Tatiani Oratio ad Graecos. Theophili Antiocheni ad Autolycum 9783110875478, 3110144069, 9783110144062

Citation preview

TATIANI ORATIO AD GRAECOS

w

PATRISTISCHE T E X T E UND S T U D I E N IM A U F T R A G DER

PATRISTISCHEN

KOMMISSION

DER A K A D E M I E N DER WISSENSCHAFTEN IN D E R B U N D E S R E P U B L I K

DEUTSCHLAND

HERAUSGEGEBEN VON

H. C H R . B R E N N E C K E U N D E. M Ü H L E N B E R G

B A N D 43

WALTER DE GRUYTER · BERLIN · NEW YORK 1995

TATIANI

ORATIO AD GRAECOS

E D I T E D BY

MIROSLAV MARCOVICH

WALTER DE GRUYTER · BERLIN • NEW 1995

P u b l i s h e d w i t h the s u p p o r t o f the U n i v e r s i t y o f I l l i n o i s / U S A

© Printed on acid-free paper which falls within the guidelines of the ANSI to ensure permanence and durability.

Library of Congress Cataloging-in-Publication Data

Tatian, ca. 1 2 0 - 1 7 3 . [Oratio ad Graecos] Tatiani Oratio ad Graecos. Theophili Antiocheni Ad Autolycum I edited by Miroslav Marcovich. p. cm. — (Patristische Texte und Studien, ISSN 0553-4003 ; Bd. 43-44) In Greek; introductions and notes in English. Includes bibliographical references and indexes. ISBN 3-11-014406-9 1. Apologetics — Early works to 1800.1. Marcovich, Miroslav. II. Theophilus, Saint, 2nd cent. Ad Autolycum. III. Title. IV. Title: Theophili Antiocheni Ad Autolycum. V. Title: Ad Autolycum. VI. Series. BR65.T273D 1995 239'.3 —dc20 95-22386 CIP

Die Deutsche Bibliothek — Cataloging-in-Publication Data

Tatianus < S y r u s > : [Oratio ad Graecos] Tatiani Oratio ad Graecos / ed. by Miroslav Marcovich. — Berlin ; N e w York : de Gruyter, 1995 (Patristische Texte und Studien ; Bd. 43/44) ISBN 3-11-014406-9 ISBN 978-3-11-014406-2 NE: Marcovich, Miroslav [Hrsg.]; Theophilus < Antiochenus > : Theophili Antiocheni Ad autolycum; G T

ISSN 0553-4003 © Copyright 1995 by Walter de Gruyter & Co., D-10785 Berlin All rights reserved, including those of translation book may be reproduced or transmitted in any mechanical, including photocopy, recording, or any without permission in writing

into foreign languages. N o part of this form or by any means, electronic or information storage and retrieval system, form the publisher.

Printed in Germany Typesetting and printing: Arthur Collignon GmbH, Berlin Binding: Lüderitz & Bauer-GmbH, Berlin

VESSELINO TCHAICANOVITCH (1881-1946) S

PREFACE Tatian's Discourse to the Greeks is ill-organized, digressive and often obscure. In addition, its text derives from a single manuscript — the codex Arethae Parisinus gr. 451, dated A. D. 913 — 914 ( = A). Now, the portion of A comprising Tatian is lost, and we have to rely on three old apographs of A — M VP. They attest to the fact that the text of Tatian was heavily lacunose and corrupt already in A. Back in 1888, Eduard Schwartz, greatly assisted by Wilamowitz, prepared a first critical edition of the Oratio. Unfortunately, Schwartz and Wilamowitz have not gone the full distance (that is why Schwartz was forced to disavow his own emendations in the Preface, pp. VII —IX). The present edition picks up where Schwartz and Wilamowitz had left off. Under the circumstances, I am confident that the reader is now provided with a reasonably reliable text (thanks to a Quellenforschung of Tatian, in the first place). The edition is dedicated to the memory of my teacher at the University of Belgrade (1937-1942), VESSELIN TCHAIKANOVITCH (1881 — 1946), a great scholar in comparative religion. Urbana, Spring 1995

M. M.

TABLE OF CONTENTS Preface Abbreviations

VII XI

Introduction

1

Oratio ad Graecos

7

Appendix

77

Indices Index locorum Index nominum Index verborum

83 85 90

ABBREVIATI ONES SIGLA M Mbi! V Ρ

Mutinensis Misc. gr. 126: Oí.S.5.9 (olim III.D.7), saec. XI ineuntis, 205'—226 T eiusdem codicis fol. 238', saec. XI Marcianus gr. 343, saec. XI medii, fol. 2 3 9 ' - 2 7 6 ' Parisinus gr. 174, saec. XII, fol. 1 1 2 ' - 1 3 2 r

fol.

BREVIATA * (*) •¡•αβγ-)[αβγ]

textus periit: lacuna in codice lacunam in textu coniecere viri docti vox corrupta vox delenda vox addenda

EDITIONUM ABBREVIATIONES Gesner

Morel Ducaeus Worth Maran

Otto Schwartz Goodspeed Whittaker

... Tatiani Assyrii, Iustini martyris discipuli, Oratio contra Graecos [cum Theophilo Antiocheno et al.] [e codice Ioannis Frisii ed. Conradus Gesner]. Christophorus Froschoverus excudebat Tiguri, Anno M.D.XLVI., pp. 277 — 291 ... Tatiani Assyrii Oratio adver sus Graecos [cum Iustino, Athenagora, Theophilo] ed. Federicus Morellus, Parisiis 1615 = 1636, pp. 141 — 174 Bibliotheca veterum patrum seu scriptorum ecclesiasticorum, ed. Fronto Ducaeus (Le Duc), I, Parisiis 1624, pp. 1 6 0 - 1 8 7 Tatiani Oratio ad Graecos. Hermiae Irrisio gentiliumphilosophorum. Ree. Wilhelmus Worth, Oxoniae (e theatro Sheldoniano), MDCC, pp. 1 — 142 Tatiani Oratio adver sus Graecos [cum Iustino, Athenagora, Theophilo]. Opera et studio unius ex monachis Congregationis S. Mauri [i. e. Prudentii Marani], Parisiis, sumptibus Caroli Osmont, via San-Iacobaea, M.DCC.XLII, pp. 2 4 3 - 2 7 6 = P. G. VI (Parisiis 1857 = 1884), coll. 8 0 3 - 8 8 8 . [Orationem in capita divisit.] Tatiani Oratio ad Graecos. Ree. Ioann. Carol. Theod. Otto [Corpus Apologetarum Christianorum saeculi secundi, vol. VI], Ienae 1851 [ = 1969] Tatiani Oratio ad Graecos. Ree. Eduardus Schwartz [Texte u. Untersuchungen, IV.l], Leipzig 1888 Die ältesten Apologeten ... herausgegeben von Edgar J . Goodspeed, Göttingen 1914, pp. 2 6 6 - 3 0 5 [ = 1984] Tatian: Oratio ad Graecos and Fragments. Edited and translated by Molly Whittaker, Oxford 1982

XII

Abbreviationes A B B R E V I A T I O N S ALIAE

Elze Gebhardt Harnack

Martin Elze, Tatian und seine Theologie, Göttingen 1960 Oscar von Gebhardt ap. E. Schwartz Tatians Rede an die Griechen, übersetzt und eingeleitet von Adolf Harnack, Glessen 1884 Kukula R. C. Kukula, Tatians sogenannte Apologie. Exegetisch-chronologische Studie, Leipzig 1900 Münzel, R. ap. E. Schwartz Pearson, J. ap. W. Worth, p. 155 Ponschab, B. Tatians Rede an die Griechen: Progr. Gymn. Metten, 1884—1885 Puech Aimé Puech, Recherches sur le Discours aux Grecs de Tatien, suivies d'une traduction française du Discours avec notes ( = Université de Paris, Bibliothèque de la Faculté des Lettres, 17), Paris 1903 Stephanus, H. Iustini ... Epistula ad Diognetum et Oratio ad Graecos, nunc primum luce et Latinitate donatae ab Henrico Stephano, [Parisiis?], M.D.XCII, pp. 107 — 111 Wilamowitz Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff ap. E. Schwartz

INTRODUCTION 1. DATE

It seems safe to assume that Tatian is borrowing from Justin. Consider these three examples: (1) Justin, 1 Apol. 27.1 ... και ôv τρόπον λέγονται οϊ παλαιοί άγέλας βοών ή αιγών ή προβάτων τρέφειν ή ίππων φορβάδων, οΰτω(ς) νυν (καί) παίδων είς τό αίσχρώς χρήσθαι μόνον

Tatian, Oratio 28.3 Και παιδεραστία μέν Οπό βαρβάρων διώκεται, προνομίας δέ υπό 'Ρωμαίων ήξίωται, παίδων άγέλας ώσπερ ίππων φορβάδων συναγείρειν αϋτοΐς πειρωμένων.

Although the comparison of the herds of pueri delicati with the herds of grazing horses occurs already in Dio Chrysostomus, Or. 7.134 \Euboicus s. Venator] (ίτπτοφορβών καί όνοφορβών π ο λ ύ κάκιον καί άκαθαρτότερον έργον εργαζομένους), the wording of Tatian coincides with that of Justin. Doubtless, Tatian is borrowing from Justin. Harnack's argument, "allein das hier gebrauchte Bild ist schwerlich von Justin selbst zuerst verwerthet, sondern war wohl ein geläufiges," misses the point. 1 (2) Justin, 2 Apol. 3 ( 8 ) . l - 2 ... ύπό Κρίσκεντος τoü φιλοψόφου καί αυτός μεν πάν τό ευ πως έχον έδημιούργησεν, ή δέ τών δαιμόνων άσωτία τοις έν τω κόσμω ώσπερ νεοσσός και χαμαιπετής έγένετο, μεταβάσα δε της ουρανίου συνουσίας τών έλαττόνων μετουσίαν έπεπόθησε. Μετωκίσθησαν ( γ ο ύ ν ) οι δαίμονές, έξωρίσθησαν δέ οί πρωτόπλαστοι - καί οι μεν άπ' ουρανού κατεβλήθησαν, οί δ' άπό γης μέν, άλλ' ουκ εκ ταύτης, κρείττονος δέ της ένταυθοΐ διακοσμήσεως. Καί χρή λοιπόν ημάς έπιποθήσαντας τό άρχαΐον παραιτήσασθαι παν τό εμποδών γενόμενον. Οΰκ εστι γάρ άπειρος ό ουρανός, ώ άνθρωπε, πεπερασμένος δέ καί έν τέρματν τά δέ υπέρ τούτον αιώνες οί κρείττονες, οΰ μεταβολήν ωρών έχοντες (δι' ών ποικίλαι νόσοι καθίστανται), πάσης δ' ευκρασίας μετειληφότες, ήμέραν Περί Άσσυρίων γράφων παρά Βηρωσοϋ φησι μεμαθηκέναι τήν ίστορίαν 20 είσί δ' αΰτώ βίβλοι Περί Άσσυρίων δύο.

¿•.36 C. Mras

1 Πλήν usque ad c.42.6 άνεξαρνήτου exscripsit Eus. Praep. ev. 10.11.6 — 35 ed. 11 Βηρωσός -

19 τήν ίστορίαν: cf. F. Gr. Hist.

680 Τ 2 et Fr. 8b

12

Άντιόχω τ ω μετ' αυτόν τρίτω: i.e. Antiochus Soter (281—262). Male Eus. Άντιόχω τ ω μετά Σέλευκον τρίτω, i.e. Antiochus II Theos (262 — 247) τήν ίστορίαν: cf. Clem. Strom. 1.122.1—2 Eus. Praep. ev. 10.10.3; J r 2 5 : 1 1 - 1 2 ; 36:10

14 Ναβουχοδονόσωρ — 19

17 ετεσιν έβδομήκοντα: cf. lui. Africanum ap. 18 Ίόβας: cf. F. Gr. Hist.

275 Fr. 4; Clem.

Strom. 1.122.2 Ίόβας δέ περί Άσσυρίων γράφων ομολογεί τήν ίστορίαν παρά Βηρώσσου εϊληφέναι, μαρτύρων τήν άλήθειαν τάνδρί c. 36

1 μόνον ex Eus. add. Maran: om. M V Ρ | ούχ addidi (cf. Kukula, p. 40) | ύστερος

Maran ex Eus.: ύστερον M V P

2 γεγονέναι addidi ex Eus.: om. M V P

Eus. I συνεστρατεΟσθαι Schwartz ex Eus.: συ(ν)στρατεύεσθαι M V P τήν εϋρεσιν γεγονέναι Eus.

3 τόν om.

4 καί ττρίν Eus. |

5 Μωσής Schwartz ex Eus.: μωϋσής M V P

6 γεγονώς

M V P (cf. v. 12): om. Eus., del. Schwartz | δ' ex Eus. add. Maran: om. M V Ρ | ίλίου M V P : γεγονυίας Ίλίου Eus.

8 λέγειν M V Ρ et Eus. I Ο: δει λέγειν Eus. Ν D

11 καί M V:

om. Ρ et Eus.: ή Schwartz cum lacuna | βηρωσός Μ Ρ: βηρωσσός V et Eus.: βήρωσσος Clem. I oöv addidi | του om. Ρ μετά σέλευκον Eus.

12 γεγονώς M V P : γενόμενος Eus. | μετ' αυτόν M V P :

14 εκτιθέμενος Eus. | ναβουχοδονόσωρ M V P 1 : -σορ Ρ 2 et Eus. |

του συστρατεύσαντος Eus. Ρ I ήλικίας om. V (et Eus. Ν D)

15 άτινα M V Ρ et Eus. I O: â Eus. Ν D 17 δέ om. Ρ

16 μωϋσέως

18 ος ex Eus. add. Maran: om. M V P

ι

2

3

4

36

68

Tatianus

37 1

Μετά δέ τούς Χαλδαίους τά Φοινίκων οΰτως εχει. Γεγόνασι παρ' αύτοΐς άνδρες τρεις, Θεόδοτος, Ύψικράτης, Μώχος' τούτων τάς βίβλους εις Ελληνίδα κατέταξε φωνήν Λάΐτος, ò καί τους βίους 2 των φιλοσόφων έττ' άκριβές ττραγματευσάμενος. Έν δή ταΐς των προειρημένων ίστορίαις δηλοϋται κατά τίνα των βασιλέων Ευρώπης άρπαγ η γέγονε Μενελάου τ' εις την Φοινίκην άφιξις καί τά περί Χείραμον, όστις Σολομώνι τ ω Ιουδαίων βασιλεΐ προς γάμον δούς την θυγατέρα [καί] ξύλων παντοδαπών ϋλην εις τήν τού ναού 3 κατασκευήν έδωρήσατο. Καί Μένανδρος δέ ό Περγαμηνός περί των αυτών τήν άναγραφήν έποίησατο. Του δέ Χειράμου ó χρόνος ήδη που τοις Ίλιακοΐς εγγίζει" Σολομών δέ, ό κατά Χείραμον , πολύ κατώτερος έστι της Μωσέως ηλικίας.

C. 37

1 - 1 2 cf. F. Gr. Hist.

7 8 4 Τ 1; F r . 1 et 7 9 4 Fr. 5 d

3 AOCÎTOS -

10 έ π ο ι ή σ α τ ο :

cf. Clem. Strom. 1.114.2 Εΐραμος τήν έαυτοϋ θυγατέρα Σολομώνι δίδωσι καθ' οϋς χρόνους μετά τήυ Τροίας άλωσιν Μενελόκρ εις Φοινίκην άφιξις, ώς φησι Μένανδρος ô Περγαμηνός καί Λαΐτος έν τοις Φοινικικοΐς; Chron. Pasch. I, p. 169.1 Dindorf ... "Ηραμος· où θυγατέρα εγημε Σολομών, ώς ιστορεί Τατιανός 6 Μενελάου - άφιξις: cf. Odyss. 4.83 et 617 — 619 8 ξύλων - 9 έδωρήσατο: cf. 1 Rg 5:24 9 Μένανδρος: cf. F. Gr. Hist. 783 T. 4 et Fr. 2. C f . F r . 1 ( = I o s e p h i c. Apioti.

1.120 =

Ant.

lud.

8.146)

c. 37 1 Χαλδαίους Maran ex Eus.: χαλδαίων M V P 2 άνδρες τρεις Schwartz ex Eus.: τρεις άνδρες M V P 3 Λαΐτος Reinesius ap. Io. G. Graeve (Synt. var. dissert., Ultraiecti 1702, p. 50) et Gaisford ex Clem. (λαιτος L): χαΐτος M V P : αδιτος Eus. I Ο Ν D 4 δή Schwartz ex Eus.: 5έ M V Ρ 5 ίστορίαις δηλοϋται Schwartz ex Eus.: δηλοϋται ίστορίαις M V Ρ I κατά τίνα M V P : κατά τίνα Eus. 5 — 6 ά ρ π α γ ή Wilamowitz ex Eus.: άρτταγήν MVP 6 γέγονε Wilamowitz: γεγονέναι M V Ρ et Eus. 6 — 7 χείραμον M V P (hic et in vv. 10 et 11): είραμον Eus. et Clem. 8 εαυτού ex Eus. add. Schwartz: om. M V P | καί delevi | ναού M V P : νεώ Eus. 11 ών addidi 12 Μωσέως Schwartz ex Eus.: μωϋσέως M V P

5

ίο

69

Oratio ad Graecos 37.1 —38. 3 Αιγυπτίων

δ'

είσίν

αυτούς γ ρ α μ μ ά τ ω ν

ακριβείς

χρόνων

άναγραφαί,

καί

των

έρμηνεύς έ σ τ ι Π τ ο λ ε μ α ί ο ς , ο ύ χ ό β α σ ι λ ε ύ ς ,

κατ'

1

ιερεύς

δε Μ έ ν δ η τ ο ς . Ο ύ τ ο ς τ ά ς τ ω ν β α σ ι λ έ ω ν π ρ ά ξ ε ι ς εκτιθέμενος κ α τ ' "Αμωσιν s

Αιγύπτου

βασιλέα

γεγονέναι

π ο ρ ε ί α ν είς ά π ε ρ ή θ ε λ ο ν χ ω ρ ί α ,

Ίουδαίοις

φησί

τήν

έξ

Αιγύπτου

Μ ω σ έ ω ς η γ ο υ μ έ ν ο υ . Λέγει δε ο ύ τ ω ς "

Ό δ' "Αμωσις έγένετο κατ' "Ιναχον βασιλέα. Μ ε τ ά δέ τ ο ύ τ ο ν Ά π ί ω ν

ό γραμματικός,

τετάρτη των Αιγυπτιακών καί ά λ λ α ,

φησί δέ ( κ α ί )

άνήρ δοκιμώτατος,

έν τ η

( π έ ν τ ε δ' είσίν α ύ τ ω γ ρ α φ α ί ) π ο λ λ ά

ό τ ι κατάσκαψε

τήν

Αύαρίαν

Άμωσις,

2

μεν κατά

ίο τον Άργειον γενόμενος Ίναχον, ώς εν τοις Χρόνοις άνέγραψεν ό Μενδήσιος

Πτολεμαίος.

αλώσεως

άποπληροΐ

Ό γενεάς

δ'

άπ'

είκοσι.

Ίνάχου Καί

τά

χρόνος της

άχρι

της

άποδείξεως

Ιλίου τούτον

εχει τ ο ν τ ρ ό π ο ν .

f. 38 2 Πτολεμαίος — 6 βασιλέα: cf. Clem. Strom. 1.101.5 Ό δε Πτολεμαίος ούτος ιερεύς μεν ήν, τάς δέ των Αιγυπτίων βασιλέων πράξεις έν τρισίν δλαις έκθέμενος βίβλοις κατά Άμωσίν φησιν, Αιγύπτου βασιλέα, Μωϋσέως ήγουμένου γεγονέναι Ίουδαίοις τήν έξ Αιγύπτου πορείαν, έξ ών συνώπται κατά "Ιναχον ήκμακέναι τόν Μωσέα 6 cf. F. Gr. Hist. 611 T. la et Fr. la 7 Άπίων - 11 Πτολεμαίος: cf. F. Gr. Hist. 616 Fr. 2a; Clem. Strom. 1.101.3 — 4 Άπίων τοίνυν ö γραμματικός ... έν τή τετάρτη των Αιγυπτιακών ιστοριών ... Άμώσιος του Αιγυπτίων βασιλέως μεμνημένος ... καί τά της λέξεως αϋτου ώδε εχει' „Κατέσκαψε δέ τήν Αύαρίαν [άθυρίαν L] "Αμωσις, κατά τόν Άργειον γενόμενος "Ιναχον, ώς έν τοις Χρόνοις άνέγραψεν ό Μενδήσιος Πτολεμαίος"; lui. Africanum ap. Eus. Praep. ev. 10.10.16 1 1 - 1 2 cf. 3 9 . 1 0 - 1 1 et Clem. Strom. 1.102.3 Είς δέ τόν χρόνον των Τρωικών άπό Ίνάχου γενεαί μέν είκοσι ή

5.107.1 τήν έβδόμην ϊεράν ού μόνον οΐ Εβραίοι, αλλά καί οί

3 βιώσει V e Β: βίωση V

scripsi: καί V Β

2.43 = Aen.

22 — 23 sis παν γένος άνθρώπων ονομάζεται: cf.

2 . 2 0 - 2 1 et al.

2 4 - 2 5 cf. 2 . 6 . 2 - 3 et 6 - 8

5 τόν V e Β: om. V | πλοϋτον V e Β: πλούτος V

τήν γραφήν supplevi (cf. v. 9 εντεύθεν) V e Β: λαβόντος V

(p. 92.14 Bonwetsch);

21—22 σάββατον = έβδομάς: vocem sabbatum

deducere videtur auctor

"Ελληνες ΐσασι; Philon. V. Mosis c. 12

2.27.S

2 ουδέ εί — 3 μυρίας γλώσσας: cf.

8 άλλ' ήδυνάτησαν supplevi

10 έναυσμα V e in mg, Β: ενα ύσμα V

7

9 λαβόντες

11 γάρ scripsi: δέ V Β | ή 2

14 post τό τυχόν transfert έναυσμα ex ν. 10 Heumann (III, p. 209) 18 βλάβη μάλλον V Β, transposui

26 ψυδρόν scripsi (cf. Clem. Strom.

25 αυτόν V e Β: αυτών V

6.18.6 ψυδρός Theognis: ψυχρός L; Hippol. Refut.

ψυδρός Roeper: ψυχρός Ρ): ψυχρόν V Β

6.19.4

Ad Autolycum 2 . 1 2 . 1 - 2 . 1 3 . 4

59

'Αλλά καί τό εκ των επιγείων κάτωθεν άρξασθαι [και] λέγειν ι 13 την ττοίησιυ των γεγενημένων άνθρώπινον, καί ταπεινόν και πάνυ ασθενές τό έννόημα αυτού ώς προς θεόν εστίν. "Ανθρωπος γαρ κάτω ών άρχεται εκ της γης οίκοδομεΐν και ου προς τάξιν δύναται καί την όροφήν 5 ποιήσαι, εάν μη τον θεμέλιον ύπόθηται. ΘεοΟ δέ τό δυνατόν εν τούτω δείκνυται, ίνα πρώτον μεν εξ ούκ όντων ποιή τά γινόμενα, καθώς βούλεται. Γ ά γ ά ρ παρά άνθρώποις αδύνατα δυνατά εστίν παρά θεώ. | Διό 2 ν f. i6r t, καί ό προφήτης πρώτον εϊρηκεν τήν ποίησιν του ουρανού γεγενήσθαι, τρόπον επέχοντος οροφής, λέγων ,,Έν άρχη έποίησεν ό θεός τον ουραίο νόν" τουτέστιν δια τής αρχής γεγενήσθαι τόν ούρανόν, καθώς εφθημεν δεδηλωκέναι. Γήν δέ λέγει δυνάμει έδαφος καί θεμέλιον, άβυσσο ν δέ τήν πληθυν τών 3 υδάτων, και σκότος δια τό τόν ούρανόν { π ρ ώ τ ο ν ) γεγονότα ΰπό τού θεού έσκεπακέναι καθαπερεί πώμα τα ύδατα σύν τή γή, πνεύμα δέ τό is έπιφερόμενον επάνω του ύδατος , ö έδωκεν ό θεός εις ζωογόνησιν τή κτίσει, καθάπερ άνθρώπω ψυχήν, τω λεπτώ τό λεπτόν συγκεράσας (τό γαρ πνεύμα λεπτόν και τό ύδωρ λεπτόν), όπως τό μέν πνεύμα τρέφη τό ύδωρ, τό δέ ύδωρ συν τω πνεύματι τρέφη τήν κτίσιν, διϊκνούμενον πανταχόσε. "Εν μέν { ο ύ ν ) τό πνεύμα, φωτός τύπον επέχον, έμεσίτευεν 4 20 τού ύδατος καί τού ούρανού, ίνα τρόπω τινί μή κοινωνή τό σκότος τω

e. 13 3 αυτού: i.e. Hesiodi (cf. 2.12.24) 4 - 5 cf. νν. 8 - 9 ; Bereshit Rabbah 1.15; Io. Chrysost. In Gen. 1 hom. 2.3 (P.G. 53, col. 30 Β) πρότερον τόν όροφον, και τότε τόν θεμέλιον et al. 6 cf. 1.4.15-16; 2.4.19 et 25; 2 Mec 7:28 7 Le 18:27 9 - 1 0 Gn 1:1 1 2 - 1 5 cf. Gn 1 : 1 - 2 1 2 - 1 3 τήν πληθυν των υδάτων: cf. Ps 23:2; Is 44:27; 51:10; Basil. In Hexaem. hom. 2.4 {P.G. 29, col. 37 A); August. C.D. 18.23; Isid. Orig. 13.20.1 et saepius 14 καθαπερεί πώμα: cf. e.g. Diod. Tars. Frr. in Gen. 1:2 {P.G. 33, col. 1563 Β) Σκιά τό σκότος οΰρανοϋ καί γήξ" σωμάτων yáp οΰτω μεγίστων τό μέσον ανάγκη σκιάζεσθαι, καθάπερ οίκον άθύρωτον 15 — 16 cf. 1.7.5 — 6; Diod. Tars. In Gen. 1:2 {P.G. 33, col. 1563 CD); Io. Chrysost. In Gen. 1 hom. 3.1 {P.G. 53, col. 33 C) Τί βούλεται τοϋτο τό είρημένον "Πνεύμα" φησί "θεού έπεφέρετο έπάνω του ύδατος"; Έμοΐ δοκεΐ τούτο σημαίνειν, ότι ενέργειά τις ζωτική προσήν τοϊξ ΰδασι, καί οϋκ ήν άπλώς εστώξ καί άκίνητον, άλλά κινούμενον καί ζωτικήν τίνα δύναμιν έχον 17 τό γάρ πνεύμα λεπτόν: cf. Sap. 7:22 e. 13 1 καί2 addidi | καί3 del. Nautin {Vig. Christ. 11 [1957], p. 216) 6 καθώς V Β, def. Nautin {Vig. Christ. 27 [1973], p. 170): καί ώς Otto (cf. 2.4.26) 9 τρόπον V Β: τύπον Nautin (p. 216s.) coni. v. 19 et 2.15.7 | επέχοντος Nautin: επέχοντα V B 13 πρώτον addidi coni. νν. 8, 9 et 10 14 πώμα τά Wolf: πώματα V Β 15 φώς supplevi coni. v. 19 τό πνεύμα, φωτός τύπον επέχον, 19 οΰν addidi | τύπον V B (cf. 2.15.7): τόπον Maran, agn. Grant

60

Theophili Antiocheni

ούρανώ, έγγυτέρω όντι του θεοϋ, προ του ειπείν τον Θεόν ,,Γενηθήτω φως." "Ωσπερ ούν καμάρα ό ουρανός ών συνείχε τή κόσμον έδογμάτισαν.

is

20

Τί δ; Ουχί καί περί σεμνότητος πειρώμενοι γράφειν άσελγείας καί πορνείας καί μοιχείας έδίδαξαν έπιτελεΐσθαι, έτι μην καί τάς σ τ υ γ η τ ά ς άρρητοποιΐας εΐσηγήσαντο; Καί πρώτους γ ε τους θεούς αυτών κηρύσσουσιν εν άρρήτοις μίξεσιν συγγίνεσθαι εν τε άθέσμοις βρώσεσιν. Τίς γ ά ρ ουκ άδει Κρόνον τεκνοφάγον, Δ ί α δέ τον π α ΐ δ α αυτού τ ή ν Μήτιν καταπίνειν καί δείπνα μιαρά τοις θεοϊς έτοιμάζειν (ενθα καί χωλόν Ήφαιστόν τ ί ν α χαλκέα φασίν διακονεΐν αΰτοΐς)· τ ή ν δέ "Ηραν, ιδίαν άδελφήν αΰτοΟ, μή μόνον τον Δ ί α γαμείν, άλλα καί διά στόματος άνάγνου άρρητοποιεΐν; Τάς τε λοιπός περί αύτοϋ πράξεις, | όπόσας αδουσιν οί π ο ι η τ α ί , εικός έπίστασαι. Τί μοι λοιπόν καταλέγειν τά περί Ποσειδώνος καί 'Απόλλωνος, ή Διονύσου καί Ηρακλέους, < ή > 'Αθηνάς τ η ς φιλοκόμπου καί 'Αφροδίτης της άναισχύντου, ακριβέστερου πεποιηκότων ήμών έν έτέρω τον περί αύτών λόγον; C.3

6 cf. Rm 9:21; 2 Tm 2:20

cf. v. 18

14 cf. 3 . 4 . 7 - 9

9 - 1 0 cf. 2 . 4 . 4 - 6 ; 3.2.15; 3 . 7 . 6 - 7 et 1 3 - 1 4 15 Κρόνον τεκνοφάγον: cf. ad 1 . 9 . 2 - 3

Μήτιν καταττίνειν: cf. Hes. Theog. 8 8 6 - 9 0 0 ; S.V.F. Kpóvos

II, Nrr. 9 0 8 - 9 0 9 ; Tatiani Orat. 25.5 καί

tous uioûs αναλίσκει, καί ό Ζεύζ τ ή ν Μήτιν καταπίνει

constat. Cf. ft. Apollod. Bibl. 3.8.1

1 6 - 1 7 cf. Iliad. 1 . 5 9 7 - 6 0 0

De sacrif. 5. — Philon. De provid. 2.37; Aristid. Apol. Tertull. Apolog. 25.8; Min. Fei. Oct. 31.3 et al. Nrr. 1 0 7 1 - 1 0 7 5

13

1 5 - 1 6 τήν

16 δείπνα μιαρά: non 1 7 - 1 8 cf. Luciani

8.2 s.f.; 17.2; Athenag. Legat.

32.1;

18 άρρητοποιεΐν: cf. 3 . 8 . 4 - 5 ; S.V. Κ II,

2 0 - 2 3 cf. 1 . 9 . 9 - 1 2 ; 2 . 7 . 1 - 5

21 Άθηνά ξ τήξ φιλοκόμπου: ci.

Tatiani Orat. 8.4; Ps.-Iustini Orat. 2.6—7 Αθηνάς δέ τ ό άνδρικόν σ ι γ ώ , καί Διονύσου τ ό θηλυκόν, καί 'Αφροδίτης τ ό πορνικόν ... Διδάξατε Άθηνάν καί "Αρτεμιν τά τών γυναικών εργα ... τ ί < γ ά ρ ) σεμνόν ετπδείκνυται γ υ ν ή όττλοις κεκοσμημένη ...; Iliad.

5.875 — 76;

2 1 . 4 0 8 - 1 1 et Matcovich, ICS 4 (1979), pp. 8 9 - 9 3 : τ ή 5 φιλοκόλπου def. A. Ardizzoni, Riv. di cultura class, e medioevale 3 (1961), pp. 99—104; A. Barigazzi, PP 16 (1961), pp. 379 — 81; Μ. Β. Keary, REG

84 (1971), pp. 9 4 - 1 0 0 ; Β. Baldwin, ICS 7 (1982), p. 239: τ η ς φιλομόλπου

G . Galliccioli, Teofìlo, Libri

tre ad Autolieo (Trad, it., Venetiis 1804), p. 183; Roscher ap.

O . G r o s s , Die Gotteslehre des Theophilos ... (Chemnitii 1896), p. 8; E . Degani, RM 107 (1964), pp. 92—94

22 τήξ αναίσχυντου: cf. Odyss. 8.269—70 λέχος δ' ήσχυνε και εΰνήν |

Ηφαίστου ôvoktos e. 3 addidi

3 ή Β : ή V Ρ: ή Grant 11 δέ; Otto: δ ' V B P

αυτών V Β: om. Ρ, Wolf, Maran

7 post αυτοί addit δ' Maran 15 δια V Β Ρ

8 καί om. Ρ

10 τόν

17 δέ scripsi: τε V Β Ρ | αυτού Otto:

21 ή 2 addidi | φιλοκόμπου scripsi: φιλοκόλπου V Β Ρ:

φιλομόλπου Galliccioli (1804) et Roscher (1896) coni. Nonni Dionys. 24.36

ι

2

3

4

5

3

102

Theophili Antiocheni

4 1

Ουδέ γαρ έχρήν ή μας ταύτα άνασκευάζειν, ει μή ότι σε θεωρώ νυνί διστάζοντα ττερί τόν λόγον της αληθείας. Φρόνιμος γαρ ών ήδέως μωρών άνέχΐ] • έπεί τοι οΰκ αν έκινήθης υπό [δ'] άνοήτων άνθρώπων κενοΐς λόγοις άττάγεσθαι καί φήμη ττείθεσθαι ττροκατεσχηκυίη, στομάτων άθέων ψευδώς συκοφαντούντων ημάς, τους θεοσεβεΐς καί Χριστιανούς κάλου- 5 μένους, φασκόντων ώς κοινάς απάντων ούσας τάς γυναίκας ημών καί ώ ν εχειν, διά τ ό τ ο υ ς ττάντας π ν ε υ μ α τ ο φ ό ρ ο υ ς évi πνεύματι ΘεοΟ λελαληκέναι. Ό γ ο Ο ν Η σ α ΐ α ς ο ύ τ ω ς εφη - ,,Άφέλετε τάς πονηρίας από τών ψυχών ύμών," „μάθετε καλόν ποιεΐν, έκζητήσατε κρίσιν, ρύσασθε άδικούμενον, κρίνατε όρφανώ καί δικαιώσατε χήραν." "Ετι ό αυτός" „Διάλυε," φ η σ ί ν , „πάντα σύνδεσμον αδικίας, λύε στραγγαλιάς βίαιων συναλλαγμάτων, απόστελλε τεθραυσμένους έν άφέσει καί πασαν συγγραφή ν άδικον διάσπα' διάθρυπτε πεινώντι τόν αρτον σου καί πτωχούς άστεγους είσάγαγε εις τόν οίκόν σου' εάν ϊδης γυμνόν, περίβαλε, \ καί άπό τών οικείων τού σπέρματος σου ούχ ύπερόψη. Τότε ραγήσεται πρόϊμον τό ψώς σου, καί τά ίάματά σου ταχύ άνατελεΐ, καί προπορεύσεται εμπροσθέν σου ή δικαιοσύνη σου."

4

'Ομοίως και Ιερεμίας - ,¡Στητέ" φησίν, „επί ταΐς όδοΐς καί ΐδετε καί επερωτήσατε ποία εστίν ή οδός κυρίου του θεού ύμών ή άγαθή, καί βαδίζετε εν αύτη, καί εύρήσετε άνάπαυσιν ταϊς ψυχαΐς ύμών." „Κρίμα δίκαιον κρίνετε," „ότι εν τούτοις εστίν τό θέλημα κυρίου τού θεού ύμών."

"Ωσαύτως καί Ώ σ η έ λέγει - „Φυλάσσεσθε κρίμα καί εγγίζετε προς κύριον τόν θεό ν ύμών," „τόν στερεώσαντα τόν ούρανόν καί κτίσαντα τήν γήν." 6 Καί ετερος ( π ρ ο φ ή τ η ς ) , Ί ω ή λ , ά κ ό λ ο υ θ α τ ο ύ τ ο ι ς εφη „Συναγάγετε λαό ν, αγιάσατε έκκλησίαν, έκδέξασθε πρεσβυτέρους, συναγάγετε νήπια θηλάζοντα μασθούς' εξελθέτω νυμφίος εκ τού κοιτώνος αύτού καί νύμφη εκ τού παστού αύτής." „Kai εύξασθε προς κύριον τόν θεόν ύμών εκτενώς" 1 όπως έλεήση ι'/μας, καί „εξάλειψη τά αμαρτήματα ύμών." Ό μ ο ί ω ς καί ετερος, Ζ α χ α ρ ί α ς - „Τάδε λέγει κύριος παντοκράτωρ' Κρίμα αληθείας κρίνετε καί 'έλεος καί οίκτιρμόν ποιείτε έκαστος πρός τόν πλησίον αύτού, καί χήραν καί όρφανόν καί προσήλυτον 5 οΐονταί τίνες, άρχήν scripsi: αρχειν V Β Ρ

22 ναυΐ V Β Ρ

24

Χουσαράθων scripsi: χουσαράθων V Β Ρ: Χουσσρσαθωμ L X X Luc.: Χουσάρσαθος los.: Χουσαχάρ Clem.

25 ΓοΘονιήλ scripsi ex L X X et Eus. (cf. 3.25.10): γονοθ·ήλ V ut vid.:

γονοθοήλ V e B c Ρ: γουοθεήλ Β: Γοθονοήλ Fell: Γοθονεήλ Bardy, Grant V Β Ρ

31 Έ σ < ε > β ώ ν scripsi ex L X X et Eus.: έσβών V Β Ρ

σαμηρα V, -ρά Β Ρ | Ήλίξ ετεσιν κ' om. Ρ

29 κγ' Fell: κβ

33 κ V Ρ: ¡3 Β

34

129

A d Autolycum 3. 24. 3 - 3 . 2 5 . 2

Μετά δέ τους κριτάς έγένοντο βασιλείς εν αυτοΐς, ττρώτος ονόματι 1 25 Σαούλ, δς έβασίλευσεν έτη κ', έπειτα Δαυίδ, ό πρόγονος ημών, έτη μ'. Γίνεται οϋν ήμέρας κβ'. Δομετιανός ετη ιε', μήνας ε', ήμέρας ς"'. Νερούας ένιαυτόν, μήνας δ', ήμέρας ι'. Τραϊανός ετη ιθ', μήνας εξ, ήμέρας ις"'. 'Αδριανός ετη κ', μήνας ι', ήμέρας κη'. Άντωνΐνος ετη κβ', μήνας ε π τ ά , ήμέρας ζ'. Ούήρος ετη ιθ', ήμέρας ι'.

4

Γίνεται ούν ό χρόνος τ ω ν Καισάρων μ έ χ ρ ι ( ς ) Ούήρου αϋτοκράτορος τελευτής ετη