apollodorus in eum intenderat, damnatus multam non solverai. Apollodorus aTtoyQcuprjv instituit, quam non Arethusius impugnavit, sed Nicostratus, qui affirmat très ipsius servos ut Arethusii in indicem relatos esse; contra ilium igitur orator àitoyçoupriv defendit, non contra Arethusium. Neque magis quadrat ad Thalheimii sententiam oratio Lysiaca habita pro Polyaeno. Polyaeno enim militi emerito iniuriarum a strategia multa imposita est, nec tamen exacta, sed in album relata et praefectis aerarii [rois tapiais) commissa, qui quidem causa cognita poenam suo periculo remittunt. Strategi vero' indignati, quod Polyaenus poenam non solvit, indicem bonorum {ctjtoyQcuprjv) detulerunt ad undecimviros. Strategorum nisi interfuisset Polyaenum ipsum damnari, rectius illi egissent praefectos aerarii in ius vocando. — Polyaenus autem, cum debitor reipublicae non iam sit, causam dicit. Denique quod Thalheimius hoc quoque ad probandam suam opinionem affert (pag. 18), quod oratio pro Polystrato habita in ea parte corporis Lysiaci locum habeat, quae sit de publicandis bonis, quo in argumento versantur orationes XVII—XXI, huic ratiocinationi vereor ut ipse multum tri») Zeitschrift für Gymnasialwesen, Jahresbericht 1877, pag. 41.

-

[351]

-

23

buerit. — Namque Lysiacae orationes quam male saepe ab editoribus antiquis intellectae fuerint orationum XXVII et XXX inscriptiones, denique oratio XVI a XXV disiuncta docent. Nullo igitur modo probatur causam dicere Polystratum in actione ajtoyQacpfjg. — Quapropter res mihi denuo esse esaminanda videtur. Atque cum alteram actionem non minus quam priorem pertinere ad rationes propter res quadringentorum tempore gestas Polystrato reddendas viderimus, meum in usum vertere libet, quae de rationum reddendarum modo MeierSchoemann ') et R. Schoell2) disputarunt. Secundum Schoellium duplex actio rationum reddendarum distinguenda est: compendiaria euthynarum et ordinaria yQcerprj 7teql ev&vvuw. Prinmm enim compendiarium examen institui solitum est in heliastarum iudicio 'eoque omnes deinceps magistratus et curatores exacto officii tempore a logistis deduci, ut accusando si quis vellet, copia daretur'. Qua in re penes decern logistas erat et introducere magistratum et iudicio praesidere, actores vero erant euthyni et assessores eorum. — Iam vero praeter compendiariam istam actionem euthynarum etiam cuivis civi licebat de magistratu rationum iudicium postulare idque aliquanto temporis spatio post munus exactum fieri poterat, cum rationum per compendiariam actionem relatio intra triginta dies post honorem depositum fieri deberet. — 'Itaque in Patroclidis decreto 3) praeter rationes ab euthynis praeiudicatas etiam a c c u s a t i o n e s s c r i p t a e , quae quidem nondum ad indices delatae sint, deieri iubentur' (oaior ev9vval nvég eioi stareyvwafiévat tv tolg Xoyiarrjqioig vitò rwv ev&vv(ov xaì xGyv 7taQtdQ(ov, ij (.ir/TtM tigrjy/.iévai eig rò SfxaotrjQiov y (tarpai nvég slat -nSQI TÙV ev&vvùv). — Ab euthynorum igitur praeiudicio distinguuntur ygacpal TVSQÌ tvdvvùv, quae quidem sunt actiones hominum privatorum ') ) lenaer ®) 2

Attischer Process pag. 221 sqq. de synegoris Atticis, Ienae 1875, pag. 10 sqq.; cf. Sauppe, Literaturzeitung, 1876, n. 7. Andoc. 1, 78.

24

—

[352]

—

contra magistratum munere perfunctum intentae post relatas apud logistas rationes. Quanquam dubitali potest, num eiusmodi actiones simpliciter ev&vvàv ygacpai appellatae sint; probabile videtur actores, qui magistratum quendam denuo rationes reddere voluerunt, certa crimina certoque nomine insignia praetendisse. Qualis actio fuit Demosthenis contra Aeschinem de falsa legations [7teQi 7taQa7tQeaßeiag). Nam tribus annis post quam Aeschines legitime rationes apud heliastas de legatione Philippica reddiderat, Demosthene accusante denuo de eadem re causam dixit. Neque tarnen sumendum est saepe factum esse, ut yQafprj nEQi Evüvvüv post tantum temporis spatium praeterlapsum institueretur ; nam quousque in illa causa adversariorum dux grassatus sit, ne actio in iure fieret, nota est res. — Luculentum igitur exemplum est oratio de falsa legatione fieri potuisse, ut de munere gesto post compendiarium iudicium ordinaria actio institueretur, si quis accusator prodiret. Ad idem vero genus actionum pertinet oratio Lysiae contra Eratosthenem trigintavirum. Ab Eratostbene enim, qui ea condicione in urbe manserat, ut rationes muneris rite redderet (cf. supra p. 17), Lysias non in compendiaria ilia actione,

s e d p e r libellum

(yQacprjv tieqi

ev&vvüv)

rationes

poscit, quod Polemarchum ipsius fratrem indicta causa trucidali iusserit (§§ 1—36), idemque unus fuerit ex illis, qui et ante tempus trigintavirorum et ipso tempore imperii paucorum rempublicam prodiderint [§§ 37—100). Hac igitur neque alia ulla ratione, ut mihi qiiidem videtur, explicari potest, quod Polystratus, qui examen in logisterio institutum subierat et causa ceciderat, denuo a nescio quo de eisdem fere rebus in ius vocatur. — Namque pariter ut Aeschines, Eratosthenes, alii, qui multorum odium in se converterant, Polystratus quoque, cum esset unus ex quadringentis, identidem ab adversariis accusar! potuit. Quam ad rem optime quadrat, quod ipsi quoque filii verentur, ne patre damnato infamia afficiantur (§ 19, 35).

—

[353]

—

25

Nam in eis maxime causis, ubi quis reipublicae salutem prodidisse vel munere quodam ad leges corrumpendas evertendumque populäre imperium abusus esse convictus est, liberi quoque patris poenae participes facti et capitis deminuti sunt '). Restât ut quaeramus, quale nomen fuerit actionis Polystrateae. Atque Harpocrationem v. TlolvoTQaroç secutis complurìbus videbatar oratio fuisse òr^iov xazalvaewg anoXoyia 2 J. Quae quidem inscriptio, cum minime abhorreat ab argumento et actionis genere, mihi quoque non inprobabilis videtur 3 ). Itaque, ut summam huius capitis paucis repetam, Polystratus redintegrato popularì imperio in rationum reddendarum actione damnatus et multatus est, sed idem aliquanto post denuo a nescio quo adversario yçcupjj JTEQÌ eii&vvüv in ius Tocatus de muneribus tempore quadringentorum male gestis a Alio hac oratione defenditur.

III. Sequitur ut quaeramus, quo tempore scripta sit oratio. Quam quaestionem quanquam viri docti saepius pertractaverunt, tarnen, cum de actionis natura errarent, ne tempus quidem orationis probabiliter definire contigit. Ac primum quidem terminum post quem oratio habita sit pugnam ad Cynossema commissam viri docti recte agnoverunt. — Nam § 29 orator fortitudinem, quam frater maior natu in Hellesponto exhibuerit, laudibus eifert eosque ex iudicibus, qui illi pugnae interfuerunt, testes èxcitat [ròv Se JlQEOßvTCCTOV àÔekçÔv oïriveç

èvd-txôe

ttVtol

ol

OVGTQCCTEVOfiEVOl ÏOaOlV,

OVTEÇ TJTE EV 'EXhqanòvui),

WOTS VO(ILÇEIV

') cf. Demosth. C. Mid. § 113 iàv xiç 'A&rjvaiiav Xapßävy naç a xivoç îj avxos dt

Roehlius2) contendit, negavit Albrechtius (pag. 19). Sane respiciuntur peregrini, qui, cum redintegrato populi imperio interfectoribus Phrynichi honores ampli decreti essent, se interfecisse illum professi sunt: qua de re decretum factum est octava prytania a. 01. 92, 3/409 3). Attamen num honores peregrinis nondum dati fuerint, cum haec oratio habita est, quod putat Roehlius, ex ipsis verbis erùi non potest, immo non minorem habet probabilitatis speciem brevi tempori» spatio post honores impertitos peregrinis haec verba dicta esse. Plura ex rebus ab oratore in Sicilia gestis (§ 24 sqq.) videntnr colligi posse. — Profitetur enim orator in Sicilia stipendia se meruisBe inter équités (§ 24 xat e,uè fièv elg Sixeklav è^£7te(4.tpev (pater), {/¡ûv à' ovx rjv . . . , ¿JOT eldévai

rovg

ìrtitèag,

olog

r\v r f j v ìpvxrjv,

eut g tò

ffrçaro-

tum deleto Atheniensium exercitu Catinam Karâvtjv). confugisse [kTteiòtj de ôie ó' ovv èyù elrtov, xaXü (läqrvqag). Haec igitur durante bello Catinensi gesta sunt. 1) XIII, 56. j lenaer Literaturzeitung, 1876, n. 546.

2

28

—

[356]

Non magis ex litteris quibus Polystratus monuisse filium dicitur, ne in urbem rediret, priusquam Atheniensium res in Sicilia melius procederent (ore xahüg exoi rà iv

Smelici,

rjxeiv), ratione certa concludere licet oratorem usque ad finem belli Catinensis (a. 409/8] ibi commoratum esse. — Itaque nihil obstat, quominus eum aliquanto ante bellum confectum Athenas reversum. patrem defendisse statuamus. Accedit quod orator, ut Fraenkelii verbis (pag. 12] utar, ubicunque exponit, quomodo in quadringentos viros imperio privates consultum sit, de his rebus ita loquitur, ut eas aut ad proximum aut ad praesens tempus referat (velut § 7, 10, 15, 16, 21). Porro supra p. 23 comprobavimus orationem Polystrateam pertinere ad ygacpag 7teQÌ evS-vv&V i. e. ad actiones

in magistratum munere perfunctum intentas. Atque hoc actionis genus ordinarium intra proximum temporis spatium post munus exactum instituendum fuisse cum per se apparet, tum oratione Lysiae contra Eratosthenem trigintavirum statim post victos expulsosque trigintaviros habita probatur. Neque obverti potest actio Demosthenis et Aeschinis de falsa legatione. Etenim Demosthenes Aeschinem legatione Philippica confecta extemplo in ius vocavit, Aeschinem vero mira res est callido Consilio rem eo usque detinuisse, ut actio in iure tribus demum annis post (a. 343] fieret. Itaque cum quadringentorum imperium sublatum sit initio a. Ol. 92, 2/411 atque Polystratus panilo post (§ 22 ev&vg fievà tà TtQctyficna) i. e. sub finem aestatis a. 411 in priore actione compendiaria rationum reddendarum damnatus sit, probabile est alteram causam de qua agitur institutam esse circa hiemem a. 01. 92, 2, ut oratio Polystratea scripta esse videatur initio a. 410. Reliqua, quae de rebus Polystrati commemorantur, a Blassio t) et Thalheimio (pag. 12] satis exposita sunt. Nihil vero in oratione inesse, quod historiae fidei repugnet, immo omnia cum eis, quae aliunde comperta habemus, optime conciliari videmur nobis comprobasse. ') Attische Beredsamkeit I, 501 sqq.

-

[357]

-

29

ini. Postremo paucis exponendum est de orationis pro Polystrato dispositione et forma. Atque hoc mirum videri potest, quod haec oratio proocmio plane caret. Etenim orator omissis eis, quibus iudicum animi praeparari et conciliari solent, statim in medias res procedit. Tractatio haec fere complectitur : Polystratus reus nihil commisit, quo poenae obnoxium se redderet, itaque in priore actione multa parum iusta ei imposita est (§§ 1—29). A. Polystratum inimicum non esse populari imperio probatur eo, 1) quod tribulium suffragiis electus est (§§ 1, 2), 2) quod neque aetate ea fuit, qua aliquid se profecturum esse speraret (§ 3), neque causa erat ulla aut in ipsius aut in filiorum rebus, cur populäre imperium odio persequeretur (§ 4), 3) quod complura munera, quibus functus est, omnia bene gessit (§ 5) ; velut Oropi praefectus oppidum non prodidit, cum proditionis rei fierent alii, quibus parcunt accusatores pecunia corrupti (§ 6). B. Polystrato crimini esse nequit, quod partes quadringentornm secutus est. 1} Neque enim pari loco habendi sunt quadringenti omnes, sive sententias in curia dixerunt si ve tacuerunt, quod fecit Polystratus (§ 7). 2) Polystratus licet populari imperio studerei, resistere non poterat quadringentis, sed partes eorum sequi cum vitae periculo coactus est (§§ 8— 10). 3) Phrynichi amicus non fuit (§§ 11, 12). 4) Elector (xatcdoyevg) factus Polystratus pro quinque milibus novem milia designavit; neque id munus suscepit nisi grandi multa imposita (§§ 13, 14). 5) Senator factus post octo dies Eretriam profectus

30

—

[358]

—

est, ubi in proeliis navalibus fortissimum se praeStitit (§ 14). C. In priore actione Polystratus poena parum iusta affectus est. 1) Alii poena digniores sunt, qui aut condemnati non sunt aut accusatores corruperunt (§§ 14, 15). 2) Omnino non dignior poena est, qui quadringentis non restitit quam ipsi Athenienses, qui eis obsecuti sunt (§ 16). 3) Polystratus lucri non fuit cupidus: omnino accusatores criminationes non probarunt (§ 17). 4) Reus in priore causa ab amicis destitutes erat> neque accusatores fuerunt integri (§§ 17—19). 5) Athenienses sontibus poenam condonarunt, peregrinos beneficiis afficiunt: parem benevolentiam Polystratus eiusque filii merentur {§§ 19, 20). 6) Sontes aufugerunt et extra Athenas versantur: Polystratus recti sibi conscius in urbe remanserat et recenti etiam turn rerum a quadringentis gestarum memoria damnatus est (§§ 21—23). D. Polystrati merita et beneficia. 1) Polystratus et ipse multos labores suscepit pro república (§ 23), 2) et filios ita instituit, ut omnes fortes ac strenuos se exhiberent (§§ 24—29). Sequitur epilogas, quo orator misericordiam iudicum commovere studet (§§ 30—36). Haec etsi in universum non inepte disposita videntur, tamen primó aspectu apparet partes orationis non aequo omnes studio tractatas esse. Saepius enim eaedem fere res nec raro alieno loco repetuntur: velut orator invehitur in accusatores § 7, 11, 15, 17, reum opponit reliquia quadringentis §~6, 10, 14, 15, 19; nonnunquam ab altera sententia ad alteram transitum facit priore nondum absoluta (§18, 19). Quas difficultates et in argumenti tractatione et in elocutione conspicuas fuerunt qui ita tollere studerent, ut particularum sive plurium sive paucarum loca mutarent.

-

[359]

-

31

Quo ex numero et Kirchnerus ') fuit et M. Schmidtius 2 ), qui adeo licentius orationem tractavit partibus mire transpositis. Sed ea commenta Thalheimius (pag. 29 al.) et Albrechtius (pag. 26 sq.) ita refutaverunt, ut, quod eorum disputationibus addam, non habeam. Ipse autem Albrechtius quem quaerit ordinem ita restituit (pag. 42), ut §§ 13—15 post § 6 transponendas esse censeat. Etenim vehementer perturbari singularum partium ordinem, quod orator in § 6 primum Polystrati magistratum, inde a § 13 demum reliquos tractet. Praeterea nonnullas res in § 7 sqq. ita afferri, ut de eis iam expositum esse videatur: quod apte fieri § 13—15 in suum ordinem redactis. Omitto eiusmodi transpositiones omnino non esse statuendas nisi causa atque ratione depravationis probabili prolata: unde suo iure Roehlius3) et Stutzerus 4 ) hanc rationem difficultates tollendi reiecerunt. — Sed ipsa, quae Albrechtio offeusioni fuerunt, facile explicantur. Neque enim ordo munerum a Polystrato gestorum eo perturbatur, quod orator in § 13 demum reliqua tractat munera, cum § 6 primum Polystrati munus memoretur. Nimirum non agitur de munere Polystrati Oropi gesto, sed de electoris et senatoria murieribus, neque praefecturam Oropi nisi testimonii loco afferri supra probatum est p. 14. Itaque ilio loco ne expectarì quidem poterat cetera munera statim addi. — Neque magi» quae in §§ 7—12 afferuntur iam antea commemorata fuisBe oportet. Nam quod dicitur § 7 xcà ò(iolag rag xarrjyoQÌag noiovvtai iwv TS eìrróvriov yviiifitjv riva Iv TJJ (iovXfj xat R£IW (TRI XTÀ., auditores, qui et res a quadrìngentis gestas et priorem actionem optime noverant, non poterant dubitare, quin reus in numero eorum esset, qui in senatu sententiam non dixerant; item quid significarent verba § 10 Iv (ikv èfidofxrjyiovTa 'érsaiv ovòev k^iiaqrsv eig vfiàg, iv OXTOJ ó' ') ) 3 ) 4 ) 2

Progr. gymnasii Ohlaviensis a. 1873. Index lectionum aestivarum lenae 1S76. Zeitschrift für Gymnasialwesen, Iahresbericht 1879, pag. 45. 'Drei epitomierte Reden des Lyaias' Herrn. XIV, pag. 555.

-

32

[360]

-

{(lÉQaig, licet verbis § 14 nondum auditis ex priore actione unusquisque iudicum intellegebat. Verum est oratorem non satis distinguere eos, qui in indicium venire ausi non sint (§ 6), ab aliis, quos per fraudem accusatores liberaverunt (§ 7) : qui, ubi primum mentio facta est iudicii

(ó óè jjyovfisvos

fitjöev

rjóiMjxévai

óixrjv

diòwai

§ 6), statini transit ad integritatem accusatoribus derogandàm. Sed eiusmodi inconcinnitas ad orationis vitia pertinet, qualia Albrechtius ipse recenset (pag. 22, 24 sqq.), non secus atque repetitiones, quae non tolluntur ordine mutato. Iam examinanda est sententia eorum, qui ad difficultates tollendas statuerunt orationem Polystrateam quae extat non genuiijam, sed epitomen esse iam antiquitus a nescio quo grammatico ex pleniore aliquando oratione confectam. Quae coniectura primum prolata est a Roehlio *) eumque secuti sunt.ipse de quo modo dixi Albrechtius (pag. 29 sqq., 1 sqq.) et Stutzeras 2 ), qui suo quisque modo sententiam illam comprobare studuerunt. Batiocinantnr illi hoc fere modo. Simili ratione atque undecima Lysiaci corporis oratio contracta sit e decima, ex universa vigesimae orationis condicione apparere epitomen eam esse copiosioris et ornatiorìs cuiusdam orationis deperditae. — Etenim epitomatorem decimae orationis id maxime spectasse, ut partes vel singola verba aut contraheret vel mutilaret, aut piane omifcteret: in vigesima nec sententias inter se conexas esse ncque earum ordinem integrum videri et singula verba vituperationi obnoxia esse. Praeterea cum in posteriore parte cura et Vis rhetorica non desideretur, priorem partem, quae narrationem et argumentationem continet, brevitate atque obscuritate quadam insignem esse. Cui sententiae in universum obverti potest de ratione epitomatorum ea tantum condicione certi aliquid statui posse, si plures epitomae orationum, quae diversa argumenta habent, servatae essent: id quod ipse Stutzerus concedere videtur >) Zeitschrift für Gymnasialwesen, Iahreebericht 1873, pag. 3 sqq. ?) 1. c. pag. 545.

-

[361]

-

33

1. c. pag. 522. Gravius est, quod ne hoc quidem modo ulla difficultas tollitur. Cuius rei ipse Albrechtius (pag. 41) testis est, cum ne in epitoma quidem vereatur confugere ad rationem illam incertam ordinis singularum partium permutandi. Quodsi orationem undecimam cum nostra comparamus, différant inter se pluribus rebus. Velut in oratione undecima testimonia omnino non significantur, desunt nomina propria atque appellationes iudicum, quae quidem omnia adhibuit auctor orationis Polystrateae. Neque aliter de ilia parte argumentationis Albrechtii et Stutzeri sentio, qua exponunt eo, quod prior pars orationis brevitate et obscuritate excellât, in posteriore maior cura conspiciatur, manifestum esse rhetorem quendam retractasse orationem. Cum enim causae status atque argumentatio non clare et distincte explicata sint, statuendum esse epitomatorem, qui eis solis partibus orationis delectaretur, ubi rhetorica ars magis excelleret, narrationem et argumentationem contraxisse vel obiter tractasse. At haec quoque facile explicantur, si in animum revocamus, qua occasione oratio Polystratea habita sit. Nam cum res in compendiaria euthynarum actione, qua damnatus est Polystratus, iam satis expositae essent, cum quadringentorum facinora omnino pervulgata essent, oratori, praesertim qui dicendi facultatis non nimis peritus esset, in tractandis rebus, quae Polystrato obiciebantur, pressius verba facere licebat. Contra idem epilogo non sine causa operam enixius dedit, ut expositis beneiiciis Polystrati et filiorum commiserationem iudicum moveret. Atque ad hanc sententiam quadrat, quod ad haec merita illustranda afferuntur testimonia (§§ 25, 26, 28, 29), desunt, ubi crimina accusatorum in Polystratum refelluntur. Omnino tenendum est in hac quidem parte defensionis sollemni, quae rersatur in meritis rei praedicandis, imperitioribus quoque exempla idonea multa quae sequerentur praesto fuisse. Sane non video, quidnam lucremur, si orationem epitomen esse sumamus. Nam difficultates, quae in rerum narratione insunt, quatenus ad historiam et antiquitates 3

u

—

[362]

—

spectat, non tolli tali coniectura Albrecbtins et Stutzerus satis ostenderunt, cum in eis explicandis parum proficerent. Velut quomodo fieri potuerit, ut Polystratus a tribulibus creatus esse diceretur, huiusmodi ratiocinatione non explicatur. — Immo contra severam rationem pugnat ista opinio: nimirnm qua non aliud assequaris, nisi ut, quidquid placet recteque dictum videtur, id oratori tribuere liceat, quae displicent ñeque satis intelleguntur, ad epitomatorem secure referas. Idem valet, si difficultates in elocutione positas spectamus. Namque Albrechtius (pag. 29) et Stutzerus (1. c. pag. 554), qui orationem Lysiacam esse voluerunt, omnia quae a Lysia aliena sunt in epitomatorem transferunt. Sed oinnino quaestio, utrum Lysias auctor sit necne, distinguenda est ab altera quaestione, utrum oratio integra sit an contracta ab epitomatore. Ad proprietates illas dicendi quod attinet, permulta sane insunt in oratione, quae ad Lysiacum sermonem quadrent '). Contra nihil gravius afferri posse videtur, quod proprium sit soli sermoni Lysiaco neque idem etiam apud alios oratores Atticos inveniatur 2 ). Immo complura a Lysiàco usu abiudicanda sunt, quae eadem extant apud Polystrati aequales, veteres illos oratores Atticos, quorum in numero ex ipsis temporum rationibns orator habendus est. — Velut eorum verborum, quae apud Lysiam frustra quaeras (Albrecht. pag. 59), maior pars ab aequalibus Polystrati auctoribus, Antiphonte et Andocide, usurpata est: cf. § 16 veuiteqíCeiv (Ant. 2 d 9), § 17 ovdctfijj (And. 2, 9), § 23 naQaoxevá&iv riva (And. I, 123), § 27 inlaxèlUiv (Ant. 1, 30), § 35 (inolio, (Ant. 2 / Í 9 ) , § 36 diavLiulveiv (ó. ¡ur¡ c. inf. Ant. 5, 82), § 27 xctl eri (Ant. 6, 31, And. 2, 17), § 32 tibqì r¡(im>.... xal oii 7TBQÌ xQrjpárwv (Ant. 2 ß 10, 3 y 1, 4 ß 4, 6, 8, y 3, no éfxü (And. 1, 26, 35, 55), § 12 òfio') Albrecht pag. 45, Stutzer pag. 555 sq. ) Roehl, Zeitschrift fiir Gymnasialwesen, pag. 45. 2

Iahresbericht 1879,

—

[303] —

35

luyslv = congruere (And. 3, 12), § 27 ay.éìpaa-^e ò'jJ (oxeipatpeiha Srj And. 3, 27), § 31 zar' à&av (Ant. 4 d 6), § 35 àtpiivuL tag ufiaftr lag {tip' ri/.uo(iiav Ant. 1, 5). Ne ea quidem verba vel formulae, quae apud illos scriptores non extant (Albrecht. pag. 40), ab antiquiore sermone Graeco vel a dictione Attica aliena sunt; certe non probant epitomatorem posterioris aetatis orationem retractasse. Nam adiectivum '¿^ccQvog cum duplici negatione firj ov coniunctum (§ 19) quanquam non extat apud illos scriptores, at verbum ¿ T V U Q velofrai cum duplici negatione adhibuit Plato ') ; atque licet %àqiv evQÌoxeoS-ai (§ 33) non inveniatur, at E-VQiaxeo&ui äösiav (And. 1, 15), aioxrjQÌav et similia saepius comparent. — Neque plus probat formula aqnaQtiv xal tpéqeiv (§ 17) ; quis enim ex grammaticis, si ixyuv x«t (péqeiv scriptum invenisset, usitatissimam formulam mutavisset in àqnaCeiv xal cpé(jEcv'1 Atque extat altero loco (§ 28) ayetv xal tpéqeiv. Quae cum ita sint, Albrechtius et Stutzerus non comprobaverunt orationem Polystrateam epitomen esse posteriore aetate ex genuina Lysiaca contractam ; immo apparet orationem ea qua traditur forma ab ipso auctore esse profectam. Neque video, quid repugnet sententiae auctorem artis oratoriae minus peritum res pro suo ingenio conscripsisse eundemque nonnullos locos vel ornamenta orationis non de suo, sed e memoria forensiam actionum sive ex aliorum libellis desumpsisse. Ne repetitiones quidem, quas notaverunt viri docti, in eiusmodi sive homine sive causa offensionem habent. Nam cum Polystratus in priore actione, quae instituta erat de eisdem fere rebus, damnatus esset, ex re erat auctoris identidem premere plurimos ex quadringentis poenas non luisse, Polystratum popularis imperii adversarium non fuisse, denique ipsos accusatores integros non esse. Relinquitur sententia eorum, qui orationem Ò E V T B Q O I O riva ot'et imaQvijaea^ai firj ov%ì xal amò* iniàixaicc xal UXXOVÌ LÌAÌU^EIF cf. p. 461*>.

') Goi'g. p. 461 TNAAS-AI,

ZA

T

3*

36

-

[364]

-

ylav esse statuerunt 1 ). Qui si quidem arbitrantur obscuritatem illam quam dicunt orationis inde excusari, quod in TIQOJTOkoyltf nonnullae res fusius expositae sint, id minime probo: modo meminerimuB oratorem verba facere de rebus iam antea in priore actione expositis. Immo, si res a patre gestae iam in TtQuiroXoyia enarratae essent, valde miraremur, cur haec omnia iterum in hac filii oratione diserte proferrentur. Deinde nusquam respiciuntur neque prior actor neque res ab eo expositae, neque eliguntur certae orationis partes accuratius illustrandae ; qualia indicia sunt demegoloyiag.— Itaque haec quae superest oratio ea ipsa continet omnia, quae pro Polystrato in hac actione a filio patris senis vicem agente proferenda erant, neque certe eiusmodi statuenda est itQbitoXoyia, in qua vel eadem vel alia copiose exposita fuerint. Quanquam hoc sane concedendum Blassio2) Polystratum reum in ipsa actione, ut legi satisfaceret, ante filii orationem verba ferisse. Ille igitur paucis censendus est summa crimina refutasse, deinde a iudicibus petisse, ut filio pro se orare liceret: qui quidem synegoria habita, quae primaria est actio, patrem defendit. Atque hac ipsa re id quoque explicatur de quo supra p. 29 diximus, quod deest orationis prooemium. Iam quaeritur, quisnam auctor fuerit orationis. Nam a LyBia quidem abiudicaodam earn esse cum ex eis, quae modo exposuimus, tum ex graviore causa probatur, quam adhuc idoneis nullis argumentis refutatam esse puto: quod Lysiam scimus orationibus aliorum causa conscribendis operam non dedisse ante tempus trigintavirorum. Eo enim modo intellegenda sunt verba Lysiae quae extant in oratione contra Eratosthenem habita a. 403 (XII, 3} : hyw fisv ovv OVT'

Ifiavtov

ITBÌTTOXE

ovre ak\ó%(>m jtqayfiaxa

itqcc^ag

vvv

fjvayxaotiai . xaTiqyoQeiv, quae significare non possunt quod Albrechtius (pag. 62) sibi persuasit: 'ego, qui >) Scheibe, Lysrae orationes pag. LXXXIII, Blass, Attische Beredsamkeit I, 503, Thalheim. pag. 37. 2 ) 1. c. pag. 503.

—

[365]

—

37

neque in meis ipsius neque in aliorum causis in forum prodii sqq.' Sed quaecunque ad hanc quaestionem pertinent, a Fraenkclio ') satis copiose atque diserte exposita sunt. Ergo quid relinquitur, nisi ut statuamus orationem Polystrateam ab oratore aequali conscriptam, postea non maiore quam alias orationes iure in corpus Lysiacum insertam esse? Qui orator ut tempore ita dicendi genere proxime abest ab Antiphonte, procul abest a Lysia. Habemus igitur oratorem, si non disertum et copiosum, at non ab omni institatione oratoria alienum. Qui quae contra artis rationem admisit quaeque in partibus digerendis rebusque exponendis minus bene administrasse censendus est 2 ), ea ex artis oratoriae condicione ilio tempore vix excoli coeptae excusationem habent; eademque vitia etiam in aliis illius aetatis orationibus comparent, ex quibus sufficit nominasse orationem contra Andocidem a. 399 habitam, quae perperam inter Lysiacas relata est. Quis vero orationem Polystrateam conscripserit, definiri nequit. ') De oratione pro Polystrato habita, Berolini 1869, pag. 35 sqq., 21 sqq. 2 ) Blass. 1. c. pag. 506; Thalheim. pag. 37 sqq.