Opuscula patrum selecta: Pars 1 Augustini librum de catechizans rudibus. Clementis Alex. librum tis ho sozomenos plusios. Epistolam ad Diognetum scriptam. Augustini tractatus 11 et 12 in Evang. Joannis [Reprint 2021 ed.] 9783112447482, 9783112447475

Citation preview

OPISCULA PATRUM SELECTA

P A R S

I.

C o n t i n e n t : Augustini li bruin de catechizandi» rudibiis; Clemen lis Alex, librura tig o omÇÔ/uevos nlovoiot Epistolam ad Diognetura scriptam ; Augustini tractatus 11 et 12 in Kvang, Jojtnnis.

B E R O L I N I , 1826. VENDITUR a fi B. F R A N C I. I N O (Linden Nr. 30. im Hofe).

i V d laetiorem theologiae atque ecclesiae faciem auspicandam faciunt profecto plurimi! m, quaecumque litterarum sacrarum Studium ad vivos historiae fontes revocare eonantur.

Quafir\ ob rem optime frieren-

tur, qui hac nostra aetate operam suam in eo collocanti, ut veteris ecclesiae mo* numenta plurimörum manibus teri pòssint. Horum in societatem accedit Franclinus noster, vir honestissimus.

Cujus quidem

votis hoc a me petentibus, ut totam hanc editionem, antequam prelum subiret, reviserem> et quae in ea continentur notulis adspersis illustrarem, variis negotii« distentuS satisfacere non potui; at vero exiguum hoc amicitiae officium» ut pan»

IT

—

cula praefando «cripta haec patrum, quae commendatione mea neutiquam egent, studiosorum manibus traderem, viri optimi verecundiae denegare nolui. Berolini, d. Maji 1826. Neander.

C^uicunque volumen hoc scripta Patrum ecclesiae continens, idque viri honestissimi Franclinì cura atque opera editum evolveritis, Lectores Carissimi, ex ipso titulo animadvertetis, non opus aliquod absolutufll et omnibus suis partibus expletum volumine hoc exhiberi, sed inchoari taf tuinmodo scriptorum ex antiquitate ecclésiasiica selectorum collectionem pluribus deinceps voluminibus augendam, quam vir honeotiaaimus Franclinus qum de quoCunque historiae ecclesiasticae studioso, tum praecipue de juvenibus in theologiae Studium, àncfttmbentibus quam optime meriturus proturandam divulgandamque suscepit. Quam quidem ad rem cum imprimis eo Consilio jnotum se esse fateatur, ut juventuti studia theològica amplexae scripta Patrum e l e g i a et selecta quam fieri possit minimo pretió suppeditet, sie tarnen ut ne Uesit quidquam, quod ad intelligenda scriptorum argumenta faciat et notatu eit necessa-rium : hac prima parte operis curae meaie atque studio commissa, equidem amicis et benevolis virorum et eruditione et judicio iri3ignium monitus consiliis id praeeipue cavendum existimavi, ne obsefvationum nimia mole et congerie his scriptis adstruen voluminis ambitum ultra modum d»

ampliarem* Hinc evenisse vix quenquam praeteribit, ut, quod ad priores, Auguslini scilicet et Clementis libros attinet, fere unice in delectu observationum faciendo ex optimis quibusque editionibus (scif. èx Augustini operum editione Benedictina, et praestantissima quam Segaaro debemus editione libri Clementis Alexandrini: Q u i s d i v e s s a l v e t u r ? ) me continere cogerer; nec nisi paucissimas annotationes ad explicanda loca difficilioris inteliectus de meo apponere mihi liceret. Ad epistolam autem Diogneto inscriptam quod attinet, factum est turn propter quaestiones ¿e authentia et totius epistolae et cujusdam partis enucleandas, turn propter lacunas, quarum magno numero obsita epistola est, explendas, ut et in praemonito faciendo, et in observationibus textui adspergendis fusior et uberior esse cogerer. Ceterum opus volumine hocce auspicandum, quum Viri Illustrissimi quem toto pectore veneror auctoritate satis superque lectori cuique sit commendatum, non est quod laudibus a me ornetur et celebretur amplius. Faxit igitur Deus Optimus Bejiignissimus, ut opus hoc turn promovenda antiquitatis ecclesiasticae accurata cogni-» tione, turn alenda et augenda sincera fide ac pietate erga Dominum et Servatorem nostrum fructus exoptatos pariat. Georgius Bòhl, tbeologiae licentiatus privatim docen« in Acidemia Kegia Berolinen»i,

L ì b r u r a li ime ad Deogratiam quendam, diaconum Carthaginiensem, ab Augustino missum esse, exordium ìpsum testatur.

Neque est quod dul>ì-

temus, eundem esse Deogratiam, qui cum presbyter! munere fungeretur, quaestiones a pagania sibi propositas Angustino inisit solvendas, qua» quidem Augustinus explicavit in epistola seu libro, qui inscriptus est Q u a e s t i o n e s contra

paganos propositae.

sex

Ab hoc

igitur Deogratia diaconi munus obeunte rogatus Augustinus, ut praecepta ipsi daret de instituendis iis, qui xudes in fide Christiana et primis dementis imbuendi eum adirent, librum hunc de catechizandis rudibus conscripsit.

A

Et priora quidem libri parte tradii praeeepta de inculcanda rudibus doctrina fidei, ita ut Cap» 3 — 9 de modo instituendae narrationis eorum quae ad fidem Christianam pertineant, addenda exhortàtione

deque

disserat: Cap. 10 — 14

autem exponat, quomodo fieri posait, ut in tradenda evangelii doctrina animi taedium ¿evitetur.

Tuner parte libri posteriore, quae incipit a

Cap. 15, longioris primura, deinde breyioris sermonis specimen exhibet.

S. A u r e l i ! Augustini Ilipponensis Epìscopi

derantes a Domino, magis carnali timore quam spiritali caritate tenebantur: legem autem non implet nisi carilas. Ideo muliis sacramentis visibilibus onerati sunt, quo servili jugo premerentur, in observalionibus ciborum et in sacrifìriis aniinalium, et in i^liis innumerabilibus : quae tarnen signa erant rerum spiritalium ad Dominum Jesuin Christum et ad Ecclesiam pertinentiurn; quae tune a paucis sanctis et intelligebantur ad fructuin salutis, et observabantur ad congruentiam teinporis, a multitudine vero carnalium tantummodo observabantui-, non intelligebantur. Per multa itaque et varia signa rerum i'utiirarum, quas longum est oinnes commemorare, et e.is nunc in Ecclesia videmus iinpleri, perductus est ili© populus ad terrain promissionis, ubi temporaliter carnaliterque regnaret pro modo desiderii sui ; quod tarnen regnimi terrenum regni spiritalis iinaginem gessit. I!)i Jerusalem condita est famosissima civitas Dei, serviens in signo liberae civitatis, quae caelestis Jerusalem dicitur, quod verbuin est Hebraeum, et interpretatur Visio pacis. Cujus cives sunt oinnes sanctificali homines qui fuerunt, et qui sunt, et qui futuri sunt; et omnes sanctificali spiritus, eliam quieunque in excelsis caelorum partibus pia devotione obtempérant Deo, nec imitantur impiain diaboli superl)iain et angelorurn ejus. Ilujus civitatis rex est Dominus Jesus Chris Lus, Verbuin Dei quo reguntur summi angeli, et Verbuin hominem assumens, ut eo regerentur et homines, qui siimil omnes cum ilio in aeterna pace regnabunt. A d hujus Regis praefigurationem in i!lo terreno regno populi Israel maxime eminuit rex David, de cujus semine secundum carnem veniret verissimua Ilex noster Dominus Jesus Christus, q u i e s t s u p e r o m n i a D e u s b e n e d i c t u s in s a o -

—

44

—

c u i a. Multa in ìlla terra promissioni» gesta sunt in figurami venturi Christi etEcclesiae, quae in sanctis libris paulatiin discere poteris. Cap. X X I . Post aliquot tarnen generationes ostendit ali um typuin ad rem maxime pertinentem. Nam captivala est illa civilas, et inulta pars ejus educta in Babyloniam. Sicut autein Jerusalem significat civitatein societateinque sanctorum, sic B a b y Ionia signißcat civitatem societalemque iniquorum, quoniain dicitur•interpretar! confusio. De quibus duahus civitàlibus, ab esordio generis Immani usque in filiera saeculi periuixte temporum varietale currentibus, et ultimo judicio separandis, paulo ante^) jam diximus. Illa ergo captivitas Jerusalem civitatis, et ille populus in B a bvloniam ductus ad servilutein ire jubetur a D o mino per Jeremiam illius temporis prophetam. E t exstiterunt reges Babyloniae, sub quibus illi serviebant, qui ex eoruin occasione commoti quibusdam miraculis cognoscerent et colerent et coli juberent unum verum D e u i n , qui condidit universam creaturam. Jussi sunt autem et orare pro eis a quibus captivi tenebantur, et in eoruia pace pacem sperare, ad gignendos filios et domos aediiicandas et plantandos hortos et vineas. Post septuaginta autem annos promittitur eis ab illa captivitate liberalio. Hoc autem totum figurate significabili Ecclesiam Christi in omnibus sanctis e j u s , qui sunt cives Jerusalem caeleslis, servituram fuisse sub regibus hujus saeculi. D i cit eniin et apostolica doctrina, u t o m n i s a n i ma sublimioribus potestatibus subd i t a s i t : et ut r e d d a n t u r o m n i b u s o m n i a , cui t r i b u t u m t r i b u t u m , cui vectig a l v e c t i g a l ; et caetera quae salvo Dei nostri òultu, constitutionis humanae principibus reddi-

y) Cap. lg.

—

45

—

mus ; quando et ipse Dominus, ut nobis hujus sanae doctrinae praeberet exemplum, pro capite hominis quo erat indulus, tributuin solvere non dedignatus est. Jubentur autem eliam servi Christian! et boni iìdeles dominis suis temporalibus aeqtianimiler fidelilerque servire; quos judicaturi sunt, si usque in filiera iniquos invenerint, aut cum quibus aequaliter regnatori sunt, si et ilK ad verum Deuin conversi fuerint. O m nibus tamen praecipitur servire humanis potestatibus atque terrenis, quo usque post tempus praefinitum, quod significant septuaginta anni, ab ìstius saecuii confusione tanquam de caplivitate Babyloniae, sicut Jerusalem liberelur Ecclesia. E x cujus captivitatis occasione ipsi etiam terreni reges desertis idolis, pro quibus prosequebantur Christianos, unum veruni Deura et Christum Dominum cognoverunt et colunt, pro quibus apostolus Paulus jubet orari, eliam cum persequerentur Ecclesiam. Sic enim dicit : O b s e c r o i t a q u e , p r i m um l'i e r i deprecationes, adorationes, interpejlationes, gratiar u m a c t i o n e s , pro r e g i b u s , pro o m n i bus h o m i n i b u s , et omnibus qui in s u b l i m i t a t e s u n t , ut s e c u r a m e t t r a n q u i l la m vitam agamus cum o m n i p i e t a t e e t c a r i t a ' t e . z ) Itaque per ipsos data pax est Ecclesiae, quamvjs temporalis, tranquillitas temporali? ad aedificandas spiritaliter domos et plantandos hortos et vineas. Nam et ecce te modo Èer isluin sermonem aedificamus atque plantamus. t hoc fit per totum orbein terrarum cum pace regum Christianorum, sicut idem dicit Apostolus: D e i a g r i c u l t u r a , D e i a e d i f i c a t i o e s t i s. E t post annos quidem septuaginta, quo» mystice prophetaverat Jeremias, ut finein temz) Vulgata habet c a s t i t a t e , quodrespondei graeco otfivovyri i Tiiaoth. 2, a.

—

46

—

porum praefiguraret, laraen ut ipsa figura integraretur, facta est in Jerusalem restitutio aedificationis templi Dei: sed quiatotum figurate agebatur, lion erat firma pax ac überlas reddita Judaeis. Itaque postea a Romania vieti s u n t , -et tributarli facti. E x ilio sane tempore ex quo tertam promissioni acceperunt, et reges habere coeperttnt, ne in aliquo regum suoruin coinpletum esse arbitrarentur quod eis liberator Christus promittebatur, apertius per multas proplielìas prophetatus est Cliristus, non solum ab ipso David in libro Psalinormn, sed eliam a ceteris et magnìs et sanctis Prophet is, usque ad teinpus caplivitatis in Babyloniam : et in ipsa captivitate fuerunt Prophetae, qui venturum Dominum J e sum Christum liberatore«! omnium prophetarent. E t postea quam teinplum transactis septuaginta anms restituì um est, tantas pressuras et calamitates a regibus gentium Jndaei perpessi sunt, ut ìntelligereut lionduin venisse liberalerem, quem non. spiritaliter liberalurmn intelligebant, sed pro liberations carnali desiderabant.

Cap. XXII. Peractis ergo quinque aetntibus saectili, quarum prima est ab initio generis humani* Sd est, ab Adam, qui primus homo fact us est, usque ad Noe, qui fecit arcain in diluvio , inde secunda est usque ad Abraham, qui pater diclus est omnium quidem gentium, quae iidem ipsius imitarentur; sed tamen ex propagine carnis suae futuri populi Judaeoruin: qui ante fidein Cliristianam gentium, unus inter omnes omnium terrarum populus unum verum Deuin coluit, ex quo populo salvator Christus secundum carnem APniret. Isti enim articuli duaruin aetatum. emiheilt in veteribus libris : reliquarum autei/i trium in Evangelio etiam declarantur, cum carnalis origö Domini Jesu Christi coinmemoratur. Nam tertia est ab Abraham usque ad David regem:-

—

47

—

.quarta a David usque ad illain captivitatem, qua populus Dei in Babylpniain transmigravil: quinta ab ilia transiriigralione usque ad advenium D o mini noslri J e s u Cbristi; e x cujus ad venlu sexta aetas agiliir: ut jam spiritalis gratia, quae p a u cis tunc Fatriarchis et Proplietis nola e r a t , ma*nifestal-elui omnibus genlibus : lie quisquamDeum nisi gratis col ere t, non "visibilia praemia s e r v i l u lis suae et pvaesentis vitae felicilalem, sed solam •vilain aeternam in qua ipso Deo fruel-etur, ab illo desiderans; ut. Iiac sexta aetate mens h u jnana renovetur ad imaginein D e i , sicut sexta die homo factus est ad imaginein Dei. Tunc enim et lex impletur, dum 11011 cupiditate rerum temporalium, sed cariiate illius qui praecepit, fiunt quaerunque praecepit» Quis autem 11 oft redamare aileclet justis^iinum et misericordissimum Deuin, qui prior sic amavit injuslissimos et superbissiinos homines, ut propter eos mitte*ret unicuni Fili'um, per quem fecit o m n i a , qui non sui milI'atione, sed hominis assiuntione homo faclus, 11011 solum cum eis vivere, sed etiam pro eis et ab eis posset occidi ? Itaque novum Testamentum heredilatis s e m piternaei manilestans, in quo renovatus hoino per graliain Dei ageret novam "vilain, hoc est vilain. spiritaleni; ut velus ostenderet p r i m u m , in quo carnnlis populus agens velerem hoininem, ceptis paucis intelligentibus Patriarchis et P r o plietis et nonnullis latentibus sanclis, camaliter vivens carnalia praemia desiderabat a Domino Deo, et in figura spirilalium bonorum accipiebat: omnia ergo bona terrena contemsit homo factus Doininus C h r i s l u s , ut coiitemnenda monstraret; et omnia terrena suslinnit m a l a , quae sustinenda praecipiebat: ut neque in illis quaereretur f e i i citas, neque in istis infelicitas timeretur, Natus eniin de maire, quae quanrvis a viro intacta conceperit, semperque intacta permanseril, virgo concipiens, vivgo pariens, vivgo moriens, tameu f a -

—

48

—

bro desponsnta erat, omnera typhura carnali» nobiiitatis exstinxit. Natus etiam in civitate Bethleem, qua© inter omnes Judaeae civitates ita erat exigua, ut hodieque villa appelletur, noluit quenquam de cujusquam terrenae civitatis sub! imitate gloriali. Tauper etiam factus est cujus sunt omnia, et per quern creata sunt omnia j ne quisquain cum in euin crederet, de terrenis divitiis auderet extolli. Noluit rex fib hominibus fieri; quia humilitatis ostendebat viam miseria,, quos ab eo superbia separaverat : quainvis sempiterrium ejus regnum universa creatura testetur. Esurivit qui omnes pascit, sitivit per quem creatur omnis potus, et qui spiritaliter panis est esurientium fonsque sitientiuin: ab itinere terrestri i'atigatus est, qui se ipsiun nobis viam fecit in caelum : velut obmutuit et obsurduit coram conviciantibus, per quein mutus locutus est et surdus audivil: vinctus est, qui de infirmitatum vinculis solvit: flagellatus est, qui omnium dolorum flagella de liominum corporibus expul i t : crucifixus est, qui cruciatus nostros flnivit : mortuus est, qui mortuos suscitavit. Sed et resurrexit nunquain moriturus, ne ab ilio quisquam sic disceret mortem conteinnere, quasi nunquam victurus.

Cap. XXIII.

Inde confirmatis discipulis, conversatus cum eis quadraginta diebus, eisdem spectantibus adscendit in caelum; et completis a resurrectione quinquaginta diebus misit eis Spiritum sanctum, (promiserat enim,) per quem diffusa caritate in cordibus eorum, »on solum sine onere, sed etiam cum jocunditate legem possent implere. Quae data est Judaeis in decern praeceptis, quod appelant decalogum. Quae rursus ad duo rediguntur, ut diligamus Deuin ex toto corde, ex tota anima,, ex tota mente; et diligamus proximum sicut nos ipsos. Nam in his duobus praeceptis totam legem proplietasque pendere, ipse

—

49

—

Dominus et dixit in Evangelio, et suo raam'festavit exemplo. Kam et populus Israel ex die quo prilnum pascila in imagine celebrarunt orera occidentes et manducantes, cujus sanguine postes eorum ad salutis tutelam signati s u n t ; ex ipso ergo die quinquagesimus dies impletus e s t , e t legein acceperunt scriptain digito Dei, quo n o mine jam dixiuius significari Spiritum sanctum: sicut post Domini passionein et resurrectionem, quod est verum pascha, quinquagesimo die ipse Spiritus-sanctus discipulis missus e s t : non jam lapideis tabulis corda dura significans; sed cum essent unum in locum congregati in ipsa J e r u salem , factus est subito de caelo sonus, quasi ferreiur flatus vehemens, et visae sunt illis linguae divisae quasi ignis, et coeperunt Unguis loqui, ita ut omnes qui ad illos venerant, suam li^iguam quisque cognosceret: (ad illam enim civitatein ex omni terra conveniebant Judaei, q u a cunque dispersi erant, et diversas linguas gentium diversarum didicerant : ) deinde cum tota fiducia Christum praedicantes, in ejus nomine multa "signa faciebant, ita ut quendam mortuum transeunte Petro umbra ejus tetigerit, et resurrexerit. Sed cum viderent Judaei tanta signa fieri i n ejus nomine, quem partim per invidiam, partim per errorem crucifixerunt, alii irritati sunt ad persequendos praedicatores ejus Apostolos, alii vero id ipsum amplius admirantes, quod in ejus nomine, quem veluti a 6e oppressum et victum riserant, tanta tniracula lierent, poenitendo conversi crediderunt in eum millia Judaeorum, Non, erant jam illi temporalia beneficia terrenumqua regnum desiderantes a Deo, nec promissum regem €hristum cärnaliter exspectantes ; sed immortaliter intelligentes et diligente« e u m , qui pro ipsis ab ipsis tanta mortaliter pertulit, et eis usque ad sui sanguinis aa) peccata donavit, et

aa) In editi Lov.addttura «st e f f u s i o a e in • quod

—

50

—

immortalitatem a se sperandam et desiderandam exeinplo suae resurreclionis ostendit. Itaque jam veteris hominis teríena desideria mortificantes, et spiritalis vitae no vitate flagrantes, sicut praeceperat in Evangelio Dominus, vendehant omnia quae habebant, et pretia rerum suarum ante pedes Apostòlorum ponebant, tit ipsi distribuèrent unicuique, sicut cuique opus erat: viventesque in Christiana dilectione concorditer, non dicebant aliquid s u u m , sed erant illis omnia communia, et anima et cor unum in Deum. Deinde etiam ipsi a Judaeis carnalibus civibus carnis suae peísecutionein passi atque dispersi sunt, ut latius Christus eorum dispersione praedicaretur^ et imitaièntur etiam ipsi patiehtiam Domini sui: quia qui eos bb) mansuetas passus fuerat, mansuefactos pro se pati jubebat. Ex ipsis sanctorum persecutoribus fuerat 'etiam apostolus Paulus, et in Cliristianos inaxiine saeviebat: sed postea credêns 'et apostolus íactus, missus est ut Gentibus Evangelium praedicaret, graviora perpessus pro nomine Christi, quam fecerat contra nomen Christi. Ecclesias autem constituent per omnes gentes qua Evangelium seminabat, impense praeclpiebat, ut quoniam ipsi ex idolorum cultu venientes, et ad unum Deuin colendum rùdes, non facile poterant rebus suis venditis et distributis servire Deo, oblationes face'rent in patìperes sanctorum "qui erant in Ecclesiis Judaeae, quae Christo crediderant : ita illos tanquam milites, illos autem tanquam stipendiaries provinciales apostolica doctrina constitué ; inserens eis Christum velut lapidem antarnen rectius omittitur: etenim scrmia verboromliic est: vel mortis sibi inflictae peccatum Christas inimicis suis condonavit. Supplendum igitnr potius est e {fu s i. bh) Am. et Er. q u i a n t e e o s . Lov. q u i p r o e i s . Aliquot codd. q u i p e r e o s : alii q u i p r o p t e r e o s : plerique autem q u i eos.

—

51

—

g^larem, sicut per Prophetam praenuntiatus erat, in quo ambo quasi parietes de diverso venientes, deJudaeis videlicet atque Gentibus, germana caritate copularenlur. Sed postea graviores et crebriores persecuiiones ex incrudelis gentibus advers Us Christi Ecclesiam surrexerunt, et iraptebatur in dies singulos verbum Domini praedicentis, E c c e e g o m i t t o v o s v e l u t o v e s in medio l u p o r u m . Cap. X X I V . Sed ilia vitis quae per orbetn tertarum, sicut de ilia prophetatuui, et ab ipso Domino praeliuntiatum erat, fructuosos palinites difFundebat, tanto pullulabat amplius, quanto uberiote Martyrurn sanguine rigabatur, Quibus per omnes terras innuinerabiliter pro fidei veritate morientibus, etiain ipsa persequentia regiia cesserunt et ad Christum cognoscendum atque veneranduiri fracta superbiae cervice conversa sunt. Oportebat autein xtt eadem vitis, sicut a Domino identldein praedictum erat, putaretur, et ex ea praeciderentur infructuosa sarmenta quibus haereses et Schismata per loca facta Sunt, sub Christi nomine, non ipsius gloriam, sed suam quaerentium, per quorum adversitates magis magisque exerceretur Ecclesia et probaretur atque illuslraretur et doctrina ejus et patientia. Omnia ergo haec, sicut tanto ante praedicta legimus, sic et facta cognoscimus: et quemadmodum prirni Christian!, quia liondum ista provenisse videbaht, miraculis Inovebantur Ut crederent; sic iios quia omnia ista ita completa sunt, sicut ea in libris legimus, qui longe ante quam haec implerentur conscripti sunt, ubi omnia futura dicebantur, et praesentia jam videntur, aedificamur adiidem, ttt etiam ilia quae restant, sustinentes et perseverantes in Domino, sine dubitatione ventura credamus. Siquidem adhuc tribulationes futurae in eisdem Scripturis legunD 2

—

52

—

tur, et ipse ultimus judicii dies, ubi omäes cites ambarum illarum civitatum receptis corporibu» surrecturi Sunt et rationem vitae suae ante tribunal Christi judicis reddituri. Veniet enùn ia claritate potestatis,. qui prius in humilitate Iiumanitatis venire dignatus est ; «t omnes pios ab impiis segregabit: non tantum eis qui in euin credere omnino noluerunt, sed «tiam eis qui frustra et infructuose crediderunt in eum; illis daturus regnum secum aeternum, illis autem poenaiii aeternam cum diabolo. Sed sicut nullum gaudium rerum temporalium ex ali qua parte simile potest inveniri gaudio vitae aelernae, quam sancti accepturi sunt: ita nullus cruciatus poenarum temporalium potest sempiternis iniquorum cruciatibus coinparari. Cap. X X V . Itaque frater confirma te ipsum in ejus nomine atque adjutorio cui credis, adversus linguas eorum qui fidem nostrani irrident, de quibuscc) diabolus seductoria verba loquitur, maxime volens irridere fidem resurrectionis. Sed ex te ipso crede futurum te esse cum fueris, quando cum ante non fueris, nunc esse te vides. Ubi enim erat ìsta moles corporis tui et ista forma membrorumque compago ante, paucos annos, priusquam natus, vel etiam priusquam in malris utero conceptus esses, ubi erat liaec moles et haec statura corporis tui? Nonne de occultis hujus creaturae secrelis, Domino Deo invisibiliter formante, processit in lucem, certisque aetatum incrementis in istam magnitudinem fonnamque surrexit ? Numquid ergo difficile est Deo, qui etiam aggeres nubium ex occulto in momento contrat i t , et contegit caelum in ictu temporis, reddere istam quantitatem corporis tui sicut erat, qui earn facere potuit sicut non erat? dd) Crede ergo cc) D e q u i b u s i. e. per quos. dd) LOT. c u m n o n e r a t . CodexCorbej«nsis: s i e eum non erat.

—

53

—

forliter et inconcusse, quia omnia quae videntur quasi pereùndo humanis oculis subtrahi, salva et integra sunt oinnipotentiae Dei : qui ea cuiu voluerit, sine ulla mora et difilcultate xenarabit, ea duntaxat quae justitia ejus reparanaa esse judicat: ut in his corporibus reddant li ornine» factorum suorum ralionem, in quibus ea fecerunt; et in liis mereantur aut coininulationem caelestis incorruptionis pro meritis pietatis, aut corruplibilem corporis conditionem pro meritis iniquitatis, non quae morie solvatur, sed quae materiato, sempitemis doloribus praebeat. Fuge ergo per immobilein fidem et mores bonos, fuge frater illa tormenta, ubi nec tortores defìciunt, nec torti moriuntur; quibus sin© fine mors est, non posse in crueiatibus inori. E t exardesce amore atque desiderio sempiternae vitae' sanctorum, ubi nec operosa erit actio, nec requies desidiosa: laus erit Dei sine fastidio, sine defechi: nullum in animo taedium, nullus labor in corpore; nulla indigentia, nec tua cui subveniri desideres, nec prosimi cui sub venire festines. Omnes deliciae Deus erit et satietas eé) sanclae civilalis in ilio et da ilio sapieuter beateque viventis. Efiiciemur enim, sicut ab ilio promissvim speramus et exspeclamus, nequales Angelis D e i , et cum eis pariter illa Trinitate perfruemur jam per speciein, in qua mine per fìdein ambulaiuus, Crediinus eniin quod non videinus, ut ipsis meritis ftdei eìiam videre quod crediinus et inhaerere meveanmr; ut aequalitatem Fatris et Filii et Spiritus-sancti, et ipsìus Trinilatis unitatein, quoinodo sint haec trio U D U S Deus, non jam verbis lìdei et strepei) tibus syllabis personemus, sed contemplatione purissima et ardentissima in ilio silenlio sorbeainus. Haec tene iìxa in corde tuo, et invora Deuiu cui credis, ut tueatur te adversu3 tentationes diae e) Editt. fere omne» società».

—

54

—

boli: et esto cautus, ne tibi aliunde hostis ill© subrepat, qui ad solatium malevolentissimuin damnationis suae, cum quibus dainnetur inquirit. Non enim per eos solos qui Christianum nomen oderunt, et doleut eo nomine occupatum esse orbein terrarmn, et adhuc siinulacris et daemoniorum curiositatihus servire desidejant, audet ille tentare Christianos: sed etiam per eos quos paulo ante comiueinorayimus, de imitate Ecclesiae, velut putata vile, praecisos, qui haeretici vel sclusifiatici dicuntur, conatur etiam id quidem interdum. Sed tarnen id etiam aliquando cona^ tur et per Judaeos tentare, atque seducere. Sed maxiine cavendum est, ne per Ixomines qui sunt in ipsa calholica Ecclesia, quos velut paleam us-que ad texnpus ventilationis suae sustinet, unusquisque teuletur et decipiatur. Propterea enim P e n s patiens est in illos, ut et suorum electorum lidem atque prudentiam per iiloruia perversitatem exercendo confirinet; et quia de numero eorum multi proficiunt, et ad placendum Deo H l i s e r a l i a n i i n a s suas, inagno impetu convertuntur, Non enim oitines sibi per patientiam Dei thesaurizant iram in die irae justi judicii ejus : sed multos eadem om&ipotentis patientia perducit ad saluberrimum paenitentiae doloreuu Quod donee flat, exercelur per eos illorum qui jam reclam viam t e n e a t , nou solum toleraotia, sed etiam misericordia, BIullos ergo visurus ea ebrictsos, avaros, fraudatores, alealores, adulter ros, fornicatores, reroedia sacrilega sibi alligantes, praecantatoribus et mathematicis vel quarumlibet impiarum artium divinaloribus deditos.* Animadversurus etiam quod illae turbae impleant ecclesias per dies festos Christianorum, quae i m plent et theatra per dies sollemnes Paganoriim; et haec videndo ad imitandmn tentaberis. E t quid dicam, videbis, quod eliam nunc jam uti-

f f ) Lov, n i s e r a a tit

—

óò

—

que nosti : non enìtn nescìs multos qni appellantur Christiani, haec omnia inala operari, quae breviter commemoravi. Et aliquando fortasse graviora facere homines non ignoras, quos nosti appellati Christianos. Sed si hoc animo venisti, ut qua^i securus talia facias, muí turn erras : nec tibi prodent nomen Christi, cuín coeperit ille severissime judicare, qui prius dignatus est misericordissime subvenire. Praedixit enim isla, et ait in Evangelio, N o n o m n i s q u i d i c i t mi hi, D o m i n e , D o m i n e , i n t r a b i t in r e g n u m c a e l o r u m , sed is qui f a c i t v o lun-tatem P a t r i s mei. Multi d i c e n t milii i n i l i a d i e , D o m i n e , D o m i n e , i n n o m i n e tuo m a n d u c a v i m u s et bibimus. Omnibus ergo qui in talibus operibus persévérant, dainnalio finis est. Cum ergo videris multos non solum haec facere, sed eliam defendere atque suadere, tene te ad legem Dei, et non sequaris praevaricatores ejus. Non eniin secundum illorum seoàuin, sed secundum illius veritatem judicaberis. Conjungere bonis, quos vides amare tecum Regem tuum. Multos enim inventurus es, si et tu talis esse coeperis. Nam si in spectaculis cum illis esse cupiebas et eis inhaerere, qui tecum vel aurigam, vel venatorem, >vel aliquem histrionem simul amabant ; quanto magis te delectare debet eorum conjunctio, qui tecum amant Deum, de quo nunquam erubescet amator ejus, quia non Solum ipse non potest vinci, sed etiam dilectores suos reddet invictos. Nec tarnen etiam i a ipsis bonis, qui te vel praecedunt vel tibi comitantur ad Deum, spein tuam collocare debes, quia nec in te ipso debes quantumcunque pro-» feceris, sed in ilio qui eos et te justificando tales facit. Securus es enim de Deo, quia non inutatur : de homine autem neino prudenter securus est. Sed si illos qui nondum justi sunt, amare debemus ut sint; quanto ardentius" qui

—

56

—

jam sunt, amandi sunt. Sed aliud est diligere hominem, aliud spem ponere in homine; tantuincjue interest, ut illud Deus jubeat, hoc prohibeat. Si autem aliquas vel insultationes vel tribulationes pro nomine Chrisli passus non defeceris a fide, nec a bona yia deyiaveris, majorem mercedein adcepturus e s : qui autem in his diabolo cesserint, etiain minorem perdunt. Sed liumilis esto D e o , ut non te permittat tentari ultra vires tuas. Cap. X X V I . His dictis interrogando est an haec credat, at que obseryare desideret. Quod cum respondent, soîlemniter utique signandus est et Ecclesia© more tractandus. De sacramento sane g g) «juod accipit, cum ei bene commendatum fuerit, signacula quidem rerum divinarum esse visibilia, sed res ipsas invisibiles in eis honorari ; nec sic habendam esse illam speci ein benedictions sanctißcatam, quemadmodum habetur in usu quolibet : dicendum etiam quid significet et sermo 7th) ille quem audivit, quid in ilio condiat ii), cujus illa res similitudinein gerii. Deinde monendus est ex hac occasione, ut si quid etiam in Scripturis andiat quod carnaliter sonet, etiamsi non inteüigit, credat tarnen spiritale aliquid signifieari, quod ad sanetos mores futuramque vitam pertineat. Hoc autem ita breviter discit, ut quidgg) Loco particulae s a n e legendum videtur s a l í s , cum hic de sacramento salis agatur, quo catecbumenj initiabantur. hh) S e r m o seil. ìlle qui in administrando sacramento salis pronunciabatur. ii) Er. et Lov. c o n d a t u r s sed praestat quod ba» bent codd. et Am. et Ben. c o n d i a t . Etenim hic de iniliatione per sacramentum salisagitur, de qua idein verbum ab Augustino usurpatum jpgimus Confessionum lib. i, cap. i i : E t s i g n a b a r j a m s i g n o c r u c i s e j u s et e o n d i e b a r e j u s s a l e , j a m i n d e ab u t e r o ma t r i s m e s e .

—

hi

—

quid audieril ex libris canonicis quod ad dilectionem aeternitatis et veritatis et sanctitatis, et ad dilectionem proximi referre non possit, figurate dictum vel gestuin esse credat; atque ita conetur intelligere, ut ad illara geminala referat dilectionem. Ita sane ut proximum non carnaliter intelligat, sed omnem qui cum eo in ilia sancta civitate potest esse, sive jam, sive nondum a p pareat; et ut de nullius hominis correction© desperet, quera patientia Dei videt vivere, non ob aliud, sicut Apostolus a i t , nisi ut' adducatur ad poemtentiain. Si longus tibi videtur iste sermo, quo t a n quam praesentem rudem hominem instruxi, licet ea tibi dicere brevius, longiorein tamen esse d e here non puto : quanquain inultum interest, quid res ipsa cum agitur moneat, et quid auditorum praesentia non solum ferre, 6ed etiam desiderare se ostendat. Cum autem celeritate opus est, vide quam facile explicari tota res possit. Fac r u r sus adesse aliquem, qui velit esse Christianus: ergo et interrogatum, illud quod superior respondisse ; quia et si non hoc respondet > hoc eurn respondere debuisse dicendum est. Deinde hoc modo et cetera contexenda. V e r e , frater, ilia magna et vera beatitudo e s t , quae in futuro saeculo sanctis promittitur. Omnia vero visibilia transeunt, et omnis huju$ saeculi pompa et deliciae et curiositas interibunt, et secum ad interitum trahunt amatores suos, A quo interitu, hoc est, poenis sempiternis Deus jnisericors volens homines liberare, si sibi ipsi jion sint inimici, et non resistant miSericordiae Creatori» sui, misit unigenituin Filium suum, hoc est, Verbum suum aequale sibi, per quod eondidit omnia. Et manens quidem in divinitato sua, et non recedens a Patre, nec in aliquo m u latus, assumendo tamen hominem, et in carne mortali hominibus apparendo venit ad homines : u t quemadmoduin per unum hominem qui pri-

58

—

mus factus est, id est Adam, mors intra vit in genus humanum, quia oonsensit mulieri suae geùuctae a diabolo, ut praeceptum Dei transgrederentur; sic per unum hominem qui e-tiain Deus est Dei Filius, Jesum Christum, deletis omnibus peccatis praeteritis, credentes in eiun oinnes in aeternam vitam ingrederentqr. Cap, XXVII, Omnia enim quae nunc vides in Ecclesia Pei, et sub Christi nomine per totura orbem ter • rarum geri, ante saecula jam pvaedicta sunt, et sicut ea Jegimus, ita et videinus; et inde aediJìcaiHur in fidein. Factum est aliquando diluvium per totain terrain, ut pecca tores delerentur : et tarnen illi qui evaserunt in arca, sacrajqentum futurae Ecelesiae deinonstrabant, quae nunc in fluctibus saeouli natat, et per lignum crucis Christi .a suhmersione libeyatur. Praedictiun est Abrahae fideli servo Dei, uni homini, quod de ilio esset populus nasciturus, qui coleyet unum Deum intei; ceteras gentes quae idola colebant ; et omnia quae illi populo ventura praedicta sunt, sic evenerunt ut praedicta sunt. Prophetatus est in ilio populo etiam Christus Rex omnium sanctorum et Deus venturus ex semine ìpsius Abraham secundum carnem, quam assuin$ìt, ut omnes etiam "filli essent Abrahae, qui fidem ejus imitarentur, et sic est factum: natus est Christus de Maria virgine, quae ex ilio gemere fuit, Praedictum est per Frophetas quod in. cruce passurus esset ab eodem populo JudaeoTum, de cujus genere secundum carnem veniebat; et sic est factum, Praedictum est quod reSurrectuvus esset; resurrexit; et secundum ipsa raedicta Prophetarum adscendit in caelum, et iscipulis suis Spiritum - sanctum misit. PraeSdictum est non solum a Prophetis, sed etiam ab ipso Domino Jesu Christo, quod Ecclesia ejus per universum orbem terrarum esset futura, per

—

59

—

sanctorum martyria passìonesque disseminata ; et tunc praedictum, quando adirne nomen ejus et latebat gentes, et ubi notmn erat irridebatur; e t tarnen in virtutibus miraculorum ejus, sive qua© per se ipse, sive quae per servos suos fecit, dum annuntiantur haeo et creduntur, jam videmus quod praedictum est esse campletum, regesque ipsoa terrae, qui antea persequebantur Christianos, jam Christi nomini subjugatos, Praedictum est etiam quod schisraata et liaereses ex ejus Ecclesia essent exiturae, et sub ejus nomine per loca ubi possent, suam, non Christi, gloriam quaesiturae, et jsta completa sunt. Numquid ergo illa qua© restant non sunt ventura? Manifestum est quia sicut ista prae-» dieta venerunt, sic etiara illa ventura sunt; quaecunque tribulationes justorum adhuc restant; et judicii dies, qui separabit oinnes impios a justis in resurrectione mortuorum; et non solum eos qui sunt extra Ecclesiam,' sed etiam ipsius E c clesiae paleas, quas oportet usque ad novissimam ventilationem patientissime sufferat, ad ignem debil ma segregahit. Qui autem irrident resurrectionem, pi'tantes quod caro ista quia putrescit, resurgere non potest, ad poenas in ea resurrect uri sunt : et ostendet eis Deus, quia qui potuit haec corpora facere antequam essent, potest ea in momento restituiere sicut erant, Qmnes autem fideles regnatori cum Christo, ita resurgent in eodem corpore, ut etiam commutar! mereantur ad incorruptionem angelicam ; ut fi a ut aequales Angelis Dei, sicut Dominus ipse propiisit; et laudent eum sine aliquo defect« et eins flliquo fastidio, semper viventes in ilio et da ìlio, cum tali gaudio et beatitudine, quali Beo dici nec cogitari ab homine potest. Tu itaque credens ista, cave tentfitionea; (quia diabolus quaerit qui secum pereàut ;) ut non solum per eos qui extra Ecclesiam sunt, sive pagasi, sive Judaei; sive haeretici, uou te

—

60

—

hostís ille seducat; sed etiam quos in fpsa Ecelesia catholica videris male viventes, aut immoderatos voluptatibus ventris et guttui-is, aut impúdicos, aut vanis curiositatibus vel illicitis deditos, sive spectaculorum, sive reinediorum kk) aut divinationuin diabofieavum, sive in pompa et typho avaritiae atque superbiae, sive in aliqua vita quam lex damnat et p u n i t , non eos imiteris: sed polius conjungaris bonis, quos i n venturus es facile, si et tu talis fueris; ut siinul colatis et diligatis Deuip gratis: quia tot urn praeinium nostrum ipse erit, ut in illa vita, bonitate ejus et pulcritudine perfruamur. Sed ainandus e s t , non sicul aliquid quod videtur oculis; sed sicut amatur sapientia, et Veritas, et sanctitas, et justitia, et caritas, et si quid aliud tale dicit u r : non quemadmodtim sunt ista in hominibus; sed quemadmodum sunt in ipso fonte incorruptibilis et incominutabilis sapientiae. Quoscunque ergo videris haec amare, illis conjungere, ut per Christum qui liomo factus est, ut esset Mediator Dei et hoininum, reconcilieris Deo. Homines autem perversos, etiamsi intrent pañetes ecclesiae, non eos arbitreras intraturos in regnum caeloruin: quia suo tempore separabuntur, si se in melius non commutaverint. Homines ergo bonos imitare, malos tolera, omnes a m a : quoniairi nescis quid eras futurus sit qui hodie malus est. 3Vec eorum ames injustitiam; sed ipsos ideo ama, ut apprehendant justitiam: quia non solum dilectio Dei nobis praecepta est, sed etiam dilectio proximi, in quibus duobus praeceptis tota lex pendet et Prophetae. Quam non implet nisi qui donum acceperit Spiritum-sanctum, Patri et F i lio utique aequalem; quia ipsa Trinitas Deus kk) Editt. fere omnes r e n e d i o r u m s a c r i l e g o r u m : at codd. et Ben. omittunt s a c r i l e g o r u r n , ita ut vox adjectiv* d i a b o l i c a r u m et ad d i v i n a t i o n u m et ad r t m e d i o r u m perlineat.

—

61

—

e s t : in quo Deo spes omnis pouencla e9t. In homine non est poneuda, qualiscunque ille f u e rit. Aliud est eaim ille a quo justificamur, aliud illi cura quibus juslificamur. Non nutem solam, per cupidilates diabolus tentât, sed etiain per terrores insulta tionum et dolorum et ipsius m o r tis. Quidquid aulem homo passus fuerit pro nomine Christi, et pro spe vitae aeternae, et permanens tüleraverit, major ei merces dabitur: quod si cesserit dial>olo, cum illo damnabitur. Sed opera misericordiae cum pia humilitate impétrant a Domino, ut non permittat seryos suos tentari plus quam possunt sustitiere.

H o r t a t ü s Clemens Christianos, ut homiiiibus iis qui bonorum externorum copia abundent, ad beatitudinem aeternam consequendam auxiliö esse studeant, quippe quibus duas öb causaS exsistat difficiliör quam ceteris hominibus ad salutem aeternam accessusj vel quod verbis Domini de divitibus in regnum coeleste vix perventuris territi de salute sua desperent, vel quod securi negligant vita et operibus eo eniti, üt speratae beatitudinis participes fiant: haec igitur praefatus sie pergit, ut Primum § 4 — 26 ostendat interpretanda loco evang. Marci 10, 17 — 3 i , Dominum hominibus locupletibus spem salutis aeternae consequendae nequaquam ademisse. — Verba, inquit, Domini, V e n d e q u a e p o s s i d e s , intelligenda sunt non de bonis extern is abjiciendis, Sed de pra-

vis cupiditatibus ex animo exstirpandiá. Quicunque a libidimim sordibus se puiv gaverit, ad hunc~ pertinet quod dixit Dominus S e q u e r e m e . Si quis ardet desiderio animi cupiditatibus Vacandi, huic id per benignitatis atque potentiae Dei auxilium continget. Bona autem exteína abjicienda sunt, quando eorum illecebris ab amore et obediehtia erga Christum nos averti senserimus» Tunc § 27 — 42 exponit, qua via fet ratione divitibuS sit allaborandum, ut rata fiat spes salwtis animi consequendae. — Ratio unica haeó est, ut praeceptum Do* mini de amando Deo proximoque teneant. Proximus autem excellenti sensu dicendus est Christus, quem toto pectore a se diligi testentur mandatis ejus observandis> atque iis qui fide se eì addixerunt, beneficenza ac liberalitate prosequendis» Omnes autem quicunqüe Christi nomen profitentuf, benigniate sunt complectendi. Quod si Dominus tanto amore mutuo nos anima* tos esse vuìt, ut ne vitam quidem alter pro altero ponere recusemus, quanto magis debemus ad bona alteri impendenda

—

«4

—

prompt! atque parati esse.

A m o r valet

accedente sincera animi poenitentia peccata quantacunque diluere.

Quicunque a

peccatis quamvis gravissimis post baptismum com missis sincera animi poenitentia ad Deum se eonverterit, is certo sperei salutis aeternae se participem factum iri. Atque ad hanc spem exemplo firmandam adjicitur narratio de adolescente, qui cum accepto jam sacramento baptismi in vitam nequissimam se projecisset, Joannis Apostoli enixis hortationibus et precibus ad poenitentiam conversus et ecclesiae Domini restitutus sit. Verba

quae uncis inclusa leguntur,

pleraque omnia sunt a Joanne Fello episcopo Oxoniensi ex conjectura textui inserta ad explendas lacunas, quibus in editione hujus libri principe (quam Michaelis Ghislerius Lugduni a. 1623 curavit) textus laborabat, Atque has Felli conjecturas etiam a posterioribus liujus libri editoribus in textum receptas esse videmus»

KAHMENTOS A A E S A N A P E f ì 2 A O r

O 2

rig o omÇôfisvos

nXovaiog.

Oi ¡xiv raj iyy.co^iuçttcès Xoyaf roîç nkôdloiç Sm~ çoqjoçSvreç, è fióvov xôlaxtç xuì àvtlevdeçoi Sixaîwç av Ï/.ioiyt xçlvet&ai SOKQÏIV, aiç Ini noXXw a) nçoa— 7toiovf.ievoi yaQÎaaS-ai tu àyÛQiçu, ùXXà äaeße"ç y.al Inißö'koi' aatßtii f.itv, ort naçlvTiç aivetv xat ¿o'ÇuÇeiv %hv fiovov Tthuov ^ âya&ùv d-tôv, èÇ s zà ndvTU, xuì Si s ta navra, xal tiç ov TU nûvrat mçiûmavci rà [&eonQt7itaia']'co[v'] ylqaç àv&Qw— noiç Iva lytïh) xal ßoQßoQtodei] ßitp xvXtvôsjxêvotçf £ * « ! ] TO xerpâXaiov, c) vnoxst/.itvoig vî] xçlait rov

a) ¿ ç hi noXXp : supplendum est fita&S, hoc sensu t Ut qui magno pretio, sive magni lucri inde faciendi causa simulent se gratificati ea (h. e. se gratis, mera benevolenza motos tribuere illas laudes), quae nulla gratia s~ gratiarum actione digna sunt. Z>) Vox ivayil, quam Fellns textui insérait, recte a Segaaro ut minus commoda notatur, tum quod in edit, principe legatur i*a(, nob tret, tum quod verbum ttvXivâtlodai praepositionem tv requirat. Rectius igitur legendum esse censet iv ¿aelyei ßiui. C) TO xeataHaiov seil. *axàt ad extremum, denique. ' E

—

66

—

&eov. Ini fi alo i Si, Su ^ air rtg Ttjg ntqisciag xa& air?)? ìxuvijg aarjg xavv&oai xàg ipv/ùs TWV xixrrjfiivwv, Xj dtu(pdiÌQui xul àno^ìjaat TÌjg oèa, SI rjg ìmrvxeTv ifft awxrtQÌug • vi Sè nQoae/tTiX^àaaai, TÙg yvctìf.iag TWV nXovauov tuig ¿¡Sovutg TWV ÙFITIQWV ìjiaivwv INCTÌQOVTES• xu&dna% TWV OXWV 7iQtty/.iuTWV 7ilì]v T3 nXèxa, Si ov &ai,fid£ovTat, nuQunxtvu£ovitg vniQff Qovùv • TÒ ¿tj TS Xóya, nZg ini nvQ ¡.itToxtxtvovTtg, Tv(pro Tvtpov inavxXàvxig^ xul oyxov nkaTulvixai fiaxQto tpiXavd-QwnÓTtQov t?vm ra {ttQantiiLV \àviXivdÌQwg~\ xyg nXsxavxug J x a t NQOGMAN>ùv~\ Ini XUXÙJ, IÒ ovvaigto&ai [Xòyoig, e) Hai] rìjv OWTIJQÌUV aixolg [xaTtQyd^taif-aQ «TRARR« TÒV Swutòv XQOTIOV • TSTO ¡.itv t'^aitafiivovg 7IUQÙ ra fjifiaiùjg xaì fjòiwg TOTg ìavxa xixvotg là TOTUVTA TI (to'ìt^iiva • TOTO Sè Xiyw f ) Siù r^g %a~ Qitog TS cwzriQog ìw^itvsg xùg ipv/ùg avxwv, ag t5 (ita Gv^fitfitTQìjfiiv^ >§ d) {¡agii scfl. nì-ovim, diviliis quae per suam naturam graves sunt, suoque pondere homiVium animos d e p r i m u n t , ne possint ad bona coelestia adspirare atque eniti. «) lóyott bit; addi non est necessarium. Omnino

sufficit lcgi TO avvatQSO&ai (ils sive ngoq) tìjv emitjQlav air01$ ìtnavra tòv Hvvaròv rgónov, quocunque modo id

fieri potest, eos adjuvare ad saiulem consequendam. f ) Legendum videtur

— noXtxtla TaTg

diafrictag

IvxoXaTg

£.

¿i

Totg

a%Qr,iitdxoig yug

xwv

avxo&tv

(fwvrjg,

(fiäog

SitxSvatxai,

¿pavwv' fiuv?](;

SiSdoxaXog OvvTjxav tig

nXaaiwv, qiuvsg

diu

FgatpeTv

xtjg

¿toxi

ovx

tag

xXrjXwv,

TO aävvaxov

äXXoi

äi

xwv

¿i

xai iv

xovxo

fdv

i'gywv

TWV

oXtywg^aavxtg,

xavxa

tig

ixdttga

x& acox^gog xwv

ov t o XWV

tnl

TWV

x, xtjg

ini-

' »edvi?r* in textu habeamus, praesiat legi ch' inctäctv vel tlr*

tnili

iv nuOwaiv,

£

2

—

68

—

¿tog, xal on /SovXofitvovç avrèç ò awxrtç àtifiévaç Slattai • ioti >(¡ nçoaôeixvïvai xal /¿vçaywyeïv, oncoç uv xal ôi o"û)v ïçytov Tí xal ôia&éaeœv inavçoivxo rïjç ilniSog, wg OIT' áj.ir¡yúvov y.a&iritwayç uvtoïç, iiit Tovvavzt'ov iixf¡ neçiyivofitvyg • ùlX ovneg Tgô710V i'xu t o rwv ¿3X-ijTCüv, "va fitxgà xal èmxrjça fieyâloig iij âfâ-àçrotç nagaßakwfiev, rari xaì iq>* tavrôi o xarà xóa/xov TIKOVTÛV loyiÇl&o). Kaì yàg ixeivwv ò (xtv on Svvr¡atxai vixùv, xal çefpàvcov tvy~ yâvtiv ànelnlaag, sâ' olcag ini rf¡v a9-lr¡aiv uneygáipato • ó ó¿ iavT7¡v ¡xiv ¿[.ißalofxevog zf¡ yvw/.ir¡ 11¡v ílníóa, nóvsg di xal içotfàç xal yvfiváaia ¡xf¡ ngoaûfxtvog nQoacfOQSç, àgtffâvùnoç StiylviTO, xal ¿itffiaoTe n7)v llníSwv. srw ttg ^ rt¡v inlyuov %avrtjv negißeßltjfitvog negißolrjV, fj/tyie %r¡v ugyj)v iuvzìiv ud-Xiov TOÏI ATTNRtgog txxr¡Qvaa¿RW, mçc'ç ye olv, xal TO fieyaleïov avvogwv tr¡g rov &eov rpluvdçumlag" FITJTE FIR¡v avfrig áváaxr¡rog xal àvaywviçoç /.leívag, àxovixl xàviSgwxì rwv çitpàvcov jr¡g àtfSugaiag 11m'Çtziû (.inalaßüv àìX' avròv vnoßaXtrco (ptgwv h) yv(.ivaçfj f.dv TÍO lóyw, v.ywvo&tri] ôè t m Xç içrp' iQOfprj ôè avTty xal norov yevéod-io itxayixívov tj xatvtj $iafrr¡xr¡ TOÎÎ xvgia, yaftvóaia dì ¿violai', iv~ %r¡/j.0Gvvt¡ òì xal xóffftog al xalul Siadiaug, uyánr¡, niçig, einig, yvwatg ó,lr¡9'tíag, [Initíxua,] ngaoTijg, tvanlayyvla, Off.ivótr,g, '¿va, OTUV t%úrr¡ aálmyyt vnoGTfi.ifjv-fl t 5 òri ófi a xaì rìjg ¿vTtv&ev t'Çôda, xa6áneg ex çaSîa t S ßlov, fiiT* âya&ov rov avveiâàroç Tw a&lodírjj naQaçfj vixr¡ Xóyio,

ànrtXdi

7ikéaiog,

i'x0JV

xrttfiara

noi).ti.

0

h]oag

7.tyu

01 rà

yQr^ura

Xtlav

rè

&i5.

roìg

fiad"qraTg

ì'xovreg 01

lóyoig

avrà,

nakiv

ioTg'

rt/.vat

nwg

óè

avtòv nu>-

?£eig (¿01.

Xvné^uvog.

o

rtv

JJiQißXtxpaixivog aviov

•

Irtabg

SvaxoXóv

¿è

yÙQ Sè

nüg dg

^ rav-

tìvai, xal

tìaeXtvaovrai

è

as

riyunrfiiv

uxoXöthi

f l a g r a i Sì

rpevSo-

• nàvza

nrw/oTg,

gvyvuoag

pifj

rtktiog

;

oìò'ag,

nurÌQct

avrai

&i\ag

Siuóog

xltjQO¿ya&óv

tvroXàg

ròv

i^ißXiipag

eig

SiSaaxaXt

Xt'yetg

rag

ripa

ti

ino

aìaivtov

f.it

vvv

avi(7>

¡.irj xXt-tprjg,

IqoSg

uxàaui ti/Qt

"htywv

o d-tóg.

¿gigti'

off et i/Jig,

Irßov

ó'trjuuQT^/Litviag

yovtvotjg,

dì

aoi

av&tg

xal

o ói UTioxntädg

¿intv,

avrwv

rùv

efyyrjrag

tvayyth'oig

f i i j unogiQqoyg,

rrtv

nIQI

«al

rotg

"va

Xtyei

fi?}

firj

(¿aQTVQyßfjg,

Xóyug

eyovvntret,

not-^ao),

óè

aìrevrag ànóyvwaiv

ixnogevo/xévtp

Tig

ùyadòv o

tìffaycov

k ) oiov tv

tknt'Óu IXnidog

Ttjv

yivofuvsg

yuQ ijuug

rrtv rìjg

xal

xal

nukiv

tQfxrtvtag

antg

rt

Siof.dvoig,

ayvoiav,

uvrèg

Ovätv

QrtTWv,

oóòv

rrtv

npSg 71QQQ zrjv

¿api^erai

).vet

•nXaakov,

ùdiX(po?g,

JtvTiQOv

òvaxólwg rijv

ßaai-

tOtxußovvxo

ini

roìg

ànoxQi&tìg

"kiyu

uv~

rég

ntnoi&óiug

Ini

2) Dominum ait diluendo errori consuluisse, cum sententiam de ditibus in regnum coelette vix perventuris bis, et quidera non eodem modo pronunciaverit, unde fiat ut utrumque effatum se invicem interpretur. k)

ovdìv

yàg

s e i l , rolov

sive

toiovio

OJ(piXii :

juvat

scilicet idem dictum bis audifi, quo s«nsus ejus reetius percipiaiur.

—

70

—

XQ^fiuotv tig TtjV fiaaiXuav TO® &eov tlotX&itv. EvxoldntQov Sid tr,g tgvfiaXiag tijg ptXov-rjg xufii]* Xog tiotXtvottui, fj 71 Xsoiog tig tqv fiuaiXiiav rov &i8. Ol Si neqtaa&g i^mX-qooovto, xai i'Xiyov tig ovv Svvatai aa>&^vai; b Si ififiXiipag aitotg tlnivt oti nuQu uvd'Qwnoig dSivatov, nagu &np Svvatov. navta ydg Svvutd ¿gi naQu TW ijQiato o JitTpog Xtyuv avTcp• iSi ijfiitg aiptjxafitv nuvtu, xai rjXoXs9/jaa/ntv cot. anoxgi&tig Si o Jrtasg, Xiyu' ¿(iTjv ifuv Xeyto, og av uq>jj to, i'Sia , xai yovug, ttStXfiig /jj/j^tuTa ivtxtv ifia x, tvtxev tov tvayytXta (.10, unoli'jiptxai txatovtanXaoiova vvv iv tip xaipw r¿rip, dypovg x, xQVhiaTa ^ oixlag ^ udtlfisg fin a Simyfia>v, iv Se tip iQ/ofiivip £wij alwvtog, noXXoi Si taovvai TZQWTOI TOXATOT, xui ol to%atot TlQUttOl. 5. Tuvta fiiv iv rip xatu MUQXOV ivayyiXlta ytyganxai' xai iv toig alXoig Si ndaiv uvofioXoysfiivwg, ¿Xiyov fiev iciog ¿xaga/^ %v Qi]fidtwv ivaXlac/ait, nuvxa Si tr\v avtrtv tijg yvcufitjg av/iipioviav imStixvvtai, Au Si oarpcug tiS6tag, wg oiSiv av•Spwnivwg o aioz^g, aXXa, nuvxa. &tia aoqila x, fivgixfi SiSdaxti t&g lavto, firj cagxivwg dxpododrai twv Xtyoj.itvwv, aXXa tov iv uvtoig xexgvftfitvov vSv (i it a t^g d^lag fyt {¡aitag xai evviaewg igtvvav xai xatafiav&aviiv. Kai yap td in' ait a tov xv-QIOV Soxovvta ijnXwaitui ngdg tsg ¡.tufrqiug tea» f(viy(.uvwg vneigrjfiivwv eSiv {¡ttovog, uXXa nXdovog i'ti x, vvv tijg imgdaeaig (vpiaxttai Swfxtya, Sia tijv vTiiQftdXXsoav tijg (fQovrfitwg iv avtotg vjit(>[SoXijv, OTiov I) Si xai td vofii^ofuva in' avtov Siotyihu I) anov h. 1. significat cum, quoniain, quandoqui* dera: Quandoquideiu vero etiam ea quae pulantur ab eo familiaribus explicata esse, ampliore Jndagalione egent, profecto ea quae videatur propriis et perspicuis verbis

—

71

—

roìg tou), xai avroTg %otg rrjg fiaotXilug ttxvoig ini air3 xaXsfiévotg, ì'rt ZQrfet. qigovrtSog nXtiovog, rpiayt TU Só'£uvra fièv ànXùg t^ivrjvi/^at, xal Sia tSto f-lljSè ÒltlQù)Tì](.UVa 71Q0Q TWV Ùx8ffUVl(0V, eig oXov Sè iò riXog avrò rìjg oiorrjgtag SiatfiQÒvrwv, laxtnaefiivwv mi) Sè dav/uagqj xaì vntQBQOtvlm Siuvolag fidovx tninoXaloig óé/(a&ai %atg àxoaTg nQoatjxev, àXXà xa&Uvrag ròv vovv ITI avrà io nviv^a to3 aiojìjQog xal rò zìjg yviófiìjg ùnó^o^rov. 6) 'H(>wTì]Tat (4ìv yàg rjdiwg » xvgtog rjjxwv 3$ OUìrrjQ (Qwrr^ia y.uraXXyXÓTarov avrai ' 57 fwij ntQÌ £wrjg, o oanrjQ negl aarijQÌag, o SiódaxuXog ntgl xtcpaXais rwv òiduoxo/Atvwv Soyfiarwv, àXyd'iia negì Tijg àlri&iv^g àOavaaiag, è Xóyog nepl TOV narnióa Xóya, ò rtXetog niQt rìjg %tXtiag àva7iuvoeu>g, ò wp~ itaQzog niQi tìjg ftifiaiag utp^agaiag. ijpwnjiat JIÌQI THZCQV TtiQÌ uv xut xuTtXì]Xvfrev, u naiSivu, a Si~ Saaxu, à nuQlyu, "va Set§j] rijv fov tvayytXlov ino&eoiv, ori òóatg ¿gì v aia) via %torjg. TtQotìSt Sè wg &eòg •¿j u fitXXu òuQumj&i'iGtofrat, 3 (téXXtt ng avrai ànoxqlvta9,ai. Tig yàg ^ fiàXXov ìj » itQoq>t]rtjg nQoqìtjràiVf xal xvqiog navròg nQoqyqrixa nvtvfiazog ; xXij&cìg Sè uya&óg, àn' avrov TTQWTOV TOV fó/.tarog réra rò ivSóotfiov Xu@(lv, ivTtvd-tv rys ab eo prolata esse, et de quibus propterea nemo auditorum ipsurn interrogavit, cuoi tarneo ad summum finem salulis spectent, cumque mirabili et coelesti sensus altitudine siat instructa, non sunt vulgari sensu accipienda, sed ita audienda, ut in ipsam Servatoris mentem et in cententiae arcana animi intellectu inspiciamus. m) Verba òiatptQÒvrwv et iaxtTiaa/iévaiv videntur casu genitivo absoluto posita esse, ut vel aizwv supplendum *it, vel loco illius avrò, quod cum voce t&os conjunctum est, legendum sit avxSv. Nisi forte ita sentiendum est, auctorem eo quod àxavaavTaiv antecessit perductum esse, ut ex coepta verborum constructjone in casum genitivum trausiret.

—

72

—

SiSaaxaXiaç aggirai, lmçç(q>wv ròv /.la&ijrtfv, ini ròv &tòv ròv àya&òv, xaì nçûrov xaì fióvov Çwîjf aìcovi'e ra¡.dav, r¡v o vlòg òiSwaiv r¡i-üv T r a p * ixiívs Xaßwv. 7) Ovxovv rò fityiçov xaì xoQVffaiórarov rwv nçàç T7¡v £wr¡v fia&qftÚTWv, ànò rîjç àç/Ji? iv&vç iyxajad-íc&ai xf¡ ipvxfj < 5 h • yvüvai ròv &tòv ròv altuvtov, xaì ôorrjça atwvíwv, xaì nçairov, xaì vntQrarov, xaì iva, xaì àya&ôv &iòv xrr¡aaad-ai Sia yvwOtwç 59 xaraXr¡xpiiog. avrr¡ yàç arçenroç uaaktvroç ÙQXV) xai xQfjniç ÇwJJç, imçrtfit] 9-tov rov ovrcoç ovroç, xaì rà ovra, rsrTÇI tà uiuiviu, 6WQ8(A.I~ VÛV. ti rò ttvai roTç SXkoiç vnùçyji, x¡ rò F.uT~ vai XaßtTv. '.H fiiv yàç TÔT a uyroia &àvaroç içiv, r¡ Sè intyvwaiç avrë xaì 0Ixihociç, x a ì nçôç avròv ùyânij iij iÇofiolwaiç, fióri] tu¡r¡. 8) Tovrov Bv nçuirov intyvwvai rw ijjaofxivu) Trjv ovrcoç Çcoyv, nuçaxiktvtrui, ov èâciç imytvwaxet, tî firj 0 vîôç, ^ w av 0 viàç ànoxaXviprj. ìneira rò ¡xlye9oç ra owrîjçoç /utr* ixtïvov rr¡v xaivórtjra rîjç çnoç fia&iïv, on 6f¡ xarà ròv ânôçoXov, à vâ/toç ôtà M.WVGÎWÇ tôôdrj, f¡ xâçiç x, r¡ alfötia âiàlijoëXQiç5 iyévtro' xaì èx loa rà d'ià ôêlov mç5 ôiôôfitva roïç vnò rov yV^GTA vîov SWQSUIVOIÇ. il yëv ïxuvôç RP O MMVOIWÇ VIÎ/.IOÇ Q(JYR¡v aìwviov naça^iïv, fiúrt¡v (xìv è cwxf¡Q avròg naQuylvirat, xaì nà uìwviov Çwijv, wç à xéXetu 7it7i'ki]Qwy.óxu' xaì vó/.ia /.lèv içyûxt]v, àçyov âè Çwijç ¿Xij&ivijç' xaXà fiiv xàxtïva. rlç â' S tpqtriv; fj yaQ ivxoXfj ayia, u/Qi 0) natâuytoyiaç xivôç fieiù qôfia ii, TiQonatôei'aÇy ini TÌ)V rov ItjoS vo^iod-taiav rtjv uxçav x, yâoiv nQoyojQsaa • nXyQWfia âè vófiov Jiçiçoç tïç Ôixaioavvtjv navxl x/Tj ntçtvovxi' è/'i âè âovXsç noiwv wç âsXoç, ¿XX à vïèç ti) àâtXtpèç xal GvyxXyQOvôfiovç, rovç intxtXovvxaç rò d-tXra-ia rov narçôç. 10) El Q-iXuç riXtioç yévttt9-ai. ovx açu ma riXuoç VjV. aâèv yàç reXet's reXewxeçov. &e(wç ró, tl &tXtiç, rò uvxtÇéaiov rrtç nçoaôtaXtyofi&Tjç avxu> o) axqi hie de consilio et fine quo quid spectat dictum

est: «/(H naiSaymylas xul ngonaiMus h. e. datam ad edu-

cationem, inserviens educationi alicui quae timore utatur, ac praecedenti disciplinae. „Mandatum ( l e x Mosaica) sanctum est, quippe quod inserviens severae alicui disciplinae et praeparationi, ad summam et perfectissi' roam legem J e s u et gratiam progrediatur ( h . e. ad hanc legem J e s u ejusque gratiam consequendam quasi viam Lominibus m u u i a O , "

—

74

—

tfjv^Tjg tSrfkwatv. in)

T

QOv^aavrsg rwv ixzóg, tu ¿lèv xzqfiara àf¡oii¿a yívtxat; ti roivvv ò änoßaXwv tr¡v xoa/.nxr¡v ntQiovoíav, tri ôvvaxat nXovxtîv Ttov nu&wv, ¡tul ríjg vXijg /.lì] naQÚar¡g • r¡ yûç rot ôu't.3"taiç TO avtr¡g iviQytî £¡ ròv Xoyiff/uòv ayyti-, xal nuisit xal (pXty/.iu(vu raïç tSvvrçôcpotg tmSvjxlaig • èôèv êv nçovQys yéyoviv alxiTi nxwytvav /_çt]/j.àr(Ovi nXsxavxi rwv Ttad-wv. à yàç rà anößXtjxa antßaXtvi àXXà rà àdtûtpoça' xal rwv {.lèv lnr¡Qtxixwv iavròv neçdxoipiv, iÇtxavae ôè rijv ilXrjv rr¡g xaxlag tf¡V ffiqivtavrjí twv ixxòg ¿jtoçiif. ànoxaxxtov ev roti ìnuQXBai toïg ßXaßsQOig^ èyì roTg, iàv Intçrjxai xig lìjv òtQ&rjv XQijoiv, xal ovvwrf ¿Xíiv övva/xtvotg, wept Xcì á¿ rà fi ¿tu qiQövtfoewg x¡ aw analgía ôi rà éniQr¡fiia' rà ôè Ixxòg ov ßXänxei. ovxwç ovv o xvçioç XUt %f¡v rwv txxòg /Quay iladyti) xtXevwv ¿.jio&t&ui ov rà ßuoxixu, ùXXà rà rérotÇ xaxwg yçwfievw rutta ó' r¡v rà xr¡g ij/vxìjg ¿()QO)Çi]fiaza K¡ nú&r¡. 16. lO ré twv nXëxog naçwv ¡iiv anatri &uvaTqqmçog' anoXXv/uivog ôi, cwxr¡Qiog. a ôei xa9ag¿i;smv, TSTtçi mioytvaauv ^ yv¡xvf¡v rf¡v tpvyj¡v nu~ fya%ó/.itvoV, stag r¡dr¡ ra acûzijçoç àxëaai Xêyovrog" Stl'QO àxoXûfrtt fiou o tío g" yàg avròg íjó'i) rw xa&aça> tr{v xaçôiav ylvixai ' erg ¿è áxá&apxov ipvyr¡v¡ &tov xûçtç ê itaçaôvetau àxâ&açxog ô'i ?j nXaxsaa twv int&vp.iûv) xul wSîvaua noXXoîç i'çcaai ^ xou¡.uhoTç. o (ifv yàç i'xwv xTr¡¡.iaxa x¡ %Qtiûàv te, uçyvçov, Kai oixlaç wg âwçeâç ' xal rwxt âiâôvu 3-e(p httxâçywv «TI' aixwv ti $ àv&çumoûv awx^çiuv ' nul

—

79

—

iliïwç, ort ravra xlxxrfiai Sià rèç àSù.¡.ir¡, rr¡v ó.7io.XXayr¡v aiTWV Ivtyxüv i'as, xa&úntQ x¡ rt¡v ntçiaaiav èioç o juaxaçiÇô* fievoç ino ra xvçis, xaì nzioyòg tw nvivfxazi xaXáfitvoç, xXtjçovôf.ioç trot/noc èQavä fîuoû.daç, è nXè^ moç Çîjoai /.lì] âvvà/Âivoç. 1 7 ) 'O Ss iv zf¡ ipv/y TÒV nXërov qiÍQmv, xaì ¿VTÍ nvtv¡xazog Iv IF¡ XUQSIU yjivaòv qitçav í¡ vtyçov, xaì rt¡v tirîjffiv a/uerçov ciel notcov, x, îxûçort to nXttov ßXtmov, xárco vevevxùç ¡^ roîç rë xôofia &t]qÙtqoiç ntntSijfiîvoç, yr¡ wv ic¡ ei-ç yrtv àntXivvxr¡, à, ntçl tavxr¡v àçtxrj (XTV cpvoj.itv*] owÇti, xaxla de 9avaxot" âijXov #¡dr¡ auqjcâç, oxi avxtj X, nxw/ivQGa wv uv riç vnò nXèxs §iaff&tlçu,r) cj) Vox pa&ijfiarixoiq mutanda videtur, utvel nvtv/xu> Ttxwç fivexixHii legatur. r) Pro âiaif&iCQd, legend um est vel Siutp&açtltj vel HiacpO-itqifrat« '

—

81

—

CTÚ&Tai, 9$ nXsxuoa TOVTWV, WV inngißu riksxog, Q-avBTut. xai fitjxht tyjTwfiev àW.ayìj rt¡v ahiav z§ Ttkovg, Tikf¡v iv Tfl Tijg \pvyr¡g xaragáan >§ StudiATI TIQÜQ TE vnaxor¡v &eov xal xu&aQorqTa, 7I(¡ó$ TÍ nuQußaaiv ÌVTOIWV xaxíag av7¿koyr¡v. 19) 'O jttíV üqa ukrjd-wg xal xaXwg IGTV O TÚJV UQETÍÜV Tikéaiog jiúcty ivyr¡ yQÍjí&ui oot'atg x, nigwg dvvúfiEvog- O Sé vód-cog nXéaiog, O xarà CUQXO, nXéatog, tí¡ rr¡v fy>r¡v tlg Tt¡v t'gco xtr¡aiv fxntv^voyùg tr¡v naQtQXO(¿évr¡v x, q&UQOf.ilvr¡v, x¡ oXXotí allov ytvoj.itv^v, iv TW Tílti ¡xr¡ótvíjg /u.r1Sa/.itj. nakw av xarà zòv avròv TQOJIOV xal yvijaiog mwyóg, vó&og a).log mwyòg ipivSóivvfiog. ò ¡.ùv xarà rivivala mayóg, TÒ ìStov 0 Sè xarà xóofiov, rò àlh'iQiov. s) np S Ì ) xmà xóa¡.iov mu>yCj ^ nXsoio) xarà rà 71 ¿d-r¡, 0 y.azà nvtv/.ia è t) NTW/òg xarà Stòv nléaiog, ànó^Tjd'i, (frTAI, TÒJV inaQyóvtwv iv RF¡ tpvyf¡ as xTr¡/.iÚTU)v UIXOTQIÍOV, 7va xu&agòg T7¡ xaqSía yevófitvog iSr¡g ròv &tóv • onsq ^ Si' ixíqag (j¡wvr¡g i^tv, tlaeXd-eTv e?g rr¡v ßaoiXeiav TÙJV BQUVMV, ti, nwg avTtov áno/grjg; nwkrßag. TI èv ; yQ^uia uvú xtr¡fiuTü)v lúfirjg; uvTÍSoaiv TAHTS ngòg nhÙTov noir¡aúfítvog, i'iagyvQlcag Ttjv (faviQÙv èalav; èSajuwg' allá ávTt TÙJV TIQQTTQÍÚV h'vnaQyóvTiav IF¡ TPVYFJ, r¡v FFWFFOTT noOtTg, ivxttaayófitvog ÍTÍQOV nXsxov S-ionoiòv £wr¡g yoQr¡yov atavía, rag xazà %r¡v ívxo\r¡v Ta &tB Stu&latig • wv aoí niQtégai [iiaQòg Tt¡xf¡ Siqve-

xr¡g,

aw%T¡QÍa xal

aìwviog

alagóla,

arw

aaXwg

s) rò "Siov seil, xarà i. e. ìdlut i. q. àX>j&-àq, yvi¡oías. — tò UÌ.XÓTQIOV i. e. A X L O R ( ¡ L A S 1. q, VÓ&TUS, IPIVDTAvvfiox;. t) Partícula ov delenda est, cum li. 1« é xarà mtv/ia ntoix¿í opponatur TO»' K«TÒ xóa¡x,ov nTOixy. o xaiù nvtv/iu nrtaxòi (Matth, 5,3) Clementi est b maxòi xarà rù -tza&if, •3 qui animi cupiditatibus caret et vacat,

— niaXtXç

Ta vtiÚqxovtu,

xXeíovTÚ ooi tèç là

82

aiooai

Ta noXXà

êgavêg,

Svváfxeva.

Itracol

txûva

ävxiXaßcov

ntQiffoá,

Xj

àna-

uvxixaraXXaaaófitvog

T¿TO)v ötif-itvoi

nXoviov

—

lyjxcaaav • cv

t'xpiç

uv

dt

aviwv

oi

aaçxivol

tòv

nvív/.iazixóv

rtSr) d-rjouvQÒv

iv

ov-

çavoîg. 2o)

Tama

fiaroç

fxr¡ avvitiç

nxwyòg (.tata

Svvaxai

tivai

it, f.if¡ l'yuv,

c&at,

àntjXde

itjç

7¡Svvata, 1M.

xaì xQîjaôai

gvyvòg

Tr¡v

n(¡oSr¡Xi0 vato'v tùv

yàç tpvyj]v

¿no

SaxTov

fiezaydyot,

xuXwg

ÌSiwg,

^ (¿ú&oi

à'pìjxav xaì

núXat,

vnò

fia&íTg

yàç

Xoyijfxtvot,

èv

%Gav

^

ntQHjowg

lavxàg

èôtv

rjtxov

Siivwç

%r¡g xrfoicog

t i zig

d-iodlxQÎjo&at

xl ór¡nuTt;

í¡v

avzoTg

¡xóva.

otod-ìjvai

; >ì,

tS

l'iinX^xxovto

íè

cwtjStaav

nt^uxo/xívs,

¿çxi-

aùaxijçoç

¡ xaì tov

àaa-

ßaOovg

ànoxi9-t/.uvoig'

x5

tí

xaXwç

áxTr¡fioovvr¡g

iniid?j

nçog

^

vnr¡Qtztxá

naQaßoXixmg

réXtov

uça

ùXXà

x, tù

yor^iáxatv

ïxeiva

tav-

x,

noXXú ;

x, f¡S'avrò

•cbixr^ío.v. vîùiçÏ

riö à$v-

oç/aÇzo.

rS

fitv ná&r¡

ex

ntçidttîç

omíq

xvçtsf

nçog rà

ri

aßQwv

¡¿tv ¡i, avxoì

rig òvvaxui

ts

iav-

xazaÇQt-

aitáviov

59 ayxiçç»,

Xíysai,

tvtxa

fifaa

avxòg

¿diaqiogoig

txtxxr¡vxo

dog (.iu9"r¡tai,

r¡aav

ìavxoTg

rotç

ti g Çm/v ux¿auvxeg

ôixzvôia

ovv cpoßi]9tvx(g

ívíXmátg

uv

x, -uvroi

rà

1WV Xóywv.

wg

yeyóvaaiv.

ozi XQ^fiara

ige axenxiov

'

tìxóxwg. nuQtjyytXxai,

fiet^co yÙQ aixS

xivaxQoxxtjx¿ov. ori

nXov-

ÌÌ,

mqtvwr

rtjv eXniSa

as,

/.iqdtfiiav niQt xov

tig xxijatv

lèv

XVQIOV

oXi]g xìjg ivxoXqv TIQWIH

&e5, naxqòg

rjfiwv,

it

àq>i-

xwv xòv

evdeóv

Svvàjxewg

iivaf

$ negì

ai-

àvéXnt-

%'ig y fieyigi]

iyantjGiig

ZXìjg xìjg ipv/ìjg xavxqg

d>g T f j g

nwg uv %ò /.lèv

TÒ Si ìXnn&ìv

yivotxo,

yqwxtj^itvog

xig,

S-UQQÌOV

ijvxiva

vnoyQuipet,

cco-

xaxunovxi-

TTJV tfarjv

xal

7 tavzS

vwv • ix Sè

93 /¿tv

xixrr^at,

1 avxrtç

y.cuov ¿çyûoaaOai wç

tvo/XùaOai Û0/.IÎV8Ç,

Xôç (iiv rijv

ùkX'

ovraç

TE

o d-eôç,

oitiç

içiv

Xôyoç•

/aiooviu

Xoôuiçtâ.

at (3lös. é i o al

óc

3(5

tftxtïv,

oçiç

a§ioç

tv

ÎIQCLI-

ovô*

xul

y.A-

îXaçÔv yàg

Si-

¿t?) (pti~ diçîarj,

XvnrjÇ, xai

xadaçà

xoivia-

xçdrxwv

â1

iv äXXm ywçlip,

yù.Q uvzwç vnèç

nu~

/IIA&^ZDÇ.

'Iva fiìj oüico kk) x,

o Xôyoç

iTjta, II) [xrjÒ* uïxiïi&ai

TWV

ZQH,

i ôiSuvai,

ÔIUXQÎOMOÇ,

tieçysaia

(57-

uva

xtxtXivxfv,

(TCOT^ÇOÇ

T a r a o i w xvçt'iû XtXtyutvoç nò uliBvxi

nçây^iu

uvròv 'ÇrtTtïv TÙÇ tv

RË

viov axrTVÌLv T.OV (itv,

—

rj toiuvtij unaaûv

èçi nuvzl

tçi

711QI/.IÎVUV, âX}.1 aviùç

epld~eâ~ ùva-

nud-üv*

kk) Particulam /¿»; plures editores omilli volunt, ut l e g a t u r , iva OVTOJ xaì DEOLOQ : at praeslat quod Segaarus conjecit, manente h a c ^articula locum sic emendandurn esse: xal ¡ir\ Attamen non est quod lectionem primi ti vam tì-ióvtjTa deleamus: etenim vox &tÓTì]q h. 1. n o n signiticat divinitatem sive essentiam Dei proprie dictam, sed omnino virtutem atque indolem divinam, cujus fons atque origo sit Spiritus Dei ipse, quaeque adeo, nisi S p i r i t u s - S a n c t u s vim suam atque e f ficaciam in hominis animo exserat, huic inesse non p o s sit. Animadvertendum hie est, Patres ratione habita dictorum quae sunt in libro a Mos. 7 , 1 . F s . 8 2 , 6 el i n evang. J o h . 10, 34. 35, discrimen facere inter &tòv (fiati xul 0votif et &îovç xùç>ixi xuì &éoti, hoc modo ut posteri o r e a p p e l l a t a n e homines .sanctos désignent; itemqueeos verba &tovo&ai et &ionnitìo&ui usurpare de i i s , qui per Spiritus divini vim et eliicacilatem eoriim animos sanctificantem divinae quodammodo naturae participes fiant

—

94

—

ga) *Entità t^XixSrov tutaOòv ògiaui lìjg ttotvm, uìciviov tsxtjvrjv. c3 xulìjg i¡.ino g lag, ù> &t(u$ ¿yogug. ùvtìtat XQ^/Auriov ng ùrf &uQotuv, x, dovg là StoXlvfxiva tov xóofta, f.i6vrtv tiitov aicuviov iv ègavoti ùvTiXuitfiuvu. nXtvaov ini tavmjv, dv BWtfQovfiQ, trjv navtjyvQiv, w nléate. xìiv òtrj, ntglikOt ifjv oXtjv. nini) f.irj (f iicfl xivSvvwv ti, nóvwv, Vv' tvtu.vd-a fiaxsihtiav ègaviov ¿yopatrfig.. ti tst XlOoi dia* tpaviii ti, vjuapayàoì toffStov tìq>gulvsai, xat oìxtia, tgoqitj nvqòg, ìj yjìòva nutyvtov, rj rstwfxu nuQtgyo^ tf vfiQiOfia tvQavya' irttdv/.irlaov iv ègavoìg oìxijuai fiaailtvóai petà 3-ta. tavrtjv aol trjv fiuotktiav tiv&Qwnog Sdtau €~tòv ànOf.iijxùp.ivog^ IvtavB-a lAfs.gà Xufiwv, ixu Si' oXoiv aìwvwv ovvoixóv tri nt>irtattat. mi) ìxhiimov "va hufif] ' ànevaov, àywviaaov, ijt>firj&i]Ti juij al ùri(.iua>]. è yàg xtxiltvgai XafieiV) ¿XX« at nugav gQaTtjyii 9-tóg, ¿¡c Ss x, vuvg ^umiQo^lvri lióvaig

xafi^erui,

àyicov ev/aìg y-vfieovcof-itvij, x, vóaog

uxfiayj-

ca Safiùì^ttui, XUQWV tmfioXaTg diwxo^itvt], x, nQocfioJLjJ Xrjzwv ùqionXi&Tut, Saifióvcov

fila

ivyuig

dgaverat,

eiioifitai oxvXtvofA.tvrj, nQoazày/xaui

avvióvoig

iXiyxoftévT] tv iQyoig. rr) 3 5 ) Ouzot

nuvxeg ot gpaTicuiai

fi cuoi. èdelg àgyóg, odttl as òvvuTiu

nuoà

xù/.ivovTa, o òè SaxQvaai

08 ngòg tÒv

XVQIOV IÙV

2IQÙG TÌ)V CMIYOTAV

na§Qrtaiag,

o dì

nu.(ìaf.ivd-riaaa6ai

x, givu£at avfinad-ug

/J)Ì]AIFICI)V,

Se (piXiìv àXyfhwg, àSóXwg,

O SÌ

(¿ti'

vaS-erIJOAT

tvvot'ag-

àyófioig,

ànXu^wg. di ylvy.ua

XQivfjg &tòv ¡.iovov ¿edlórmv, nagà

¿qtaxeiv

&tu>,

ov

c3 nigig tìXi-

co xaXXog tqycxtv

ninno[lévoig,

auQxòg

uvvnoxQktog,

tu Xóywv àXrjOua nagà

¡.irj Svvafiivotg,

roìg &em Siaxovùv

¿UTÙ

navrig

dimanda q>tXàv~

TWV, w FIO.xdgioi Sta/.ovlai D-A^évrcov, toTg 1jjivaaa&ai

vntQ

oXwv, O DÌ ÓIÓA§AI zi TCOP

b Sì avfifisXevaai

uxoXaxtvTwg,

$ i, &tonQtnt~g, $ 17}$ nQoatjyoQi'ag a^toi, RJV &antQ ¿TDÓTJFIA ntQÌxtivlat. ai fitjv ¿XX,' eìaìv ìjSt] ttvìg xaì rwv IXXIXTWV I X X I X T O T I Q O I , xaì TOffsxw fiaXXov tt) rjrrov Inlatjfiot 7IQÓTOV riva uu) ix t 3 xXidwvog tov xóofia viwXxàvng tavrèg inuvuyovxig in* àffqxxl¿g' è fisXó/utvoi Soxeìv uyioi • xuv ti'nrj rig, al( v e l ù n o r ó / d u ; , a b r u p t e , b r e v i t e r , i . e . s e v e r e , a c r i l e r

99

—

ò 'Imdwrjg' ó /.trj q>iXfi>v, (ptjol, tòv àòiXffóv, ÒVSQÙInoxxóvog iati, aniqfia ts Iioìtv, &géfifia tov SiaßoXx, d-tìi anXdyyjvov èx T / U , Untò A XQUXXÓVÙJV ovx ì / f i . itanogóg ìaxiv, liyovóg i$iv, BX taxi xXìjfta xìjg àel tfiavji vnepsgavtag dfintXö, ixxónxtxat y rò nvQ tid-'QOvv uvaf-ilvu. 38. Sì fiä&i xrjv xa9-* vntQßoktjv oSòv, tjv Silxwai JluvXog ini owxtjQÌav' ìj àydnrj tà ìavxìjg è tyjxtT, ùXX' ini tòv àòtXi, xvßegvrtxrtv. aids xuv iva, (po~ ßov xuv iva. fieXhrjOov àxétiv xav ivòg naQQ^aiatyfitvn x, gvqiovTog ufia {hgantvovxog. èóé yàq o) 0 ^ ogyrjv navovxa alSlu&rjXt, xoXaaiv na Qana/utvio (pd-daov. ezog vtiIq aa noXXug vvxtag uyQvnvijauTO)^ ngtajStvwv vnto aa UQog &tov, Xitavdaig cwijdioi fiaytvtov a) fov nuxtQa. a yap ¿vityu zoTg rixvotg avxa Ta cnXuyyva Stoj.uvotg. aixai SI xaitaQwg vno aa nQoxtfj.iu/xtvog tog uyytXog tov 9~e&f fijjdfv vno aa Xvnijxtvog, &.XX* vtiiq aa. rato t'gi ftefdvoitt uvvnoxQixog. t) 6-tog ov (ivxxr^ifyxat, a J t nqootyu xevoTg grffiaac /.lovog yap uvaxQivu fiviXag $ veq>Qag xagSiug x, iuv iv nv/ji xaxux&h, x, xwv iv xoiXia xtjxag ixtxtvovxwv e§axan >$ nuoiv tyyvg igi toTg m^tvaai, tioqqoj toig udtoig, S.v (itj fifTavoija(oaivt 4 2 ) "Iva J f tu &dfjQflg, Stco, fiexavo^rrag aXrtS-ojg, 0X( cot ¡xtvii auxtjQt'ug tXnlg a^tnxQtug} axsaov (.ivQ-ov, a pvdov uXXa oVra Xoyov tiiqi 'Iwuvva jov lAnosuXs nuQadiSo/xivov fU'tifty nsq>vXuy(.itvov. v) intiSfi yap t 5 tVQuwa ) rtXtvxrjoavxog, anb xfjg ndx/xa rqg vqaa(ttxijX&ev ini xriv"Eq:toov, an;¡11

q) Srgaarvs legi ^ult {¿Aa^^tjx^ a) Segaarus leg. esse conjicit fiMxivuv, Palri.« bepigrutatem et misericordiam quaerens et invocans, quod, verbum legitur in dementis libro, qui inacriplus est

muiayioyofy

x) Verba haec tanquam clausula ad totam, quam Clemens hie dedit ds poenitenli^ expositiunein pertinent. v) Eandem narrationetn ex hoc Clcmcntis libro de-. promplam tradit Eusebius Hist. Eocles, 3 , 2 i . f ) Domitianum signiGcat.

— naçaxaXèfiivtfç

104

TÛJV

I&VÛTV,

OJIB fitv intcxônaç

xaTctçqowv T one âè SXAÇ

ixxXij'-

aîaç ¿ÇFIÔAMV,

¿ ' i XXÎJQOV,

XXTJQCU-

GWV

X

X, inï

—

IÏNA

RÀ NX^ATOX^ÇA

tva rè TIVU

) TWV V7IO TS nvivfiaroç afjixotivofitvav. iXdwvèv

À) ini Ttva TWV è ( l a x ç à v NÔXTWV, L'viot,Y) NÂAT

TÙ IIXXA

ixavùv rip ATU/UARI x, xrjv 01ptv

ùâtXipêç,

¿>IXO[TTV8)§

NÛVD*

àçeîov x, OtQfior TÎ}v

T 5 X Ç T Ç Ë fidçTvçoç.

VMOXVBULVA,

zeilaxo 15 SttfiaçTvçaro. O DT NQIOFIVTTQOÇ vtaviaxov

irgeipt,

itptûziae AA).

rov

O V V H / Î V , L'&AXJIT,

x) fitrà T5TO

vfîjxt

nXivraïov

AVNZ (pvXaxrij-

Ttjv cqtçaylSa rov xvçia.

TÛ Si

ùvè-

RIVTÇ %XT-

uneççcoyÔTtç, i&dôeç xaxwv. x, nçwzov

lùv

SI* tçtdofcov noXXwv noXvztXwv avrov

tat.

ara 71B àj VVXTWQ

tnâyovTat.

A>)

naçaSoâ-ivra

TO

nço wçuç Xafiofiivcû NÇOAFD-ILÇOVTUI

xtç âçyoi,

STE-

TÎJÇ nXuovoç inif.IT-

naQarpvXaxrjÇ, wç TO TÎXÎOV

çiov IMÇQFFAÇ

T 5 $è

VT, nukiv rà UVXÀ OÏ'XASE

ipvONS-

x, O (.liv ini Trp> VE?], %19-VTjxt. nu>g xal xlva d-dvapov ; &eu> TtdvTjxev, tlntv.

dniji-t} yag novqgog tc, i'iwXijg, $ xo xttpaXaiov,

Xr^r\g.

vvv avrl Tr\g IxxXrjalag, TO ogog xaxtiXijq>e

fiel)-* ¿/.tola cgaxuoxtxS. Ta o dnogoXog, vog

XTJV

xaxa^grf^djxtvog ov xr^v ic9-?j~

x, (.uxa fiiyuXtjg oifiayijg

xttfaXrjv,

xaXov ye

q>5 ipvxijg xaziXmov.

E ivrav&a Tçv(fT]v TÎjç alwviov Çcotjç nçoTifiâ, xal SiSOVTOÇ TOV oùizîjçoç aqitaiv ànooTçtcptTtti, /¿yrt ròy &tòv tu, (.l^TS TOV TlXoVTOV, [irjTi TO TIQOTliaitV ahidad-a), TtjV âè tavrov ipvyrjv txovotcoç ànoXXv^ttvijv, TW âè Im^XinovTi TTJV otoTijçiav xal no&ovvu; xal fitzà âvaiôtiaç xal fliuç ahHVTi, naçfÇet r-rjv d-ivrjv xâ&açoiv xal Trjv UXQVUTOV ÇwîjV 5 naTtjQ ò àya&oç S tv TOÏÇ èçavoïç. ÇÇ) w âtà T5 naiôùç r^tf) 'IyaS XQIGTQV , TOV xvçia ÇWVTWV xal vtxqwv, xal âià TOV àyia nviifxmoç TLT] ÔÔ'ÇU, TTPY, XQ&TOÇ, aïwvioç /xeyaletôrtjç, xal vvv xal àti, xal tiç ytvtùç yeveûv, $ tiç TÔÇ atûvaç TWV aïwvwv. SIMHN, &&) &ÒTtç, VfivovUTti, ni'OiyvvvtK Tovç avQavovç' nqi âi ndvtotp etc. Çï) In plnribus editionibus locus sic vitiatas Iegitur; ahovvTi it aç tv Ttjv ai.7j&tv7iv xâ&açoiv, xal xrjv ùrge-* ntov Çui jjv ili ait ô TtctirjQ àyatì-òt ô if toïç ovgarotf. ijtj) naît li. ). de Filio Dei intelligatur, &&) Hanc doxologiam Félins eumque secutu» Segaarus monucrunt non videri Clementis esse, sed a librario adjectam, quud primis institutae ecclesiae seculis, hoc est

—

108

—

ante concilium Nicenum trains Patria, neque vero Filii nec Spiritus - Sancti in doxologiis menlio fieri solitum fuerit. At praeteriisse viros eruditissimo« videtur, multimi interesse, utrum dicatur $ xal tw natii etc. a s «¡J 27J : Ephess. 3, a t .

J-JpistQla haec ail Diognetum gentilem missa cum p r i m u m anno l 5 g 2 ab Henrico Stephano edita in lucem prodiisset, eruditorum multorum consensu Justino M a r t j r i auctori est tributa; unde factum est, ut in eas, quae omnia quotquot innotuerunt Justini opera complectuntur editiones recepta sit. Neque tamen defuerunt viri et eruditions et ingenii acumine clari, qui liane Justino epistolam abjudicandam esse censurent: in quibus memorandus est Tillemontius, qui in opere Gallico sic inscripto: m é m o i r e s pour servir à l'histoire ecclesiastique d e s s i x p r e m i e r s s i è c l e s edit. 2. torn. 2. pag. 3 7 1 , 572 et epistolam hanc non esse Justini pluribus argument s probare conatus est. A l i i denique, arg u m e n t s , quibus hi v i r i usi sunt diligenter expensis, inter utramque partem dubii haeserunt. His ita comparatis operae pretium faciemus paulo accuratius considérantes, quid de hac re sentiendum sit t num adscribenda epistola Justino esse videatur nec ne.

—

110

-

Jam igitur quod e Patribus ccclesiae neminem in memorandis Justini operibus epistolae hujus mentionem fecisse legimus, in hoc non magnum momentum est ponendum, praesertim cum Eusebius (hist. eccl. 4, 11) enumeratis pluribus Justini scriptis haec addat: nXeiora mt ¿zepct naqa noXXoig

rpeQtTat dSeXtpoig io)v

avzov

novmv.

—

Quod autem, cum Chriijtiani in hac epistola dicantur genus novum, quod nunc demum in mundum veneirit (conf. quae in epistolae exordio leguntur), inde Tillemontiuff aliique efficiunt, earn non tanto post ecclesiae Christianae primordia, quanto Justinus aetatem degit, scriptam essö videri, hoc nihil est. Etenim constat apud Patres in usu fuisse, aetatem ab adventu Domini in terras coeptam ut praesentem, et ecclesiam Christian am ut recens conditam significare, ratione videlicet habita inagni seculorum spatxi, quod hanc aetatem et ecclesiam Christi instituendam antecessit. Quid quod Justinum ipsum ita dixisse legimus' in Apologia prima (edit. Bened. pag. 83 63): ¿Ti vios &eov teat ànoótoXoe lyoovg « Xgiotos ¿ozi, ngottQov Xo~ yog wV> to**1 ifo? toVQOS note rpaveig — wv tie àia &eXtnjuaros &sov vntQ tov ccv&Qomstov yevovg ùv&Qomog ysvof.nVos, Vitsjus tv e xae n aßeiv

etc. — Deinde ajunt, cum auctor epistolae superstitiònem Judaeorum in offerendis Deo victimis increpet, diruto autem tempio» Hierosolymitano sacrificia a Ju-

—

Ill

—

daeis fieri desierint, patere epistolam post eversa Hierosolyma scriptam esse non posse. At vero quis est, quem praetereat, auctorem non hoc agere, ut eas quae sua adhuc aetate exercerentur superstitionis Judaicae partes recenseat, sed ut in universum praecipuos quosdam populi Judaici errores et superstitiones afferat. Ceterum quanquam Judaeis ademta fuit sacrificia Deo offerendi facultas, nihilominus tarnen superstitioni circa eadem manserunt addicti. — Porro hoc u r g e n t , epistolae scriptorem Apostolorum se esse discipulum profiteri ( « A P . « ywo/uefog ¿ J I O C T T O A W V ¡tia&rßi}s)- neque tarnen est, cur his verbis aliud quidquam significari putemus, nisi ipsum integra atque sincera evangelii doctrina, qualis ab Apostolis tradita sit, institutum esse eique ita adhaerere, ut ab omnibus hominum commentis et erroribus abhorreat. J a m vero, quo minus Justino liane epistolam tribuamus, obstat primum illud, quod haec epistola sermonis indole haud parum discrepat ab iis libris, quos Justini esse extra controversiam positum est. Quis est enim, quem fugiat, simplicem et perspicuam hujus epistolae dictionem, expeditam simul et integram verborum constructionem, ac singulorum enuntiatoium connexionem multum differre tum a verborum usu quem in Justini scriptis conspicimus artificiosiore, tum ab ipsius in-

—

112

—

culto dieendi genere, cum et impedita intricataque utatur verborum constructione, phrasibus mediis haud raro nimium quantum cumulatis, et prioribus singulorum enuntiatorum verbis consequentia addere saepe negligat. Quae quidem sermonis discrepanza neque ex variis variorum ljbrorum generibus et ai'gumentìs, neque ex temporum, quibus singuli libri ab eodem auctore conscripti sint, majoribus intervallis commode explicari potest, sed diversum a Justino hujus epistolae auctòrem fuisse manifesto indicio est. Hùc accedit, quod cum Justinum animadvçrtàmus non solum accurata legis Mosaicae etprophetarum cognitione instructum esse, sed etiam sacrorum V. T. librorum divinitatem quam maxime venerari, ex iisque ad defendendam religionem Christian nam argumenta saepissime petere; contra hujus epistolae auctorem videmus libros Veteris Testamenti paru m curare, cum neque ullum ex iis locum àlleget, nec verbo quidem divinam iis auctoritatem vindicet: quanquam Judaeorum superstitiones increpanti non solum opportuna occasio oblata sit, sed paene imposita nécessitas de divina religionis Judaicae origine, deque Consilio quo Deus legem dédit populo Israelitico disserendi, ne ea, quae divino instituto nituntur, una cum erroribus et superstitionibus quae postea irrepserunt rejicere videretur. Satis igitur vel

—

1Ì3

—

hinc patet, auctorem epistolae non Justitium fuisse, sed alium quem Christianum origine gentilem, eumque illi Christianor u m parti adcensendum, quae nec libros Veteris Testamenti multum curaret, neque omnino justa in divinam Veteris Foederis oeconomiam veneratione perfusa esset. H i e ne quis postremam epistolae partem nobis opponat, de qua quid sentiendum git post dicetur. — - A d tempus scriptae epistolae quod attinet, quanquam nulla deprehunduntur indicia, e quibus certi aliquid conjicere possimus, probabilis tarnen est Tillemdnti sententia, antiquiorem earn Justini scriptis esse videri. Etenim egregia hie conspicitur doctrinae puritas et in exponendis praecipuis evangelii articulis simplicitas, disciplinae Apostolorum, imprimis Sancti Pauli valde consentanea (conferatur exempli gratia ipsius oratio ad Athenienses habita A c t . 1 7 ) ; adeo ut pleraque omnia quae hie traduntur, verbis e scriptura sacra petitis firmari possint. Nec tarnen insignis ille c u m Apostolorum disciplina et sermone consensus videtur ex artificiosa sermonis scripturae sacrae imitatione natus esse, sed. ex ipso animo auctoris doctrinae Apostolicae innutrito eaque penitus perfuso fluxisse: qua quidem re me moveri fateor, ut hujus epistolae conscriptae tempora ad A p o stolorum aetatem prope accessisse opiner, quibus pure adhuc et limpide ex Aposto-

—

114

—

Iörum institutione manarent evangeli» fontes, necdum humanae vel sapientiae vel inscitiae et superstiti onis contagione turbati. — Ceterum si qui sunt qui opinentur, Diognetum hunc, ad quem scripta epistola est, eum esse, quo magistro se usum esse testatur Marcus Aurelius A n toninus Imperator in libro qui inscribitur ?regt rcov eli ìavrov, non est cur iis obloquamur: quanquam m e r a conjectura id contendant, c u m nomen Diogneti haud inusitatum apud Graecos fuisse existimandum sit. J a m quod ad epistolae hujus argumentum attinet, auctorem id agere, videmus, ut Diognetum gentilem de Christianorum religione moribusque edoceat. E t primum quidem ostendit, cur neque eum qui apud gentiles obtineat deorum cultum observent, n e c Judaeorum superstitionem sectentur. Qui apud gentiles pro diis habentür, inquit, nec cultu et veneratione prosequetidi sunt, ut res inanimés, nec si anima sensuque praediti essent, ferendus iis talis cultus esset. Neque Judaei, licet Deum ver u m adorantes, minus ineptum ìpsi cult u m tribuuntj suntque praeterea multis ridiculis superstitionibus obnoxii. — Deinde Christianorum vitam et mores describens ait: Christiani c u m externo vitae cultu et conditione ceterorum hominum sint consortes, m i r u m tamen in modum vita moribusque ex universa hominum

—

115

—

multitudiae elucent. Sic in mundo habitant, ut in corpore animus. — Tunc eo transit ut ostendat, unde admirabilis haec et prorsus singularis Christianorum virtus et conditio orta sit, ita pergens : Deus ipse per verbum suum hominibus se manifesta* vit, misso in terras ad salutem aeternam hominibus feretidam Filio suo, rerum omnium Creatore et Gubernatore, Deo ipso. Neque enim priusquam Deus ipse hominibus se cognoscendum praebuit, hominum quisquam eum novit. — Porro hanc quaestionem expedit, cur Deus benignitatem su am hominibus tam sero exliibuerit. Deus, inquit, fuit ab aeterno benignissimus, nec hominum genus unquam neglexit: sed patientissimus idem sivit nos praeterito tempore cupiditatibus deditos ferri, ut agnita culpa nostra ipsius benignitate salutem consequeremur. — His peractis ostendit Diogneto, quantos fructus ex fide grati ae Dei et benignitati toto pectore exhibita capturus ille sit. Jam postrema parte hujus epistolae, quae incipit a verbis ov leva Ò/mXa ov QaXoyag CvTm> imprimis agit, ut commende! Studium ad altiorem et interiorem doctrinae evangelicae cognitionem, quam yvaaiv vocant, quanquam haud migratisCatholicae fidei limitibus, perveniendij et ut veram hanc yvmaiv, a vitae scilicet sanctitate non destitutam, ab hominum invidia et vituperatone defendat. Verumtamen

hae parte accttratitis explorata magna subit a n i m u m suspicio, e a m v e l totam esse spur i a m literisque his t e m e r e a s s u t a m , v e l saltem q u a m m a x i m e interpolatam. E t e n i m ut a p r i m i s verbis o r d i a m u r , quid sibi v o l u n t h a e c , ov Ièva ¿/.itXa, ovSe nagaìoyas Quid hue attinet e u m asserere, sese ov nuQaXoyws fyvuv, non ineptas quaestiones instituere, c u m per totam epistol e expositionem in tradenda fidei evang e l i c a e s u m m a a subtilioribus quibuscunque, nedum ab ineptis disputationibus piane abstinuerit, ideoque intelligere debuerit, h a c excusatione se prorsus non i n d i g e r e ? Neque etiam v e r b a ilia quae proximo sequuntur: %'tg ji^ooqnUi yevvy&eig, h u i c epistolae consentanea esse videntur. C u m e n i m appar e a t e verborum c o n t e x t u , pronomine tig significare fia&riTrtv a l i q u e m , cognitiones ab Apostolis traditas, de quibus modo dixit auctor,sibi ministrari cupientem ; videmus, h i e designar! discipulum in doctrina fidei recte edoctum, j a m q v e sublimiori q u a d a m de rebus divinis cognitione instruendum, i d quod h u i c epistolae hausl c o n g r u u m esse videtur. E t e n i m haud v e r i s i m i l e e s t nostrum, in eo scilicet versantem, ut gent i l e m instituat fide Christiana d e m u m i m buendum, eorum se doctorem profiteri, qui i n doctrina fidei jam recte edocti ad altiora provehi studeant. H u e accedit, quod c u m supra m o n i t u m sit e x priore hujus

—

117

~

epistolae parte satis cer to effioi, scriptor e m fuisse Christianum e gentilibus ort u m , qui auctoritatem legis Mosaicae et prophetarum tuendam nequaquam curar e t , verba quae hie leguntur, elia (poßos vofjbov ùâetctt, xai nçofptjrtûv yaçts yiviamteTai,

ab indole hujus epistolae prorsus aliena esse patet, quandoquidem istis verbis hue inserendis manifestum est scriptorem illud egisse, ut auctoritatem legis et prophetar u m in ecclesìa servandam et venerendam esse assereret. Porro nee postrema expositio, a verbis oi yevofisvoi naçuâeiaos rçvpqs ad finem usque hujus epistolae pertinens» nostro tribui ullo modo potest, t u m quod talis mystica interpretandi r a t i o , qualem h i e in memorandis arboribus yvwoeœg et fwrçs i n i t a m esse deprehendimus, ipsius ingenio vix consentanea esse videtur, turn quod in superioribus animadvertimus ipsius non esse, ut testimoniis e sacro Veteris Testamenti codice petitis ad sententias suas firmandas utatur. Tunc m i r a r i subit, c u r t a n t a m operam insumat epistolae scriptor, ut Diogneto Studium, ea quae per Verbum Dei hominibus patefacta sunt accurate cognoscendi commendet, et cur omnino h o m i n u m invidiam a yvwai propellendam t a m sollicite curet, siquidem tant u m abfuisse videmus, utDiognetus Studium illud contemneret, ut ipse potius ad accuratissimam religionis Christianae Cognitionen! pervenire cuperet. Illud praeterea

—

118

—

monendum est, posteriorem hanc epistolae partem dictionis indole et ratione haud parum differre a priore, quam sermone perspicuo et simplici, phrasibusque integris et absolutis nitere supra animadvertimusj cum haeclaboret orationis magna obscuritate, magnaque scriptoris in sententiis singulis connectendis negligentia. — Denique non est praetereundum, in superioribus quaestiones singulas ordine et ratione expositas esse, cum suo quaeque loco seorsum tractatae sint, nexu sententiarum tam bene cohaerente (si exceperis lacunas quibus hanc epistolam laborare dolemus), ut ad absolvendam quamque disputationem sententiae singulae conferant et partes suas expleantj contra hie res varii generis tam mirum in modum cumulatas et commixtas reperiri, ut ad summa argumenta redigi nequaquam posse videant u r : ita ut nihil tantopere curasse scriptorem constet, quam ut Studium quoddam animo amplexum Christianis commendaret, et dogmata aliq'ua hie obiter tangendo profiteretur et assereret. His igitur accuratius consideratis satis superque patet, extremam hanc epistolae partem, sicuti earn hie comparatam esse videmus, genuinum hujus epistolae supplementum existimari non posse. Nec tamen omnia quae hie leguntur, spuria et huic epistolae temere affixa esse contenderim: sed potius e quibusdam indiciis

—

119

—

conjecerim, partículas huic loco inesse genuinas, quanquam peregrinarum accessionum tanta mole obrutas atque adulterinis ita permixtas, ut a, spuriis genuina certo judicio secerni nequaquam possint. Nonnulla tamen epistolae fragmenta genuina deprehendere mihi videor, in quibus praecipue numerem verba, ilia, quae initio hujus partis leguntur, «XXa ànoozoltav ys~ vo/ievog

jua,{h]zij£,

yipo/uae SiSaaitaXos

èd-vmv,

c u m haec tum a contextu verborum quibus inserta sunt abhorreant, atque adeo pugnent cum. iis quae statim. sequuntur, quibus scriptor Christianorum, non gentilium se doctorem esse significata tum in epistola ad Diognetum gentilem instituendum scripta prorsus sua íoco posita sint. Deinde hue referri posse videtur locus hie: ov x a 6 i v àTieaieiXs Xoyov, iva XOO/XM tpavr¡, et quàe sequuntur, usque ad verba èv àyiwv xagSiaig fevvufievos ' at sequentia verba ovias ó «'««, ettfuQov vlos Xoyio&sts, hinc escludi, m a l i m

et spuriis adeenseri, cum ab evangelicae doctrinae, quam noster in superioribus exposuit simplicitate remotum esse videatur, quod distineta notione vlov ab altera nov Xoyov, qui ab aeterno fuit et aeternus est, nomine lovvlov o hoyos o asi hodierno dem u m tempore i. e. ex quo naturam humanam assumsit, designari dicatur. Kursus verba haec, oís èvxvyowtes ««« ànovoavieg fiera, anovó'tjs, eìaeods oaa ¡nccgs^si o &sog tots dyamaaiv òg&ws ( c o n f f . c u m iis q u a e

—

120

supra leguntur: oíe ir¡v lv ovQcavia ßaoiXetay ènrjyytiXavo, xctt àaoti TO ig àyanijoaoiv avtov) hujus epistolae indolem prae se ferre videntur: cumque verba oís ivtvxovTeg *«» uxovoavreg ad ea, quae proxime anteeesserunt, referri pat eat, non est quod negemus, etiam hunc locum, òaa yug &SXÍ¡¡U,UTI TOV «SXSVOVIOB Xoyav-ytvofie&A vfitv xotvtavoi, genuinis epistolae partibus adnumerari posse. At vero per earn partem, quae a verbis oí ysvoftsvoi nccQctSeioos iQvrpqs usque ad finem epistolae legitur, genuina nulla deprehendere mihi videor. Jam vero quo pacto fieri potuerit, ut haeo aliena additainenta in epistolam irreperent, non est quod multis demonstremus. L i c e t enim conjicere, sermonem ilium per negligentiam librarii hue esse transseriptum, si meminerimus temporibus antiquis propter inopiam chartae saepius factum esse, ut varia variorum auctor u m scripta in unam schedam conscriberentur: quae cum saepe minus accurate et distincte secernerentur, fieri potuit, et factum esse constat per librariorum vel negligentiam vel inscitiam, ut libri, qui vel aetate, vel genere et argumento inter se multum difierrent, iidem copularentur et in unum confunderentur. Quid igitur mirum, si id ipsum his literis evenit, ut cum antea in una charta cum ilio libro, cujus partem assutam videmus, aut cum hac sola parte conscriptae essent, deinde

hac ipsa parte tanquam supplemento auger entur, et perficerentur: praesertim si jam tunc deperierat epistolae finis. Atque sic quidem expedita videtur haec quaestio, si quis totam partem de qua hie agitur (exceptis si placet solis verbis «Ha dnosoXv &tovg XoyRjovtai, «rt rfjv 'Iovöaiwv SttatSatj.iovLav (pvXuffaovar ¡¿) rìvu trtv (filogopytav t/ovm ngòg àXl^Xsg' ti df} note xaivov T5TO ytvog ìj Ì7iii^3tv/j.u ¿laijX&ev ilg tov ßiov vvv, x, è NGÓTÌQOV ànoòé/0/.iui yt lìjg nQoßvfilag ae TuvTqg, a) >9 nagà T5 &e5, tS x, to Ityeiv X} TÒ ùxovuv IJFITV %OQI]yövTog, UVIS/ÄUI DO&ijvai, ¿ftol (lèv, iìntiv Srwg (5g fiaXiga äv ay.üoaib) et ßtkxlu) yivtaßai • coi te, eiwg axäffai, cu; /¿fj 7ii]&ijvu.i twv tlnovta.

a ) seil. iVexa. b) Leg. cnm Stephano àxoiiaavra, ut sibi mutuo regpondeant verba 0*0vaniva et einóvza. Deinde cum S y l burgio pro aoC rt leg. 001 di, propterea quod refertur ad superius i/tol fiiv. „Deum precor, ut mihi quidem contingat ita rerba facere, ut tu qui audieris, utique (aut: quam maxime) melier evadas ; tibi autem ita (h. e. eo animo et cum eo fruetu) audire (me dicentem), ut ne dolore affidar qui verba fecero."

—

125

—

Ziyi iTt, xa&ÙQag mavrov dnò sravTWV ran* npoxaTixóvTCOv GOV rrjv óiùvotuv loyiGftwv, tijV ànartuffar et tTvvq&eiav ànooxivaou/.ttvog, ytvofiivog, &07iiQ uQXìjg, xatvòg uv&Qomog, wg uv Xóys xmv5 (xud-untQ x, avzòg cofiohóyijaug") uxQoaT17C teuf-uvog* Mi firj fióvov TOtf èq>9xt^[,ioTg t ¿XXà xut r f j tyQovrfitt, rivog vno^am xp?j£cov ùvd-qéna ts Xùj t) Ita cod(jipaijifp ; Ceterum emenda' tione facta hoc iere modo vertendum est: „Nonne, priusquam horum artibus in banc form am efficta sunt, singula a singulis (artificibus), quod quidem adhuc fit, transformabantur h. e. artificutn trac tata manibus ex alia in aliam formam redigebantur?" Hoc diciti antequam in has formas redacts est materia, qua Deorum simulacra constant, iisdem ebnosia fuit mutationibus atque ea materia, qua constant vasa ujibus vitae destinata.

—

12ö

—

Dvx uipv/ma j ovn avafodyTa; è* àxtvrjxaj è narro vijnójxim; oò nàvta ntentia Jegitur in T e r t u l l i a n i Apologetico cap. 3 g ; „ O m n i a indiscreta s u n t a p u d n o s praeter tixot-es. I n isto sole c o n s o r t i u m solvimus, in q u o solo ceteri h o m i n e s c o n s o r t i u m exercent." I l a u d r a r u m fuisse a p u d illius aetatis gentiles scelus p r o s t i l u e n d i a l i o r u m libidini ü x o r e s , c o m p e r i m u s etiam ex JusLini M a r t y r i s A p o l . 1. p a g . 61. edit. B e n e d . , u b i baec l e g u n t u r : ol tfl xal rà iav-

täy tt'xva, * o i r è ; b/ioXvy oVf nQoayoiyivovrai. Jf ) Aiit. siippl. ìvùittov tov &toù; aut irto *9foù ìvtà-

ttiov n u r ûv&Qwnmv. a Deo c o m p r o b a n t u r c o r a m h o m i tiibus u t justi alque D e o a c c e p t i : a u t denique sic v e r t : l a u d a n t u r , s. a g n o s c u n t u r (ab liominibus m u l t i i ) u t justi tst pii, q u o sensu Stxaiova&at legitur apud M a t t h . i j , j g . gg) C o n f . c u m h o c loco ep. 2, ad C o r r : 6. 9, l o . HH) Steplianuä inavult legi FIH OPTM.

I 2

—

132

—

«i/'^aros Ji uv-tm» iì Saoclfhtkii) (¿Iva. fuoi~TTj\ ìftv/tjv i) ad(f£f v., nvìfuit, fiijoèv ùdixcftévìj, óióit rptl( rfavaìg xmIvìtui yntjadut • fimù x, X^tatmvovg «> KÓo/,ing (.iijàiv ùàìxéuwog, Jozi %aìg i-òovaTg Àvtiiv.ca.ovzKi, ipv/j) TTjV (tffiìiijav àymtiL caQr.a, 59, uì ¡.itX/j xa». X-Qitìttavaì rovg fuaovvictg uyv.nutiHr. iyxixut^ai fitv rj ipv/.i} rip C/Ufiazi, (sviÌvh di avpi) TO gw/ìu • ¡c, X(>ic;ittvoì •/MiiyjayTiii ftìv wg tv tpQSQÌi z

r?3tianac natura ipsa in exteww culto obsfrvari'io non vorsetur, Tsed. soli animo insita sif, sicnt in ep. ad Roni. is, J. dicitur loyixy laxQtla ; au' hanc esse nostri srtitentiampulenins, quod animus humanus sna sponte (h- e. Spiritus-3ancti Iute caren's) religioni') Christianae veram naturai» percipere prorsus non valea), ìdeoque homines huic saeculo addict i ad cam agnuscendam prorsus sinl inepti. Et lion quidam aptissime cóngt-yi illi cogitanti rationi, quarti noster Apnsiólorum" doctrinac consenfaneain secutui esse vidctnr, qua quidem non re» corporea*, et oculis hominum suhjectac ut :Ò O O « T O , a rebus incorporei» proplcififjui sqlo animi mtellcctii asse quendis ut «oqùicu dijcfemuntiir; aed. notione T«JV ÓGN%mv comprehendutitur ninnino omnia, quaecunque ab boraine, stenti natura sui comparata» esl, cognosci poisunt, sen in oculo» externos incurrant .seu ratione sola deplfehendi possìnt: rarsus notioni ràv ¿.oqÙzoiv involvtintur omnia, quae h'unc rerum ordinem excedunt, et aJ. ordinem rerum coelestttif pertinent, ob camque rem non sufficiente ii.< comprebcndaqdis iniellecfu itumano, non* nisi per Spiritual - S»nctum divina luce anjmos perfundentem hominibus pateficri possunt. Eodem sensu dixif sopra, mysterium rclfgionis Chvistianae non posse pet* doctrinam hominum addisci, cum nec rebus exteraìs in r signiatur, nec sit ab hominibus escogitata. kk) Confi iustini M.. Àpoi! ni f . pag. 96. e i n . Bcned, v-ifrv ucci fatfiùit. ò Gzòs n)v avfxvaiv xoii xataXv-

—

133

—

•i^, i} tpvXQ h 0y.r¡v(¿fiazt xaroixtî «ç f ta voi nuçotnQvoiv iv vxrt, ßß.Ti&fui • v.ai XQteaayùi. xolty £ot ptifoi, itctd] ijfiéçav.nlíovúfyvai ¿iiïklov, tïg, to-> auvti¡v aviQÙç tuÇiv i'âizo q &tós> i}* OV 0-tfutô* ûùzoîç naQaixr¡amaBai. Oí yaQ invyiiov, wç t, t v ç i j f t f , voyj* avuoTg VttQiSóffi)' ovài ífvr¡zi¡» ìnlvoiup gtpláaaítv ovzáic ù^waiv jm/.ielwç, ovôè ùvdçwnfawv olxQvopiav (.ivçtjQtwv ntzlçivvrui; mîV avzôç o nuvzox^dzùi(.> xoX m^vxoy.tîçrjç xul âuQaToç' &îvçp&îtrôç un' avquvwp, tìjv akf¡\btmv. lúyov tòv uyiov x¡ ¿niçivôrjzov ¿vQqÚtioiq ìvIÒqviui II) ^ ifauttçyQi'st raîç xaçôtuîç (tvzúvjQv, iM$âiitQ uv Tig íixáoettv, uv&fiuinots v)it¡Qít7]v Zfvà mfiiOaç, i] ayyt^ov, r¡ ap/ovzet, r¡ riva %ñiv Stinivzwv zà Iniysiu, r¡ tiva t&v nsmozevfiifior zu£ h cvçavoîç faoïxqostç, ¿IK' âèxèv lòv Xí/tVÍzi¡v x¡ àr.j.utj'oyùv zwv olíov" ta zèç èçavèç txTt~, a tv, ¡u zr¡y &á\uv rìjg

nap

qjvXd(j(T£iv

o> TtuOnQ/H

XsOìivzu

Sgotti)'-

vnoxtzay.xat% yfi,

Xj uà tv

RÀ tv vip tat,

iSxov

TIQÒS ayxès

nXìfèftf

ov fievavt

ßaotXtig

néftnojv

int/uipfvy

wg

TIQOCÌH

Tig uvtü

TittQaßuXXofitvög >§» (itj

fcwxsg,qq) &Qumov xarili

ÌÌIWQIZUI ytj $ rà

ßaaiXia otì

è, y.oivwv^ T>)v nagsotav dr^ioig,

nvq%

dijp,

ußva-*

TW.

/.texana.

ye, wg

xoaùxw doxtì nuqBdiag

àvd'Qitmwv}taì

i7ié/.iiptv tneutptv

avi5

wg

• ¿g y

S-iùv

wg

acuito?

fiiu^ófiivog.

ßia

yù.Q od

wg

ov

duóxtov-

y.aXwv,

7z^/.npa yÙQ avxov ìnogt'atxai ògag,

7iXiova^oì>xag xà f'pya,

xuxa-

n(>uvxi}xi.

;..,.

'¿vu ¿Qvitacovmi èx

x,

lv i f f

xà iv x, qoßco

ùvd'Qwntxvg

vtxwfiivög.

àrr) x7tg

aga

tTiiffiptv,

vovxu, Qiov,

àiaxlxwxaL

èv inifutfia,

i(7t wg àyunwvt

àxo-

TVQUVVÌSi

ntiiÌMv,

¿riffiyjfv

y.i-*

XOJ xìjg atXtjVTjg

%fi &aXuoGfi'

yìòv

tiXqft

cpalvtiv

rà ¿v ègavoìg>

ùniguXtvy ini

ngòg

wg

vvxxì

TU «V ßü&iai,

Ti$ XoyiaatTO,

inmiutv

uaxQa,

(5 nuvTa ^

dgóuiov

atXì'jvi]

rà

èpavoi

itulaoou

aog-

¿¡fi¿gag

oo) w 7jti8ug/rtt

Xtvovxt•

uv

Ì34

ròv

xqì~> ,ppy Iìv-

i¡aio nXfiovig

xoXu-

_u/.Xovg ; xuvxa

«»-.

xavxa

Sivuj.dg

dtiyfxuxo...

QO) I n s e r e n d o t e x t u i est ve( p o s t tfltjtpt Tel p o s t rpv~. Xùoouv v o x ò {¡itot, •pp). Q u a m h . 1. d r p r e h e n d i m u s l a c u n a m h a n d p a r M m , iiac f e r e s e n t s n t i a é x p l e n d a m esse p u l e m u s : S u s t i n e b u n t ejus a d v e n t u m , q u i c u n q u e ad e u m e x c i p i e n d u m »e p a c a r e r i n t ( a u t q u i c u n q u e i o l i b e r a evangeli! p r o f e s s i o n e p e r o r a n e s h u j u s saecuH tentatiotics p e r m a n s e r i n l ) . Q u e m a d v e n t u m CULO c e r l a spe e x s p e c i e n t , q u i c u n q u e nonaiaa Christo d e d e r u n t , nec tri-ronbus «eque cruqiat i h u s ullis, u t C h r i s t o r e n u n t i e n t p e r a i o v e r i p c s s u n t ^ S t e p h a n u s l e g e n d u m esse p u t a t ol% ¿¡¿ài TcaQ(tßaXXo/.iivaf i E q u i d e m e x i s t i m a v e r i u i p o t i u s , etiairi p h i r i b u s verbis m n tilatiiin esse r n u n t i a t u m h o c , et aliud v e r b u m excidisse, a d q u o d nunafluXXojj.ivav!; r e f e r a t u r . S y l b u r g i o legi placet xoìùì^ovtut, s i r u t s u p r a ha-, b u i m u s , xoXa^ó/tivoi ¡caà' r^nouy, nliovfeuoi fluìUov, r r ) S t p p h a u u s deleta p a r t , ov sic l e g e n d u m c e n s e t : rot/ra (o'&oünou inxtl T « fqyu, TBCTK ävvu/41'i lau O-toù.

—

t35

—

Tiç yùç oXwç àvâywntov ijiiV«to f i i(i)\* iaxi dtâç, n* ùvexufitvoç' èôè r

iTi v.iiiov, aviov rjytia&ut iqoffla, tiutIqu, , ötSuaxalov, avtißovXov, iaTQOV, VOVV, (pwg, tlflTJVj Ju!~uv, l(jyvvi

t,WTjV

IvSvctaie xal iQO(pijg fit) fiiQi[ivuv. Ta.v%i\v -Z ab %>]v jiigiv luv no&ijgzz) ßjjg, TiQtüTov fdv tiiiyvtoaiv n . , . , 0)

ut^)

xul 7^10 yän

At praestat, qnod auctor edi(. JBened. icviptura. fblsM «uspiCatur ä VficQßttklovarit cpiXavO-Quniat , eta ayiintj! Rectiustamen. verbis piulijan» immutati» hoc lere gnodo scriptum fuisse statuemus: i i i — (parej/aaut •tijv iavioD xQtisÖTtira »eil ovrttutv (a S vittQßalZovapt pt'f (k e. ftcrfi) «yobr»; io 10 atv fyiüq, yy) X(fu* eficiendup est, qupd quhlent adscriptilm •sse videtur ab allquo exisüaiantf, b. I, citari veri>a es Esaiae cap. 53. v. 4 a u t 11 petita. At vero Esaiae vcrla h. 1. citata esse eo ramus verisimile e n , quo;] hrc de Patre non de Filio agttur. Leg. igitur, m n o i r ä t oftafntas ¿y«?tfaTcài ^toìjv

ÌÌr;-D

TÌQOOUCZÒÌV '

yxixrmg

s'ossi

àyafiìjaas

ùlrtOù ìigng Eva

(fSitQixut,

(JMTÌ'QUIV tò

¿¡('¿a

nunya

xcù (nià

o h'tyog

àl.'/ià

ÒIIS.WTKT,

KVQWV

rai,

è% tini trai,

nuau

^(/.(¡Otiog

NQOÌQ/jTcu,

jcórr/tcu; ciuoi ug.

•

TYJIRJ xuì

òè

y.uQ-

G t