Opera theologica 2: Theologia christiana, Theologia scholarium (recensiones breviores)

Citation preview

School of Theology at Clar

Il ILE TII

*

Yn

44 E

CORPVS

CHRISTIANORVM

Continuatio Mediaeualis

- Fee

CORPVS

CHRISTIANORVM

Continuatio Mediaeualis

XII

PETRI ABAELARDI OPERA THEOLOGICA

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI

BREPOLS

EDITORES

MCMLXIX

PONTIFICII

Ez r Ie

vo OS

In^ "P n 4iba. —

É

11 a? HIUGe

BR ;; PETRI ABAELARDI ©. OPERA THEOLOGICA Nba

P.

II THEOLOGIA

CHRISTIANA

THEOLOGIA

SCHOLARIVM

Recensiones

breuiores

Accedunt CAPITVLA HAERESVM

PETRI

CVRA

ELIGH

ABAELARDI

ET STVDIO

M. BUYTAERT

O.F.M.

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI

BREPOLS

EDITORES

MCMLXIX

PONTIFICIE

SvMPTIBVS SVPPEDITANTE SvPREMO BELGARVM MAGISTRATV PvBLICAE INSTITVTIONI ATQVE OPpTIMIS ARTIBVS PRAEPOSITO EDITVM

PETRI ABAELARDI THEOLOGIA CHRISTIANA

on

1

id $35

"ox Ae. e

o?"

N

Cee

(oe

ni

vs

d

2

Pep

"C

v

INTRODUCTION I. Manuscripts and Editions There are four codices extant. Two of them are complete, one is slightly mutilated at the end, and the fourth is largely incomplete, ending with the first Book. Discounting the publication of some additional fragments, the former editions have all been based upon the manuscript of Tours, which is the one mutilated at the end. C = MoNTEcassiNo, Library of the Abbey, ms. 174.0 (ext. 174 and 402).— Brief description of the codex, but a long analysis of the contents with a publication of some fragments in Bzbli0-

theca Casinensis seu codicum manuscriptorum. qui in tabulario

Casinensi asseruantur series, vol. IV, Montecassino, 1880, p. 6-

16 (analysis of T'Chr, p. 9-13 ; of the Sic e£. Non, p. 13-16; a sample, in colors, of the writing of the codex,—the first seven

lines of the Sic e£ Non,—on the plate inserted between the title-page and p. 1 of the volume); brief, but technically better description in [M. INGUANEZ], Codicum Casinensium manuscriptorum. catalogus, cura et studio Monacorum s. Benedicti archicoenobii Montis Casini, vol. I, part I, Montecas-

sino, I923, p. 257-258, with a list of the older, published descriptions on p. 258. The parchment manuscript has been written at Montecassino itself toward the end of the 12th century according to the Bibliotheca Casinensis, or rather during the 13th century as is said by Inguanez. Long lines throughout. The lettering is Gothic, but more than one hand, although of the same school,

worked on copying the book. The numbering of the gatherings shows that the two works of Abelard contained in the book,

were copied as two manuscripts independent of each other and of the preceding works of saint Augustine. The initials are in red and blue, the titles in red only. The scribes had some esthetical preoccupations. For instance, they left generous margins around the main text of Abelard's works, in wich margins the additions and other notes could be entered beautifully. The pagination, in pencil, is modern ; Inguanez did not use the older, though still modern foliation because it is deficient ; I follow his good example referring to the pages rather than to the folios. The codex has I-II + 1-454 pages, of which p. I-II, 52 and 452-454 are blank, except for a few verses in a 16th century script (!). Written at Montecassino, the codex seemingly kept the (1) Published by INGUANEZ, op. cit., 258.

8

THEOLOGIA CHRISTIANA

Benedictine vow of stability, and remained faithful to its original propietor. The contents of the manuscript are as follows : I. p. I-51, Augustine, Enchiridion, preceded by its ‘capitula’. The text of the work is edited, e. g., in PL 40, 231-290. 2. p. 53-132, Augustine, Retvactationes. The text is edided e. g. by P. Knoll, CSEL XXXVI, Vienna, 1902 ; PL 32, 583-656. Knóll did not adopt the Casinensis among the main codices upon which his edition is based. If the different sections of the codex were transcribed simultaniously, the presence at the Abbey of the full text of the Retractationes might explain why Abelard's abbreviation of this work, which was joined to the Sic et Non, is lacking in C. 3. p. 133-276, Peter Abelard, Theologia Christiana, anonymous in the codex. The title "Theologia Christiana' is written also on the back of the bound book, which is responsible for the error of B. de Montfaucon that our Cas?nensis contains : "Enchiridion d. Augustini, Liber Retractationum et Theologia Christiana eiusdem' (?). This section of the Cas?nensis is formed of nine gatherings of sixteen pages each. Some of the gatherings are numbered at the end: p. 164 (II), p. 196 (IIII), p. 212 (V), p. 228 (VI), p. 244 (VII), p. 260 (VIII). 4. p. 277-451, Peter Abelard, Szc et Non, ascribed to its author. C is one of the codices containing the third redaction of the Sic et Non. The Casinensis is incomplete through intentional omission of the texts which Abelard had put before his Prologue, namely the part of the Decretum Gelasianum on books approved and rejected, and an abbreviation of the Retractationes of saint Augustine. More details on the Sic et Non as contained in C will be found in my Introduction to the edition of the work. On the section containing the Theologia Christiana the following observations must be made. On p. 133 the titles "Theologie librorum capitula and "Theologie Christiane primus' are in red, with some illustration. Of the five 'capitula' each, the first word is written in capitals, with the first letter

a big, illustrated initial ; ‘capitula’ two through five are preceded by a capital number, from II through V. The first word of the work again is written in capitals, with a large illustrated initial 'Summi', TChr l, 1. On p. 161 the transition between the first two Books is marked by 'Explicit I. Incipit secundus', in small capitals. The first letter of Book II 'O(peris) is a large illustrated initial. On p. 193 we read ‘Explicit 1Is. Incipit Tertius', in small capitals filling the first line of the page ; the second line is formed by ‘Cum omnis controuersiz’, (2) See INGUANEZ, l.c.

INTRODUCTION 9 with a large illustrated initial; in this case the scribe had left more space than normal, and the rubricator used it by writing larger letters than usual. On p. 226 space was provided to write ‘Explicit III. Incipit quartus’, but the rubricator forgot to use it. For the first word of Book III, ‘Quaestitum’, space was provided for a large initial, but it was not filled-in ; the next two letters of the word are small capitals. On p. 264 again is a blank where the words ‘Explicit IV. Incipit quintus’ were supposed to come. Of the first word of Book V, ‘Expeditis’, the first letter is an illustrated large initial, the second letter a small capital. On p. 276 the TChr ends with the last words of Abelard’s work and a large punctuation mark, but without a colophon, not even an ‘Explicit V’, although fifteen lines and a half were left blank. The rubricator wrote in the margin, in small capitals: in Book I, ‘Cap. II' through ‘Cap. V’ (omitting Cap. I, as well as Cap. VI which is found in DR) ; in Book III, ‘Cap. II’ and ‘Cap. III’ (omitting ‘Cap. I’, together with RT); the other Books were given no subdivision into chapters (neither in RT). Also in small capitals are in Book I the marginal notes ‘Moyses,

Dauid,

Isayas,

Ecclesiasticus,

Micheas,

Macrobius’,

usually in abbreviated form (e. g. DD for Dauid). Such notes mean that in the corresponding text the respective author is quoted ; the notes are less frequent in C than in RT.In Book II,

and in Book III until no. 9o, such marginal notes are almost absent. With III, 9o Abelard starts the objections against the doctrine on Trinity and unity of God.In RT there are numbered fifteen objections against ‘trinity’, and seven (in R) or eight (in T) against ‘unity’. C numbers the first three against ‘trinity’, none against ‘unity’, although the first of this series has the rubric ‘obiectio aduersus unitatem’. In Book IV RT number thirteen ‘solutiones’ of the objections, without distinguishing between ‘trinity’ and ‘unity’ ; C writes 'solutio' next to the first one of RT, then nothing until TChy IV, 33, where it has the number X, and from then on C has the numbers like RT (XI-XIII, respectively TChr IV, 47, 56, 60) ; since X-XIII

correspond to the numbering in RT, C must have forgotten I-IX. C has rubrics where Abelard's notions of 'idem' (III, 138), ‘diuersum’ (III, 147) and ‘persona’ (III, 171, 177, 178, 180) are explained ; they correspond to the rubrics in RT, although usually formulated differently in C. From the preceding observations follows that the rubricator is not free of a certain carelessness.

However,

since the

division of the Books into chapters as well as the numbering of the objections and solutions are not of Abelard, as will be shown later, this sloppiness does not affect the work of Abelard proper. The following notes deal with TChr itself. Since the Monte-

IO

THEOLOGIA CHRISTIANA

cassino codex renders the third, annotated redaction of the

work, — which seemingly never was decently transcribed under the supervision of Abelard,—C must be called a very good copy. The scribe worked with attention. Moreover, he corrected himself immediately if he noticed a mistake; other corrections were made by the copyist or his companion, when the model of C was still on hand. Later corrections are rare. It cannot be claimed, though, that the scribe was perfect. He seems to have had a weakness for dittographies, of which I counted more than thirty. Of these, however, twenty-three have been corrected in the codex, and the others are two-

word dittographies, except a longer one in TChr IV, 5. But dittographies do not constitute a major problem for a reader or an editor. More difficult are omissions through the skipping of a word or a line, or through the classical homoioteleuton. Of the latter category C has some fouteen, six of which have been corrected (in the margin). Omission of single words is not unfrequent, longer omissions seldom. And in favor of the copyist it must be observed that the style of Abelard lends itself to homoioteleuta, whereas some of the dittographies in C are due to the accretions of T'Chr. It is known that many scribes well acquainted with some biblical texts, tend to be careless in copying them, by trusting more their memory than the model before them. The Montecassino scribe does not sin frequently in this manner, although he lengthened texts in I, 65 and IV, 62 (the last one corrected), and he shortened an other in III, 37, where, however, some

attempt was made to rectify the situation.

The corrections were made either in the text itself, or in the margin. In the text, of course, are the deletions of what was

superfluous, occasionally accompanied by a ‘uacat’ as in I, 63 and II, 110. Not corrected, however,

were the transposi-

tions of words, which seem to be more frequent in C than in the other copies of T'Chr. Later I shall speak about the third redaction of TChr and its annotations. Here I shall mention only the technical aspect of the annotations in C. In Books I-IV they have been written in the margin, preceded by a paragraph sign. In the main text no corresponding sign is to be found, but the annotations are generally close to the spot where they belong, although occasionally they are slightly out of place, seemingly because the scribe wanted the manuscript to look beautiful with nicely disposed marginal notes. For no obvious reason the annotations of Book V have been inserted into the main text. D = Duruan, Cathedral Library, A.1V.15.—Good description

by R. A. B. Mynors, Durham Cathedral Manuscripts to the End of the Twelfth Century, Oxford, 1939, no. 61, p. 51-52 ; see

INTRODUCTION

II

also E. M. BuvrAERT, An Earlier Redaction of the "Theologia Christiana’ of Abelard, in Antonianum XXXVII (1962) p. 481-484. The 12th century codex is of vellum. It has 72 folios, numbered in a modern hand I-III + 1-69 ; it measures 9.6 x

,

8.5 inches or 237 x 160 mm. The current binding is of the

17th-18th century. ¢ The three sections which compose the manuscript are written by three different hands, all of the 12th century. The

first part, folios I-III and 1-16, is more recent than the rest,

but still of the second half of the 12th century. Sections two and three go back to the mid 12th century. The first part of the codex comprises three gatherings: the first of two folios or f. I-II ; the second of eight folios or f. III and 1-7, and the third of nine folios or 8-16 of the original ten (the last folio of the gathering is wanting at the present). Folios I-II were added, I suspect, when the three parts of the Durham manuscript were first bound together. This first binding occurred, it seems, during the r2th-r3th century, because on f. II recto we read in a hand of that period : In hoc uolumine continentur hec Euangelium Iohannis Glose super Iohannem Tractatus de Trinitate. Anyway, the text of the first section of the codex starts only on the recto of folio III. Folio III and f. 1-16 are written in a handsome script, no columns, 38 lines to the page ruled with a plummet ; red, blue and green capitals. The initial H-

(of the word 'Hic' on f. III recto) is not filled in. The second part of the codex, f. 17-56, is composed of four gatherings: the first three of twelve folios each, the fourth of four folios.

The text is written in two columns of 45 lines, ruled with a hard point, in a small much-contracted hand ; it has red capitals and no titles. The third part, f. 57-69, is composed of two signatures, respectively of eight and five folios ; originally the second gathering had six folios, but at present the fourth is wanting. Written in a small round hand, with red capitals, it has 42-49 lines to the page, ruled with a plummet, long lines. Although centuries old, the manuscript seems to have had only one proprietor, the Durham Cathedral. Anayway, the same hand who wrote the little ‘table of contents’ of the recto of f. II, added next to this 'table' : 'Liber Sancti Cuthberti de Dunelmo'. The manuscript stayed there as attested by a more recent note written above the preceding one: ’Liber Ecclesie Cathedralis Dunelmi', by the library number ‘A.IV.15’ added

there, and by two more Durham inscriptions on the recto of f. III, dating respectively of the 12th and early 15th centuries.

I2

THEOLOGIA CHRISTIANA

Not counting the list of about fifty names in an Anglo-saxon script on the verso of f. II, the contents of the codex are as follows : I. f. III r, one so-called ‘prologus monarchianus’ to the Gospel according to saint John (?). 2. f. III r-v, a summary of the same Gospel, entitled by the manuscript, in red lettering : "Incipiunt breues cause eiusdem (euangelii) ; incipit: ‘I. Pharisaeorum leuitae interrogant iohannem. Iohannes ihesum uidens agnum dei dicit ...’. Mynors discovered the same little work in an other Durham manuscript ; it is anonymous in both codices (*). 3. f. 1-16, the text of the Gospel according to saint John. 4. f. 17r-56r, a gloss on the same Gospel, from John r, I until 21, 18, beginning with the words 'Verbum substantiale intelligitur. Mynors (5) discovered the same gloss in Durham Cathedral B.III.17, Cambridge Trinity College B.I.ro and Lincoln Cathedral A.V.12 (122). Whereas the gloss is anonymous in Durham Cathedral A.IV.r5 and Lincoln Cathedral A.V.12, it is attributed to one Anselm in the others. Mynors identifies this Anselm with Anselm of Loan. The Repertorium biblicum of F. Stegmüller does not contain the gloss under the name of any Anselm (5).—The verso of f. 56 is blank. 5. f. 57r-65v, or of the third section of the codex the whole first gathering and the first folio of the second, contain the ‘capitula librorum' of the five Books as well as the text of the first Book of Abelard’s Theologia Christiana. The name of the author and the title of the work are lacking. Even in the 'table of contents', as seen above, the work is anonymous, and

the composer of the 'table' invented the title "Tractatus de Trinitate', seemingly inspired by the contents of the work rather than guided by positive information. The text of Abelard ends with f. 65v (only the very last line was left unused), with the normal explicit of TChr I and with the rubric ‘Explicit I liber’. 6.f. 66r-69v, or the remainder of the third part of the codex,

although ruled throughout, has been written upon only in part. On f. 66r the hand who copied the Theologia Christiana added fourteen lines of sundry notes on virtues, on the causes which make man good, on the three kinds of spirits created by God, on how sins are forgiven, and on the composition of man. The same hand wrote continuously on f. 66v-67v four texts, (3) See F. SrEGMUELLER, Repertorium biblicum medii aevi 11, Madrid, 1940, 286. (4) Op. cit., no. 48.

(5) Op. cit., p. 52, no. 61. (6) Op. cit. Il, Madrid, 1940, 110-118 (among others, Anselm of Canterbuty and Anselm of Laon). The same Repertorium biblicum IV, Madrid, 1958, 230-232 lists the anonymous commentaries of Durham Cathedral ; our gloss and manuscript ate wanting.

INTRODUCTION

I3

each starting with a big capital, texts of a trinitarian nature, two of which are possibly excerpts from a commentary on the Creed. None of these texts is of Abelard. Folios 68-69 are blank, except for the name ‘ Robertus Prentese', written on f. 69r in a 16th century hand. After this general description of the codex, a few details must be given on the section containing TChr. As will be shown later, D is the only manuscript with the oldest redaction of TChr, or at least part of it. This fact complicates the task of describing the text, although it does not make it impossible, because D may be compared with TSum in a number of instances, and with RCT of TChr in others, and,

of course, for some observations a comparison with the other manuscripts is not needed. It appears that the text of D is quite decent. The manuscript has only one homoioteleuton,

at the end of I, 12, and

two dittographies, in I, 39 and 110; the first, small dittography has been deleted. D seems to have misread his model in a number

of cases:

Terra instead of Trina,

I, 15; e uerso/e

conuerso, 23 ; unigenitus/ingenitus, 25 ; contradat/contrahat, 47; hoc/hunc, 49; sapientia/sempiterna, 58; huius maior/ huiusmodi, 75 ; non/nunc, 78; terrenis/teretis, 87 ;coniuncta/ coniunctum

ita, 88:

Hermermes/Hermes,

113;

si/sit, 125;

lactentius/lactentius (Lactantius), 127; se/seu, 133; papes/ papa, 134; absodi/abscondi, 135; etc. A comparison with TSum and R (of TChr), or with the biblical texts quoted, or an analysis of D itself reveal that the scribe occasionally skipped small words. Probably D also transposed words, but since this did not change the meaning of the phrase, the transposition was not corrected. Actually there are not many corrections in D of any type. Those which there are, are usually done right in the text, seldom on the margin. Yet, an attempt has been made to correct the text, as in proved not only from the corrections we find in D, but also from the presence in the margin here and there of the letter 7, which in the twelfth century was written next to a text which was believed to be faulty. As a rule, in D, the letter effectively stands next to a passage containing a mistake. In the margin D has the subdivision of Book I into chapters, going as far as ‘Cap. VI’, as is done in R also. D, however,

helps to prove that the subdivision is not due to Abelard. Indeed, the manuscripts CDRT start the second chapter right inside the very first phrase of T'Chr I, but D has copied the phrase correctly, without as much as a small capital where the second so-called chapter is supposed to start. In the margin we find also of the annotations of the other codices, such

as ‘Dauid’,

‘Salomon’,

Micheas',

next

to the biblical

texts attributed to the respective authors, and again small

I4

THEOLOGIA CHRISTIANA

observations such as 'inuectio in iudeos', which have parallels in the other manuscripts also, especially in R and T. Altogether it is regretful that D does not contain the entire TChr, because notwithstanding its deficiencies, it frequently has the better reading, sometimes all alone against the other codices. R — Vaticanus Reginensis latinus 159.—Excellent description

by A. WILMART, Codices Reginenses latini, t. I, Codices 1-250, Vatican City, 1937, p. 377-378.

The codex which contains nothing but the Theologia Chris-

Hana

of Abelard,

has been written

towards

the end of the

I2th century. The parchment manuscript has I-II + 1-115 folios; possibly folios I-II have been added later, although certainly before the 15th-16th century, because on the recto of f. I are library call-numbers of that time, namely 13 and 19, now deleted. Almost all of the codex has been written by one, French hand ; the exception is f. 110-111 and the corresponding f. 114-115, which have been copied by an other, French scribe. Long lines throughout ; on f. 110-111 and f. 114 the number 31 lines to the pages ; f. 115r has only sixteen lines, the remainder of the folio being blank ; the balance of the codex has 22 or slightly more lines to the page. The codex measures 158 x rro mm. Modern foliation ; folios I-II are not numbered. Old binding. Not counting the protective leaves or f. I-II, which are not signed, the manuscript has sixteen gatherings, some of which are irregular. These irregularities must be stressed, because they seem to reflect on the Theologia Christiana itself. Gatherings I and 5-14 are regular quaterns ; the second gathering or f. 9-13 has five leaves (2 + 3), the third gathering, f. 14-17, four leaves (2 + 2) ; the fifteenth has again four leaves (2 + 2) or f. 106-109 ; the sixteenth gathering has six leaves (3 + 3), or f. 110-115. The fatherings are signed, but irregularly: the first bears I, but the second nothing and the third IL; as a

consequence gatherings 4-14 are signed III-XIII instead of IV-XIV ; the fifteenth is signed by a later hand, in graphite,

XIIII ; the last gathering is not signed. The irregularities in gatherings 2-3 are due, I gues, to the additions which the second redaction of TChr made to the first : on f. 12r-13r we find the additions TChr I, 82-85, and on f. 13r the addition of TChr I, 9o. Probably the copyist of R first neglected to insert the additions ; when he noticed his mistake he saved as much as possible of what he had written, added what first had been skipped, and ended up with two smaller gatherings. Something similar must have happened to the last gathering of the codex. Indeed, on f. 1ror-1x1r we read T'Chr V, 26-37, which in C but especially in T are in a

INTRODUCTION

I5

poor state. In Rk the second hand must have re-copied f. r10III to bring order in the texts and insert some which the first copyist had forgotten, —which accounts for the larger number of lines in these pages. Folios 114-115 were rewritten because these leaves materially correspond to f. 110-111 ; f. 112-113 of the original scribe could be saved, because they materially correspond to each other and nothing had to be added. The entire codex is written in black ink. Red was used only on f. 1r-25v, and there only the emphasize words written in black by tracing a red line through them. Emphasized in this manner are the title of the work on f. lv, biblical texts and the

like. The 'capitula' and the beginning of the main phrases on f. I-25v are marked with a red paragraph sign. The big and medium sized capitals are all in black. The big ones are P(rimus) of the first word of the 'capitula' ; S(ummi), C(um), Q(uaesitum) and E(expeditis), with which Books I, III, IV and V begin ; the letter Q of 'Ouaesitum' is worked out into some sort of a dragon, the other big capitals are illustrated with some black lines. Smaller capitals are the initials of 'capitula' 2-5, and the first letter of Book II. Although from the end of the 12th century, the codex cannot be traced beyond the 17th century. It was then acquired by Alexander Petau, who wrote on the verso of f. II : ‘Theologiae christianae Libri quinque', which information he had gathered from the 'capitula' and the inscription on f. lv ; on f. lr, underneath

the text is written:

'Alexander

Pauli filius

Petauius senator Parisiensis anno 1647'. In the library of Petau the codex was numbered '1645', which is still written on the back of the volume. In 1650 Isaac Vossius bought the volume together with the library of the Petaus for Christina of Sweden ; in her library the book had number ‘1366’, which is still on the back of the cover. In 1689 the volume went to the Vatican Library. The manuscript contains nothing but the Theologia ChrisHana, as said before. The work is anonymous,

and we have

no reasons to believe that Alexander Petau or others of the 17th century suspected it to be a work of Abelard. The 'capitula' fill f. rr and bear as title "Theologiae librorum capitula". The first Book starts with f. lv and has the title "Theologiae christianae primus'. The transition between the Books is marked as follows : f. 21r ‘Explicit primus. Incipit secundus' ; f. 47v ‘Explicit secundus. Incipit tertius' ; f. 75r “Explicit tertius. Incipit Quartus'; f. ro4v 'Explicit quartus. Incipit quintus’. On f. 115r ends the work with the regular last words of TChr, without a colophon, although about half of the recto and the whole verso were left blank. In the margin are the division of Book I into six chapters, and of Book III into three (actually only Cap. II-III are indi-

THEOLOGIA CHRISTIANA cated); the numbering of the objections and solutions in Books III-IV ; the rubrics referring to the notions of ‘idem’, *diuersum' and 'persona' in Book III ; the names of biblical and other authors, and the like. Such notes usually correspond 16

to those in T ; R seems

to have even a little more, and to

those of the original scribe, a later hand added others. The text has been corrected by the scribe himself and by a contemporary of his. Partly on account of these corrections R has a very good text. If the copyist had written a superfluous

is word or words, a superfluous letter or letters, the correction

usually done by erasure, which makes it in many cases difficult to say what was written first. If something was to be added, the correction is made between the lines, or in the margin, or

partly between the lines and partly in the margin ; or if something was erased first, the correction was written right over the erasure; if something totally superfluous was erased, the place was left simply vacant. In two cases transposition to be made is indicated by adding a and 0; in the first case,

TChr I, 120-122, we deal with a transposition of a text added by the second redaction to the first ; in the other case, III, 82,

itis the transposition of two words only. I counted some twenty homoioteleuta, but only two were not corrected, and an other only in part ; dittographies are slightly less in number, and only five were not corrected. Both dittographies and homoioteleuta are more numerous in Books: III-V than in Books I-II. Although thoroughly corrected, the codex is not perfect. Sometimes a superfluous letter was not deleted, as in 'tradictionem', instead of ‘traditionem’, in I, 106 ; sometimes a letter

was forgotten as in ‘proositis’ instead of ‘propositis’, I, 27; sometimes the abbreviations is wrong as in 'perfectum' instead of ‘profectum’, I, 108, or 'prophetis' instead of “philoso-

phis’ II, 9; sometimes

the abbreviation

is missing

as in

‘quada’ instead of ‘quadam’, II, 64, or ‘hic’ instead of ‘hinc’,

II, 49 ; or sometimes there are simply rude mistakes as ‘annum’ instead of ‘agnum’, II, 93, or ‘Augustinus’ instead of ‘Aristo-

teles’, IV, 98. Possibly some transpositions of words were left uncorrected, as well as omissions of small words. Most of those shortcomings, however, could have been corrected by

the editor, even without the help of the other codices. Allin all the Vatican codex is very good, and for the edition of TChr most helpful. T

=

Tours,

Municipal

Library,

ms.

85.—Incomplete

and

partly inaccurate description by M. CoLrow, Catalogue général des manuscrits des bibliothéques publiques de France - Départements, vol. 37 : Tours, premiére partie, Paris, 1900, p. 47-51. — Analysis of f. 1-98 by F. STEGMUELLER, Refertoriwm biblicum

INTRODUCTION

17

medii aeui, vol. VIT, Madrid, 1961, nos. 11199-11229, p. 320-324. The codex is of vellum, written in the 12th century, in two columns. It has 196 folios and measures 312 x 200 mm. Bound in parchment ; the binder cut off more than the copyist had anticipated, and consequently here and there texts and titles written in the margin are partly or entirely cut-off. The codex was not intended to be, a de luxe affair: a number

of folios

were imperfect from the start. Modern foliation. The lettering is regular and neat, although not handsome. Ornamentation was kept to a minimum : here and there a paragraph sign has been inserted ; capitals are rare, and not very big since usually they are not higher than two ordinary lines. Very seldom a title is in capitals, such as Prologus Abatlardi in Sic et Non, f. xo6rb. Occasionally the space provided for a capital was left blank, as for the first letter of the incipit of isch, f. 156ra. The codex contains the following items : I. f. 1-10, anonymous gloss on Jeshua. 2. f. 10-16, anonymous gloss on Judges. 3. f. 17-30, anonymous gloss on Kings I-IV. 4. f. 30-31, anonymous Prologues to the twelve lesser Prophets. 5. f. 31-33, anonymous gloss on Tobias. 6. f. 33-36, anonymous gloss on Judith. 7. f. 36-38, anonymous gloss on Esther. 8. f. 38-49, anonymous gloss on Paralipomenon I-II. 9. f. 49-52, anonymous prologues on Genesis, Kings, Jeremias, Ezechiel, Job (two), Proverbs, Daniel (two), Paralipomenon (two), Esdras, Esther, Wisdom, Ecclesiasticus, Tobias

(two), Judith (two), Maccabees, and Romans (two). None of the preceding has been published and none was discovered outside of Tours 85, although some items have contact with the Glossa ordinaria. IO. f. 53-98, anonymous gloss on Isaias. II. f. 99-106, anonymous gloss on the Canticle of Canticles. It has the same incipit as the anonymous gloss on the Canticle published after the work of Honorius of Autun, PL 172, 520 seq. (discounting the Prologue). The explicit, however, does not correspond to PL 172, but if the glosses are identical, the one in Tours 85 is longer than the other (*). 12. f. 106rb-118vb, Prologue and text of the Sic et Non of Abelard. The text is mutilated at the end through disappearance of a folio after f. 118 ; moreover, the binder has cut off

a number of the titles of the questions. Ascribed to Abelard, (7) Incipit :Tribus nominibus nuncupatus est Salomon, et secundum unumquodque ... ; explicit and colophon : ... et alibi : bonus odor sumus deo in omni loco. deo gtatias. Expliciunt cantica canticorum, — f. 106ra. 2

XII

THEOLOGIA CHRISTIANA the text gives the second oldest redaction of the Sc et Non, but in addition to the mutilation just mentioned, the work is incomplete because the scribe unwittingly used a model in which one or two gatherings were missing. The corrector of 18

Tours 85 added to the beginning of the Sic et Non, in the margin, some texts which really belong to the third redaction of the work. I3. f. rrgra-I29rb, an anonymous, seemingly biblical anthology, mainly based on Bede. It starts with a paragraph sign and ‘Beda. Domus est templum Dei in scripturis sacris unusquisque electorum et tota simul ecclesia... We do not know whether this was the real incipit of the work. Possibly the beginning has disappeared together with the last folio of the Sic et Non. Anyway, f. 119-129 do not belong to the Sze et Non.(8). Ideologically they rather ought to be connected with the first section of the manuscript or f. 1-106. 14. f. 129va-132vb (the last column partially vacant), the abbreviated Retractationes of saint Augustine, which Abelard joined to his Sic et Non. Although the codex does not make the connection with the Sic et Non, f. 106-118, nevertheless these

folios must be read with the work of Abelard as appears from the comparison with the other Abelardian manuscripts containing the abbreviation of the Retractationes, because T not only has the Retractationes in the form of SNbr, but it joined to them some annotations of Abelard as well. A priori one might think that folios 106-132 have been mixed-up by the binder. Yet, although there might be some disorder of the kind, f. ro6rb-118vb cannot be separated from 99-106, because the Sic et Non starts in the second column of f. ro6r, whereas the abbreviated Retractationes cannot be

separated from the work contained in f. 119-129, since the said abbreviation starts on the verso of f. 129. 15. f. 133ra-155vb, Abelard’s Theologia Christiana. Originally anonymous, the work has been identified by its first editor, dom E. Marténe, who wrote on f. 133r, on the top of

the page: ‘Petri Abaelardi Theologia christiana". The work is deficient at the end, because,— already in the days of Martene, — one folio was ripped out. Some texts in the margin are partly cut-off by the binder. On this section of the manuscript more details will be given below. 16. f. 156ra-158vb, a substantial section of the second redaction of Abelard's Theologia ‘Scholarium’. Originally anonymous, Marténe wrote high on f. 156r : “Petri Abaelardi Introductio ad Theologiam mutila’. This note must not be (8) The Catalogue of Touts, p. 48, under the influence of Cousin, mistakenly joined the section to the Sic e£ Non, which in its turn has deceived those scholars who ttusted the Cazalogue.

INTRODUCTION

I9

understood in the sense that a page or more has been lost. No, the scribe halts his copy on f. 158vb, leaving a blank of several lines. Whether the copyist ended the work intentionally, or found nothing more in his model, is a question which cannot be answered. Anayway, Tours 85 is here incomplete, since the first redaction of the Theologia ‘Scholarium’ goes beyond the text of our manuscript. 17. f. 159, Letter of Walter of Mortagneto Hugh of SaintVictor ; ed. PL 186, 1052B-1054B. 18. f. 159-160, Hugh of Saint-Victor, De safientia animae Christi an aequalis cum diuina fuerit, or the answer of Hugh to the preceding letter of Walter; ed. PL 176, 845C-856D.

1g. f. 160-163, Hugh of Saint-Victor, De beatae Mariae uirginitate libellus epistolaris, Prologue and chapters I-III only ; ed. PL 176, 857A-873B ; for the fourth or last chapter, see below no. 22. Why the tract, in the codex of Tours, has been divided is not clear. 20. f. 163v, Hugh of Saint-Victor, Institutiones in decalogum legis dominicae, chapter IV only; ed. PL 176, 15A-18B. 21. f. 163v-164r, Hugh of Saint-Victor, De septem witWis et septem, uirtutibus, unedited; other manuscripts of this work are enumerated by L. Ott, Untersuchungen zur theologischen Briefliteratur der |Frühscholastik nter |besonderer |Berücksichtigung der Vaktorimerkre:ses (Beitrage GPhTAM 34, Minster i. Westf., 1933), p. 442. According to Ott all the manuscripts contain a text of the same length, and they all seem to be incomplete. 22. f. 164, Hugh of Saint-Victor, De beatae Mariae wirginitate libellus epistolaris, chapter IV only; ed. PL 176, 873B-876C ; see above, no. I9. 23. f. 164-165, Hugh of Saint-Victor, De potestate remittend peccata, or De sacramentis Christianae fide? lib. II, pars XIV,

c. VIII ; ed. PL 176, 564C-570C. 24. f. 165-166, Hugh of Saint-Victor, Miscellanea I, 174179 ; ed. PL 177, 5724-5774. 25. f. 166v. Hugh of Saint-Victor, Miscellanea I, 61 ; ed. PL 177, 503D-504B. 26. f. 166v, Hugh of Saint-Victor, Miscellanea I, 76-77 ; ed. PL 177, 511A-512A. 27. Í. 167-168, Hugh of Saint-Victor, De arca Noe mystica, starting inside chapter V but going until the end : *Croceus color in tempore naturalis legis intrinsecus...', or ed. PL 176, 691A-704A ; for the complete text of the work, see below under no. 32. Again, for such an irregularity of the codex I failed to discover a satisfactory explanation. 28. f. 169, Hugh of Saint-Victor, De aduentu Domini sermo

ad populum ; ‘Dicite pusillanimes... ubi pax et gaudium sine fine permanent in saecula saeculorum Amen’. This text might

THEOLOGIA CHRISTIANA be a longer version of Miscellanea III, PL 177, 665A-666C. 20

29. f. 169v,

Hugh

of Saint-Victor,

Sermo

de natiuitate,

Consolamini, consolamini... que uirtus multum laudabilis est. Cantabant enim uirgines...’. I was unable to locate this little ‘work’ in the writings of Hugh, or elsewhere. 30. f. 170-173, Hugh of Saint-Victor, De Trinitatis summa siue de tribus diebus, better known as Didascalicon, lib. VII,

ed. PL 31. f. tis legis 32. f.

176, 811C-838D. 174-178, Hugh of Saint-Victor, Dialogus de sacramennaturalis et scriptae ; ed. PL 176, 17B-42B. 178-181, Hugh of Saint-Victor, Libellus de formactone

arche, better known as De arca Noe mystica, the complete text

(see above, under no. 27) ; ed. PL 176, 681A-704A. 33. f. 181-183, an anonymous Expositio in Exameron, written by Thierry of Chartres ; ed. B. Hauréau, N otices el extraits I, 52-68 ; better ed. W. Jansen, Der Kommentar des Clarembaldus von Arras zu Boethius De Trinitate, Breslau,

1926, p. 106-112; see F. Stegmüller, Repertorium. biblicum medii aeui V, Madrid, 1955, no. 7981, p. 313, where next to Tours 85 six more codices are enumerated. 34. f. 183-184, Hugh of Saint-Victor, De uerbi siue sermonis Dei efficacia ; this is the second half of a work known under

the title De unione corporis et spiritus ; the section is to be

found in PL 177, 289A-294D ; the text of Tours 85, however,

goes beyond the edition of Migne. 35. f. 184-186, fragments taken from the work of Hugh of Saint-Victor, starting with ‘Duobus modis Deus...’, which could be Miscellanea I, 163, PL 177, 559D. This item, how-

ever, needs further study. 36. f. 186-187,

Hugh

of Saint-Victor,

De laude caritatis,

omitting the Prologue ; ed. PL 176, 971A-976D. 37. f. 187-196, an anonymous tract on marriage, found only in our codex according to F. Stegmüller, Repertorium commentariorum

in Sententias Petri Lombardi

I, Würzburg,

1947, no. 769, p. 374.

On f. 196v is written: ‘Hii sunt census prioratus Sancti

Nicholai

de Ploarmel

in festo

omnium

Sanctorum,

anno

MoeCCoLmo quarto’, which might be an indication that our manuscript has come to the abbey of Marmoutier from Britanny, Ploarmel being located in the modern département Morbihan. Before we conclude the analysis of the codex and for the benefit of Abelard’s Sic et Non (nos. 12 and 14), it might be worthwhile to stress the several irregularities of the manuscript : nos. 30, 34, 36 ; 19 compared with 22, and 27 compared with 32. Of the history of the manuscript very little is known. Early in the 18th century, or about the time the Theologia

INTRODUCTION Christiana was first published, in 1717, using precisely codex, the book received its earliest library number of Benedictine abbey of Marmoutiers, Tours ; this number 99. Since Marténe, the editor of 1717 does not mention

2I this the was this

number, it is reasonable to assume that it did not exist when

TChr was transcribed by Marténe. In the catalogue of dom Gérou, composed in 1754, it become ‘CII’ (?). The library of Marmoutiers was confiscated in 1791, and ever since the book has belonged to the Municipal Library of Tours (19). The section containing the Theologia Christiana will now be described at some length. On f. 133r the title of the *capitula', Theologiae librorum capitula, and the title of the first Book, Theologiae christianae primus, are written lengthwise between the columns ; space was provided to insert these rubrics inside the columns, but this space was not used. Neither was used the space provided for a large capital, the first letter, of both the ‘capitula’ and the first Book. Seemingly the transition between the Books was to be marked by a rubric such as ‘Explicit I. Incipit IT’, and each Book was. supposed to begin with a large capital, for which space was left blank. However, the rubricator was negligent. Between Books I and II, the blank spaces were left unused, and the

initial of Book II is missing ; the note in the margin ‘Liber IT’ is recent. Similarly the transition between Books II and IIT is a blank, and the initial of Book III is wanting ; the marginal note ‘Liber LIT’ is recent. Only the transition between Books III and IV is correct : ‘Explicit tertius. Incipit quartus’ and the initial Q(uaesitum) is filled-in. The transition between Books IV and V reads ‘Explicit quartus. Incipitit quintus', but the initial E(xpeditis) is missing. The text is accidentally interrupted inside TChr V, 45. If there was a colophon at the end of the work, it disappeared with the now missing folio. Other marginal notes, not to be attributed to Abelard, are cap. I-V in Book I, and cap. II-III in Book III ; references. to the authors quoted by Abelard, such as *Dauid, Isaias..." ; the rubrics which in the other manuscripts also go with the objections and answers in Books III-IV, and with the notions ‘idem’, ‘diuersum’, and ‘persona’ ; the numbering of the objections and answers in Books III-IV, and some notes. of the type ‘inuectio in iudeis’. Because the next observations are mostly valid for the third.

redaction of TChr and its annotations as contained in T, it

seems to be better to insert here some remarks on how the

; (9) M. Cotton, Catalogue ... Touts, seconde partie, Paris, 1905, 1072. (10) For the disastrous history of the first decades of the Municipal Library of Tours, see CorroN, op. cit. I, Introduction, p. XI-XVI.

22

THEOLOGIA CHRISTIANA

scribe of Tours 85 handled both the redaction and its annotations. In Book I the scribe inserted the annotations of Abelard into the main text; each such annotation is preceded by a regular paragraph sign (facing right), and followed by a reversed paragraph sign (facing left). This system had the advantage of keeping the codex good looking, but the unpleasant consequence was that the text of Abelard, or even a text quoted by Adelard, was interrupted by such annotations. Therefore, after finishing Book I the system was abandoned. Early in Book II (in no. 7), the scribe forgot a text which Abelard had added on occasion of the second redaction of TChr. The copyist noticed his mistake almost immediately, and wrote the omitted text inside the column, using about one half of the width of the column and tracing lines around the insertion where it was about to meet the surrounding main text (14). Thus the insertion is “boxed-in’ into the main text and the neatness of the codex is preserved. What the scribe had done to this omission, must have inspired him

on how to insert the annotations of Abelard. From here on, in Books II-V, not less than seventeen annotations are *boxed-in'. This system, however, was not carried out logical-

ly, because nine of Abelard's annotations are written in the margin, and nine simply into the main text, (of the latter annotations, one is the lemma of a quotation only, later deleted; probably the planned marginal note was forgotten altogether, III, 72-a); and one is partly written into the main text and partly ‘boxed-in’, although T' does not show how the texts go together, V, 35-a/f. On the other hand, three passages fully belonging to TChr as third redaction, were *boxed-in'. They are to be found in III, 55, IV, 130-131 and

V, 23. Of these three, IV, 130-131 has reference marks to indicate its rightful place, but the last section of the passage was not copied at all; III, 55 and V, 23 lack the signs and consequently were erroneously treated by the editors of T as marginal notes. Finally, T has some of its longer corrections written

in the margin.

No

wonder,

then,

that

T and its

earlier editions mystified the editors and the readers. Let us now return to our observations on the manuscript. At the beginning of the 18th century, when Marténe first published T'Chr according to T, the codex was bound already, and in the binding process had lost some words and letter of the marginal annotations and corrections, the codex having been cut smaller than the scribe had anticipated. This fact (11) The edition of TChr of PL 178 gives a fair idea of the procedure of T, especially if one imagines that the insertions are surrounded by a line wherever the text meets with the other half of the column.

INTRODUCTION

23

explains certain suspension marks of the older editions, and might well be the reason why Marténe did not attempt to publish certain annotations, e.g. our V, 33-a. The text has been corrected by the copyist and a contemporary of his ; a few times by a later hand. Deletion of superfluous letters or words was done by erasure or barring; addition of small forgotten words, or substitution of wrongly written words are almost all between the lines ; longer ones in the margin. Transposition of words is soldom, and a few have been corrected. Dittographies number about twenty; they are small (from one to six words) and practically all have been deleted. Homoioteleuta number eleven, only three of which went undetected ; one was detected but not corrected

(IIL, 183); the others were corrected in the margin. Not counting the parallel texts taken from the Theologia *Scholarium',— which texts are quoted sometimes in the TChr by giving the incipit and explicit with a little space between them,— T has a few vacant spots, which, however, are found

in C also (with one exception, IV, 8), and must go back to a common ancestor of CT. Occasionally T must have misread the abbreviations of its model ; thus T reads seruus or seruum instead of secundus or

secundum ; secundum instead of saeculum, propositionum instead of praepositionum, and the like. Sometimes he forgot to add an abbreviation or a letter (si instead of sic), or added a letter (imprudenter, origentalium, deorsum instead of impudenter, orientalium, dorsum). But all together T is still close to the architype of the T'Chr, and once the problem of the annotations of the third redaction is understood and solved, T is a very good manuscript. * *

The Theologia Christiana has been published, more or less completely, three times. The editio princeps is of E. Marténe and U. Durand,

Thesaurus

nouus

anecdotorum,

t. V, Paris,

1717, col. 1139-1156 (Introduction of Marténe), and 1155-1360

(text of Abelard). Marténe used the only codex known to him, viz the one of Marmoutiers-Tours, and consequently the end of the work is missing. The editor erroneously completed TChr in a few instances. We saw that to the annotations of TChr belong parallel texts copied from T'Sch and indicated with some sort of an incipit and explicit only. When Marténe discovered the abbreviated parallel texts, he did not hesitate to fill the gap between the ?ncipit and explicit by copying from the Theologia *Scholarium' as edited by Duchesne. The deficiencies of the edition are mainly a consequence of the fact that it is based upon only one manuscript, and then

24

THEOLOGIA CHRISTIANA

a codex in which Abelard's annotations were joined to the work according to three or four different systems. Marténe did not,— or simply could not, unter the circumstances,—

understand the riddle of the annotations of TChr. He even complicated the problem by omitting practically all the annotations which had been written in the margin of T, and by assigning the wrong place to a section which was already in a poor state in T, namely V, 28-35 with their annotations. J. P. Migne, PL 178, Paris, 1855, col. 1113-1124 (Introduction of Marténe), and 1123-1330 (text of Abelard), gave a rather faithful reproduction of the editio princeps. Even the material disposition of the annotations is an imitation of Marténe. Thus Migne did not add to the confusion. The third edition was due to V. Cousin and C. Jourdain, Petri

Abaelardi

opera

hactenus

seorsim

edita,

t. IL, Paris,

1859, p. 357-566 (main text as in Marténe), and p. 804-809 (fragments). The first section is an improved edition of Marténe and the codex of Tours: the codex has been checked anew. Cousin printed the annotations of T'CÀr in this fashion : those of Book I are in the main text as in Marténe and Migne ; those of Books II-V are in footnote rather than 'boxed-in'. The ‘fragmenta’ of the Cousin-Jourdain edition are those published a few years earlier according to the codex of Montecassino, by L. Tosti, Storia di Abelardo et dei suoi tempi,

Naples, 1851, p. 286 and following. They are our V, 33-a (which is in the main text, not in the margin of C), and the end of TChr which is missing in T and its editions (= the end of our V, 45 plus V, 46-58). C. Ottaviano published the same end of the work according to the Vatican codex, our R, in Giornale critico della filosofia italiana XI (1930) 326-332. II. The Work

Under this title will be described the nature and the contents of TChr, where upon the problem of its different redactions will be discussed. Throughout this section frequent reference will be made to my Concordance of TChr with tsch-TSch and TSum. Actually the logical place of the Concordance would be the current section of the Introduction. However, I put it at the end of it in the belief that this will be more convenient for the reader (!?). § x. Nature of the Work

For a description of the nature and contents of TChr one (12) Infra, p. 56-68.

INTRODUCTION

25

could simply refer to its ‘capitula librorum'. Indeed, Abelard himself describes there his work. It is a fair description, usually, and for the author, his disciples, and possibly all their learned contemporaries it must have been clear. It is less so to the modern reader, and it certainly fails to show the connections

of the different

sections

of the work,

not

to mention its relatioriship with TSum and tsch-T Sch. Moreover, a weak point in the capitula librorum' seems to be the description of Book V, because what is announced inside the Book itself bears little resemblance with the corresponding *capitulum'. TChr is a tract which in more recent terminology could be termed ‘De Deo trino et uno’. The problems on the three persons and the one God are not neatly separated, yet roughly speaking Books I-IV deal with Blessed Trinity, and Book V with God as one. This affirmation, of course, must be under-

stood in the light of what will be said next. Book I, 1-136 : Revelation of Blessed Trinity. Trinity was clearly revealed to us, Christians, by Christ (nos. 1-7), less clearly to the Jews in the Old Testament (nos. 8-53), and to the pagans (nos. 54-117). This ‘revelation’ to the pagans is insinuated to exist by Scripture and by the writings of the church fathers (nos. 54-60), and is to be found in ‘Mercurius’, Plato and Macrobius (nos. 61-117). Abelard must have felt uneasy about his appeal to pagan literature, and defends his procedure (nos. 118-135). Book I concludes with the statement that Blessed Trinity has been revealed somewhat to the Jews and the pagans in order to prepare them upon the full revelation by Christ (no. 136). Book II, 1-129. Defence of appealing to pagan letters in Christian theology. This Book develops what was said in Book I, 118-135. The church fathers admit, Abelard says, that Scripture uses

pagan literature and shows that God revealed some doctrines to the pagans; moreover, the same fathers make use of heretical writings, which proves a fari that pagan literature may be employed (nos. I-13). Reading pagan letters shows that some pagans had a saving faith, that they believed in several of our Christian teachings, that they had a sound ethical doctrine (nos. 14-58), and lead a morally good life (nos. 58-115). Especially such pagan disciplines as grammar, dialectic,

and

rhetoric,

may

be studied

for the benefit

of

a better understanding of the sources of our Christian doctrine, if it is done inside the limits assigned by the Church to such practice (nos. 116-129). Books III and IV consider Blessed Trinity from the viewpoint of natural reason (III, 1-2). They are artificially divided in two, probably on account of the length of Book III.

26

THEOLOGIA CHRISTIANA

Book III, 3-187. Blessed Trinity considered dialectically, partly Abelard first develops an idea expounded previously in Book II, 116-129, viz that dialectic is good per se, but must

be applied to theology with the prudence prescribed (nos. 3-52). To avoid error, Abelard promises to stick to this rule of prudence (nos. 53-58). In no. 59 the author delineates the plan which will be followed in the subsequent sections of Books III-IV. He first will give a dialectical summary of our faith in Blessed Trinity, secondly, he will enumerate dialectical objections against it, which, thirdly, will be answered. The summary of our faith in God triune, which Abelard calls the theme of the discussion, is to be found in III,

60-68, the objections against it in nos. 89-114, no. 114 being a new objection added on occasion of the third redaction of TChr. In n. 115 Abelard claims that all the preceding objections boil down to one, namely that none of the distinct modes of difference as exposed by the philosophers (i. e. the dialecticians) could possibly be assigned to the difference between the three persons in one God. To this basic objection Abelard answers in III, 116-186,— the other objections will be discussed in Book IV. In the answer to the basic objection must be noted,— as Abelard does in his ‘capitula librorum',— the various notions of ‘idem’ or ‘unum’, and ‘diversum’ or

*differens', nos. 138-164, and of ‘persona’, nos. 174-181. After moving and solving an incidental difficulty in nos. 182-186, Book III, 187, finally, concludes with the promise to consider now in an orderly fashion the objections of III, 89-114. Book IV, 1-161, Blessed Trinity considered dialectically, part II. The answer promised to III, 89-114 covers IV, 1-158 or almost the entire new Book. Abelard follows the order of Book III, as announced in III, 187. An exception might be

IV, 137 (added by the last redaction), which corresponds to III, 114 (also added by the same redaction). Indeed, IV, 70-158 is introduced as the answer to the last objection (extrema obiectio, IV, 70), and corresponds to III, 109-113, where is asked : because God is totally one, why is the Father not his own Son, the Son his own Father, and similarly for the Holy Spirit ? The objection of III, 114 is rather : why is the Father not prior to the Son and the Holy Spirit ? The irregularity in the last redaction is that III, 109-113 is still called the last objection, and that the answer to III, 114 has (13) The division in part I and II obviously is mine —The term *dialecticallydialectical’ in the titles and in my text must be understood in the Abelardian sense of the word.

INTRODUCTION been

inserted

inside

the

answer

to

27 III,

109-113.

Either

Abelard forgot to adapt his terminology (extrema obiectio) to the new situation (it is now the last but one), or he considers III, 114 as an other aspect of the preceding objection ; or else he inserted IV, 137 on the wrong spot under the influence of TSch III, 165 and its context.—Book IV concludes with a short consideration on the problem why Blessed Trinity was not more clearly revealed to the Jews and the pagans, nos. 159-160, and with the final statement that the author has been driven into a dialectical treatment of the great mystery, provoked by the attacks of less prudent dialecticians, no. r6r.

Book V, 1-58. Enlargment of the doctrine on Trinity. In the ‘capitula librorum' Abelard says that the Book deals with the question why we believe in one God, and with the problems of God's perfection and immutability. In V, x the author states his intention more clearly. He wants to amplify with (natural) reasons what he has said so far in the first Books, and in the first place he will speak about the unicity of God ; subsequently, he says, ‘de personarum recapitulandum est Trinitate'. Abelard gives his proofs of the unicity of God in nos.

2-16 ; then, in no. 17, he clarifies the obscure

words which I just quoted but did not translate, by saying that he will further describe the perfection of God according to the trinitarian scheme of Books I-IV (power, wisdom, goodness), presupposing always the unity of the divine substance. In reality the remainder of the work, nos. 18-58, deals directly or indirectly with divine power: omnipotence, relationship between God’s will, grace and human freedom, the questions whether God could do more and better things than He does, and whether He does certain things necessarily. Here the work ends abruptly. What Abelard intended to say further, is not clear. Of some help is T'Sch III. This Books corresponds almost literally to the beginning of TChr V, namely TSch III, 1-29 =TChr V, 1-30, which means that the plan of the Books, the doctrine on the unicity of God,

and part of the doctrine on the power of God, are identical. But on God's power TSch has much more to say than TChr (TSch III, 30-82 as against TChr V, 31-58), and T'Sch III, 65-81 explicitly treat of the immutability of God, which in TChr is announced in the fifth ‘capitulum’ but not in Book V. Moreover, TSch III, 83-120 has the announced section on God's wisdom, although it remained unfinished in all the redactions (the third halts already inside III, ro6, but even

the fourth looks incomplete). What the remainder of T'Chr and TSch would have been if Abelard had achieved the works, one can only guess, perhaps

with the assistance of Abelard's disciples, which help, how-

THEOLOGIA CHRISTIANA

28

to much.

ever, does not amount

The Sententiae Hermmani,

for instance, treat of the trilogy which was to end both TChr and TSch in four chapters, c. 19-22, PL 178, 1722A-1730A: c. I9-20 on power, c. 2I on wisdom, and c. 22 on divine goodness. But the last one, which interests us here more than the others, covers not much more

than half a column

in Migne (1929C-17304). TChr,

then,

is an

original work

on

God

triune.

In its

fundamental inspiration it is more ‘Christian’ than some more recent theological text-books, which in their “Tractatus de Deo uno’ seem to forget entirely that Blessed Trinity does exist. TChr is a ‘theology’ in the patristic sense of the word. But so are TSum and TSch. Hence, the relationship between the three works must be considered. Before this is done, let

it be mentioned that later in this Introduction it will be proved that TChr chronologically follows upon the second redaction of TSum, but precedes the first redaction of sch, and that at least some annotations of the last redaction of TChr depend upon the third redaction of T'Sch. The textual relationship between TSum and T'Chr might be described as follows. The three ‘capitula’ of TSwm were copied into TChr. The entire Book I of TSum has been used in TChr, namely TSwm I, 1-63 in TChr I, and TSwm 64-70 in TChr II. TSum II, 1 and 5 are to be found in TChr II ; TSum II, 2-4 and 6-117 in TChr III. T Sum III has been put to use less regularly : T'Sum III, 1-7, 15-52 and 87-101 (the end) correspond to sections of T'Chr IV. TChr is much longer than TSwm, and TChr II is almost totally independent of TSum, whereas TChr V is entirely new. The relations between TChr and tsch-TSch are quite different. First, tsch which corresponds to the Prologue and Book I, 1-126 of T Sch, copied irregularly TChr I, 6-37, much

more regularly I, 38-70 ; it took some stray elements from TChr I1-IV, altogether not more than parts of six paragraphs. As to T Sch I, it was copied irregularly from TChr I, 6-37, more regularly from I, 38-136 ; substantial sections of TChr

II-IV are to be found in T Sch II, namely T Chr II, 1-13 and I17-I25,

TChr

III, 119-142,

and TChr

IV, 116-160.

Of the

same Books II-IV loose elements are to be found in T'Sch Prologue, and Book I. TChr V, 1-30 corresponds to T'Sch III,

1-29, but from there on both works go their own way. T Sch, consequently, treated TChyr rather freely, and by liberating itself largely from TChr III-IV, it is also quite independent of TSwm II-III. As insinuated above the third redaction of T'Sch influenced to a certain extent

the last revision, or one of the last re-

visions of TChr. For the detail the reader may consult the

INTRODUCTION Concordance

29

(14) as well as the next section of the Intro-

duction, on the Redactions of T'Chr. As to the sources of T'Chr, next to the Bible of which are quoted especially Genesis, Psalms, the Gospels and saint Paul,

the great authority is Augustine. Other important Latin fathers are Jerome and Boethius, the latter mainly as a *dialectician'. Next follows Gregory the Great, who however, is more alluded to than directly quoted. Others in diminishing order

are

Ambrose

and

Hilary,

Gennadius,

Isidore,

the

Ambrosiaster, ps.-Augustine, ps.-Jerome, ps.-Chrysostome, ps.-Athanasius, whereas Bede, Cyprian, Leo the Great, ps.-Maximus of Torino, and other lesser lights are quoted rarely or just once, although some may have had a profound influence on the theological thinking of Abelard. Of the postpatristic authors, very few are explicitly mentioned, and then only once each. They are pope Adrian I, Rabanus Maurus (Atto of Vercelli), and Anselm of Canterbury. Of the Greek Fathers Abelard mentions only a few, such as Origen, Cyril of Alexandria and Didymus the Blind, probably all known through Latin patrology (!5. Of the Jewish authors Abelard knows only Philo and Flavius Josephus, authors who had been *baptized' by Jerome. Of the pagan authors are quoted or referred to, in the order

of

frequency:

Plato,

Macrobius,

Cicero,

Aristotle,

Valerius Maximus, Porphyry, Vergil, Priscian and Suetonius; others are quoted only once. In the annotations of the last redaction some new names appear: Ephrem, the authentic Chrysostome, Cassiodorus, ps.-Seneca, and Ivo of Chartres. In IV, 77-81 Abelard refers to some contemporary masters to combat them. It is not easy to identify them all, not even with the help of TSch, Hist. calam. and other documents of the time. Possibly some of Abelard’s information was based upon oral information. And not every teacher was a writer. § 2. The different Redactions

A few years ago I had the opportunity to write on the problem (18). Both my findings and conclusions are still substantially the same, but in the meantime I have made . some more small discoveries, and especially the meaning of CT has become clearer to me. Indeed, I think now not only (14) Infra, p. 56-68. (15) See E. M. BuvrAERr, The Greek Fathers in Abelard’s ‘Sic et Non’, in Antonianum XLI (1966), 427-453. (16) Critical Observations on the * Theologia Christiana of Abelard, in Antonianum XXXVIII (1964), 400-433 ; and my art. An Earlier Redaction of the ‘Theologia Christiana of Abelard, in Antonianum XXXVII (1962), 484-495.

30

THEOLOGIA CHRISTIANA

that D represents the first redaction, R the second, but also that CT contain a third redaction, which has been annotated

by Abelard on more than one occasion, possibly anticipating still an other redaction. Let us consider the facts.

I. First redaction: D. The manuscript of Durham Cathedral is the only representative of the shortest redaction. D must be considered as the first redaction because neither in the manuscript as such nor in its text are to be found the paleographical or redactional anomalies which in RCT (and in some codices of T Sch and the Sic et Non) betray later insertions and changes. And although the codex of Durham contains only the capitula librorum' and Book I, the first redaction must have had the

five Books, because not only has D the five ‘capitula’ exactly as formulated in RCT, but everyone of Books II-V contains traces of a redaction preceding R. The particularities of Book I in D might be summed up as follows. Wherever in R texts were substituted or added by CT, D stands on the side of R. Thus DR lack small elements

in TChr I, 16, 18, 21 and 53; they lack entirely nos. 64-67 and 99, and they have a text other than CT in 21 and 58. Moreover, D as opposed to RCT reads differently the first phrase in no. 27, and lacks a quotation both in 27 and 28 ; finally, in D are missing entirely nos. 34, 82-86, 9o and 120121. DR, of course, have none of the annotations of CT.

These facts cannot be explained by claiming that F is an abbreviation of CT, and that D shortened R. For instance, in TChr I, 16, 18, 21 and 53 DR follow TSwm, whereas in

TChr I, 21 and 53 CT go together with TSch ; TSum lacks

TChr I, 99, whereas T Sch together with CT has the paragraph. In T Chr I, 58 DR go together with the first redaction of tsch, whereas all the other redactions of the Theologia *Scholariwm' follow the text of CT. In TChr I, 27-28 D stands all alone as against RCT and £sch-T Sch. Finally, the omission in D of nos. 34, 82-86, 9o and shows that D is still closer to

TSum than are RCT. As to Books I1-V, in the absence of a codex containing the first redaction, we cannot fully describe its text, although one

may reasonably assume that it was similar to R, the latter occasionally adding or substituting a passage in D. Of some texts it can be proved that they were lacking or read differently in the first redaction. They are the following : TChr II, 7 and II, 102-103 were still missing (paleographical irregularity in C) ; the last text quoted in III, 19 was rather in III, 23 (paleographical anomaly in R); III, 51 was still lacking (paleographical irregularity in C): III, 55, lin. 718-731 were still missing (paleographical irregularity in CT) ; possibly III, 17

INTRODUCTION

31

was still absent : it repeats in a slightly different form a text quoted in TChr I, 114, but now inhesitantly under the name of Gennadius; and D still lacked IV, 134, lin. 2108-2123 :

‘Et Augustinus... esse habet', as follows from a serious redactional anomaly in RCT: no. 135 refers twice with ibidem, not to Augustine quoted immedietaly before in the said lines, but to the pseudo- Jerome quoted at the beginning of no. 134. Book V was shorter in D than in CT, or even in R. This must

be concluded from the paleographical irregularities in C and R. I shall describe the latter case at some length, because it is less obvious. R has re-written 110-111 and the (materially) corresponding folios 114-115, and these four folios have thirty-one lines to the page instead of twenty-two or so as elsewhere throughout the codex. Now, granted that f. 114-115 have been re-written on account of f. rro-rrr, —a reason to made this concession is

that only a part of the recto of f. 115 has been used, and its verso not at all,—it remains that in f. 110-111 (corresponding roughly to T'Chr V, 26-41) the scribe must have forgotten originally a considerable number of lines. What these lines were on f. 110 is difficult to say. On the contrary for a change made on f. 111 inR we find the clue in C, namely the queer exchange of a text in no. 40 with one of no. 44. The end of no. 44 which is exchanged, is the latter part of the last quotation of a long series of texts, nos. 38-40, taken from Augustine or attributed to him. To explain both & and C, we must admit that the Augustinian texts, nos. 38-40, or most of them were missing in D, and had been added later in the margin alongside nos. 41-44. Very likely still other elements were wanted in Books II-V of D. For instance, since T'Chr II, 102-103, added by R, are

mainly quotations taken from Valerius Maximus, it might be suggested that Abelard read the author first after the earliest redaction of T'C/hr. If that were true, then II, 48, 58, 72,

74 and 107 also were lacking in D, and since ll, 75-76 are intimately connected with 74, II, 75-76 also were still not in D. This, however, would be guess-work. What is more certain,

I think, is that D must have read 'Augustinus' (or ‘idem’ standing for Augustine), in I, 28 (attested), 114 (attested), II, 113, III, 23, 76, 117 and IV, 28 and 95, provided, of course,

that D contained all those passages. II. Second redaction : R. The Vatican codex is the only representative of the second redaction. As compared with D, R added the paragraphs I, 34, 82-86, 90, 120-121 ; II, 7, 102-103 ; III, 51 and probably 117 ; V, 38-40 or at least most of it ; R added to I, 27-28, III,

55 and IV, 134. It made a substitution in I, 27 and assigned a

THEOLOGIA CHRISTIANA

32

new place to a text which is now in III, 19. A few years ago when R was still considered to be the first redatcion of T'Chr,

it was admitted that Abelard had written consistently in this redaction Augustinus (or Idem), De orthodoxa fide’, where it was supposed to read 'Gennadius, De orthodoxa fide, As reason was given the paleographical irregularities in RC iv This reason is not valid any longer, because such anomalies could be due to what is now known as the first redaction (77). As compared with CT, R lacks all the annotations of the former.

Moreover:

in TChx 1, R still lacks nos.

16, 18, 53,

64-67 and 99 ; CT substituted a text in 21 and 58 ; in II, R still does not have no. 41 ; in III are still absent the nos. 13, 18, 114 and 129 ; R lacks smaller elements in 62, 70-71, 124 and 131 ; it reads differently in I2, I9, 54-55, 128, 130 and 132-133 ; in IV, R does not have as yet nos. 113, 122-123, 126-131 and 137, and it lacks partly nos. 7, 72 and 120 ; it reads differently

in nos. 72, 85, 92, 95-96, 121, 124, 136, and assigned an other

spot to one text : 105 in R became 112 in CT ;

in V, R lacks a section in no. 23, it reads differently in 9 and 28,

and has a text on an other place : 22 in R is 24 in CT. III. Third, annotated redaction : CT.

A few years ago, as said length about the problems and re-studying the codices that some of the conclusions others must

be revised.

above, I have written at some which pose CT. Upon studying and their texts it appears now of my article were sound, whereas

One

main

conclusion

still stands,

namely that C and T, each in its own fumbling way, are copies of the very same form of TChr, and of two distinct redactions as previously claimed by H. Ostlender and D. Van den Eynde. (17) Abelard in his theological writings is inconsistent as to the authorship of De fide orthodoxa. If TChr and tsch-TSch suggest that he first attributed the work to Augustine and later discovered the true author, Gennadius, the Sic e£ Non

contains cases which flatly contradict this ‘rule’. For instance, SN/ong 14, 15 is attributed to Gennadius in the first, second and fifth redactions, to Augustine in the third, whereas the fourth redaction has the text twice : once under the

name of Gennadius and Augustine each. SNiong 17, 3 is attributed to Augustine in all the redactions, except in the first where we tread it under the name of Gennadius ; on this ‘case’, see infra, p. 51-52. Totally irregular is the ‘case’ of $IN/ong

115, 8, which, however, on account of the deficiencies of the codices cannot be

judged in the first, second and fourth redactions : the seven manuscripts which do contain the text all read ‘Engadius, De dogmate Christiano’. The codex of Brescia, B, admittedly a maverick among the manuscripts of the Sic et Non, quotes the work of Gennadius twice under the ‘lemma’ : Ex decretis patrum. To retutn to T Chr, the work contains a text of Augustine's Enchiridion under the introductory words ‘Gennadius, De orthodoxa fide’ in TChr III, 76, although the vety same work in TChr II, 30, III, 99 and IV, 132, quotes the very same text (with variations, but with the same incipit) correctly with the introductory words *Augustinus in Enchiridion.

INTRODUCTION

33 lt must be admitted, however, that CT really do contain a third redaction. It is acommpanied by two main series of annotations. One series shows the parallelisms between T'Chr and TSch; the other, independently of TSch, gives mostly patristic texts which are somehow related to the main text of T'Chr. Some of the annotations suggest that Abelard was planning a new redaction of £he work. Before synthetically enumerating what belongs to the third redaction as such, and what to the different types of annotations, the texts themselves must be considered in some detail.

The latter will be done as briefly as possible. It is rather tiresome, but it has to be done. Otherwise the subsequent edition could be accused, rightly, of being arbitrary. ln a sense, what follows now is a running commentary on the Concordance and on the editor's notes joined to the 'Lectiones Abaelardi' in the critical apparatus. As a basis for making out ‘which is which’ in codices CT, I have compared their text not only with TSum, tsch-T Sch and the first redactions of T'Chr, but 1 paid attention to the grammar, the syntax and even the material disposition in the codices of what is proper to CT as compared with DR. In comparing isch-T Sch with CT it has been avoided to admit a priovt that everything new in CT has been added to TCAr under the influence of /sch-T Sch, although it is abvious that some annotations in CT presuppose the existence of the third redaction of T'Sch. Special attention has been paid to the paleographical peculiarities of CT, because they look more objective, although allowances must be made to absentmindedness, poor judgment, etc., on the part of the scribes. None of these criteria, admittedly, is absolute, and in the following analysis it will be honestly stated when a given case could possibly be solved in different ways (18). I, 1-a : mg C ; in text, but parenthetical (i. e. preceded by a regular paragraph sign, and followed by a reversed paragraph sign) in T ; interrupts the first phrase of the work ; independent of T Sch ; marginal note. I, 15-a : mg C ; in text, but parenthetical in T ; interrupts the text of T'Chr, if treated as in T ; independent of T'Sch;

marginal note. I, 16-a : everything as on I5-a. I, 16 : small additions into the text by CT

; independent of

TSch.; redaction:

I, 18 : small additions into the text by CT ; independent of T Sch, but comparable to Hexa, PL 178, 737CD ; redaction.

I, 21 : more exact quotation and addition of a new passage (18) Possibly a certain subjectivity could not be avoided, although I have studied the problems over and over again. Xil 3

34

THEOLOGIA CHRISTIANA

inside the main text by CT ; although CT agree with tschT Sch against DR and TSum, probably redaction of CT. I, 64-67 : addition into the main text by CT, although C started by skipping it. The addition corresponds to tsch 117120 and TSch I, 118-120 and 122 ; of tsch, in the absence of a

codex, we cannot judge the second redaction really, but since the texts corresponding to CT are to be found in the first redaction of tsch as well as in T'Sch, they must have been present in the second redaction as well, with or without the further development of TSch I, 121. Redaction, probably carried over into T'Chr from the first redaction of tsch. I, 87-a: mg C ; parenthetical in text T'; corresponds to T Sch 1, 178, yet if we look at the Concordance of T'Chr (19), it

cannot be treated properly as showing the parallelism between TChr and TSch ; a marginal note. I, 93-a : mg C ; parenthetical in text T ; only in part identical with T'Sch I, 152, and only on account of the paleography of CT do I treat it as a marginal note ; otherwise it could be considered redacted. I, 99 : in text CT, and therefore I consider it as belonging to the redaction, although it corresponds to T'Sch I, 159; I, 104-a : mg C ; parenthetical and inserted inside a quotation taken from Macrobius in T (T'Chr I, 104) ; marginal note. I, 133-a : mg C ; parenthetical in T and inserted inside a

quotation taken from the pseudo-Dindimus (TC/w I, 132); marginal note, although parallel to T'Sch I, 198. II, 13-a/b: in the text CT, yet it cannot belong to the redaction of TChr since inside 13-b a text has only the ?ncipit and explicit. This is the first passage clearly showing that Abelard attempted to indicate the parallelism between TChr and TSch. Indeed, 13-a/b become clear if put alongside T'Sc II, 13-15.—What in the older editions followed immediately after 13-b has been put among the variant readings, since it fits in no way into TChr. II, 41 : in the text CT, although C betrays that the passage was lacking in R ; no parallel in T'Sch ; redaction. IT, 49-2, 65-a, 69-a, 76-a, 106-a : all mg C, extra (or 'boxed-

in’) T, without a parallel in T'Sch, and therefore all marginal notes. As to 106-a in particular, T reads it side by side with I09-IIO ; C has the correct place if Efist. VII of Abelard may be trusted (?°). Abelard compared T'Sch II, 14-35 with the end of TChr II and the beginning of TChr III. It is only by treating these sections as a unit that their meaning is fully understood. (19) Infra, p. 59.—The text could be considered as a parallel accidentally copied at the wrong spot. (20) Ed. Muck, in Med. Studies (1955) 276-277 ; PL 178, 251CD.

INTRODUCTION

35

TChr 1T, 117-125 run parallel to T Sch IT, 19-29. The differences and similarities between CT prove that the parallel texts taken from T'Sch were on the margin in TChy with a reference mark to the appropriate texts. The scribes of CT, or their ancestor, misunderstood the meaning of the parallels, and fumblingly resorted to addition, deletion, substitution to fit the parallels of T'Sch into the text of TChr. Let the case be considered in detail. IL, 117-a: was inserted into the text by CT, under the influence of T'Sch II, 19; later in 117 CT omit theword 'jnquit', again unduely under the influence of T'Sch II, 19. lI, 118-a: T alone, in the text, substitutes the beginning of n. 118 with the parallel text of T'Sch II, 20. II, 119-a: both CT add into the text the last phrase of [Sen DL or.

II, 121, last phrase : erroneously omitted by CT, under the influence of TSch II, 23.

II, 123-124-a : substitutes in the main text of C only, n. 123 and the beginning of 124 ; C copied the parallel awkwardly (ungrammatically) from TSch II, 25. II, 125 :

CT under the influence of T'Sch II, 26, erroneously

omitted the words ‘ut supra meminimus'.

II, 125-a/c : added onto the main text by CT ; a parallel copied from TSch 11, 26-29, as betrayed by the incipit - explicit in 125-a ; moreover,

125-b is superfluous if TChr 1I, I23 is

to be retained. Consequently, the entire section T'Chr II, 117-125 contains nothing properly belonging to CT as redaction, but shows only in CT the parallelism between TChy and T Sch. The same must be said of the first two annotations of TChy III : III, 2-a/b : mg C ; in the main text of T ; the passage of CT' ends ungrammatically and is understood only by reading T Sch II, 16-17 ; an annotation. IIT, 8-a/e: in the main text of CT, but the suspension marks in both 8-d and 8-e reveal that we are dealing with the known parallelism between T'Chr and TSch. Indeed, CT copied the section from T'Sch IT, 31-35. III, 12:

in the text a substitution

made

by CT

; since

nothing corresponds to it in T'Sch, it belongs to CT as redaction. I1I, 13 : added in the main text by T only ; because nothing corresponds to it in T'Sch, and because it is a normal continuation of III, 12, it belongs to the redaction of T'Chr, although C forgot to copy it. III, 18: newly added onto the text by CT, and requiring a small adaptation in III, r9. It could be suggested that CT are under the influence of /sch 9 or TSch Prol. 9,—to which may be answered that the latter possibly combined TChr

36

THEOLOGIA CHRISTIANA

III, 18-19 and 23. Certainly the passage of sch-T Sch is redactionally better than in any of the codices of TChr, which seem to indicate a later composition of tsch-TSch. However, the chronological sequence of the documents might be TChr redactions D and R ; at least the first redaction of tsch ; CT of TChr, and so forth. III, 47-a and 52-a : mg C, extra T, and therefore marginal

notes, although independent of T'Sch. III, 54-55 : small substitutions in the text by CT, corresponding to T'Sch II, 18-19. Maybe I wrongly treated the changes in III, 54-55 as belonging to redaction CT, because C, and especially T, fumbled in copying III, 55. 111, 62 and 70-71 : independently of T Sch, CT added a few words to R and TSum. Since everything happened in the main text, the changes must belong to redaction CT. III, 72-a : mg C ; T has the lemma (deleted) in the main text,

but forgot to write lemma and text either on the margin or ‘boxed-in’ ; a parallel taken from T'Sch II, 70.

IIl, 114: added onto the main text by CT ; the objection moved in the passage is answered in IV, 137 (see below) ; III, II4 is independent of T'Sch and thus belongs to CT as redaction. ITI, 123-a : mg CT

; the text of Job could have been taken

from TSch II, 81, those of Gregory not. I treat the passage as a marginal note only because both C and T did write it in the margin. III, 124 : small additions in the text by C ; partly in the text, and partly mg by T (the latter by accident?). On account of the fumbling of T, it could be said that T'Sch II, 82 is the source of the changes in CT. Yet, on account of the paleographical differences between 123-a and 124, I treat the latter rather as belonging to redaction CT. III, 128-133 : R still follows TSum ; CT, always in the main

text, made a number of changes which at first glance are due to TSch. Thus TChr III, 128-129 parallel T'Sch 11, 87-88, and the few words substituted in 133 correspond to TSch II, go. Yet, T Sch cannot be the source of the developments of 131I32, because to 131 nothing corresponds in T'Sch, and to 132 correspond only small sections of T'Sch II, 89, the others being proper to TChr. Now, since the changes which CT (independently of T'Sch) introduced in 131 are connected with the insertions in 128 and with the addition of 129 as well, the entire section III, 128-133 in its longer version must be considered as belonging to redaction CT. III, 178-a: mg CT ; to be compared with TSch II, 108 (last redaction) ; a marginal note. IV, 7: addition into the main text by CT ; redaction. A j'iori it could be suggested that R mistakenly forgot the

INTRODUCTION

37

phrase. This seems to be unlikely, because Abelard, in Sic et Non VIII, quotes the text as in R. IV, 61-a : mg CT ; independent of T Sch ; marginal note. IV, 65-a :mg C, extra T ; independent of TSch ; marginal

note. IV, 66-a/c : in the main text of CT ; yet, the passage is only intended as showing thé parallelism with tsch 66-70 or TSch I, 59-63 : T fumbled in 66-b and has suspension marks in 66-c, whereas C has suspension marks and an omission in 66-b, as well as an unfinished phrase in 66-c. IV, 72 : an addition and substitution into the main text of CT, without leaving traces of insertion or change. Yet, the section of IV, 72 in which these differences occur, corresponds

to T Sch II, 37. It could be disputed whether CT was chronologically the first, or T'Sch. IV, 74-a[d : in the text of CT, yet intended as showing the parallelism with T'Sch II, 39 and 41-42, because 74-c has suspension marks

at the end. Notice, however,

that CT have

nothing corresponding to T'Sch II, 40 (did they skip the suspension marks?), and that 74-d is a development of 74-c and proper to T'Chr. I think that this case suggests that Abelard was thinking of a new redaction of T'Chr. IV, 85, 92 and 95-96 : small substitutions in the text of CT, independently of T'Sch, and consequently redaction. IV, 95-a and 96-a : mg C, extra T ; marginal notes independent of T'Sch. IV, 103-a : mg CT ; marginal note independent of T'Sch. IV, 105 and 112-113 : 105, attested by R only, was placed lower as 112 by T, which added 113,—all in the main text

and independently of T Sch. C misunderstood the whole operation and follows neither R nor T. Yet T represents here redaction CT. IV, 112-a : mg CT ; marginal note, independent of T'Sch. IV, 115 a: mg C, extra T ; to be compared with T Sch II, 130

(last redaction) ; marginal note. IV, 117-a : mg CT, a parallel taken from TSch II, 151, and a useless duplicate of T'Chr IV, 123, which is the source of T'Sch II-15r1. IV, r20-131

must be treated as a unit. It corresponds roughly to T'Sch II, 148-161. Unless stated otherwise, CT made all the changes into the main text. The entire passage must be considered as belonging to redaction CT, although it could be disputed whether T'Sch was redacted first, or rather CT. Here are the facts. IV, 120: RC still follow Sum ; T has a small adition which

corresponds to TSch II, 148. IV, 121 : a substitution made by CT, corresponding to T'Sch

II, 149.

38

THEOLOGIA CHRISTIANA IV, 122-123 : newly added by CT ; parallel to T Sch II, 150-

ISI

IV, 124 : a substitution by CT, corresponding to T'Sch II, 152, except toward the end of the texts: IV, 125 was left

unchanged, but it was literally copied by TSch II, 153 from whatever redaction of TChr has been used. IV, 126 : an addition made by CT, corresponding to TSch IT,

154 and 156. CT lack TSch II, 155, and where 154 and 156 meet, the text of TChr IV, 126 corresponding to TSch, 156 contains a slight grammatical difference. Either CT intentionally omitted TSch II, 155, or this paragraph was added by T Sch going out from the text of CT. IV, 127-128: added to the text of R by CT; parallel to TSch II, 157-158. IV, 129 : added to the text of R by CT ; parallel to TSch II, 159, except that the beginning of the latter is different and that CT lack the first quotation. I believed formerly (#1) that Abelard had omitted the first quotation of T'Sch in redaction CT because he had discoverd that it was a duplicate of the following text, although quoted according to an other translation. The difficulty of this opinion is that it does not explain why Abelard kept the duplicate in the last redaction of T'Sch. IV, 130-131 : added to R by CT; C has it all in the main text, whereas T has almost the entire no. 130 in the text, the

remainder of 130 and the first section of no. 131 being extra or ‘boxed-in’, although with a clear reference mark indicating that the passage must be read into the main text ; T omits the last section of no. 131 altogether. Although parallel to TSch II, 160-161, the text of CT is not totally identical with TSch, because in no. 130 CT lack a few words which we read in TSch, whereas CT contain two quotations missing in T Sch. Looking back on TChr IV, 120-131, it must be conceded that

the fumbling of C in no. 120 and of T in nos. 130-131 favors the chronological anteriority of T'Sch. On the other hand, the absence in CT of part of no. 129, or TSch II, 155, and the change in no. 126 argue in favor of the anteriority of TChr. IV, 126-a: mg C, extra T ; marginal note, independent of TSch. IV, 134-a : mg in T only; to be compared with TSch II, 130 (last redaction), and with TChr IV, 115-a ; the latter text might be the reason why C did not copy IV, 134-a. IV, 135-a: mg in T only; independent marginal note, of which it could be queried whether it really belongs to TChr. IV, 136 : CT, in the main text, develop R ; their text corre-

sponds to TSch II, 165, and I treat it as redaction of CT, only (21) Critical Observations ..., 421-422.

INTRODUCTION

39

because both codices unhesitantly wrote it into the main text. IV, 137: added into the main text by CT, although in T parenthetically. The paragraph corresponds to T'Sch II, 166, yet it must belong to the redaction of CT since it answers to the objection moved in TChr III, 114, to which no. 114 nothing

corresponds in T'Sch. TChr V poses special-problems, not only because a comparison with TSwm is not possible any longer, but the paleographical criteria of how CT have written certain passages are not fully trustworthy anymore. Indeed, C seems to have written everything in its main text, although not always correctly, whereas T' seems to have become tired or absentminded. V, 9 : substitution in the main text by CT, corresponding to T'Sch III, 9 ; probably redaction of CT. V, 25-a : a marginal note found in T only. The phrase, it seems, is really redacted. Yet, I treat it as marginal, because it was omitted by C, and because it is not on its place in 7. Indeed, in the codex it is rather next to V, 20, whereas the

logical place seems to be where I put it (??). V, 22-24 : no. 22, which is at that very spot only in R, was placed by CT, for stylistic reasons, after the addition of the new no. 23. C has written everything in the main text, but omitted the last words of no. 24 (22 in Rk), probably thinking that they were a useless repetition of a text just quoted in no. 23. T has the entire no. 23 ‘boxed-in’, including the section which is to be found already in R, and T does not indicate where the passage belongs. V, 23-24 of CT correspond almost entirely to T'Sch III,22, but not quite since T'Chr lacks the first words (Credo in Deum Patrem omnipotentem) of T'Sch. Considering all the elements of this small problem, I willingly grant that it is not altogether clear that T'Chr V, 23-24, as found in CT, really belongs to CT as redaction. V, 28 : CT, this time both into the main text, made a few

small changes in the readings of R. They correspond more or less to T'Sch III, 26. If per chance in this case T'Sch chronologically preceded CT, then it was poorly copied by CT or else they changed its text. V, 30-a : added into the text by CT ; they are under the influence of T'Sch III, 3o, of which they abbrevitate the text with an ‘etc.’. Actually the quotation taken from Plato is superfluous in TChr, where it is transcribed in full terms a (22) I was unable to read the fragment on the film at my disposal ; see Critical Observations ..., 423. Miss S. Lecoanet, assistant librarian of Tours, copied it for

me directly from the codex. My sincerest thanks to het.—When in 1967 I visited the library of Touts to copy this fragment (among others), the coutteous personnel informed me that the manuscript was at Paris for testauration.

40

THEOLOGIA CHRISTIANA

little lower, in V, 35. The ‘case’, then, belongs to the series of

parallels between TChr and T Sch, added by CT. V, 33-a : in text C, mg T ; although without a parallel in TSch, this addition must be treated as a marginal annotation, because 33-a looks like ideas jotted down with the intention of working them out later. V, 34-a:in the text, after no. 34 in C ; extra next to no. 35 in T. The text is ‘redacted’, and without a parallel in TSch. I treat it as a marginal note, only because it is not clear where to put the fragment in the main text. V, 35-a/f : in the text of C, but followed by a blank of half a line, which is unusual in the codex ; T' has 35-a/c and some of 35-d in its text, whereas the remainder of 35-d plus 35-e/f are extra. or *boxed-in'. The texts of CT correspond to a part of T Sch III, 30, plus all of 31-33 and 35-36. They are betrayed in T'Chr as parallelisms (and consequently as marginal annotations) not only by the fumbling of T, but especially by the reference to Book I in 35-b, which fits T Sch, but not T'Chr (3). *

* OK

To sum up my findings on the different elements of ‘form’ CT, or the third redaction of TChy and its annotations :

1) belong certainly to the third redaction of TChr, the changes in or the additions to I, 16, 18, 64, 67 ;

II,4t; III, 12-13, 18-19, 62, 70-71, 114, 128-133 ; IV, 7, 85, 92, 95-96, 112-113, 120-124, 126-131, 137. N—

belong probably to the third redaction, the differences between R and CT in I, 21, 99 ;

III, 54-55, 124 ; LV 22,1365

V, 9,23-24, 28. OO~~

belong to the series of annotations proper to TChr : I, 1-a, 15-2, 16-a, 93-a, 104-a ; II, 49-a, 65-2, 67-a, 76-a, 106-a.

III, 47-a, 52-a, 123-a (at least part of it), 178-a. IV, 61-a, 65-a, 95-a, 96-a, 103-a, 112-a, 115-a, 126-a, 134-8,

I35-a.

V, 20-8, 33-a, 34-a. = belong to the annotations showing the parallelism between TChr and T Sch : I, 133-2. II, r3-a/b; the omissions, substitution and additions in

117-125 ;

(23) TSch Ill, 31 refers to TSch I, 48; in TChr the text is not quoted at all, except precisely here in V, 35-b.

INTRODUCTION

41

III, 2-a/b, 8-a/e, 72-a, 123-a partly at least ; IV, 66-a/c, 74-a/d, 117-a ; V, 30-8, 35-a/f. To the fourth series might be added I, 87-a, although it is

out of order : if T Sch had been followed, TChr I, 87-a would

rather have been TChr I, 115-a. The annotations enumerated under 3) and 4) obviously were not added all at once, because many of those proper to TChy presuppose reading in the church fathers, whereas the parallels with TSch required an attentive comparison of TChrT'Sch. Special mention may be made of III, 178-a, IV, II5-a and 134-a, not only on account of their contact with the last

redaction of T'Sch, but because 134-a repeats partly 115-a, thus proving that not all the annotations joined the work at the same time. Elements showing that Abelard was thinking of a new redaction of T'Chr are to be found in III, 123-a, IV, 74-a/d, V, 25-a, 34-a, and, probably, in IV, 135-a. Possibly all the annotations should be understood in the same sense. Finally, from the preceding survey it follows that Abelard paid more attention to TChr III-IV than to the other Books. III. Authenticity

The problem must be discussed not only on general grounds, but because none of our codices attributes the work to Abelard. Indeed, the note to be found in T (?*) is from the beginning of the 18th century and it is based upon internal evidence. External proof is not entirely lacking, although TChr left practically no traces in the 12th century literature. However, the one attestation which does exist, comes from Abelard him-

self, who in his Collationes explicitly refers to the second Book of T'Chr (?5). Internal evidence, on the other hand, is very strong. Looking at the Concordance of the *Theologies' which concludes the Introduction, it appears that T'Swm is a forerunner of T'Chr, and that the latter is a precursor of T'Sch. As a matter of fact, the authenticity of T'Chy has been admitted so readily and so universally that a few arguments in its favor may suffice. I selected them mostly outside of the trodden paths. 1) TChr I, 2 contains a string of texts quoted with some characteristic introductory words corresponding to Abelard's Comm. Rom. Y, p. 101-102. (24) See supra, p. 18. | (25) Collationes 11, PL 178, 164OD ; Oxfotd, Balliol College 296, which contains a tedaction slightly longer than the one published, did not change this text f. 173r.—On the Collationes, see my atticle Abelard’s Collationes, in Antonianum XLIV (1969), 18-39.

42

THEOLOGIA CHRISTIANA

2) We have seen that in I, 18 CT make some small but typical additions, which are discovered also in Abelard's Hexa (?9). It may be added that DR in this case have the readings of isch 69, TSch I, 62, and T Swm I, 15. ) TChr IL, 104, 106 and ro6-a correpond

to Abelard's

E4nst. VII (?7). 4) In T Sum III, 16 is the text which according to Otto of Freising (28) created some trouble for Abelard at the synod of Soisson. The same text with minor changes is repeated by TChr 1V, 17, and defended in IV, 18.

5) [Chr 1V, 59 refers explicitly to the Dialectica of the author of TChr,—although it must be confessed that the reference ought not be overrated since IV, 59 is very much under the influence of T'Sum III, 43 where the same reference occurs. 6) In IV, 78 the TChr attacks a contemporary master of ‘Francia’, whom

the author

of T'Chr himself heard confess

that *God is brought forth from himself, since the Son is born from the Father’. In Abelard’s Historia calamitatum the same happening is described at greater length, and the contemporary master is identified here as being Alberic of Reims (??). 7) Walter of Mortagne objected against Abelard's first redaction of tsch 58, because it described divine Wisdom as ‘some power', and as *quasi quaedam portio diuinae omnipotentiae', something like a child being ‘quasi portio' of his father (°°). A forerunner of this Abelardian doctrine and its expression is to be found in all the redactions of TChr 1V, 88.

8) In TChr V, 25-a an idea is formulated which was rejected as an error of Abelard in the seventh proposition of saint Bernard (#4). 9) Describing the first redaction of T'Chr we saw that RCT added 38-40, or at least to those paragraphs, which are then in RCT a long string of quotations which corresponds precisely to Abelard's SNlong 35, 5-15, including the interpolation which characterizes the first text taken from Augustine's Enchiridion in TChr V, 39. SNlong must be the immediate source of TChr, or vice versa.

10) Some of the preceding arguments, although possibly valid only for the given Book to which they directly belong, (26) PL 178, 737CD ; see my att. Abelard’s Expositio in Hexaémeron, in Antonianum XLIII (1968), 168-169. Incidentally, the passage of Hexa remained the same in the two revisions of the original redaction. (27) Ed. Muckrz, in Med. Studies (1955), 276-277 ; PL 178, 251BD. (28) Ottonis gesta Friderici imperatoris, lib. I, 49, ed. G. Warrz - B. DE Simson, Hannovet-Leipzig, 1912, 69. (29) Ed. Monrrin, 84-85. (30) Epistola ad Petrum Abaelardum 3-4, ed. BuvrAERT, joined to the third volume of Petri Abaelardi Opera theologica. (31) DS 726.

INTRODUCTION

43

may be extented to the other Books on account of the cross-

reference in T'Chr. Thus, at the end of TChr III, 63 reference is

made to I, 27-29 ; similar references to Book I are to be found in IV, 49 and 51, whereas the objections moved in Book III are answered in Book IV. The very structure of Book V presupposes the trinitarian concepts of Abelard as expressed in the earlier Books. / Hence, we find in all the Books internal evidence of their

authenticity. The only possible objection could be that T'CAr has been composed by a disciple of Abelard's, who was not afraid to copy the Master and who left even the personal touch in the passages he copied, as for instance the reference to the Dialectica. However, it is difficult to imagine that the proud Abelard in composing T'Sch would have copied sections of a work of a disciple. A more limited difficulty is less easily solved, namely the problem of the authenticity of the annotations to the third redaction. Indeed, it could averred that an early reader compared T'Chr with T'Sch, and this would account for the parallel texts added to T'Chr. As to the annotations proper to TChr, it could be suggested that the same or an other reader appended texts to T'Chr approving or disproving what was said by Abelard.—It must be granted, I think, that it cannot be apodictically proved that all the annotations stem from Abelard. However, some factors favor their authenticity. First, of

the parallels with T'Sch it must be noted that both the scribes of C and T treated them as authentic, and that some of them

show redactional development. As to the second series of annotations, of several of them it may be said that they are quotations which belong to the intellectual baggage of Abelard, as is implicitly proved in the 'apparatus fontium' to which I added other writings of Abelard where the same texts occur.

IV. Time of Composition Since 1930 have been published of Abelard's works, or have become known : a substantial and important fragment of the Apologia contra Bernardwm, one Letter against Bernard, the second redaction of T'Swm, the first redaction of both TChyr

and T'Sch. Moreover, interesting research has been made into the different redactions of T'Chr, T Sch, Comm. Rom., Sic et Non, Ethica, Hexa etc., frequently based upon sound knowl-

edge of unexplored manuscripts ; and related literature such as the works of the school of Abelard or of his opponents, has been more thoroughly explored and sometimes edited. Therefore, the problem of the chronology of Abelard's works poses itself so differently than before 1930 that it seems only fair

44

THEOLOGIA CHRISTIANA

to mention as little as possible of the authors who wrote about the problem before the said date. As to the TChr in particular, the discovery of D has not simplified the question of the chronology of the work. Indeed, since 1930 the better qualified authors agreed that R, then considered to be the first redaction, had been composed in 1122-1125 (8%). It appears now that their best arguments are valid for D, but not for R any longer. For R possibly must be sought a new date. Furthermore, although it is certain that the first redaction had the five books, and although to some extent it can be proved by inference that certain texts of R were missing in D, it must be confessed that in Books II-V R probably made still other additions or substitutions which were not detected. In other words, unless or until the full text of the first redaction is discovered, a certain uneasiness will attend, at least some arguments or reasonings.

I. First Redaction : D. The relative chronology of D or its place among the works of Abelard can be indicated without difficulty or uncertainty. It was written after TSum and the synod of Soisson, after as least the first tract of the Dialectica, after other logical writings, and after the lost Grammatica and Exhortatio ad commonachos. On the other hand, it preceded RCT of T Chr, all the redactions

of the Theologia ‘Scholarium’, the Hist. calam., Epist. VII, Sermo I, the Collationes, Hexa, Comm. Rom., the Ethica and

SNlong, and, by implication, everything which has been composed for the benefit of Heloise. In a sense it might seem rather superfluous to discuss again the relationship between the *Theologies'. At least it is abundantly clear that the work under fire as Sens is T'Sch, third redaction. It is referred to and quoted by William of SaintThierry, saint Bernard, Thomas of Morigny and the anonymous Capitula haeresum Petri Abaelardi ; it is changed by Abelard (T'Sch, fourth redaction), and defended in his A fologia conira Bernardum. Now, Bernard claims that T Sch revives a work condemned earlier at Soisson, which, then, must be

either T'Sum or TChr (3). To avoid all subjectivism, let us make tabula rasa. In his Hist. calam. Abelard describes the synod of Soisson, and in particular a semi-private discussion he had with Alberic of Reims (34. Alberic expressed his sur-

(32) E. g. J. Corrzaux, La conception de la théologie chez Abélard, in Revue d'histoire ecc]. X XVIII (1932), 262 and 268 ; D. VAN DEN ExwDE, La ‘Theologia scholarium? de Pierre Abélard, in Recherches TAM XXVIII (1961), 232 and 241. (33) Epist. 191, PL 182, 357C ; Epist. 193, 359C ; less clearly Epist. 331, 537A. (34) Ed. Monrrin, 84-85.

INTRODUCTION

45

prise that Abelard did not conclude that God is born from himself while admitting that the Son is born from the Father. When Abelard wanted to give his reasons, Alberic requested ‘words of authority’. Abelard recalling that his work contained an appropriate ‘authority’ taken from Augustine, took his book from Alberic (who had brought it along), and he read the text aloud. Now, this text is to be found in TSum II, 62, TChr III, 109, TSch II, 64 and 146, but not in tsch. TSch

must be excluded as being the work discussed at Soisson, because in the same T'Sch I1,64 Abelard attacks Alberic, implicitly referring to the happenings of Soisson. TChy must be eliminated also, because T'Ch III, 109, which corresponds to to TSum II, 62, develops the passage in III, 1ro-rr3, and al-

ludes to the synod of Soisson without quoting Augustine in TChr IV, 78. Again TChr must be excluded as the work condamned at Soisson, if we consider what Otto of Freising says of the synod. Abelard, according to Otto, in describing Blessed Trinity had used 'non bona exempla', and had said among others: 'sicut eadem oratio est propositio, assumptio et conclusio, ita eadem essentia est pater et filius et spiritus sanctus’ (39). These words do not appear in any of Abelard’s ‘Theologies’, and Otto’s information must have been based upon oral information. Yet a similar text is to be found in TSum

III, 16 and TChr IV, 17. TChr, however develops the

idea in IV, 18, this showing its posteriority. That redaction D of TChr fits in between

TSum

and

tsch-T Sch is proved, also, early in TChr I, and here inference is

not needed, since we have the text of all the pertinent documents, including D. A text of Augustine with its introductory words is quoted in the same, rather free fashion in T'Swm I, 16, TChr I, 21 (according to DR), and Sermo I of Abelard,

PL 178, 387A; on the contrary, Augustine's text is more correct in T'Chr I, 2x (according to CT), isch 70 or TSch 1, 63, and Hexa., PL 178, 738B. And that D is older than R follows

from several paleographical anomalies otherwise unexplained, which were enumerated in describing the redactions of TChr. Specifically could be mentioned TChr I, 27-28, where D stands alone against RCT and tsch 29-30 or T Sch I, 22-23,—

which proves at the same time that D is older than sch. It was mentioned above that TChr III, 109 was copied from TSum II, 62, but developed into TChr Ill, 110-113, and simi-

larly that TChr IV, 17-18 was I6. These facts are good reasons posed after the synod of Soisson. tion is the fact that D quotes (although less than RCT), and (35) dese.

developed from T'Swm III, to believe that D was comPointing in the same direcmore authors than TSum defends himself in TChr II

46

THEOLOGIA CHRISTIANA

and at the beginning of III for appealing to pagan literature and reason. Indeed, at Soisson Abelard seems to have accused

of putting more emphasis on reason than on ecclesiastical ‘authorities’ (39). The references of T'CAr to Abelard's other logical writings (other than the Dalectica) are vague : albi. This is to be regretted because they are all references independent of TSum and TSch. In TChr III, 153, IV, 46 and 48, reference is made, it seems, to the Logica ‘Ingredientibus’, Glossae super Praedicamenta Aristotelis, and in TChr IV, 92 to the same

Logica, Glossae 4n Porphyrium, B. Geyer, the editor of this Logica, dates it from before 1120 (?"). Of the Grammatica to which refers T Chr IV, 155 explicitly, and IV, 158 implicitly, nothing definite can be said, except that Abelard supposes it to be known to the reader. Notice that the passages have no counterpart in T'Swm or TSch, although T'Sch III, 70 (third and fourth redactions) refers also to the Grammatica. Of the Exhortatio ad. fratres et commonachos our information is very limited. Abelard in his Soliloguium mentions such a ‘work’. It is not known

to have survived,

but D. Van den

Eynde thinks that Abelard copied the gist of it into TChr II, and that the Exhoríatio was redacted when Abelard was a monk at St. Denis and still enjoyed the sympathy of his confreres, or before March-April 1121, date of the synod of Soisson (35). Van den Eynde by way of proof refers to the section of TChr which in my edition is II, 46-71, where, indeed, references to monastic life abound and where the ‘fratres’ are (36) Historia calam. et Ottonis gesta Friderici imperatoris, locis. cit.—In this context Iintentionally neglect to make use of some arguments brought forward by some of my ptedecessots, because I do believe that those ‘arguments’ prove little or nothing. E. g. R SroErzrE, Abaelards 1121 gu Soissons verurtheilter Tractatus de unitate et trinitate, Freiburg i. Breisgau, 1891, XVI, thinks that TSwm is older than T'Chr, because TSwm II, 4, alluding at the opponents of Abelard says ‘quid mutmurent scimus', whereas the edition of TCér III, 4 had ‘quid murmurarint

scimus’ (actually T, upon which the older editions are based, reads ‘murmutrarent’) ; D. VAN DEN ENDE, Les rédactions de la * Theologia Christiana’ de Pierre Abélard, in Antonianum XXXVI (1961), notices that codices RC read ‘murmurent’ together with TSwm as against ‘murmutatint’ of [the edition of] T, p. 282 ; and on p. 297 Van den Eynde uses this ‘fact’ to put T chronologically well after R and C. In this case I do not follow Stólzle or Van den Eynde, because paleographically speaking such differences as *murmurent, murmufarent, murmurarint’ happen frequently, and consequenly their value in constructing a theoty is dubious. An other worthless argument is to be found in Corr1aux, art. cit., 255, who reads an

allusion to the condemnation of Soisson into T Chr IL, 125 (the text rather says that we stand condemned and confounded by ... Plato fot allowing poets to live in our midst) ; Cottiaux then repeats the argument of Stólzle *murmurent, mutmutfatint', 255-256.

(37) Peter Abaelards philosophische Schriften (Beittage zur GPh'TMA, XXI, 4), Münster in Westf., 1933.

(38) Les écrits perdus d' Abélard, in Antonianum XXXVII (1962), 469-473.

INTRODUCTION

47

addressed directly at least once, in II, 46. The theory of Van den Eynde, it must be conceded, has its merits, and would

explain why the particular section of TChr is among the few which have little or nothing in common with TSum and T Sch 39

That TChr is written before the Collationes is obvious since the latter refer to the former (^^. And because Comm. Rom. and the Ethica were first composed around or after TSch’s third redaction had been written, it follows that the works

are posterior to D. Consequently, it follows that Comm. Rom. (9) depends on TChr I, 2, and that Abelard while redacting TChr was thinking already of publishing either Comm. Rom. or the Ethica, or even the Summa

sacrae eruditionis of which

TSch was supposed to be the first part. These hypotheses would explain why TChr III, 5 announces that Anelard will explain elsewhere his ideas on free will (the note is an addition of TChr III, 5 to TSum III, 6), and why in TChr a similar an-

nouncement is made on charity. Hexa is more recent than D (and R). This follows from the fact that Hexa contains a text, in all the forms or redactions

of the work, which corresponds precisely to T'Ch I, 18 as written by CT, as against T'Chr I, 18 as written by DR, T Sum I, 15 and tsch 69 or TSch I, 62 (*). The same conclusion follows from what will be said next, because Hexa originally was composed upon request of Heloisa. That the Hist. calam., Sermo I and Epist. VII were written after D may safely be treated together. The Host. calam. must have been composed at the earliest in 1132 because toward the end of the booklet it is mentioned that pope Innocent II had confirmed that Le Paraclet henceforth belongs to the

Sisters (4). On the other hand, in TChr IV, 8o, without a counterpart in TSum or TSch, Abelard briefly speaks of two brothers he has known, 'qui se inter summos connumerant magistros' (in the present). These two brothers are commonly and with reason identified as Bernard and Thierry of Chartres, two Britons like Abelard himself and like an other master alluded to in T'CAr IV, 80 (quidam eorum patriota), who, according to T'Sch II, 63 and 65 at a given moment taught in Burgundy. Now, Bernard as an old man was chancellor of the school of Chartres in 1119-1126, and he died before 1130. (39) See Concordance, infra, 60. Notice that the section of T’Chr underwent no tedactional changes. (40) PL 178, 1641C. (41) Comm. Rom. 1, p. 101-102. (42) See supra, p. 42, under 2), and my art. Abelard’s Expositio in Hexaémeron, in Antonianum XLIII (1968), 168-169. (43) Ed. MoNrRIN, 100.

48

THEOLOGIA CHRISTIANA

These facts put the first redaction of TChr before 1130, and anyway before the Hist. calam. and before all the works of Abelard to Heloisa (#4). Among these are Epist. VII, Sermo I and Hexa mentioned more than once in the current Introduction. The posteriority of Epzst. VII specifically follows from a comparison between TChr II, 106/106-a and the Letter (45). As to the relationship between D and the Sic et Non little is to be found to construe a solid conclusion. In TC/» I, 114a text of Gennadius is attributed by D to saint Augustine. The same text appears again in T'CAr III, 117, but manuscript D does not go that far. It must be noticed, moreover, that III,

II7 was not copied from I, 114, because the latter is less correct in omitting the words 'atque constringit. In SNobr the text was not in the first two redactions, but the third has it attributed to *Gennadius, De orthodoxa fide‘, although its

quotation is shorter than in TChr. SNbr could have copied it from T'C/ III, 117 (not vice-versa), but not from TChr I, 114,

because SNNbr correctly contains the words ‘atque constringit". All the codices of SNlong have the readings of TChr III, 17, but under the more developed introductory words : ‘Gennadius Massiliensis episcopus, De orthodoxa fide ecclesiasticorum dogmatum’, which in Abelard indicate a later development. The difficulty in concluding something concerning the date of D is that we do not know whether this redaction contained TChr III, 117, or if so, how. The same

uncertainty exists in the

next case. TChr V, 38-40 unquestionably contain a series of texts which is parallel to the last redaction of the Sic et Non only, namely SNlong 35, 5-15. The first redaction of the work

does not have the question ; and the second, third and fourth redactions read the texts in a different order, and add or omit

some. However, although it is certain that TChr V, 38-40 was different in D, it could be that this redaction lacked the anthol-

ogy altogether, or read in as one of the other redactions of the

Sic et Non, but which one we do not know (t). The absolute date of redaction D of T'Chr must be considered next, and seemingly it must be found between MarchApril 1121 or the synod of Soisson, and 1130, the latest possible

date of the death of Bernard of Chartres. The year following the synod of Soisson has been so difficult for Abelard, —what

with

his reclusion

at

Saint-Médard,

(44) Cft D. VAN DEN Eynpe, Chronologie des écrits d' Abélard à Héloise, in. Antonianum X X XVII (1962), 337-349. (45) Supra, p. 535.—D. Van den Eynde, after discussing an other text in T Chr I, 128, TSch 1, 191 and Epist. VII, ed. MuckLE, 272, reached the same conclusion, in La ‘Theologia scholarium! de Pierre Abélard, in Recherches TAM XXVIII (1961) 236-238.

(45’) The relationship between TChr and the different redaction of what eventually became SN/ong 35, 5-15, is described with more details infra, p. 52.

INTRODUCTION

49

his troubles with abbot Adam of Saint-Denis and his solitary life at Pruvigny,—that methodical scientific work seems to have been almost impossible. Even Adam's successor, Suger, who

was

consecrated

on

March

12, 1122,

did not release

Abelard immediately when our author requested the permission to live outside of the obedience of Saint-Denis. When Abelard finally obtained the permission and settled at Quincey to start Le Paraclet, it must have been at least summer

of

1122. At Quincey he had to start from scratch, building his own oratory (*). I think it safe, therefore, to believe that TChr could not have been started before the fall of 1122. On the other hand, Abelard became the abbot of Saint-Gildas sometime in 1125-1127, and during the next years he seems to have had so much trouble with his monks that some authors believe that Abelard was unable to write any of his scientific works during his tenure (*’). If the reasoning is correct, then the first redaction of TChr must have taken place during Abelard's stay at Quincey, Le Paraclet, about 1123-1125, or taking into account the more extreme dates, between the summer of 1122 and 1127. The preceding conclusion is not without its merits but also not without its difficulties, one of the latter being that the dates of Abelard's stay at Saint-Gildas are ill defined. Therefore, if possible, we must look for other arguments. As far as I see the only factor which suggests rather than proves that 1125 is the last possible date to be assigned to D, is to be found in TChr 1V, 76-80. Abelard exposes there the ‘heresies’ of some of his contemporaties, *quas [haereses] uel ipsi nos ab his qui eas profitentur audiuimus, uel ab his qui eas audierant didicimus‘, as he says in T'Chr IV, 76. The six authors are all called ‘Master’. The Master attacked in T'Chr IV, 77 is decribed as teaching at Angers in TSch II, 63. It must be Ulger, the same one who is attacked in the earlier sections of Abelard’s Dialectica (#8). Now, this Ulger was consecrated as bishop of Anger on September 20, 1125. And Joscelin of Vierzy, a teacher at Bourges according to T'Sch II, 63, who is taken to task in T'Chr IV, 79, became the bishop of Soisson in 1126 (*?). Since it seems unlikely that Abelard at this stage of his life dared directly attack bishops, D must have been composed not later than 1125. I think,

consequently,

that

D

has

been

redacted

most

(46) Hist. calam., ed. MONFRIN, 92-94. (47) Ibid., 98-109.—The period of Saint-Gildas is excluded, e. g. by J. Corrraux, art. cit., 254-255.

(48) Ed. L. M. pE Rrj&, Assen, 1956, pp. 105, 112, 113, 141 and 168 (the Index nominum of the edition, p. 609, is rather incomplete). (49) P. B. Gams, Series episcoporum ecclesiae Catholicae, 633. 4

XIT

50

THEOLOGIA CHRISTIANA

likely during the years 1123-1125, and I mean all five Books of TChr. Indeed, formerly it was believed that Book V possibly was composed after T'Sch III, third redaction, or after II36 (9). Now that Book V is better known, it cannot be maintained any longer that it is a summary of TSch IIL,— TChr V is rather a first draft of T Sch III, —and since Book V

has had three redactions, just like Books I-IV, and has a third redaction annotated just like the other Books, it would be strange that after 1136 Abelard would have re-worked Book V until it looked,—even paleographically,—like Books I-IV written in 1123-1125.

II. Second redaction : R. As principles for discovering its date may be used, the changes made by R in D, and secondly, the changes which Abelard consistently made in works certainly written later in his career. The second principle, of course, must be handled with prudence, because nothing proves that Abelard never forgot to adapt earlier texts to later developments. This latter point is aptly illustrated by the following examples. First, all the codices of T'Sch I, 91, contain two readings at variance with TChr I, 118, yet RCT stuck to the text of D, although it is certain that Abelard compared T'Chr with the third redaction of TSch, at least for the benefit of the annotations of CT.

Secondly, the first redaction of tsch 58 was criticized by Walter of Mortagne, who disliked Abelard calling the Son a ‘quasi portio’ of the Father (9). Abelard changed the passage in his second redaction of ¢sch, and carried the corrected version over into the later redactions. In TChr IV, 88, however, the

offensive expression remained unchanged, even after the author had added to TChr many parallel texts taken from the third redaction of T'Sch. The terminus post quem of R is decidedly the composition of D or 1123-1125. A priori it must be granted that R could have followed D almost immediately, or some time later,— even years later. On the other hand, RA certainly preceded T Sch. Indeed, R added to D the passages TChr I, 82-86, which were copied as T'Sch I, 138-139 and 141-143, or not without inserting 140. Even clearer is the next case : R added to T'Chr III, 134 a text taken from Augustine ; it was copied into TSch II, 163, but here right inside the text of Augustine Abelard or

his secretary inserted a text taken from an other work of Augustine. (50) C. OrraAv1ANO, Pietro Abelardo, [Rome, circa 1931], 90-91, subscribing to E. Porratré, att. Abélard in DTC I, 39. (51) Epist. ad Petrum Abaelardum, ed. Buytaert, in Petri Abaelardi Opera theologica II.

INTRODUCTION

51

Furthermore, R seems to be older than both redactions of

tsch. In discussing the date of D we have seen that DR in TChr I, 21 have a more primitive reading (together with Sermo Y) than CT, tsch-T Sch and Hexa (9?). Moreover, at the end of its Prologue, the Theologia ‘Scholarium’ (tsch 9 or TSch Prol. 9) has a string of six quotations describing a ‘heretic’, The six texts are all to Be found in the last redaction of TChr,

namely in IIT, 18-19 and 23. However, in R the paragraph 18 is still lacking, although R has re-worked the passage (??), and if it has been done under the influence of /sch, it is difficult to imagine why in R III, 18 was not added as well. Yet, if we take the codices of the ‘Theologies’ at face value, R may have to be located, chronologically, between the first and the second redactions of ¢sch. The reason is to be found in TChr I, 27-28, compared with tsch 29-30 or TSch I, 22-23. In TChr codex D has three pseudo-Augustinian ‘authorities’, the third of which is taken from Gennadius' De orthodoxa fide. R dismisses the first two ‘Augustinian’ texts of D, and has four quotations taken respectively from a pseudo-Augustine's Quaestiones Orosii, from Gregory (with the introductory words ‘Hunc beatus papa Gregorius secutus’), from Gennadius (the text of D, but under the right name), and from Isidore. In all the redaction of tsch-TSch the four extracts of R are to be found, yet not without some differences. Thus the text of Isidore comes first, and is sowewhat separated from the others, namely in tsch 29 or TSch I, 22. Z, representing the first redaction of ¢sch, reads in fsch 30 : the pseudo-Augustine's Quaestiones Orosii, Gennadius's text but attributed to Augustine, and Gregory’s with the introductory words ‘Hunc et beatus papa Gregorius secutus’. In FH or the abbreviation of this first redaction, the entire no. 30 is omitted, and it is not

clear whether this no. 30 was an addition to the very first (now lost) redaction of ¢sch, or an intentional omission of the abbreviator, or even a common homoioteleton. In T, the only codex containing the second (extant) redaction of tsch, as well as in T Sch, the text of the Quaestiones Orosii remains unchanged, the extraxt of Gennadius is restituted to its lawful author,

and the last text is introduced with the words ‘Hinc et beatus papa Gregorius'. In other words, on account of the attribution Gennadius/Augustinus, the chronological succession of the documents seems to be D, Z, R,—which constitutes an objec-

tion against the relative chronology

proposed

above.

The

objection, however, is totally neutralized if we switch to the

manuscripts of the Sic et Non. They contain all the four texts (52) From this ‘case’ it would not necessarily follow that R is older than Sermo I, because the latter could have copied from D. (53) See the apparatus to TChr III, 19 and 23.

52

THEOLOGIA CHRISTIANA

of TChy-tsch-T Sch, viz in SNór 15 and SNlong 17 respectively. In all the codices of all the redactions of the Sze e? Non the text of Gennadius is attributed to Augustine, except, strange as it may seem, in the manuscript of the first redaction, which reads ‘Gennadius’. Consequently, it would be unwise to construe a theory based upon the changed ‘lemmata’ of TChr and tsch. The changes in the words introductory to the text of Gregory do not mean much either, except that Abelard severed the dependence of Gregory on the De fide orthodoxa, when he quotes the latter under the name of Gennadius. An other comparison between T'CA and the Sic et Non tends to prove that R is not as old as it has been believed. We have seen above that R added to TChr V the series of quotations in nos. 38-40, or at least enlarged their number (35). Either way the result is that the sequence of the texts in T'Chr V, 38-40

corresponds precisely to the order of SNlong 35, 5-15 (fifth redaction), and not to SNbr 31 : SNlong 35, 5-6 —SNbr31, 17-18 p lacking 8-9 8-9

IO-I5 Ir-16 (9) I could be argued that T'Chr V, 38-40 is at the base of the rearrangement of the last redaction of the Szc ef Nom, or vice-versa. In either case R is more recent than formerly believed, because it would be preceded by at least three redactions of the Sic et Non. Although the arguments brought forward are in no way apodictic, the time of the composition of R must be sought in the last years of Abelard's abbotship or immediately afterwards. Those years, 1133-1135, however, are poorly known. Those are the years of the redaction of several writings to Heloise, of which R antedates Epist. VII and possibly Sermo I. Probably, then, R may be concieved as a work through which Abelard prepared himself to re-enter his teaching carreer at Paris, and redacted in 1134-1135 (59). III. Third redaction and its annotations : CT. Since it has been proved that C and T represent in their own defective way the very same form of T'C/r, the attempts of certain authors to assign a different date to C and T appear (54) Supra, p. 31 and 48. (55) As to the differences between the codices of the second and third redaction of $'Nbr, see the apparatus to $INbr 31, for those of the manuscript of the fourth and fifth, see SIN/ong 35. (56) I propose the yeats 1134-1135 father than 1133-1135 to allow some time fot the redaction of those of the works to Heloise which have been written when Abelard certainly was still an abbot, and possibly was not planning as yet to leave Saint-Gildas.

INTRODUCTION

53

to have been superfluous. On the other hand, now that the elements of CT have been circumscribed more accurately, it follows also that the arguments for locating the entire ‘form CT" after the third redaction of TSch must be re-evaluated,

although it remains acquired that the series annotations containing the parallels with the third redaction of T'Sch, must

have been added after T"Sch's third redaction did exist, or not

before 1137-1138 (57).

Some of the notes proper to CT, viz III, 178-a, IV, 115-a, IV,

134-a (the latter, to be found in T only, is a repetition of part of IV, 115-a), and V, 25-a, could have been added as late as

II39-II40, because they are related to the last redaction of T Sch exclusively. Once this late contact is attested, TChr V, 33-8, but especially V, 25-a and 34-a may gain a new meaning, as they could be notes readied to defend Abelard's doctrine which in the formulation of saint Bernard was: ‘Quod ea solummodo possit Deus facere quae facit, uel dimittere quae dimittit, uel eo modo tantum uel eo tempore et non alio’. Of the other notes proper to CT, the date of their addition is less clear, although it must be granted that at least IV, 112 and 126 presuppose CT as redaction. Of the elements which I assigned to the redaction as such, only a very few yield some evidence to solve the problem of its chronology. As compared with T'Sch, these lements are, or are to be found in TChyr 1, 18, I, 58, III, 18-19, III, 114 together with IV, 137, III, 128-133 and IV, 120-124/126-131.

The small additions in 1, 18 (discovered also in Hexa but nowhere else) suggest that CT as redaction follows upon T Sch, third redaction, because the context of T'Chr-T Sch has

been compared (see TChyr I, 16-a and 21), and yet CT in I, 18 are independent of or go beyond T'Sch. In T Chr I, 58 CT side with the first redaction of #sch as against the first two redactions of TChr and the last three redactions of the Theologia *Scholariwm'. The case of TChr III, 18-19 is less clear. CT added two texts to R, which, however, could have been taken

from any of the four redactions of the Theologia ‘Scholarium’. TChrIV,137is not on its rightful placesince it is inserted in the answer of what in R was the reply to the /as? objection, which in CT is the /ast but one on account of the insertion of IIT, 114 ; IV, 137 seems to have been inserted there in T'C/ on the

wrong spot, under the influence of T'Sch II, 166. It probably follows, then, that 7'Chr III, 114 also was added after the composition of T'Sch. Again TChr IIT, 128-133 and IV, 120-131 are more dubious cases. Indeed, III, 128-133 could be understood as a development of R and as summarized by T'Sch II,

(57) See the Introduction to TSch.

54

THEOLOGIA CHRISTIANA

87-89, or as a development of R and T'Sch. And of IV, 120-131 we have seen above (55), that the text of CT is possibly older than the corresponding 7'Sch IL, 147-160. This slightly conflicting evidence seems to mean that CT as redaction saw the light after the first redaction of /sch, and almost concurrently with the second and third redactions of the Theologia ‘Scholarium’, or in 1136-1138.

We have seen already that of the annotations proper to CT, the notes III, 178-a, IV, 115-a and 134-a have connections with the last revision of T'Sch, and that IV, rr2-a and 126-a

were added after the redaction of CT. What to say now of the other such annotations ? They are all written next to texts which were to be found already in R. Yet, I think that they all were added after CT was composed. Otherwise it is not explained why they did not influence TSch (third redaction), or CT as redaction. On the other hand, it seem that they were added before the last redaction of T'Sch, and even, possibly,

before the few annotations or changes made by Abelard in the third redaction of TSch, my reason being that they do not have the particular defensive ring of the latest changes and developments in T'Sch. CT as redaction has a few interesting contacts with the Sic et Non, e.g. TChr I, 65-67 with SNbr 13 or SNlong 15; III, 70-71 with SNbr 9 or SNiong 11 ; IV, 112-113 with SNbr I4 or SNlong 16. Yet, speaking of chronology there is only one

useful element

to be found,

namely

in TChr

IV, 122

(corresponding to TSch 11, 149). The creed of Leo III excerpted there, is copied in full in SNoy 3, 4 and in SNlong 4, 6, but

SNbr ascribes it to the 318 fathers of Nicea, whereas SNlong together with T'Chr-T Sch assign it to the pope. In other words, CT must have been redacted after SNbr,—which, however, is

not surprising and does not teach us anything new, since F is younger than SNbr. In conclusion, then, if we consider CT as a ‘form’ of T'Chr, ie. CT as redaction with all its annotations, it stems from

1136-1139/40. As redaction, however, 1136-1138.

CT would rather be of

V. The Edition The edition of the ‘capitula librorum’ and of Book I is based upon DRCT, the edition of Books II-V upon RCT. In deciding upon the readings to adopt, I always compared TChr with TSum and/or TSch whenever the texts run parallel, avoiding, however, contamination of the texts of T'Chr with those of the

(58) Supra, p. 37-38.

INTRODUCTION

55

others. The relatively light apparatus of variant readings proves that all the codices are good and are still rather close to Abelard’s own copy. However, I gave a slight preference to R because it seems to be the better copy, partly on account of its corrections. R is also, in a sense, the basis of the printing of the edition. It would have been better, of course, to go out from D and then show the accretions of the subsequent redactions, but this system would have meant that after Book I an other system would have been needed. For the sake of uniformity, I preferred to take R as the basis. If certain texts are still lacking in D’s Book I (they are I, 34, 82-86, 90 and 120-121), it is noted

in the apparatus of ‘Lectiones Abaelardi’. Substitutions are show graphically by printing the texts in parallel columns, each preceded by the abbreviation of the codices ; e.g. I, 27-28 : D'uassapamst KCL xL2::H. as against CT ;ITL 12°: R as against CT. In IV, 112, where R had to stand against CT, but where C accidentally forgot the substitution, I showed the defect of C by printing (C)T. In these cases of substitution, whenever the print returns to long lines, it is understood that the manuscripts agree again. The additions made by CT to R, if they are not shown in the columns of the substitutions, are printed in a smaller letter, eng. I6, 18,64:07; HT, 3.

As to the division of the text, I retained as authentic only the division into Books. The ‘chapters’ of the older editions in Book I, and in our codices in Book I and III, are nothing more than a clumsy attempt by an early scribe to introduce the ‘capitula librorum' into the body of the work. It is true that the four codices are in some agreement on those ‘chapters’ DRCT have in Book I, cap. 1 before I, 1; cap. 2 inside I, r; cap. 3 before I, 8 ; cap. 4 before I, 16, and cap. 5 before I,

32 ; DR alone add cap. 6 next to I, 69 ; RCT 1n Book III have no cap. I, but all three have ‘cap. II’ next to TChr III, 89 (toward the end of the paragraph), and ‘cap. III’ before TChr III, 116. The other Books, however, have nothing. Moreover,

it seems most unlikely that Abelard himself would have started the second chapter of Book I right inside the very phrase of the work. I treat as inauthentic also the numbering of the objections in Book III, and of the answers to the objections in Book IV. The early scribe who added those did not understand very well where a new objection began and simply numbered the paragraphs as they came along. That the numbers of the objections do not correspond to those of the answers, is one more proof of their inauthenticity. On the other hand, I numbered continuously the paragraphs of each Book, without insinuating that such numbers stem

56

THEOLOGIA CHRISTIANA

from Abelard. My system facilitates comparison between the ‘Theologies’ tremendously, and may simplify quoting the edition. In the apparatus are printed in the first place the *Lectiones Abaelardi’ or the variant readings which go back to the author himself, such as the annotations which characterize TChr. Next follow the parallel texts of TSum, tsch and T Sch,

corresponding to each numbered paragraph of TChr. It is a supplement to the Concordance which follows shortly. To the apparatus fontium I joined the different places in Abelard's writings (mostly the theological works), where the same quotations occur. This practice enables the reader to compare, for instance, T'Chr with the Sic et Non.

VI. Concordance of the *Theologies' The present Concordance goes out from TChr (first column). Abelard always copied TChr from T'Swm (second column), and usuall /sch-T Sch (third column) from TChr. These basic relationships are indicated here with the words ‘ex T'Swm' and ‘ad tsch-TSch’ as printed at the head of the columns. Where TChr has been copied from tsch or TSch, it is noted inside the third column with the word ‘ex’ [/sch or T Sch] before the number ; when in such cases T'Sch itself had been copied from another context of T'Chrz, this fact is noted in the last column

with ‘ex’ [T'Chr] printed before the number. In the same last column I noted with ‘ad’ [TChr] before the number, the texts which returned to T'Chr by way of T' Sch. Of TChr, immediately after the number of the paragraphs, the manuscripts containing the texts are enumerated (DRCT or RCT). When these abbreviations are printed on a splitlevel, this means that the codices have a different text (see e. g. I, 16, 18, 21) ; the parallel text of T'Swm and/or tsch-T Sch

is then printed on the level of the closest related text, e. g. TChr I 16in DR is copied from T Swm I, 14, and was developed into TChr I, 16 in CT ; TChr I, 18 in DR is copied from TSum

I, 15, and copied into tsch 69 - TSch I, 62, wheras TChr I, 18 as read by DR was deveoped into 18 of CT, without influencing tsch-Tsch or being influenced by them. An asterisk before the first column means that inside my text edition (or my Introduction, II. The Work, $ 2. The diffe-

rent Redactions), the corresponding number carries additional information as to the exact relationship between the codices, redactions or works. Such information deals mainly with the first redaction of T'Chr, and is found mostly in the section of which the first redaction did not come down to us (Books II-V; see above, p. 30-31). Inside the third column in a few instances reference was

INTRODUCTION

57

required to the different redactions of the Theologia *Scholarium’: Z stands for the first and T for the second redaction of isch ; O, on the other hand, indicates the last redaction of TSch. For a detailed knowledge of the manuscripts and redactions of TSum and tsch-TSch the Concordance joined to their respective edition should be inspected. Li

TChr

ex TSum

CAPITVLA 1 DRCT 2 DRCT

cap. I

3 DRCT 4 DRCT

cap. 2 cap. 3

ad tsch - TSch

5 DRCT LrsER I Qi DRCT i-a CT

1t

2 DRCT 3 DRCT 4 DRCT SINGH 6 DRCT

os Secs.

Tx ieee [r4

TD RC,

1,5

8 DRCT

JUI

9 DRCT

[557

41 cft 14 cfr 75 76-77

-

I, 34 1; 6 I, 68 I, 69-70

78-1,71

TO DRED em. TuS. Acne 79 - I, 72 rr DRGT mo 12 DRCT I, 1o 8o - I, 73 13 DRCT I, 11 81 - I, 74 14 DRCT D n2 82 - I, 75 TiS OUR Coa t erro TT arae vasis 85 - I, 76 15-a CT 16 DR pA GUI 16-a CT ex 67 - I, 6o 17; DRCT 18 DR Jb gs 69 - I, 62 Cr 19 DRCT 68 - I, 61 2 OTDRGUS teas. uS de eec 69 - I, 62 21 DR I, 16 7o - I, 63 CT 22 DRCT cil, 29 84 - L, 77 23 DRCT 24 DRCT ZIG

NE 11: Lm

26 DRCT 27 D REV

30 - I, 23

28 D

RCT 29-31 DRCT 32 DRCT 35 DRCT Be Gi

48 - I, 41

30,29 - I, 23, 22 DT cfr III, 91

cft 72 - 1, 65 cfr 72-73 - 1, 65-66

(TChr)

58

THEOLOGIA CHRISTIANA TChr

ex T Sum

ad sch - TSch

(TChr)

LIBER I

39 36 37 38

ORG D ea. ener DRCT DRCT DRCT

39 DRCT 40?DR(E-.

li did esocmoco . I, 19 I, 20

85 - I, 78

TET 1...

00

86 - I, 79 OX

es

87 - I, 80

cft II, 59 41 DRCT

oa

88 - I, 81

42 DRCT 43 DRCT 44 DRCT ADORE 46 DRCT

123

89 90 91 92 93

See ie Py FS 1527

47 DRCT

E23

48 DRCT 49 DRCT

95 96 cfr 71 97 98 99

SOJDRGT8 ees | ee qoc: 51 DRCT I, 28 52 DRCT 53 DR D29 n 54 DRCT igo SPO RCT es cst ae Sekar 56 DRCT 52 DRGE D 58 DR I2 105-106 Gr ex 105-106 108,106 59 DRCT 1353 LET

- I, 84 - 1, 85 - I, 86

94 -1, 87

I, 26 I, 27

GorDR Gite ont

- I, 82 - I, 83

MU d

-

I, I, I, L, I, I,

88 89 65 9o 91 92

100 - I, 93 tor - I, 94 102 - 1, 95 103 - I, 96 104 - I, 97 (Z) (Z) (T) - I, 101, 98 T2 peo) 113 - I, 106 114 - L, 115

61 DRCT JESUS 62 DRCT 63 DRCT * 64 (e * 65 Crees. PE TUS

115 - L 116 CLG =e 1357 ex ? 117 - I, 118 ex ? 118 - I, 119

* 66

CT

ex ? 119 - I, 120

x 67

CT

ex ? 120 - I, 122

68 DRCT

Les

120 =), 125

69 DRCT

122 -I, 125

JO DRIES

cet. eo COMITES 2

ZIJDRGIE 72 DRCT 75 DRCT 74 DRCT

I, 36

ZSMORCTA. E 76 DRCT 7; DRCT 78 DRCT

[N27 I, 128 I, 129 IG u20

CES 277

CERNI Sp

123 - I, 126 ($9)

NE

INEST JE ey lE ne I, 134

(59) Beyond this point the second redaction of sch is not attested any longer. (60) Here ends, accidentally, the first redaction of ¢sch. For an attempted reconstruction of what immediately followed, see the Concordance preceding the edition of sch,

INTRODUCTION TChr

ex TSum

59

ex tsch - TSch

LIBER I

79 DRCT

L 53

SOD Wee fein.

Zi:

I, 135

eee

I, 136

att "esr Dy 138 fe 139

81 DRCT SING So GERD 82

84

RCT

Ss

RN De c xeelq

86

RCT

T I, 142

4 i0

o SAESP

JB 143

L 47

87 DRCT

I, 144

87-a CT

es bee

88 DRCT

I, 48

89 DRCT Oo CINE 91 DRCT 92 DRCT 95 DRCT 93-a CT

CT

I, 148 I, 149 I, 150

Jti partim ex I, 152

94 DRCT

99

I, 147

cu MW .olus I, 50

oss Mec 96 DRCT 97 DRCT 98 DRCT

TOOMD RIS tor DRCT

TETAS

I, 49

e:

Chro

lv.

102 DRCT 103 DRCT 104 DRCT to4-a CT

TOSMDINCGTC

1 8) M Ce ea. I, 38

I, 58

[5:300 I, 40

eere

Tm I, 42

nee

106 DRCT 107 DRCT 108 DRCT 109 DRCT TLOMOINGA T eras Ta DREL 112 DRCT 113 DRCT *114 DRCT

he we

ee

I, 43 I, 44 I, 45 ibi c Eee s

I, 153

[5 I, D I,

1:54 156 557 158

L 159

I, 160 T 161 I, 162 E63 L 164 I, 165 I, 166 aor I, 168 I, 170 Toe Js I, 173 I, 174 [5 Ts

oues afe E Y. PUSHINGMe eso

TISSU

116 DRCT

I, 179

117 DRCT [S7 118 DRCT i19 DRCT I LeomEIGIu eser Lc Tan NERC. 122 DRCT I, 56 123 DRCT 124 DRCT I, 58 Moe ORG: sees I Son. I, 6o 126 DRCT I, 61 IZ RT: 128 DRCT 129 DRCT [i G2 Uo DDRGIS as 131 DRCT 132 DRCT

I, 180 Je, rei Jena JE sue I, 184 aes) I, 186 I, 187 I, 188 I, 189 I, 190 I, 191 I 192 I, 194 L 195 I, 196

ande xis

edes

Merman

(TChr)

60

THEOLOGIA CHRISTIANA TChr

ex [Sum

ex tsch - TSch

(TChr)

LIBER I 133 DRCT 133-a CT 134 DRCT TAS ORG eas eS 136 DRE ($5

EE I, 63

D desis

5-197 cfr I, 198 I, 199 I, 200 I, 201

Liser II i RCT 2 RCT

iut

Tis II, 2

3 RCT 4 RCT SOICMoe uteri.) |eee Se (poTid sets

x

6 RCT TRCI 8 RCT 9 RCT TOWN ee Tr RCE 12 RCT I33RGT

13-a CT 13-b CT 14-24 RCT 25 RITE... 26 RCT 27-31 RCT

low”

ag Po

ccr

US Il, 4 TS II, 6 iliis, II, 8 Il, 9 II, ro TIT Ire TD

ex. 13 ex II, 14-15 eee

TEN

sS

[65

22 RCD

I, 67

AES CAS 34-36 RCT SURGE

I, 68

I, 108

cc NM M c ces. 38-40 RCT 41 Car 42-49 RCT 49-a CT 50-53 RCT 54 RCT SSURGHS oru ee TE X sense

56-65 RCT 65-a CT 66 RCT 67 RCT 67-a CT 68 RCT 69 RCT 69-a CT 7o-74 RCT TMI GEI S s seeds 76-101 RCT *102 RCT *103 RCT 104-106 RCT

106-a CT 107-108 RCT TOO PRGsie tage Quaeee

ex Iber

I, 109

II, 26 doo

ad II, 125.a ad IT, 125:a

I, 69

il $83

decet

Teo

(61) From here on redaction D is not directly attested any longer.

INTRODUCTION TChr

ex T.$um

:

6r

ad tsch - TSch

(TChr)

LIBER II

110-116 RCT Te IRCCGE 117-a CT *118 RC

ess

Ll 29 ex Il, x9 18BezZo)

i18-a T

ex II, 20

119 RCT 119-a CR TOP xi21R Ci 122 RCT

S S EE EE

quU

in

TNE eo ex II, 21 e oes

i122 JULI ex II, 23 T4

x123 R T

I, 25

x123-a C xI24R T 124-a C mS UM Cr 125-a CT

ex II, 25 ines; exilii; 25 II, 26 ex II, 26 ex II, 26-27

cae I

eeu Tm NE Are eis se

125-b CT 126-129 RCT

ex II, 54-55

ex II, 28-29

Liser III 1 RCT

cfr

2 RCT 2-a CT

2-b CT 3 RCT

cft II, 14 aS ex II, 16

ex ID

e oes

Ti Ga iD) Ts

er Il, 29 iso II, 30 ex TD 37 ex Il, 32 exiles

8-d CT

8-e CT Gra VEL I2 R Gu CNN UB

a7

Il, 3

4 RCT

SERIE 6 RCT 7; RCT 8 RCT 8-a CT 8-b CT 8-c CT

2 Le:

ex TI 34

ex II, 55 T

co hoes yo PIS e ane cfr II, 15

14 RCT

TSG ee sheesu 16 RCT 17 Ga x I8 CT x Io R er DOR Giles dede 21 RCT 223RG:

cibo our

Ate

Tio ex ? 9 - Ptol.9 9 - Ptol. 9 ex ? 9 - Prol. 9 1i Sa tenes mentees I x

x 23 RCT

24 RCT V NOISE e 26 RCT

27 RCT

9 - Prol. 9 TOES II, x5

II, 16

2»

cit Va,

62

THEOLOGIA CHRISTIANA TChr

ex [Sum

ad tsoh - TSch

LIBER III 28 RCT

18E vc

29 RCT SOXRG S c. oe secs Il, 18 SISRCOE II, 18 32 RCT 225 RCT II, 19 BAB SPR GT cine PRU ES ees 36 RCT II, 20 37 RCT 38 RCT 39 RCT 4OAZERG Tce Mb 2s ems 44 RCT

A5 GTC o 46 RCT 47 RCT 47-a CT

cfr II, 83 cfr II, 83

io

en vo

48-49 RCT SOSRGSBS SL cireietyess

Pg II, 23

es

[424

5.us

cfr II, 45

x sr RCT 52 RCT 52-a CT 52 RCI

T5225

cft II, 17

54 RCT

II, 26

T T8

* 55 R CUR ysis an OTorsi 56 RCT 57 RCT Ila 58 RCT 59 RCT II, 28 GOURGA iene «4: coke cEpT S20 ne es Git ICAL 62R LUE exe) CT 63-69 RCT 7oR CS ct eT EEBRO DUO. TIR Il, 31 Ci 2. ete

77 RCT

ex Ib 76 I po II, 71

I, 33 II534—

$2

II, 35

78 RCT II, 36 WOSORC Pres acc. OUR ee 81 RCT II, 38 82-83 RCT 84 RCT II, 40 BSEBGSR(C Lecce.) nny a eae 87 RCT Il, 41 88 RCT II, 42 89 RCT Il, 43 OOSRQIUS

6 - Prol. 6

Il, 32

72-a C 3E ERU 74 RCT ESSR(SIE cer x 76 RCT

91 RCT

II, 19

oir conics

[IMS

II, 45

os

(TChr)

INTRODUCTION TChr

ex [Sum

ad seb - TSsh

LIBER III

92 RCT

II, 46

93 RCT

IL, 47

94 RCT OSERQIE sec 96 RCT

Il, 48 TS AO IL, 5o

97 RCT

Jib

98 RCT

Il, 52

99 RCT TOOGRCM eoo. tor RCT 102 RCT 103 RCT

104 LOS 106 107

RCT RC T. s ssec RCT RCT

vatereieceve

4

soe Misa ES sis II, 56

dio.

DIES Me es JUS Il, 59 II, 6o

cft II, 75

II, 61

108 RCT

II, 62 ' 109 RCT BEIOSBEASRGDe ccwte: c 100 P

cfr IT, 64 TER

114 RCT

DB RIP eres 116 RCT *117 RCT 118 RCT 119 RCT ToONR(EDM Cr eco i21 RCT 122 RCT 123 RCT 123-a CT 124 R

IIS028 II, 64 Il, 65 II, 66 RENER II, 67 II, 68

ls

es eie

Il, 77 II, 78 II, II, II, cft II,

79 8o 81 81

II, 69

Ci E29 RD ta

vs ees

TIAS

i. oecee

II, 82 II, 84

126 RCT

TET

II, 85

127; RCT 128 R Ci: 129 CT

Il, 72 IL, 73

II, 86

130 R

QS

TID II, 88

IL, 74 ee a bee =e RR gang )

II, 89

WES

131 R

CE L7G

I32 R

II, 89

CT Ib 77

I33 R

Gi 134 RCT

139 136 137 138

ROT crac we RCT RCT RCT

JUR II, II, II,

SM 80 81 82

our

II, 94 Il, 95

CLE DIN as

139 RCT Del YA 142 RCT 145 RCT 144 RCT

TAS RC

II, 90 II, 91 Il, 93

Il, 78

dm

aan ease se

LT II, 84 JU ES

Ces

HUES Os SE

II, 96

;

(T Chr)

64

THEOLOGIA CHRISTIANA TChr

ea TSum

ad tsch - TSch

LIBER III 146 RCT

II, 87

147 RCT 148 RCT 149 RCT DG OUNCE S. sers 151 RCT 152 RCT 152 RGT. 154 REL TSSERQW ous cesis 156 RCT 157-3158 RCT 159 RCT TOORR 161 162 163 164 MOSM

GT RCT RCT RCT RCT CAs

on

sus

stein ees

II, 89

cft II, 97 cft II, 98

cfr II, 9o II, 91 If Il, 93 II, 94

II, 96 Iz o7. II, 98

II, 97

cfr II, 98, 100 e ees

cft II, 99 Il; roo II, ror II, 102

£235.

II, 103 II, 104

166 RCT IGTMUORCI tee 171 RCT D728RCI 173-174 RCT TP SIGH S vro 176 RCT 177 RCT ry7oneL 178-a CT 179 RCT

II, 105 4 Ness II, 106 Il, 107

TiGOW RGD, eveare 181 RCT 182 RCT

PRET i, 172 Il, 113

183 RCT

ey

184 RCT ESSERI Se

II, 115 TI 36

186 RCT 187 RCT

Trig

II; 198-35...

II, 109 II, 110 cfr II, 108 (O) cfr II, 108 (O) oe os

eser

LrsEeR IV 1 RCT 2RCT SERI 4 RCT SECM CD 9 RCT Xo3R ge

DID

TI, 2 jupe III, 4 goes TY uo sm dong: [ips e esu. COP PURA UOS des

ii RCT III, 6 cae IID7 xc RC 14 RCT ICBECT eros MEM E 16 RCT MRS 17 RCT III, 16 18 RCT 19 RCT TII T

cfr II, 69 dra

(TChr)

INTRODUCTION TChr

ex TSum

ad zscb - TSch

LIBER IV ZO 21 22 23 24 PX 26

SRI D e. RCT RCT RCT RCT OT I RM RCT

27 RCT

qi 19 20 20

EE

IIT pt III, 22

III, 23 III, 24

* 28 RCT

29 SO 31 32 33 34 PSE

TII TIL, III, III,

RCT RO Dose RCT RCT RCT RCT ROMOD sr

TED 2s: III, 26 TITO ay, III, 28 III, 29 NEUE s 57 RCT III, 30 38 RCT I, 32 BO HOMCAD s FFP has Ail rare Byes ATR: III, 33 42 RCT Til, 34 43 RCT TSS 5 44 RCT III, 36 ASHE D S eL. seus IT 3 ak e Sio 46 RCT 47 RCT III, 38 48 RCT III, 38 HosspERGTte aGre snUN Eas 52 RCT III, 39 53 RCT 54 RCT III, 40 OHNE. Ma ok Mar TOL IEEse ers 56 RCT III, 41 57 RCT III, 42 58 RCT

59 RCT

GO RCT 61 RCT 61-a CT 62 RCT 63 RCT

v eere

III, 43 (**)

III, 44 III, 45

III, 46

64 RCT

III, 47

(COUN CHM eonenae 65-a CT 66 RCT 66-a CT 66-b CT 66-c CT

DED ABS

67 CT

68-69 RCT TON (Oden ee dee 71 RCT 72 R

CT

III, 49

60 - I, 53

62-63 ex 66 ex 67 ex 68-70

-

I, 55-56 I, 59 I, 60 I, 61-63

III, 5o

TED sqm III, 52

IL, 37

(62) Here ends, accidentally, the first redaction of TSum. 5

(TChr)

66

THEOLOGIA CHRISTIANA ad fsch - TSch

ex TSum

TChr

(TChr)

LIBER IV 75 RCT

II, 38

74 RCT

II, 39

74-2 CT 74-b CT

ex II, 39 ex II, 41

74-c CT

exse

74-d

eSneton e NR 25-SOSR(CT sur

81 RCT 82 RCT

ctt Il, 67

85 RCT

cfr II, 119

84 RCT 8s R

(cip

LIEN

MEET

86-87 RCT 88 RCT 89-91 RCT 92 R

cft IL, 109-110 cft 58 (Z)

CT

93-94 RCT 95 R TEES

OS

Su SSA Su

95-a CT 96 R

Cr 96-a CT s o75ro2 ROD 103-a CT 104 RCT 105 R (cft 112) TOGEREIRG I 40.7 112 CT (cfr 105) 112-a CT XB aeprsehGl d 115-a CT

9 1D

7 M

Beis eve

T

SS

Ee cfr II, 130 (O)

116 RCT

87

DI7SRCT

III, 88

WE TAB ex II T1124

117-a CT Trowel

119 RCT x120 RC

cfr Eb rox

II, 134 III, 9o

2b

II, 148

I21 R

T2208 Tse

CT (61 ey

Il, 149 II, 150 II, 151

I24 R

Cr io) WE wialleney sts D NERO I2SNRG sess 126, Cr 126-a CT ioe CAD T2995 GI. 129 CT Ires IDONEUM

nir (IU uper (0E

I 152 Il, 153 II, 154, 156 II II, 158 Il, 159 II, 160

II, 161

ex IV, 123

INTRODUCTION TChr

ad zseb - TSch

ex T Sum

67

(TChr)

LIBER IV

133 RCT 134 RCT 134-a T PRS RGD oases eres 135-a T 136R Cr 370 C3 138 RCT 139 RCT TOWED e ters 141 RCT 142 RCT 143 RCT 144 RCT PAS ROT oe 146 RCT TAZUR(T: 148 RCT 149 RCT "SONG Ree Tse Cale 152 RCT 153 RCT 154 RCT

155-158 RCT ..... 159 RCT GIGI ene 161 RCT

cft II, 162

II, 163 cft II, 130 (O) II, 164

n

II, 165 II, 166 Gy,

III, 9r III, 92

II, 168 0) 0.6, Pus.

Il, 173

III, 94 III, 95

II, 174

II, 175

III, 96

II, 176

Il, 177

III, 97

IIT, 98 III, 99

II, 169 Il, 170 TIE IT T72

ee

ee

t n.

II, 178 II, 179 II, 180

II, 181 II, 182

II, 183 eee

ewe

eret

o n

II, 183 II, 184

Lisper V

TMDL, III III, 3 JüBE A Til, 5 III, 6 TII; III, 8

1 RCT 2 RCT 3 RCT 4 RCT SERGUIS-EC C

6 RCT 7 RCT 8 RCT 9R

CT TOUR irene srsveek 11 RCT 12 RCT LO RC TA RGA eC (CAL ilk eed 16 RCT I7 RC 18 RCT 19 RCT FG ANGAS 6 deg acme 21 RET 22 R (cft 24) 25 R CT

III, 9 III, 1o III, rz

TII, 12 III, 13

III, 14 ecco

t

III, 15

III, 16 TII x

III, 18 III, 19 ITI, 20

III, 21 III, 22

cft IV, 115-a

68

THEOLOGIA CHRISTIANA TChr

ex TSum

ad £seb - TSch

(T Cbr)

LIBER V 24 CT (cft 22) 2 ENGdM oov

o 0 EM IES..S

III, 22 III, 25

25-a T 26 RCT

III, 24

27 RCT

III, 25

28 R

CT, 29 RCT SO RS Iscr saas 30-a CT 31-33 RCT 33-a CT 34 RCT 34-a CT

cit I; 1599

0...

III, TII; II, ex III,

26 27 29 3o

23 RT. cse cess .- ese, = anaes Ill, 30 35-a CT ex III, 30 35-b CT ex III, 31 35-c CT ex IIT 32 35-d CT ex III, 33 BeaC Chins ceeds. | otek Lam ex Iii. 35-f CT ex, 36 36-37 RCT * 38 RCT * 39 RCT cft III, 41-42 X 4oxRC Bere Aes c c BRL. 41-45 RCT

46-58 RC (8) (63) T is mutilated here.

PETRI

ABAELARDI

THEOLOGIA

CHRISTIANA

TDEXTVS

ABBREVIATIONES

= codex Casinensis 174.0 (secunda redactio). I codex Cathedralis Dunelmiensis A. IV. 15 (prima redactio). — codex Vaticanus Reginensis latinus 159 (tertia redactio). Sasa) — codex Tutonensis bibliothecae municipalis (tertia redactio). Quoad abbreuiationes ad opera Petri Abaelardi designanda adhibitas, ratur Introductio Generalis in uol. I, p. IX. Quae in textu principali litteris paruioribus impressa sunt, ab ipso Abaelatdo occasione tertiae tedactionis addita fuerunt, sicut generatim paratu «Lectionum Abaelardi' notabatur ; in quo apparatu et omnes aliae tiones inter tecensiones successiuas subiuncta etant.

confe-

Petro in apuatia-

PETRI ABNELARDI THEOLOGIA CHRISTIANA CAPITVLA

(9 122 Ds7t

Rit T 133ta

LIBRORVM

1. Primus liber continet quid uelit distinctio trium persona5rum in Deo uelquidsoment in ipso haec nomina personarum ‘Pater’, ‘Filius’, ‘Spiritus Sanctus’, et testimonia tam prophetarum quam philosophorum de sancta Trinitate, necnon et quare sapientia Dei uocetur Verbum aut benignitas ipsius dicatür Spiritus Sanctus. In quo etiam ea quae de anima to mundi a philosophis dicta sunt, recte de Spiritu Sancto intelligi monstrantur. 2. Secundus liber aduersus calumnias fidelium de admixtione philosophicorum testimoniorum totus scribitur. In quo de uita et uirtutibus et doctrinis philosophorum et de naturalis 15 legis hominibus plurima commendatio fit, ut digni illi uideantur quibus etiam Deus suae fidei arcana reuelare dignaretur. 3. Tertius continet inuectiones in dialecticos et eos omnes qui Deum quoque humanis comprehendi rationibus uolunt, nec ea de fide suscipienda censent quae humanis rationibus 20 adstrui uel defendi non ualeant. Proponit etiam summam fidei circa unitatem ac Trinitatem et obiectiones aduersus propositis, et quot modis ‘idem’ siue 'diuersum' accipiatur et quot modis 'persona' dicatur. 4. Quartus continet solutiones aduersus obiecta, et genera2; tionem

Verbi

ex Patre,

id est diuinae

sapientiae

ex diuina

potentia, et qua similitudine diuina potentia dicatur Pater uel diuina sapientia dicatur Filius. Continet insuper processionem Spiritus et quomodo Plato animam mundi, quam Spiritum Sanctum intellexit, uult creatam esse, hoc est 30 initium habere; et quod fidem Trinitatis omnes homines naturaliter habeant. 5. Quintus uero est de ratione credendi unum Deum, non plures, et de perfectione et incommutabilitate huius summi boni quod in nullo crescere uel minui possit aut uariari. Capit. 1 : e TSum, Capit. 1. Capit. 5, inde a lin. 20, Proponit ... : e TSum, Cap. 2. Capit. 4 : e TSum, Cap. 3.

1/2 Petri ... Christiana anu rec. T, om.

Theologiae praeser.

RC T

DRC

3 Capitula librorum om. D,

4/5 trium petsonatum frp C

12 Secundus] II rubr. mg praem. C 13 philosophicorum] philosophorum T 1*7 Tertius] III 18 comprehendi rationibus /rp C eos] quoque add. C rubr. mg praem. C 21 ac] et C 24 Quartus] IIII rubr. mg praem. C 29 cteatam esse trp C 30 32 Quintus] V rubr. mg praem. C homines natutaliter R (TSum), trp D C T 34 uariari] Alexander Pauli filius Petauius Senator Parisiensis anno 1647 manu illius temporis add. R.

LIBER

I

Riv

1. Summi! boni perfectionem, quod Deus est, ipsa Dei sapientia incarnata Christus Dominus describendo tribus nominibus diligenter distinxit, cum unicam et singularem, indiui5 duam penitus ac simplicem substantiam diuinam Patrem et Filium et Spiritum Sanctum tribus de causis appellauerit : Patrem quidem secundum illam unicam maiestatis suae potentiam, quae est omnipotentia, qua scilicet efficere potest quidquid uult cum nihil ei resistere queat; Filium autem 10 eamdem diuinam substantiam dixit secundum propriae sapientiae discretionem, qua uidelicet cuncta ueraciter diiudicare et discernere potest, ut nihil eam latere possit quo decipiatur; Spiritum Sanctum etiam uocauit ipsam secundum illam benignitatis suae gratiam, qua omnia quae summa condi15 dit sapientia, summa ordinat bonitate et ad optimum quaeque finem accomodat, malis quoque bene semper utens et mirabiliter quantumlibet peruerse facta optime disponens, quasi qui utraque manu pro dextera utatur et nesciat nisi dextram. 2. Vnde in Enchiridion beatus Augustinus : ‘Neque enim’, 2o inquit, 'Deus omnipotens cum summe

| bonus sit, ullo modo C 134

sineret mali aliquid esse in operibus suis, nisi usque adeo esset omnipotens et bonus ut bene faceret et de malo’. Idem in XI De ciuitate Dei, de bonitate Dei et malitia diaboli loquens ait : 1. Lecrio Asazr. : Notulam marginalem add. CT : 1-a. Ambrosius, De fide ad Gratianum imperatorem : “Quod unius est substantiae sepatari non potest, etsi non sit singularitatis sed unitatis. Singu3 latitas ad petsonam pertinet, unitas ad naturam". 1-3 Ambrosius Mediol., De fide V, 3, 16, ed. Farner (CSEL 78) 234; PL 16 (ed. 1880) 685D ; — ap. Abael. adhuc SINbr 54, 5, SINlong 5, 4. Fragm. 1-a in C mg legitur ad initium num. nostri 1, in T autem in ipso num. 1 inseritur post... appellauerit, supra, lin. 6 1-2 Quod ... unitatis om. C 3 pertinet ner lin. T 1, usque ad lin 14, ... gratiam : e T.5uz I, 1.

1/6 E. g. Matth. 28, 19. adhuc Comm. Rom. I, p. 102.

19/22 Enchiridion XI, PL 40, 236; — ap. Abael.

1 Liber I oz. D, Theologiae praem. BT, e manu rec. C 3 C @ Patrem] cap. II praem. semper “rp C et om. C 21 mali aliquid zrp D

christianae primus R C T 2 Summi] cap. I tribus] in hiis C 6 appellauerit ex appellauerat R C T 14 illam oz. D C (TSum) 16 bene 18 dextram] dextera C 19 Neque] Nemo T

THEOL: CHRIST. T, 2:4

73

"Deus sicut naturarum bonarum optimus creator est, ita malaA

rum

uoluntatum

iustissimus

ordinator,

ut cum

ille male

utatur naturis bonis, ipse bene utatur etiam uoluntatibus malis. Item idem :2bidem de diabolo : ‘Deus cum eum conderet, futurae malignitatis eius non erat ignarus, et praeuidebat quae bona de malis eius esset ipse facturus’. Item post aliqua : ‘Neque enim Deus ullum non dico angelorum, [sed] uel hominum creasset quem malum facturum esse praescisset, nisi pariter nosset quibus eos bonorum usibus commendaret'. Hinc est et illud Platonicum : ‘Omne’, inquit, ‘quod gignitur, ex aliqua causa necessaria gignitur. Nihil enim fit, cuius ortum non legitima causa et ratio praecedat. 3. Ex summa itaque illa bonitate sua Deus, qua iuxta Moysen cuncta ualde bona condidit, et iuxta etiam Platonis assertionem ‘optimus’ ipse omnium conditor, ‘a quo inuidia relegata longe est, cuncta sui similia, prout cuiusque natura capax beatitudinis esse poterat, effici uoluit, — uolens siquidem Deus bona quidem omnia prouenire, mali porro nullius, prout eorum quae nascuntur natura fert, reliquit propaginem nec fas sit bonitati praestanti quidquam facere nisi pulcherrimum', — ex hac, inquam, tanta bonitate sua singula, quantum potest aut decet, bona efficit ac A Deus, qua bene disponit | etiam mala altissimo suo et incomprehen-D 57v sibili nobis | consilio, Spiritus Sanctus, ut supra meminimus, R 2 ipse est appellatus. 4. Tale est ergo tres personas, hoc est Patrem et Filium et o Spiritum Sanctum, in diuinitate confiteri, ac si commemoraremus diuinam potentiam generantem, diuinam sapientiam genitam, diuinam benignitatem procedentem, ut his uidelicet tribus commemoratis summi boni perfectio praedicetur, cum uidelicet ipse Deus et summe potens, id est omnipotens, et sapiens et summa benignus ostenditur. — De genitura vA summe 4, initium tantum : e T Sum I, 2.

24/27 De ciu. Dei XI, 17, ed. DowBART-KArs (CClat. 148) 336-337; PL 41, 532; — ap. Abael. adhuc Comm. Rom.I, p. 101-102 ; Collationes, PL 178,1679D. — 2v/29 L. ¢., ed. citatis 337 et 332 ; — ap. Abael. adhuc Comm. Rom. I, p. 102 ; Collationes, ed. cit. 1679D. 29/32 O. c. XI, 18, ed. citatis 337 et 332 ; — ap. Abael. adhuc Comm. Rom. Y,p. 102 ; Collationes, ed. cit. 1680. 33/35 PLATO, Timaeus 28a, transl. Calcidii, ed. J.H. Waszinx (Plato Latinus 4) 20 ; — ap. Abael. adhuc TCér

37/44 36/37 Cfr Gen. I, 31. V, 35-c, TSch III, 32, Collationes, PL 178, 1679A. 55/58 De 47 Supra, lin. 13-18. Timaeus 29¢-30b, transl. et ed. citatis 22-23. generatione : TChr IV, 71-116 ; de processione : TC5r IV, 117-153.

33 quod] 29 Item] de angelis cteatis mg manu rec. praem. C 27 idem om. D 39 relegata] teligata C, 37 cuncta ualde bona] bona cuncta ualde C qui T 45 aut] ac T 44 sua om. D longe ozz. D e£ ante corr. T

74

THEOL. CHRIST. I, 4-7

autem huiusmodi seu processione in sequentibus, prout poterimus et ipse Dominus annuerit, immo gratia sua dederit, aliquid per quascumque similitudines assignare tentabimus. 5. In his itaque tribus, potentia scilicet, sapientia, benigni6 o tate, tota boni perfectio

consistit

ac parui pendendum

est

quodlibet horum sine duobus aliis. Qui enim potens est, sed id quod potest iuxta modum rationis conducere nescit, exitialis est ac perniciosa eius potentia. Si autem sapiens sit et discretus in agendo, sed minime possit, efficacia caret. Quod si et potens 65 sit et sapiens, sed nequaquam benignus, tanto ad nocendum fit pronior quanto ex potentia et astutia sua ad efficiendum quod uult est securior ; nec spem beneficiorum suorum ceteris praestat qui benignitatis affectu non commouetur. In quo autem haec tria concurrunt, ut uidelicet et possit implere 7 o quod uoluerit, et bene uelit utpote benignus, nec ex insipientia modum rationis excedat, eum profecto uere bonum esse et in omnibus perfectum constat, atque in eius regimine cuncta quae optime condidit, optime conseruari; quippe qui et possit et sciat et uelit. 6. Vnde non solum haec Trinitatis distinctio ad summi boni 75 perfectionem describendum conuenit, uerum etiam ad persuadendam hominibus diuini cultus religionem plurimum proficit, ut ob hoc praecipue ipsa Dei sapientia incarnata in praedicatione sua eam rectissime decreuisset assumere. Duo quippe 8 o sunt quae nos omnino Deo subiectos efficiunt, timor uidelicet atque amor. Potentia quidem et sapientia maxime timorem incutiunt, cum eum et posse punire errata et nihil latere cognoscimus. Benignitas autem eius ad amorem pertinet, ut quem benignissimum habemus, potissimum diligamus. | Ex C 135 8 qua etiam certum est eum impietatem ulcisci uelle, quia quo |T 133 tb plus ei placet aequitas, magis displicet iniquitas, sicut scriptum est : Dilexisti iustitiam et odisii iniquitatem. ?. Nomine uero Patris, ut diximus, potentia designatur, nomine Filii sapientia, nomine Spiritus Sancti bonus affectus go erga creaturas. Causas autem horum nominum in sequentibus assignabimus, quare uidelicet haec nomina ad haec distinguenda in Deo translata sint a consuetis significationibus suis. VA

5, paucis additis in fine : TSum I, 3. 6, paucis mutatis : e TSum I, 4; — ad tsch (T) 41 et TSch I, 34. 7:e [Sum 1, 5 ; — ad tsch (T) 75 et TSch I, 58; cfr tsch 14 et TSch I, 6.

87 Ps. 44, 8. 88/90 Supra, lin. 7-18. 90/92 Filius sapientia : T'Chr I, 16-24 ; Pater potentia : TChr I, 25-31; Spiritus bonus effectus : TChr I, 32-36.

57 sua] dei D 60 est om. R 61 sed D, si R C T (TSum) 64 Quod] Et T 66 fit] sitC — *5 Vnde] et add. D Siatque]et T 86 aequitas ex iniquitas T

THEOL. CHRIST. I, 7-1o

75

Sed prius hanc diuinae Trinitatis distinctionem non a Christo inceptam, sed ab ipso apertius ac diligentius traditam esse 95 ostendamus. Quam quidem diuina inspiratio et per prophetas Iudaeis et per philosophos | gentibus dignata est reuelare, ut R 2 v utrumque populum ad cultum unius Dei ipsa summi boni perfectio agnita inuitaret, ex quo omnia, per quem ommia, in quo omnia ; et facilius haec fides Trinitatis tempore gratiae 1oo susciperetur ab utroque populo, cum eam a doctoribus quoque antiquis uiderent esse traditam. 8. Primum ipsa legis exordia occurrant, ubi legislator Moyses fidem Catholicam de unitate pariter et Trinitate tamquam 'omnium bonorum fundamentum’ anteponit. Cum ros enim dicitur : In principio creauit Deus caelum et terram, pro eo quod apud nos dicitur Deus, Hebraica ueritas habet ‘Heloim’, quod est plurale huius singularis quod est ‘Hel’. Quare ergo non dictum est “Hel’, quod est Deus, sed ‘Heloim’, quod apud Hebraeos 'dii' sine 'iudices' interpretatur, nisi hoc 110ad multitudinem diuinarum personarum accomodetur, ut uidelicet eo modo insinuetur pluralitas in Deo quomodo et Trinitas, et quodammodo multiplex dicatur Deus quomodo et trinus, non secundum quidem substantiae diuersitatem sed secundum personarum proprietates ? Nam et ibidem de uni115 tate substantiae demonstranda caute prouisum est cum dicitur creauit, non ‘creauerunt’.

I2 o

9, Vbi et statim in sequentibus distinctionem personarum adnectit, quasi ad determinandum quod ad hanc denotandam ‘Heloim’ pluraliter dixerit. Spiritus quippe Sancti aeternitas patenter ostenditur cum dicitur : Spiritus Domini. ferebatur super aquas. Verbum uero, id est Filius, simul et Pater insinuantur cum

dicitur : Dixit Deus fiat, hoc est in coaeterna

sapientia sua Pater ordinauit facienda. Non enim de corporali locutione hoc accipi potest, sicut postmodum conuincemus. I2 VA 10. In eo quoque quod scriptum est : E? widit Deus quod esset bonum, bonitas Dei, quam

Spiritum Sanctum

dicimus, insi-

nuatur, sicut in eo quod dicitur Dixit Deus intelligitur Ver8 :e TSum (B) I,

6; — ad £scb 66-67 et TSch I, 69-70, ubi tamen longius.

TSum (B), 1, 7 ; — ad zb 78 et TSch I, 71.

9e

I0 : e T Su (B) I, 8 ; — ad zseb 79

et TSch I, 72. 103/104 Pseudo-Aug., De symbolo, PL 40, 1189 : **Fides namque 98 I Cor. 8, 6. omnium bonotum est fundamentum", — quae uerba, fere ad litteram, frequenter 122 Gen. 1, 3. 120/121 Gen. 1, 2. 105 Gen. 1, r. adhibentur ab Abael. 125/126 Gen. 1, 4.

118 ad] a D, ez ante corr. R. 102 Primum] cap. III rubr. mg praez. D R C T 126 Dei] deus D sicut] sicuti D 124 hoc oz. D

76

THEOL. CHRIST. I; 10-14

bum et Pater. Tale est enim quod dicitur : Vidit Deus quod esset bonum, ac si dicatur : intelligendo quia opus quod fecerat 130 bonum esset, amauit illud eo ipso quod bonum erat. Ex quo et ipse bonus esse liquide demonstratur. 11. Bene autem ad adstruendam fidem operum et ad commendationem eorum commemoratio fit diuinarum personarum, hoc est omnipotentiae Dei et sapientiae eius et bonitatis,

15

VA

ut uidelicet, quia hoc potest | et bonus est, credatur ea fecisse D 58 x

quae et potuit et uoluit. Rursus elegentia operum per sapientiam et bonitatem artificis ostenditur, ut quia summe bonus est artifex et perfecte sollers, excellentissimum opus componat. 12. Quid etiam apertius ad documentum Trinitatis esse 14 o potest quam illud quod postea in creatione hominis subiungitur dicente Domino : Faciamus hominem etc. ? Quid enim pluraliter dictum est faciamus nisi ut cooperatio totius Trinitatis exprimatur ? Quippe quos cohortaretur | Deus ad R 5 x creandum hominem aut ad se in aliquo iuuandum, cum ipse 145 Solus eum creaturus sit ? Scriptum namque est : Quis adiuwit spiritum Domini aut quis consiliarius eius fuit ? Cum quo iniit consiliwm etc. ? Bene autem ad imaginem et similitudinem Trinitatis, hoc est ad expressam quamdam similitudinem trium personarum, homo fieri dicitur qui et Patrem per potes150 tatem, quam in ceteras creaturas accepit, imitatur, et Filium |C 136 per rationem et Spiritum per innocentiae benignitatem, — quam postmodum per culpam amisit. 19. Ad hanc quoque pluralitatem diuinarum personarum illud attinere uidetur quod in sequentibus per serpentem 15 dictum est : Eritis sicut dii, quod, ut superius dictum est, in Hebraeo sonat ‘heloim’ ; necnon et illa dominica increpatio : Ecce Adam quasi unus ex nobis factus est ; et rursus illud quod Dominus ait : Descendamus et confundamus linguam. eorum, cum hoc solus Deus compleuerit ;unde et subditur : atque 16 o ita dimsit eos. A

14. Nunc transeamus. 1r : e T5

autem post legem ad prophetarum

(B) I, 9.

testimonia

12 : € Tum (B) I, 10 ; — ad £sch 80 et TSch 73.

TSum (B), 11 ; — ad zscb 81 et TSch I, 74. et TSch I, 75.

141 Gen. 1, 26. 145/147 Isai. 40, 15. BRAS. 155/156 In initio TCér I, 8. 159/160 Gen. 8, 8.

nae

14 : e T5272 (B) I, 12 ; — ad ¢sch 82

147/149 Cfr Gen. I, 26. 155 Gen. 157 Gen. 3, 22. 158 Gen. 8, 7.

128 est om. T 142 cooperatio] comparatio C 143 cohortaretur Deus oz. D 144 cum] ut T 146 quis om. T 150/152 in ceteras ... quam om. D (bomoiot.) 153 diuinarum] diuersarum D 158 linguam] linguas T

THEOL. CHRIST. I, 15

2 15. Ait itaque maximus ille prophetarum et regum Dauid, qui suam ceteris intelligentiam praeferens dicit : Super omnes

165 docentes

me

intellexa,

super

senes

intellext,

ait,

inquam,

distinctionem Trinitatis patenter insinuans: Verbo Domini caeli firmati sunt et spiritu oris eius omnis uirtus eorum. Qui et alibi unitatem pariter cum Trinitate insinuat dicens : Benedicat nos Deus, Deus noster, benedicat nos Deus

et metuant eum

omnes

170 fines terrae. Trina quippe confessio Dei Trinitatem exprimit personarum, Patris uidelicet et Filii et Spiritus Sancti. Bene autem Filium designans addidit noster, quasi eum a Patre nobis esse datum ostendens, cum per incarnationem Verbi diuina nos sapientia illuminauerit. De quo etiam Verbo Apo175 Stolus ait : Proprio Filio suo non pepercit Deus, sed pro nobis omnibus tradidit illum. Vnitatem uero diuinae substantiae psalmista in eodem aperit, cum post trinam diuini nominis prolationem unum tantummodo Deum in tribus personis intelligens, non subiunxit ‘eos’ pluraliter, sed eum singulariter. 180 Huic et illud consonat Isaiae quod dicit se uidisse seraphim et audisse clamantia

: Sanctus, sanctus, sanctus Dominus

Deus

sabaoth. Recte autem uocabulo Domini usus est propheta ad potentiam designandam, quia dominorum est praeesse ; quae uidelicet potentia plerumque etiam hoc nomine ‘Deus’ assigna18; tur, eo uidelicet | quod 'theos' Graece, id est ‘Deus’, teste T 133 va Isidoro, 'timor' interpretatur et potestas | quaelibet timorR 5 v est subiectorum!. 1. Lectio AsaazL. : Notulam marginalem add. CT : 15-a, Cassiodorus : “Deus, Deus meus, respice in me. "Deus! sermo Graecus est qui Latine interpretatur ‘timor’. Pro qua te, ut atbitror, maiores 3 nostri Deum a timore appellandum esse uoluerunt. Vnde quidam ait gentilium poetarum : ‘Primus in otbe deos fecit timor? ”’. 1-4 Expositio in Psalmis, Ps. XXI, 2, ed. ADRIAEN (CClat 97) 189-190 ; PL 7o, 152 TOPs. 3-4 Statius, Thebais YII, 661. Fragm. 15-a in C 136 mg legitur, nempe ad num. nostros 12-13 ; in T autem in ipso num. X5 inseritur post ... fines terrae, supra, lin. 170 3-4 gentilium] gentium T 15 : e [Sum I, 15 ; — ad Zsch 83 et TSch I, 76. 164/165 Ps. 118, 99-100. 166/167 Ps. 32, 6. 168/170 Ps. 66, 7-8. 175/176 Rom. 8, 32. 180/182 Isai. 6, 3. 185/187 Isid. Hispal., Eyzzo/. seu Originum VII, 1, PL 82, 259D-260C ; — ap. Abael. adhuc TSum I, 13 ; tsch 83 uel TSch I, 76; Comm. Rom. I, p. 69.

170 Trina] Terra D 171 et! R (TSum), om. D C T 175 Deus oz. D 180 quod] qui D T 184 etiam oz. D

Sancti] p. sie, C

78

THEOL. CHRIST. I, 16-17

16. Verbum! itaque sapientia uocatur, translato scilicet de effectu ad causam uocabulo, quod maxime ex uerbis unius19o cuiusque intelligentia ipsius, et cuius scientiae ipse sit, manifestatur. Vnde scriptum est in Ecclesiastico : In lingua enim agnoscitur sapientia, et sensus et doctrina in uerbo sensati. Hinc etiam

per semetipsam

Veritas

: Ex

abundantia,

inquit,

cordis

os

loquitur. Sicut igitur uisionem mentis et oculorum dicimus, 195 ita locutionem seu uerbum cordis quodammodo dicimus sicut et oris, iuxta illud psalmistae : In corde et corde locut? sunt,

et illud libri Sapientiae : Dixerunt impii apud se, cogitantes non recie ; quale et illud est in Euangelio : Dixerunt intra se : hic blasbhemat, hoc est cogitauerunt ; et Veritas : Non quod intrat 200 1m OS, inquit, coinguinat hominem, sed quod procedit ex ore ; et

post pauca : Quae autem procedunt, inquit, de ore, de corde exeunt, et haec coinquinant hominem. De corde enim exeunt cogitationes malae etc. Iuxta hanc igitur consuetudinem Scripturae ‘locutionem cordis', id est ipsam cogitationem seu intelligen205 tiam animi, uerbum mentis' hoc loco dicimus.

17. In Deo autem ipsa eius cogitatio seu intelligentia hoc ipsum dicitur quod ratio eius siue sapientia quae est Verbum 1. Lectio ABAEL. : Notulam marginalem add. CT : 16-a, Augustinus, Quaestionum LXXXIII capitulo XLIV : **In princpio erat Verbum, quod Graece ‘logos’ dicitur, Latine autem et rationem et 3 uetbum significat ; sed hoc loco melius ‘uerbum’ interpretatur, ut significetur non solum ad Patrem respectus, sed ad illa etiam quae per Verbum facta sunt. *Ratio' autem, etsi nihil per illam fiat, recte ratio dicitur". Capitulum 6 XLV : *Dei sapientia Christus et in utero Matiae fuit et in caelis, quomodo uerbum hominis quod etsi multi audiunt, totum audiunt singuli". 1-5 De diuersis quaestionibus

LX XXIII, potius c. 63, PL 40, 54; —

ap. Abael.

adhuc ésch 67 uel TSch I, 6o ; TChr IV, 66-b ; breuius Epis. XIII, PL 178, 355A. 1-2 Ioh. 1, 1.

5-7 Potius c. 42, PL 4o, 27.

Fragm. 16-a in C 136 mg legitur, nempe ad num. nostrum 15 ; in T autem in ipso num. 15 inseritur post ... tradidit illum, supra, lin. 176 1LXXXII] LXXVIH T 3ut C T? 16, usque ad lin. 191, ... manifestatur : e TSum I, 14. tsch 67 et TSch I, Go.

16-a, textus primus : cft

191/192 Eccli. 4, 29. 193/194 Matth. 12, 34; Luc. 6, 45. 196 Ps. 11, 2. 197/198 Sap. 2, 1. 198/199 Matth. 3, 3. 199/200 Matth. 15, 11. 201/203 Matth. 15, 18-19.

188 Verbum] cap. IIII rubr. mg praem. DR C T 190 ipsius] de effectu ad causam uocabulo add. del. R 196 psalmistae] psalmi D 201 procedunt, inquit zrp C 202 coinquinant] coinquinat T enim om. C

THEOL. CHRIST. I, 17-20

79

Patris, hoc est Filius Dei. 18. Vnde et Moyses, ut supra meminimus, cum in diuersis rerum creationibus faciendis praemittit 210 Dixit Deus, et ad dictum statim effectum adiungit dicens : e£ factum est ita, cuncta Deum condidisse in Verbo, hoc est in sapientia sua ostendit, id est nihil temere sed omnia rationabiliter ac prouide.. De quo et alibi psalmista ait : Dixit et facta sunt, id est ratione et prouidentia praeeunte, cuncta condidit

215 siue ordinauit. Qui etiam hoc Verbum alibi apertius demonstrans non esse uerbum audibile et transitorium sed intelligibile ac permanens ait : Qui fecit caelos in intellectu, hoc est ad modum illum quo eos primum |ordinauerat in uerbo men- C 157 tis, id est in conceptu suae perpetuae omnia prouidentis 220 intelligentiae. 19. De quo quidem Verbo, scilicet intelligibili, beatus Gregorius in Homilia euangeliorum VII ita loquitur, distinguens scilicet ipsum intelligibile Verbum a uerbo audibili quod est uox : 'Scitis', inquit, ‘quia Vnigenitus Verbum Patris 225 uocatur, Iohanne attestante qui ait : In principio erat Verbum. Ex ipsa uestra locutione cognoscitis quia prius uox sonat, ut uerbum postmodum possit audiri. Iohannes ergo uocem se esse asserit, quia Verbum praecedit. Idem in Homila XXIII, de Iohanne Baptista : ‘Ego uox clamantis im deserto. 230 Ideo', inquit, ‘uox a propheta uocatus est quia Verbum praeibat', quod est dicere : sicut uerbum audibile in auditore praecedit intelligibile, quia uidelicet prius uox sonat | ut R4t postmodum ex ea intellectus concipiatur, ita Iohannis praedicatio anteibat aduentum Domini annuntiando. 20. Verbum itaque dicit conceptum mentis et quamdam 23; intelligentiae locutionem, quae in mente formatur, ad cuius similitudinem Vnigenitus Dei dicitur et quasi quaedam eius intellectualis ac perpetua locutio, in cuius prouidentia 18 :e T.$um L, 15, ubi tamen breuius in fine ; — ad #sch 69 et TSch I, 62 ; notandum

quod in TChr I, 18, desunt.

CT quaedam addiderunt quae tum in TSam tum in tsch-Tsch

19 : ad #sch 68 et TSch I, 61.

20 : ad £scb 69 et TSchI, 62, ubi tamen

longius. 213/214 Ps. 32, 9. 210/211 Gen. 1, 7 etc. 208/209 Supta, T'Chr I, 9-10. 221/228 N. 2, PL 76, 1100B ;— ap. Abael. adhuc #sch 68 uel 211 MER OTIS ye 227/228 Marc. 1, 3; 225 Ioh. 1, 1. TSch I, 61 ; implicite TChr IV, 66-c. ; — ap. Abael. 1161B 76, PL 3, 20, Hom. Potius 228/231 23. 1, Ioh. Luc. 3, 4; 229 Vt lin. 227/228. adhuc tsch 68 uel TSch I, 61 ; implicite TChr IV, 66-c. 230/231 pracibat : cfr Luc. 1, 76.

217 ac inter lin. D, et in textu del. 212 nihil] subito add. T 211 est! om. T ergo] 227 postmodum inter Jin. C 224 est ex etit C 218 illum ozz. C quamdam] 235 — C si ex sicut 231 T XXXII ex XXII 229 T uero quantum T — 238ac]et C

80

240

THEOL. CHRIST. I, 20-23

omnium ab aeterno praefixa consistit operatio atque ordinatio. DR 21. Hanc autem intelCT 21. Hanc autem intellectualem Dei locutionem, id est aeternam |sapientiae suae ordinationem, Augustinus describens : ‘Diuina’, inquit,

245 locutio est ipsa Dei dispositio, non habens sonum strepentem et transeuntem, sed uim in perpetuo manentem'.

250

lectualem Dei locutionem, id est aeternam sapientiae suae D 58 v ordinationem, Augustinus, De ciuitate Dei, libro XVI,

capitulo VI describens : ‘Dei’, inquit, ‘ante factum suum locutio ipsius sui facti est incommutabilis ratio, quae non habet sonum strepentem atque transeuntem, sed uim sempiterne manentem et tem-

poraliter operantem'. Idem in libro Contra quinque haereses : 'In principio erat. Ver-

255

bum.

Melius

Graeci

"logos"

dicunt : logos quippe uerbum significat et rationem'. De quo etiam Verbo in VIII De Trinitate ait : 'Verbum idcirco Filium nuncupauit ut ostenderet de se illum exstitisse". 260 22, Quod autem Verbum Dei ipsa eius sapientia sit intelligendum, aperte in Ecclesiastico monstratur his uerbis Omnis sapientia a Domino Deo est, et cum illo fwit semper et est ante aeuum. Sapientiam Dei praecedentem omnia quis inuestigauit ? Prior omnium creata est sapientia, et. intellectus 265 prudentiae ab aeuo. Fons sapientiae Verbum Dei in excelsis, etc. 23. Ne mireris si, ut dixerim, ipse quoque conceptus mentis ‘uerbum’

dicatur, translato de effectu ad causam

uocabulo,

cum e conuerso de causa ad effectum factis plerisque utamur translationibus. Vnde et ipsum eleemosynae beneficium, quo 21 (DR) : e Tum I, 16; — ad TCbr I, 21 (CT), ad £scb 70 et TSch I, 63. tsch 84 et TSch I, 77 ;cfr TSum I, 29.

22 : ad

243/252 Apud DR libere citatur textus qui melius apud CT : De ciu. Dei XVI, 6, ed. DomBart-Kaxs (CClat 48) 507 ; PL 41, 484; — ap. Abael. adhuc, textus ut in DR, TSum I, 16 et Sermo I, PL 178, 378A ; textus ut in CT, zscb go uel TSch I, 63 ; Hexa, PL 178, 738B ; implicite TChr IV, 66-c. 252/257 Quoduultdeus, Sermo

X, aduersus quinque haereses 6, PL 42, 11105 — ap. Abael. adhuc Zsch 67 uel T'$cb I, 60; TChr IV, 66-b ;Epist. XIII, PL 178, 355B. 258/259 Potius De Trinitate XV, 17, 29, PL 42, 1081 ; — ap. Abael. adhuc T.5uz I, 16. 266 Supra, T'Chr I, 20. et 3-5.

261/265 Eccli. 1, 1

239 ordinatio ex damnatio C — 244 XVI] XXVI ex XXIII T 256 dicunt G; dicuntur T 260 sapientia ex intelligentia C 263 Dei oz. T 266 mireris] miremini C ut] ipse add. D 268 e conuerso] eo uerso D factis ex causis C

THEOL. CHRIST. I, 23-25 270 impenso mauime

275

280

285

290

29;

3oo

81

caritas dantis innotescat, ‘caritatem’ non-

numquam appellamus, et ipsam paenitentis satisfactionem nomine ‘paenitentiae’ designamus, cum recte caritas non dicatur nisi dilectio, nec paenitentia nisi ipse animi dolor. Licet etiam ipsum nostrae mentis conceptum ipsius sermonis tam effectum quam causam ponere, in proferente quidem causam, in audiente effectum, quia et sermo ipse loquentis ab eius intellectu proficiscens generatur, ut eumdem rursus in auditore generet intellectum. Pro hac itaque maxima sermonum et intellectuum cognatione non indecenter in eorum nominibus mutuas fieri licet translationes. Quod in rebus quoque et nominibus propter adiunctionem significationis frequenter contingit. — Haec de translatione huius nominis ‘uerbum’ hoc loco facta et significatione eius dicta nunc sufficiant. 24, ‘Filius’ autem Dei Patris hoc ipsum Verbum, hoc est ipsa eius coaeterna sapientia, dicitur secundum illum generationis modum quo diuina sapientia ex diuina est potentia sicut in sequentibus assignare conabimur, prout Dominus dederit. 95, Quod uero nomine | ‘Patris’ diuina specialiter exprima- C 138 tur potentia; Maximus quoque episcopus in Exfositione symboli quod dicitur aostolorum, quae legitur in quinta quadragesimae dominica, his uerbis insinuat : 'Credis, inquit, in Deum Patrem omnipotentem. In Deo natura innascibilis, in Patre Vnigeniti ueritas, in omnipotente plenitudo uirtutis ostenditur. |Est namque per ingenitam deitatem omnipotens R 4 v et per omnipotentiam Pater'; — ac si aperte dicat : in eo quod est Deus ingenitus siue Deus Pater hoc quasi proprie et specialiter habet quod sit omnipotens, sicut Filius eo quod Filius est, quod sit sapiens siue sapientia ; uel Spiritus quod sit benignus, immo benignitas ipsa. Non tamen ita ut solus 25 : ad tsch 48 et TSch I, 41, initio tamen mutato.

290/297 Pseudo-Maximus Taurinensis, Homilia 85, de traditione symboli, in Homiliario

Iohannis Diaconi, PL 57, 433C-434A ; — ap. Abael. adhuc sch 48 uel TSch I, 41 ; 298/318 Cfr Concilium Senonense, c. 14, DS 734; Comm. Rom. I, p. 69. Abael., Apologia 2 : “Quod ad Patrem, quia ab alio non est, proprie uel specialiter attineat omnipotentia, non etiam sapientia et benignitas".

277/278 rutsus in auditore] in auditorem 270 innotescat D R, innotescit C T 280 279 cognatione ex cognitionem C 278 intellectum om. C rutsus C 281 significationis ex licet ozz. D mutuas inter lin. T, nuptias in textu del. 288 conabimur] conabitur 284 sufficiant] sufficiunt T significationibus C 300 298 ingenitus] unigenitus D, e£ ante corr. T 291 quoque oz. C T

quodsit] quid T — 301 tamen] enim T 6

XII

82

THEOL:

CHRIST.

I,25-27

Pater sit omnipotens et non uel Filius uel | Spiritus Sanctus, T 133 vb uel solus Filius sit sapiens aut solus Spiritus sit benignus ; sed

quod iuxta cuiusque personae distinctionem quaedam specia305 liter ad unam

attinent personam,

et ei maxime

tribuuntur,

quaedam ad aliam, — ut cum Pater ex omnipotentia, sicut supra meminimus, dictus sit, quemadmodum Filius ex sapientia uel Spiritus Sanctus ex benignitate, tale sit quod dicitur 'per ingenitam deitatem omnipotens et per omnipotentiam 310 Pater’, ac si diceret ad proprietatem seu distinctionem personae Dei Patris ipsam omnipotentiam specialiter attinere, cum ipsa scilicet omnipotentia generans sapientiam expressa sit Patris proprietas siue idem penitus cum ipso Patre ; atque hoc nomen 'Pater' in hac persona ita ipsam diuinam poten31; tiam, quae est omnipotentia, simpliciter exprimat ut neque sapientiam nec benignitatem Dei in ea distinguere habeat, sed tantum contentum sit ipsam omnipotentiam ex qua sapientia gignitur designare. 26. Et notandum quod, cum iuxta sanctorum patrum solam personam Patris dicamus ingenitam v S o auctoritatem sicut et Patrem, uidetur hic idem esse 'ingenitum' quod est ‘a se ipso esse, non ab alio', cum unaquaeque uidelicet aliarum personarum ab ipso Patre sit, sola uero persona Patris non sit ab aliqua aliarum. Sicut ergo iuxta philosophos omne id 32 A 'genitum' dicitur quod est ab alio, — unde et 'genituram mundi' legimus, secundum quod scilicet ipse mundus opus Dei dicitur, non tamen filium eius esse, et Deum 'genitorem uniuersitatis' Plato dicit, a quo scilicet uniuersa alia habent esse, — 33 o

ita e contrario hoc loco solum

Patrem

dicimus in-

genitum, secundum hoc scilicet quod ipse solus non habet ab alio esse. D 2%, Quare et beatus AuRCT 2%, Quare et beatus gustinus Spiritum quoque Augustinus Spiritum quoipsum negat esse ingenitum que ipsum negat esse ingeni27 (RCT) : ad zscb 30 et TSch I, 23 (pats prima).

306/308 Supra, lin. 7-18. 308/310 E pseudo-Maximo, ut supta, lin. 290/297. 319/320 Infra, TChr I, 27-28. 324/328 Cfr Timaeus 29d et 28c, transl. et ed. Cibieo 2 CIO T. 332/341 (col. prima) Cfr pseudo-Aug., Quaestiones de Trinitate et Genesi, seu potius Alcuinus, De Trinitate quaestiones XXVIII ad Fredegisum, q. 2, PL 42, 1171 ; "Proprium est Spiritus Sancti quod nec ingenitus nec genitus est, sed a Patre et Filio aequaliter procedens".

302 Pater] deus

T — uel! om. D 303 Spiritus] sanctus z77. T — 308 benigni316 nec] neque C Dei oz. T 317 contentum] ipsam omnipotentiam /rp C 321 ingenitum] quod esse patrem add. del. C — 322 se] semet T 326 scilicet ipse rp C —— 32? eius esse pv 330 quod] quia R tate] etiam add. R contemptum C

THEOL. CHRIST. I, 27-28 83 33; Sicut et genitum, ubi scilicet tum sicut et genitum. Sic de incarnatione Domini dis- quippe ait in Quaestionibus ab serens inter cetera meminit Orosio propositis et ab ipso dicens Spiritum quoque Sancexpositis, capitulo II : ‘Spiritum non ingenitum neque tum Sanctum neque genitum 34o genitum, sed ex Patre Filioque procedentem. Idem in

Expositione fidei Catholicae personas ipsas ab inuicem distinguens ait : 'Est ergo 345 ingenitus Pater, genitus Filius, non genitus Paraclitus sed a Patre procedens'. 350

355

28. Item

idem,

De

ortho-

doxa fide ecclesiasticorum dogmatum

: ‘Pater ergo’, inquit,

460 ‘principium deitatis a quo Filius natus, a quo Spiritus Sanctus non natus quia non est filius, nec ingenitus quia non est pater’.

neque ingenitum fides certa declarat, quia si dixerimus ingenitum, duos patres affirmare

uidebimur;

sin autem

genitum, duos filios credere culpamur. Sed quod certa fides tenet : nec ingenitus est nec genitus, sed ab utrisque procedens, id est a Patre et a Filio. Hunc beatus papa Gregorius secutus, in Symbolo epistolis suis praescripto meminit dicens : 'Spiritum uero Sanctum nec genitum nec ingenitum, sed coaeternum de Patre et Filio procedentem'. 28, Et Gennadius Massiliensis,

De

orthodoxa

fide

ecclesiasticorum |dogmatum "Pater ergo', inquit, 'principium deitatis, a quo Filius | R 5 t natus, a quo Spiritus Sanctus non natus quia non est filius, nec ingenitus quia non est

28 (RCT) : ad Zscb 30, 29 et TSch I, 23, 22. 335/349 (col. altera) Pseudo-Aug., Dialogus quaestionum LXV, 2. 2, PL 40, 734 ; 341/347 — ap. Abael. adhuc 7sc5 30 uel TSch I, 23 ; SNbr 15, 5, SINZong 17, 5. (col. prima) Pseudo-Aug., Sermo 233, De fide Catholica, potius Symbolum Toletanum I, 349/356 Symbolum fidei dictatum a sancto Gregorio DS 188 ; cft PL 39, 2175. Magno, PL 77, 1327D ; — ap. Abael. adhuc ¢sch 30 uel TSch I, 23 ; SINbr 15, 4, 357/364 (prima col.) uel 357/365 (col. altera) Gennadius Mass., SINIong 17, 4. De orthodoxa fide 1, PL 42, 1213, uel PL 58, 98PC-981A ; — ap. Abael. adhuc sch 30 (Z ut D, T ut RCT), uel TSch I, 23 (ut RCT); $SINUr 15, 3 et SINlong 17, 3 (fete ut D). 344 duos] 341 declarat] quia si dixerim ingenitum fides certa declarat add. del. C Filio] Item idem (Gennadius inter Jin. T?) De 349 a oz. T 355/356 procedentem] et ... est patet (cft lin. 357-365) hic add. T 357 Et Gennadius Massiliensis gennadius massiliensis de orto sic, add. del. T duo C orthodoxa

R C, Item idem T1, Gennadius inter lin. T? (pro T famen, uide adhuc supra notulam

ad lin. .349)

84

THEOL. CHRIST. I, 28-31

quoque, Isidorus pater. Etymologiarum libro VI, exponens quare solus Pater dicatur ingenitus ait : 'Pater

365

solus non

est de alio; ideo

solus appellatur ingenitus’. 29. Et notandum quod secundum hoc quod ingenitum dicimus solum Patrem, in eo scilicet quod non est ab alio, uidetur id quoque quod dicitur ingenitus non incongrue ad potentiam maxime uergere, quasi summus ipse ostendatur, 375 non aliqua quidem | dignitate sed subsistendi possibilitate, D 59 cum uidelicet |ipse solus, ut dictum est, a se ipso habeat esse ;C 139 aliae uero duae personae nullatenus nisi ab ipso sint esse queant, ipse uero solus non alio egeat a quo esse ducat, quasi ipse solus suae sufficiat existentiae qui ex se ipso, non ab alio, 38 o habet esse. 30. Sic enim et philosophi, cum mentem natam aiunt ex 370

summo

38 A

Deo, quem Tagathon uocant, id est Filium ex Deo

Patre, 'summum!' in eo uocant quia ab alio non est. Qui etiam, cum ipsum Patrem protopanton etiam appellant, id est principem omnium, omnipotentiam ipsi quasi proprie uel specialiter adscribunt, eo uidelicet quod ab ipso non solum creaturae, uerum et ceterae duae personae habeant, ut dictum est, esse, non quidem per creationem sicut aliae res, sed per

generationem uel processionem. Vnde et Pater ipse per hoc 390 potestatem in omnibus quasi specialiter ac naturaliter habere uideatur quod ab ipso sint omnia, et quasi quodam naturali iure sua, quomodo et quilibet filius sui patris iure naturali propriae existentiae suae dicitur esse. Vnde et sacra Pagina maxime hoc nomen 'omnipotens' cum nomine 'Patris' pro39; ferre consueuit, quamuis et utraque aliarum personarum aeque sit omnipotens. 31. Cum itaque superius dixerit Maximus quod sit Deus ‘per ingenitam deitatem omnipotens’, tale est ac si dicat Deo

365/370 Potius Etymol. seu Originum VU, 4, 4, PL 82, 271B ; — ap. Abael. adhuc tsch 29 uel TSch I, 22 ; SINbr 15, 1, SINJong 17, 1. 381/384 E. g. Macrobius, In Somnium Scipionis 1, 2. 387/388 Supra, TChr I, 26. 393/395 Hic forsitan sacra Scriptura minus apte interpretatur ; uide tamen Apoc. 19, 15 ; 21, 22. 397/398

Supra, lin. 296.

366/367 exponens R C, imponens T 367 solus Pater ¢rp C 370 appellatur] appellatus R, et add. T — 881 natam R C T, natura D 382 Tagathon] tagaton D R, togaton C T?, togonum T! 383 quia] quod D R 387 et] etiam R 391 sint] sunt C 392 quilibet filius £rp R 397 sit] si DC T 398 per .. omnipotens] omnipotens per ingenitam deitatem R tale] talis D C T

THEOL. CHRIST. I, 31-33

85

ingenito, id est Deo Patri, ex hoc ipso quod ingenitus est, hoc 400 est a se ipso, non ab alio existens, maxime et quasi specialiter omnipotentiam esse tribuendam, — cum ipse quidem sicut a se ipso est, non ab alio, omnia uero alia ab ipso, ita a se ipso, non ab alio omnia possit, nulli alii in aliquo obnoxius quasi ab eo uel esse uel posse facere aliquid habeat, qui sum4o; mus est omnium existentiae natura ; et in omnibus aliis tam-

quam naturaliter suis iure potestatem, ut dictum est, obtinere uideatur in his quae ab ipso esse habeant, quae id quoque quod possunt ab ipso ex necessitate accipiunt, a quo et esse trahunt. Ipse uero solus sicut in existentia summus est, hoc 410 est non ab alio, ita et summa in eo dicatur potestas quod a se ipso, non ab alio posse habet sicut et esse ; ceterae uero personae sicut ab ipso sunt, ita et ab ipso habent quod possunt uel faciunt. Vnde et Filius ipse perhibet quod nihil a se ipso faciat sicut nec a se ipso loquatur. Eum quippe qui sui ipsius R 5 v 415 non est Verbum sed Patris, profecto |necesse est et hoc ipsum quod facit habere a Deo, quia hoc ipsum quod est ab ipso habeat. Summus itaque quodammodo per potentiam uidetur Pater, sed non maior, qui a se ipso, ut dictum est, omnia possit,

qui a se ipso, non ab alio subsistit ; quod est ei quasi proprie 420 quodammodo uel specialiter omnipotentiam esse tribuendam, qui sic omnia potest ut hoc a se habeat, non ab alio accipiat. Quod uero ait in hoc nomine ‘Deus’ ostendi naturam innascibilem, tale est ac si diceret substantiam creatam, sed aeternam.

45

non

factam

aut

32. Nomine uero 'Spiritus Sancti' affectus benignitatis et caritatis exprimitur, eo uidelicet quod spiritu oris nostri, id est anhelitu, maxime affectus animi patefiant, cum aut prae

amore suspiramus, aut prae laboris uel doloris angustia gemimus. Vnde Spiritus Sanctus pro affectu bono ponitur 430 iuxta illud libri Sapientiae : Benignus est spiritus sapientiae et non liberabit maledictum a labiis suis ; atque illud psalmistae : Spiritus tuus bonus deducet me in terram rectam etc. 33. De quo etiam sanctus Augustinus in I Super Genesim, 32 :e Tz 1, 17, ubi tamen breuius in fine ; — cft ¢sch 72 et T.Scb I, 65. tsch 72-73 et TSch I, 65-66 ; cfr etiam TSum III, 91.

33. s cft

406 TChr I, 30, in fine.

413/414 Cfr Ioh. 8, 28 ; 12, 49 ; 14, Io. 418 T Chr I, 29. 430/431 Sap. 1, 6. 432 Ps. 142, 10. 433/440 De Genesi ad litteram I, 7, 13, PL 34, 251 ; — ap. Abael. adhuc ¢sch 73 uel TSch I, 66 ; SINUr 19, 3, SINJong 23> 5?

407 esse om. D 412 ab?] esse add. del. T 413 quod] quia R 416 quia] qui DC T 417 quomodo per potentiam] per potentiam quomodo C 420 quodammodo uel specialiter] uel specialiter quodammdo C 425 Nomine] cap. V rubr. mg praem. DR CT 428 uel] et D

86

THEOL. CHRIST. I, 33-35

eo loco quod scriptum est : Spiritus Domini ferebatur super aquas, ait : ‘Egenus atque indigens amor ita diligit ut rebus quas diligit subiiciatur. Propterea cum commemoraretur Spiritus Dei, in quo sancta eius beneuolentia dilectioque intelligitur, superferri dictus est, ne facienda opera sua per indigentiae necessitatem potius quam per abundantiam benefi440 cientiae Deus amare putaretur'. Huic et illud apostoli plane congruit : Deus caritas est, quia testeGregorio 'Spiritus ipse amor est’. Vnde et Paulus in salutationibus suis quas epistolis praescribere consueuit dicens : Gratia uobis a Deo Patre et Domino lesu Christo, nomine 'gratiae' Spiritum ipsum C 140 44 VA congrue designauit, quem etiam donum Dei uocamus ; |quam quidem gratiam, id est quem Spiritum, ab eisdem dari optime praecatur a quibus et procedit, hoc est a Patre et Filio, 34. Bene! itaque Spiritus Sanctus tam in columba quam in igne reuelari elegerit, cum ipsa, ut dictum est, diuina benignitas seu caritas nomine 'Spiritus' sit expressa. Nam et columba mitissima esse creditur et benignissima omnium auium, quae et felle carere dicitur et ab iracundiae stimulis maxime esse remota ; et igneae quodammodo et calidissimae esse naturae, cum ignis ipse amor dicatur. De quo Veritas : 45 VA Ignem | uent, inquit, mittere in terram, id est caritatem prae- T 134 ra dicare atque plantare potius quam timorem, qui frigori comparatur. Vnde et frequentius quam ceterae aues generare ac parere columbae solent, cum sint uidelicet calidioris naturae. Nec uacat etiam quod binos pariunt et sociales sunt et simul 460 commorantes : duo quippe sunt caritatis rami, unus in Deum, alius in proximum extenditur ; et quicumque caritatem habet, unitatem concordiae seruat. 35. Et est hoc | loco Spiritus Sanctus proprium nomenR6r unius personae, cum in alia significatione acceptum sit com45

A^

1. Lectio ABAEL. : Num. 34 in codice D desideratur. 35 : e TSum I, 18.

434/435 Gen. 1, 2. 440/441 I Ioh. 4, 16. 441/442 Greg. Magnus, Homiliae in euangelia, lib. Il, Homilia 30, 1, PL 76, 1220B : "Ipse namque Spiritus amor est.

Vnde et Iohannes dicit

: Deus caritas est” ; — ap. Abael. adhuc TSum III, 91 ;

tsch 72 uel TSch I, 65. 442/444 Rom. I, 7; I Cor. I, 3 ; II Cor. 1, 2; Eph. 1, 2. 448 columba : Matth. 3, 16 ; Matc. 1, 10; Luc. 5, 22 ; Ioh. 1, 32 ; ignis : Act. 2, 3. 449 Supta, TChr I, 1. 455 Luc. 12, 49. 460/462 Cfr Matth. 22, 37-40;

Matc. 12, 30-31; Luc. 10, 27. 438 ne] nec T 447 praecatur D R, precamur C, predicatur T ergo C 455 inquit super lin. T 458 solent R, sufficiunt C T etiam C T simul] faciunt add. C 461 extenditur om. C T

448 itaque] 459 et R,

TDEOLOCETRIST, T,35-38 87 46; mune trium personarum, secundum hoc scilicet quod diuina substantia spiritualis est, non corporea, et etiam sancta.

470

475

480

485

36. De hoc etiam Augustinus, libro V De Trimitate, meminit dicens : ‘Spiritus Sanctus secundum id quod scriptum est quoniam Deus spiritus est, potest quidem uniuersaliter dici quia et Pater spiritus et Filius spiritus, et Pater sanctus et Filius sanctus’. Et post pauca : ‘Spiritus Sanctus quaedam Patris Filiique communio est, et ideo fortasse sic appellatur quia Patri et Filio potest eadem appellatio conuenire. Vt ergo ex nomine quod utrisque conuenit, utriusque communio Significetur, uocatur donum amborum Spiritus Sanctus’. Idem in XV : ‘Multis exemplis doceri potest multarum rerum uocabula et uniuersaliter poni et proprie quibusdam rebus adhiberi. Hoc ideo dixi ne quisquam propterea nos inconuenienter existimet caritatem appellare Spiritum Sanctum, quia et Deus Pater et Deus Filius potest caritas nuncupari. Sicut ergo unicum Dei Verbum proprie uocamus nomine sapientiae, cum sit etiam Spiritus Sanctus et Pater ipse sapientia, ita Spiritus Sanctus | proprie nuncupatur uocabulo caritatis, D 59 v cum sit et Pater et Filius caritas’. 37, Frequenter quippe contingit ut nomen commune multarum rerum ad unam earum quasi proprium transferatur; et cum ceterae res habeant propria nomina, per quae scilicet ab inuicem distent, haec uero non habeat nomen differentiae,

fit huius proprium quod prius commune erat omnium ; ueluti 490 cum clericos appellamus ad differentiam monachorum, cum tamen

et monachi

clerici

sint,

et confessores

dicimus

ad

differentiam martyrum, cum praecipue martyres, id est testes, dicendi sint confessores, qui usque ad mortem etiam in confessione diuini nominis perseuerant.

495

38. Multa quoque alia sunt prophetarum loca ex quibus aperte discretio Trinitatis traditur. Generationem quidem 37 : e [Sum I, 19, ubi tamen breuius in fine.

38 : e T.5zzz I, 20; — ad tsch 85

et TSch I, 78.

467/471 De Trinitate V, 11, 12, PL 42, 919 ; — ap. Abael. adhuc ¢sch 73 uel TSch I, 66 ; SINbr 20, 1, SIN/ong 24, 1.

469 Ioh. 4, 24.

471/475 Loc. cif. ; —

ap.

Abael. adhuc £s 73 uel TSch I, 66; SINbr 20, 2, SNiong 24, 2. 476/484 De Trinitate XV, 17, 30-31, PL 42, 1081-1082 ; — ap. Abael. adhuc, sed breuius ¢sch 73 uel TSch I, 66 ; SNbr 20, 3, SINJong 24, 5. 496/500 Ps. 2, 7-8. 466 corporea] compotea C 478/479 nos inconuenienter ¢rp R 481 Dei D TE COL. 483 Spiritus S, proprie nuncupatur] ptoptie nuncupatur Spiritus Sanctus C 485 ut D R C T?, et T! 488 distent] distant C habeat] habeant D 489 fit R (TSum), sit D C T prius] primum C 491 sint om. D 495 prophetarum R C (TSum), prophetiarum D T 496 discretio Trinitatis D C (TSum), trp R T

88

THEOL. CHRIST. I, 38-40

Filii aeternam ex Patre ipse Dauid aperte docuit ubi personam Filii introducit loquentis sic : Dominus dixit ad me : Filius meus es tu, ego hodie genui te. Postula a me et dabo tibi soo gentes hereditatem tuam etc. Tale est autem quod ait Ego hodie genui te, ac si diceret : aeternaliter ex ipsa mea substantia es. Nam quia in aeternitate nihil est praeteritum aut futurum sed tantummodo praesens, idcirco aduerbio temporis praesentis pro aeternitate usus est dicendo Aod?e pro ‘aeternaliter’. 505 Bene autem ad hodie | addidit gen; quasi praesenti praeteri- R 6 v tum, ut uidelicet ipsam generationem per hodie praesentem semper, per genui perfectam esse indicaret, numquam scilicet aut cessare aut inceptam esse. Quippe quae praeterita sunt iam completa sunt et perfecta, ideoque praeteritum quasi pro scilicet Filium ex Patre semper $1 o perfectione posuit, ostendens Qui et alibi apertius aeternitaesse. genitum semper et | gigni tem Filii protestatur dicens : Permanebit cum sole et ante lunam in generatione et generationem ; et rursum : Tecum principium C 141 in die uirtutis suae in splendoribus sanctorum : ex utero ante $1 luciferum genui te. 39. De hac etiam ineffabili et aeterna generatione, siue etiam temporali, quarum utraque mirabilis est, Isaias admirans ait : Generationem eius quis enarrabit? ac si aperte diceret : non est hoc disserere humani ingenii sed solius Dei, 520 cuius tamen Spiritus in his fidelibus quos uult loquitur, ipso attestante qui ait : Non «os estis qui loquimini sed Spiritus Patris uestri qui loquitur in uobis. 40. Hieronymus quoque Super Ecclesiasten eo loco quo dicitur : Quis scit spiritus filiorum hominum si ascendat sursum, pecoris descendat. deorsum. in terram ? illud quod $2 VA et spiritus : Generationem eius quis enarrabit ? ad exemplum est dictum ‘difficilis non impossibilis! trahit dicens : 'Adiiciendo quis, difficultatem rei uoluit demonstrare. Pronomen enim ''quis" A

39 :e TSum L, 21 ; — ad sch 86 et TSch I, 79. cfr TSch II, 59 et TChr III, 30.

40 : ad sch 87 et TSch I, 80;

521/522 Matth. 518 Isai. 53, 8. 513/515 Ps. 109, 5. 511/513 Ps. 71, 5. 523/531 Super Eccle. [3, 21], ed. ADRIAEN (CClat 72) 282; PL; 23 (ed. IO, 20.

1883) 1095C ; — ap. Abael. adhuc #sch 87 uel TSch I, 80 ; TSch Il, 59 ; SINobr 16, 1, 526 et 530/531 Isai. 53, 8. 523/525 Eccle. 3, 21. SNiong 18, 1.

497 ipse] quidem add, C

499 a om. R, ad C

aeternaliter] ex ipsa mea substantia es add. del. C

504 hodie inter lin. T? 505 addidit D R C T?, aliquid

517 temporali] 515 te om. D 514 uteto oz. C 506 ut ex aut C d 521 Non] 519 ingenii] sed solius dei add. del. D quarum utraque add. del. C 524 ascendat] acscendat ex ac cenda R enim add. R

THEOL. CHRIST. I, 40-44

89

in scripturis sanctis non pro impossibili sed pro difficili semper 530 accipitur,

ut ibi : Generationem

eius, id est Christi,

quis

enarrabit ?' etc. 41. Haec etiam sapientiae coaeternitas cum Patre plane in Prouerbiis monstratur his uerbis : Ego sapientia habito n consilio. Dominus possedit me initio warum. suarum, antequam 53 quidquam. faceret. A principio ab aeterno ordinata sum, antequam terra fieret. Necdum erant abyssi et ego 1am comcepta eram ; necdum. fontes, necdum montes ; ante colles ego barturtebar. Adhuc terram mon fecerat et cardines orbis terrae. Quando praeparabat caelos aderam, quando appendebat fundamenta terrae. 540 Cum eo eram cuncta componens et delectabar per singulos dtes, ludens coram eo omni tempore. Quid enim apertius ad aeternam generationem Verbi quam id quod ipsa sapientia perhibet se ante constitutionem mundi conceptam esse et parturiri et se, cum Patre aeternaliter permanentem, semper ludere coram 54 eo ? Quippe quod conceptum parturitur, utique in ipso est a quo generatur. |Et sapientia in ipsa substantia siue essentia R 7 t potentia est, cum ipsa scilicet quaedam sit potentia, sicut posterius ostendemus. 42, Tale est ergo sapientiam conceptam parturiri a Deo, ac si dictum sit ipsam sapientiam ex ipsa o 55 Patris substantia, in qua est, gigni. Tale est sapientiam ludere coram Patre et cum ipso cuncta componere, ac si dixerit ipsam diuinam potentiam omnia in sapientia pro bonitatis suae arbitrio disponere, ut in ipso ludo ipsum bonitatis affectum intelligamus. De quo scriptum est : Spiritu oris eius omnis 55 wirtus eorum. Quod uero ait sapientiam coram Deo Patre semper assistere, tale est ipsam omnipotentiam nihil efficere nisi praeeunte ratione et ducatu sapientiae. 43. Item idem in eisdem Prouerbiis de Filio Dei et ineffabili nomine ipsius quoque Filii manifestissime scribit, quasi in560 duens personam admirabilis cuiusdam prophetae, hanc enarrabilem generationem prophetantis atque admirantis. Dicit quippe sic : Visio quam locutus est wir, cum quo est Deus et que Deo secum morante confortatus ait : Quis suscitauit omnes terminos terrae ? quod nomen eius et quod nomen Filii eus ? 44. Quam firmum etiam quamque apertum fidei nostrae 365 “A

bx]

A

41 :e TSum I, 22 ; — ad tsch 88 et TSch I, 81.

et TSch I, 82.

43 : ad tsch 9o et TSch I, 83.

42 :e TSum1, 23 ; — ad tsch 89 44 : ad zscb 91 et TSch I, 84.

547/548 TChr IV, 88. 532/541 Prou. 10, 12 et 22-31. 565/576 Eccli. 24, 4-8. 558/564 Prou. 30, 1 ac 4.

532 etiam inter lin. T, enim in Zextu del. 545 in] se add. del. T inter lin. R.

538 non ner lin. T 563 omnes oz. ID

554/555 Ps. 32, 6.

544 aeternaliter

go

THEOL. CHRIST. I, 44-46

testimonium in Ecclesiastico occurrit, ubi quidem sapientia Dei et se primogenitam ante omnia dicit secundum diuinitatis

naturam, et postmodum creatam secundum naturae nostrae assumptionem, cum ipsa uidelicet ad imperium Patris per 57e incarnationis habitum uisitauerit Israel. Scriptum quippe est ibi : Sapientia in multitudine electorum habebit laudem et inter benedictos benedicetur dicens : Ego ex ore altissimi prodit, primogenita ante omnem, creaturam. Ego in caelis feci ut oriretur lumen indeficiens, et sicut nebula texi omnem terram. Ego in

575 altissimis habitaus, | et thronus meus in columna nubis. Gyrum T 134 tb

caeli circuiwi sola etc. Et post pauca : Tunc praecepit et dixit

mihi | creator omnium, et qui creauit me requieuit in | taber- D6o 1, C

naculo meo et dixit mihi : in Iacob inhabita et in Israel hereditare,

et in electis meis mitte radices. 380 — 45. In eodem quoque libro apertissime peccatorum remissionem consistere in incarnatione diuinae sapientiae, quae Christus est, prophetat dicens peccata Dauid per Christum purgata esse. Ibi enim cum de laude Dauid plurima dicerentur, summa totius laudis in hoc uno collecta est quod subdi58 tur : Christus purgauit peccata ipsius et exaltauit | in aeternum R. 7 v cornu eius, et dedit illi testamentum regum et sedem gloriae in Israel. 46. Micheas quoque de hac aeterna Verbi generatione ex Patre necnon et de temporali ex matre ait : Et tu Bethlehem 590 Ephrata paruulus es in milibus Iuda: ex te mihi egredietur VA

qui sit dominator in Israel, et egressus eius ab initio, a diebus

59

MA

nNo o

aetermtatis. Dicant rebelles et increduli Iudaei ex quo nascituro in Bethlehem hoc dictum sit, quod uidelicet egressus eius ab inilio sit, a diebus aeternitatis |‘Aeternum’ quippe 'est quod origine caret'. Quod si hoc referant ad Messiam, illum scilicet maximum prophetam, ut aiunt, quem exspectant, qui tamen secundum eos homo purus sit, non etiam Deus, ostendant quis egressus eius aeternus sit uel unde aeternaliter egrediatur. Si autem dicant eum aeternaliter egredi ex Bethlehem, eo

quod eius natiuitas in eo loco futura ab aeterno prouisa sit a Deo et praedestinata, hoc utique modo cuiuslibet hominis 45 : ad tsch 92 et TSch I, 85.

46 : e TSum I, 24 ; — ad ¢sch 93 et TSch I, 86.

569/570 Cfr Luc. 1, 78. 576/579 Eccli. 24, 12-13. 585/587 Eccli. 47, 13. 588/592 Micheas 5, 2. 594/595 Boethius, De differentiis topicis 2, PL 64, 1193A;

— ap. Abael. adhuc T.$uz I, 24 et IIT, 9 ; Zscb 93 uel TSch I, 86.

570 uisitauerit ex uisitaret T 572 prodii] prodigii T 580/581 peccatorum remissionem 7rp R 592 Dicant] Inuectio in iudeos notul. mg praem. DR C T

593 sit inter lin.

T

quod] quiC

597 etiam

DRC T*, enim T1

THEOL. CHRIST. I, 46-47

gl

uel cuiuslibet rei natiuitas aeterna est, quia uidelicet ab aeterno prouisa. Discant itaque aeternam generationem esse, quam et scriptam legunt et legendo profitentur et profitentes 605 non credunt.

47, Respondeant etiam mihi, cum audiunt prophetam dicentem : Verbo Domini caeli firmati sunt et spiritu oris evus omnis uirtus eorum, quid per "uerbum Domini’, quid per “os eius' uel per ‘spiritum eius' intelligant ! Unum quippe 6:10 omnium aliarum rerum principium Deum esse constat, et omne quod est aut Deus est, et ideo aeternum, aut ab aeterno

illo principio manat creatum. Scriptum praeterea est : Im principio creauit Deus caelum et terram. Vnde ante haec nihil creatum esse uolunt. Verbum itaque illud quo caeli firmati 615 sunt, — et ideo prius est his quae constituit, — creatum non est, immo creator ipse, qui Deus est quo caeli firmati sunt. Si autem hoc 'uerbum' locutionem aliquam Dei transitoriam appellent sicut et uerbum hominis, — eo uidelicet quod scriptum est : Dixit Deus et facta sunt, atque ita Deus quoque, 620 sicut homo, modo loquatur cum ait Fiat lux, modo conticeat,

— profecto permutabilis est diuinitatis aeternitas, cum non semper dicat Fiat lux uel cetera quae iam condita sunt. Quid etiam opus uerbo audibili fuit ante mundi constitutionem, cum nondum esset cui loqueretur uel qui audiret ? Numquid inane 625 uerbum non protulit, si opus uerbo non fuerit, praesertim cum sola uoluntas sufficeret nec adhuc aliquis esset qui audito uerbo instrueretur ? Quo etiam proferendo uerbum emitteret, cum nullus adhuc locus creatus esset nec aer adhuc conditus,

ex quo uerba formantur ? Quibus etiam instrumentis uerba cum nec os nec pars aliqua inesse possit ei quod omnino simplex est et indiuisibile ? Omne quippe quod partibus constat, posterius est naturaliter his ex quibus constat et quorum conuentu proficitur, cum | ex ipsis esse suum con- R 8 trahat ex quibus est constitutum. ‘Omne etiam’, inquit

65 o formaret,

47 1e TSum I, 25 ; — ad tsch I, 94 et TSch I, 87.

620 Gen. 1, 3. 619 Ps. 32, 9. 612/613 Gen. 1, r. 607/608 Ps. 32, 6. 631/634 Cfr Boethius, In Topica Ciceronis comment. 3, PL 64, 1105D ; — ap. Abael. 634/635 Timaeus 41a, transl. et ed. adhuc TSum I, 25 ; tsch 94 et TSch I, 87.

cit. 35 ; — ap. Abael. adhuc TSum I, 25 ; tsch 94 uel TSch I, 87; JOSEP

Tox cte:

620 617 aliquam] aliqua T 612 manat] manet T 611 Deus est “rp C 627 626 aliquis] aliquid T 625 non! inter lin. T loquatur] loquitur C T ei] 630 inesse possit /rp C proferendo] proferendum T uerbo oz. T 633/634 con633 proficitur] perficitur R (TSum) quod] qui T et D 634. etiam] autem C trahat] contradat D

92

THEOL. CHRIST. I, 47-51

635 Plato, ‘quod iunctum est natura dissolubile est’. 48. Quod si spiritum Domini uentum intelligant, sicuti ibi accipere uolunt : Spiritus Domini ferebatur super aquas, eo, ut aiunt,

quod uentus in aquis quas commouet maxime appareat, quomodo

spiritus, id est flatus, oris Domini

esse dicatur, cum

64o uidelicet neque os neque aliquam partem, ut dictum est, habeat ? Quomodo etiam per uentum uirtus caeli et terrae subsistit ? 49. Intelligant ergo hunc esse illum spiritum Domini cuius septiformem gratiam Isaias describens ait : Et requiescet super 64 eum Spiritus Domini, spiritus sapientiae et intellectus, spiritus consili? et fortitudinis etc.; et alibi : Et nunc Dominus misit me et spiritus eius ; et rursus : Spiritus Domini super me, eo quod unxeri me : ad annuntiandum mansuetis misit me. De quo etiam in Sapientia dicitur : Sanctus spiritus disciplinae effugiet 650 fictum. Benignus est enim spiritus sapientiae etc. De quo A

iterum cum subditur : Et hoc quod continet omnia scientiam |€ 145

habet uocis, aperte spiritus Deus esse perhibetur, cum omnia continere

dicatur.

Et iterum,

ad Deum

loquens,

Sapientia

dicit : Sensum autem tuum quis sciuit nisi tu dederis sapientiam 65 et miseris Spiritum Sanctum twum de altissimis ? Et rursum : O quam bonus et suauis est, Domine, spiritus tuus in nobis! 50. Hic etiam, cum ipse Spiritus sapientiae describeretur, uerus Deus plane praedicatur, cum inter cetera de eo scriptum sit in Sapientia sic : Omnem habens uirtutem, omnia prospiciens, 66 o et qui capiat omnes spiritus. 31. Quem etiam Eliud in libro Iob creatorem profitetur dicens : Spiritus Domini fecit me et spiraculum omnipotentis uiuificauit me. Cui et Filius ipse in Euangelio aequalem sibi et Patri dignitatem adscribens dicit : Ite, docete omnes gentes, baptizantes eos in momine Patris el 66 Fili et Spiritus Sancti. Necnon et Apostolus, teste Augustino, cum templum Spiritus Dei nominat, aperte eum esse Deum pronuntiat, cum solius Dei templum esse dicatur. Scriptum quippe est in Apostolo : Nescitis quoniam templum A

VA

48 : e TSum I, 26 ;— ad tsch 95 et TSch1, 88. — 49 : ex patte TSum Y, 27; — ad tsch 96 et TSch I, 89 ;cft Zscb 71 et TSch I, 65. 50 : ad Zscb 97 et TSch I, 9o. sr:exinitio TSwm I, 28 ; — ad £s 98 et TSch I, 91.

637 Gen. 1, 2.

643/646 Isai. 11, 2. 646/647 Isai. 48, 16. 647/648 Isai. GI. 649/650 Sap. 1, 5-6. 651/652 Sap. 1, 7. 654/655 Sap. 9, 17. 656 Sap. 9, 17. 657 Isai. 11, 2. 659/660 Sap. 7, 23. 660/662 Iob 33, 4. 662/665 Matth. 28, 19. 665/669 I Cor. 3, 16. 665/667 Cfr De Trinitate I, 6, 13, PL 42, 828.

643 hunc] hoc D 645 intellectus] et add. C 647 super me om. R inter lin. T 650 est enim “rp D 661 Iob mg T? 663 dicit] ait T Dei D, sancti R C T

649 in 666

THEOL. CHRIST. I, 51-53

93 Dei estis et Spiritus Dei habitat in uobis ? Vbi aperte insinuat |D 60 v 670 Deum ipsum cuius est templum et Spiritum Dei quem inhabitare dicit, idem esse. 32, Sic et beatus Petrus in Actibus

apostolorum Spiritum Sanctum Deum esse profitetur dicens : Vt quid mentitus es Spiritui Sancto, Anania ? Non es mentitus hominibus sed Deo. De quo iterum Spiritu in eisdem Actibus 675 continetur : Haec dicit Spiritus iubens : Separate mihi Barna-

bam et Paulum etc.; et rursum : Placuit. Spiritui Sancto. et nobis. Et psalmista Spiritum Dei ubique esse tamquam | in- T 134 va circumscriptum profitetur dicens : Quo ibo a Spiritu tuo ? Qui et statim ut ipsum Spiritum Dei, quem ubique esse profitetur, 68o idem esse cum ipso Deo ad quem loquitur insinuet, per hoc patenter ostendit | quod statim Spiritum ipsum ubique esse R 8 v assignat per ipsum Deum, quem ubique esse adstruit dicens : Si ascendero in caelum, tu illic es etc. Sed et cum Veritas ipsa perhibet peccatum in Spiritum non esse remissibile, cum 685 peccatum in Patrem uel in Filium remissibile dicat, cui aperte non insinuet Spiritum ipsum non minorem esse Patre uel Filio, et per hoc ipsum etiam Deum plenum esse sicut est Pater ipse uel Filius ? 53. Liquet itaque ex supra positis tam Verbum Dei quam 690 Spiritum eius Deum esse, sicut et ipse cuius est Verbum uel Spiritus. Intelligant igitur, ut dictum est, hoc Verbum Domini, id est Filium Dei, non transitorium uerbum, non audibile, sed

intellectuale, hoc est ipsam rationem siue sapientiam coaeternam Deo, quam dici conuenit 'omnisapientiam' sicut 69; et dicimus omnipotentiam. Vnde et scriptum est : Omnis sapientia a Domino Deo est, et cum 1llo futt semper, et est ante

aeuum. Qui etiam in libro Sapientiae uerus Dei Filius et consubstantialis monstratur, ad differeniiam scilicet adoptiuorum filiorum, de quibus per praedicationem eius Deo acquisitis joo scriptum est : Quotquot autem receperunt eum, dedit ers postestatem filios Dei fieri. Sic quippe cum eius passio in Sapientia manifeste prophetaretur, inter cetera ab impiis dictum est : Si enim est uerus Filius Det, suscipiet illum et liberabit de manu 52 : ad Zsch 99 et TSch I, 92. I, 95.

671/674 Act. 5, 3-4 Ps. 138, 7.

TChr I, 47.

55 : partim ex TSuz I, 29 ; — ad zscb 100 et TSch

674/676 Act. 13, 2.

683 Ps. 138, 8.

676/677 Act. 15, 28.

683/685 Cfr Matth. 12, 32 ; Luc. 12, 10.

695/697 Eccli. 1, 1.

697/704 Sap. 2, 18.

677/678 691

700/701 Ioh. 1, 12.

669 Dei!] esse add. del. T 677 Dei] quem add. D esse] asttuit dicens add. del. C 678 profitetur] profiteretur D 681 esse om. T 684 perhibet peccatum /rp C 686 insinuet] insinuat C 699 eius oz. D 700 eis] ei T 701 Sic] Si R

94

THEOL. CHRIST. I, 53-57

contrariorum. Hanc et aperte generationem profitetur sancta

7o5 anima per Deum liberata, cum in Ecclesiastico dicit : Inuocaut Dominum. Patrem. Domini mei ut non derelinquat me in die tribulationis meae.

54. Nunc autem post testimonia prophetarum de fide sanctae Trinitatis, libet etiam testimonia philosophorum 71 o subponere, quos ad unius Dei intelligentiam tum ipsa philosophiae ratio perduxit, qua iuxta Apostolum : Inuisibilia vbsius Dei a creatura mundi per ea quae facta sunt, intellecta conspiciuntur ; tum ipsa continentissimae uitae sobrietas quodam eius merito id ipsis acquisiuit. Oportebat quippe ut 715 tunc etiam in ipsis praesignaret Deus per aliquod abundantioris gratiae donum, quam acceptior sit ei qui sobrie uiuit et se ab illecebris huius mundi per contemptum eius subtrahit, quam qui uoluptatibus eius deditus spurcitiis omnibus se immergit. 55. Quantae autem continentiae uel abstinentiae 72 o philosophi fuerint, sancti etiam doctores tradunt qui et eorum uitam ad nostram increpationem inducunt, et pleraque ex documentis eorum moralibus uel testimoniis fidei ad aedificationem nostram assumunt. Quod qui ignorat, legat saltem Hieronymum, Contra Iouinianum, et uiderit quanta de 72; eorum uirtutibus | uel ceterorum gentilium referat, ad im- C 144 pudentiam scilicet illius haeretici conterendam. 56. Maxime

autem

et nos hoc Opere testimoniis

| seu ra- Ror

tionibus philosophorum niti conuenit, in quo aduersus eos praecipue agimus qui fidem nostram philosophicis nituntur 73 o oppugnare documentis, praesertim cum nemo, nisi per ea quae recipit, arguendus sit aut conuincendus, et ille nimia confusione conteratur qui per eadem uincitur, per quae uincere nitebatur. 97. Philosophos autem unum tantummodo Deum cognos735 cere unus ex ipsis Tullius in I Rhetoricorum perhibet dicens : ‘Eos qui philosophiae dant operam non arbitrari deos esse', ac si aperte dicat : immo Deum unum, non deos 54 : initium e TSwm I, 30 ; — ad ssch 101 et TSch I, 94. 55 : ad £scb 102 et TSch I19556 : ad Zscb 103 et TSch 96. 57 : fere ex TSum 1, 31 ; — ad £scb 104 et TSch I, 97.

705/707 Eccli. 51, 14. 711/712 Rom. 1, 20. 723/726 PL 23, 211-338. 934/ 937 De inuentione rhetorica Y, 29 ; — ap. Abael. adhuc TSum I, 31 ; tsch 104 uel TSch

I, 97.

712 a creatura super ras. R? 713 continentissimae] continentissima C 714 elus D; eis RS CT 729 philosophicis ex philosophis R 731 nimia oz. D

732 eadem] eandem C

735 I] II D

737 non ex nos C

THEOL. CHRIST. I, 57-60

95

plures. 58, De quibus etiam Apostolus, teste Augustino, cum ‘Atheniensibus loquens rem magnam dixisset et quae 740 a paucis posset intelligi, quod in illo scilicet wiuimus, mouemur et sumus, adiecit : sicut et uestri quidam dixerunt’. DR De quibus idem ApostoCT De talibus rursum idem Apostolus lus ad Romanos scribit : Quod notum est Dei, manifestum est in 745 ulis.

Deus

enim

illis manifestauit.

Inuisibilia

enim

ipsius

a creatura mundi, per ea quae facta sunt, intellecta conspiciuntur, sempiterna quoque eius uirtus et diwinitas : ita ut sint inexcusabiles,

quia

cum

cognouissent

Deum,

non

sicut Deum

glorificauerunt aut gratias egerunt, sed euamuerunt in cogita750 tionibus suis.

59. Nec mirum, cum et Salomonis illa sapientia per concupiscentiam carnalesque uoluptates deuicta idololatriae consenserit, diuino cultu, quem in scriptis suis et docebat et praedicabat, derelicto. Ad quem etiam cultum Dei magnifican75 vA dumdum ipse iussu Dei templum aedificauit, a quo pater eius iustus inhibitus fuit. Deus autem reprobis etiam et infidelibus nonnumquam maxima | dona distribuit, quae aliorum doctri- D 61 r nae uel usui necessaria fore uidet, necnon et per reprobos multa miracula operatur. De quibus Veritas in Euangelio : 760 Multi dicent mihi in illa die : Domine, Domine, nonne in no-

mine tuo prophetauimus, et in nomine tuo daemonia. eiecimus, et in nomine tuo wirlutes multas fecimus ? Et tunc confitebor illis quia non nout uos : discedite a me qui operamini iniquitatem.

765

60, Cum autem per reprobos Deus aut miracula ostendit aut prophetias loquitur aut quaelibet magna operatur, non hoc ad utilitatem ipsorum agitur quibus utitur tamquam instrumentis, sed potius aliorum quos instruere per istos intendit. Qui et per indignos ministros, gratiae suae dona non deserens, 58: e TSum I, 32 ; — ad £scb (Z) 105-106 ; in Zscb (T) autem 108, 106 et TSch I, IOI, 98. 59 : e TSum I, 33 ; — ad Zscb 112 et TSch 1, 105, in TSch autem alio cum initio. 6o : e TSum I, 34 : ad tsch 113 et TSch I, 106.

738-744 De civ. Dei VIII, 10, ed. DoMwBAnT-Kars (CClat 47) 226 ; PL 41, 234; — ap. Abael. adhuc T.$zz I, 32 ; TChr I, 122 et II, 12 ; tsch 105 (Z) uel 108 (T);

TSch I, xoz, 185 et II, 12 ; SINJong 25, 2. 740/744 Act. 17, 28. 742/750 Rom. I, 19-21. 751/754 Cfr III Reg. 11, 1-8. 754/456 templum aedificauit : III Reg. 6; iussu Dei : III Reg. 5, 5 ; Dauid inhibitus : III Reg. 5, 3. 760/764 Matth. 7, 22-23. 739 et] etiam D 744 in om. D R (Tum) 744 sempiterna] sapientia D 748 non sicut Deum inter lin. R 750 suis om. D «51 et om. D (TSum) 759 Veritas in Euangelio] in euangelio ueritas ante corr. T 760 mihi in illa die] in illa die mihi C 769 per om. D

96

THEOL. CHRIST. I, 60-62

77» quotidie sacramenta specialiter conficit ad indignos seu infideles prophetam docuit, ne

ecclesiae ad inuocationem sui nominis salutem credentium. Bene autem et per maxima Deus operatur qui uerbis asini si per magnos tantum magna operare-

tur, uirtutibus meritisque 775 gratiae haec tribuerentur.

hominum

magis quam

| diuinae R ov

61. Primus autem nunc ille antiquissimus philosophorum et magni nominis occurrat Mercurius, quem prae excellentia sua deum quoque appellauerunt. Cuius quidem testimonium de generatione Verbi Augustinus, Contra quinque haereses 780 disputans, inducit dicens : ‘Hermes, qui Latine Mercurius dicitur, scripsit librum qui Logos tileos appellatur, id est "Verbum perfectum". Audiamus quid loquatur de uerbo perfecto : ‘Dominus’, inquit, ‘et omnium factor deorum | secun- T 134 vb

dum fecit dominum. Hunc fecit primum et solum et uerum. 73; Bonus autem ei uisus est et plenissimus omnium bonorum. Laetatus est et ualde dilexit eum tamquam unigenitum suum’. Item alio loco dicit : ‘Filius benedicti Dei atque bonae uoluntatis, cuius nomen non potest humano ore narrari! '. Augustinus : ‘Quem primo ''factum" dixit, | postea ''unigenitum"' C 145 790 appellauit’. ‘Quantum “‘plenissimus”’ sit, Iohannes euangelista dicit : De plenitudine eius omnes accepimus’. 62. ‘Deos’ autem, hoc est 'animalia rationalia immortalia’,

philosophi planetas seu etiam mundum ipsum uocare consueuerunt. Vnde et propheta solem et lunam et cetera ‘militiam 795 caeli’ uocat, morem gentilium secutus, qui eis tamquam rectoribus suis et protectoribus immolabant. Horum autem deorum

excellentiores, iuxta

Platonem,

summus

Deus de

creatione hominis facienda adloquitur, quasi omnia quae in terra deorsum fiunt a superioribus per occultas planetarum 8oo ac siderum naturas administrentur. Ita enim dicit : 'Dii deorum quorum opifex idem paterque ego, opera uos siquidem mea dissolubilia natura, me tamen ita uolente indissolubilia'

61 : e TSumI, 35 ; — ad £seb 114 et TSchI, 115.

62 : ad Zseb 115 et TSchI, 116.

773/774 Cfr Num. 22, 28-33. 779/791 Quoduultdeus, Sermo X, aduersus quinque baereses 3, PL 42, 1102-1103 ; — ap. Abael. adhuc TSum I, 35 ; tsch 114 uel TSch I, 115 ; longius et melius SNbr 13, 17 ; SINJong 15, 6. 791 Ioh. 1, 16. 794/795 Deut; 175-3: 797/802 Timaeus 41a, transl. Calcidii, ed. Waszinx, 35 ; — ap. Abael. adhuc ¢sch 115 uel TSch I, x16.

782 loquatur] loquitur C ^ 783 inquit] inquit add. del. C —— 784 fecit dominum trp T fecit] dominum add. T ^ 94 Vnde et] rectoribus suis add. C (wide paulo infra) 796 protectoribus] suis add. T 802 uolente Waszink, nolente DERI:

THEOL. CHRIST. I, 62-64

97

etc. Ad hoc et illud pertinet quod in VIII De ciuitate Dei de Platonicis dicitur : 'Omnium, inquiunt, animalium in quibus 8o

1

est anima rationalis tripertita diuisio est : in deos, homines, daemones. Deorum sedes in caelo est, hominum in terra, in

aére

daemonum'.

‘Quandocumque’,

Et

Boethius,

Super

Porphyrium

:

inquit, ‘deum subponimus animali, secun-

dum eam opinionem facimus quae solem stellasque atque 810 hunc totum mundum animatum esse confirmat ; quos etiam deorum nomine appellauerunt'. 63. Beatus uero Augustinus quod dicitur de sole et ceteris caelestibus luminaribus nequaquam refellere audet, sed sibi incertum esse profitetur, utrum uidelicet quidam rectores 81 spiritus illis insint per quos etiam uiuificentur, et, quod mirabile dictu uidetur, dicit etiam se ignorare utrum haec quoque pertineant ad societatem eorum quos nos Christiani angelos uel caelestes spiritus dicimus. Vnde in Enchiridion ita dicit : 'Vtrum archangeli appellantur uirtutes, et quid inter 82 o se distent sedes siue dominationes siue principatus siue potestates, dicant qui possunt, si tamen possunt probare quod dicunt. Ego me ista ignorare profiteor. Sed nec | illud certum R 10 habeo utrum ad eamdem societatem pertineant sol et luna et sidera, quamuis nonnullis lucida esse corpora non cum 825 sensu uel intelligentia uideantur'. A

64. Ne quis forte sacris eruditus litteris abhorreat Hermetis philosophi uerba, quibus uidelicet ait de Deo Patre quod secundum fecerit dominum, hoc est genuerit Filium, cum profecto Deus Filius a Deo Patre nec factus nec creatus, sed tantum sit genitus, — sciat

85 o etiam a similiter uel eum effectum

Catholicis et sanctis doctoribus multa de eadem generatione abusiue prolata, cum nonnumquam Patrem auctorem Filii procreasse uel Filium a Patre formatum uel ipsius Patris esse abusiue pronuntient.

65 : ad £scb 116 et TSch I, 117.

64 : ex (?) Zscb 117 et TSch I, 118.

803/807 De ciu. Dei VIII, 14, ed. Dowaanr-Kars (CClat 47) 230; PL 41, 238 ; — ap. Abael. adhuc ¢sch 115 uel TSch I, 116; Hexa, PL 178, 752C. 807/811 Super Porphyr. edit. altera, V, 3, ed. BRANDT (CSEL 48) 295 ; PL 64, 137B ; — ap. Abael. adhuc T.$uz Il, 72 ; tsch 115 uel TSch I, 116. 812/825 Enchiridion 58, PL 40, 259-260 ; — ap. Abael. adhuc ¢sch 116 uel TSch I, 117 ; Hexa PL 178, 753BC. 826/827 Supra, T Chr I, 61.

805 est! inter lin. C diuisio est ex $11 appellauerunt] appellarunt R etiam uiuificentut ex essentiam Vnde] et add. D $819 inter] intra adstruxerint ut infra T Cbr I, 897-905,

diuisionem C 810 812 uero] autem T uiuifentur C 816 C 825 uideantur] bic iam prima uice add.

animatum inter lin. C 815 insint] insunt C haec] hoc T 818 Reuoluatut et ille ... C, notando tamen uacat

827 quod C, qui T — secundum imer lin. T, seruum Zn textu del. 1

XII

98

THEOL. CHRIST. I, 65 65, Vnde

Hilarius, De Trinitate, libro III: 'Secundum Apostolum

835 quia in Christo inhabitat omnis plenitudo. diwinitatis corporaliter, sed incomprehensibiliter, inenarrabiliter, ante omne tempus et saecula Vnigenitum ex his quae ingenita in se erant procreauit, omne quod Deus est per caritatem atque uirtutem, natiuitati eius impertiens ; ac sic ingenito, perfecto aeternoque Patri unigenitus et perfectus et 840 aeternus est Filius; ea autem quae ei sunt secundum corpus quod assumpsit, bonitati eius ad salutem nostram

uoluntas est’.

Idem

in

XI : ‘Verba quae loquor uobis, non a me loquor, nam dum non a se |C 146 loquitur, auctori eum necesse est debere quod loquitur'. Item : ‘Ad id quod agit secundum natiuitatem, sibi Pater auctor est' Rursus 845 idem in XII, de non nato Deo Patre et nato ab eo Filio loquens ait :

*Neque ipsum non natum atque nasci, quia illud ab altero, hoc uero a nemine est ; et aliud est sine auctore esse semper aeternum, aliud

85 o

quod Patri, id est auctori, est aeternum. Vbi enim Pater auctor est, ibi et natiuitas est. At uero ubi auctor aeternus est, ibi et natiuitatis aeternitas est, quia sicut natiuitas ab auctore est, ita et ab aeterno

auctore aeterna natiutas'. Item : ‘Quod ex aeterno natum est, id si non aeternum natum, iam non erit et Pater auctor aeternus. Si quid igitur ei, qui ab aeterno Patre natus est, ex aeternitate defuerit, id ipsum

auctori, qui Pater est, non est ambiguum defuisse : quia quod gignenti 855 est infinitum, infinitum

est etiam

nascenti'.

J/em: 'Ex aeterno

nihil

aliud quam aeternum. Quod si non aeternum, iam nec Pater, qui generationis est auctor, aeternus'. Item : ‘Ex te natus ostenditur ut nihil aliud quam te sibi significet auctorem'. Idem in psalmo CXXXVII : ‘Tu formasti me et posuisti super me manum tuam. Vtrum860 que significat : ut quod formauit antiquum sit, quod superposuit ma-

65 : ex (?) Asch 118 et TSch I, 119.

834/841 De Trinitate III, 3, PL 10, 77AB ; — ap. Abael. adhuc ¢sch 118 uel TSch I, 119; SINPr 13, 9, SINJong 15, 12. 834/835 Col. 2, 9. $41/843 De Trinitate XI, 12, PL ro, 407A ; — ap. Abael. adhuc ¢sch 118 uel TSch I, 119 ; SNobr 13, 10, SINIong 15, 13. 842 Ioh. 14, 10. 843/844 Ibid., PL 1o, 407C ; — ap. Abael. adhuc ¢sch 118 uel TSch I, 119 ; SINbr 15, 11, SIN/ong 15, 14. 844/851 De Trin. XII, 21, PL 10, 446A ; — ap. Abael. adhuc seh 118 uel TSch I, 119 ; SNbr 13, 12, SNilong 15, 15. 851/855 Ibid., PL 10, 446B ;— ap. Abael. adhuc ¢sch 118 uel TSch I, 119 ;SINbr 13, 13, SINJong 15, 16. 855/857 De Trin. XII, 25, PL 10, 448B ;— ap. Abael. adhuc ¢sch 118 uel TSch I, 119 ; SNbr 13, 14, SNiong 15, 17. 857/858 De Trin. XII, 52, PL 10, 467A ; — ap. Abael. adhuc ¢sch 118 uel TSch I, 119; SINbr 13, 15, SINJong 15, 18. 858/864 Tractatus super psalmos, ps. 138, num. 15, ed. ZINGERLE (CSEL 22) 755 ; PL 9, 800B ;— ap. Abael. adhuc #seh 118 uel TSch I, 119 ;SINbr 13, 7, SIN/ong 15, 11. 859 Ps. 138, 5.

834 Apostolum] matheum add. T 835 quia inter lin, T — 839 Vnigenitum] unigenita C —— 841 est] Item add. del. T 843 auctoti eum ex auctorium C 844 Rursus T, Item C 846 in C, libro T 855 infinitum? oz. C nihil] est add. del. T — 860 superposuit ex si ipse posuit T

THEOL. CHRIST. I, 65-67

99

num nouissimum sit. Quod enim secundum naturam diuinitatis formatus sit, Apostolus docet dicens : Qui cwm in forma Dei esset. Quod enim in forma est, formatur. In forma et ei Pater naturae et diuinitatis est, ut referri possit ad Patrem et formatus ab ipso sit’. 865 66. Augustinus, Quaestionum ueteris et nouae legis capitulo LVII : ‘Deus Pater de se Filium generauit, in quo ipse uideatur qui nihil ab eo distaret, ut magnitutidini suae congruus responderet effectus'. Item : 'Simillimum itaque suum Filium creans, edidit ex se quasi alterum se'. Idem de eodem : 'Habuit itaque ante mundum creatae 87 o sobolis principatum, ut Pater rerum futurus ante esse debuerit Pater proprius, hoc est proprii sui foetus'. 67. Quid itaque mirum cum in uerbis quoque ecclesiasticorum ac sanctorum doctorum nonnulla tam abusiue proferantur ad generationem Verbi demonstrandam, ut Deus Pater auctor esse Filii sui et 875 eum creasse uel Filius ab eo creatus uel eius esse dicatur effectus,

secundum id scilicet quod ab eo est genitus potius quam creatus uel factus, et ille tantum genitor potius quam creator uel auctor, — quid, inquam, mirum si praedictus philosophus, Hermes uidelicet, nullis ecclesiasticis imbutus disciplinis, abusionem uerborum non cauerit, 880 dicendo scilicet ‘fecisse’ pro ‘genuisse’ ? Quid etiam cum secundum a Patre Filium dixerit ? a uerbis quoque sanctorum alienus non exstitit. Vnde et Hilarius,

De Trinitate, in XII : ‘Filius ex te Deo Patre

Deus uerus et a te genitus, post te ita confitendus ut tecum, qui aeternae originis suae auctor aeternus es. Nam dum ex te est, secundus 885 a te est'. 'Secundus', inquam, ex modo subsistendi, non ex differentia

dignitatis. Hic quippe a Deo Patre quasi primo loco subsistit, cum Spiritus tamquam tertio loco ab utrisque sit. Vnde et Patrem Hieronymus principalem spiritum | ad Filium nominat, opere illo suo De T 155 ra

66 : ex (?) 7scb 119 et TSch I, 120.

67 : ex (?) Zscb 120 et TSch I, 122.

862/863 Phil. 2, 6. 865/867 Ambrosiaster, Liber quaestionum uet. et noui testamenti 48, PL 35, 2249 (ab Abael. recensio operis longior adhibetur quae non legitur in CSEL 50) ; — ap. Abael. adhuc ¢sch 119 uel TSch I, 120. 868/869 O. c., qq. ex utroque mixtim 9, PL 35, 2414 ;— ap. Abael. adhuc sch 119 uel TSch I, 120. 869/871 Ibid., etiam ap. Abael. 778/780 Supra, T Chr I, 61. 882/885 De Trin. XII, 54, PL 10, 468B ; — ap. Abael. adhuc £scb 120 uel TSch I, 122 ; SNbr 15, 16, S'IN/ong 15, 19. 887/893 Pseudo-Hieron., De £ribus uirtutibus seu Epist. VIII, 1, potius Origenes, Hom. V in Ieremiam, ed. E. KrosrERMANN (GCS 6) 56, textus graecus ; trans]. Hieronymi ab Abael. citata PL 30, 117BC ;— ap. Abael. adhuc £;ch 120 uel TSch I, 122 ; TChr IV, 8 ; $INbr 7, 55, SINJong 8, 39.

866 uideatur $862 esset] non fapinam arbitratus est esse se aequalem add. C 875 creasse 874 Pater inter lin. T 870 ut inter lin. C TSch, uidetur C T secunQuid TSch, Quod C T 880 scilicet inter lin. C C, procreasse T 884/885 secundus e£ Secundus inter lin. ie dum inter lin. T, seruum in textudel, seruus bis in textu del.

100

THEOL. CHRIST. I, 67-69

tribus uirtutibus ita loquens : ‘Dauid in psalmo tres spiritus postulat 890 dicens : Spiritu principali confirma me, Spiritum rectum innoua in wisceribus meis, Spiritum sanctum

tuum ne auferas a me. Qui sunt isti

tres spiritus ? Principalis spiritus Pater est, rectus spiritus Christus est, spiritus sanctus Spiritus Sanctus est’, Augustinus, [Quaestionum] ueteris et nouae legis capitulo LVIII : 'Spiritum Sanctum qui 895 tertius sit a Patre, secundus autem a Christo secundum numeri ordina-

tionem".

68. Reuoluatur et ille maximus philosophorum Plato eiusque sequaces, qui testimonio sanctorum patrum prae ceteris

gentium philosophis fidei Christianae accedentes, totius goo Trinitatis summam post prophetas patenter ediderunt, ubi uidelicet mentem, quam 'noun' uocant, ex Deo natam atque ipsi coaeternam esse perhibent, id est Filium, quem sapientiam Dei dicimus, ex Deo Patre aeternaliter genitum. Qui nec Spiritus Sancti personam praetermisisse uidentur, cum ani9o; mam mundi esse adstruxerint, tertiam a Deo et noy personam.

69. Ac primum ea diligenter consideremus quaea Platone de hac anima dicta sunt, a quo ceteri philosophi qui de anima ipsa dixerunt habuisse creduntur. Hanc itaque, mundi uidelicet animam, quasi tertiam a Deo et noy personam distin91o guens, prolixiori ac diligentiori descriptione prosequens, eam tam in se ipsa quam in effectis suis integerrima | designatione C 147 declarat ; iuxta quod et nos Spiritum Sanctum modo secundum effecta operum suorum dicere solemus, modo secundum naturalem bonitatis eius affectum quem in se ipso ab aeterno 915 habuit, sicut diligentius postmodum distinguemus. Nunc au-

tem illa Platonis| uerba de anima mundi diligenter discu- D 6: v

tiamus, ut in eis Spiritum Sanctum integerrime designatum esse agnoscamus.

68 : partim e TSum I, 36 ; — ad £seb 121 et TSchI, 123. 69 : ad tsch 122 et TSch I, 125 ; in TSch I, 125 autem cum aliis uerbis introductoriis.

889/891 Ps. 50, uets. 14, 12 et 13.

893/896 Ambrosiaster, o.c. 87, PL 35, 2280;

— ap. Abael. adhuc Zsch 120 uel TSch I, 122 ; paulo longius $'Nbr 13, 18, SINJong 15957. 897/905 E. g. Macrobius, In Somnium Scipionis I, 2. 902/903 Supra, TChr I, 1.

895 secundus inter Jin. T, seruus in terctu del. secundum ex setuum T 895/896 ordinationem C, ordinem T 899 gentium] gentilium T 902 perhibent] perhibet C T (in C tum hic, tum supra in fine num. 63) 905 adstruxerint] astruerint ji 907 hac inter lin. T 908 Hanc] cap. VI rubr. mg praem. D R. 908/909 mundi uidelicet animam] uidelicet animam mundi D 914 eius] suae T 914/ 915 ab aeterno habuit] habuis (ex habuisse) ab aetetno C 917/918 designatum esse agnoscamus] fore cognoscamus designatum C

THEOL. CHRIST. I, 70-72

IOI

70. Dicit itaque hanc ante mundi constitutionem factam 920 siue genitam a Deo esse ; in quo Spiritus Sancti perpetuam processionem qua ex Deo Patre est, nobis, ni fallor, insinuat.

92

b]

930

solent quippe philosophi 'factum' ex Deo siue ‘genitum’ dicere omne quod a Deo habet esse. Vnde et Hermes superius Filium Dei factum a Deo dixit, secundum hoc quod ab ipso habet esse tamquam aeternaliter genitus, non temporaliter ab ipso factus aut creatus. Plato quoque omne quod a Deo esse habet ‘genitum’ ex ipso dicit, non tamen ideo omne quod a Deo est filium eius esse, uelut ipsum mundum et cetera eius opera. @1, Ait autem

sic, cum

de mundo

antea locutus ad ani-

mam mundi peruenisset : ‘Nec tamen’, inquit, ‘eo quo nos ad praesens loquimur ordine, ortum animae Deus annuit iunioremque ac posteriorem corporibus eam fecit. Neque enim decebat rem antiquiorem a postgenita regi’. Item : ‘Deus tam

935 antiquitate quam uirtutibus praeire animam naturae corporis

iussit dominamque eam et principali iure uoluit esse circa id quod tueretur'. In quo etiam notandum est quod, dum eam praeesse regimini mundi ut 'dominam' dicit, profecto eam omni praefert creaturae et Deum esse adstruit ; quam post-

94o modum his uerbis animam mundi uocauit : ‘Hoc dixit et de-

mum reliquias prioris concretionis, ex qua mundi animam commiscuerat' etc. *2, Bene autem Spiritum Sanctum animam mundi quasi

uitam uniuersitatis | posuit, cum in bonitate Dei omnia quo- R ro v

94; dammodo

95

o

uiuere habeant,

et uniuersa

tamquam

uiua sint

apud Deum et nulla mortua, hoc est nulla inutilia nec ipsa mala, quae etiam optime per bonitatem ipsius disponuntur, iuxta quod tam apud euangelistam quam apud Platonicos scriptum meminimus : Quod factum est in ipso wita erat, ac si aperte dicatur : omnia temporaliter facta per ipsum, hoc est per ipsam Dei bonitatem condita, in ipsa Dei bonitate quodammodo perenniter uiuebant, cum apud diuinam prouidentiam omnia ab aeterno per eius bonitatem optime esset 7o : ad Zseb 123 (quae ab hinc deficit) et TSch I, 126. — ad TSch I, 127. 72 : ad TSch I, 128.

7 : pattim e TSum I, 36;

923/924 Supra, T'Chr I, 61. 931/934 Timaeus 34c, transl. Calcidii, ed. WASZzINK 27; — ap. Abael. adhuc TSch I, 127. 934/937 Ibid. ; — ap. Abael. adhuc TSum I, 36 (ubi paulo longius) ; TSch I, 127. 940/942 Tzzzaeus 41d, transl. et ed. cit. 36 ; — ap. Abael. adhuc TSch I, 127. 948/949 Ioh. 1, 3-4; Platonici : cfr infra, TChr I, 124-125.

919 hanc inter lin. C 927 ex] ab C 933 Neque] tamen add. del. C tegi] rei T tam inter lin. T 948/949 iuxta quod... meminimus zzg T condita] conditam R

934 951

102 95 wa

THEOL. CHRIST. I, 72-75

ordinata, ut tam bene singula procedere uellet quantum oporteret. Huic non incongrue illud Apostoli consonare uidetur, quod perhibet philosophorum quosdam dixisse quod in Deo uiuimus, mouemur

et sumus, ac si hanc animam mundi

ipsum intelligerent Deum.

73. Quod uero dicit Deum

excogitasse 'tertium animae

96o genus', quod animam mundi dicimus, tale est ac si tertiam a Deo et noy personam adstruat esse Spiritum Sanctum in illa spirituali diuina substantia. 'Excogitare' dicitur Deus, hoc est ex integro percipere huius personae discretionem, quam nos digne cogitare atque ab ipso Patre et Filio plene 96 distinguere non sufficimus. Tantumdem etiam ualet aliquid a Deo excogitari aliquo modo quam illud se habere illo modo, hoc est ita ueraciter esse. 74. Deinde statim huius tertiae personae, quam animam mundi collocat, diligentem adhibet descriptionem, cum aA

970 animam

ipsam

ex

indiuidua

et incommutabili

substantia

consistere perhibet ac rursus ex diuidua, secundum quod scilicet se ipsam anima scindere putatur. Nam et Spiritus Sanctus et in se ipso simplex omnino substantia est, et ex natura diuinitatis omnino inuariabilis atque incommutabilis 97; in se ipso perseuerat, atque idem Spiritus per effecta multiplex quodammodo uocatur et septem spiritus nonnumquam dicitur, secundum septiformis gratiae suae efficaciam. Vnde et in laude diuinae sapientiae, Spiritus eius et unicus et multiplex et discurrens et stabilis esse describitur. 980 475. Dicit itaque philosophus animam ipsam esse ‘ex indiuidua semperque in suo statu perseuerante substantia itemque alia qua inseparabilis comes corporum, per eadem | C 148 se corpora scindere putatur', quia Spiritus Sanctus et huiusmodi est quod ex suo statu quem in se ipso, non in effectis suis 75 : ad TSch I, 129; cfr TSum I, 37. 131, ubi tamen longius in fine ; cfr Tz

74 : ad TSch I, 130.

75 : ad TSch I,

I, 51.

955/957 Act. 17, 28. 959/960 In T.547 I, 36, ad textum qui legitur supra TChr I, 71, lin. 931/934, recte ex Tmaeo, /.c., additur : “Itaque tertium genus animae excogitauit", quae uerba in TCér I, 73 praesupponuntur. 968/972 Vt lin. 980/983, ubi textus Platonis partim adhibetur. 976/97? Cfr Isai. 11, 2. 980/983 Plato, Timaeus 35a, transl. et ed. eit. 27 ; — ap. Abael. adhuc TSch I, 131.

959 uero inter lin. T, si in textu del. inter lin. T, ex im textu del.

964 quam] qua D

cogitare om. R

966 a inter lin. C, ex in textu del.

ab

971 diuidua ex

diuina R 972 anima scindere T, e/ R post corr. ; animam scindere C, e£ R ante sorr., animas indere sic D 981 perseuerante] permanentiae C 982 itemque] itaque T 983/984 huiusmodi] huius maior D 984 ex inter lin. C, in in textu del.

THEOL. CHRIST. I, 75-78

103

985 habet, omnino simplex est atque incommutabilis, et quodammodo multiplex esse secundum effecta putatur ; quod est se ipsum in 'corpora scindere', secundum quod ipsa uidelicet anima inseparabilis comes est corporum, cum hanc scilicet multiplicitatis scissuram nullo modo quantum ad se ipsam 99» habere possit, sed solummodo quantum ad effecta. 76. Egregie quoque 'putari; dictum est et non ‘esse’, quia si uere ac proprie loquamur, non est haec multiplicitas Spiritus sed effectorum |ipsius, cum eum uidelicet in hoc uno multiplicem R x: x dicamus quia multiplicia facit; quod est effecta eius magis 995 esse diuersa quam ipsum. **. Cum itaque in ipsa anima mundi indiuidua et diuidua, siue, ut dictum est, eadem

et diuersa concurrat

substantia,

addit, his duobus in ipsa anima sibi concurrentibus, quamdam mixturam effici, ex indiuiduo scilicet et diuiduo siue ex eodem

100 et diuerso, hoc est incommutabili et commutabili. In qua quidem, ut ita dicam, mixtura Spiritus Sancti proprietas diligenter et integre uidetur expressa, tam in se ipso scilicet quam in effectis, ut dictum est, suis. Dicit itaque quia Deus hoc 'tertium substantiae genus’ ita, ut dictum

est, ‘mixtum

1005 locauit medium inter utramque substantiam’, indiuiduam |D 62r scilicet atque diuiduam, quia, cum sit ipse quoque Spiritus ex Deo tamquam ab ipso procedens, utrumque horum ab ipso habet a quo esse habet. Et hoc est dicere quod Deus locauit hoc ipsum animae genus inter utraque supra dicta quasi medium 1010 eorum, hoc est mixtum | ex eis ; ac si diceret quod ab ipso Deo T 135 rb

a quo ipsa est anima, tam hoc quam illud habet, ut uidelicet et indiuidua sit in una substantia et diuidua secundum effecta. Quod autem dictum est 'locauit', congrue dictum est iuxta metaphoram locutionis qua dictum est ‘medium’, quasi inter 1015 aliqua circumstantia collocatum. 78. Postquam autem assignauit mixturam animae ex indiuiduo ac diuiduo, transit ad mixturam

ex eodem et diuerso,

dicens eamdem animam eodem modo ex eodem et diuerso consistere, sicut ex indiuiduo atque diuiduo : 'cuius', inquit, 76 : ad TSch I, 132.

vynsdacpenSIDEr25.

78 : ad TSch I, 134.

997 TChr I, 74 et 76. 1004/1006 Tzzaeus, loc. nouissime cit. ;— ap. Abael. adhuc 1,97 7907 353. 1018/1019 Cfr Timaeus 35b, transl. ef ed. cit. 27. 1019/1020 Timaeus 35a, transl. et ed. cit. 27 ; — ap. Abael. adhuc TSch I, 134.

989 ad] a D 993 uidelicet mg T 994 est inter lin. C 996 Cum] ipsa add. del. Ti 999 ex? oz. D 1000 et! inter lin. C 1001 mixtura] mixturam C 1005 substantiam mg D 1007 horum] eorum R 1015 circumstantia ex circumferentia T 1016 ex inter Jin. T 1018 ex inter lin. R.

104

THEOL. CHRIST. I, 78-80

1020 ‘pars idem, pars diuersum uocetur’, cum uidelicet Spiritus ipse et idem sit in substantia cum Deo et noy, id est cum Patre et Filio, et diuersus in proprietate personae. Possumus etiam eumdem, hoc est incommutabilem in se, eum dicere et diuer-

sum quodammodo per effecta eius, cum non solum ipse ea 1025 quae diuersa sunt fecerit, secundum quod superius dictum est, ex diuidua constare substantia; uerum etiam ea per temporum successionem mutat ac uariat prout opportunum esse iudicat, iuxta illud Boethii:

‘Stabilisque manens dat cuncta moueri’. 1050 Et iam quidem superius eum

incommutabilem

esse assigna-

uerat cum ait : 'Semperque in suo statu perseuerante substantia’. Sed quod uariabilis per effectuum suorum mutationem esset, nondum addiderat ; quod nunc facit. Bene itaque dicit

animam ipsam quoddam medium esse, id ex mixtum ex indi1055 uidua in se substantia et diuidua per coniunctionem corpoream, id est coniunctionem ipsius ad corpora, quando scilicet ipsa ad res quaslibet creandas uel regendas atque disponendas se applicat, sicut quaelibet anima corpori suo, sua impertiens beneficia. roo $9. Cui etiam philosophus totam uim et concordiam proportionalem numerorum tribuit, ut in diuinae gratiae bonitate uniuersarum rerum concordiam consistere doceat. Omnis quippe | ordo naturae et concinna dispositio numerorum pro- R 11 v portionibus uestigatur atque assignatur, et omnium per104; fectissimum exemplar numerus occurrit qui rebus congruit uniuersis. Quod quidem non latet qui philosophiae rimantur |C 149 arcana. 80. Hinc est etiam quod arithmetica, quae tota circa proportiones numerorum consistit, mater et magistra ceterarum

1050 artium

dicitur,

quod

uidelicet

ex

discretione

numerorum

ceterarum rerum uestigatio doctrinaque pendeat. Cuius etiam et ineffabilem exprimerent benignitatis eius dulcedinem, totam 79 : e TSum I, 53 ; ad TSch I, 135. eraG. rp

80: e [Sum I, 54 (initium tantum) ;— ad

1025/1026 T'Chr I, 74 et 77. 1028/1029 Philosophiae consolatio YII, M. IX, 3, ed. BIELER (CClat 94) 51 ; PL 63, 758A ; — uetsiculus pluries ab Abael. adhibebatur. 1030/1032 Vt in TChr I, 75. 1040/1041 Cfr Plato, Timaeus 35c-36a, transl. et ed. cif. 27-28. 1048/1051 Cfr Boethius, De arithmetica I, 1, PL 63, 1082-1083.

1023 eum zner lin. R, cum in textu del. 1026 diuidua] indiuidua T ea pet] et D 1028 iudicat] indicat T 1031 suo statu rp T 1033 nunc] non D

1035 in se substantia et diuidua mg et inter lin. R. 1052 eius om. C T 1045 qui] quod T

1041 in diuinae] indiuidue D

THEOL. CHRIST. I, 80-81

105

ei musicarum consonantiarum adscribunt harmoniam; qua et ipsum iugiter resonare firmamentum et superiores mundi 105; partes repleri perhibent. Nihil quippe est quod ita oblectet

et nimia suauitate sui alliciat animos, sicut melodia. Nihil est

ita pronum ad eos componendos et uel commouendos uel pacandos, ut iuxta illud primi capituli Boethianae Musicae scirent philosophi *quod, nostrae tota animae corporisque com1060 pago musica coaptatione coniuncta sit’, adeo quidem ut iracundias insaniasque melodia sedari et grauissimarum infirmitatum dolores curari animaduerterent atque efficerent. 81. Quod qui ignorat nec adhuc experimento didicit, legat praedictum Musicae capitulum et inueniet quomodo 'Pytha1065 goras ebrium adolescentem sub Phrygii modi sono incitatum, spondaeo succinente reddidit mitiorem et sui compotem. Nam cum scortum', inquit, 'in riualis domo esset clausum atque ille furens domum uellet amburere, cumque Pythagoras stellarum cursus, ut ei mos [erat] nocturnus, inspiceret, ubi in1070 tellexit sono Phrygii modi incitatum multis amicorum admonitionibus a facinore noluisse desistere, mutari modum praecepit atque ita furentis animum adolescentis ad statum mentis pacatissimae temperauit'. Inueniet etiam quod ‘cum uinolenti adolescentes tibiarum etiam cantu, ut fit, instincti, mulieris 1075 pudicae fores frangerent, admonuisse tibicinam ut spondaeum

caneret Pythagoras dicitur. Quod cum illa fecisset, tarditate modorum et grauitate canentis, illorum turentem petulantiam consedasse'. Vidit ibidem et quomodo 'Terpander atque Arion Lesbios atque Iones grauissimis morbis cantus eripuere 1080 praesidio', necnon et qualiter 'Ismenias Thebanus Boetiorum pluribus, quos sciatici doloris tormenta vexabant, modis fertur cunctas abstersisse molestias'. Vbi etiam 'Empedocles, cum eius hospitem quidam gladio furibundus inuaderet, inflexisse modum dicitur canendi, itaque adolescentis iracundiam tem1085 perasse'. ‘In tantum uero', | inquit Boethius, ‘priscae phi- R 12 losophiae studiis uis musicae artis innotuit, ut Pythagorici cum diuturnas in somno resoluerent curas, quibusdam can81 : ad TSch I, 137.

1059/1060 E textu mox citando (lin. 1090/1092). 1063/1100 Boethius, De musica, 1, x, PL 63, 1170B-1171A ; — ap. Abael. adhuc TSch I, 137-138.

1053 qua] quam T 1055 perhibent] perhibentur R T 1057 et uel D T, ut uel C, et ac ras. R 1059 philosophi quod nostrae] philosophie quod nostra ante corr. C — 1063 legat] lectat T 1068 amburere ex ambulare T 1076 tatditate] traditate T' 1079 Lesbios] lebios D R C T 1080 Boctiorum] boticorum D, boeticorum R 1081 sciatici ex scia dici T, isciadici D R C 1082 Empedocles] Empodocles T ^ 1084 modum dicitur ex dicitur modum T

106

THEOL. CHRIST. I, 81-84

tilenis uterentur, ut eis lenis et quietus sopor irreperet, atque experrecti aliis quibusdam modis stuporem somni confusio1090 nemque purgabant, id nimirum scientes quod nostrae tota animae corporisque compago | musica coaptatione coniuncta D 62 v sit. Nam ut sese corporis affectus habet, ita etiam pulsus cordis motibus incitantur'. 82. ‘Quod! scilicet Democritus Hippocrati medico

tradidisse

fertur, cum

eum

quasi insanum,

cunctis

1095 Democriti ciuibus id opinantibus, in custodia medendi causa uiseret. Sed quorsum isthaec ? Quia non potest dubitari quin nostrae animae et corporis status eisdem quodammodo proportionibus uideatur esse compositus, quibus harmonicas modulationes posterior disputatio coniungi copularique mons1100 trabit’. 89. Quod si parum fidelibus uideatur quae iuxta philosophos de uirtute diximus harmonica, nisi et sacrae id Scripturae testimonio confirmemus, occurrat memoriae qualiter spiritu malo in Saul irruente, actum est prudentium uirorum con1105 silio, uim harmonicae suauitatis non ignorantium, ut uesaniae tantae stimulis Dauidici moduli mederentur. Vnde et postmodum uir Deo plenus, cum ad diuini cultus religionem amplificandam templum aedificare disponeret, psalmos qui decantarentur composuit et omnium musicorum instrumento1110 rum | genera congregauit, ut tam uocum quam sonorum con- C 150 sonantiis rudem alliceret populum, per quae antea diabolicum in reprobo rege mitigaret tormentum. Ex quo praecipue traditur quam naturalis animae sit harmonica modulatio, quae ita naturam

eius suauitate sui componere

ac reparare ualet ut

:131; maligni quoque spiritus tormenta eam perturbare | non Rizv queant. 84. Bene itaque philosophi, immo Dominus per eos id forsitan ignorantes, tam ipsi animae mundi quam superioribus firmamenti partibus nimiam ac summam harmonicae modu1120 lationis suauitatem assignant, ut quanta pace, quanta |T 155 va 1. LEcTIO ABAEL.

82 : ad TSch I, 138.

: Num. 82-86 in codice D desiderantur.

83 : ad TSch I, 139.

84 : ad TSch I, x41

1103/1106 I Sam. 16, 14-25.

1088 lenis] leuis C T 1091 coniuncta] et iuncta T 1092 cordis ex totius T 1097 eisdem ex eidem T 1101 si inter Jin. T 1102 diximus harmonica frp R 1105 uim] in C harmonicae] discipline add. del. C —— 1106 Dauidici ex dauitici R, dauitici C, dauidtici T mederentur] moderentur C 1110/1111 consonantiis ex consonantes T 1113 animae sit /rp C 1115 quoque inter Jin. T 1119 firmamenti ex fundamenti T 1120 suauitatem ex suauitatis T

THEOL. CHRIST. I, 84-86

1125

II30

107

fruantur concordia, quam diligentius possent exprimerent, et quam concorditer cuncta in mundo diuina disponat bonitas ; quam illi animam mundi, Veritas Spiritum Sanctum, ut dictum est, nominat. Quis etiam, si diligenter attenderit, non animaduertat quod de caelesti dixerunt harmonia quae in superioribus firmamenti partibus incessanter resonat, cum caelestes uidelicet spisitus ex assidua diuinae maiestatis uisione et summa inuicem concordia ligentur, et in eius quem conspiciunt laudem iugi et ineffabili exultatione illud decantent, quod iuxta Isaiam seraphim die ac nocte conclamare non cessant : Sanctus, sanctus, sanctus Dominus Deus sabaoth

1135

etc. 85. Superiores itaque caeli uel firmamenti partes beatos hos spiritus uel eorum mansionem intelligimus ; quos etiam septem planetarum nomine propter excellentiam claritatis ipsorum, quos spiritualiter diuina gratia quae septiformis dicitur illuminat, non incongrue designasse uidentur. Qui et bene

apud

Isaiam

'seraphim',

id est 'incendium',

ex hac

speciali illuminatione gratiae nuncupantur. Superior autem I140 eorum mansio tam dignitate quam positione dicenda uidetur, a qua hi qui superbierunt in hunc caliginosum et densum aérem detrusi dicuntur, qui loci quoque positione inferior sicut et inhabitatione deterior, 'inferni' nomine non inconuenienter accipi potest. Bene etiam beati spiritus illi siue 1145 superna eorum mansio firmamento comparatur. Qui, ceteris per superbiam corruentibus, hoc in suae fidelitatis et humilitatis remunerationem acceperunt, ut sic in contemplatione diuinae maiestatis firmarentur, ut omnino ulterius labi non queant. II$O 86. Vnde Gregorius, In Iob, libro XXVI : ‘Prius’, inquit,

‘caelum factum dicitur, et hoc idem postmodum firmamentum uocatur, quia natura angelica et prius subtilis est in superioribus condita, et post, ne umquam potuisset cadere, mirabilius 85 : ad T Sch I, 142.

86 : ad TSch I, 143.

1123/1124 Cfr e. g. TChr I, 73-74 et 1. 1130/1132 Isai. 6, 5. 1138/1139 Cfr Hieronymus, Liber interpr. bebr. nominum, ed. DE LAGARDE (CClat 72) 121-122 : *seraphim ardentes uel incendentes". 1150/1154 Greg. Magn., Moralia in Iob XXXVII, 39 [in Iob 37, 18], PL 76, 438BC ;— ap. Abael. adhuc TSch I, 143. 1150/1152 Cfr Gen 1, 1 ac 3-8.

1121 quam] quod C exptimefent] expriment T 1126 firmamenti] fundamenti T' 1128 summa] summam T, e£ RK ante corr. ligentur] legentur T 1129 iugi] iungi C 1133 uel] idem T 1138 hac oz. T 1141 a qua ex 1145 superna eorum /rp RK 1144 accipi ex accipit R aqua R, atque T 1146/1147 humilitatis] humanitatis T' 1147 contemplatione] denuo add. del. C 1150 In] super R

108

THEOL. CHRIST. I, 86-88

confirmata’. Idem, Super Ezechielem homilia : Creauit Deus 1155 caelum, quod postmodum wocauit firmamentum. Caelum ergo fuerunt hi qui prius bene | sunt conditi; sed postmodu R33 mr firmamentum appellati sunt, quia ne omnino iam caderent, uirtutem incommutabilitatis acceperunt. 87. Illud quoque quod ait Plato animam locatam esse 1160 a Deo in medietate mundi eamque per omnem globum teretis orbis aequaliter porrigi, pulchre designat gratiam Dei, omnibus communiter oblatam, cuncta, prout salubre uel aequum est, benigne in hac domo sua seu templo disponere!. His autem illud libri Sapientiae aperte concinit : Spiritus Domini 1165 repleuit orbem. terrarum etc., atque illud psalmistae : Spiritu oris eius omnis uirtus eorum. 88. Quod uero totum mundum unum animal Plato dicit, maximam concordiam uniuersorum operum Dei demonstrat, 1. Lectio ABAEL. : Notulam marginalem add. CT : 87-a. Hieronymus, In epistola Pauli ad Ephesios, libro II : “Diuersitas autem praepositionum in quibus dicitur : Vnus Deus et Pater omnium, qui 3 super omnia et per omnes et in omnibus, diuersam intelligentiam sapit. Super omnia enim unus est Deus Pater qui auctor est omnium ; per omnes Filius qui cuncta transcurtit uaditque per omnia ; in omnibus Spiritus Sanctus quia 6 nihil absque eo est. Tale quid de creaturis et Deo etiam Zeno cum Stoicis suspicatur, quem secutus Vergilius : *Deum namque ire pet omnes 9 Tertasque tractusque matis' et reliqua ; et : ‘Principio caelum ac terras camposque liquentes, Lucentemque globum lunae Titatiaque astra, 12 Spiritus intus alit totamque infusa per artus Mens agitat molem et magno se cotpore miscet! ’’, 1-13 Commentarii in Epist. ad Ephesios YI, 4, PL 26, 496D-497A ; — ap. Abael. adhuc TSch I, 178. 2-3 Eph. 4, 6. 7-9 Georg. IV, 221-222. 10-13 "Aeneidos VI, 724-727.

Fragm. 87-a in C 149 mg legitur, nempe ad num. nostrum 80 ; in T autem in textu add. in fine num. 87 2 praepositionum] propositionum C T 4 unus oz. T Pater inter lin. T

luna C

5 quia inter lin. T, et in textu del.

12 infusa] infusam C

artus] arus T

11 lunae ex luna T ;

87 :e TSum I, 47; — ad TSch I, 144. 87-a : e TSch I, 178. 48 ; — ad TSch I, 145, ubi tamen longius in fine.

88 : e TSum I,

1154/1158 Cfr lib. I, Hoz. VII, PL 76, 849A ; — ap. Abael. adhuc TSch I, 143. 1154/1155 Cfr Gen. 1, 1 et 6. 1159/1161 Cfr Tzzaeus 34b, transl. et ed. cit. 26.

1164/1165 Sap. 1, 7. cit. 29.

1165/1166 Ps. 22, 6.

1154 homilia e£ unc spatium liberum C T nis D T

1167 Timaeus 37d, transl. et ed.

1157 ne] nec T

1160 teretis] terre-

THEOL. CHRIST. I, 88-91

109

quasi diuersorum membrorum in uno corpore animalis, quibus 117» omnibus una praeest anima, singulis tota praesens et in diuersis una et eadem operans diuersa. Sic et Apostolus, cum totius ecclesiae concordiam unitatemque demonstrat, eam unum corpus Christi appellat, per quosdam nexus et compagines fidei et caritatis ex diuersis fidelibus coniunctum, ita

1175 Sibi inuicem seruientibys uel administrantibus

membra in uno obsequio.

corpore,

ex quibus

alterum

quasi diuersa

alterius

eget

89, Huic et inuolucro, |de positione scilicet animae in medio C r5:

mundi locatae, hoc est de diuina gratia omnibus communiter 1180 Oblata, ipsa etiam diuina facta manifeste concordant, cum uidelicet doctrinam suam et uerae religionis cultum propaga-

turus Dominus in mundo, Ierusalem, quae in medio terrae est,

elegit ; quam quasi caput regni sui constituit, in qua primum ad magnificandum cultum suum aedificari sibi templum quasi 1185 regale palatium uoluit, ubi etiam uberrimam Spiritus Sancti gratiam apostolis infudit, qua per eos totus spiritualiter uegetaretur mundus. Vnde scriptum est : Deus autem vex noster operatus est salutem in medio terrae ; et rursus : De Sion exibit lex et uerbum Domini de Ierusalem. 1150 90, Medium! autem mundi et quasi umbilicum terrae super illud Ezechielis prophetae locum quo scriptum est : Haec dicit Dominus : Ista est Ierusalem, in medio gentium boswi eam et in circuitu eius terrae, Hieronymus asserit his uerbis : ‘Ierusalem in medio mundi sitam hic idem propheta 1195 testatur, umbilicum terrae eam esse demonstrans ; et psalmista exprimens Domini passionem : Operatus est, ait, salutem in medio terrae’. 91. Hic plantata est uinea quae extendit palmites suos usque ad mare, cum hinc uitis uera Christus apostolis suis, 1. Lectio ABAEL. : Num. 90 in codice D desideratur. 89: e TSum 49; — ad TSch I, 147. 50; — ad TSch I, 149.

9o : ad TSch I, 148.

91 : e TSum I,

1171/1173 Cft Col. 1, 18.

1172/1173 Cfr I Cor. 12, 12-27; Eph. 4, 25 ; 5, 30. 1178 Cfr Tzmaens 37d, transl. et ed. cif. 29. — 1482 Cfr infra, TChr I, 9o. 1184/1185 Cfr III Reg. 7, 1-12. 1185/1186 Respicit Act. 2 1-4. 1187/1188 Ps. 75, 12. 1188/1189 Isai. 2, 3. 1190/1193 Ezech. 5, 5. 1193/11979 Commentarii in Ezechielem 1I, 5, ed. Guorze (CClat 75) 56 ; PL 25, $2 ; — ap. Abael. adhuc TScd I, 148.

1196/1197 Ps. 73, 12.

1198/1199 Ps. 79, 12.

1174 coniunctum, ita] coniuncta D 1186 spiritualiter ex spirituali C mundi] mundum T 1192 est inter lin. T 1193 asserit] ascripsit T

Operatus] apetatus C

1190 1196

IIO

THEOL. CHRIST. I, 91-93

1200 quasi palmitibus per uniuersum orbem directis, uniuersum mundum ubertate doctrinae spiritualis inebriauit. 92. De hac autem uegetatione ac uiuificatione Sancti, sanctus

Saluianus

episcopus ad sanctum

Spiritus Salonium

episcopum libro I De gubernatione De; Pythagoricum testi120; monium | inducit dicens : ‘Pythagoras philosophus, quem R 13 v quasi magistrum suum philosophia ipsa suscepit, de natura ac beneficiis Dei disserens sic locutus est : 'Animus per omnes mundi partes commeans atque diffusus, ex quo omnia quae nascuntur animalia uitam capiunt'. Quomodo igitur mundum 1210 negligere Deus dicitur quem hoc ipso satis diligit, quod ipsum se per totum mundi corpus intendit ?' — De Saluiano autem isto, Massiliensis ecclesiae episcopo, et de libro eius ad Salonium episcopum et aliis operibus ipsius, Gennadius Massiliensis presbyter De illustribus wiris scribens, inter illustres 1215 uiros et eorum opera mentionem facit. — 93. Qui etiam post Pythagorae testimonium Tullium inducens, Deum ipsum quem Pythagoras 'animum' uocat, ‘mentem’ a Tullio appellari commemorat dicens : ‘Tullius quoque : ‘Nec uero Deus ipse', inquit, 'qui intelligitur a nobis, alio modo intelligi 1220 potest quam mens soluta quaedam et libera quaedam et segregata ab omni concretione mortali, omnia sentiens et mouens’. Alibi quoque : ‘Nihil est’, inquit, ‘praestantius Deo’. Ab eo igitur mundum regi necesse est. Nulli igitur naturae obediens

aut subiectus

Deus ; omnem | ergo regit ipse na-T 135 vb

1225 turam'"!. 1. LEcTIO ABAEL. : Notulam marginalem add. CT : 93-a, Augustinus, libro IV De ciuitate Dei, capitulo XXXII, de Varrone loquens ait : **Dicit etiam idem auctor acutissimus atque doctissimus, 1-7 Potius c. 31, ed. DomBART-KALB (CClat 47) 125 ; PL 41, 138 ; — ap. Abael. adhuc 5NZong 45, 15 ; breuius TSch I, 152.

Fragm. 93-a in C mg legitur ad initium num. 93, in T autem in textu add. ad finem num. 93 2 etiam] autem T 92 : ad TSch I, 150. primi textus tantum.

93 : ad TSch 151.

93-a : € TSch I, 152, ubi tamen pars

1202/1211 Saluianus Mass., De gubernatione Dei I, 1, 1, ed. Pau1Y (CSEL 8) 5 ; PL 53, 29 ; — ap. Abael. adhuc TSch I, 150. 1211/1215 Ed. RicHarpson (TU 14) 84-85. 1215/1225 Saluianus Mass., De gubernatione Dei Y, 1, 4, ed. PAULY 4; PL

53, 30; — ap. Abael. adhuc TSch I, 151.

1204 Pythagoticum] phitagoricicum D 1209 capiunt ex cupiunt D 1211 se per] semper D R C T 1212 ecclesiae inter lin. T 1213 ipsius] suis C 1215 eorum opera ante corr. trp T 1220 mens ex mentis D

THEOL. CHRIST. I, 94-95 .94. Mentem

itaque, id est animum

III

siue animam,

Deum

dixerunt secundum hoc quod totius mundi regimini quasi anima corpori praeest. Vnde et per sapientem quemdam adhortantem nos digne Deum excolere, mente scilicet a uitiis 1230 purgata et uirtutibus adornata, pulchre in ipso suae adhortationis et disciplinae exordio dictum est : ‘Si Deus est animus nobis, ut carmina dicunt,

Hic tibi praecipue sit pura mente colendus'. Ac si aperte filium instruens dicat : cum Deus sit nobis ani1235 mus, hoc est uera et spiritualis uita, sicut et ipsa perhibent scripta poetarum, — uelut illa Vergilii uerba quae super hoc ipsum Macrobius inducit, sicut postmodum ostendemus, — hunc praecipue, scilicet Deum, bene uiuendo glorifica. 1240

95. Bene etiam cum animal esse

Plato

mundum

dixerit,

ipsum quoque intelligentem, hoc est rationale animal, esse perhibuit, secundum hoc scilicet quod eius anima quanto ceteris praestantior existit, tanto rationabilius in ipso cuncta agit atque disponit. De cuius quidem summae rationis ordina-

1245 tione, cum subditur quod haec ipsa, mundi uidelicet anima,

'causas omnium quae proueniunt prouidet', diuinam ei omnium naturarum prouidentiam assignat et diuinae plenitudi3 quod hii soli ei uideantur animaduertisse quid esset Deus, qui crediderunt eum esse animam, motu ac ratione mundum gubernantem, ac per hoc ac si nondum tenebat quod ueritas habet. Deus enim uerus non anima, sed ani6 mae quoque est conditor. Tamen unum Deum colendum fateretur atque suaderet". Item, libro XXII : “Deum certe uolens sicut poterat definire, Cicero tantus auctor ipsorum : ‘Mens quaedam est’, inquit, ‘soluta et 9 libera, secreta ab omni concretione

mortali, omnia sentiens et mouens ipsaque praedita motu sempiterno'. Hoc autem reppetit in doctrinis magnorum philosophorum".

7-10 Cap. 20, ed. DowsaAnT-Kars (CClat 48) 840; PL 41, 782. 27, 66.

8-10 Tusc. I,

6 fateretur atque suaderet] faterentur atque suaderetur C, fateretur atque suadet T 94 : ad TSch I, 153.

95 : ad TSch I, 154, ubi paulo longius in fine.

1226/1127 E. g. Mactobius, In Somnium Scipionis I, 2. 1228/1233 Dionysius Cato, Disticha seu Dicta ad filium suum ; — ap. Abael. adhuc TSch I, 153. 1236/ 1238 Infra, T'Chr I, 110. 1240 Timaeus 37d, transl. et ed. cit. 29. 1246 Timaeus 57b, ibid.

1240 etiam inter lin. T, enim in textu del. 1241 Quoque] quo T 1245 cum inter Jis. T

inter lin. T, exstitit in textu del.

1243 exsitit

II2

THEOL. CHRIST. I, 95-98

nem scientiae ; ex quo ipsa etiam Deus esse innuitur. Metiri ac deliberare ea quae futura sunt | ex praesentibus dicitur, C 152 1250 quia iuxta ea quae iam sunt oportet futura praeparari, ut |R x4 eis congrua ordinatione cohaerere |possint atque aptari. Quod D 65 r autem subditur ex reliquiis concretionis mundanae animae nostras, id est humanas, animas esse confectas, tale est ac si

diceret eas animam mundi in potentiis ac uirtutibus imitari, 1255 sed longe in hoc ipso a dignitate eius abscedere. 96. Congrue etiam dicit 'animam mundi', nec alicuius rei in mundo,

sicut et animam

hominis

dicimus

non

alicuius

membri humani. Anima quippe ab 'animando' dicta est, nec aliquid proprie animari dicitur, nisi id in quo tota uis uegeta1260 tionis ita consummatur, ut nihil corpori illi uegetato adhaerere extrinsecus necesse sit ad uegetationem quam habet in ipso conseruandam. Cum itaque mundus, iuxta philosophos, uniuersa concludat, ut nihil extra ipsum diuinitus disponendum relinquatur, recte anima mundi dicta est sicut et anima 1265 hominis, cum uniuersa uis animae in eo consummetur ; adeo

quidem ut nec ipsum mundum oculos uel cetera sensuum instrumenta habere oportuerit, sicut et ipse perhibet Plato, cum nulla extra ipsum remaneant ad quae ista opportunitatem aliquam habeant.

127?

97. His ex Platone breuiter collectis atque ad nostrae fidei testimonium satis, ut arbitror, diligenter expeditis, consequens existimo ad sequaces eius commeare, ut ea quae ab ipsis quoque de anima mundi dicta sunt, nulla ratione conuenienter accipi posse monstremus, nisi Spiritui Sancto per 127; pulcherrimam inuolucri figuram assignentur. 98. Hoc quippe loquendi genus philosophis quoque sicut et prophetis familiarissimum est, ut uidelicet, cum ad arcana

prophetiae peruenerint, nihil uulgaribus uerbis efferant sed comparationibus similitudinum lectorem magis alliciant. 1280 Quae enim quasi fabulosa antea uidebantur et ab omni utilitate remota secundum litterae superficiem, gratiora sunt, cum, magnis plena mysteriis postmodum reperta, magnam in se doctrinae

continent

aedificationem.

Ob

hoc

enim,

teste

96 : ad TSch I, 156. 97 : ad TSch I, 157 ; ultima uerba leguntur in TSum I, 38. 98 : e TSum I, 38 ; ad TSch I, 158.

1251/1253 Timaeus 41d-e, transl. et ed. cit. 36.

et ed. cit. 24.

1265/1267 Timaeus 31b, transl.

1251/1254 Quod autem ... imitari mg C 1257 non] nec T 1259 id om. C 1262 in] se add. T 1264 mundi] mundi add. T 1270 Platone] platoni T 1280 fabulosa] anima add. del. T 1282 magnam] magnae T

THEOL. CHRIST. I, 98-102

II3

Augustino, teguntur ne uilescant. 99. Qui II? quidem libro De 1285 doctrina

Christiana, cum causas difficultatis uel facilitatis sacrae Scripturae aperiret, ait : 'Obscure quaedam dicta densissimam caliginem obducunt ; quod totum prouisum esse diuinitus non dubito, ad edomandam labore superbiam et intellectum a fastidio reuocandum, cui facile inuestigata plerumque uilescunt'. Item : ‘Qui prorsus non 1290 inueniunt quod quaerunt, fame laborant; qui autem non quaerunt quia in promptu habent, fastidio saepe marcescunt. Igitur salubriter Spiritus Sanctus ita scripturas modificauit ut locis apertioribus fami occurreret, obscurioribus autem fastidia detergeret’.

100. Quasi enim in latebris Dominum quiescere gaudet ut, 1295 quo magis se occultat, gratior sit illis quibus se manifestat, et quo magis ex difficultate | Scripturae laboratur, meritumR 14 v lectorum augeatur. 101. De quo psalmista : Poswit, inquit, tenebras latibulum suum; et rursum : Tenebrosa aqua in nubibus aeris, ‘quia’ inquit Gregorius,

‘obscura est scientia

1300 in prophetis’. De quo etiam scriptum est in lege : Accessit Moyses ad. caliginem in qua erat Deus. Et Salomon in Paralipomenon ait : Dominus pollicitus est ut habitaret in caligine ; idem in Prouerbiis : Gloria Dei est celare uerbum et gloria regum inuestigare sermonem. Qui etiam ad scripturarum obscuritates 1305 quasi ad latebras, in quibus inueniatur Deus, perscrutandas inuitat nos in Prouerbiis dicens : Sapiens animaduertet parabolam et interpretationem, uerba sapientum et aenigmata eorum. Quae quidem tanto cariora sunt intellecta quanto in his intelligendis maior operae facta est impensa. 1310 102. Hinc et illud Hieronymi, Ad Magnum oratorem scribentis, super hoc ipsum quod in exordio Prouerbiorum Salomon

modo

dixerit : ‘In exordio', inquit, ‘Prouerbiorum

99 (CT) = TSch I, 159.

100 : e TSum I, 39 ; — ad T.Scb T, 160. 102 : ad TSch I, 162.

IOI : paucis

additis e TSum I, 40 ;— ad TSch I, 161.

1284/1289 De doctrina Christiana YL, 6, 7, ed. I. MARTIN, (CClat 32) 55 ; PL 34, 38; — ap. Abael. adhuc TSch I, 159. 1289/1293 II, 6, 8, ed. MarTIN 36 ; PL 54, 39; — ap. Abael. adhuc TSch I, 159. 1297/1298 Ps. 17, 12. 1298/1300 Greg.

Magn. ; — ap. Abael. adhuc TSch I, 161.

1300/1301 Ex. 20, 21.

1301/1302

II Paralip. 6, 1. 1303/1304 Prou. 25, 2. 1306/1307 Prou. 1, 6. 1310/1316 Epist. LXX, ed. HxzsERG (CSEL 54) 701 ; PL 22, 665 ; — ap. Abael. adhuc TSch I, 162; Epist. XIII, PL 178, 354B; breuius : TSch II, 21 et T Chr II, 119-a.

1286 apetitet oz. C 1287 prouisum] promissum C 1289 cui] cum C T 1294 Quasi enim om. C, Quasi ergo T 1295 sit D C T (TSch), fit R (TSum) manifestat ex manifestet D 1299 est] e T 1300 etiam] et T 1304 obscutitates T (TSum), ex obscuritatis R, obscuritatem D (TSch), auctoritates C 1306 animaduettet] anima uertet D R 1306/1307 parabolam] suam add. del. C 1308 tanto] quanto D 8

XII

II4

THEOL.

CHRIST.

I, 102-104

commonet ut intelligamus |sermones prudentiae, uersutiasque C 153 uerborum, parabolas et obscurum sermonem, dicta sapientium 131; et aenigmata quae proprie dialecticorum et philosophorum sunt'. 103. Quantum etiam semper philosophia arcana sua nudis publicari uerbis dedignata sit, et maxime de anima et de diis per fabulosa quaedam inuolucra loqui consueuerit, ille non 1320 mediocris philosophus et magni philosophi, Ciceronis, eXpositor Macrobius diligentissime docet. Remotis enim generibus figmentorum siue fabulosorum quae philosophos non decent, subposuit illud quod honestissime assumunt. Ait namque quod, quando 'sacrarum rerum notio sub pio figmentorum

1325 uelamine honestis | et tecta rebus et uestita nominibus enun- T 136 ta

tiatur, hoc est solum figmenti genus quod cautio de diuinis rebus philosophantis admittit'. 104. Idem post pauca : 'Sciendum est’, inquit, ‘non in omnem disputationem philosophos admittere fabulosa, sed 1330 bis uti solent cum uel de anima uel de aethereis potestatibus loquuntur. Ceterum cum ad summum deum et principem omnium, qui apud Graecos tagathon, qui et protopanton nuncupatur,

tractatus

se | audet

attollere,

uel ad menteRm15 r

quam Graeci noun appellant, originales rerum species quae

1335 ideae dictae sunt continentem, ex summo natam et profectam

deo, — cum de his, inquam, loquuntur summo deo et mente, nihil fabulosum penitus attingunt. Sed si quid in his assignare conantur quae non sermonem tantummodo sed cogitationem quoque superant humanam, ad similitudines et exempla con1340 fugiunt. Sic Plato, cum de tagathon loqui esset animatus, dicere quid sit non ausus est, hoc solum de eo sciens quod sciri qualis sit ab hominibus non possit. Solum uero ei simillimum solem de uisibilibus repperit et per eius similitudinem uiam sermoni suo | attolendi se ad non comprehensibilia D 65 v

105 : e TSumI, 41 ; — ad TSch I, 165.

104 : e T.$um L, 42 ; — ad TSch I, 164.

1321/1327 In Somnium Scipionis 1, 2, 11 ; — ap. Abael. adhuc TSum I ATIS cXE 163. 1328/1358 In Somnium Scipionis Y, 2, 13-18 ; — ap. Abael. adhuc T.$zz I, 42; TSch I, 164.

1313 uersutiasque ex uersutias quoque R, ex uersuti absque C 1314 sapientium] sapientum C 1323 subposuit] superposuit T assumunt ex assumit R 1324 sacrarum] sacrarii R 1330 uel! inter lin. R 1332 tagathon] tagaton D R T, togaton C ptotopanton D C, prothopanton R T 1333 uel]

et T — 1340 tagathon] tagaton uiam] illam C

D R C T

loqui esset £r

R C T

1344

THEOL. CHRIST. I, 104 1345 patefecit!.

Ideo

et nullum

eius simulacrum,

constitueretur, finxit antiquitas ; quia summus

IIS cum

diis aliis

deus et nata

ex eo mens, sicut ultra animam, ita sunt supra naturam, quo nihil fas est de fabulosis peruenire. De diis autem, ut dixi,

ceteris et de anima non frustra se nec ut oblectent, ad fabulosa

1350 conuertunt. Sed quia sciunt inimicam esse naturae apertam nudamque expositionem sui, quae sicut uulgaribus hominum sensibus intellectum sui uario rerum tegmine operimentoque subtraxit, ita a prudentibus arcana sua uoluit per fabulosa tractari. Sic ipsa mysteria figurarum cuniculis operiuntur,

1355 ne uel haec adeptis nudam rerum talium natura se praebeat ;

sed summatibus tantum uiris sapientia interprete sui arcani consciis, contenti sint reliqui ad uenerationem, figuris defendentibus a uilitate secretum'.

1. Lecrro ABAEL. : Notulam marginalem add. CT : 104-a, Cassiodorus in psalmo L, Redde mihi laetitiam etc. : “A nonnullis patribus corporalium et simul existentium rerum talis similitudo proponitur. 3 Inuenimus in sole tres proprietates : prima est ipsa substantia corporalis qui sol est, deinde splendor eius qui in ipso permanet, tertia calor qui a splendore eius usque ad nos peruenit. Quae hoc modo, si tamen tantae rei 6 potest similitudo aliqua reperiri, arbitror aestimanda ut quod est in sole substantia corpotalis, intelligatur in "Trinitate quodammodo persona Patris ; et quod est splendor hoc persona Filii, sicut Apostolus dicit : Splendor 9 gloriae eius ; quod autem calor hoc persona Spiritus Sancti, sicut legitur : Quis se abscondit a calore eius ? Datur etiam aliud exemplum incorporalium tetum. Anima est substantia incorporea in qua est intellectus et uita. Quod I2 etgo est in anima substantia, hoc intelligatur, si dici fas est, in Trinitate persona Patris ; quod autem de anima uirtus est et scientia, hoc intelligatur Filius qui est Dez uirtus e? Dei sapientia ; et quod est in anima uiuificandi 15 ptoptietas, hoc intelligatur Spiritus Sanctus per quam uiuificandi opus multis locis praedicatur impleri, sicut ait Petrus apostolus in epistola : Morzificatus carne, uiuificatus autem spiritu ; item Apostolus : Littera occidit, spiritus 18 autem uiuificat ; et in Euangelio Dominus ait : Spiritus est qui uinificat, nam caro non prodest quidquam".

1-19 Expositio in Psalmis, Ps. 50, 14 (13), ed. ADRIAEN (CClat 97) 464 ; PL 7o, 367AC. 1 Ps. 50, 14. 8/9 Hebr. 1, 3. 10 Ps. 18, 7. | 14 Cfr I Cor. 1, 24. 16-17 I Petri 5, 18. 17-18 I Cor. 3, 6. 18-19 Ioh. 6, 63.

Fragm. 104-a in C 153 mg legitur, nempe inde a fine num. nostro 102 ; in T autem in num. 104 inseritur, nempe post ... exempla confugiunt, supra, lin. 1340 3 Inuenimus ex Inueniemus T 10 abscondit inter Jin. T 12 est! om. C intelligatur] intelligitur T 15 intelligatur] intelligitur T

1346 constituetetur] constituerentur se] sed R

DR C T

1347 supra] super T

1349

116

THEOL. CHRIST. I, 105-107

105. Iuxta quod et Veritas ipsa de integumento parabola1360 rum suarum apostolis loquitur dicens: Vobis datum est nosse mysterium. vegni Det ; ceteris autem in barabolis, ut uidentes non uideant et audientes non intelligant. 106. Ex hac itaque Macrobii traditione clarum est ea quae a philosophis de anima mundi dicuntur, per inuolucrum 1365 accipienda esse. Alioquin summum philosophorum Platonem, summum stultorum esse deprehenderemus. Quid enim magis ridiculosum quam mundum totum arbitrari unum esse animal rationale, nisi hoc per integumentum sit prolatum ? Animal quippe esse non potest nisi sensibile sit, cum sit nota definitio

1370 animalis

: ‘substantia

animata

sensibilis'.

Quis

autem

ex

quinque sensibus mundo inesse | poterit nisi forte tactus, qui R 15 v omnibus est communis animalibus ? Desunt quippe ei ceterorum sensuum instrumenta, ipso attestante Platone, ubi uidelicet ostendit quare ei aut oculi aut aures aut ceterae par1375 tes humani corporis necessariae non fuerint. Aut quae est pars corporis mundi qua ipse, si tangatur, sentire queat magis quam arbores uel plantae, quas terrae radicitus affixas |eadem anima C 154 uiuificari dicunt ? Numquid ex effossione terrae potius sentiet mundus quam arbores ex frondium auulsione uel totius cor1380 poris sui abscisione ? Arbores tamen et quaslibet plantas insensibiles esse constat, ideoque ad exclusionem earum in definitione animalis post ‘animatum’ ponitur 'sensibile'. 107. Praeterea cum dicant animam mundi, singulis infusam corporibus, ea animare quae ad animandum apta repperit,

138; quid opus erat creatione

nostrarum

animarum

quas postea

factas esse Plato commemorat ? Aut quid opus est animam mundi his corporibus inesse quae non animat ? Quid enim euidentius est quam corpora nostra ex propriis animabus quam ex anima mundi uitam animalem habere ? His quippe 1390 animabus praesentibus statim animata sunt et eisdem absentibus inanimata, licet, ut aiunt, in eis anima mundi etiam

post mortem perseueret, quae in omnibus tota est corporibus, etiam in his in quibus uacat. Quid etiam est quod absentibus humanis animabus anima mundi corpora nostra, licet eis

1395 insit, animare non sufficit, cum ipsa, teste Platone, 'cunctis

inuisibilibus praestantior a praestantissimo auctore facta’ sit ? Numquid minoris efficaciae est in nobis quam ceterae

105 : ad TSch I, 165. 106 : e TSum I, 43 ; — ad TSch I, 166. mutatis e TSwm I, 44 ; — ad TSch I, 167.

107 : paucis

1359/1362 Marc. 4, 11-12.

1373/1374 Vt supra, lin. 1265/1267. 1385/1386 Timaeus 37b, transl. et ed. cit. 29. 1395/1399 Timaeus 37a, loc. cit. ; ap. Abacl. adhuc TSum Y, 44 ;TSch I, 167.

1359 quod inter lin. T, om. D R C 1378 Numquid] Nam quid T quaslibet] qualibet R 1387 corporibus] opetibus C

1380

THEOL. CHRIST. I, 107-110

TI

animae, aut, iam corpora nostra defuncta, non sunt idonea ad

animandum sicut antea erant, praesentibus humanis anima1400 bus ? Potest ex uno corpore innumeros uermes uiuificare, cum iam ipsum corpus non ualet animare ? Quae deest aptitudo defuncto corpori ne nunc quoque animetur, nisi tantum praesentia humanae animae, quae et praesens corpus uiuificat et recedens ipsum mortificat ? Quod si ad inuolucrum etiam ista 1405 deflectamus quae de anima mundi a philosophis dicta sunt, facile est rationabiliter cuncta accipi nec a sacrae fidei tenore exorbitare. 108. Conferant humanae animae corporibus nostris animalem uitam ; conferat anima mundi, quam, ni fallor, Spiri-

1410 tum Sanctum intellexerunt philosophi, ipsis animabus nostris

uitam spiritualem, | distributione scilicet |suorum donorum, T 136 tb, R 16 t

ut sint singulae animae uita corporum, Spiritus autem Sanctus uita animarum, quas uegetando ad profectum bonorum operum promouet. Quodam itaque modo animae nostrae 1415 corpora quaedam Spiritus Sancti dicendae sunt, quas ipse per aliquod gratiae suae donum quasi templum inhabitat et uirtutibus uiuificat. 109. Sed et illud quod aiunt animam totam, singulis corporibus infusam, omnia uiuificare atque animare quae ad 1420 animandum idonea repperit, nulla ipsorum duritia uel densitatis natura impediente, pulchrum est inuolucrum, quia caritas Dei, quam Spiritum Sanctum dicimus, cordibus humanis per fidei siue rationis donum primitus infusa, quaedam uiuificat, ad bonorum operum fructum nos promouendo ut 142; uitam assequamur aeternam, et in quibusdam ipse Spiritus uacare dicitur, prauitatis eorum duritia repugnante. 110. Hanc

autem,

animae

uidelicet mundanae,

doctrinam

praecipue diligentissimus | philosophorum in expositione D 64 : Macrobius posteris reliquit. Cuius quidem uerba, si subtiliter 1430 inspiciamus, totam fere fidem nostram de Spiritu Sancto in ipsis expressam inueniemus, cum hanc ipsam animam et creatorem nominet atque ex Deo Patre et noy, hoc est Deo Filio,

eam

esse adstruat

eamque

etiam ad unitatem

108 : fere totaliter e TSum I, 45 ; — ad TSch I, 168. Sc LG. 110 : ad TSch I, 171.

substantiae

109 : e [Sum I, 46 ; — ad

1418/1421 Cfr Plato, Timaeus, ut supta, TChr I, 88.

1398 aut iam R, aut D, aut etiam C, ut iam T 1402 ne] nec T 1409 ni om. T 1413 quas oz. D R C T, ex TSum suppleui profectum] perfectum R 1416 aliquod] aliudC — 1418 et inter lin. D 1420/1421 densitatis ex densitas C 1427 autem om. C uidelicet] scilicet C 1430 fere] uere T

118

THEOL.

CHRIST. I, 110-112

assignandam quam habet cum Filio, a quo ipsa est, nonnum1435 quam noun ausus sit appellare. Vnde et uerba Vergilii exponens dicit, de mundana loquens anima : ‘Et ut puritati eius attestaretur, mentem uocauit’ ; ztem : ‘Et ut illius mundanae

animae assereret dignitatem, mentem esse testatus est', ac si diceret eam esse eiusdem substantiae cum ipso Verbo a quo 1440 ipsa est. Puritas mentis dicitur subtilitas rationis, |quae uni- C 155 uersas discutiendo penetrat naturas. 111. Haec autem sunt illa quae proposuimus Macrobii uerba : 'Anima ergo', inquit, 'creans sibi condensque corpora, — nam ideo ab anima natura incipit, quam sapientes de Deo 144; et mente noun nominant, — ex illo purissimo fonte quem nascendo de originis suae hauserat copia, corpora caeli et siderum, quae condidit prima, animauit'. Et post aliqua, cum ipse ipsius animae uires distingueret quas in corporibus exercet, secundum quas omnium animatorum ordinata est natura,

1450 ut alia scilicet aliis praesint, adiecit dicens : 'Hunc rerum ordinem et Vergilius expressit, nam et mundo animam dedit, et ut puritati eius attestaretur, mentem uocauit : ‘Caelum’ enim ait, 'terras et maria et sidera spiritus intus alit’, id est

anima. Et ut illius mundanae

animae assereret dignitatem,

1455 | mentem esse testatus est : ‘Mens agitat molem'. Necnon ut R 16 v ostenderet ex ipsa anima constare et animari uniuersa quae uiuunt, addidit : “Hinc hominum pecudumque genus’ et cetera, utque asseueraret eumdem esse in anima semper uigorem, sed usum eius hebescere in animalibus corporis densitate, 1460 adiecit : ‘Quantum non noxia corpora tardant' '. 112. Haec quidem omnia tam Vergilii quam Macrobii uerba facile est iuxta propositum nostrum ad nostrae fidei tenorem accommodare, nec aliter ea conuenienter exponi. Quod itaque ait 'usum animae hebescere in animalibus cor1465 poris densitate', tale est Spiritus Sancti gratiam suorum beneficiorum efficaciam minus habere in carnalibus et bestialibus hominibus, qui magis sensibus quam ratione reguntur, carnalibus scilicet dediti uoluptatibus, ut ipsam densitatem r : ad TSch I, 172.

112 : ad TSch I, 173.

1435/1438 Macrobius, In Somnium Scipionis Y, 15 ; — ap. Abael. adhuc TScé I, 171. 1442/1447 Ibid.; — ap. Abael. adhuc TSch I, 172.

Abael.

1447/1460 Ibid., etiam ap.

1464/1465 Vt lin. 1459.

1434 Filio] eam esse astruat, eamque etiam ad unitatem substantie assignandam quam habet cum filio add. D, dittogr. 1446 hauserat] hauserit T 1447 cum inter lin. T, om. DR C 1451 animam] anima T 1452 puritati] inpuniri T 1453 intus alit trp DR T 1457 Hinc] Hic R 1459 animalibus ex animabus Tt 1463 nec] non T conuenienter] conueniter T 1464 animalibus] animabus T

THEOL, (CHRISi. IL, $r2-113

IIQ9

corporis carnalium illecebrarum magnitudinem intelligamus. 1470 Qui etiam, ubi ait ipsam animam creare sibi corpora et condere, eam creatorem rerum et per hoc Deum esse adstruit, et creatarum rerum ordinatorem, et praeparatorem ad bona opera donorum suorum distributione, ut sibi eas dignum habitaculum efficiat. Ab anima naturam dicit incipere, quia 147; per gratiam Spiritus Sancti nascimur spiritualiter, ut simus fili Dei magis quam serui. Sicut enim subtracta hac gratia moreremur in uitiis, ita et eadem collata nascimur in ueram

uirtutum uitam quas per naturam habemus, et contra naturam uitia, cum sit uitium corruptio naturae. ‘De Deo et mente’ 1480 anima nominatur, quia tam Patris quam Filii idem est Spiritus, cum ab utroque procedat. Vnde etiam, ut ait Augustinus in XV De Trinitate, capitulo XIX : 'Quia ipse Spiritus communis est ambobus, id uocatur ipse proprie quod ambo communiter, cum uidelicet tam Pater etiam ipse quam Filius 1485 spiritus sit et sanctus'. 113. Cum autem de Deo uel noy nasci siue creari siue fieri anima quandoque a philosophis dicitur, abusio est uerborum magis quam error sententiae : 'creari' namque uel ‘fieri’ recte non dicitur nisi in his quae inceperunt, hoc est aeterna non 1490 Sunt ; ‘nasci’ uero, hoc est de substantia ipsa Patris existere,

proprium est Filii, de quo suo loco postmodum plenius disseremus. 'Creari' tamen siue 'nasci' siue 'fieri' pro 'esse ex

aliquo' philosophi nonnumquam ponunt. Vnde et Macrobius tam noun ipsam a Deo quam animam a noy creatam dicit, hoc 1495 est ex ipso esse. In eadem quoque significatione ‘nasci’ hoc loco abutitur. Hermes uero superius cum dixerit quod 'deus secundum fecit dominum', Filium ipsum ex Deo Patre esse ostendit. Fontem sapientiae purissimam ipsam | noun appel- R 17 lat, hoc est sapientiam Patris, quam nihil quantumcumque 1500 obscurum latere potest. De copia huius fontis ipsa Dei bonitas animauit primum ‘corpora caeli ac siderum’, hoc est 1134: ad LSch I 174. 1470/1471

Cfr lin. 1446/1447.

1479

Cfr lin.

1444/1445.

1481/1485

De

Trinitate XV, 19, 37, PL 42, 1086 ; — ap. Abael. adhuc TSch I, 173. 1491/1492 TChr IV, 71-116. 1493/1494 Cfr supra, lin. 1446/1447. 1495/1496 Nempe Mactobius, supta, lin. 1446/1447. 1495/1498 Supra, T'Chr I, 61. 1501 et 1505 Supra, lin. 1446-1447. 1472 creatatum] cteaturarum R, forsan ex creatarum 1473 distributione] distributionem C 1476 magis inter lin. T 1477 uitiis] et add. T 1486 autem ozz. D R. uel om. C, et sed inter lin. T siue!] uel CT. creati] uoluit add. T 1490 uero oz. C ipsa Patris rp C 1493 philosophi om. C 1495 significatione] significatio T 1497 esse] eius T 1499 sapientiam] filii filii add. C 1500 obscurum] obscure T

I20

THEOL. CHRIST. I, 113-115

ipsos angelos uel caelestes spiritus qui ante hominem conditi sunt, secundum quod scriptum est : De plenitudine eus omnes accepimus. 1505 114. 'Caeli ac siderum’ dictum est secundum dignitatum differentiam, cum alios spiritus aliis praelatos et | superiores C 156 credamus. Vnde angelos atque archangelos dicimus seu dominationes. ‘Corpora’ summi Spiritus dici possunt etiam angeli, ab ipso, ut dictum est, spiritualiter uiuificati ; uel etiam

1510 ‘corpora’ dicit secundum hoc quod omnem creaturam Augustinus corpoream dicit, hoc est circumscriptam. Sic enim ait in libro De orthodoxa fide, capitulo XI : |‘Nihil incorporeum T 136 va et inuisibile in natura credendum est, nisi solum Deum, qui ex eo incorporeus creditur quia ubique est et omnia implet, 1515 et ideo inuisibilis omnibus creaturis quia incorporeus est’. ‘Creatura omnis corporea ; angeli et omnes caelestes uirtutes corporeae, licet non carne subsistant. Ex eo autem corporeas esse credimus intellectuales naturas quod localiter circumscribuntur, sicut et anima humana quae carne clauditur, et 15320 daemones qui per substantiam angelicae naturae sunt corpore’. 115. Bene autem dictum est ex ipsa sapientia | eos esseD 64v animatos, quia haec est uita aeterna ut cognoscamus sicut et cogniti sumus, facie ad faciem Deum uidentes. Haurit Spiritus 1525 de fonte illo, cum nos de diuinae sapientiae intelligentia im-

buit secundum quod dictum est : De meo accipiet et annuntiabit uobis. Vnde et Spiritus sapientiae siue intellectus seu sapientiae dictus est. Quod uero dictum est 'Mens agitat molem', hoc est totius mundanae fabricae quantitatem, quasi cuncta in 1530 mundo uiuificet aut moueat, secundum hoc accipe quod optime cuncta disponit 'stabilisque manens dat cuncta moueri'. HE]

114 : ad TSch I, 175, paucis mutatis. mutatis et additis.

IIS : ad TSch I, 176, in fine tamen paucis

1503/1504 Ioh. 1, 16. 1509 Cfr supra, T'Chr I, 113. 1510/1521 Potius Gennadius Mass., Liber siue diffinitio ecclesiaticorum dogmatum, 11-12, PL 42, 1215-1216 uel PL 58, 984A (cap. 12 incipit inde a lin. 1516 : 'Creatura omnis cotpotea...") ; — ap. Abael. adhuc (siue sub nomine Augustini siue sub nomine Gennadii) TSch I, 175 ; [Chr Il, 117; SINbr 54, 4 (paulo breuius), $IN/ong 44, 1. 1522 Supta, DC Y DII. 1523/1524 I Cor. 15, 12. 1526/1527 Ioh. 16, 14. 1527/1528 [sai 131, 2. 1528 Vergilius, Aeneid. III, 727, ut legitur apud Macrobium supta, lin. 1445. 1531/1552 Boethius, ut supra, TCaér I, 78. 1503 eius oz. T 1510/1511 Augustinus D C T, Gennadius R, sed post corr. 1518/1519 circumscribuntur] circumscribunt R 1520 per] super R 1522 dictum est D C T, e¢ ante corr. R ; dicit post corr. R 1523/1524 sicut et cogniti sumus inter lin. C 1525 fonte illo zrp T 1525/1526 imbuit ozz. D 1529

mundanae inter lin. C, humanae in textu del.

1530 quod] quia add. D

THEOL. CHRIST. I, 116-117

121

116. Viuere etiam in Deo cuncta dicuntur secundum hoc quod in ipso nulla sunt mortua, hoc est inutilia, sed omnia

1535 utiliter aut conuenienter facta seu ordinata. Vnde scriptum est : Quod factum est in 1pso wita erat, hoc est in ipsa antequam fierent prouidentia diuinae sapientiae commodissime erant ordinata.

Hinc rursus

dicitur : ‘Deus cui omnia uiuunt’, et

Apostolus : In quo, inquit, wiuimus, mouemur et sumus. Tam 1540 homines quam pecudes uiuificat, cuius dona |aliqua ad uitam R 17 v tam sapientissimi quam simplices atque idiotae habent. Vnde et in Ecclesiaste dicitur : Quis nouit spiritus filiorum Adam si ascendat sursum, et si spiritus tumentorum descendat deorsum ? hoc est qui sint praedestinati ad uitam, qui deputati ad mor1545 tem de sapientissimis et idiotis ?

117. Haec de Macrobio collecta sufficiant. — Si quis autem me quasi importunum ac uiolentum expositorem causetur, eo quod nimis improba expositione ad fidem nostram uerba philosophorum detorqueam et hoc eis imponam quod 1550 nequaquam ipsi senserint, attendat illam Caiphae prophetiam quam Spiritus Sanctus per eum protulit, longe ad alium sensum eam accommodans quam prolator ipse senserit. Nam et sancti prophetae, cum aliqua Spiritus Sanctus per eos loquitur, non omnes sententias ad quas se habent uerba sua in1555 telligunt ; sed saepe unam tantum in eis habent, cum Spiritus ipse qui per eos loquitur multas ibi prouideat, quarum postmodum alias aliis expositoribus et alias aliis inspirat. Vnde Gregorius in Registro, ad Ianuarium episcopum Caralitanum scribens, loquitur : 'In intellectu sacrae Scripturae respui non 1560 debet quidquid sanae fidei non resistit. Sicut enim ex uno auro alii murenulas, alii anulos, alii dextralia ad ornamentum

faciunt, ita ex una Scripturae sacrae sententia expositores quique per innumeros intellectus quasi uaria ornamenta componunt, quae tamen omnia ad decorem caelestis sponsae 1565 proficiunt'. Ipse praeterea. Macrobius ea quae de anima mundi a philosophis dicta sunt, mystice interpretanda esse 116 : ad TSch I, 179.

117 : ad TSch I, 180.

1533/1534 Macrobius, ut supta, lin. 1456.

1536 Ioh. 1, 3-4.

cui omnia uiuunt", ex Officio defunctorum ; ctt Luc. 20, 38.

1538 “Deus 1539 Act. 17, 28.

1557/1565 Regist. IIT, 1550/1551 Cfr Ioh. 11, 49-51. 1541/1543 Eccle. 5, 21. Epist. LXVII, ad Domitianum metropolitanum, PL 77, 668AB ; — ap. Abael. adhuc TSch I, 180. 1565/1567 Supra, T'Chr I, 103.

1535 seu] siue T 1533 hoc om. T 1544 qui sint ex sint qui T om. T quas TSch, quae DR C T

1539 In quo 1554 Sanctus] per add. de. C — 1554

1538 rutsus] rursum D R

122

THEOL. ‘CHRIST. I, 127-120

supra meminit. Quae etiam cum exponi ueraciter aut conuenienter nullatenus queant, ut supra meminimus, ipsa | nos C 157 littera ad expositionem mysticam compellit. 1570 118. Pluribus quoque sanctorum testimoniis didicimus Platonicam sectam Catholicae fidei concordare. Vnde non sine causa maximus Plato philosophorum prae ceteris commendatur ab omnibus,

non solum a peritis saecularium

artium,

uerum etiam a sanctis. De quo pater Augustinus in libro 575 VIII De ciuitate Dei : ‘Mirantur’, inquit, (quidam nobis in Christi gratia sociati cum audiunt uel legunt Platonem, eum de Deo ista sensisse quae multum congruere ueritati nostrae religionis agnoscunt. |Vnde nonnulli putauerunt eum, quando R 18 r perrexit in Aegyptum, Ieremiam audisse uel scripturas prophe1580 ticas in eadem peregrinatione legisse. Sed diligenter computata temporum ratio, quae chronica historia continetur, Platonem indicat a tempore quo prophetauit Ieremias, centum ferme annos postea natum fuisse. Qui cum octoginta et unum uixisset, ab anno mortis eius usquequo Ptolomaeus rex 1585 Aegypti scripturas propheticas per septuaginta Hebraeos, qui etiam Graecam linguam nouerant, interpretandas habendasque curauit, anni reperiuntur ferme sexaginta. Quapropter in illa peregrinatione sua Plato nec Ieremiam uidere potuit, tanto ante defunctum, nec easdem scripturas legere in Graeco quae

1590 nondum

fuerant in Graecum

translatae, nisi forte, quia fuit

acerrimi studii, sicut Aegyptias ita et istas per interpretem didicit". 119. Adeo autem ipsa Platonis dicta uerbis Domini atque

eius

praedicationi

consonare

uidentur,

ut,

sicut

beatus

155; Augustinus in II De doctrina Christiana profitetur, quidam lectores ac dilectores Platonis ausi sint in tantam prorumpere dementiam quod dicerent ‘omnes Domini nostri lesu Christi sententias, quas mirari et praedicare coguntur, de Platonis libris eum didicisse". 1600 120. Hinct etiam Ptolomaeus rex in Platonis dogma I. LECTIO ABAEL.

: Num. 120-121 in codice D desiderantur.

118 : in initio paucis additis et mutatis e TSum 1, $7 ; — ad TSchI, 181. TSch 182. 120 : ad TSch I, 185.

II9 : ad

1568 T Chr I, 106. 1574/1592 De ciu. Dei VIII, 11, ed. DowsART-KaArs (CClat 47) 227-228 ; PL 41, 235 ; — ap. Abael. adhuc TSum I, 575 LOCH LES. 1595/ 1599 De doctrina Christiana YI, 28, 43, ed. MARTIN (CClat 32) 65 ; PL 34, 56; — ap. Abael. adhuc TSch I, 182.

15742 ex ad R D, agnoscuntur

patet ozz. T 1577 congruere] congrue T 1578 agnoscunt RC T 1589 legere] legit DR C T 1590 nondum] non T'

1592 didicit] dicit D

THEOL.

CHRIST.

I, 120-122

eadem uideri, ni fallor, dictus est quod Deum

123 et mentem, id

est Patrem et Verbum, ex Platonicis scriptis didicerat. Vnde septuaginta interpretes, cum ei legem transferrent, arcanum diuinae generationis, prudenti ut Iudaei dicunt consilio, peni1605 tus tacuerunt, ne si id quoque apud Hebraeos praedicari audiret, duplicem diuinitatem esse deprehenderet, | qui antea T 136 vb

1610

1615

1620

1625

tamen unius Dei cultor exstiterat, nec propter Platonicum dogma ab unitate deitatis deuiauerat, licet ibi plures distingui personas audierit, unius tamen deitatis singularitatis seruata. Hinc Hieronymus in prologo Pentateuchi meminit dicens a praedictis Septuaginta multa huiusmodi reticeri, ut est illud : Ex | Aegypto uocaui Filium meum et similia. R 18 v 121. Ex quo liquidum est Platonicam sectam fidei sanctae Trinitatis plurimum semper assentire, et eam diligentius ceteris omnibus philosophis a Platone et sequacibus eius distingui ac describi. Vnde et non immerito in eius laudem Valerius Maximus his prorupit uerbis : "Platone paruulo dormiente in cunis, apes mel inseruerunt eius labellis. Qua re audita, prodigiorum interpretes singularem eloquii suauitatem ore eius emanaturam dixerunt'. Excellentius autem et conuenientius id interpretandum esse non dubito, si ad diuinae dignitatis gloriam hoc miraculum referatur, ut hoc ei Deus insigne conferret qui diuinitatis suae per eum diligentius arcana reuelaturus esset. 122. Oportebat quippe ut summae sophiae quae Christus est, Verbum uidelicet et sapientia Dei Patris, summus philosophus eiusque sequaces plurimum attestarentur. Vnde et iuxta | beatum Augustinum C158 Apostolus ‘Atheniensibus loquens’, ut supra meminimus, ‘cum rem magnam dixisset et quae a paucis posset intelligi, quod

1630 in illo scilicet w4uimus, mouemur

I21 : ad TSch I, 184.

et sumus, adiecit : Sicut et

122 : ad TSch I, 185.

1610/1612 Liber quaestionum: bebraicarum in Genesim, Praefatio, ed. DE LAGARDE (CClat 72) 2 ; PL 25, 936B-937A. 1612 Osee, 11, 1. 1616/1620 Factorum et dictorum. memorabilium. libri nouem Y, 6, 3, ed. Teubner. 33 ; — ap. Abael. adhuc TSch I, 184. 1627/1631 Vt supra, TCér I, 58. 1630/1631 Act. 17, 28.

1603 legem] lege C 1608 deuiauerat] deuiatet T 1611/1624 -ticeri, ut ... reuelaturus esset post num. nostrum 122 (Opottebat ... constat) posuit R, seu num. 122, Oportebat quippe ... scripsit immediate post ... multa huiusmodi te- /ineae nostrae 1611,

1614 1613 sectam ex secustam C sed R sese correxit addendo litteras a et b 1617/1618 Platone 1617 prorupit] prorumpit C diligentius] diligentium C 1620 1618 eius] eos T ... cunis] Platonem paruulo dormientem in cuius T quippe] 1624 reuelaturus] teuolaturus T Excellentius] platonici add. del. T quicque T 1628 Atheniensibus] anathesiensibus T'

124

THEOL.

CHRIST.

I, 122-125

uestri quidam dixerunt'. Platonem quippe Atheniensem fuisse constat. 123. Illud autem in quo non mediocriter errasse Plato et uidetur et dicitur, illud, inquam, quod animam mundi factam

1655 esse dicit, hoc est initium habuisse, et quod supra Macrobius, cum de anima mundi loqueretur, asseruit Deum | etD 65r noun ultra animam esse et quasi superiores dignitate, cum constet apud omnes uere Catholicos tres personas in diuinitate per omnia sibi coaequales et coaeternas esse, — si diligentius 1640 attendatur, a ueritate non exorbitat, sicut postmodum osten-

demus de processione Spiritus disserentes. Non enim sine causa hic philosophus prae ceteris commendatur ab omnibus, tam fidelibus, ut supra meminimus, quam infidelibus. 124. Cum itaque in omni doctrina philosophiae Platonica 1645 secta enituerit, iuuat etiam quorumdam Platonicorum testimonia inferre, quae idem pater Augustinus in VII Confessionum commemorat in scriptis eorum se repperisse ; in quibus quidem tota fere fidei nostrae summa circa diuinitatem Verbi apertissime continetur, sicut ipsa postmodum tradita 165o est a summis scriptoribus Noui Testamenti, Iohanne scilicet et Paulo apostolis. 125. Ait quippe Augustinus ibidem, ad Deum sermonem intendens : 'Procurasti mihi per quemdam hominem immanissimo tyfo turgidum quosdam Platonicorum libros ex Graeca lingua in Latinam uersos. Et ibi legi, non 1655 quidem his uerbis, sed hoc idem omnino multis et multiplicibus suaderi rationibus, quod in principio erat Verbum et Verbum erat apud Deum et Deus erat Verbum. Hoc erat in principio apud Deum. Omnia per ipsum facta sunt et sine ipso factum est nihil. Quod factum. est in ipso wita erat, et wita erat lux homi-

1660 num, et lux im tenebris lucet, et tenebrae eam non comprehende-

runt. Et quia hominis anima, quamuis testimonium perhibeat de lumine, non est tamen ipsa lumen, sed Verbum Deus est | lumen uerum quod illuminat omnem. hominem uenientem in R x9 123 : paucis additis, e TSum I, 56; — ad TSch I, 186. 124 : e TSum I, 58; ad TSch I, 187. 125 : e [Sum 1, 59; — ad TSch I, 188.

—

1633/1635 Supra, TCér I, 71. 1635/1639 Supra, TChr I, 104. 1639/1641 Quoad Macrobium : TChr IV, 140-144; quoad Platonem : TChr IV, 145-147. 1641/1643 Supra, TCér I, 121, in initio. 1651/1686 Confessiones VIL, 9, 15, ed. KNoELL (CSEL 33) 154-155 ; PL 32, 740-741 ; — ap. Abael. adhuc TSum 1, 59 ; TSch I, 188. 1656/1671 Ioh. 1, 1-14.

1633 in] quo add. del. T

1637 esse] et add. 1643 ut supra meminimus, quam infidelibus] mus C, sed quam infidelibus inter Jin. 1645 tyfo typo D RCT 1658 estoz. R T qui C, quia T

D 1640 exorbitat] exortabet T quam infidelibus ut supra meminiiuuat] iuuam ze/ uiuam T 1653 1662 lumen] lux T ^ 1663 quod]

THEOL. CHRIST. I, 125-126

I25

hunc mundum, et quia in hoc mundo erat et mundus per eum 1665 factus est et mundus eum non cognouit. Quia uero in sua propria uenit et sui eum mon receberunt, quotquot autem receperunt eum,

dedit eis postestatem filios Dei fieri credentibus in nomine eius, non ibi legi. Item legi ibi quia Verbum Deus non ex carne, non ex sanguine, non ex uoluntate wiri, neque ex uoluntate car1670 nis, sed ex Deo natum est. Sed quia Verbum caro factum est et habitauit in nobis, non ibi legi. Indagaui in litteris illis multis modis dictum quod sit Filius in forma Patris non rapinam arbitratus esse aequalis Deo, quia naturaliter id ipsum est. Sed quia semetipsum. exinauit, formam serui accipiens in

1675 similitudinem.

hominum.

factus et habitu. inuentus

ut homo ;

humiliauit se ipsum, factus obediens usque ad mortem, mortem autem crucis, propter quod et Deus eum exaltauit a mortuis, et donawit ei nomen quod est super omne nomen, ut in nomine Iesu omne genu flectatur caelestium, terresirium. et infernorum, et 1680 omnis lingua confiteatur quia Dominus Iesus in gloria est Dei Pairis, — non habent illi libri. Quod enim ante omnia tempora et super omnia tempora incommutabiliter manet unigenitus Filius tuus coaeternus tibi, et quia de plenitudine eius accipiunt animae ut beatae sint, et quia participatione manentis in se 1685 sapientiae renouantur ut sapientes sint, est ibi. Quod autem pro impiis mortuus est, non est ibi'. 126. At uero ne aliquis sexus inter homines sapientiae fama ceteris praestantes fidei nostrae testimoniis desit, illa etiam

famosa Sibylla inducatur, quae nec diuinitatem Verbi nec 1690 humanitatem nec utrumque aduentum nec utrumque iudicium Verbi scribendo praetermisit : primum quidem iudicium quo Christus iniuste iudicatus | est in passione, et secundum C 159 quo iuste iudicaturus est mundum in maiestate. De qua Augustinus, Contra quinque haereses : 'Audiamus quid etiam 126 : e [Sum 1, 60; ad TSch I, 189.

1672/1681 Phil 2, 6-11.

1683 Ioh. 1, 16. — 1686 Rom. 5, 6.

1694/1699

Quoduultdeus, Sermo X, aduersus quinque haereses 3, PL 42, 1103 ; — ap. Abael. adhuc TSum I, 60; TSch I, 189 ;cft Epist. VII, ed. Muckrx (Med. Studies 1955) 271; Plt 785 246C.

1666 autem] eum add. T 1669 non ex sanguine oz. D 1671 multis inter lin. R. 1672 sit] si D 1675 homo] est add. T 1677 eum] i. (ipsum ze/ illum) T

1678 quod est inter lin. R. 1680 omnis lingua confiteatur D, omnis confiteatur R C, omnes confiteantur T 1682 unigenitus ozz. T 1683 coaeternus] coaeuus T tibi] est D eius] omnes add. C accipiunt ex accipimus C 1687 fama] forma R 1689 nec! oz. T nec?] ne R 1692 quo] quidem add. del. C 1693 iuste ex iniuste R. iudicatutus ex iudicatus R T, iudicatus D C maiestate ex manifeste T qua] quo T

126

THEOL.

CHRIST.

I, 126-128

1695 Sibylla uates eorum de eodem dicat : ‘Alium’, inquit, ‘dedit

Dominum hominibus fidelibus colendum' ; item : ‘Ipse tuum cognosce Dominum Dei Filium esse'. Alio loco Filium Dei symbolon appellat, id est consiliarium uel consilium. Et propheta dicit : Vocabitur nomen eius admirabilis consiliarius. 1700 127. De qua rursus idem pater Augustinus in XVIII De cimtate Dei : ‘Eo’, inquit, ‘tempore nonnulli Sibyllam Erytream uaticinatam ferunt'. ‘Quam quidam magis credunt esse Cumanam'. Et sunt eius uiginti et septem uersus, qui ‘sicut eos quidam Latinis uersibus est interpretatus, hoc 1705 continent : ‘ "'Tudicii signum, tellus sudore madescet ; E caelo rex adueniet per saecla futurus, Scilicet in carne praesens ut iudicet orbem’ etc. Quorum quidem uersuum primae litterae in Graeco coniunctae

1710 id sonant : Iesus Christus Dei Filius saluator. Infert | etiam R 19 v Lactantius quaedam de Christo uaticinia Sybillae : 'In manus’, inquit, "infidelium postea ueniet. Dabunt Deo alapas manibus incestis et impurato ore |exspuent uenenatos sputos ; T 157 ra dabit uero ad uerbera simpliciter sanctum dorsum. Et colaphos 1715 accipiens tacebit ne quis agnoscat quod Verbum uel unde uenit, ut inferis loquatur, et spinea corona coronetur. Ad cibum autem fel et ad sitim acetum dederunt ; in hospitalitatem hanc monstrabunt mensam. Ipse enim insipiens gens tuum

Deum non intellexisti, ludentem mortalium

mentibus ;

1720 sed spinis coronasti, fel miscuisti. Templi uelum scindetur, et in medio die nox erit tribus diebus somno suscepto. Et tunc ab inferis regressus ad lucem ueniet primus resurrectionis principio ostensus’’. 128. Hoc profecto Sibyllae uaticinum, ni fallor, maximus 1725 ille poetarum nostrorum Vergilius audierat atque attende127 : e TSum I, 61; — ad TSch I, 190.

128 : ad TSeh I, 191.

1699 Isai. o, 6. 1700/1723 De ciu. Dei XVIII, 23, ed. DoMBART-Kars (CClat 48) 613-615 ; PL 41, 579-581 ; — ap. Abael. adhuc T.$um I, 61 ; TSch I, 190 ; Epist. VII, ed. Muckrz 271-272 ; PL 178, 246C-247A. 1710/1723 Lactantius, Diuinae institutiones IV, 18-19, ed. S. BRANDT (CSEL 19) 352-363 ; PL 6, 506-513. 1724/ 1748 Ecloga IV, 1 seq., 11-14 ac 17 ; — ap. Abael. adhuc TSch I, 191 ; Epist. VII, ed. MUCKLE 272 ; PL 178, 247B.

1698 symbolon ex symbolum C 1699 Vocabitur] uocabunt D R C 1701 Dei om. D 1702 Erytream] ericteam R C T, erichteam D quidam] quidem d 1707 per ex perfecit T 1411 Lactantius] Lactentius R C T, iactencius D quaedam] quidem T 1712 Dabunt] dabitur D 1713 uenenatos ex uenatos R, uenatos D 1714 simpliciter D, suppliciter R C T' dorsum] deorsum T 1716 inferis] inferius T 1720 coronasti, fel miscuisti] coronastis, 1721 somno] sumno ex superno R fel miscuistis R

THEOL. CHRIST. I, 128-129

T27

rat, cum in quarta Ecloga futurum in proximo sub Augusto Caesare, tempore consulatus Pollionis, admirabilem cuiusdam

pueri de caelo ad terras mittendi, qui etiam peccata mundi tolleret et quasi saeculum nouum in mundo mirabiliter or1750 dinaret, praecineret ortum, — admonitus, ut ipsemet ait, Cumaeni carminis uaticinio, hoc est Sibyllae quae Cumaena dicitur. Ait quippe sic, quasi adhortans quoslibet ad congratulandum sibi et concinendum seu scribendum de hoc tanto puero nascituro, in comparatione cuius omnes alias materias 1735 quasi infimas et uiles reputat, dicens : ' Sicilides musae, paulo maiora canamus. Non omnes arbusta iuuant humilesque myricae. Vltima Cumaei uenit iam carminis aetas,

1740

1745

1750

1755

Magnus ab integro saeclorum nascitur ordo. Iam redit et uirgo, redeunt Saturnia regna. Iam noua progenies caelo dimittitur alto’. Et post pauca : "Teque adeo decus hoc aeui, te consule inibit, Pollio. Si qua manent sceleris uestigia nostri Irrita perpetua soluent formidine terras’. Item de puero : ‘Pacatumque reget patriis uirtutibus orbem’, etc. Quae apertissimam | de incarnatione Fili Dei continent D 65 v prophetiam, ipso fortassis poeta ignorante quid in Sibylla uel in eo Spiritus Sanctus loqueretur, sicut et de Caipha contigit dicente : Quta expedit ut unus moriatur pro populo et non tota gens pereat. Vbi et subditur : Hoc autem a semetipso non dixit. 129. Facillime autem ex subsequentibus conuinci potest R zo x hanc. Eclogam de nullo ueraciter | aut conuenienter accipi posse, nisi de incarnato Vnigenito Dei typice, more prophetico, dicantur, cum apertissime falsa et omnino impossibilia deprehendantur esse, si ad litteram exponantur, nec saltem commode in adulationem, ut quibusdam uidetur, afferri, quae

1760 statim iudicio | omnium

tamquam

incredibilia respuuntur, C 160

129 : ad TSch I, 192, paucus tamen mutatis.

1752/1753 Ioh. 11, 50-51.

1726 Ecloga] egloga D C, et ante corr. R, eglogla T, e£ post corr. R

1729 saecu-

lum] secundum T' 1731 carminis] carmini D Cumaena] camena T 1732 adhortans] adhortas C 1734 comparatione] comparationem T 1748 Paca-

tumque ex peccatumque C, peccatumque T 1755 Eclogam] eglogam D C R T, ex egloglam R 1756 typice] tipico C 1757 impossibilia] id add. del. C 1759 afferri] auferri R 1760 incredibilia] incredula D

128

THEOL. CHRIST. I, 129-133

ut magis commoueant contra nos auditorem ad indignationem quam ad beneuolentiam trahant. Sed haec diligentius alibi nobis ostendenda siue exponenda occurrent, cum de incarnatione scilicet Verbi, magis quam de diuinitate eius testimonia 1765 conferemus.

190. Nunc itaque ad proposita de diuinitate Verbi testimonia reuertamur, et, cum Dauid et Salomon regibus Israel,

tertium adhibeamus gentium regem, ad summi uaticinium regis. Quis enim apertius illo testimonio Nabuchodonosor de 1770 Filio Dei ? Ecce, inquit, wideo vos solutos quatuor, ambulantes

1775

1780

178;

1790

in medio ignis, et species quarti similis filio Det. 131. Iuuat autem et Dindimi regis Brachmanorum inferre testimonium, ut in quatuor regum auctoritate nostrae assertio fidei praeemineat : duorum quidem Iudaeorum et duorum gentilium, Dauid scilicet et Salomonis, Nabuchodonosor et Dindimi, sintque hi quatuor reges quasi quatuor rotae nobilis quadrigae summi regis, per quas uidelicet fides quatuor euangeliorum de sancta Trinitate per uniuersum deferatur mundum, et tanto regum auctoritas sit firmior quanto postestas sublimior ; et qui edicta populis legesque proferunt, sacrae quoque fidei documenta tradant. 132. Ait itaque Dindimus in I Ad Alexandrum epistola, ait, inquam, sic inter cetera religionis uel fidei suae gentis insignia : ‘Non suscipit Deus sacra sanguinea, cultum diligit incruentum, spernit funesta libamina, uerbo propitiatur orantibus; quod solum ei [commercium] cum homine est suaque nimis similitudine delectatur. Nam Verbum Deus est, hoc mundum creauit, hoc regit atque alit omnia, hoc nos ueneramur, hoc diligimus, ex hoc spiritum trahimus. Siquidem Deus ipse spiritus atque mens est. Atque ideo non terrenis diuitiis nec largitate munifica, sed religionis operibus et gratiarum actione placatur'. 133. | Quantae autem religionis seu abstinentiae populus R zo v 130 : alteta patse TSumI,62 ; — ad TSchI, 194. 131 : ad TSchI, 195. ad TSch I, 196, ubi tamen longius in fine. I33 : ad TSch I, 197.

12207

1762/1765 Opus Abaelardi in quo illa exponebantur ad nos non peruenit. 1769/ 1771 Dan. 5, 92. 1782/1792 PLSuppl. I, 684-685 ; — ap. Abael. adhuc TSch I, 196.

1769 regis ex regnum T Nabuchodonosor] et dindimus add. del. T —— 1772 Dindimi] Dindiem D —Brachmanorum] brangmanorum D R T, bragmanorumC 1773 auctoritate] auctoritatem R 1781 fidei om. D R C T, sed signum omissionis documenta] dogmata T ^ 19788 nos] est sed del. T —— 1793 religionis add. R seu] se D ex regionis T

QIIBOLICHBIST.,

133-134

129

Brachmanorum fuerit, ut illis Deus supra uniuersas nationes 1795 fidei nostrae intelligentiam inspirare deberet, Epistolae Dindimi ad Alexandrum continent. Quibus quidem epistolis, si fides adhibenda sit, nulla hominum uita quantumcumque religiosorum, innocentiae atque abstinentiae Brachmanorum aequiparanda uidetur. Hos autem in exemplum abstinentiae 1800 beatus quoque Hieronymus nobis proponit, in quibus inter cetera in II Contra Iouinianum meminit dicens : "Bardesanes,

uir Babylonius, in duo dogmata apud Indos diuidit, quorum unum appellat Brachmanas, naeos; qui tantae continentiae sint, ut uel 1805 iuxta Gangim fluuium uel publico orizae et cibo.

Et cum

rex

ad eos uenerit,

adorare

gymnosophistas alterum Samopomis arborum farinae alantur illos solitus

sit

pacemque | prouinciae suae in illorum precibus arbitrariT 137 tb sitam'. Ad quos etiam diuina gratia praedicationem Euangelii directam esse ipsa eiusdem Ejistola ad Magnum oratorem 1810 perhibet his uerbis : ‘Pantaenus Stoicae sectae philosophus, ob praecipuae eruditionis gloriam a Demetrio Alexandriae episcopo missus est Indiam, ut Christum apud Brachmanas et illius gentis philosophos praedicaret"! 154, Restat denique ad maximum 181; losophum,

Boethium

scilicet,

illum Latinorum phi-

descendere,

qui omnes

fere

1. Lecrio ABAEL. : Notulam marginalem add. CT : 133-a, Ex Epistola IV Senecae ad Paulum : “Profiteor bene me acceptum lectione litterarum tuatum

We

quas Galatis, Corinthiis, Achaeis misisti.

Spiritus enim Sanctus in te supra excelsos sublimior satis uenerabiles sensus exprimit’’. 1-4 Pseudo-Seneca, Epist. VII, ad Paulum, PLSuppl. I, 675-676 ; — ap. Abael. adhuc TSch I, 198.

Fragm. 133-a in C mg legitur paulo supra, in fine num. 132 ; in T in textu num. 152 inseritur, nempe post ... spititum trahimus, supra, Jin. 1789 3 enim] quoque T

133-a : e TSch I, 198.

134 : ad TSch I, 199.

1800/1808 Num. 14, PL 23, 304A ; — ap. Abael. adhuc T.$c/ I, 197. 1809/1813 Epist. LXX 4, ed. Hizsgnc (CSEL 54) 705 ; PL 22, 667 ;— ap. Abael. adhuc I, 197. 1814/1825 PL 64, 1337seq. 1794 Brachmanotum] bragmanorum D R C T 1798 Brachmanorum R, brachinanorum T, bragmanotum D C 1802 gymnosophistas] ginnosophitas R 1803 diuidit] didicit D unum appellat 7p R Brachmanas] bragmanas D C 1804 sint] sunt C 1809 esse om. T eiusdeum] eius D 1812 Brachmanas] bragmanas D C 9

XII

130

THEOL. CHRIST. 1, 134-136

liberalium artium disciplinas scribendo uel transferendo seu etiam exponendo Latinis tradidit, ac diligenter sanctae Trinitatis fidem Symmacho | socero et compatricio scribendo C 161 edisserens, de unitate quoque personae Christi ac diuersitate 1820 naturarum quae in ipso sunt, diuinae scilicet et humanae, ad Iohannem diaconum qui postea papa effectus est, scribendo Contra Eutychen et Nestorium, optime disputauit, fidemque nostram

et suam,

ne in aliquo uacillaret, tam de diuinitate

quam de diuinitatis incarnatione tractando, inexpugnabiliter 1825 adstruxit. Constat hunc egregium senatorem Romanum, consulem quoque atque patricium, tempore praedicti Iohannis papae floruisse, a Syluestro papa uigesimi, et eum in illa persecutione Christianorum, qua in Iohannem papam ceterosque Christianos Theodoricus saeuit, una cum praedicto Symmacho 1830 occubuisse. De quo in Gestis pontificum necnon et in Libro | miraculorum beati Benedicti scriptum est, qualiter uidelicet R 21 x ambos Theodoricus rex Gothorum interfecit. 135. In Gestis quidem ita scriptum reperies : ‘Rex haereticus Theodoricus duos senatores et consules et patricios gladio 1835 interfecit, Boethium et Symmachum

; quorum etiam abscondi

corpora praecepit. In Libro autem miraculorum praedicti sancti ita continetur : "Theodoricus post Odoacrem Gothorum principatum cum regio nomine suscipiens, homo pestilens Arrianae sectae, denique inter cetera facinora Iohannem 1840 papam corporali inedia maceratum necauit, duosque senatorii ordinis uiros et ex-consules, Symmachum uidelicet atque Boethium, in carcere gladio transuerberauit'. 136. Cum itaque Dominus et per prophetas Iudaeis et per praestantes philosophos seu uates gentibus Catholicae fidei 184; tenorem annuntiauerit, inexcusabiles redduntur tam Iudaei quam gentes si, cum hos in ceteris doctores habeant, in sa-

lutem animae, cuius fundamentum est fides, ipsos non audiant. Et quidem multi ex gentibus, nonnulli ex Iudaeis in hoc quoque a doctoribus populi sui instructi fidem sanctae 185o Trinitatis recognouerunt, in uno corpore eccleciae quasi duo parietes coniuncti. Ex gentibus quidem primo Graeci, ex quibus praedicti philosophi fuerunt. Post Graecos Latini, qui, sicut in disciplinis saecularium artium imitati sunt Graecos, 135 sad LSch 1, 200;

136 : e TSum 1, 63; — ad TSch I, 201.

1833/1836 Gestorum pontif. Romanorum wol. I, Libri pontificalis pats prior, ed T. Mommsen (MGH), 136, columna prima; — ap. Abael. adhuc TSch I, 200. 1836/1842 non tepperi; — ap. Abael. adhuc TSch I, 200.

1818 Symmaco soceto ex simachus sicero T 1821 papa] papes D 1825 hunc] huc R Romanum inter Jin. R 1827 uigesimi] uigesimo D R, uigesim ye (GE 1835 abscondi] absodi D 1846 gentes ex gentis T, gentiles C hos om. T

THEOL. CHRIST. I, 156 135 ita et in uera fidei doctrina ab ipsis exempla sumpserunt, cum 1855 eos Christianam fidem suscepisse audissent, quos ingeniorum subtilitate praeditos omnibus philosophiae rationibus armatos esse cognouerant. | D explicit 1857 cognouerant] Explicit primus rabr. add. R C, Explicit I liber rubr. add. D, pro quibus uerbis uacat T

LIBER II

A

1. Operis parte superiori testimonia quaedam tam prophetarum quam philosophorum collegimus, quibus sanctae Trinitatis fidem adstrueremus. Vbi quidem dum philosophorum infidelium assertiones sicut et sanctorum patrum quasi in auctoritatem induximus,

multorum

detractionibus corroden-

dos patere praesensimus, atque a nonnullis nobis id improperandum quod beato Hieronymo a multis olim legimus

obiectum, | cum non solum ille ethnicorum, uerum et haereti- T 157 va

IO

£5

20

25

30

corum testimonia suis insereret scriptis. 2, Vnde et aduersus calumnias Magni oratoris urbis Romae Epistolam scribens, ita exorsus est : ‘Quod quaeris cur in opusculis nostris saecularium litterarum interdum ponamus exempla et candorem ecclesiae ethnicorum sordibus polluamus, numquam hoc quaereres si scripturas sacras legeres, si interpretes earum euolueres. |Quis enim nesciat et in Moyse R 21 v ac prophetarum uoluminibus quaedam assumpta gentilium libris, et Salomonem philosophis Tyri et proposuisse nonnulla et aliqua respondisse ? Vnde in exordio Prouerbiorum commonet ut intelligamus sermones prudentiae, uersutiasque uerborum, parabolas et obscurum sermonem, dicta sapientium | et aenigmata quae proprie dialecticorum et philoC 162 sophorum sunt. Sic et Paulus apostolus Epimenidis poetae abusus uersiculo est, scribens ad Titum : Cretenses semper mendaces, malae bestiae, uentres pigri. In alia quoque epistola Menandri ponit senarium : Corrumpunt mores bonos confabulationes malae. Et apud Athenienses in Martis curia disputans, Aratum testem uocat : Ipsius enim et genus sumus. Parum hoc est. Ductor Christiani excercitus et orator inuictus, pro Christo causam agens, etiam inscriptionem fortuitam arae torquet in argumentum fidei. Didicerat enim a uero Dauid extorquere de manibus hostium gladium et Goliae superbissimi I: prima phrasis ex T$zzz II, 1 ; — ad TSch II, 1.

acad obreros

11/41 Epist. LXX, ad Magnum oratorem, 2, ed. HirseRG (CSEL 54) 700-702 ; PL 22, 665-666 ; — ap. Abael. adhuc TSch Il, 2 ; partim TChr I, 102, uide ibidem. 24/25 Tit. 1, 12. 26/27 I Cor. 15, 33. 28 Act. 17, 28. 29/31 Cft Act. 17, 31/33 Cfr I Sam. 17, 50-51. 23 seq.

1 Liber II mg manu rec. T, incipit secundus rubr. RC 2 superiori ex superioris E 3 collegimus ex cognouimus C 4 adstrueremus] astruemus T Za nonnullis] a nullis C, ante in illis de quibus ante inter lin. T 9/10 uerum et haereticorum inter lin, C 13 saecularium] scolarium T 16 euolueres ex euolueris T 18 philosophis] philosophi RCT 21/22 sapientium] sapientum C 26 Corrumpunt] motes add. del. R motes bonos /rp C 30 arae] arte RT, arre ex are C

THEOL. CHRIST. II, 2-4

133

caput proprio mucrone truncare. Legerat in Deuteronomio mulieris captiuae radendum caput, supercilia, omnes pilos et 35 ungues corporis amputandos, et sic eam habendam coniugio. Quid ergo mirum si et ego sapientiam saecularem propter eloquii uetustatem et membrorum pulchritudines de ancilla atque captiua Israelitam facere cupio ? Si quid in ea mortuum est idololatriae, uoluptafis, erroris, libidinum,

uel praescido

4o uel rado, et mixtus purissimo corpori uernaculos ex ea genero Domino'. 9. Item. : 'Cyprianus, uir eloquentia pollens et martyrio, Formiano narrante mordetur cur Aduersus Demetrianum scribens testimoniis usus sit prophetarum et apostolorum, 45 quae ille ficta et commentitia esse ducebat, et non potius philosophorum ac poetarum quorum auctoritati ut ethnicus contraire non poterat'. Item : ‘Iosephus duos libros scribit Contra Appionem Alexandrinum, et tanta saecularium profert

testimonia, ut mihi miraculum subeat quomodo uir Hebraeus, so ab infantia sacris litteris eruditus, cunctam Graecorum bi-

bliothecam euoluerit'. Item : ‘Exstant et | Iuliani AfricaniR zz libri et Theodori, uiri apostolicorum signorum atque uirtutum, et Dionysii Alexandrini episcopi, Anatolii quoque, Phamphili, Pirü,

Luciani,

Malchionis,

Eusebii

Caesariensis

episcopi' et

55 ceterorum, qui omnes in tantum philosophorum doctrinis atque sententiis suos referserunt libros, ut nescias quid in illis primum admirari debeas, eruditionem an scientiam scripturarum'. 4. Idem, Ad Vigilantium presbyterum : "Eadem absenti 6 o significo quae praesenti quoque locutus sum me ita Origenem legisse uel legere ut Apollinarem, ut ceteros tractatores quorum in quibusdam libros ecclesia non recipit. Quia operis mei est et studii multos legere, ut ex plurimis diuersos flores carpam, non tam probaturus omnia quam quae bona sunt 6 A electurus, assumo multos in manu, ut a multis multa cognosSETAE So TT. 3e

4 : ad TSch II, 4.

33/35 Cfr Deut. 21, 11-13. 42/44 Epist. LXX 3, ed. HInBERG 703 ; PL 22, 666; —ap. Abael. adhuc TSch II, 3. —47/01 Ibid., ed. HxrsERG 704 ; PL 22, 666 ;—ap. Abael. adhuc TSch II, 3. 51/58 Epist. LXX 4, ed. HILBERG, 706-707 ; PL 22, 667-668 ; — ap. Abael. adhuc TSch II, 3. 59/72 Epist. LXI 1-2, ed. HILBERG (CSEL 54) 575-577 ; PL 22, 602-603 (quibusdam ab Abael. omissis) ; — ap. Abael. adhuc TSch II, 4.

33 Legerat] Legant C 34 omnes ex et omnes suos 43 Demetrianum ex diametricum T 48 Appionem] ptefert T — 49 uitzzg T — 50 cunctam] cuncta T — 51 i 63 legere oz. T ^ diuetsos ex diuersorum C —

C

36 mirum oz. T profert] etzmzerlin.C 57 anjac 65 multa] cognita add. T

et add. RCT

134

THEOL. CHRIST. II, 4-6

cam secundum quod scriptum est : Omnia legentes, quod bonum est retinentes. Vnde satis miror te uoluisse Origenis mihi obiicere dogmata. Origenes haereticus ? | Quid ad me qui T 137 vb illum in plerisque haereticum non nego! Errauit de resur7o rectione corporis, de animarum statu, de diaboli paenitentia, et quod his maius est, Filium et Spiritum Sanctum in Commentariis Isaiae seraphim esse testatus est’. Item : 'Neque enim ita debemus bona eius recipere, ut mala quoque suscipere cogamur. Si igitur quae bona sunt transtuli, et mala uel am7; putaui uel tacui uel correxi, arguendus sum cur non per me Latini bona eius habeant et ignorent mala ? Si hoc crimen est, arguatur confessor Hilarius qui Psalmorum. interpretationem et Homilias in Iob ex libris eius transtulit ; sit in culpa Vercellensis Eusebius qui omnium Psalmorum. commentarios

haeretici hominis uertit in nostrum eloquium, |licet haeretica C 163

8o

praetermittens'. 5. Haec quidem Hieronymus aduersus eorum calumnias reddit qui ob id Catholicos tractatores reprehendendos autumant, quod suis scriptis infidelium testimonia uel dicta inse8 rere praesumunt, quasi eis auctoritatem tribuant qui nulla digni sunt auctoritate et quasi maculare sacras sententias possit ueritas per infideles prolata. Nouerat quippe uir discretissimus grana in paleis et margaritam ceterisque quandoque pretiosiorem in sterquilinio deprehendere, — quam in orna90 mento regio tamquam sapiens | aurifaber ualeat componere. R 22 v Tenebat certissime et dona Dei per quemcumque malum conVA

taminari non posse nec diuina sacramenta contactu prauorum

9

A

inquinari, cum aut in nomine Trinitatis infideles baptizant, aut pessimi quique uerba diuina praedicant, aut prophetias loquuntur et nonnumquam oracula faciunt. Quaecumque enim bona sint, a Deo esse necesse est nec ea quorumlibet malitia contaminari potest. 6. Vnde nec prophetiam Balaam gentilis atque arioli sacra reprobauit auctoritas, qua postmodum Magi primitiae gen-

ro tium

statim.

incitati

regem

5 : ad TSch I, 5.

creduntur

ut, noua

quaererent.

Nec

apparente

Sibyllae

stella, nouum

uel

Vergilii

6: ad TSch Il, 6.

66/67 I Thess. 5, 21. 32/81 Epist. LXI 2, ed. HrrsgnG, 577 ; PL 22, 603 (quibusdam ab Abael. omissis) ; — ap. Abael. adhuc TSch II, 4. 98/99 Num. 22-24. 99/101 Matth. 2, 1-12. 101/103 Vt supra, TChr I, $ 126-127.

68 qui ex quid R 75 cortexi ex cottexit R 76 ignorent] ignorant C 79 Psalmorum] phalmorum R 81 praetermittens ex praetermittentes C 82 eorum] eos T 87 Nouerat] Nouant C 94 uerba diuina /rp C 101 statim inter lin. T 101/102 ucl Vergilii uaticinia ex uaticinia uel V. C

THEOL. CHRIST. II, 67

135

uaticinia spiritualis doctor Augustinus sanctorum prophetiis inserere timuit, attendens illud Apostoli : Et nemo potest dicere ‘Dominus Iesus! nisi in Spiritu Sancto. Nec prophetiam 105 Caiphae commendare euangelista ueritus est dicens : Hoc autem a semetipso non dixit, sed cum esset pontifex anni illius prophetawit. Nec ipsorum daemonum testimonia Euangelium reticuit, cum ad eorum expulsionem, Domino ueniente, eum Iesum Christum seu Filium Dei inclamarent ac confiterentur. 110 Quippe cuius uirtutem, siue nascentis seu morientis, siue resurgentis uel ascendentis aut miracula facientis, ipsa etiam insensibilia quodammodo sensisse, ut ei testimonium suo modo praeberent, beatus perhibet Gregorius, angelis quidem et stella statim in ortu ipsius apparentibus, in morte T VA uero sole obscurato, petris et uelo templi scissis, et monumentis apertis sanctorum resurgentium multisque apparentium ; in resurrectione terrae motu facto cum uisione angelorum, et in ascensione nube eum suscipiente, et cetera. Cuius quoque potentiam atque sapientiam uniuersus mundi ornatus annun120 tiare non cessat ac praedicare et suo modo laudare et commendare, ex ipsa sui mirabili compositione ac dispositione. Vnde Apostolus : Inwisibilia, inquit, ipsius a creatura mundi, per ea quae facta sunt, intellecta conspiciuntur. Sempiterna quoque eius uirtus et diwinitas etc. 12; *. Hinc! et psalmista insensibilium quoque creaturarum laudibus applaudens, omnes pariter ad laudes Dei creaturas inuitat, quasi ex omnibus optime conditis laudes Dei a nobis exigat qui pro nobis in mundo condidit uniuersa. Vnde et a summitate caeli et sublimitate angelorum exorsus, usque ad 130 dracones et serpentes atque omnes abyssos diuinas extendit laudes,

cum

dixit : Laudate

Dominum

de terra, dracones

et

omnes abyssi ; et iterum : Serpentes et uolucres pennatae. Qui nec aliqua reptilia praetermisit alibi dicens: Laudate illum caeli et terra, mare et omnia reptilia in eis. 1. Lecrro ABAEL. : Num. 7 in redactione prima desiderabatur. Fonad tlSco i 7:

103/104 I Cor. 12, 3. 104/107 Ioh. 11, 51. Luc. 4, 41. 113 Ap. Greg. non reppeti. Ps. 148, 7 ac ro. 133/134 Ps. 68, 35.

107/109 E. g. Matth. 8, 29-32; 122/124 Rom. 1, 20. 131/132

109 Filium] esse add. de. T — 110 seu] seu add. T 110/111 siue resurgentis inter lin. C 113 praeberent] perhibet ex praeberet T pethibet ozz. T 124 diuinitas etc. in textu del. C, sed de nouo scripsit mg ; uide notulam seq. 125/134 Hinc et... in eis mg C, Hinc in textu, cetera mg R, Hinc et in textu, cetera mg T 129 exorsus inter lin. T 130 dracones] drtaconesque CT ^ atque omnes abyssos inter lin. T 131 dixit] dixerit R

136

THEOL. CHRIST. II, 8-9

155

8. Legimus etiam in Vita Pauli eremitae a beato scripta Hieronymo, satyrum beato Antonio apparuisse, qui aduentum Saluatoris protestans ait sancto uiro : ‘Legatione fungor gregis mei. Precamur ut pro nobis communem Deum depreceris quem in salutem mundi olim uenisse cognoscimus 14 o et in uniuersam terram exiit sonus eius'. Cuius quidem, satyri uidelicet, confessionem ac testimonium de Christo longaeuus uiator admirans, et gauisus quod etiam monstra Christum praedicarent ac | uehementer indignatus super duritia et Rzs x caecitate Alexandriae, baculo statim humum percutiens 145 aiebat : 'Vae tibi, Alexandria, quae pro Deo portenta ueneraris! Quid nunc dicturi estis ? Bestiae loquuntur Christum !’ ac si aperte clamet dicens : conterat impudentiam uestram saltem confessio monstrorum. 9. Quae quidem confessio tanto fortasse mirabilius gloriam 15 o atque potentiam Dei praedicat quanto maiori miraculo est habenda, et tanto uerior eius assertio uidetur quanto a doctrina hominum remotior et tota suggestioni Sancti Spiritus imputanda. Vnde et uerba asinae Balaam et uoces in aére factae, sicut in baptizato uel transfigurato Domino | legimus, cumC 164

15; aliquid adstantibus

annuntiauerunt,

tanto facilius ad fidem

auditores commouebant quanto mirabiliores omnibus apparebant. Quod de philosophis quoque uel quibuscumque gentilibus, quantumuis infidelibus seu nostrae fidei inimicis, manifesta docetur ratione. Quo enim fidei nostrae magis

16 o essent

aduersi, minus

in laude eius inuenirentur

| suspecti ; T 138 ra

et probabilius in laude cuiuslibet testimonium est inimici quam amici, sicut e conuerso in crimine. Vnde et cum Iosephi Iudaei testimonium de Christo uel de sanctis eius legimus, plurimum ad fidem in eo commouemur ; et cum audimus 165 Philonem Iudaeum uitam monasteriorum Aegypti probasse atque commendasse, plus nobis fortasse satisfacit quam si aliquis noster eam commendaret. Vnde et utrique inter ilustres uiros a beato Hieronymo connumerari ac scribi meruerunt. 8: ad TSch II, 8.

9: ad TSch Il, 9.

135/146 Vita sancti Pauli, PL 23, 23-24 ;— ap. Abael. adhuc TSch 1158; 153 Num. 22, 28-30. 154 baptizato : Matth. 5, 17; Marc. 1, 11 ; Luc. 3, 22; — transfigutato : Matth. 17, 5-6 ; Matc. 9, 7 ; Luc. 9, 35-36. 162/169 Hieronymus, De uiris inlustribus, ed. Richardson (TU 14), Iosephus : cap. 13, p. 15-16 ; Philo :

cap. II, p. 14-15.

136 Antonio] atonio C 137 ptotestans ex protestate C 140 uniuersam] uniuersa T quidem oz. T 142 gauisus] grauius T 147 conterat ex con-

tat R,contant C — ióieiusoz.C R, ex quo CT(TSch)

159 philosophis] prophetis R

162 Vnde

THEOL.

CHRIST. II, 10-12

137,

170

10, Quid etiam magis necessarium ad defensionem fidei nostrae quam ut aduersus omnium infidelium importunitatem ex ipsis habeamus, per quod ipsos refellamus ? — ut si nos impetunt philosophi, per ipsos conuincantur doctores suos atque philosophos, et si nos impetunt haeretici, aliquibus 175 Sacrae Paginae testimoniis refellantur, atque ita, iuxta Apostolum, omne os ,obstruatur et subditus fiat ommis mundus Deo. Quis etiam haereticos longe deteriores esse philosophis et quibuslibet gentibus ignoret ? Iuxta namque Petri apostoli assertionem : Melius esset eis non nosse uiam 180 ueritatis guam post agnitam retro abire. 11. Si ergo propter infidelitatem gentilium hi qui aliquibus eorum testimoniis uel dictis nituntur arguendi sunt, multo amplius illi qui Origenis, tot et tantis haeresibus irretiti, expositiones atque sententias tam studiose ad nostram trans18; tulerunt atque induxerunt aedificationem, cum ex infidelitate damnabiliores omnibus, ut dictum est, constet esse haereticos.

Cuius quidem innumeras ac supra modum abominandas haereses silentio deperire non sustinuerunt, quasi et in his | retractandis aliquam praeuiderent utilitatem, ac si ab eis as190 signatis atque damnatis ceteri facilius sibi prouiderent, aut quibus eas rationibus dissoluerent, si quis in eis illaquearetur, addiscerent. Vnde et beatus Hieronymus Epistolam ad Awitum presbyterum direxit, ut haeretica illa quae in libris Periarches Origenis innumera posuerat ex parte manifestat. 195

12, Quis etiam me pro testimoniis philosophorum

inductis

recte arguat, nisi et in culpam mecum sanctos doctores in hoc ipso trahat ? Quae enim superius ex philosophis collegi testimonia, non ex eorum scriptis, — quae numquam uidi, — immo ex libris beati Augustini collegi. Numquid et Apostolum 200 arguere praesument, qui, ut ait ipse Augustinus in VIII De ciuitate Dei ' Atheniensibus loquens, cum rem magnam de Deo dixisset et quae a paucis possit intelligi, quod in ?/lo muimus,

mouemur

to : ad T'$eb IL, 1o.

et summus,

adiecit

Tie aG adVERSER,

: Sicut et uestri

quidam

2: adil Sep Il, x2.

176/177 Rom. 3, 19. 178/180 II Petri 2, 21. 183 Cfr supra, TChr Il, 4. 186 TCr Il, 134, in fine. 192/194 Epis CXXIV, ed. HrzsERG (CSEL 56) 96 seq. ; PL 22, 1059-1072. 197/199 TChr I, 61, 118-119, 125-127. 199/210 De ciu. Dei VIII, 10, ed. DoxBART-KaArs (CClat 47) 226 ; PL 41, 234 ; — ap. Abael. adhuc TSch II, 12 ; absque lin. 206-210 : TSum I, 32 ; T'Chr I, 58 et 122 ; tsch 105 (Z) uel 108 (T) ; TSchI, 101 et 185 ; SIN/ong 25, 2, pats ultima. 202/204. Act. 17, 28.

172 nos inter lin. T — 15 ita inter lin. R. 181 qui] ab add. T

tam] cognitam T possit] posset RC

179 Petri] et add. de]. T

180 agni202

186 est] omnibus add. del. C

R 23v

138

THEOL

CHRIST? Hy 12413

dixerunt’, ipsorum uidelicet philosophorum, quorum studiis 205 gloriosa illa ciuitas exstiterat, testimonium ad persuasionem inducens. De quibus, ut in eodem ipse Augustinus praemiserit, ad Romanos scribens ait ‘guia quod notum est Dei manifestum est in illis. Deus enim illis manifestauit. Inuisibilia enim tbsius a creatura mundi, per ea quae facta sunt, intellecta conspi210 cuntur. Sempiterna quoque eius uirtus ac diuinitas’ etc. 13. Ex quibus aperte Apostolus docet eis quoque mysterium Trinitatis fuisse | reuelatum!. Quod enim dictum est C 16; muisibilia Dei eis fuisse reuelata, ad personam Spiritus non 1. Lectio ABAEL. : Locum comparandum add. CT (=TSch II, num. I3 pats altera, atque num. 14-15) : 13-a, Sed haec quidem uerba Apostoli nobis in sequentibus exponenda occuttent. 3 13-b. Nunc autem aduersus tam haereticorum quam philosophorum obiectiones pluribus de fide sanctae Trinitatis collectis atque expositis testimoniis, superest aperire quibus rationibus defendi posset quod testimoniis 6 confirmatum est. Omnis quippe controuersia, ut in Rheforicis suis Tullius meminit, aut in scripto aut in ratione uersatut, et beato attestante Augus-

tino, in omnibus auctoritatem humanae anteponi rationi conuenit, maxime 9 autem in his quae ad Deum pertinent tutius auctoritate quam humano nitimut ingenio. Hinc est illud quod ait, capitulo primo libri De moribus ecclesiae contra Manichaeos : ““Natutae quidem ... adscribunt. 6/7 Cicero, Ad C. Herennium, de arte rhetorica Y, x1, 19 : “Ex scripto et sententia controuetsia nascitut". 7/11 (usque ad "Naturae quidem...) v. c. I, 3, PL 32, 1511, et est textus qui explicite legitur TSch II, 14, atque infra TChr TI beste 11 .. adscribunt (quod uocabulum ad textum Augustini non pertinet) una cum con-

textu legitur in T Chr III, 2, quia TSch II, 14-15 magna ex parte e [Chr III, 1-2,

exscripta fuit ; uide ibidem.

Fragment 13-a CT in textu inserunt post primam phrasim num. nostri 13 5/11 quibus ... adscribunt extra textum T, signis tamen binc inde additis 9 pertinent] pertinere CT tutius ozz. T 11 quidem ... adscribunt] quidem ascribunt T, quidem C. Tune in textu CT add. fragmentum, quod, quamquam Abaelardianum, ad TChr tamen pertinere non uidetur, nempe : Quomodo una penitus permanente substantia, tres in ca personae distingui queant, quatum nullatenus (imer Jin. T) una sit alia ? Deinde quomodo haec petsona genita, illa ptocedens dicatur ? Primo itaque disserendum occurtit quot modis ‘personae’ nomen accipi solet, ut (inter lin. T) diligenter a ceteris hoc signo (significato C) distinguatur. Aliter autem in rhetorica, aliter in grammatica atque aliter in theologia personam accipimus

15 prima phrasis : ad TSch II, 13. ex TSch IL, 14-15.

13-a : ex TSch II, 13, ultima phrasi.

13-b :

207/210 Rom. 1, 19-20.

206 ipse] ibidem R 208 in znzer lin. R. 212 est inter lin. T del. T

209aexad C . 211 quoque] in add.

THEOL, CHRIST; II; 15-15

I39

incongrue applicatur, qui hoc ipso quod ‘Spiritus‘ dicitur, ex 215 ipso nomine 'inuisibilis' insinuatur. Et quia ipse donum Dei uocatur, et secundum septiformem gratiam multiplex et septem spiritus quasi septem dona nonnumquam dicitur, non incongrue dictum est pluraliter ?nwisibilia Dei, hoc est Spiritum eius septiformis gratiae donorum distributorum. Ver-

220 bum autem Patris Christum Dominum, Dei uirtutem et Dei

sapientiam Apostolus clamat. Vnde et hoc loco cum dicitur : Sempiterna quoque Dei uirtus, persona Filii exprimitur. Vbi et cum subditur ei diuimitas, quia, ut supra meminimus, maxime nomine 'dei' uel 'domini' potestatis maiestas exprimitur, 225 persona quoque Patris expressa est. 14. Ouod si adhuc nec ipsius Apostoli nec sanctorum patrum auctoritas mihi satis suffragari uidetur, nec ea quoque quam supra praetendimus ratio, quod in praesenti uidelicet opere maxime aduersus | philosophorum discipulos agimus qui nos 25 o philosophicis impetunt rationibus, quorum et penitus auctori- R 24 tate ipsi nituntur, — superest ut hostilis militiae iacula pluribus retundamus rationibus et per singula eorum respondentes obiectis, eorum compescamus latratus, ne quod ad fidei nostrae defensionem sincera conscripsimus intentione, 235 inde eorum inuida siue erronea criminatione uilescat fidelibus

unde magis infestum patet infidelibus. Et quoniam infidelitatis philosophos utpote gentiles arguunt, omnemque eis quasi damnatis per hoc fidei auctoritatem adimunt, in hoc nostra plurimum intendat defensio in quo tota eorum nititur im24 o pugnatio. 15. Gentiles fortasse natione, non fide, omnes fuerunt philosophi, sicut de Iob et amicis eius dicitur. Quomodo enim infidelitati ac damnationi eos omnes deputauerimus, quibus, Apostolo quoque attestante, Deus ipse fidei suae arcana ac 245 profunda Trinitatis mysteria reuelauit, et mirae eorum uirtutes et opera a sanctis quoque doctoribus praedicantur, quamuis eorum nonnullos per elationem excaecatos | atqueT 138 rb ad idololatriam et ignominiosam uitam deuolutos esse idem perhibeat Apostolus, sicut de Salomone ipso legimus et de

215 Act. 8,20. 216 CfrIsai. 11,2. 220/2211 Cor.:,24. 222/228 Rom.1, 20. 223 TChr I, 15. 228/231 TChr I, 56 et II, 14. 233 Obiecta : TChr III,$ 89115; fesponsiones : T'Chr III, 116-186 et IV, 1-160, — 244/245 Cfr Rom. 1, 19. 247/249 Cfr Rom. 1, 21-23. 249 Cft III Reg. 17, 7-8.

215 ipse ex ipsum T 218/219 Spiritum] sanctum add. del. C 224 domini ex donum C 228 praetendimus ex petendimus T' — uidelicet] scilicet sed inter /in. C 235 inuida ex inuidia CT, inuidia R fidelibus] unde add. del. R. 244 suae] sui T 248 ad inter lin. C 249 sicut] et add. T

I40

THEOL. CHRIST. II, 15-18

2,0 multis contigit fidelibus ? Quis etiam asserat nullis eorum fidem incarnationis reuelatam

esse, sicut et Sibyllae, licet

haec in eorum scriptis non uideatur expressa, quae neque a Iob et nonnullis prophetarum aperte praedicatur, cum et septuaginta | interpretes, legem ethnicis transferentes, omnia fereC 166 255 fidei arcana tacuerunt quae forte rudi populo reuelata magis scandali offensionem parerent quam aedificationem ? 16. Quod si ad allegoriam dicta quoque philosophorum accipi fas esset, quis non conuenienter ad mysterium redemptionis mundi animaduertat deflectendum esse, quod 260 Plato asserit Deum in ipsa mundi compositione duas longitudines in speciem chi Graecae litterae sibi inuicem applicuisse curuasseque in orbem, ut ipsum mundi perficeret globum ? — quasi mystice perhibeat uniuersorum hominum salutem, quam ipsius mundi ueram intelligimus constitutionem, in ipsa domi26 nicae crucis passione consummatam fuisse. 17. Quid si sacramenta non susceperunt qui ante aduentum Saluatoris exstiterunt, cum neque de Iob gentili id credere cogamur, nec ita lex | omnibus data uideatur sicut Euange- R 24v lium fuit, sed soli Israeli qui solus ex omnibus populis primo 27 o uocatus est, lege accepta, ut non ita generalis intelligatur legis institutio sicut est Euangelium, aut prima uocatio sicut est secunda ? 18. Vnde Moyses capitulo Deuteronomii XV ad Israel dicit : Interroga de diebus antiquis ex die quo creauit Deus hominem, si facta est aliquando huiuscemodi ves, ut audi27 vet populus wocem Dei loquentis de medio ignis, sicut tu audisti et widisti ; si fecit Deus, ut ingrederetur et tolleret sibi gentem de medio nationum per signa aique portenta, widentibus oculis tuis, ut scires quoniam ipse est Deus et non est alius. De caelo te fecit audire uocem suam, ut doceret te quia dilexit patres tuos et elegit 280 semen eorum post eos. Item idem capitulo XXIII : Populus sanctus es Domino Deo tuo. Te elegit Dominus Deus tuus, ut sis ei populus peculiaris de cunctis populis qui sunt super tervam, etc. Hinc et illud psalmistae : Non fecit taliter omni nationi et udicia sua non manifestautt eis. VA

MA

251 Cfr TChr I, 126-128. 253/254 Cfr TChr I, 120. 260/262 Timaeus 36b-c, transl. et ed. cit. 28 : “Tunc hanc ipsam seriem in longum secuit et ex una setie duas fecit easque mediam mediae in speciem chi Graecae litterae coartauit cutuauitque in otbes...". 273/280 Deut. 4, 32-37, paucis omissis. 280/283 Deut. 7, 6. 283/284 Ps. 147, 20.

250 etiam inter lin. C, eorum in textu del. 257 allegoriam] aulegoriam R 259 esse] esset T 261 chi C ; littera Graeca et chi superscr. RT 262 curuasseque] curuase que R 266 Quid C, Quod RT 268 omnibus] hominibus R 274 aliquando om. R 276 tolleret] tollet T sibi] gemgem sic, add. del. T 278 est? inter lin. T 282 populus oz. C populis] peculiaris de cunctis populis add. del. C 283 illud] est add. RT, sed inter lin. R 284 eis RT, illis C

THEOL.

28;

290

295

300

305

310

CHRIST.

II, I9-2I

IA4I

19. Nulla itaque ratione cogendi uidemur, ut de salute talium diffidamus gentilium qui ante aduentum redemptoris nullo legis scripto instructi, naturaliter, iuxta Apostolum, ea quae legis sunt facientes, ipsi sibi lex erant qui ostendebant opus legis scriptum in cordibus suis, testimonium reddente illis Conscientia ibsorum. 20. Sic namque scriptum est in epistola ad Romanos : Non enim. auditores legis iusti sunt apud. Deum, sed factores legis Vustificabuntur. Cum enim gentes quae legem non habent, naturaliter quae legis sunt faciunt, eiusmodi legem non habentes, vpst sibi sunt lex qui ostendunt opus legis scriptum in cordibus swis, testimonium, reddente illis conscientia ipsorum. Et post aliqua : Arbitramur enim iustificart hominem per fidem sine operibus legis. Am Iudaeorum Deus tantum ? Nonne et gentium ? 4mmo et gentium, quoniam. quidem unus Deus qui 1ustificat circumcisionem ex fide et praeputium per fidem. Item : Quid enim Scriptura dicit ? Credidit Abraham Deo et reputatum est illi ad iustitiam. Et rursum : Dicimus quoniam reputata est Abrahae fides ad iustitiam. Quomodo reputata est ? in circumcistone an in praeputio ? Non in circumcisione sed in praeputio : Et signum accepit circumcisionis signaculum iustitiae fidei quae est in praeputio, ut sit pater omnium credentium per praeputium. Et iterum : Si enim | qui ex lege haeredes sunt, exinanita est R a5 t fides, abolita est promissio. Lex enim iram operatur. Vbi enim non est lex, nec praeuaricatio. Et in sequentibus : Peccatum, inquit, won cognowi misi per legem, nam concupiscentiam nesciebam mist lex diceret : non concupisces. Occasione uero accepta, peccatum per mandatum operatum est in me omnem concupiscentiam. Sine lege enim peccatum mortuum erat, ego autem uiuebam sine lege aliquando. Sed cum uenisset mandatum,

315 peccatum reuixit, ego autem mortuus sum, et inuentum est mihi

mandatum quod erat ad uitam hoc esse ad mortem, |ut fiat supra C 167 modum peccans peccatum per mandatum. 21. Ex quibus quidem uerbis Apostoli aperte monstratur iustitiam a naturali lege incepisse, et omnino sine lege scripta 320 per fidem homines iustificatos esse. Vbi etiam adnectitur quam facile ad grauissima peccata post legis scriptae prohibitiones inclinarentur homines, iuxta illud poeticum : ‘Nitimur in uetitum semper cupimusque negata". 287/290 Rom. 2, 14-15. 291/296 Rom. I, 13-15. 297/300 Rom. 3, 28-30. 301/302 Rom. 4, 3. 302/306 Rom. 4, 9-11. 307/309 Rom. 4, 14-15. 309/ 317 Rom. 7, 7-13. 322/323 Ouidius, Amores III, 4, 17.

286 redemptoris ex redemptionis C 289 reddente oz. T 291 Sic] Sicut Jr 302 illi] ei T Dicimus] Discimus T 304 an] aut T 306 sit inter lin. R. 314 uiuebam] uiuebat T 316 esse inter lin. R, est in textu del.

142

THEOL,

CHRIST: LI; 22:25

22, An forte inquies non posse cassari illud circumcisionis 32; decretum postquam datum fuit Abrahae primum : Masculus cutus praeputu caro circumcisa non fuerit, delebitur anima illa. de populo suo quia pactum meum irritum fecit. Sed si diligenter consideremus praecedentia, inueniemus hoc nonnisi Abrahae et semini eius fuisse iniunctum, hoc est his qui de Isaac, non 330 de Ismael egressuri erant. Vnde et Abrahae dictum est : In Isaac uocabitur tibi semen. Legimus etiam in utero sanctificatos esse Ieremiam et Iohannem antequam corporalia perciperent sacramenta. Absit itaque ut ita generale esse profiteamur sacramentum circumcisionis sicut et baptismi, sed, iuxta 335 Ambrosium, potiora semper dicamus et perfectiora sacra-

menta

ecclesiae quam

quibusdam,

ut dictum

synagogae,

cum

haec omnibus,

illa

est, data sint, et sine his iam nulla

remissio uel sanctificatio speranda sit. 23. Haec idcirco induximus, ne quis post legem etiam 34e datam usque ad aduentum Christi de salute fidelium gentilium desperet, si sine perceptione sacramentorum sobrie ac iuste uixerunt. Inter quos quidem philosophi tam uita quam doctrina claruisse noscuntur. 24. Quanta uero abstinentia, quanta continentia, quantis uirtutibus non solum philosophos, 34; uerum

et saeculares

atque illiteratos homines

lex naturalis

amorque ipse honestatis olim sublimauerit, multorum didicimus testimoniis. Quos nonnumquam ad increpationem negligentiae nostrae sancti quoque doctores | sicut et beatum T 138 va Iob inducere curauerunt, et utrumque eorum sexum | quasi R z; v

350 in exemplum

imitandae religionis impudentiae nostrae prae-

ponere, qui utriusque Testamenti paginis et innumeris sanctorum scriptis instructi, per omnia deteriores existimus, cum nec sic obtemperare uolumus qui, et iuxta Gregorium, una cum beato Iob illud nobis improperant propheticum : Eva355 besce, Sidon, ait mare.

25. Vnde et bene Dominus, ante scriptae legis traditionem uel miraculorum suorum exhibitionem, quosdam in utroque sexu nobis uirtutibus imitandos praemisit, tum ut per eos 25 : pauca e TSum I, 64. 325/327 Gen. 17, 14. 330/331 Gen. 21, 12. 331/333 lerem. 1, 5 ; cfr Luc. INA 335/336 De sacramentis 1, 4, ed. FALLER (CSEL 73) 20 ; PL 16 (ed. 1880) 439A ; et IV, e, ed. FALLER 49 ; PL 16, 458A. 343/347 Quae subsequenter describuntut. 353/355 Greg. Magnus, In Iob, Praef., PL 75, 518D. 354/355

Tsai. 23, 4. 324 cassari] cessati C 329 fuisse ex fauisse C 336 haec omnibus] hominibus R 341 desperet] disperet T 342 uixerunt] uixerint RT 345 saeculates ex saecularis T 354/355 Erubesce ex Erubescetis T 357 exhibitionem ex exhibitationem T

THEOL. CHRIST. II, 25-28

143

nostra inexcusabilis appareat negligentia, tum etiam ut obe460 dientium maior conseruetur humilitas, si post tot documenta tam miraculorum quam scriptorum, post tot exempla sanctorum aliqua bona habeamus opera, — cum illi sine scripto legis, sine admonitione praedicationis, tantis uirtutibus, tanta

etiam morum disciplina claruerint tamque constanti animo in 365 reprehensione uitiorum praestiterint, ut pro ueritatis defensione mortem nonnulli subierint. — Quam iam per singula subiectis testimoniis et exemplis confirmemus. 26. Fidem itaque, ut diximus, philosophi praedicant et immortalitatem animae tradunt futuramque pro meritis retri370 butionem animarum, siue ad poenam siue ad gloriam. Vnde et ad bona nos maxime cohortantur opera, spe uidelicet caelestis beatitudinis et comminatione infernalis supplicii. De quibus plura Macrobius loquitur. Hinc et Hieronymus, Ad Heliodorum episcobum in epitaphio Nepotiani : ‘Taceo’, 57; inquit, ‘de Graecis, Hebraeis et Latinis, quas nationes crucis suae titulo Dominus dedicauit, immortalem animam et post dissolutionem corporis subsistentem, — quod Pythagoras somniauit,

Democritus

credidit,

in consolationem

damna-

tionis suae Socrates disputauit in carcere'. Qui etiam quantis 380 claruerint uirtutibus, ipsa eorum tam uita quam doctrina perhibet. 27. Qui. nequaquam, ut arbitror, tam diligenter uirtutes describerent, dum moralia tradunt instituta, nisi eas in se ipsis

certis cognoscerent | experimentis. Quas quidem descriptiones C 168 385 uirtutum

sancti etiam

doctores

ab ipsis assumere

non

sunt

dedignati, cum aut iustitiam aut fortitudinem aut ceteras uirtutes eis nobis exprimant uerbis, quasi et ipsos Spiritu eodem locutos fuisse non ambigant. Quorum quidem unus, cum honestatis | formam traderet, egregie ait : R 26 t 390 'Oderunt peccare boni uirtutis amore’, ac si aperte doceat a turpitudine uitiorum magis abstinendum ipsius 'uirtutis amore', quae dicitur honestas, quam supplicii timore, quo ingrati coercentur serui. 28. Quod si id minus uidetur esse ad meritum saluationis 395 quod dicitur ‘amore uirtutis', et non potius ‘amore Dei’, ac si uirtutem uel aliquod bonum opus habere possimus quod non 26 : initium e TSum I, 65. 372/373 E. g. In Somnium Scipionis I, 8. 373/379 Epis. LX, 4, ed. HirsERG (CSEL 54) 553 ; PL 22, 591-592. 388/390 Horatius, Epist. I, 16, 57.

364 etiam mg C, est in textu del. claruerint ex claruere T 371 et] etiam T 385 etiam] et T 388 unus ner lin. C 389 ait] agit C 390 peccate ex peccata T

144

THEOL. CHRIST. II, 28-31

secundum ipsum Deum ac propter ipsum sit, — facile est et hoc apud philosophos reperiri; qui summum bonum, quod Deus est, omnium tam principium, id est originem et causam 400 efficientem, quam

finem, id est finalem causam

constituunt,

ut omnia scilicet bona amore ipsius fiant cuius ex dono proueniunt. Vnde ipsum alpha et omega, hoc est principium et finem, recte nominamus, a quo sunt omnia et propter quem omnia. 495 29. Hunc Plato optimum et ineffabilem omnium naturarum conditorem asserit, qui cum omnia possit et ab eo longe relegata sit omnis inuidia, omnia tam bona condidit quantum singulorum natura permittebat, uel ipse ordo et concinnitas rerum postulabat. Dixit et Moyses omnia a Deo ualde bona 410 esse facta. Sed plus aliquantulum laudis diuinae bonitati Plato assignare uidetur, cum tam bona facta dicit singula quantum eorum natura permittebat uel opportunum erat. Vbi etiam adiecit ipsam Dei uoluntatem recte omnium creatarum

rerum

causam

arbitrari,

ac si omnia

ideo facta

415 atque optime facta intelligat, quia optimus artifex ita facienda decreuit, cuius ad omnia sufficit uoluntas quae nullatenus cassa esse potest. Hic autem cum de Deo loquens sic praemisisset : 'Itaque consequenter cuncta sui similia, prout cuiusque natura poterat esse capax beatitudinis, effici 420 uoluit', adiecit statim atque ait : ‘Quam quidem uoluntatem Dei originem rerum certissimam si quis ponat, recte eum putare consentiam'. 30. Quem et beatus Augustinus in Enchiridion capitulo XI : ‘Satis est’, inquit, ‘Christiano rerum creatarum causam nonnisi credere bonitatem creatoris, qui 425 est Deus unus, nullamque esse naturam quae non aut ipse sit aut ab ipso'. 31. Hanc etiam causam et magister ipsius, Socrates, assignatam reliquerat, ut uidelicet omnium factarum naturarum causae penes ipsius creatoris incommutabilem uoluntatem 430 incommutabiliter permaneant ac stabiliter uiuant, secundum quod dictum est :Quod factum est in ipso uita erat. Vbi etiam et de inquirendis causis ac primordiis rerum apud physicam disciplinam Socratica sanxit auctoritas nullam adipisci nos

402 Apoc. 1, 8; 21, 6 ; 22, 13. 405/409 Cfr Timaeus 29e, transl. et ed. cit. 22. 409/410 Gen. 1, 21. 411 et 417/422 Timaeus, l.c. 422/426 PL 40, 235-236;

— ap. Abael. adhuc TChr III, 76 (sub nomine Gennadii) ; T Chr III, 99 (paulo longius) ;TChr IV, 132 (longius. et rectius) ;SIN/ong 31, 1. 42: Cfr infra, TChr II, 32: 431 Ioh. 1, 3-4. 431/436 Cfr Timaeus 28bc et 29a, transl. et ed. cit. 21.

403 finem] finis T 414 creatatum ex creaturarum 419 beatitudinis] esse add. del. T 421 ponat] ponit T 433 nullam zzg R

T' 415 artifex zzg C 424 credere ex cedere R

THEOL. CHRIST. II, 31-34

I45 posse certitudinem, nisi illuc contemplatione mentis conscen-

435 damus, |ubi causae omnium, ut dictum est, incommutabiliter R 26 v

fixae manent, in ipsa scilicet uoluntate creatoris. Quo nec posse conscendi perhibet nisi mente a uitiis purgata, iuxta illud Veritatis : Beati mundo corde quoniam ipsi Deum widebunt. Vnde et propter ipsam quoque physicam uel cuiuslibet 44 o philosophiae perceptionem, quae nonnisi in discussione occultarum causarum consistunt, primum purgandae bonis moribus uitae censebat instandum, ac si ethicam in omni philosophia primum praefigeret gradum, ut quos amore Dei ad uitae honestatem allicere non posset, saltem cupiditate 44 aA philosophiae aliquatenus |ad hoc eos initiaret. C 169 32. Quem quidem Augustinus in VIII De cimitate Dei talibus digne effert praeconiis : 'Socrates', magister Platonis, ‘uniuersam philosophiam ad corrigendos componendosque mores flexisse permemoratur. Hic animum intendit | ad hoc T 158 vb 450 quod esset beatae uitae necessarium, propter quam unam omnium philosophorum inuigilasse ac laborasse uidetur industria. Nolebat immundos terrenis cupiditatibus animos se [extendere] in diuina conari. Quandoquidem ab eis causas rerum uidebat inquiri, quas primas atque summas nonnisi in 45; unius ueri ac summi Dei uoluntate esse credebat. Vnde non eas putabat nisi mandata mente posse comprehendi ; et ideo purgandae bonis moribus uitae censebat instandum ut, deprimentibus libidinibus exoneratus, animus naturali uigore in aeterna se attolleret naturamque incorporei atque immuta46 o

bilis luminis, ubi causae omnium

46 ^

liter uiuunt, intelligentiae puritate conspiceret'. 33. Et post pauca : ‘Socrates’, inquit, ‘reliquit plurimos suae philosophiae sectatores, quorum certatim studium fuit in quaestionum moralium disceptatione uersari, ubi agitur de summo bono, sine quo fieri beatus nullus potest’.

factarum naturarum stabi-

34. Vbi quidem et de Platonica disciplina quam diligenter Deum inuestigauerit et ipsum summum bonum esse definierit, in quo tota beatitudinis summa consistit, et quam recte philosophari determinauerit amare Deum, ut omnium quoque 32e

T7210. 675 ad [Sch 1, 108.

33 : e [Sum I, 68.

438/439 Matth. 5, 8. 446/465 De ciu. Dei VIII, 3, ed. DomBart-Kazs (CClat 47) 218-219 ; PL 41, 226-227; — ap. Abael. adhuc T'Sum I, 67-68 ; TSch I, 108 (textus ut in T C/r II, 32, tantum).

439 et oz. C 442 censebat ex cessabat C 447 praeconiis ex preconibus C 455 ueti ac trp C uoluntate] bonitate T 457 censebat ex cessabat C 457/ 458 deprimentibus] reprimentibus C 459 incotpotei] incotpoteam RCT 462 suae philosophiae trp C IO

XII

146 47» bonorum

THEOL. CHRIST. 1I, 34-35 finem

inferre ex eodem,

475

480

485

490

495

amorem

Dei constituat,

placet

nunc

sub-

scilicet VIII De ciuitate Dei : ‘Fortassis’,

inquit, ‘qui Platonem ceteris philosophis gentium longe recteque praelatum acutius atque subtilius intellexisse ac secuti laudantur, aliquid tale de Deo sentiunt, ut in illo inueniatur et causa subsistendi et ratio intelligendi et ordoR z7x uiuendi; quorum trium unum | ad naturalem, alterum ad rationalem, tertium ad moralem intellexit pertinere. Si enim homo ita est creatus, ut per id quod in eo praecellit, attingat ad illud quod cuncta praecellit, id est unum, uerum, optimum Deum, sine quo nulla natura subsistit, nulla doctrina instruit, nullus usus expedit, — ipse quaeratur ubi nobis secura sunt omnia, ipse cernatur ubi nobis certa sunt omnia, ipse diligatur ubi nobis recta sunt omnia. Si ergo Plato Dei huius imitatorem, cognitorem, amatorem dixit esse sapientem cuius participatione fit beatus, quid opus est excutere ceteros ?' Item : "Viderunt ergo isti philosophi, quos ceteris non immerito fama atque gratia praelatos uidemus, nullum corpus esse Deum. Et ideo cuncta corpora transcenderunt quaerentes Deum. Viderunt quidquid mutabile est non esse summum Deum, et ideo animam omnem mutabilesque omnes spiritus transcenderunt quaerentes summum Deum’. 39. Item, de philosophis : ‘Hi uero, quos merito ceteris anteponimus, discreuerunt ea quae mente conspiciuntur ab his quae sensibus attinguntur, nec sensibus adimentes quod possunt, nec eis dantes ultra quam possunt. Lumen autem mentium

esse dixerunt, ad discernenda omnia, Deum

a quo

facta sunt omnia. Reliqua est pars moralis quam Graeco uocabulo dicunt ethicam, ubi quaeritur de summo bono quo referentes omnia quae agimus, quod non propter aliud sed 50 o propter se ipsum appetentes idque adipiscentes, nihil quo beati simus ulterius requiramus. Ideo quippe et finis est dictus quia propter hunc cetera uolumus, ipsum autem nonnisi propter ipsum’. Item : ‘Nunc satis commemorare Platonem determinasse finem boni esse propter uirtutem uiuere, et ei soli 5o; euenire posse qui notitiam Dei habeat et imitationem, nec esse aliam ob causam |beatum. Ideoque non dubitat hoc esse C 170 471/485 De ciu. Dei VIII, 4-5, ed. DoMBART-KALB 220-221; PL 41, 228-229. 485/491 O.c. VIII, 6, ed. DowBART-KALS 222-225 ; PL 41, 231. 492/503 O.c. VIII, 7-8, ed. DowsART-KALs 224; PL 41, 232. 503/541 O.c. VIII, 8, ed. Dom-

BART-KALB 225 ; PL 41, 223.

470 amorem] amatorem R 444 laudantur] laudant ex laudantur R 481 usus inter lin. C secuta] secuta RCT 482/483 ipse diligatut ... omnia inter lin. C 483 sunt om. R 488/489 Viderunt] qui add. del. T — 49? quam] quando T 498 ethicam] ethnicam T' 500/501 beati simus ex beatissimus T, beatus (post corr.) anus (del.) R 503 Nunc] Non RCT

THEOL. CHRIST. II, 35-38

147

philosophari, amare Deum. Vnde colligitur tunc fore beatum studiosum sapientiae, id est philosophum, cum Deo frui ceperit. Quisquis ergo fruitur eo quod amat uerumque et

5:10 summum

bonum

amat,

quia eum

beatum

nisi miserrimus

negat ?' 36. Ipsius quoque Platonis documento didicimus ex ipsis etiam philosophiae studiis et inuestigatione rationum ueri, philosophos ut Deo placeant intendere. A quo quidem prae-

515 missa prece in quibuslibet rationibus, ut ueritatem percipere

ac disserere possent atque hinc etiam ipsi placere supplici obsecratione postulabant, in tantum ut eos omnes pro furiosis et inexpiandis haberent qui in omnibus recte agendis diuinum non inuocent opem. Ex quo plurimum et eorum

520 intentio

manifestatur

et humilitas

commendatur,

cum

et

Socratis

et

propter Deum omnia recte agi | uelint, ut hinc ei scilicet pla- R 27 v ceatur et ei omnia tribuant bona a quo postulant uniuersa. 97. Hinc

est illud

Platonis,

ubi introducta

Timaei persona scriptum est : ‘Socrates : Ergo age, Timaee,

52; deliba

coeptum,

Timaeus

uocata

ut mos

: Vere, mi Socrate, nam

est in auxilium

cum

omnibus

diuinitate.

mos

sit et

quasi quaedam religio, qui de maximis uel de minimis rebus acturi aliquid sunt, praecari ad auxilium diuinitatem, quanto nos aequius est, qui uniuersitatis naturae substantiaeque 30 rationem praestituri sumus, inuocare diuinam opem, nisi plane saeuo quodam furore atque implacabili raptemur amentia ? Sit ergo meis precibus comprehensum, maxime quidem ut ea dicantur a nobis quae placeant Deo, tum ut nobis quoque ipsis consequenter propositoque operi decenter profemur'. 535

98, Quis etiam illam Pythagorae non satis admiretur humi-

litatem quod se more antiquorum non sustinuerit appellari 'sophum', hoc est sapientem, sed magis ‘philosophum’, hoc est amatorem sapientiae, quasi non in homine, sed in solo Deo uere sapientiam dici praedicaret, cuius se participationem desi540 derare potius quam habere profiteretur? Hincest illud Au37 : ad TSch I, 109.

523/534 Timaeus 27b-d, transl. et ed. cit. 20 ; — ap. Abael. adhuc (licet breuius) TSch 540/550 O.c. VIII, 2, ed. DouBART-KArs 217 ; PL 41, 225.

I, 109.

512 documento] documenta T 513 etiam om. T 514/515 praemissa] tatione 517 tantum ex tantam C 518 in om. T 525 deliba] delaba R 526 mi] o add. RT et]acturiadZ. R 427 quasi quaedam /rp RT 528 acturi aliquid ¢rp C, actuti hic om. R ptaecati] praedicati T 531 plane ex plano C 532 meis] in eis R 539 participationem] participatione T 539/ 540 desiderare] desidem T, om. C 540 potius] magis C add. del. C

148

THEOL. CHRIST. II, 38-41

gustini in VIII De ciwitate Dei : ‘Duo philosophorum genera traduntur : unum Italicum, ex parte Italiae quae quondam magna Graecia nuncupata est, alterum Ionicum, in eis terris

ubi et nunc Graecia nominatur. Italicum genus auctorem habuit Pythagoram Samium, a quo et fertur ipsum philosophiae nomen exortum. Nam cum antea 'sapientes' appellarentur qui modo quodam laudabilis uitae aliis praestare uidebantur, iste interrogatus quid profiteretur, ‘philosophum’ se esse respondit, id est studiosum uel amatorem sapientiae, 550 quoniam 'sapientem' profiteri arrogantissimum uidebatur'. Huic profecto minime necessaria uidebatur illa Veritatis admonitio : Ne uocemimi magistri. Vnus est enim magister uester qui in caelis est. |Minus quippe ei esset sapientis nomen quam T 159 ra magistri sibi arrogare. 555 99. Notanda uero sunt ipsa Augustini uerba quibus ‘sophum’ siue 'philosophum' solere appellari dicit, ex laude uitae potius quam scientiae. Sic enim nunc ait : ‘Qui modo quodam laudabilis uitae aliis praestare uidebantur'. Vnde et Boethius in editione secunda Super Porphyrium philoso560 phiam describens dicit : 'Philosophia est rerum humanarum diuinarumque cognitio, cum studio bene uiuendi coniuncta’. | Et Isidorus, Etymologiarum libro VIII, capitulo sexto : R 28r ‘Est’, inquit, ‘philosophus qui diuinarum et humanarum rerum 54 “

scientiam habet, et omnem bene uiuendi tramitem tenet'. Non 56 ^

itaque aut 'sophus', id est sapiens, aut ‘philosophus’ dicebatur ex quantacumque scientia, si deesset uitae munditia. Aliud quippe est astutia siue calliditas in sola cognitione scientiae, aliud sapientia in rectitudine etiam uitae. 40. Quam quidem sapientiam Tullius in Rhetorica elo-

570 quentiae coniungendam dicit, ut prodesse ciuitatibus | elo-C 171 quentia uelit, secundum quod 'orator' a Victorino

describi-

tur : 'Vir bonus, dicendi peritus' etc. ; bonus quidem rectitu-

dine sapientiae ut bene uelit, peritus scientiae rhetoricae ut bene possit. 41. Quem et beatus 575 torem suum in rhetorica secutus,

Hieronymus in illa quam

tamquam praecepAd Oceanum

scribit

552/553 Matth. 23, ro. 555/558 De ciu. Dei VIII, 2, ed. DowBART-KALS 217; PL 41, 225. 558/561 Potius Isid. Hispal., Ezymologiarum siue Originum libri XX, Pl2 PI 82301407 562/564 Isid. Hispal., o.c. VIII, 6, 1, PL 82, 305B. 569 Cicero, De inuentione rbetorica I, in initio. 571 Marius Victorinus, ut in notul. seq. ; cft etiam Boethius, In librum De inuentione, ed. altera, PL 64, 573D. 574/ 579 Epist. LXIX, 8, ed. Hinperc (CSEL 54) 695 ; PL 22, 662.

542 Italiae ex atthalie T — 550 quoniam] quia T — 858 ueto oz. T Sicut di C

557 Sic]

T — 560 est ex dicit C — 564 bene uiuendi tramitem] tramitem bene uiuen573 bene] scientiae add. del. C 573/574 ut bene possit om. C

THEOL. CHRIST. II, 41-44

580

epistola dicendi doctus Sermo

I49

: ‘Definiunt’, inquit, ‘rhetores oratorem qui sit ‘uir bonus, peritus’. Ante uita, sic lingua irreprehensibilis quaeritur, ut merito suscipiatur. Perdit enim auctoritatem dicendi cuius opere destruitur’.

42, De hac quoque sapientia benignitatis seu bonitatis, qua uidelicet dulce nobis sapit per desiderium quod recte capimus per intellectum, Augustinus in Enchiridion capitulo primo loquitur dicens : ‘In libro sancti Iob legitur quod ipsa sapientia dixerit homini : Ecce pietas est sapientia. 585 43, Quod si post fidem ac moralem doctrinam philosophorum finemque seu intentionem recte uiuendi ab eis assignatum, uitam quoque ipsorum inspiciamus, et quam diligenter rei publicae statum instituerint atque ipsorum ciuium simulque conuiuentium uitam ordinauerint, reperiemus ipsorum tam 590 uitam quam doctrinam maxime euangelicam seu apostolicam perfectionem exprimere, et a religione Christiana eos nihil aut parum recedere. Qui nobis tam rationibus morum quam nomine ipso iunctissimi reperiuntur : nomine quidem cum nos a uera sophia, hoc est sapientia Dei Patris quae Christus est,

595 Christiani

dicamur,

uere in hoc dicendi philosophi,

si uere

Christum diligimus ; fide quoque et spe morumque et honestatis rationibus secundum caritatis libertatem qui in gratia uocati sumus, non secundum seruitutem Iudaicam ex timore

poenarum et ambitione terrenorum, non ex desiderio aeterno6oo rum, nobis plurimum philosophos certum est assentire. Quibus, ut diximus,

et fides Trinitatis reuelata est et ab ipsis

praedicata, et spes immortalitatis animae et aeternae retributionis exspectata, pro qua mundum penitus contemnere et terrenis omnibus abrenuntiare et se ipsos dura macerare inedia 6o; non dubitauerunt, ponentes nobiscum amorem Dei finem et causam omnium, ut supra satis meminimus. 44. Hinc quidem facilius euangelica praedicatio a philosophis | quam a Iudaeis suscepta est, cum sibi eam maxime R 28 v inuenirent affinem, nec fortasse in aliquo dissonam, nisi forte 61o in his quae ad incarnationis uel sacramentorum uel resurrectionis mysteria pertinent. Si enim diligenter moralia Euangelii praecepta consideremus, nihil ea aliud quam reformationem legis naturalis inueniemus, quam secutos esse philosophos constat, — cum lex magis figuralibus quam moralibus nitatur 61; mandatis, et exteriori potius iustitia quam interiori abundet. Euangelium uero uirtutes ac uitia diligenter examinat, et se-

582/584 Potius c. 2, PL 4o, 231.

584 Iob 28, 28.

578 enim inter lin. T 592 nobis] cum add. C in textu del. 613 inueniemus ex inuenimus T

605 Dei inter lin. T fidei 615 mandatis ex mandatas C

150

620

625

630

635

THEOL. CHRIST. II, 44-46

cundum animi intentionem omnia sicut et philosophi pensat. Vnde cum tanta, ut dictum est, euangelicae ac philosophicae doctrinae concordia pateat, nonnulli Platonicorum, ut supra oim meminimus, in tantam proruperunt blasphemiam ut Dominum Iesum omnes suas sententias a Platone accepisse dicerent, quasi philosophus ipsam docuisset sophiam. 45. Nunc autem, praeter diligentem uirtutum descriptionem a philosophis datam, iuuat et eorum de actiuae uitae rectitudine doctrinam inspicere, cum rectis rationibus uiuendi ciuitatum et eorum rectorum instituerent uitam ; deinde quantum ipsi quoque suis de rectitudine uiuendi obtemperauerint dictis, uel amplius fecerint quam aliis imponerent iuxta quod et de uera scriptum est sophia : Quae cepit Iesus facere et docere, ac si diceret : prius facere, postea docere. Instituerunt autem, iuxta euangelicam praedicationem, tam coniugatorum quam rectorum quam continentium uitam, cum et ciuitatibus |quasi C 172 coniugatorum conuentibus modum uitae assignauerunt, et quales ipsi rei publicae rectores esse oporteret definierunt, et in se ipsis continentium atque abstinentium uitam expresserunt, quam nunc clerici siue monachi profitentur. Ciuitatum autem conuentus tanta proximi caritate iunxerunt, ut, omnibus in commune redactis, nihil ciuitas nisi fraternitas uidere-

tur, et nihil aliud rectores ciuitatis quam rei publicae dispen64o satores dicerentur, ut iam tunc illam primitiuae ecclesiae apostolicam praesignarent uitam, de qua in Actibus apostolorum dicitur : Quia erant eis omnia communia, et mhil suum dicebat aliquis, sed unicuique distribuebatur prout opus erat. Cuius nunc uitae se professores monachi dicunt, cum haec 64; omnibus recte conuiuentibus philosophi | iure assignauerint, R 29 r iuxta illam de aequitate caritatis regulam : Diliges proximum tuum tamquam teipsum. 46. Ouid etiam amplius omnem interdixit proprietatem et omnia in commune redegit quam illud Socratis decretum in 650 Tumaeo Platonis inductum, in quo uxores quoque communes fore instituit, ut nullus proprios recognoscat liberos ? Numquid hoc, fratres, ad aliquam turpitudinem inclinandum est, ut tantam ac tam manifestam atque abominabilem obscoenitatem tantus institueret philosophus, a quo totum mora618/622 T'Chr I, 119.

629 Act. 1, 1. 642/643 Act. 4, 32. 646/647 Matth. 1053195122120]: 4 MAf G3 125 21166:32 5 1236410, 277 648/651 Timaeus 18c-d, transl. et ed. cit. 9.

620 proruperunt] protupunt ex prorumpunt C 627 uiuendi] ciuitatum add. del. CG 628 quod inter lin. C 630 prius] primum T facere] et add. C docere ex doceret C 638 redactis] redaptis R 639 et om. C 644 nunc uitae se professores] uitae nunc professores se C 646 iuxta inter lin. T 647 tamquam] sicut C 648 Quid] Quis RC

THEOL. CHRIST. II, 46-49 655 lis disciplinae studium | et inuestigatio summi

151 boni sumpsit T 139 tb

exordium, cum non solum a philosophis, uerum et a poetis et ab omnibus naturalis legis hominibus adulteria damnentur, immo et a nonnullis ardor libidinis in uxorem propriam adulterio deputetur ? 47, Vnde Hieronymus, Contra Iouinia-

660 mum libro I : ‘Sextus in Sententiis : ^Adulter est’, inquit, ‘in

suam uxorem amator ardentior. In aliena quippe uxore omnis amor turpis est, in sua nimius'. Sapiens uir iudicio debet amare coniugem, non affectu. Reget impetus uoluptatis, ne praeceps feratur in coitu. Nihil est fedius quam uxorem amare 66 IS] quasi adulteram. Certe qui dicunt se causa rei publicae et generis humani uxoribus iungi et liberos tollere, imitentur saltem pecudes, et, postquam uxoris uenter intumuerit, non perdant filios nec amatores uxoribus se exhibeant, sed maritos'. 670 48. Cum itaque Socrates uxores quoque publicandas esse instituerit, de communitate quarum nihil omnino tenendum esse uidebatur, profecto nihil penitus reliquit proprium, quod uidelicet ad communitatem non reduceret. Vxores itaque uult communes

esse secundum fructum, non secundum

usum, hoc

67 A est ad utilitatem ex eis percipiendam, non ad uoluptatem in eis explendam, ut uidelicet tanta sit in omnibus caritas propagata, ut unusquisque omnia quae habet, tam filios quam quaecumque alia, nonnisi ad communem omnium utilitatem possidere appetat. Quod diligenter ille attendebat de quo 680 Valerius Maximus inter cetera commemorat dicens : Aulus Fuluius filium suum 'prauo consilio amicitiam Catilinae secutum inque castra eius temerario impetu ruentem, medio itinere abstractum, supplicio mortis affecit, | praefatus non se illum R 29 v Catilinae aduersus patriam, sed patriae aduersus Catilinam 68 genuisse'. Et hos fortasse omnes tales ueros rei publicae rectores intellexit, qui ea scilicet quae possidere uidentur, non Sibi, sed communi deputant utilitati. VA

49. Et haec quidem uere dicenda est ‘res publica’ cuius administratio ad communem geritur utilitatem. Et hi uere 69o dicendi sunt 'conciues' qui sic in unum tam corpore quam deuotione inhabitant, ut in eis completum uidetur quod de perfectione primitiuae ecclesiae, quam nunc monasteriorum con659/669 Aduersus louimianum I, 49, PL 23, 281AB. 670 Vt supra, TChr II, lin. 648/651. 679/685 Factorum et dictorum memorabilium libri LX, V, 8, 5, ed. C. Kempr (Teubner.) 265.

655 662 675 del. del.

boni mg C

656 exordium] et add.

CT

at om. C

658 a inter lin. C

debet] iudicio debet add. del. C 664 coitu ex choatu T 667 non] nec R uoluptatem] uoluntatem sic R 681/682 secutum] aduetsus patriam add. C 683 affecit ex afficit T 686 qui ea ex quia C 688 dicenda] sit az.

T

152

THEOL. CHRIST. II, 49-51

uentus imitantur, per psalmistam dicitur : Ecce quam bonum et quam iucundum. habitare fratres in unum. | Et hic eorumC 173 695 unanimis conuictus recte ‘ciuitas’ est appellandus, ubi par aequitatis censura unicuique quod suum est seruat, et in omnibus aequa dispensatio tenetur, et prout cuique opus est et facultas permittit, omnia dispensantur et ad unum

hoc est ad communem

ciuitatis incolumitatem,

exitum,

omnia quae

joo fiunt intenduntur, ut in omnibus sine murmuratione sincera caritas conseruetur!. 50. Vnde Clemens, Ad Iacobum scribens, ubi in communi uiuendum esse adhortaretur : 'Denique',

inquit, 'Graecorum quidam sapientissimus, haec ita sciens esse, ait : 'Sicut non potest aer diuidi neque splendor solis, ita nec 755 reliqua, quae communiter in mundo hoc omnibus data sunt ad habendum,

diuidi debere, sed habenda

esse communia’.

Alioquin non est in proximum caritas perfecta quae non quaerit quae sua sunt, sed amici sui commoda. 51. Ad hanc profecto aequitatis censuram illa ciuitatum 710 definitio spectat, de qua uerba Tullii Macrobius exponens ait : 'Illa autem definitione quid pressius potest esse, quid cautius de nomine ciuitatum quam 'Concilia', inquit, 'coetusque hominum iure sociati, quae ciuitates appellantur' ?' Secundum quam quidem definitionem, conuentus quilibet 715 Christianae religionis proprie 'ciuitates' dicendi sunt, et conciues proprie 'fratres', in Christo per gratiam renati. Vnde et Veritas de societate ecclesiae dicit : Non potest abscondi ciuttas supra montem posita. Cui et illud in Ezechiele concinit de aedi1. Lecrio ABAEL. : Notulam marginalem add. CT : 49-a, Hieronymus, Ad Heliodorum episcopum in epitaphio Nepotiani : “Quid memorem Romanos duces quorum uirtutibus quasi quibusdam stel3 lis Latinae micant historiae ? Puluillius capitolium dedicans, mortuum ut nuntiabatur filium, subito se iussit absente sepeliri. Lucius Paulus septem diebus inter duorum exsequias filiorum triumphans Vrbem ingressus est".

1-5 Epist. LX, 5, ed. HizsERG (CSEL 54) 554 : PL 22, 592. Fragm. 49-a in C 173 mg legitur, uersus finem num. nostri 49 ; in T autem extra textum ad num. 50

693/694 Ps. 132, 1.

694/695 Cfr infra, T'Chr I, 51.

Epist. decretales, PG 1, 507A. 707/708 I Cor. 13, 5. Scipionis Y, 8. 717/718 Matth. 5, 14.

693 quam inter lin. R. ubi inter lin. C, nisi RT

infer lin. R. in textu del.

694 hic] hinc

CT

701/706 Epis. V, inter

910/713 In Somnium

704 conseruetut inter lin. C — «02

706 debere] deberi RCT, ex debete C

communia

913 sociati] societati C 714 definitionem mg C, conuentionem 716 Christo] quo T — 718 illud] et add. C

THEOL. CHRIST. II, 51-54

153

ficio ciuitatis super montem ostenso, atque illud psalmistae :

720 Ierusalem quae aedificatur | ut ciuitas.

32, Ad hanc, credo, rei publicae communitatem

cum

nos

R sor

adhortarentur philosophi, egregie per naturalem iustitiam commendauerunt positivam, hoc est hanc quam ipsi ponere et statuere in conuentibus ciuitatum ceperunt, et congrue, ad

725 concordiam et communitatem hominum

in terris, concordiam

superiorum et caelestitm rerum quae communiter nostris usibus deputatae sunt introduxerunt, ut cum omnes beneficium solis et ceterorum communiter percipiamus, admoneamur ex his et nos ipsi nobis inuicem communiter subuenire ; 730 et cum ‘maior mundus’ diuina dispositione singulis suis partibus nobis subueniat, qui nec sibi ipsi sed nobis factus est, ex hoc praecipue ‘minor mundus’, id est singuli homines admoneantur mutuis sibi beneficiis subuenire et ad communem omnia quae habemus utilitatem disponere, praecipue cum id 735 ipsum Deus, omnium remunerator, se apertissime uelle insinuet, caelestia quoque omnia et uniuersa quae in mundo sunt, etiam insensibilia, omnium nostrum usibus, ad quos et facta

sunt, subiiciendo, sicut per psalmistam de homine ad Deum dicitur his uerbis : Omnia subiecisti sub pedibus eius etc. 709 59. Quantum etiam illud magnificandum est ac praedicandum, quod, cum rectitudinem ciuilis honestatis Plato institueret, a uerbis quoque inhonestis et fabulosis sicut et a turpibus factis [abstinendum] prouidet, ut in nullo ciuitatis ordinationem labefactari permitteret. 54, Vnde cum ciuitatis recte 745 ordinandae traderet institutionem, poetas a ciuitatibus |T 139 va eiciendos esse decreuit, sicut in II De ciuitate Dei beatus

Augustinus his uerbis commemorat : 'An forte', inquit, "Platoni potius palma danda est, qui cum ratione formaret qualis esse ciuitas debeat, tamquam aduersarios ueritatis 750 poetas censuit urbe pellendos'. Item post aliqua : Qui, scilicet Plato, *poetas ipsos uel pro arbitrio mentientes, uel hominibus

54 : ad TSch Il, 26 et tunc ad T'Chr Il, 125-a;

cft [Sch II, 22 et [Chr Il, 120.

720 Ps. 121, 3. 730/732 ‘maior mundus’ et ‘minor mundus’ : cfr titulus opetis Bernardi Sylvesttis, De mundi uniuersitate siue Megacosmus et Microcosmus, quod opus dedicatum fuit Theodorico Carnotensi. 739 Ps. 8, 8. 746/753 Cap. 14, ed. Dompart-Kaxs (CClat 47) 45-46 ; PL 41, 58-59 ; — ap. Abael. adhuc TSch lI, 26 ; TOU tasa,

723 commendauetunt] commendarunt R 736 omnia oz. T 941 tectitudinem] fectitudine T 741/742 institueret] instituerat C 742 inhonestis ex inhonestatis R et!] ac R et? om. C | 743 prouidet ex prouidens R ; prouideret C 744 Vnde] et add. T 751 mentientes ex mentientis T

154

THEOL. CHRIST. II, 54-56

miseris quasi deorum facta pessima imitanda proponentes, omnino in ciuitate bene instituta uiuere noluit', — ac si aperte factis etiam ipsis illud iam praedicaret : Os quod mentitur 755 occidit animam, atque illud Apostoli : Fornicatio et omnis im-

munditia nec nominetur in uobis, sicut decet sanctos, aut turpitudo aut stultiloquium aut scurrilitas quae ad rem non pertinent, 76 o

etc.

55. |Quid etiam ipsa philosophia de poeticis aestimet musis C 174 | et quantum indignetur aliquem alumnum suum ad meretri- R 30 v culas illas umquam diuertere, in ipso aditu libri Boethii De consolatione philosophiae, diligenter exprimitur, ubi de ipsa ad consolandum philosophum accedente, et inspiciente musas philosopho illi assistentes, ipsemet ait philosophus : ‘Quae

765 ubi poeticas musas

uidit nostro

assistentes

toro fletibusque

meis uerba dictantes, commota paulisper ac toruis inflammata luminibus : Quis, inquit, has scenicas meretriculas ad hunc aegrum permisit accedere, quae dolores eius non modo ullis remediis fouerent, uerum dulcibus insuper alerent uenenis ? 77» Hae sunt enim quae infructuosis affectuum spinis uberum fructibus rationis segetem necant, hominumque mentes assuefaciunt morbo, non liberant. At si quem profanum, ut uulgo solitum uobis, blanditiae nostrae detraherent, minus moleste

ferendum putarem. Nihil quippe in eo nostrae operae laede775 rent. Hunc uero Eleaticis atque Academicis studiis innutritum. Sed ite potius, Sirenae, usque ad exitium dulces meisque cum

musis curandum sanandumqus relinquite. His ille chorus increpitus deiecit humi maestior uultum confessusque rubore uerecundiam tristis excessit". 780

56. Quanto etiam affectu subditam

plebem rectores ciuita-

tum amplectantur, ut eis magis per amorem adesse quam per dominium praeesse recognoscant et se potius ministros quam dominos, certum praefixerunt philosophi decretum, cum tales eos descripserunt qui iuxta illud Tullii, pro libertate patriae 78 A non solum pugnare, uerum et uitam ponere non formident, certi de illa caelestis beatitudinis sede quae Scipioni reuelata 55 : ad TSch II, 27 et TChr I, 125-a.

754/755 Sap. 1, 11. 755/758 Eph. 5, 3-4. 761/779 Philosophiae consolatio Y, x, ed. Breer (CClat 94) 2-5 ; PL 63, 590A-591A ; — ap. Abael. adhuc TSch II, 27; T Chr IL, 125-a (implicite). 780/789 Somnium Scipionis 13, ed. X. ZIEGLER (Teubnet.) 66.

754 quod] quiC ^ 755 omnis] et omnis ad. C ^ 765 fletibusque] fletubusque R increpitus] reliquit add. *82 dominium] domi-

7*6 ad] in R exitium] exitum RCT 71/48 del. C 778 uultum] uultu C tubore] robore RT num C, damnum T

THEOL. CHRIST. II, 56-59

155

promittitur. De quo et nonnulla apud gentiles ipsos in praesto nobis sunt exempla, qui propriae saluti suorum sospitatem praeponerent et plus suos quam se ipsos se diligere exhiberent. 79» Quod in duobus Deciis, quod in Platone, quod in multis aliis mirari uehementer cogimur. Nam et illi pro salute suorum morti se deuouisse et uiriliter eam

795

8oo

8o5

81 o

81;

eoS Oo

sustinuisse referuntur,

et

hic siti periclitans oblatam aquam suscipere recusauit et communi periculo maluit Cum suis occumbere quam se solum superstitem, haustu refocillatum, conseruare. Quod et dilectus Domino Dauid antea suae indolis reliquerat exemplum. 97. Erubescant ad haec huius temporis abbates quibus summae religionis monasticae cura commissa est, — erubescant, inquam, et resipiscant, saltem gentilium exemplo commoniti, qui in oculis | fratrum, uilia pulmentorum pabula R s:: ruminantium, exquisita fercula ac multiplicia impudenter deuorant. 58, Attendant et Christiani principes quanto fortitudinis zelo iustitiam gentis amplexae sint, et illud inter cetera Valerii Maximi quasi prae oculis affixum semper in exemplo gerant, illud, inquam, de quo scriptum est : ‘Zaleucus, cum filius eius adulterii crimine damnatus secundum ius ab ipso statutum utroque oculo carere deberet, ac tota ciuitas in honorem patris poenam adolescentulo remitteret, aliquandiu repugnauit. Tandem populi precibus uictus, suo prius, deinde filii oculo eruto, utrique usum uidendi reliquit. Ita debitum supplicii modum legi reddidit’. Magnus in hoc filii amor, sed maior iustitiae exhibetur. Naturae indulsit quantum potuit, sed tamen uirtus naturam superauit. Plus se principem quam patrem profiteri uoluit. §9. Quanta etiam pro ueritate ac fidelitate conseruanda sustinuerint et quanto fortitudinis zelo libertatem animi sibi uindicauerint, ille in exemplo praestat, qui, ne coniurationem in supplicium tyrannum a se et consciis suis factam detegere cogi et socios prodere posset, linguam sibi morsu uehementi praecisam, ipse in os praedicti tyranni saeuientis exspuit. Sic et II Boethii De consolatione | Philosophiae liber continet. C 175

790/792 Cfr Aug., De ciu. Dei IV, 20, ed. DowsART-KaArs (CClat 47) 114; PL 41, 127: 795/796 II Sam. 23, 16-17. 804/811 Factorum et dictorum memorabilium libri LX, VI, 5, ext. 3, ed. Kempr (Teubner.) 301-302. 817/821 Philosophiae consolatio II, 6, 8, ed. BreteR (CClat 94) 30; PL 63, 703AB.

793 aquam] suscipete add. del. R 795 refocillatum ex tefocillat T ; refocillant C 799/800 commoniti] commoti T 801 impudenter] imprudenter T 803 sint] sunt C 805 Zaleucus] zeleucus CT 806 filius eius] filiis suis T $10 Ita] Item T 811 filii inter Jin. R 813 superauit] superauerit R 819 prodere ex prodesse T 820 praecisam] praecissam e£ ras. R 820/821 Sic et II] sicut etiam II R, sic et in II C, sicut et II T 821 libet ex libet T

156

THEOL. CHRIST. II, 60-62

60. Quod si, ad ipsorum philosophorum perfectionem uitae, rationis nostrae examen subleuemus, summam

in eis anacho-

retarum seu monachorum mirabimur abstinentiam et con825; templatiuae uitae celsitudinem. De quorum quidem conuersione a saeculo ad solitariae uitae quietem, tum propter illecebras saeculi fugientes, tum etiam pro desiderio diuinae contemplationis uel philosophiae studio adipiscendae, multi posteris scribere curauerunt. 830 61, Vnde et beatus Hieronymus in II Contra Iouinianum, ad impudentiam illius Epicuraei haeretici conterendam, philosophorum quoque ab illecebris saeculi conuersionem inducit dicens : ‘Nos quorum conuersatio in caelis est, non ei debemur cui nascimur, sed cui renascimur.

Esus carnium et

835 potus uini uentrisque satietas, seminarium libidinis est. Vnde et Comicus : ‘Sine Cerere', inquit, ‘et Libero friget Venus’. Per quinque sensus quasi per quasdam fenestras uitiorum ad animam introitus est. Non potest metropolis et arx mentis capi, nisi per portas irruerit hostilis exercitus. Si circensibus 84o quispiam delectatur, si athletarum certamine, si mobilitate histrionum,

si formis

mulierum,

si splendore

gemmarum,

uestium, et ceteris huiusmodi, per oculorum fenestras animae capta libertas est, et impletur | illud propheticum : Mors in- T 139 vb trawit per fenestras nostras’. 62, ‘Igitur cum per has portas |R 31 v 845 quasi quidam perturbationum cunei ad arcem nostrae mentis intrauerint, ubi erit libertas ? ubi fortitudo eius ? ubi de Deo

cogitatio ? maxime cum tactus depingat sibi etiam praeteritas uoluptates et recordatione uitiorum cogat animam compati, et quodammodo exercere quod non agit. His igitur rationibus 850 inuitati, multi philosophorum reliquerunt frequentias urbium et hortulos suburbanos, ubi ager irriguus et arborum comae et susurrus auium, fontis speculum, riuus murmurans et mul-

tae oculorum auriumque illecebrae, ne, per luxum et abundantiam copiarum, animae fortitudo mollesceret et eius pudi855 citia stupraretur. Inutile quippe est crebro uidere per quae aliquando captus sis, et eorum te experimento committere quibus difficulter careas. Nam et Pythagoraei huiuscemodi

830/867 Aduersus Domitianum 1L, 7-9, PL 23, 997AC et 998AC. 833 Phil. 5, 20. 835/836 Terentius, Eunuchus IV, 5-6 (seu 732). 843/844 Ierem. 9, 21.

822 philosophorum] uite add. C 823 rationis nostrae trp C 829 cutauerunt] cutatunt R 831 illius ex filium C 832 ab] 832/833 inducit] inducit add. del. C 833 quorum] et add. 835 uentrisque]uenttis est T 840 quispiam ex quippiam T 848 compati ex compagi T 851 arborum] arbor R 853 855 stupraretur] stupretur C

828 uel] et C hereticis add. del. C T non] nec T 846 erit ex erat C ne, per] neque T

THEOL. CHRIST. II, 62-64

157

frequentiam declinantes, in solitudine et desertis locis habitare consueuerunt. Platonici quoque et Stoici in templorum lucis 860 et porticibus uersabantur, ut admoniti angustioris habitaculi sanctitate, nihil aliud quam de uirtutibus cogitarent. Sed et ipse Plato, cum diues esset et torum eius Diogenes lutatis pedibus conculcaret, ut posset uacare philosophiae elegit Academiam uillam ab urbe procul, non solum desertam sed 865 pestilentem, ut cura et assiduitate morborum, libidinis impe-

tus frangerentur discipulique sui nullam uoluptatem, nisi earum quas discerent’. 63. De quibus et Hieronymus,

870

87;

880

885

89o

aliam

sentirent

Ad Eustochium scribens,

cum austeram Aegyptiorum monachorum per cellulas diuisorum descripsisset uitam: ‘Tales’, inquit, ‘philosophiam Platonici sermonis imitantur, tales Iosephus in secunda Iudaicae captiuitatis historia esse nos debere refert’. "Philosophiam" dicit "Platonici sermonis' quam in sermone suo Plato ipse siue Platonici praedicabant. Hi quidem, iuxta Macrobium, ad tantam uitae celsitudinem pertingisse uidentur, ut ipsi a quibusdam soli uirtutes habere crederentur ac per eas soli fieri beati. 64. Plotinus uero, inter philosophiae professores cum Platone princeps, ut ait Macrobius, cum quatuor uirtutes quadrifariam diuisisset, in politicas scilicet uirtutes et purgatorias, et quae sunt purgati animi ac defecati, atque exemplares, purgatorias philosophantibus quasi proprias assignat. Et hae ‘sunt’, inquit, |‘hominis qui diuini capax est solumque C 176 animum eius expediunt, qui decreuit se a corporis contagione purgare | et quaedam humanorum fuga solis se inserere diui- R 32 t nis’. Quorum, inquiunt, prudentiam esse mundum istum et omnia quae in mundo insunt diuinorum contemplatione despicere omnemque animi cogitationem in sola diuina dirigere; temperantiae autem omnia relinquere, in quantum natura patitur quae corporis usus requirit, ac si et ipsi pariter cum

868/873 Epis. XXII, 35, ed. HrzsERG (CSEL 54) 200; PL 22, 421 ; Hieronymus tamen scribebat : *"Iales Philo, Platonici sermonis imitator, tales losephus in secunda Tudaicae captiuitatis historia Essenos refert". 874/877 Ctt In Somnium Scipionis 1, 8. 878/890 Macrobius, zbid.

863 conculcaret] conculcate C elegit Academiam ex egetet acadeam T 864 865 motborum] membrorum T 867 discerent] dicerent RCT 870 philosophiam RCT ; Philo editiones, sed ex contextu Abaelardi constat bic legendum esse philosophiam 871 imitantur RCT, imitator editiones secunda oz. T 872 esse nos debete RC, esse nos dedere T, Essenos editiones 874 praedicabant mg C, scribebant in textu del. C quidem] iuxta add. del. T 816 a inter lin. C 878 Plotinus ex Ptinus ze/ Punus R, ex Plonicus T 880 politicas] platonicas T' uirtutes] quadtifariam diuisisset, in politicas scilicet uirtutes add.del.C 885 inserere ex inserre R 688 animi] anime C sed] et add. R

158

THEOL. CHRIST. II, 64-65

ipsa Veritate tam factis quam uerbis animent omnibus Intrate per angustiam portam, et : Beati qui se castrauerunt propter regnum caelorum. Nam et hunc finem eis esse propositum constat, de perceptione scilicet aeternae uitae, quem et

895 ipse Dominus nobis assignauit et quem Israel minus attendebat, spe et ambitione terrenae felicitatis Deo magis subiectus quam desiderio aeternorum. Vnde et eis, litterae ueneratoribus, nulla retributio in lege de obseruatione legis iuxta litteram promissa aut exspectanda est, nisi prosperitas terrena ad quam 9oo toto inhiant desiderio. Quae quidem promissio in Deuteronomio aperte continetur capitulo XXIV et XXVIII. 65. At uero qui hic transitoria despiciunt, necesse est ut potiora his aliqua sperent quae sunt aeterna, sicut philosophi et Christiani. Hinc et supra Hieronymus consola9o; tionem

Socratis

induxit

super

condemnationem

eius

ad mortem immeritam, de promerenda immortalis animae beatitudine, ut tam in fide sanctae Trinitatis quam in fide futurae beatitudinis coniunctos nobis fuisse philosophos intelligamus, et eumdem utrisque finem esse propositum ac 910 brauium, ipsum uidelicet summum, quod Deus est, bonum. Vnde et cum superius de ipso Socrate beatus ageret Augustinus, dictum est de eo inter cetera : ‘Hic animum intendit

ad hoc quod esset beatae uitae necessarium, propter quam unam omnium philosophorum inuigilasse ac laborasse uidetur 915 industria’.

Qui etiam

de discipulis Socratis

adiecit dicens

:

‘Quorum certatim studium fuit in quaestionum moralium disceptatione uersari, ubi agitur de summo bono, sine quo fieri beatus nullus potest’?. 1. Lectio ABAEL. : Notulam marginalem add. CT : Ad Paulinum presbyterum, de omnibus diuinae historiae libris : Legimus in ueteribus historiis quosdam lustrasse prouincias, 3 nouos adiisse populos, maria transiisse, ut eos quos ex libris nouerant coram quoque uiderent. Sic Pythagoras Memphiticos uates, sic Plato Aegyptum et Architum Tarentinum, eam quoque oram Italiae quae quondam Magna 65-a. Hieronymus,

1-11 Epis. LIII, 1, ed. HizsERG (CSEL 54) 445 : PL 22, 540-541.

Fragm. 65-a ad num. 65 apponitur, mg C, extra textum T Italiae vacant CT

892/893 Matth. 7, 13 ; 19, 12.

Supra, T'Chr I, 26.

5 eam quoque oram

900/901 Deut. 7, 12-8, 20 ; 11, 7-21.

911/915 Supra, T Cr II, 32.

904/906

915/918 Supra, [Chr I, 33.

891 animent] anniment R, animment CT 893 eis esse /rp T 902 hic C, hinc RT 907 ut ozz. T 912 Hic ex hinc T ; hinc C 914 unam] unum T

THEOL. CHRIST. II, 66-67

I59 66, Ad hoc et illa pertinet exhortatio quam rectoribus rei 920 publicae Tullius scribit, inducens scilicet auum Scipionis cum eo per somnium ita loquentem : 'Sed quo sis, Africane, alacrior ad tutandam rem publicam sic habeto : omnibus qui patriam conseruauerint certum esse in caelo definitum locum, ubi beati aeuo sempiterno fruantur. Nihil est enim illi prin925 cipi, Deo, qui omnem mundum regit, quod quidem in terris fiat acceptius quam concilia coetusque hominum, iure sociati, quae ciuitates appellantur'. Bene autem subdidit 'ex his quae in terris fiant', hoc est in communi

hominum

habitatione,

|R 32 v

quod ad actiuam referendum est uitam quae in necessitatibus 95» proximi, cum quo inhabitat, amore quoque ipsius laborat in terrenis, ut habeat unde tribuat necessitatem patienti et ei fructum sui communicet laboris. Maioris quippe meriti solitaria uita est contemplationis qua nos nimius diuini amoris feruor ad contemplationem diuinae |uisionis suspendit, omni T 140 za

935 jam

mundanarum

necessitatum

sollicitudine

postposita,

et

quasi in caelestibus nostram tenet conuersationem. Quod nec ipsa Macrobii expositio notare praetermisit, actiuam rectorum uitam per hoc a contemplatione philosophorum distinguens. 940 67. Duos itaque continentium ordines in philosophis concluserunt, cum alios adhuc purgari per abstinentiae ac studii assiduitatem dicunt, — qui fortasse philosophantes rectius quam philosophi dicendi sunt, — et communi habitatione studiorum, formam | coenobitarum tenent monachorum,

qualem C 177

945 et Iosephus in XVIII Antiquitatis libro uitam Essenorum 6 Graecia dicebatur laboriosissime peragrauit, ut qui Athenis magister erat et potens, cuiusque doctrina Academiae gymnasia personabant, fieret peregrinus atque discipulus, malens aliena uerecunde discere quam sua [aliis] im9 pudenter ingerere. Denique cum litteras quasi toto fugientes orbe persequituf, captus a pitatis et uenumdatus, etiam tyranno crudelissimo paruit, uinctus et seruus. Tamen quia philosophus, maior emente se fuit". 6 Athenis ex Athenas T' 6/* et potens cuiusque docttina wacant CT a personabant] personabatur T 8 uerecunde ex uerecundia T 8/9 impudenter] imprudenter T 9 fugientes ex fugiens T ; fugiens C 11 quia] que T maiot emente se fuit wacat T, om. C 921/927 Somnium Scipionis 13, ed. X. ZIEGLER (Teubnet.) 66. 931 Eph. 4, 28. 936/939 In Somnium Scipionis 1, 8. 945/953 Cfr c. 1, 5, ed. DinporFtus, uol. 1,

694-695. 922 habeto] in add. T 924/925 illi principi ex illo principio T 925 qui] quod R 928 hominum] omnium C 930 laborat inter Jm. R. 932 communicet ex commucet R, commiscet T 932/933 meriti solitaria uita inter lin. RK, ipsius in textu del. 933 diuini ex diuino T 938/939 distinguens] distingues T 943 habitatione] inhabitatione ex habitatione R? 945 Essenorum] esseorum RCT

160

PHEOLTCHRIS

TOL 67

describit, cum Hebraeos quoque tria genera philosophorum et eorum sectas distingueret, quorum alios Pharisaeos, alios Sadducaeos, alios Essenos appellat, quos quidem nouissimos miris effert laudibus ;— alios iam purgati ac defecati animi esse 950 in quorum carne iam per diutinam abstinentiam mortificata nullus iam irrepere uel dominari concupiscentiae motus ualet, qui iam solitaria habitatione uiuentes, suo ipsi sufficiant praesidio. Qualium perfectam anachoretarum uitam dicimus. Quos quidem iuxta Hieronymum Ad Rusticum monachum 955 scribentem de conuentu monasteriorum egredi oportet, quasi de schola philosophantium, ut illic sub regula disciplinae instruantur atque tam exemplo aliorum quam uerbo ad perfectionem erudiantur, et a recenti consuetudine uoluptatum abducti purgentur. Hic purgati iam et in omnibus instructi 96o cunctisque tentationum motibus repulsis, quasi sui ipsorum uictores, sui regimen securi suscipiant et ad uidendum Deum purgatis iam mentibus toti anhelent, ut iam nulla hominum frequentia uel aspectu ab illa contemplationis celsitudine reuocentur!. 1. LEcTIO ABAEL. : Notulam marginalem add. CT : 67-a. Ambrosius in Epistola ad Irenaeum : ““Pythagoricum mandatum in aliquorum scriptis praedicari inuenimus quod ille discipulos suos com3 munem atque usitatam populo prohibuerit ingredi uiam. Sed hoc unde assumpserit non est incognitum. Nam cum ex populo Iudaeorum, ut plerique arbitrantur, genus duxerit, ex eius disciplina deriuauit etiam magisterii 6 praecepta, meritoque magnus apud philosophos habitus, aequalem ut aiunt uix repperit. Legerat itaque in Exodo Moysi praeceptum esse ut montem cum sacerdotibus ascenderet, populus autem deorsum staret. Separauit igi9 tut sacerdotes a populo et postea ipsum Moysen intra nubem intrare ptaece-

pit. Vides diuisiones. Nihil in sacerdotibus plebeium requiri, nihil populare, nihil commune cum studio atque usu et motibus inconditae multitudinis. 12 Supergrediamur igitur plebeias opiniones et strata quaedam gregalis conuetsationis, ac detritae uitae orbitas declinemus uulgaris semitae solum.

1-15 Ambrosius Mediol, Epis. XXVIII, 1051À-10524À.

1-3 (quibusdam omissis), PL 16,

Fragm. 67-a mg ad num. 67 in C 177 ; extra textum incipiens uersus finem numeri 67 in T | * Exodoex odo T — SSeparauit] autem add. del. T — 12 gregalis] gregalis add. del. C

954/964 Cfr Epis.

CX XV, 14-15, ed. HizsERG (CSEL 56) 152-134 ;PL 22, 1080-

1081.

947/948 Pharisaeos, alios Sadducaeos, alios om. R (Homoiot.) 948 Essenos] esseos RCT 951 nullus] nullius R 952 solitaria ex solitarias T ; solitarias RC ipsi] ipso T ^ 953 anachoretarum] anachoreta ex anachoretam C

THEOL. CHRIST. II, 68-69 965

97o

975

980

985

I6I

68, Quantus autem mundi contemptus apud philosophos fuerit et quam sibi arctam uitam a saeculo recedentes instituerint, quantumque alios ad hoc ipsum tam factis ipsis quam dictis adhortati sint, pluribus sanctorum quoque patrum testimoniis didicimus. Socratem quippe multosque | alios omnia R 33 t reliquisse, sicut et apostolos, Hieronymus perhibet, tum quia in eis nullam iudigarent gloriam quae tam a pessimis quam ab optimis uiris possideri possit, si iniquissimum esse attenderent illam humani animi excellentiam et diuinae decus imaginis rebus infimis et caducis subdi ; tum quia has impedimento esse praesentirent ad studium siue ad uerae beatitudinis perceptionem, quasi iam tunc in ipsis philosophis illa Veritatis praedicatio inspirata diceret : Nisi quis renuntiauerit omnibus quae possidet, non potest meus esse discipulus ; et iterum : Non potestis seruire Deo et mammonae. | 69. Quorum quidem unus diligenter attendens quid distet inter habere pecuniam et seruire pecuniae, iuxta quod et psalmista ait : Dzwitiae si affluant, nolite cor apponere, inter cetera meminit dicens : 'Et mihi res, non me rebus supponere conor' ut uidelicet ego ipsis dominer, non ipsae mihi aliqua sui ambitione capto et usque ad illicita pertracto. Hinc est illa Hieronymi Ad Iulianum exhortatio : 'Contemnis aurum? Contempserunt et mundi philosophi, e quibus unus, ut ceteros sileam, multarum possessionum pretium proiecit in pelagus : ‘Abite’,

dicens,

‘in profundum,

malae

cupiditates,

ego uos

990 mergam, ne ipse mergar a uobis". Quem quidem in II Contra lowinianum ex nomine uidetur exprimere, ubi de amore studii philosophorum loquitur dicens : 'Quosdam legimus sibi effodisse oculos, ne per eorum uisum a contemplatione philo-

Quaeramus nobis uiam inaccessam sermonibus insolentium, inuiam opeti15 bus imperitorum quae nullus maculosus deterat".

68 : pauca ex TSum I, 69.

970 Supra, TCohr II, 62. 977/918 Luc. 14, 35. 978/979 Matth. 6, 24. 982 Ps, 6r, xx. 983/984 Horatius, Epist. I, 1, 19. 986/990 Epist. CXVIII, 5, ed. 990/996 Aduersus Iouinianum II, 9, PL 25, HirsERG (CSEL 55) 441 ; PL 22, 964. 298C.

966 saeculo] secundo T 972 possit] possint RCT 983 Et ex siue] seu R.

970 apostolos ex apostolus C 967 ipsis om. C 975 974/915 impedimento] in pre dimento sz R 984 dominer mg R, uocabulo in me] est T ER

textu del. II

XII

162

THEOL. CHRIST. II, 69-70

sophiae auocarentur!. Vnde et Crates ille Thebanus, proiecto 995 in mare non paruo auri pondere : 'Abite', inquit, "pessum, malae cupiditates, ego uos mergam, ne ipse mergar a uobis". 70. Idem in eodem : ‘Pythagorae, Socratis, Antisthenis et reliquorum frugalitatem referrem in confusionem nostram, nisi et longum esset et proprii operis indigeret. Hic certe est 1000 Antisthenes qui, cum gloriose docuisset rhetoricam audissetque Socratem, dixisse fertur ad discipulos suos : 'Abite et magistrum quaerite; ego enim repperi. Statimque uenditis quae habebat et publice distributis, nihil sibi plus quam palliolum reseruauit. Paupertatisque eius et laboris | et Xeno- C178 100; phon testis est in Symposio,et innumerabiles libri eius,quorum alios philosophico, alios rhetorico genere conscripsit. Huius Diogenes ille famosissimus sectator fuit, potentior rege Alexandro et naturae humanae uictor. Nam cum discipulorum Antisthenes | nullum reciperet et perseuerantem Diogenem R 33 v roro remouere non posset, nouissime claua minatus est, nisi abiret.

Cui ille subiecisse dicitur caput atque dixisse : | 'Nullus tam T 140 rb durus baculus erit qui me a tuo possit obsequio separare'. Refert Satyrus, qui illustrium uirorum scribit historias, quod Diogenes pallio duplici usus sit propter frigus, peram 1015 pro cellario habuerit, secumque portarit clauam ob corpusculi fragilitatem qua iam senex membra sustentare solitus erat et »uepófvos uulgo appellatus sit, in praesenti poscens a quolibet 1. Lectio ABAEL. : Notulam marginalem add. CT : 69-a, Hieronymus, Ad Abigaum Spanum : “Ne doleas si hoc non habeas quod formiculae et muscae et serpentes habent, id est carnis oculos,

3 sed illum te oculum habere laetare de quo dicitur in Cantico canticorum : Vulnerasti me, soror mea sponsa, uno de oculis fuis ;de quo Deus uidetur, de quo ad Moysen dicitur : Transiens uidebo uisionem bane magnam ; de quo quosdam 6 etiam mundi philosophos legimus, ut totam cogitationem cogitarent ad mentis putitatem, sibi oculos eruisse. Et a propheta dicitur : Intrauit mors per fenestras nostras, et apostoli audiunt : Qui uiderit mulierem ad concupiscen9 dam eam, iam maechatus est eam in corde suo". 1-9 Epist. LXXVI, 4, 9.

5 Exod. 3, 3.

2, ed. HizsERG (CSEL 55) 35-36; PL 22, 689. 7-8 lerem. 9, 21.

4 Cant.

8-9 Matth. 5, 18.

Fragm. 69-a mg ad initium num. 69 in C, extra textum ad num. 70 apud T gaum] Auigium CT 3 Cantico] cantica T 4 Deus inter lin. T

1 Abi-

997/1026 O.c. II, 14, PL 23, 304A-305A.

994 et om. C 998 confusionem ex confessionem R 999 et? om. C 1000 gloriose ex glorie R 1006 philosophico] philosopho RCT, e altera uice mg T 1008 humanae zner lin. C 1009 nullum] et add. del. R 1011 caput] nam cum

add. del. C

THEOL. CHRIST. II, 70-73

163

et accipiens cibum. Habitauit autem in portarum uestibulis et in porticibus ciuitatum. Cumque se contorqueret in dolio, 1020 uolubilem habere domum iocabatur et se cum temporibus immutantem. Frigore enim os dolii uertebat in meridiem, aestate

ad septentrionem,

et utcumque

se sol inclinauerat,

Diogenis simul praetorium uertebatur. Quodam uero tempore, habens ad potandum caueum ligneum, uidit puerum manu 102; concaua

bibere,

et elisisse illud fertur ad terram

dicens

:

"Nesciebam quod et natura habet poculum' ’. 71. Quid ad hoc dicturi sunt nostri temporis monachi, et qui se mundum cum Christo contemnere profitentur ? Quid, inquam, dicturi sunt qui, ut uinum in dulcedine bibant, pig1030 menta studiose conficiunt, scyphos pretiosos et nitidos quaerunt, nec communi hominum uictu uel apparatu contenti sunt ? 72, Adde et illud in laudem philosophi quod Valerius Maximus

refert de inuicta eius constantia, his uerbis

scri-

1055 bens : 'Alexander continentiam Diogenis uincere nequiuit. Ad quem cum in sole sedentem assessisset hortaturque ut, si qua praestari sibi uellet, indicaret, ille inquit : 'Cetera omitte. Verum uolo ne obstes mihi a sole'. Quapropter dicitur Alexander prius mouisse gradu suo Darium armis quam Diogenem 1040 diuitiis'.

73. Plurimi

etiam

philosophorum

suis omnino abrenuntiantium,

multis

possessionibus

adeo arctam et laboriosam ar-

ripuerunt uitam, ut labore manuum omnia sibi necessaria praepararent, quasi iam tunc nobis formam perfectionis 104; anachoretarum

ex abstinentia et labore manuum

praetende-

rent, ac si illud Apostoli diuinitus inspiratum iam audissent : Qui non laborat, nom manducet, atque illud psalmistae : Labores manuum tuarum quia manducabis, | beatus es et bene tibi erit. R 34x Vnde Hieronymus Ad Heliodorum scribens : 'Apud Grae1050 cos’, inquit, ‘philosophus ille laudabatur qui omne quo uteretur, usque ad pallium et anulum, manu sua factum gloriatus est

1033/1040 Factorum et dictorum memorabilium libri LX, IV, 3, 4, ed. Kempr (Teubnet.) 1047/1048 Ps. 127, 2. 1047 II Thess. 3, 1o. 186-187 (potius libere citatur). 1049/1052 Epist. LX, 12, ed. HrzsERG (CSEL 54) 564 ; PL 22, 597.

1031 1030 scyphos] ciphos RT, siphos C 1019 contorqueret] torqueret T 1035 continentiam] philosophi contenti inter lin. CT, geniti in textu del. CT 1045/1046 1039 prius] primus T 1037 praestati sibi /rp CT add. C 1050 laudabatur ex 1047 non! oz. T praetenderent] protenderent R quo] omne add. del. R laudat T

164

THEOL. CHRIST. II, 74-76

74, Quanta autem animis eorum fortitudo inerat et quantus castimoniae amor, neque hoc sancti doctores tacuerunt. Vnde 1055 Socratem

usque ad mortem

in correctione stultorum

ac ui-

tiosorum perstitisse et pro ueritatis assertione quasi martyrem et certum de remuneratione occubuisse, tam diuini quam saeculares commemorant codices. Hinc est illud Valerii Maximi : 'Socratem damnauerunt quod nouam religionem 1060 introducere uidebatur'. 75. Quae uero haec noua religio esset, de commendatione scilicet uirtutum et reprehensione uitiorum, cum

in ethicis suis mores

hominum

ad honestatem

informaret, beatus Augustinus in VIII De ciuitate Dei exponit dicens : ‘Constat eum imperitorum stultitiam, scire 1065 se aliquid opinantium, etiam in ipsis moralibus quaestionibus lepore mirabili et acutissima urbanitate agitasse. Vnde et concitatis inimicitiis, calumniosa criminatione damnatus, morte

mulctatus est. Sed eum postea illa ipsa, quae publice damnauerat, Atheniensium ciuitas publice luxit, in duos accusatores

1070 eius usque adeo populi indignatione conuersa, ut unus eorum ipsius | ui multitudinis interiret, exilio alter uoluntario atque C 179

perpetuo poenam similem euaderet. Tam praeclara igitur uitae mortisque fama Socrates reliquit plurimos suae philosophiae sectatores, quorum certatim studium fuit in quaestionum 107; moralium

disceptatione uersari, ubi agitur de summo

bono,

sine quo fieri beatus nullus potest'. 76. In eodem quoque refert praedictus sanctus quod ‘se legisse dixerit A. Gellius hoc Stoicis placuisse’, de subditis animi perturbationibus ex timore prouenientibus, ‘quod cum r080 ex terribilibus rebus ueniunt, necesse ut etiam sapientis animum moueant, ita ut parumper uel pauescat uel contristetur. Hoc tamen interesse censent inter animum | sapientis et stulti, R 34 v quod stulti animus eisdem passionibus cedit atque accommodat assensum, sapientis autem, quantumuis eos necessitate 1085 patiatur, retinet tamen de his quae appetere uel fugere ratio-

75 : ex TSum I, 68, initio tamen mutato.

1059/1060 O.. I, 1, ext. 7, ed. Kempr, 14. 1064/1076 Cap. 3 ed. DousAnT-KALB (CClat 47) 219 ; PL 41, 227 ; — ap. Abael. adhuc T.$zz I, 68. 1077/1087 De cin. Dei IX, 4, ed. DomBart-KaxB 252-253 ; PL 41, 259.

1053 animis eorum ex aliotum R 1058 commemorant codices /rp C, sed codices mg 1061 de commendatione scilicet] scilicet de commendatione C 1067 inimicitiis] inimiciis R 1068 mulctatus ex mutatus R 1073 suae philosophiae “rp C 1077 quod] qui T 1078 A. Gellius] Agellius RCT, mg C Stoicis] Agellius add. del. R 1080 rebus] rebus add. del. R 1082 tamen inter lin. C

THEOL. CHRIST. II, 76-78

165

nabiliter debet, ueram et stabilem inconcussa mente senten-

tiam'!, 7*7. Quis illam Diogenis constantiam atque animi robur inuictissimum maxima admiratione non excipiat, qui morte 109o potius febres excludere quam eas sibi dominari elegerit, et se magis uictorem infirmitatis quam ab ea uictum custodire. Vnde et Hieronymus jn II Contra Iouinianum de eius quoque magnanimitate adiecit, dicens siue ex sua siue ex Satyrii persona qui illustrium uirorum scripsit historias : ‘Virtutem’, 1095 inquit, ‘eius et continentiam mors quoque indicat. Nam cum ad agonem Olympiacum, qui magna frequentia Graeciae celebrabatur, iam senex pergeret, febri in itinere dicitur apprehensus occubuisse in crepidine uiae ;uolentibusque eum amicis aut in iumentum aut in uehiculum tollere, non acquieuit, sed

1100 transiens ad arboris umbram locutus est : ‘Abite, quaeso, et

spectatum pergite. Haec me nox aut uictorem probabit aut

uictum.

Si febrem uicero, ad agonem

ueniam ; si me uicerit

febris, ad inferna descendam'. Ibique per noctem, eliso gutture, non tam mori se ait quam febrem morte excludere'. Quid 1105 iste facturus esset in persecutione fidelium, cum ei pro fide dimicandum immineret et pro aeterna temporalem uitam impendendam, et sic perpetuam mortem euitandam crederet, qui ne febribus opprimeretur, morte medicinam adhibuit, aperte protestatus quam parui pendere uitam hanc, aerumnis im1110 plicitam ?

78. Huic et illam, quam supra meminimus, adhibe philosophorum mirabilem tolerantiam qua nonnulli eorum effosionem passi sunt oculorum, ne a contemplatione philosophiae per eos deuocarentur, quasi | illud Veritatis ad litteram inter1. Lecrro Apart. : Notulam marginalem add. CT : 76-a, Hieronymus, Ad Heliodorum in epitaphio Nepotiani : “Xerxes ille potentissimus qui subuertit montes, maria constrauit, cum de sublimi 5 loco innumerabilem uideret exercitum, flesse dicitur quod post centum annos nullus eorum quos tunc cernebat superfuturus esset". 1-4 Epist. LX, 18, ed. HirsERG (CSEL 54) 573 ; PL 22, 6o1.

Fragm. 76-a mg inde a fine num. 75 in C 179 ; extra textum ad finem num. nostri 15 et initium num. 76 in T 3 innumerabilem] innumerabile C 4 superfuturus] superfuturos T

1088/1104 N. 14, PL 23, 305AB.

1111 T'Cr 11, 58.

1089 qui] quod T 1091 uictum] uictus C bratur R 1099 iumentum ex iugi mentum C

1096/1097 celebrabatur] celenon] nec T

T 140 va

166

THEOL. CHRIST. II, 78-80

1115 pretantes : Si oculus tuus scandalizat te, erue eum et proice abs te. In quo aperte docuerunt quantum corporeo lumini mentis |oculos praeponerent, et quantum carnem ipsam spiritui semper subiicerent, cum fenestrae corporis, — de quibus propheta R 55 conquerente dicitur : Oculus meus depraedatus est amimam 1120 meam, — tanta passionum molestia obstruere sustinerent. 79. Dicit fortasse aliquis hoc omnino fortitudinem aut uirtutem apparere, non esse, immo pro furore habendum quod sibi ipsi Diogenes manum intulerit, de quo nec Samsonem neque aliquem excusare praesumimus, nisi hoc committant 1125 familiari aliquo. mandato sibi diuinitus inspirato, sicut de Samsone creditur factum, ad ulciscendum scilicet de Allophilis quos pariter secum strauit, et de nonnullis uirginibus Christianis quae se flammis uel aquis iniecerunt, ne a gentilibus corrumperentur. Vnde

Augustinus,

De ciwitate Dei, libro I :

1130 ‘Quaedam, inquiunt, sanctae feminae tempore persecutionis, ut insectatores suae pudicitiae deuitarent, in rapturum atque necaturum se fluuium proiecerunt, eoque modo defunctae sunt; earumque martyria in Catholica ecclesia ueneratione celeberrima frequentantur. De his nil temere audeo iudicare. 1135 Vtrum enim ecclesiae aliquibus fide dignis testificationibus, ut earum memoriam sic honoret, diuina persuaserit auctoritas nescio ; et fieri potest ut ita sit. Quid enim si hoc fecerunt, non humanitus deceptae, sed diuinitus | iussae, nec errantes, sed C 180

1140

obedientes ?' 80. Ad hoc maxime illud Hieronymi spectare uidetur quod ait Super Ionam prophetam, eo quidem loco quo scriptum est, Iona dicente : Tollite me et mittite in mare, et cessabit mare

a uobis, illud, inquam,

Hieronymi

quo dicitur : ‘Non est

enim nostrum mortem arripere, sed illatam libenter accipere,

114; absque ubi castitas periclitatur. Item Augustinus, supra in eodem De ciuitate Dei libro : 'Nec Samson', inquit, 'aliter excusatur quod se ipsum cum hostibus ruina domus oppressit, nisi quod latenter Spiritus hoc iusserat |qui per illum miracula R 35 v

faciebat'. Item in eodem : ‘De Samson aliud nobis fas non est 1115/1116 Matth. 18, 9. 1119/1120 Thren. 5, 51. 1123/1127 Iud. 16, 22-30. 1130/1139 Cap. 26, ed. DomBart-Kaxs (CClat 47) 26-27 ; PL 41, 39 ; — ap. Abael. adhuc SNbr 94, 13 (prima pats), SIN/ong 155, 12 (pats prima). 1142/1143 Ionas ity $823 1143/1145 Commentarii in lonam prophetam Y, 12, PL 25, 11294 ; — ap. Abael. adhuc SNobr 94, 1, SIN/ong 155, 1. 1146/1149 De civ. Dei I, 21, ed. DomBART-KALB 25 ; PL 41,55 ; — ap. Abael. adhuc $INPr 94, 6 (pats altera), $IN/ong 155, 5 (pats altera). 1149/1156 Cap. 26, ed. DowBART-KALs 27 ; PL 41, 39 ; — ap. Abael. adhuc $INPr 94, 13 (pats altera), SINJong 155, 12 (pats altera).

1117 quantum] qui tum C 1119 conquerente] conquirente T 1131 suae pudicitiae ¢rp C, suae Zamen inter lin. 1136 diuina ex diuinitas T' 1145 Augustinus oz. T 1146 inquit] aliter add. del. T 1148 latenter] latanter R

THEOL. CHRIST. II, 80-82

167

115» credere. Cum autem Deus iubet seque iubere sine ullis ambagibus intimat, quis obedientiam crimen uocet, quis obsequium pietatis accuset ? Nam et miles, cum obediens potestati sub qua legitime constitutus est hominem occidit, nulla ciuitatis suae lege reus est homicidii,

immo

nisi fecerit, reus est

115; imperii deserti atque contempti. Quod si ita est, iubente imperatore, quanto magis jubente creatore ?' 81. In his itaque ista animi magnitudo atque constantia uirtus fortitudinis esse potuit, quod in Diogene minime comperimus. Vbi enim non est considerata laborum perpessio, hoc 1160 est prouida et rationabilis, non subest tolerantiae causa, cer-

tum est fortitudinem non esse, cum hoc ad descriptionem fortitudinis attineat. Nec nos quidem in hoc uirtutem Diogenis satis commendare ualemus, quod rationabiliter factum esse non agnoscamus. Sed illi magis beati Augustini sententiae 116; assentimus qua in eodem capitulo I libri De ciwitate Dei de interfectoribus sui subiunctum est : 'Quicumque hoc in se ipsis perpetrauerunt, animi magnitudine mirandi, non sapientiae

sanitate laudandi sunt, quamquam si rationem diligentius consulas, nec ipsa quidem animi magnitudo recte nominabi117o tur, ubi quisque, non ualendo tolerare uel quaeque aspera uel aliena peccata, se ipse interemerit. Magis enim mens infirma deprehenditur quae ferre non potest uel duram sui corporis seueritatem uel stultam uulgi opinionem’ ; sicut de Catone et Lucretia legimus, cum ille quidem, qui tanti nominis ac rigoris 117; aestimabatur, se ipsum Vticae occiderit ne sub Caesare libertatem amitteret ; et illa, laudis nimium

auida, uerita sit ne

putaretur quod uiolenter est passa cum uiueret, libenter passa Si uiueret. 82. Item in eodem : ‘Si magno animo fieri putandum est 1180 cum sibi homo ingerit mortem, ille potius Theobrotus in hac animi magnitudine reperitur, quem ferunt, lecto Platonis libro ubi de immortalitate animae disputatum est, se praecipitem dedisse de muro atque ita de hac uita migrasse, |ad eam R 56: quam credidit esse meliorem. Quod tamen magne potius esse 1166/1173 Cap. 22, ed. DoMsART-Karsa 23 ; PL 41, 35-36; — ap. Abael. adhuc STNPr 94, 7, SNiong 155, 6. 1173/1178 Cfr De ciu. Dei I, 23 (Cato), ed. DomBartKarp 24-25 ; PL 41, 36-37; I, 19 (Lucteatia) ed. DowBART-KaArs 20-21 ; PL 41, 232-33. 1179/1189 O.c. I, 22, ed. DoMBART-KALB 23 ; PL 41, 36; — ap. Abael. adhuc $INbr 94, 8, SINIong 155, T.

est om. C, teus sed del. T 1154 nisi] si non R, sed si inter Jin. 1164 agnoscamus] agnoscimus R atque rp C, et del. desetti 1169/1170 1168 rationem] scilicet add. C 1166 sui] suis C 1170 quaeque] quecumque C — 1173 et] uel nominabiliter R. 1180 homo inter lin. C 1179 Item] idem T dem oz. C disputatum ex disputandum T tate ex immortale C

1155 deserti 1165/ de? om. R. nominabitur ex 1174 quiT 1182 immortali-

168

THEOL. CHRIST. II, 82-85

118; factum quam bene, testis esse potuit Plato ipse quem legerat, qui profecto id praecipue potissimumque fecisset uel etiam praecepisset, nisi ea mente qua immortalitatem animae uidit, nequaquam faciendum, quin etiam prohibendum esse iudicasset'. 83 Item post aliqua : 'Restat una causa de qua dicere 1190 ceperam, qua utile putatur ut se quisque interficiat, scilicet ne in peccatum irruat, uel blandiente uoluptate uel dolore saeuiente. Quam causam si uoluerimus admittere, eo usque progressa perueniet, ut hortandi sint homines tunc se potius interimere,

1195 uersorum

cum,

lauacro sanctae regenerationis

remissionem

acceperunt peccatorum.

abluti, uni-

Tunc

enim

tempus est cauendi omnia futura peccata, cum sunt omnia deleta praeterita'. Item : 'O mentes amentes! Quis est hic C 181 tantus |non error, sed furor !’ 84. Constat etiam ipsorum quoque iudicio philosophorum 1200 hoc detestandum esse, ut sibi aliqua ratione manus aliquis iniiciat, quod sine ulla penitus exceptione damnauerunt, sicut iam supra ex ipsa Platonis sententia cognouimus. Et Macrobius diligenter tam ipsum quam Ciceronem secutus exponit, eo scilicet loco commentatus ubi Cicero scribens 1205 Somnium Scipionts, ipsum inducit Scipionem cum Paulo patre ei apparente loquentem, et desiderantem quoque ad aeternae uitae beatitudinem quoquo modo posse properare, quam sibi per auum suum intellexerat reuelatam atque bonis rei publicae rectoribus a Deo esse in caelis praeparatam. 'Quaeso', inquit, 1210 fpater sanctissime atque optime, quoniam haec est uita ut Africanum audio dicere, quid moror in terris quin hoc ad uos uenire propero ? Non est ita, inquit ille. Nisi enim dum Deus istis te corporis custodiis liberauerit, huc tibi aditus patere non potest. Quare et tibi, Publi, et piis |omnibus retinendus T 140 vb 121; animus est in custodia corporis, nec iniussu eius a quo ille est uobis datus, ex hominum uita migrandum est, ne munus as-

signatum a Deo ipsi fugisse uideamini'. 85. Macrobius super hunc locum : 'Haec secta et praeceptio Platonis est, qui in | Phaedone definit homini non esse R 36 v 1189/1197 O.c. I, 27, ed. DowBART-KALS8 27-28 ; PL 41, 40; — ap. Abael. adhuc SNobr 94, 11, SNiong 155, 10 ; pattim SINobr 47, 2 et $INJong 107, 2. 1197/1198 O.c. I, 33, ed. DoMBART-KALS 32 ; PL 41, 45 ; — ap. Abael. adhuc SNobr 47, 5, SINIong 107, 3 ; SINbr 94, 12, SINIong 155, 11. 1201/1202 T'Cr II, 82-85. 1209/1217 Cicero, Somnium Scipionis, ed. X. ZIEGLER (Teubner.) 67 ; Macrobius, In Somnium Scipionis Y, 13 ; — ap. Abael. adhuc SINbr 94, 14, SINJong 155, 14. 1218/1255 O.c. I, 13 ; — ap. Abael. adhuc SNbr 94, 14, SINlong 155, 14.

1188 faciendum] esse add. C 1192 uoluerimus] accipere add. del. C 1198 tantus ex tactus T 1199 iudicio] iudicatio R 1209 rectotibus] retoribus R 1210 quoniam] hec aad. del. C est om. C 1217 fugisse ex fuisse T 1219 Phaedone] fedrone RCT

THEOL. CHRIST. II, 85-86

169 1220 Sua sponte moriendum. Sed in eodem tamen dialogo idem dicit mortem philosophantibus appetendam et ipsam philosophiam meditationem esse moriendi. Sed Plato duas mortes hominum nouit, nec hoc nunc repeto quod superius dictum est, duas esse mortes, unam animae, animalis alteram. Sed ipsius quoque

122; animalis, hoc est hominis, duas asserit mortes, quarum

unam

natura, uirtutes alteram praestant. Homo enim moritur cum

anima corpus relinquit, solutum lege naturae. Mori etiam dicitur cum anima adhuc in corpore constituta, corporeas illecebras philosophia docente contemnit, et cupiditatum dul1230 Ces insidias reliquasque omnes exuitur passiones. Hanc ergo mortem dicit Plato sapientibus appetendam. Illam uero quam omnibus natura constituit, cogi uel inferri uel accersiri uetat, docens exspectandam esse naturam. Hoc quoque addidit nos esse in dominio Dei cuius tutela et prouidentia gubernamur. 1235 Nihil autem esse, inuito Domino,

de his quae possidet, ex eo

loco in quo suum constituerat, auferendum. Et sicut qui uitam mancipio extorquet alieno, crimine non carebit, ita eum qui finem sibi, Domino

necdum

iubente, quaesierit, non absolu-

tionem consequi sed reatum. Haec Platonicae semina altius 1240 Plotinus exsequitur : ‘Cum constet', inquit, ‘remunerationem animis illic esse tribuendam, pro modo perfectionis ad quam in hac uita unaquaeque peruenit, non est praecipitandus uitae finis, cum adhuc proficiendi esse possit accessio'. Ergo, inquies, qui iam perfecte purgatus est, manum sibi debet in1245 ferre, cum non sit ei causa remanendi, quia profectum ulterius

non requirit qui ad superna peruenit. Sed hoc ipso quo sibi celerem finem spe fruendae beatitudinis accersit, irretitur laqueis passionis, quia spes sicut timor passio est. Et hoc est quod Paulus filium, spe uitae uerioris ad se uenire properan1250 tem, prohibet ac repellit. ‘Nisi enim cum Deus’, inquit, 'istis

te corporis custodiis liberauerit, huc tibi aditus patere non potest". Nec dicit quod nisi mors naturalis aduenerit, mori non poteris, sed huc uenire non poteris. 'Pari autem constantia [mors] : nec ueniens per naturam timenda est, nec contra 1255 ordinem cogenda naturae'. 86. Cum

itaque aut Diogenem

aut Theobrotum

| de sibiR 37r

illata morte defendere nemo praesumat, arbitror tamen hoc ad exemplum tolerantiae et ad contemptum huius uitae et desiderium aeternae nobis salubriter a sanctis patribus esse

1260 propositum, ut hoc saltem laudabile in illo monstretur quod 1256 Supra, T'Chr II, 81-82.

1223 nunc tepeto rp C 1234 dominio ex domino C prouidentia] prudentia C 1239 altius] alterius T' 1243 esse possit /7rp C 1244 perfecte ex perfecta R 1251 custodiis oz. C

170

THEOL. CHRIST. II, 86-88

hanc uitam ita contempserit, non quod sibi manus

iniecerit,

in isto autem quod immortalem animae beatitudinem tanto

| desiderio amplexus sit.

C 182

87. Quod si post abstinentiam et magnanimitatem philo126; sophorum eorum quoque continentiam consideremus, multa in confusionem nostram de eis et ab eis scripta reperiemus et in eis Christianae castimoniae, quam Iudaei non intellexerunt,

incepisse pulchritudinem. De qua per Sapientiam dicitur : O quam pulchra est casta generatio cum claritate | id est conti1270 nentia

uitae

cum

illuminatione

sapientiae,

—

cum

sint et

fatuae uirgines. Cuius et laudem statim prosequitur dicens : Immortalis enim est memoria tllius, quoniam et apud Deum nota

est et apud homines. Cum praesens est, imitantur illam, et desidevant eam cum se eduxerit ; et in perpetuum coronata triumphat, 1275 incoinquinatorum certaminum, praemium uincens. 88. Quam et Veritas apostolis iniungit dicens : Sint lumbi uestri prae-

cincii, et Apostolus maxime commendat dicens : Bonum est homini mulierem. non tangere ;et iterum : Volo autem omnes

homines esse sicut me ipsum. Sed unusquisque proprium habet 1280 donum ex Deo, alius quidem sic et alius sic. Dico autem non nuptis et widuis, bonum, est illis si sic permaneant sicut et ego. Quod si se non continent, nubant. Et rursum : De wirginibus auiem praecepium Domini non habeo, consilium autem do. Existimo ergo hoc bonum esse propter instantem. necessitatem, 1285 quoniam bonum. est homini sic esse. Et post aliqua : Volo, inquit, wos sine sollicitudine esse. Qui sine uxore ext, sollicitus est quae Domini sunt, quomodo placeat Deo ; qui autem cum uxore est, sollicitus est quae sunt mundi, quomodo Placeat uxori, et diuisus est. Et mulier innupta et uirgo cogitat quae Domini sunt, ut sit 1290 Sancta corpore et spiritu. Quae autem nupta est, cogitat quae sunt mundi, quomodo placeat uiro. Porro hoc ad utilitatem uestram dico, non ut laqueum uobis iniiciam, sed ad id quod honestum est et quod facultatem praebeat sine dmpedimento Domino | obse- R 37 v crandi. Item : I.gitur et qui 4n matrimonio iungit wirginem suam

1295 bene facit, et qui non vungit melius facit. Mulier alligata. est quanto tempore wir eius wit. Quod si dormierit wir eius, libera est : cui uult nubat, tantum in Domino. Beatior autem eril si sic

permanserit secundum meum consilium. 1269/1275 Sap. 4, 1-2. 1278/1282 I Cor. 7, 7-9.

1294/1298 I Cor. 7, 38-40.

1276/1277 Luc. 12, 35. 1277/1278 I Cor. 7, 1. 1282/1285 I Cor. 7, 25-26. ^ 1285/1294 I Cor. 7, 32-55.

1264 si inter lin. C 1265 eotum quoqueom.C 1269 est']esC 1275 Quam] Quem RC 1276 Vetitas ex ueritatis T 1279 esse inter lin. T 1281 est ilis /r T 1285 bonum est inter lin. T ^ homini om. C ^ inquit RC, autem T 1290 est] que add. del. C 1291 uestram] nostram R 1293/1294 obsecrandi] obseruandi R

THEOL. CHRIST. II, 89-90

XE

89. Quantis autem impedimentis, quantis molestiis ac peri1300 culis matrimonia

abundent,

multorum

antea testimoniis

et

lapsuum experimentis didicimus, cum in paradiso mulier statim uirum captiuauerit, et Nazaraeum Domini Samsonem, cuius per angelum natiuitas annuntiata fuerat, concupiscentia mulieris usque ad interitum attraxit; et maximum illum

1305 prophetarum et regum, Dauid, cui et Dominus tantum dederat testimonium dicens : Inuent uirum tuxta cor meum, unus Bersabee aspectus in tantum illaqueauerit, ut strenuissimo ac fidelissimo Vria interfecto, tam adulterii quam homicidii seu summae proditionis reus simul constituatur. Et Salomonem 1310 illum sapientum maximum usque ad idololatriam uoluptas ista prostrauerit, quasi in idolo illo, ut quod turpissimum est turpiter efferam, cunnum gentilis feminae per concupiscentiam magis quam idolum ipsum i per ignorantiam ueneraretur, tanto

effectus deterior quanto ex conscientia sua inexcusabilior. 1315 90. Qui etiam quam facilis sit ac periculosa huius concupiscentiae tentatio, ipsemet qui tam grauiter hoc expertus est, per semetipsum nobis in Prouerbiis exponit dicens :Mulier uiri pretiosam animam capit. Numquid abscondere potest homo ignem in simu suo, ut uestimenta illius non ardeant ? aut ambu-

1320 lave super prunas et non comburantur plantae eius ? Item : Dic sapientiae : soror mea es, et brudentiam uoca amicam iuam, ut

custodiat te a muliere extranea quae uerba sua dulcia facit. De fenestra enim domus meae prospexi iuuenem, et ecce mulier | oc- T 141 ta currit ei ornatu meretricio, praeparata ad capiendas animas. 1325 Statim eam sequitur quasi | bos ductus ad wictimam, ignorans R 58 t quod ad wincula stultus trahuntur donec transfigat sagitta cor eus ; uelut si auis festinet ad laqueum et nescit quia de periculo animae illius agitur. Nunc ergo, fili mi, audi me, ne abstrahatur in uus illius mens tua neque decipiaris semitis eius. Multos enim wul1330 nevatos deiecit et fortissimi quique interfecti sunt ab ea. Viae

inferi domus eius, penetrantes | ad inferiora mortis. Idem in C 185 Ecclesiaste : Lustraui uniuersa animo meo ut quaererem sapien-

Ham

et rationem,

et inuent amariorem

1301/1302 Cfr Gen. 3, 6. II Sam. 11, 2-5 ac 14-25. 1317/1320 Prou. 6, 26-28. 1336 Eccle. 7, 26-27.

morte mulierem,

quae

1302/1304 Iud. 13, 1-25 ; 16, 4-21. 1304/1309 1306 Act. 13, 22. 1309/1314 III Reg. rr, 1-13. 1320/1331 Prou. 7, uets. 4-7, 10 et 22-27. 1331/

1300 matrimonia abundent ex matina ab uno dent R

1301 lapsuum] et add.

1307 aspectus] asperectus C 1302 captiuauerit] captauauerit T' del. T 1319/1320 ambulare s. 1319 ut] et add. R 1313 ueneraretur] ueneratur T amicam] 1321 prudentiam] prudentia C prunas ex ambiate s. pinas R 1331 audi ex audite T mi ex me C 1328 ergo] uero R animam T Lusttaui ex Lustrauit R 1332 Ecclesiaste ex Ecclesiasten R inferi] inferu T

172

THEOL. CHRIST. II, 90-93

laqueus uenatorum est et sagena cor etus. Vincula enim sunt 1335 manus illius. Qui placet Deo effugiet eam, qui autem peccator est capretur ab illa. Item : Virum de mille unum repperi, mulierem ex omnibus non inueni. 91. His et illa consonant

periculoso feminarum

de Ecclesiastico, de molestiis et

consortio, tam propriarum quam

ex-

1340 tranearum : Non zeles mulierem, sinus tut, ne ostendat super te

malitiam doctrinae nequam. Ne des mulwers potestatem animae tuae, ne ingrediatur in uirtute tua et confundaris. Ne respicias mulierem multiuolam, ne forte incidas in laqueos illius. Item : Operarius ebriosus non locupletabitur, et qui spernit modica 1345 paulatim decidet. Vinum et mulieres apostatare faciunt sapientes et arguunt sensatos. Item : Omnis plaga tristitia cordis est, et omnis malitia nequitia mulieris. Non est caput nequius super caput colubri, et non est ira super iram mulieris. Commorari leoni et draconi placebit quam habitare cum muliere nequam. 1350 Breuis omnis malitia super malitiam mulieris, sors peccatorum cadit super illam. Mulier, si primatum habeat, contraria est uiro

suo et plaga mortis mulier nequam. A muliere interitum factum est peccati el ber illam omnes morimur. Non des aquae tuae exitum, nec mulieri nequam ueniam prodeundi. A carnibus tuis 1355 abscinde illam, ne semper abutatur. Et rursum : In medio mu-

lierum noli commorari. De uestimentis enim procedit | tinea et R 38 v a muliere iniquitas. Melior est iniquitas uiri quam benefaciens mulier, et mulier confundens in opprobrium. 92. Hinc est ipsa Sapientia in laudem uirginum seu conti1360 nentium prorumpit dicens : Felix sterilis, et incoinquinata quae nesciuit torum. in delicto habebit fructum in respectione animavum sanctarum ; et sbado qui non operatus est ber manus suas

iniquitatem, nec cogitawit aduersus Deum nequissima. Dabitur enim illi fidei donum electum et sors in templo Dei acceptissima. 1365 Et iterum, illud quod iam supra posuimus : O quam pulchra est casta generatio cum claritate ! Immortalis est enim memoria allius, quoniam apud Deum nota est et apud homines, etc.

93. Bene autem dicit hanc uirtutem non solum afud Deum

1836/1337 Eccle. 7, 29. 1338/1343 Eccli. 9, 1-3. 1343/1346 Eccli. 19, 1-2. 1346/1355 Eccli. 25, 17-36, multis omissis. 1355/1458 Eccli. 42, 12-14. 1359/ 1364 Sap. 5, 15-14. 1365/1367 Supra, TChr II, 87 ; — Sap. 4, 1.

1334 uenatorum ex ueneta R 1336 illa] ea T 1340 super te ozz. T 1342 respicias] respicies T 1343 incidas inter lin. C 1348 est om. T 1350 malitiam] malitia R 1351 illam] eam T 1352 interitum RCT, initium Vulgata 1353 est peccati ex pecti T, ex est pecti R Non ex Nos C 1354 ueniam] uenam CT catnibus] carnalibusT 1355 abscinde Vulgata, abscide RCT 1357 est om. C uiti ex uito T 1363 nec] non T 1364 illi] ei T 1367 nota est] notate C homines] notate add. del. C 1368 autem inter lin. T

THEOL. CHRIST. II, 93-96

1370

1375

1380

1385

£73 notam, quasi specialiter approbatam, qui ei in Euangelio centesimum assignat fructum et eam in semetipso, de Virgine natus, tam uerbo quam exemplo praedicare uoluit, quem uerum agnum et sine macula hi qui sine macula sunt, id est uirgines, sequi dicuntur quocumque ierit, — a quo etiam uirginitas octo Sibyllarum, beato attestante Hieronymo, spiritum prophetiae promeruerit ; — uerum et apud homines, cum solae uirgines Deo consecrandae manu summi sacerdotis uelentur, et diaconissarum obtineant principatum. 94. In quantum etiam honore apud gentiles quoque et infideles uirginitas semper habita sit, beatus Hieronymus in I Contra Iowinianum exposuit dicens : 'Certe Romanus populus quanto honore uirgines semper habuerit, hinc apparet quod consules et imperatores et in curribus triumphantes, qui de superatis gentibus trophaea referebant, et omnis dignitas gradus eis uiam cedere solitus sit’. Nam quod etiam ‘inter duodecim signa caeli, quibus mundi uolui putant, uirginem collocarint', nulli dubium est. "Vnde magna iniuria nuptiarum,

ut ne inter scorpios quidem et centauros et cancros et pisces et aegocerotas, uxorem maritumque construxerint'.

95. His et consimilibus rationibus incitati, philosophi con1390 tinentiae sibi proposuerunt uitam, tum ut philosophiae penitus uacare possent, tum plurimum ne eorum fortitudo muliebrium illecebrarum mollitiis eneruata | succumberet, uel filiorumR 39t affectu ad illicita uel turpia quaedam cogerentur, uel labem aliquam infamiae quam ex propria non haberent uitam, uitiis 1395 uxorum

contraherent.

96. Quarum impudentiae petulantiam et Socrates expertus satis est, ceteris in exemplo, quantum oporteat philosophum uitae munditiam obseruare, nec philosophiae, cui se copulat,

alterius quasi adulterae copulam superinducere. | Vt enim in C 184 1400 I Contra Iouinianum beatus meminit Hieronymus: 'Socrates Xantippen et Miro, neptem Aristidis, duas habebat uxores. Quae cum crebro inter se iurgarent et ille eas irridere esset solitus, quod propter se, foedissimum hominem, simis naribus,

recalua fronte, pilosis humeris et repandis cruribus disceptas1405 sent, nouissime uerterunt in eum impetum et male mulcatum

fugientemque diu persecutae. Quodam autem tempore, cum infinita conuicia ex superiori loco ingerenti Xantippae resti1369/1370 Cfr Matth. 19, 29. 1373 Apoc. 14, 4. 1373/1375 Infra, T'Cbr II, 104. 1379/1388 O.c. I, 41, PL 23, 271 AB. 1396/1410 O.c. I, 48, PL 23, 278D-279A.

1372 agnum] annum R 1383 referebant] teferrebant T 1384 cis] eius C 1400 meminit] Augustinus add. de/. T 1403 simis T, semis R, uel simis superscr. R, scimis C

THEOL. CHRIST. II, 96-99 174 tisset, aqua profusus immunda, nihil respondit amplius quam capite deterso : ‘Sciebam’, inquit, 'futurum ut ista tonitrua

1410 imber sequeretur' *. 97. Has profecto molestias atque turpitudines assiduasque inquietudines coniugiis inesse Theophrastus nouerat, qui pene omnibus diligenter expositis, uxorem sapienti non esse ducendam plurimis adstruit rationibus, quasi eam ueram intelligat 1415 Sapientiam de qua Iacobus apostolus dicit : Quae desursum est sapientia primum pudica quidem est, deinde pacifica, ac si aperte dicat : contemplationi studioque diuinorum idoneus non est qui continentiae uitam |non arripit, ut liber a grauis- T 141 rb simo uxoris iugo et quietus a tot et tantis coniugiorum moles1420 tiis uiuat. Seruum nempe se efficit qui se uinculis nuptiarum adstringit, propriique etiam corporis iuxta Apostolum potestatem amittit, ut si quandoque etiam a saeculo conuerti ad religionem uoluerit, uxore prohibente non possit. 98, Vndeet ut ait Hieronymus in I Contra Iouimianum : 1425 Illud est Apostoli : 'Seruus uocatus es ? Non sit tibi curae, sed si potes liber fieri, magis utere, hoc est, etiam si habes, inquit,

uxorem et illi alligatus es et soluis debitum et non habes tui corporis postestatem, | atque ut manifestius loquar, seruus R 39 v uxoris es, noli propter hoc habere tristitiam nec de amissa 143o uirginitate suspires. Sed etiam si potes causas aliquas inuenire discidii, ut libertate pudicitiae perfruaris, noli salutem tuam cum alterius interitu quaerere' etc. 99, Ouod autem Theophrastus quoque eam quae desursum est sapientiam intellexerit, qua iam gustu contemplationis 1435 de Deo sapere aliquid incipimus, in eodem aperit capitulo, ubi sapientem numquam solum esse perhibet, quem semper aut cum sapientibus conferre aut cum Deo loqui asserit. De quo ista Hieronymus in eodem I Contra lowinianum libro : ‘Fertur’,

inquit,

‘aureolus

Theophrasti

Liber de mutus,

1440 in quo quaerit an uir sapiens ducat uxorem ? Et cum definisset si pulchra esset, si bene morata, si honestis parentibus, si ipse sanus et diues, sic sapientem inire aliquando matrimonium, statim intulit :

1412 Infra, TChr II, 99-100.

1415/1416 Iac. 5, 17.

14211 Cor. 7,4.

— 1424/

1432 O.r. I, 11, PL 23, 266A. 1425/1426 I Cor. 7, 21. 1426/1428 Resp. I Cot. 7, 27 et 39; 7, 3-4. 1433/1515 O.c. I, 47, PL 23, 276A-278B.

1409 Sciebam] sciebat T, e£ quidem inter lin. 1413 sapienti ex sapientem T 1419 quietus] et add. C 1420 efficit] fecit C 1421/1422 potestatem inter lin. C 1422 si infer lin. T — 1431 discidii ex discidium C 1433 Theophrastus] teophastus C 1435 aliquid] aliud T

THEOL. CHRIST. II, roo

175

100. ‘Haec autem raro in nuptiis uniuersa concordant. Non 144; est igitur uxor ducenda sapienti. Primum enim impediri studia philosophorum, nec posse libris et uxori pariter inseruire. Multa esse quae matronarum usibus necessaria sunt : pretiosae uestes,

aurum,

gemmae,

sumptus,

ancillae,

supellex uaria,

lecticae et asseda deaurata. Deinde per totas noctes garrulae 1450 conquaestiones. Illa ognatior procedit in publicum, haec honoratur ab omnibus, ego misella despicior. Cur aspiciebas uicinam ? quid cum ancilla loquebaris ? de foro ueniens quid attulisti ? Non amicum habere possumus, non sodalem. Alterius amorem suum odium suspicatur. Si doctissimus prae145; ceptor in qualibet urbium

fuerit, nec uxorem

relinquere nec

cum sarcina ire possumus. Pauperem alere difficile est, diuitem ferre tormentum. Adde quod nulla est uxoris electio, sed qualiscumque obuenerit habenda.

Si iracunda, si fatua, si defor-

mis, si superba, si foetida, quodcumque uitii est, post nuptias 1460 discimus. Equus, asinus, bos, canis | et uilissima mancipia R 4o probantur prius et sic emuntur ; sola uxor non ostenditur, ne

ante displiceat quam ducatur. Attendenda semper eius est facies et pulchritudo laudanda, ne si alteram aspexeris se aestimet displicere, uocanda domina, celebrandus natalis eius, 1465 iurandum per salutem illius, ut sit superstes optandum ;

honoranda nutrix eius et gerula, seruus paternus et alumnus et formosus |assecla et procurator calamistratus, et in longam C 185 securamque libidinem exsectus spado, — sub quibus nominibus delitescunt. Quoscumque illa dilexerit, gratis sunt amandi. 1470 Si totam ei domum regendam commiseris, seruiendum est. Si aliquid tuo arbitrio reseruaueris, fidem sibi haberi non putabit et in odium uertetur ac iurgia, et nisi cito consulueris, parabit uenena. Anus et aurifices et hariolos et institores gemmarum sericarumque uestium, si intromiseris, periculum pu1475 dicitiae est ; si prohibueris, suspicionis iniuria. Verum,

quid

prodest etiam diligens custodia, cum uxor seruari impudica non possit, pudica non debeat ? Infida enim custos est castitatis necessitas, et illa uere pudica dicenda est cui licuit peccare, si uoluit. Pulchra cito adamatur, foeda concupiscit. Difficile

1480 custoditur quod plures amant. Molestum est possidere quod

nemo habere dignetur. Minore tamen miseria deformis habetur quam formosa seruatur. Nihil tutum est in quo totius populi

uota suspirant : alios forma, alios ingenio, alios facetiis, alios

liberalitate pollicitat. Aliquo modo expugnatur quod undique

studia ex 1445 igitur ozz. C tato om. C 1444 autem] omnia add. R 1458 1453 possumus] possimus R 1450 procedit] prouidit T stultitia T 1473 1462 eius est rp T fatua] si fatua add. del. R. iracunda] itacundia R. 1477 Infida ex infeda R ; 1476 seruati ex setuatum C hariolos] atinolos C infeda CT 1479 uoluit] noluit RCT

176

THEOL. CHRIST. II, 100-101

1485 lacessitur. Quod si propter dispensationem domus et languoris solatio et fugam solitudinis ducuntur uxores, multo melius seruus fidelis dispensat, obediens auctoritati domini et dispositioni eius obtemperans, quam uxor quae in eo se aestimat dominam si aduersum uiri faciat uoluntatem, id est quod 1490 placet, non quod iubetur. Assidere autem aegrotanti magis possunt amici et uernaculae, beneficiis obligati, quam illa quae nobis imputet lacrymas suas et haereditatis spe uendat illuuiem, et sollicitudinem | iactans, languentis animum despera- R 4o v tione perturbet. Quod si languerit, coaegrotandum est et 1495 numquam ab eius lectulo recedendum. Aut si bona fuerit et suauis uxor, quae tamen rara aut uix est, cum parturiente gemimus, cum periclitante torquemur. Sapiens autem numquam esse solus potest. Habet secum omnes qui sunt quique umquam fuerunt boni, et animum liberum quocumque uult 1500 transfert. Quod corpore non potest, cogitatione |complectitur. T 141 va Et si hominum inopia fuerit, loquitur cum Deo. Numquam minus solus erit quam cum solus fuerit. Porro liberorum causa uxorem ducere, ut uel nomen nostrum non intereat uel habea-

mus senectutis praesidia et certis utamur haeredibus, stolidis150; simum est. Quid enim ad nos pertinet recedentes a mundo, si nomine

nostro

alius non

patris uocabulum

uocetur,

cum

et filius non

referat et innumerabiles

statim

sint qui eodem

appellentur nomine ? Aut quae senectutis auxilia sunt nutrire domi qui aut te prior moriatur, aut peruersis moribus sit, aut

1310 certe, cum

ad maturam

aetatem

uenerit,

tarde ei uidearis

mori ? Haeredes autem meliores et certiores sunt amici et propinqui quos iudicio eligas, quam quos, uelis nolis, habere cogaris, — licet certa haereditas sit dum aduiuis bene uti substantia tua, quam tuo labore quaesita in incertos usus re1515 linquere. Hactenus quidem Theophrastus. 101. Deinde

Hieronymus

: ‘Haec’,

inquit,

‘et huiusmodi

Theophrastus disserens, quem non suffundat Christianorum quorum conuersatio in caelis est, qui quotidie dicunt : Opto dissolui et esse cum Christo ? Haeredem nimirum desiderabit,

1520 liberorum nepotumque serie delectabitur quos forsitan sit occupaturus antichristus, cum legamus Moysen et Samuelem 1516/1523 Aduersus Iouinianum Y, 48, PL 23, 278BC.

1518 Phil. 5, 20. 1518/ 1519 Phil. 1, 23. 1521/1522 Moyses elegit Aaron et filios eiusdem, atque Iosue ; Samuel : I Sam. 8, 1-9.

1486 solitudinis ex sollicitudinis T'; salitudinis R 1490 placet] placeat R 1491 beneficiis obligati ex beneficie obbligiti T 1493/1494 desperatione] dispensatione C 1504 certis] cunctis T 1505 enim oz. C 1508 appellentur] appellantur RC, appellatur T 1513 aduiuis] adhuc uiuis ex aduiuis R 1517 suffundat ex suffodant R 1519 desiderabit] desiderauit CT 1520 quos] quod C

THEOL. CHRIST. II, ror-103

177

filiis suis alios praetulisse, nec putasse liberos quos uidebant Domino displicere ?' Idem in eodem : ‘Cicero, rogatus ab Hirtio

ut, post repudium

Terentiae,

sororem

eius duceret,

152; omnino facere supersedit dicens non posse se et uxori et philosophiae operam pariter dare’. Item idem: "Scribit Herodo-

tus quod mulier cum ueste deponat

| et uerecundiam. EtC 186

noster Comicus fortunatus putat qui uxorem numquam duxerit. Epicurus, uoluptatis assertor, raro dicit sapienti in1530 eunda coniugia quia multa incommoda admixta sunt nuptiis’. 102. Ouanta! etiam cura honestas gentilium non solum actionum uerum etiam suspicionum turpitudines euitaret, R 4t docet | Valerius Maximus de quodam adolescente ita scribens : 'Spurinna, adolescens excellentis pulchritudinis, cum

1535 mira specie feminarum illustrium sollicitaret oculos, ideoque uiris ac parentibus earum se suspectum esse sentiret, oris decorem uulneribus confodit', — factis etiam ipsis ad illud nos sapiens maxime adhortatus, de quo scriptum est : Melius est nomen bonum. quam diwitiae multae, et ‘crudelis est qui 1540 famam suam negligit'. 103. Hi etiam quanto studio pudicitiam amplecterentur et in omnibus quae possent obscena turpitudines praeuenirent, in eodem continetur libro : ‘Verginius’, inquit, filiam suam in forum deductam occidit, eo quod Claudius stuprum eius po1545 testatis uiribus fretus expeteret, pudicaeque interemptor quam corruptae esse pater maluit'. Item : "Metellus uxorem quam uinum bibisset fuste percussam interemit, quia quaecumque femina uini usum immoderate appetit, uirtutibus ianuam claudit et delictis aperit. Idem : "Sulpicius uxorem 1550 dimisit quod eam capite aperto foris uersantem cognouerat.

Antistius uxorem repudiauit quod illam in publico cum quadam libertina uulgari secreto loqui uiderat. Sempronius 1. Lecrio ABAEL. : Num. 102-103 in redactione prima desiderabantur. 1526/1530 Ibid., PL 23, 1523/1526 Aduersus Iouianianum Y, 48, PL 23, 278C. 1531/1537 Factorum et dictorum memorabilium LX, IV, 5, Grextrr 279D-280A.

1539/1540 Augustinus, 1538/1539 Prou. 22, 1. edit. Kempr (Teubnet.) 196. Sermo LII ad fratres in eremo = Sermo CCCLYV, 1, PL 39, 1569 : **Qui fidens conscientiae suae negligit famam suam, crudelis est" ; — ap. Abael. adhuc Apologia 4, 1543/ Confessio * Vniuersis", PL. 178, 105-106 ; Sermo XXXIII, PL 178, 6ooB. 1546/1549 O.c. VI, 3, 9, 1546 Valerius Maximus, o.c. VI, 1, ext. 2, ed. cif. 271.

ed. cit. 289.

1549/1553 O.c. VI, 3-10-12, ed. cit. 290.

adolescens] 1534 Spurinna RT, Spuruigna C 1533/1534 ita scribens /rp C 1539 et ozz. C 1538 sapiens] sapientis RT 1537 ipsis] illis C ex add. CT 1546 maluit] maluerit R 1543 Verginius] Vergelius R, Virginius C, Vergilius 9p 1548 uini ex uni R ; uinum C 1547 fuste] fustim CT, fusta ex fustim R XII

12

178

THEOL. CHRIST. II, 103-105

uxorem dimisit quod se ignorante ludos spectaret. Proh pudor ! et multos Christianorum nouimus lenocinium in uxori1555 bus exercentes ! 104. Sed nec ista continentiae uirtus aut pudicitiae amor feminis ipsis, philosophiae uel litterarum abundantia insignitis, defuisse cognoscitur, ut hoc insigne uirtutum maxime congruere philosophicae cognoscamus

excellentiae,

et quantum

1560 semper ab obscenis uoluptatibus concupiscentiae decor se subtraxerit philosophiae. Vnde Hieronymus in eodem Contra Iouinianum : ‘Quid referam', inquit, 'Sibyllam Erythream atque Cumanam et octo reliquas, — nam Varro decem tuisse autumat, — quarum insigne uirginitas est et urginitatis prae1565 mium diuinatio'.

Idem in eodem : ‘Diodorus Socraticus quin-

que filias dialecticas insignes pudicitiae habuisse narratur, de quibus et Philo Carneadis magister plenissimam scribit historiam'. 105. Quod si etiam post philosophas aut litteratas feminas, 157o ad saeculares uel laicas uenire delectat, nec de talibus exempla

deerunt quae nos ad pudicitiam inuitent, tam de innuptis quam de nuptis. Vnde Hieronymus in I quoque Contra louinianum talium | quoque laudem prosecutus ait : 'Demo- R 41 v tionis Areopagitarum principis uirgo filia, audito sponsi 1575 Leosthenis interitu, se interfecit, asserens quamquam

intacta

esset corpore, tamen si alterum accipere cogeretur, quasi secundum acciperet, cum priori mente nupsisset'. Item : “Quis ualeat', inquit, 'silentio praeterire septem Milesias uirgines, quae, Gallorum impetu cuncta uastante, ne quid indecens ab 1580 hostibus sustinerent, mortem sumpserunt, exemplum sui cunctis urginibus relinquentes, honestis mentibus maius pudicitiam esse quam uitam. Nicanor, uictis Thebis atque subuersis, unius captiuae uirginis amore superatus est. Cuius coniugium expetens, quod captiua optare debuerat, sensit 1585 pudicis mentibus plus uirginitatem esse quam regnum. Interfectam propria manu flens et lugens amator tenuit. Narrant scriptores Graeci et aliam Thebanam uirginem, quam hostis Macedo corruperat, | dissimulasse paulisper dolorem, et T 141 vb uiolatorem uirginitatis suae iugulasse postea dormientem, se1590 que interfecisse cum gaudio, ut nec uiuere uoluerit post per-

ditam castitatem nec ante mori quam sui ultrix existeret". 1561/1565 Aduersus Iouinianum Y, 41, PL 23, 270C ;— ap. Abael. adhuc Epis. VII, ed. MuckLE (Med. Studies 1955) 276 ; PL 178, 251CD. 1565/1568 O.c. I, 42, PL 23,

273B.

1572/1597 O.c. I, 41, PL 23, 271C.

1577/1591 Ibid., PL 23, 272B-273A.

1554/1555 uxoribus] iuuenibus add. C 1559 philosophicae] eo add. T 1567 plenissimam] plenam C 1579 quid] quidem C, quodd sie R, quod T 1588 corruperat] corrumperat T 1591 existeret] exstiteret T

THEOL. CHRIST. II, 106-107

179

106. Quantum autem uirtutem pudicitiae Deus approbet, manifestis miraculis in talibus quoque uirginibus declarare non est dedignatus. Vnde inter cetera idem Hieronymi 1595 liber ita continet : 'Claudia uirgo Vestalis |cum in suspicionem C 187

uenisset stupri, fertur cingulo duxisse ratem quam hominum milia trahere nequiuerant'. Ad hoc et illud Sidonii pertinet in Propenticon ad libellum suum ita loquentis : ‘Qualis nec Tanaquil fuit nec illa 1600 Quam tu, Trecipitine, procreasti, Qualis nec Phrygiae dicata Vestae Quam contra satis Albulam tumentem Duxit uirgineo ratem capillo’!. 107. Sin autem post uirginalem castimoniam ad coniugalem 160; transmigrare iuuet, quantaque reuerentia, quam integro amore fidem coniugii illaesam seruare et gentes studuerint, nec in his exemplorum copia defuerit. Praestat in exemplo illa Lucretia quam omnes fere Romani, tam poetae quam historiographi, dignis laudibus pro castitatis amore conati sunt afferre. Vnde 16:10 est illud Valerii Maximi : ‘Lucretia, a Tarquinio per uim

stuprum pati coacta, cum iniuriam suam | coram amicis de-

1. Lecrio ABAEL. : Notulam marginalem add. CT : 106-a, Augustinus, De ciuitate Dei, libro XXII : “Tam si ad eorum miracula ueniamus quae facta a diis suis opponunt martyribus nostris, 3 nonne etiam ipsa pro nobis facere et nobis reperientur omnino proficere ? Nam inter magna miracula deorum suorum ptofecto magnum illud est quod Varro commemorat, Vestalem uirginem, cum periclitaretur falsa suspicione 6 de stupro, cribrum implesse aqua de Tiberi et ad suos iudices nulla eius patte stillante portasse. Quis aquae pondus tenuit tot cauernis patentibus ? Itane Deus omnipotens terreno corpori graue pondus auferre non potetit, 9 ut in eodem elemento habitet uiuificatum corpus in quo uoluerit uiuificans spiritus z^ 1-10 Cap. 11, ed. DowsART-KArs (CClat 48) 830; PL 41, 775 ; — ap. Abael. adhuc Epis. VII, ed. MuckrE (Med. Studies 1955) 276-277; PL 178, 251CD.

Fragm. 106-a mg ad num. 106 in C 187, extra textum in T ad finem numeri 109 et 2 ueniainitium num. 110 ; ordo codicis C ab Abaelardi Epistola VII recommendatur 6 stupro] struopponunt] opponere T a om. T mus ex ueniemus T pro T

1595/1597 Ibid., PL 23, 271A ; — ap. Abael. adhuc Episz. VII, ed. Mucxkrs, 276 ; DI

"178. 2s1C-

1597/1603

Sidonius

Claremontensis

episc., Carmina

24, ed.

C. LvETJOHANN (Monumenta Germ. hist., Auctores antiquissimi VIIT) 262-265 ; 1609/1612 — ap. Abael. adhuc Epis. VII, ed. Muckrs, 276 ;PL 178, 251C. (VIDT

12002,7022 2:7.

1600 tu oz. T 1597 nequiuerant ex nequiuerunt R tine C, teipitine T 1607 in znter lin. T

Trecipitine] crecipin-

180

THEOL. CHRIST. II, 107-109

plorasset, ferro se quod ueste tectum attulerat interemit'. R 42 Item: ‘Plautius’, Horestillae ‘uxoris suae morte audita, scricto ferro incubuit eiusque amore se interfecit'. Item idem: ‘Por1615 cia Catonis filia, cum apud Philippos interemptum uirum suum Brutum

audisset, quia ferrum deerat, ardentes ore carbones

haurire non dubitauit, nouo genere mortis assumpto'. Et iterum : ‘Hypsicrates Metridatem coniugem suum uere amauit; propter quem formae suae decorem in habitum uirilem 1620 conuertit. Tonsis enim capillis, equo se et armis assueuit, quo facilius laboribus eius interesset". 108. Quis itaque non attendat quantum in omni gente semper Deo accepta fuerit carnis integritas, et continentia uitae, cum, beato etiam attestante Hieronymo, supra dictae

1625 septem Sibyllae ex uirginitatis suae decore spiritum meruerint prophetiae. Qui et Claudiam Vestalem uirginem a suspicionis labe protegens admirabilis signi miraculo non tacuit. Et quid mirum,

cum hoc illis continentia uitae contulerit, si magna

apud Deum promeruerit tanta philosophorum abstinentia et 1630 continentia, cum haec tanto laudabiliora in eis uideantur et

maiori reputanda merito, quanto minus ad haec aliorum praedicatione uel exemplis incitati sunt, sed propria ratione et naturalis legis instructione commoti. Sicut enim constat nos tam naturali quam scripta lege utriusque Testamenti et tot uel 1655 ipsius Domini uel sanctorum patrum exemplis instructos, tanto deterius delinquere quanto inexcusabilius, ita e contrario tanto eorum uenialiora erant mala et laudabiliora uidebantur bona. Vnde et Dominus Iob gentilem non immerito ceteris qui tunc temporis erant fidelibus praetulit dicens : Quod non 1640 sit ei similis in terra, homo simplex et rectus et timens Deum ac recedens a malo, quamuis multi etiam de filis Abrahae tunc superessent, cum hic post legem etiam datam in tempore Israeliticorum

Iudicum,

| ut

beatus

asserit

Gregorius,R42v

fuisse signetur. 1645 109. Hinc est et illa Hieronymi

commendatio in laudem Titi imperatoris et confusionem nostram Super epistolam ad 109 : e ISum I, 70, ubi tamen breuius.

1613/1614 O.c. IV, 6, 2, ed. cit. 197.

1614/1617

1617/1621 O.c. IV, 6, ext. T7ed. cit. 999.

1624/1627 Paulo supra, T Chr II, 104 et

O.c. IV, 6, 5, ed. cit. 199.

106. 1638/1641 Iob 1, 8. 1642/1644 Greg. Magn., In Iob, Praef. I, PL 75, 517A. 1645/1657 Commentarii in Epist. ad Gal. III, 6, xo, PL 26, 433B ; — ap. Abael. adhuc, licet breuius, TSumI, 70.

1613 Horistellae] horistile R, auristille C 1619 quem inter lin. C 1625 metuerint] meruerunt C 1630 haec] hoc T 1633 naturalis] naturaliis C

1636 delinquere] relinquere T

THEOL. CHRIST. II, 109-111 Galatas : ‘Titus’, inquit,

‘filius Vespasiani,

18r

qui in ultionem

Dominici sanguinis subuersis Ierosolymis Romam

gressus est, tantae dicitur fuisse bonitatis ut, cum

uictor inquadam

165o nocte sero recordaretur in cena quod nihil boni die illa fecisset, dixerit : “Amici, hodie diem perdidi’. Nos putamus non perire nobis horam, diem, momenta,

tempus, aetates, cum otiosum

uerbum loquimur pro quo rationem reddituri sumus in die ?udicii. Quod si hoc ille sine lege, sine Euangelio, sine Saluato-

1655 ris et apostolorum doctrina, naturaliter et dixit et fecit, quod

nos oportet facere in quorum condemnationem habet et Iuno uniuiras et Vesta uniuirgines et alia idola continentes ?' 110. Legerat, ni fallor, praedictus sanctus illud Suetonii

uel consimile de excellentia supra nominati principis : ‘Titus, 1660 amor ac deliciae generis humani', id ‘obstinatissime tenuit ne quem’ ad se accedentem postulandi gratia ‘sine spe dimitteret. Quin etiam admonentibus domesticis quod plura polliceretur

| quam praestare posset, non oportere, ait, quemquam a ser- C :88 mone principis tristem discedere'. Idem 'recordatus super 1665 cenam quod nihil tota die cuiquam praestitisset, dixit ‘Amici, diem perdidi' '. Idem 'febrim nactus', qua et mortuus,

‘cum lectica ueheretur, suspexisse dicitur caelum multumque conquestus est eripi sibi uitam immerenti. Neque enim exstare ullum suum factum quod sibi esset paenitendum, excepto 1670 dumtaxat uno. Id quale | fuerit, neque ipse tunc prodidit T 142 ra neque cuiquam' notum fuit. 111. De cuius etiam patre Vespasiano quam mirabile sit illud quod in eodem Suetonius praemittit et quam accepta Deo fuisse opera eius, ipsa miraculorum dona testantur, quis 167; non intelligat ? Sic nempe scriptum est : Vespasianum necdum imperatorem 'quidam e plebe luminibus | orbatus, item R 43 t alius debilis crure sedentem pro tribunali pariter adierunt, orantes opem ualetudini, demonstratam a Serapide per quietem,

restituturum

oculos

si inspuisset,

confirmaturum

168o crus si dignaretur calce contingere. Hortantibus amicis, licet inuitus, utrumque tentauit nec defuit euentus'.

1652/1654 Matth. 12, 36. 1658/1666 De uita Caesarum VIII, c. 1 et 8, ed. lnm (Teubnet.) 309 ac 313. 1666/1671 O.c. VIII, 10, ed. cit. 315-316. 1672/1681 O.c. VIII, 7, ed. ci. 300.

1647 Vespasiani] Vaspasiani RCT 1658 Legerat] Legatur C 1660 humani ex humanis R 1663 opottete] oporterere R 1664 Idem RCT, atque etiam edit. 1666 febrim] frebrim T 1667 lectica] letica RC, letitia T 1670 Id inter lin. C, ipse in textu del. 1671 notum] premittit et quam accepta deo fuisse opeta eius add. del. C, addendo uacat ; cfr paulo infra 1673 illud] istud C 1674 Deo fuisse /rp T 1678 Serapide ex se peridem R— 1680crus|crux C — Hortantibus ed/7., orantibus RCT

THEOL. CHRIST. II, 112-113

182

112. Quod si etiam consideremus quantum talibus homini-

bus, etiam in infidelitate sua mortuis uel sine sacramentorum

1685

1690

1695

1700

gratia defunctis, ante actae uitae pia opera profuerint, nec de hoc nobis testimonia deerunt. Legat quislibet capitulum XLIII libri II Vitae beati Gregorii, et inueniet quantum iustitia Traiani gentilis imperatoris tam Deo ipsi quam praedicto sancto acceptabilis exstiterit, cum praedictus sanctus eius animam, qui post Euangelii quoque traditionem sine fide et gratia baptismatis defunctus fuerat, a poenalibus locis et inferni cruciatibus, precum instantia suarum et abundantia lacrymarum eruisse scribatur. Compunctus quidem uehementissime super recordatione illius iustitiae praedicti imperatoris, quam in tanto arto positus uiduae occurrenti fecerat, de qua ibidem uidelicet scriptum est quod dum 'quodam tempore Traianus ad imminentis belli procinctum uehementissime festinaret', et uiduae cuidam proclamanti pro uindicta filii sui interfecti, ‘si sanus reuerteretur a praelio, uindictam per omnia se facturum responderet, uidua dixit : 'Si tu in praelio mortuus fueris, quis mihi praestabit' ? Traianus respondit : 'Ille qui post me imperabit'. Vidua dixit : ‘Et quid tibi proderit, si alter mihi iustitiam fecerit' ? Traianus respondit : "Vtique nihil’. Et uidua : ‘Nonne’, inquit, 'tibi melius est, ut tu mihi

iustitiam facias, et tu pro hoc mercedem tuam recipias quam 1705 alteri hanc transmittas’ ? Tunc Traianus, ratione pietateque pariter commotus, equo descendit', et peregit iudicium. Huius itaque iustitiae tam clementis et iusti imperatoris clementissimus papa recordatus, et hoc plurimum attendens quod pro aeterna remuneratione id factum referatur ab imperatore, ad 1710 sancti | Petri apostoli basilicam peruenire ausus dicitur, R 45 v ‘ibique tamdiu super errore tam clementissimi principis defleuisse, quousque responsum sequenti nocte accepisset se pro Traiano fuisse exauditum’, eruta quidem anima eius de locis poenalibus,

quamuis,

ut sbidem

dicitur,

non

ideo

credere

1715 cogamur introductam eam fuisse in regnum caelorum, ne forte uerbis Veritatis praeiudicemus quibus dicitur : Nisi quis renatus [uerit ex aqua et Spiritu, non potest introire in regnum Dei.

113. Sed fortasse illud maiori admiratione suscipitur quod

1713/ 1685/1713 Iohannes Diaconus, J. Gregorii papae Vita 44, PL 75, 105 AB. 1719/1727 De obitu 1716/1718 Ioh. 5, 5. 1718 Cft ibid., PL 75, 105D-106A. Valentiniani, 51-53, ed. FAzuER (CSEL 73) 354-3553 PL 16, (ed. 1880) 1455A1436A; uide etiam infra, TChr II, 114.

1695 uidelicet oz. 1693 praedicti] clementissimi R 1709 referatur] 1701 quid] qui RT cuiusdam T 1717 Spiritu] sancto add. C exauditum] auditum T' admirationem R

1697 cuidam] R 1713 reueratur T 1719 admiratione ex

THEO

CHRISTI

13-114

183

1720 In consolationem. super morte Valentiniani imperatoris ad sorores ipsius beatus scripserit Ambrosius. Vbi quidem praedictus sanctus omnino adstruere intelligitur eum a se iam catechizatum sed nondum baptizatum, ex ante actae uitae bonis operibus ueniam impetrasse post mortem et sortem 1725 electorum sine baptismi gratia percepisse, cum hoc non solum Euangelio, uerum et sanctis doctoribus aduersari penitus uideatur. Vnde Gennadius!, De orthodoxa fide : 'Baptizatis

tantum interesse salutis ; nullum catechumenum, quamuis in bonis operibus defunctum, uitam aeternam habere credamus,

1730 excepto martyrio ubi tota baptismi sacramenta complentur.' 114. |Haec autem sunt illa Ambrosii uerba in praefataC 189 Epistola de morte Valentiniani ad sorores ipsius : ‘Audio uos dolere quod non accepit sacramenta baptismatis. Dicite mihi, qui etiam dudum hoc uoti habuit ut, cum in Italiam uenisset, 1735 initiaretur et proxime baptizari se a me significauit et ideo prae ceteris causis me accercendum putauit, non habet ergo gratiam quam desiderauit ? non habet quam poposcit ? Et quia poposcit accepit. Et ubi illud est : Iwstus quacumque morte braeuentus fuerit, anima eius in requie erit ? Solue igitur, 1740 Pater sancte, munus seruo tuo’. [tem : ‘Non metuebat homini-

bus displicere ut tibi soli placeret in Christo. Qui habuit spiritum tuum, quomodo non accepit gratiam | tuam ? Aut si, R 44r quia solemniter non sunt celebrata mysteria, hoc mouet, ergo nec martyres, si catechumeni fuerint, coronantur. Quodsi suo

174; abluuntur sanguine, et hunc tua pietas abluit et uoluntas'. Item : 'Et huic adhuc intercessionem addisco cui remunerationem praesumo, pio requiem eius poscamus affectu'. Item : "Doleo in te, fili Gratiane, doleo etiam in te, fili Valentiniane.

Tu per me putabas eripi te periculis. Tu me non solum ut pa175o rentem diligebas, sed ut redemptorem tui et liberatorem spe-

1. Lectio AsARzL. : Gennadius in redactione prima.

1727/1730 Gennadius Mass., Liber siue diffmitio ecclesiasticorum dogmatum. 4x uel 74, PL 42, 1120 uel PL 58, 997BC. 1731/1740 De obitu Valentiniani, 51-52, ed. FALLER, 354; Pl 16 (ed. 1880) 1435.AB ; — ap. Abael. adhuc SINbr 44, 27 ; SIN/ong 106, 23. 1738/1739 Sap. 4, 7. 1740/1745 Num. 52-53, ed. FALLER, 355 ; PL 16, 1436A. — ap. Abael. adhuc SNbr 44, 28, SIN/ong 106, 24. 1746/1747 Num. 55-56, ed. FALLER, 356 ; PL 16, 1436BC; — ap. Abael. adhuc $NZr 44, 29, SNlong 106,25. 1747/1760 Num. 79b-80 uel 8o, ed. FALLER, 366-367 ; PL 16, 1444AC ; — ap. Abael. adhuc $NPr 44, 30, SNlong 106, 26.

1722 dius 1734 RCT 1743

praedictus inter lin. R 122/1930 Vnde... complenturoz.C ^ 1929 GennaT, inter lin. R?, Augustinus in textu del. R. 1732 de morte inter lin. C dudum] dubium R Italiam] Italia RCT 1736 prae ceteris] praeteritis accetcendum] acciendum RC, anciendum. T' 1738 ubi illud zr» R quia edit., qua RCT 1745 tua] sua RC abluit inter lin. C

184

THEOL. CHRIST. II, 114-117

rabas. Tu dicebas : ‘Putasne uidebo patrem meum ?' Speciosa de me uoluntas tua, sed non efficax praesumptio. Hei mihi ! uana spes in homine ! hei mihi ! quid uoluntatem tuam non ante cognoui! Domine, quia nemo habet quod alii plus 1755 deferat quam quod sibi optat, non me ab illis post mortem separes quos in hac uita carissimos sensi. Domine, peto ut ubt ego fuero et illi sint mecum. Te quaeso, summe Deus, ut carissimos iuuenes matura resurrectione suscites et resuscites, ut im-

maturum hunc uitae istius cursum matura resuscitatione 1760 compenses'. 115. Quod si hi, post Euangelii traditionem, sine fide Iesu Christi uel gratia baptismi, tanta apud Deum ex ante actae uitae meritis obtinuerunt, quid de philosophis ante aduentum Christi, tam fide quam uita clarissimis, diffidere cogamur ne 1765 indulgentiam sint assecuti, aut eorum uita et unius Dei cultus, — quem ipsi tunc temporis praecipue habuerunt et scribendo praedicauerunt, — magna eis a Deo dona tam in hac quam in futura uita non acquisierit et quae necessaria saluti essent ostenderit, cum scriptum sit : Intellectus bonus omnibus

1770 facientibus eum, et tanta sit diuinae gratia misericordiae, ut

inuitis quoque suae praestet beneficia?

116. Quod si post uitam philosophorum, nobis ad nostrae confusionem impudentiae a sanctis patribus propositam, | de T 142 tb eorum doctrina discutere libet, intelligemus, tam testimoniis

1775 sanctorum quam manifesta ratione, quam sit ea quoque sacris

litteris necessaria, non solum in his quae ad documenta morum attinent

uel ad sacrae

| fidei testimonia,

uerum

44 v Ra ad omni

quaestionum genera rationibus terminanda, siue ad allegoriarum quoque mysteria discutienda, quas frequenter in natu178o ris numerorum inuestigamus. 117. Vnde nobis praecipue tam dialecticam quam arithmeticam beatus commemorat Augustinus, qui adeo in secundo libro De ordine dialecticam

commendare

ausus

est, ut eam

solam esse scientiam profiteri uideatur, cum eam solam posse 178; facere scientes dicat : ‘Disciplinam’, inquit, ‘disciplinarum, quam dialecticam uocant. Haec docet docere, haec docet 117 : e TSum Il, 5 ; — ad TSch II, 19.

1781/1789 De ordine 1, 15, 1769/1770 Ps. 110, 10. 1756/1757 Cft Ioh. 17, 24. 38, ed. P. KxoELr (CSEL 63) 174 ;PL 32, 1015 ; — ap. Abael. adhuc T.$uz 1l, 5 ; TSch II, 19 ; Epist. XIII, PL 178, 353BC ; Collationes, PL 178, 1640CD.

1758/1760 et resuscites ... com1757 illi] illic T 1752 uoluntas] uoluptas R 1777 uel] sed T 1758 ut] et T penses] et resuscites inter lin., cetera om. R 1786 Haec] hoc C 1782 secundo om. R

THEOL. CHRIST. II, 117-118

185

discere. In hac se ipsa ratio demonstrat atque aperit quid sit, quid uelit ; scit scire ; sola scientes facere non solum uult sed

etiam potest’. Idem in II De doctrina Christiana! : 'Restant', 1790 inquit?, ‘ea quae non ad corporis sensus sed ad rationem pertinent, ubi disciplina regnat disputationis et numeri. Sed disputationis disciplina ad omnia genera quaestionum quae in sanctis litteris sunt penetranda, plurimum ualet. Tantum ibi cauenda est libido rixandi et puerilis quaedam ostentatio 1795 decipiendi aduersarium. Sunt enim multa quae appellantur sophismata, falsae conclusiones rationum et plerumque ita ueras imitantes ut non | solum tardos, sed ingeniosos etiam C r90 minus attentos decipiant. Quod genus captiosarum conclusionum Scriptura, quantum existimo, detestatur illo loco ubi 1800 dictum est : Qui sophistice loquitur odibils est’. 118. Qui rursus in eodem, cum in ipsis philosophorum dictis nostram consideraret messem, adiecit atque ait? : "Philosophi qui uocantur, si qua forte uera et fidei nostrae accommodata dixerunt, maxime Platonici, non solum formidanda

non sunt,

1805 sed etiam ab eis tamquam iniustis possessoribus in usum nostrum uindicanda. Sicut enim Aegyptus non tantum idola 1. Lecrio ABAEL. : ocuLm comparandum add. CT (= partim TSch I, 19) : 117-a, cum inter omnes artes praecipue dialecticam et arithmeticam sacrae Paginae necessarias esse profiteretur, illam quidem ad dissoluendas 3 quaestiones, hanc allegoriarum mysteria discutienda quae frequenter in naturis numerorum inuestigamus, tanta amplius dialecticam extulit quanto amplius necessariam eam assignauit, ad omnes uidelicet quaestionum dubi6 tationes terminandas ; ait autem sic.

2. LEcr10 ABAEL. : inquit oz. CT. 3. Lectio ABAEL. : Inifium num. 118 in T sic sonat (= locum compatandum sumptum ex TSch II, 20) : Qui rursus in eodem, cum in ipsis philosophorum dictis magnam morum aedificationem et nonnullam de fidejet ; cultu unius Dei doctrinam consideraret, adiecit atque ait. 1 praecipue dialectiFragm. 117-a ibidem, nempe lin. 1789, in textu inserunt GE 3 allegoriarum] allegoriam T cam /rp T 8 dissoluendas] dissoluendam T 5/6 quaestionum dubitationes /rp C

117-a : ex TSch II, 19.

118 : ad TSch II, 20.

1789/1800 O.c. II, 31, 48, ed. I. Martin (CClat 32) Abael. adhuc TSum Il, 5 ; TSch Il, 19 ; Epis. XIII, PL 178, 1640D-1641A ; SNOr 1, 25, SNiong 1, 29. 1814 O.c. II, 40, 60, ed. MarTIN, 73-74 ; PL 34, 65 ; — 1806/1808 Cfr Exod. 3, 22; 11, 25 12, 35.

5-66 ;PL 34, 657-58 ;— ap. PL 178, 353CD ; Collationes, 1801/ 1800 Eccli. 37, 23. ap. Abael. adhuc TSch II, 20.

1792 quae 1789 etiam] et T quid R(T.5uz), que C, qua T 1787 se] si T consideret T ret] considera 1802 T tandem ex Tantum 1793 T inter lin. 1806 uindicanda] uendicanda RCT 1805 tamquam] ab add. C

186

THEOL. CHRIST, II, 1182159

habebat quae populus Israel detestaretur, sed etiam uasa atque ornamenta de auro et argento et uestem, quae ille populus exiens de Aegypto sibi potius ad usum meliorem clan1810 culo uindicauit, praecepto Dei, ipsis Aegyptiis nescienter commodantibus ea quibus non bene utebantur, sic doctrinae omnes gentilium et liberales disciplinae, usui ueritatis aptiores, etiam morum quaedam praecepta continent deque ipso |Deo R 45 r colendo nonnulla uera inueniuntur apud eos'. Item in eodem, 1815 de philosophis : "Dederunt aurum et argentum et uestem suam exeunti de Aegypto populo Dei, nescientes quemadmodum illa quae dabant im Christi obsequiwm redderentur’. 119. Nouerat itaque iste ecclesiasticorum maximus doctorum et a philosophia olim gentili ad ueram, quae Christus est, 1820 Sophiam conuersus, quae in philosophicis de Deo legerat scriptis, et quam indignum esset philosophicas quoque disciplinas, quae inter maxima dona Dei semper in terris effloruerunt, auctorem suum atque omnium non agnoscere et ei quoque cui obtemperant omnia non deseruire. Attendebat et illud 182; quod in Ecclesiastico scriptum est : Sapientiam omnium antiquorum. exquirel sapiens et in prophetrs uacabit, narrationem wirorum nominatorum conseruabit et in uersutias parabolarum simul introibit, occulta prouerbiorum exquiret et in absconditis

parabolarum conuersabitur). I. Lecrio ABAEL. : Locum comparandum add. CT (= TSch II, 21, ultima phrasis) : 119-a, Tuxta quod et Salomon ipse, beato, ut supra meminimus, attestante Hieronymo, in ipso statim “Prouerbiorum exordio commonet, ut 3 intelligamus sermones prudentiae, uersutiasque uerborum, parabolas et obscurum sermonem, dicta sapientium et aenigmata, quae" quippe, inquit Hieronymus, “dialecticorum et philosophotum sunt". 1-5 Epist. LXX, ad Magnum oratorem, 2, ed. HizsERG (CSEL 54) 701 ; PL 22, 665 ; uide supra, T'Chr I, 102, II, 2.

Fragm. 119-a ibidem, nempe in fine numeri 119, in textu inserunt

19)

ad Tc TL 21.

CT

4 quae om. T

119-a : e TSch Il, 21.

1814/1817 O.c. IT, 40, 61, ed. MarTIN, 75 ; PL 34,63. 1829 Eccli. 39, 1-5.

1817 II Cor. ro, 5.

1825/

1810 uindicauit] uendicauit RC Aegyptiis inter lin. C nescienter ex nescientem R 1816 de Aegypto] degipto R 1818 iste] ille T 1819 est ozz. T

1824 deseruire]

uocabit T

desinit C —— 1825 Sapientiam]

sapientia T

1826 uacabit]

THEOL.

CHRIST. II, 120-122

187

1830

120. Vnde et a sanctis postmodum patribus non incongrue liberalium artium studia, tamquam sacrae Paginae admodum necessaria, plurimum commendantur, cum omnino poetica figmenta Christianis interdicantur, non solum quia falsitate referta sunt et os quod mentitur occidit animam, uerum etiam 1835 quia inanium fabularum cogitationibus ad desideria turpitudinum quae fingunt alliciunt animum, atque e sacrae lectionis meditatione nos abducünt. — De utrisque autem in promptu sunt nobis sanctorum testimonia. 121. Synodus Eugenii papae, tempore Ludouici : 'De 1840 quibusdam', inquit, ‘locis ad nos refertur non magistros neque curam inueniri pro studio litterarum. Idcirco uniuersis episcopis subiectisque plebibus, et aliis locis in quibus necessitas occurrerit, omnino cura et diligentia habeatur, ut magistri et

doctores constituantur qui studia litterarum liberaliumque 184; artium habentes, dogmata doceant, quia in his maxime diuina manifestantur atque declarantur mandata’. [R]} Quasi et pro istis dicat Apostolus : Quaecumque scripta sunt, ad nostram docirinam scripta sunt. 122, De poeticis autem figmentis quos nonnulli libros gram1850 maticae uocare consueuerunt, eo quod |paruuli ad eruditionem R 45 v grammaticae locutionis eos legere soliti sunt, talia sanctorum sanxit auctoritas. Hieronymus, Ad Damasum papam de filio prodigo : 'Daemonum cibus est carmina poetarum, saecularis sapientiae, rhetoricorum pompa uerborum'. Et post 1855 aliqua

: ‘Absit’, inquit,

‘ut in ore Christiani

sonet

"Jupiter

omnipotens' et ‘me Hercle' et ‘me Castor’ et cetera magis portenta quam numina! Ac nunc etiam sacerdotes Dei, omissis

1. Lectio ABAEL. : Vitimam phrasim num. 121 erronee om. CT (sub influxu TSch II, 23).

120 : ad T.5c5 Il, 22.

Ion sad T Scb Ul, 23.

122 sad LSch Ul, 24.

1839/1846 Sic etiam Iuo Catnot., Decretum IV, 214, PL 161, 1834 Sap. I, 11. 1832/1854 1847/1848 Rom. 15,4 311CD ; — ap. Abael. adhuc T.ScP II, 23. Epist. XXI, 13, ed. HitperG (CSEL 54) 122 ; PL 22,385 ; —ap. Abael. adhuc T.$ch 1854/1860 Epist. XXI, 13, ed. HiLBERG, 123-124; PL 22, 385 ; — ap. Abael. Il24. adhuc TSch II,24.

1835 cogitationibus] cogna1834 et] sed C 1830 pattibus inter lin. C 1850 paruuli] 1840 ad oz. C 1837 abducunt] adducunt T tionibus T patuili T — 1851 sunt] sint RT

188

THEOL.

CHRIST. II, 122-123

euangelis et prophetis, uidemus comedias legere, amatoria Bucolicorum uersuum uerba cantare, tenere Vergilium, et id 1860 quod in pueris necessitatis est, crimen in se facere uoluntatis’. Idem, Super epistolam ad Ephesios : Educate, ait Apostolus,

filios in disciplina et correptione Domini : ‘Legant episcopi atque presbyteri qui filios suos saecularibus litteris erudiunt, et faciunt comedias legere et amorum scripta turpia cantare, de 1865 ecclesiasticis forsitan sumptibus eruditos, et quod in corbonam pro peccato quilibet pauper totam substantiam effundens obtulerat, hoc in Saturnalium sportulam et Mineruae, aut in sumptus domesticos aut in sordida scorta conuertit'. Item idem in Ej$istola | ad Eustochium uirginem : 'Quae communi- T 142 va 1870 catto lucis ad tenebras ? Quis consensus Christo et Belial ? Quid

facit cum psalterio Horatius, cum Euangelio Maro, cum Apostolo Cicero' ? RT 123. Qui etiam statim in eadem Epistola se propter lectionem Platonis seu aliorum philosophorum quibus in1875 tendebat, cum ei sermo propheticus incultus horreret, raptum in spiritu fuisse ante tribunal districti iudicis asserit, ubi inter-

rogatus conditionem

suam,

Christianum

se esse respondit.

Cui ille cui praesidebat : ‘Mentiris, ait, Ciceronianus es, non

Christianus.

Vbi enim fuerit thesaurus tuus, tlltc erit. et cor

1880 fred’. Cui denique post multa uerba prece assistentium sanctorum et quasi sub obtestatione sacramenti quod numquam amplius saeculares libros legeret, uix impetrare potuit indulgentiam per quam euaderet. Vnde et Rabanus, De fressuris |ecclesiasticis, parte II : ‘Legimus’, inquit, ‘de beato Hierony- R 46 1885 mo quoniam, cum librum legeret Ciceronis, ab angelo est cor-

123 : ad T.Scb II, 25.

1861/1868 Commentarii in Epist. ad Epb. TI [in Epd. 6, 4], PL 26, 540AB ; — ap. Abael. adhuc T.$c II, 24 ;etiam Iuo Carnot., Decretum IV, 166, PL 161, 303BC. 1861/1862 Eph. 6, 4. 1868/1872 Epis. XXII, 29, ed. HirsERG (CSEL 54) 188189; PL 22, 416; — ap. Abael. adhuc T5c5 II, 24. 1869/1870 II Cor. 6, 15. 1873/1880 Epis. XXII, 3o, ed. HirsERG, 190; PL 22, 416. — 1879/1880 Matth. 6,21. — 1883/1887 Atto Vercellensis, De pressuris eccl. I1, PL 134, 75B ; uo Carnot., Decretum IV, 164, PL 161, 303AB, ubi textus noster etiam sub nomine Rabani

legitur.

1862 correptione] correctione. Ciceronianus] Cyronianus RT

T

1868 corbonam]

corbanam

RT

is?8

THEOL.

189o

189;

1900

1905

CHRIST. II, 123-124

189

reptus eo quod Christianus uir paganorum intenderet figmentis'. 124. Isidorus, Sententiarum libro III, capitulo XIIT! : ‘Ideo prohibetur | Christianus legere figmenta poetarum quia C rox per oblectamenta inanium fabularum mentem excitat ad incentiua libidinum. Non enim solum thura offerendo daemonibus immolatur, sed etiam eorum dicta libentius capiendo". Item : 'Cauendi sunt libri gentilium et propter amorem sanctarum scripturarum uitandi'. 'Simplicioribus litteris non est praeponendus succus grammaticae artis. Meliores enim sunt communes litterae et simpliciores et ad solam utilitatem pertinentes. Illae uero nequiores sunt quae ingerunt mentis elationem. Meliores sunt grammatici quam haeretici. Grammaticorum doctrina potest etiam proficere ad uitam, dum fuerit in meliores usus assumpta'. Ex concilio IV Carthaginensi, capitulo IX : ‘Episcopus gentilium libros non legat, haereticorum autem pro necessitate et tempore'. Gregorius Desiderio episcopo : ‘Peruenit ad nos fraternitatem tuam grammaticam quibusdam exponere. Quam rem ita moleste suscepimus ac sumus uehementius aspernati, ut ea quae prius dicta fuerant, in gemitum et tristitiam uerteremus, quia uno se ore cum Iouis laudibus Christi laudes non capiunt. Et quam graue nefandumque sit episcopum canere quae nec laico religioso conueniat, ipse considera’.

1. LEcrIO ABAEL. : Num.

123 et initium num.

124 apud C (sub influxu

TSch YI, 25) sic legitur : 123-124-a, Quid uero de poeticis figmentis, non de philosophicis documentis aut liberalium artium studiis, aperte Isidorus, Sententiarum libto 5 III, capitulo XIII insinuat dicens.

124 : ad TSch Il, 25 ; textus T Cbr II, 123-124, secundum C, correspondet ad TSch Ib 25

1888/1892 Isid. Hispal., Sententiarum libri tres, III, 13, PL 83, 685-686; — ap. Abael. adhuc TSch II, 25 ; etiam Ino Carnot., Decretum IV, 167, PL 161, 303C, et Panormia lI, 137, PL 161, 1116B. 1893/1900 Isid. Hispal., Sententiarum libri tres, III, 13, PL 83, 686; — ap. Abael. adhuc TSch Il, 25 ; etiam Ino Carnot., Decretum VV, 167, PL 161, 303CD. 1900/1902 Sic etiam Iuo Carnot., Decretum IV, 160, PL 161, 302CD ; — ap. Abael. adhuc TScA IL, 25. 1902/1909 Liber epistolarum XI, Epist. LIV, PL 77, 1171C ; — ap. Abael. adhuc TSch IL, 25; etiam Iuo Carnot., Decretum IV, 161, PL 161, 302D (ubi paulo longius).

1895/1898 enim sunt ... Meliores] enim enim sc T

elapsionem in Zex£u del. C, elopnem sic R

1898 elationem inter lin. C,

I90 1910

THEOL. CHRIST. H; 125

+125, Vnde et Plato ipse, ut supra meminimus!,

cum ciui-

tatis recte ordinandae traderet institutionem, poetas a ciuitatibus eiciendos esse decreuit?. Quod quidem in quantam nostri condemnationem et confusionem factum sit, quis discretus

1. Lecrio ABAEL. : ut supta meminimus erronee om. CT (sub influxu TSch Il, 26). 2. Lectio ABAEL. : Locum comparandum inserunt CT (= TSch Il, fere totum num. 26; num. 27-28 ; prima uocabula numeri 29) : 125-a, sicut in II De cizizaze Dei beatus Augustinus his uerbis commemorat : “An forte", inquit, "Platoni potius palma danda est qui cum ratione 3 formaret qualis esse ciuitas debeat, tamquam aduersarios ciuitatis poetas censuit urbe pellendos" ? Item post aliqui : ““Qui’’, scilicet Plato, “poetas ipsos uel pro atbitrio mentientes, uel hominibus miseris quasi deorum facta 6 pessima imitanda proponentes, omnino in ciuitate bene instituta uiuere noluit’’ — ac si aperte factis etiam ipsis illud iam praedicaret : Os quod mentitur occidit animam ... tristis excessit". 9 125-b. At fottasse, inquies, non solum poetarum, uerum etiam liberalium artium lectiones Christianis interdicendas, cum beatus Hieronymus in Epistola ad Eustochium se grauitet correctum et uerberatum a Domino pro 12 lectione philosophorum scriptorum asserat. Ac iam profecto nec grammaticam a Christiano legi conueniet, sine documentis cuius nec diuina intelligi Pagina potest nec scriptura aliqua ! Sic nec rhetoricam quae omnis eloquen15 tiae tradit ornamenta, quibus maxime sacta Scriptura ftefetta est, nec eius

1-7 Cap. 14, ed. Dompart-Kaxs (CClat 47) 45-46; PL 41, 58-59; uide supra, TChr Il, 54, ex qua TSch II, 26 exscripta fuit. 7-8 Textus exscriptus e TSch II, 26-27, quae exsctipta fuit e TChr II, 54; uide supra. 9-8 Sap. 1, r1. 8 ... ttistis excessit" : fons istorum uocabulorum est Boethii Consolatio philosophiae,

ut supra, [Chr II, 55.

9-12 Hieronymi textus legebatur supra, TChr II, 123.

Fragm. 125-a/¢ ibidem in num. 125 in textu scribebant CT 1r 6 bene] proponentes add. del. C 9 uerum] non T rectam T'

2 palma] quam palma 11 correctum] cot-

125 : ad TSch IL, 26, quae etiam dependet a TChr II, 54. 125-a : e TSch Il, 26-27, quae tamen dependet a T'Chr II, 54. 125-b : e TSch Il, 28.

1910/1912 Supra, T'Chr II, 54.

1911 a] ac T

1912 Quod post corr. C

THEOL. CHRIST. II, 125-127

Ig non animaduertat ? Quibus non solum illud dicitur quod os

1915 quod mentitur

occidit animam,

uerum

de omni

otioso uerbo

districta exigitur ratio. 126. Si iuuat Christianum legere ad eruditionem locutionum uel sententiarum, numquid hoc plene efficere non potest nisi poeticis studendo figmentis et inanibus fabulis ? Quae sunt 192o genera locutionum, qui ornatus |uerborum quae sacra Pagina R 46 v non habeat, maxime parabolarum et allegoriarum aenigmatibus referta et ubique fere mysticis redundans inuolucris? Quae sunt urbanitates locutionum quae mater linguarum Hebraica non docuerit, praesertim cum Palestinae terrae 1925 etiam plebem parabolis esse assuetam non lateat, ut his quoque Dominum Iesum loqui eis oporteret cum Euangelium praedicaret ? Quae deesse fercula possunt | spirituali Domini C 192 mensae, id est sacrae Scripturae, in qua, iuxta

Gregorium,

et elephans natat et agnus ambulat ? Cuius quidem intelli-

193o gentia ita omnium alimentorum et deliciarum copiis exuberat,

ut sola in qua facilius tem et

1935

ipsa triplici expositione perfectionem teneat doctrinae, quislibet et dictaminis suauitatem multo amplius et quam apud poetas addiscet, et simul morum honestaaedificationem animae plene percipiet.

127. Quis enim,

non

dico poetarum,

uerum

etiam

philo-

sophorum maturitate dictaminis beatum Hieronymum, quis in suauitate beatum Gregorium, quis in subtilitate beatum aequiparet Augustinum ? In illo quidem Ciceronis eloquentiam, in istis Boethii suauitatem et Aristotelis inuenies subti-

18 21 24 27

decor nisi his diligenter assignatis elucere poterit. Quare ergo, inquies, propter Ciceronis libros praedictus doctor tam grauiter correctus et flagellatus est, ut sub obtestatione sacramenti cogeretur omnino saecularium librorum lectioni abrenuntiare ? Profecto quia non pro utilitate aliqua sed pro oblectatione eloquentiae illis intendebat, neglecto sacrae Scripturae studio, cuius, ut ipsemet ait, incultus ei sermo horrebat. Ego autem nullius artis lectionem cuicumque religioso interdicendam arbitror, nisi forte pet hoc maior aliqua eius utilitas praepediatur, sicut et in ceteris bonis faciendum scimus, ut uidelicet minora pto maioribus quandoque intermittantut uel penitus omittantur. Quippe cum nulla est in doctrina falsitas, nulla in uerbis turpitudo, nonnulla de scientia utilitas, quia haec discendo aut docendo culpari meretur, nisi causa interuenerit supra posita, potiori uidelicet bono neglecto aut dimisso. 125-c, Nemo etenim scientiam aliquam recte malam esse dixerit. 18/19 saecularium] sectarium T 21 ei inter lin. C, ut zn textu del. 22 cuicumque] cuique C 24 quandoque ex quando C ; quando T 26 discendo aut docendo] docendo aut discendo C 29 etenim] in CT T2ssco

resin Uy 20:

1914/1915 Sap. 1, 11. 515A.

1928/1929 Greg. Magn., In Iob, Epist. missoria 4,PL 75,

1917 legere ex legem R 1925 parabolis inter lin. T esse om, T 1936 Hietonymum] quis in suauitatem beatum iheronimum add. de/. R 1937 suauitate] suauitatem RCT

THEOL. CHRIST. II, 127-129

192

194o litatem, et, ni fallor, multo amplius, si singulorum conferas scripta. Quid de eloquentia Cypriani siue Origenis et aliorum innumerabilium

ecclesiasticorum

doctorum,

tam Graecorum

quam Latinorum, in omnibus liberalium artium studiis eruditissimorum ? Cyprianum in dictamine omnes transcendisse 1945 gentiles, ipsorum quoque gentilium iudicio, beatus asserit Augustinus ubi quaedam dicta | cuiusdam Epistolae Cy-T 142 vb priani inducta sunt a Christianis, in ipsum certaminis conflictum inter Christianos et gentiles habitum, qui de eorum doctoribus in dictando praeualuisset. Sunt autem haec illa 1950 Cypriani uerba, dicentis quodam loco : ‘Petamus hanc sedem. Dant secessum uicina secreta. Vbi dum erratici palmitum lapsus pendulis nexibus per harundines baiulas repunt, 47 t Rm uiteam porticum frondea tecta fecerunt’. | De quo quide uerborum istorum ornatu beatus Augustinus in IV De 1955 doctrina Christiana meminit dicens : 'Exigua et fragilia bona

spumeo uerborum ambitu ornantur. Est tale aliquid in Epistola beati Cypriani. Ait ergo quodam loco : ‘Petamus hanc sedem’ ' etc. 128. Quod si in breui assequi iuuat Christianos lectores tam 196o genera constructionum quam ornatus uerborum, plene id percipient ex ipsis artibus quae ista ex integro et aperte tradunt, grammatica

scilicet, dialectica, rhetorica ; nec opus est diu

detineri in fabulosis poetarum, ut haec colligant quae ibi aut raro aut obscure atque imperfecte notantur. Vnde nec Tul196; lius in Rhetorica, cum de elocutione plene instrueret, poeticis uti uoluit exemplis, sed propriis, in quibus plenius, ut ipsemet ait, ars emineret.

129. Quid ergo episcopi et religionis Christianae doctores poetas a ciuitate Dei non arcent, quos a ciuitate saeculi 1970 Plato inhibuit ? immo quid in solemnibus magnarum festiuitatum diebus quae penitus in laudibus Dei expendi debent,

ioculatores, saltatores, incantatores, cantatores turpium acciunt ad mensam, totam diem et noctem cum illis feriant at-

que sabbatizant, magnis postmodum eos remunerant praemiis 197; quae de ecclesiasticis rapiunt beneficiis, de oblationibus pauperum, ut immolent certe daemoniis ? Quid enim sunt tales 1946/1953 1953/1958 1964/1967 (Teubnet.)

Ad Donatum 1, ed. Harten (CSEL 3, 1) 1 ; PL 4 (ed. 1891) 198-199. De doctrina Christiana IV, 14, 31, ed. MARTIN (CClat 32) 138 ; PL 34, 102. Cicero, Ad C. Herennium de arte rhetorica IV, 7, 10, ed. G. FRIEDRICH 71. 1968/1970 Supra, TChr II, 54.

1940/1941 conferas scripta /rp C 1946 quaedam dicta] quidem dicta inducta sunt [T 142vb] a chtistianis quaedam RCT ; cfr paulo infra 1952 baiulas ex baiules T 1957 beati oz. C 1960 plene] plenius C 1971 laudibus] laudes C

textu del.

1972 cantatores ex cantationes T

1976 ut inter lin. C, uocabulo in

THEOL. CHRIST. II, 129

193

histriones nisi praecones, et, ut ita dicam, apostoli daemonum per quorum ora uel gestus praedari miseras non cessant ani-

mas ? Grauat profecto et taedet auditores quae in ecclesia Dei 1980 dicuntur. Molestum est illis quod offerunt Christi altaribus, nec in ipsis missarum solemniis ad unius horae spatium a uaniloquiis cohibere possunt. Totus flagrat et anhelat animus foras ad curiam daemonum et conuentus histrionum, ubi sunt

in oblationibus prodigi'et cum summo solentio et toto desi1985 derio attenti illi, ut dictum est, diabolicae praedicationi. Pa-

rum fortassis et hoc diabolus | reputat quod extra sacra loca R 47 v basilicarum gerunt, nisi etiam scenicas turpitudines in ecclesiam Dei introducat. Proh dolor! audet hoc, et proh pudor ! perficit, atque ante ipsa Christi altaria, omnibus iam ubique 1990 introductis turpitudinibus, per solemnitatum conuentus tem-

pla dedicantur daemonibus, et sub religionis et orationis obtentu, ad explendam libere lasciuiam, omnibus undique tam uiris quam feminis conuenientibus, Veneris celebrantur uigi-

liae. |

1979 Grauat ex Grauas C Dei dicuntur /rp C, sed Dei mg C 1980 quod] qui T 1981 a] ac T 1988 proh?] pudor perficit add. del. C 1989 ubique inter lin. C 1990 introductis ex introductas C 1993/1994 uigilae] Explicit secundus add. RC (iam C p. 193), pro quibus uacat T

13

C 193

LIBER III 1. Cum omnis controuersiae discussio aut in scripto aut in ratione uersetur et in eisdem terminetur, si huiusmodi est quae finem accipiat, primo nobis necessarium duximus ex scriptis 5 praecellentium sapientum ad nostrae fidei firmamentum auctoritates conferre. Deinde ipsas etiam auctoritates ad nostrae perfectionem disputationis superest rationibus fulcire, in his quidem in quibus non irrationabiliter uidentur oppugnari, ne forte illud Comici poetae nobis improperetur : 10 'Huic opus est patrono quem mihi paro defensorem’. Beatus quoque Augustinus capitulo primo libri De moribus ecclesiae contra Manichaeos auctoritatem rationi praemittendam censet, dicens : ‘Naturae quidem ordo ita se habet, ut cum aliquid dicimus, rationem praecedat auctoritas. Nam et 15 infirma ratio uideri potest quae, cum reddita fuerit, auctorita-

tem postea per quam firmetur assumit'. 2. Restat itaque nunc nobis post auctoritatum fundamentum fulcimenta superinducere rationum, maxime ideo ne uerbositas inimicorum Christi nostrae insultet simplicitati. 20 Qui cum aliquos idiotas aut minus eruditos Christianos inductionum suarum laqueis praepedierint, summae id sibi gloriae adscribunt!. I Lecrio ABAEL. : Locum comparandum add. CT (= TSch IL, 16-17) : 2-a, Quibus quidem non sufficit ut soli moriantur, nisi etiam alios suis consepeliant erroribus, illo uidelicet Iudaeorum more quo eos Veritas dicit 3 mate et aridam citcuite ut unum faciant proselytum. 2-b, Omnium autem bonorum quasi fundamentum sanctae Trinitatis fidem ponimus, ut ab ipsa diuinae naturae cogitatione omnium bonorum 6 ducatur exordium. Quisquis itaque hoc fundamentum labefactare poterit, nihil fructuosum de his quae superaedificanda sunt relinquit. Vnde et nos primum huic tanto periculo tam auctoritatum quam rationum clypeum 2-3 Cfr Matth. 23, 15.

Fragm. 2-alb mg ibidem C ; ad finem numeri 2 in textu apud T — 2 consepeliant] consepeliat T — 7 quae] etiam T I :cfr T Sum Il, 2 et TSch II, 14. TSch 1M, 15. 2a ew SCH) LINTÓ:

2:e TSum Il, 2, aliter tamen in initio ; — ad 2-bi fe Scb:

2/4 Cfr Cicero, De inuentione rhetorica II, 40,116.

— 9/10 Non repperi.

11/16

Lib. I, 3, PL 32, 1311; — ap. Abael. adhuc TSch II, 14; T'Chr II, 13-a; SNbr 1, 9, SIN/ong 1, 10.

1 Liber III manu rec. T, Incipit tertius RC — 3 et] ut T 4 duximus ex 17 auctoritatum] auctorita-

diximus R 15 uideri] non add. RCT, del. C tem T 21 praepedierint] pepedierint T

THEOL. CHRIST. III, 3-4

195

9. Multi namque iam clamant magni antichristi praecones, per quos hostis humani generis fidem, 'omnium bonorum fun2; damentum’, labefactare conatur. |Talium ora quondam mira- R 48 culis obstrusa sunt, cum illi uerbis, sancti uero patres dimicarent factis.

30

35

4o

4;

Praeterierunt

miracula,

creuit malitia ; fallacia

membra sua aduersus ueritatem iam effrenis armat atque unum iam superest, ut qui non possumus factis, pugnemus uerbis, in ipsa confisi Veritate quae nos confortat dicens : Pontte in cordibus uestris mon jraemeditari quemadmodum respondeatis : ego enim dabo uobis os et sapientiam, cui non poterunt resistere et contradicere omnes aduersarit uestri. 4. Supra uniuersos autem inimicos Christi, tam haereticos quam Iudaeos siue gentiles, subtilius fidem sanctae Trinitatis perquirunt et acutius arguendo contendunt professores dialecticae seu importunitates sophistarum, quos 'uerborum agmine atque sermonum inundatione beatos' esse Plato irridendo iudicat. Hi argumentorum excercitio confisi, quid murmurent scimus, ubi facultas aperte garriendi non datur, hi, inquam, non utentes arte sed abutentes. Neque enim scientiam dialecticae aut cuiuslibet liberalis artis sed fallaciam sophisticae condemnamus, praesertim cum sanctorum quoque patrum iudicio haec ars maxime, ut supra meminimus, commendetur et ceteris praeferatur.

9 opponere curauimus, in eo quidem confisi qui suos confortat dicens : Cum steteritis ante reges et praesides, nolite cogitare quomodo aut quid loquamini : dabitur enim uobis in illa hora quid loquamini. Cuius quidem fretus auxilio, paruulus 12 Dauid immensum et tumidum Goliam proprio ipsius gladio iugulauit. Et nos ergo ipso humanarum gladio rationum quibus nos tam philosophi quam haetetici impetunt in eos conuerso, tobur eorum [...].

9-11 Matth. 10, 18-19.

9 confisi] confici T

3:e [Sum V, 5.

11-12 Cfr I Sam. 17, 51.

12 ipsius] Goliae aZ.

T

14 impetunt] impetum T

4 :e TSum I, 4.

24/25 Cfr pseudo-Aug., De symbolo, PL 40, 1189 ; uide supra, TChrI, lin. 104.

30/33 Luc. 21, 14-15. 37/38 Timaeus 19e, ttansl. Calcidii, ed. Waszinx (Plato Latinus IV) 11. 41/45 Supra, [Chr II, 117.

40 murmurent RC(TSwm), murmurarent T —— aperte gar28 atque ex at C 43 condemnamus inter lin. T, com42 liberalis inter lin. C tiendi rp C mendemus 27 textu del. 44 ats ex pars R.

196

THEOL. CHRIST. III, 5-6

5. Tenet itaque haec philosophia, acutissimi gladii instar, quo tyrannus ad perniciem princeps utitur, | ad defensionem, T 143 ta ac pro intentione utentium, sicut plurimum prodesse ita et plurimum nocere potest. Scimus quidem a Peripateticis, quos so nunc dialecticos appellamus, nonnullas et maximas haereses tam Stoicorum quam Epicureorum rectis rationibus esse repressas ; sicut est illa de qua contra Stoicos disputant, et firmissimis adstruunt argumentis quod, licet Deus ab aeterna cuncta prouiderit atque ipsius prouidentia omnino falli non 55 possit, non tamen ideo cuncta ex necessitate proueniunt, ut

scilicet humani pereat libertas arbitrii. Alioquin, inquit princeps Peripateticorum Aristoteles in I Periermenias, ‘non oportebit | consiliari neque negotiari’. — De libero autem R 48 v arbitrio conuenientius alibi disserendum

| nobis reseruamus. C 194

60

6. Sed neque ullam scientiam malam esse concedimus, etiam illam quae de malo est ; quae iusto homini deesse non potest, non ut malum agat sed ut a malo praecognito sibi prouideat, quod nisi cognitum, teste Boethio, uitare non posset. Non est enim malum scire decipere uel adulterari sed ista commit65 tere, quia eius rei bona est cognitio cuius pessima est actio ; et nemo peccat cognoscendo peccatum sed committendo. Si qua autem scientia mala esset, utique et malum esset quaedam cognoscere ac iam absolui a malitia Deus non posset, qui omnia nouit. In ipso enim solo omnium plenitudo est scientiarum 7o cuius donum est omnis scientia. Scientia quippe est comprehensio ueritatis rerum quae sunt, atque is cuncta ueraciter discernit cui ea quoque quae non sunt quasi praesentia assistunt. Vnde et enumeratis donis Spiritus eius, ipse spiritus scientiae esse dicitur. Sicut autem mali quoque scientia bona 35 est, ad euitandum scilicet malum necessaria, ita potestatem

etiam mali bonam esse constat et ad promerendum necessariam. Si enim peccare non possemus, nihil non peccando promereremur ; et ei qui liberum non habet arbitrium, nullum 5 :e TSum Il, 6.

6 : e TSum Il, 7; — ad TSch Il, 29.

57/58 Periermenias 9, 18b, transl. Boethii, ed. L. Mrwro-ParuErro

(Aristoteles

Latinus II) 15 ; — ap. Abael. adhuc T.5zz 1I, 6. 58/59 Cfr TSch Ill, Comm. Rom. et Ezbia. 60/63 De differentiis topicis II, PL 64, 1184B. 72 Rom. 4, 17. 43/44 Isai. 11, 2.

46 Tenet]inquam add. C 53 adstruunt argumentis 7rp C 54 falli ex fallere C non] nec T 56 scilicet] sibi T 62 ut!] uel T sed] uel T 64 enim om. T O5 est?]eius add. del. T — 66 peccatum inter lin.C — 6? qua inter lin. T 68 ac] nec T a malitia inter lin. C 70 est!] om. T 71 is] his RC, eis T 72 quasi praesentia trp C 73 eius] sancti C — 76 promerendum] promerendam R 77/78 promereremur] promeremur R

THEOL

CHRIST. TID 16:8

197

ex his quae coactus agit, debetur praemium. At uero e contra, 8o ut ait propheta, qui potuit transgredi et non est transgressus, facere mala et non fecit : ideo stabilita sunt bona illus in Domino. 7. Ex his itaque liquidum est nullam aut scientiam aut potestatem malam esse, quantumcumque mala sint exercitia

8; ipsarum, cum et Deus, omnem tribuat scientiam et omnem ordinet potestatem. Qui etiam de postestate iniquissimi Pilati aduersus se ait : Non haberes in me potestatem nisi datum tibi esset. desuper. Scientias itaque approbamus sed fallaciis abutentium

resistimus.

Non

enim,

teste

Tullio,

mediocriter

9o errant qui ex uitio hominis scientiam culpant. 8. Sic enim cum de reprehensione argumentationum in Rhetorica doceret, ait inter |cetera : ‘Non ad id quod instituitur accommodabitur R 49 r aliqua pars argumentationis, si res ex hominis uitio uituperabitur, ut quis doctrinam ex alicuius docti uitiis reprehendat’?. I. LEcrIO ABAEL. : Locum comparandum add. CT (= TSch Il, 31-35) : 8-a. Nullos autem sactis litteris eruditos ignorare arbitror, plus in sacra doctrina spirituales uiros ex ipso scientiae studio quam ex religionis merito 3 ptofecisse, et quo quisque sanctorum ante conuersionem suam ampliorem saecularium litterarum scientiam habuerat, post conuersionem suam eum amplius in sancta eruditione ualuisse. Paulus quidem apostolus, licet non 6 maior merito quam Petrus uideatur, uel confessor Augustinus quam Martinus, tanto tamen uterque altero maiorem in doctrina gratiam post conuetsionem habuit, quanto antea maiore litterarum scientia pollebat. Ex quo 9 praecipue saecularium quoque litterarum studium diuina dispensatione commendari arbitror, non solum propter utilitatem quam continent, uerum ne a donis eius alienae uiderentur, si ad nullum eis commodum uteretur. 12 Nouimus tamen et ab Apostolo dictum quia scientia inflat, id est superbiam

12 I Cor. 8, 1.

Fragm. 8-a[e ibidem, num. 8, in textu add. CT 1 autem inter lin. T, esse in textu 2 spirituales] spiritales T scientiae] litterarum add. CT, del. T 6 uideatur uel] uideat T 8 antea inter lin. C, annua in textu del. 10 propter

TSch, pet

CT

quam inter lin. C — 11 uteretur] uertetur C

7:6e TSum Il, 8 ; — ad TSch II, 30, partem primam. alteram. 8-a : e TSch II, 31.

80/82 Eccli. 31, 10-11. 86/88 Ioh. 19, 11. — ap. Abael. adhuc TScé II, 30.

81 sunt] omnia add. R. 90 Sic] Si T teptehendat] reprehendam T

8 : ad TSch II, 30, pattem

89/94. De inuentione rhetorica I, 50 ;

92 instituitur ex instituatur T

94

198

THEOL. CHRIST. III, 8

generat. Sed ex hoc praecipue bona esse conuincitur quia in malum supetbiae conscium sui tribuit. Sicut enim nonnulla sunt bona quae nonnisi ex 15 mala proueniunt, ita etiam nonnulla sunt mala quae ex bono originem trahunt. Paenitentia quippe seu correctionis satisfactio cum bonae sint, ita malum factum comitantur ut nonnisi ab eo nasci possint. E contrario super18 bia siue inuidia cum sint pessimae, a bonis initium habent. Nemo quippe nisi ex bonis quae se habere recognoscit, in superbiam extollitur, et nemo alteri nisi pro bonis eius inuidet. Vnde et Lucifer ille qui mane oriebatur, 21 tanto ad superbiendum pronior exstitit quanto ceteris angelicis spiritibus per sapientiae uel scientiae claritatem superior fuit. Nec tamen ideo sapientiam uel scientiam de naturis rerum cognoscendis quam a Deo acceperat, 24 malam | dici conuenit, licet ille superbiendo male illa usus sit. Sic et cum C 195 quislibet de philosophia uel doctrina sua superbit, non ipsam culpate scientiam debemus propter adiunctum uitium, sed unumquodque secundum se 27 pensati conuenit, ne forte indiscrete agentes propheticam illam maledictionem incurtamus : Vae his qui dicunt bonum malum et malum bonum, ponentes lucem tenebras et tenebras lucem ! 8-b. Haec aduersus illos dicta sufficiant, qui suae imperitiae solatium 30 quaerentes, cum nos aliqua de philosophicis documentis exempla uel similitudines inducere uiderint quibus planius quod uolumus fiat, statim obstre33 punt quasi sacrae fidei et diuinis rationibus ipsae naturae rerum, a Deo conditarum, inimicae uiderentur, quarum uidelicet naturarum maximam a Deo peritiam ipsi sunt a Deo philosophi consecuti ; ut cum sancti doctores 56 allegoriarum mysteria in ipsis animalium uel quarumlibet rerum naturis inuestigent, iuxta ipsorum philosophorum dicta has assignent, dicentes quidem hanc huius uel illius tei esse naturam sicut physicae scriptores tradide39 tunt. In tantum uero in ipsa factura sua delectatur Deus, ut frequenter ipsis rerum naturis quas creauit, se figurari magis quam uerbis nostris quae nos confinximus aut inuenimus exprimi uelit, et magis ipsa rerum similitu42 dine quam uerborum nostrorum gaudeat proprietate, ut ad eloquentiae uenustatem ipsis rerum naturis iuxta aliquam similitudinem pro uerbis Scriptura malit uti, quam propriae locutionis integritatem sequi. 8-c. Nemo itaque me culpare praesumat, si ad propositum nostrum osten45 dendum aliquas, uel ex nobis uel ex philosophis, similitudines induxero,

quibus facilius aperire quod desidero possim. Scriptum quippe est : “Fas 48 est et ab hoste doceri". Et cum intelligentiae deseruimus, modis omnibus curandum est ut, quoad possumus, id facilius studeamus. $-d, Vnde est illud beati Augustini consilium in IV De doctrina Chris$1 fiana, ubi quidem Christianae doctrinae modos exsequitur ac docet : “Non curante", inquit, ^... negligentiam". 8-e. Item : “Quid enim prodest ... quod clausum est" ? 20 Cfr Isai. 14, 12.

28-29 Isai. 5, 20.

47-48 Ouidius, Metamorphoses IV, 428.

50-52 De doctrina Christiana IV, 9-10, 23-24, ed. I. Martin (CClat 32) 132 ; PL 34, 99, ut plenius legitur in TSch II, 34 ; SN Prolog. 3. 52 **Quid enim prodest..." prima uocabula sunt textus qui plenius legitur in TSch IL, 35, nempe De doctrina Christiana TV, 10, 24, ed. I. Martin,

135 ; PL 34, 99-100 ;— ap. Abael. adhuc,

sed in textu longiori, SN Prolog. 3. — Adhuc lin. 52/53 : “... quod clausum est" ? ultima sunt uerba textus qui plenius legitur in TSch II, 35 et SIN Prolog. 5, nempe “Insignis est indolis ... quod clausum est", Aug., De doctrina Christiana IV, 11, 26, ed. I. MARTIN, 134-155 ; PL 34, 100.

13 ex] et T bona inter lin. C, dona in textu del. 15 etiam om. T 16 quippe om. C 17/18 superbia] sine add. del. C 18 siue] sine CT pessimae] nonnisi add. T — 19/20 et nemo... inuidet om. C — 22 fuit] nec tamen ideo add. del. C (dittogr.) 24 usus sit rp C —— 30 Haec inter lin. T — 32 uiderint TSch, uiderit CT 39 sua inter lin. C — 44 sequi] Cum ad. del. T — 4$ desidero inter lin. C, deus ideo in textu del. 52 curante] curate T 8-b: e PSch Il, 32. Tisch Usage

S:c*wewnScpa lias.

8-d:e

Tsch Il, 34.

8-e:e

THEOD

95

100

10;

110

11;

120

CHRIST)

Ilf, 9-II

I99

9. At sicut erroneam penitusque irrationabilem esse talium T 143 tb reprehensionem non ambigimus, ita et eorum impietatem maximam impietatem profitemur, qui donum Dei maximum, quod ex collatione scientiae susceperunt, improbitate sua culpari faciunt atque uilescere, et immeritam atque innocentem artem in suae culpae trahunt participationem. Quod quondam et de rhetorica contigisse in ipsa statim Tullius Rhetorica meminit, et nos quotidie modo de dialectica fieri non ignoramus. Quippe sicut illam malitiosorum oratorum sollertia omnibus fere bonis hominibus odiosam fecerat, propter incommoda. scilicet ciuitatibus per eam frequenter illata, ita etiam fere omnibus religiosis contemptibilem reddidit dialecticam impudentium scholarium eius uita et garrulitas, sanctam Dei ciuitatem, quae est ecclesia, plurimum perturbantium. Qui dum intollerabili uerbositate gloriam sibi comparare nituntur, non sinit miseros animaduertere singularis eorum superbia, in quantam secum ignominiam ipsam de qua gloriantur artem deiiciant. 10. Aduersus impudentiam quorum et Tullius in II Rhetoricae ad Herennium inuectus ait, de causa scilicet ambigui Scripti disserens hoc modo : ‘Sunt qui arbitrentur ad hanc causam tractandam uehementer pertinere cognitionem amphibologiarum, eam quae a dialecticis profertur. Nos uero arbitramur non modo nullo adiumento esse sed potius maximo impedimento. Omnes enim illi amphibologias occupant, eas etiam quae parte ex altera sententiam nullam possunt interpretari. Itaque et alieni sermonis molesti interpellatores et scripti, tum odiosi, tum obscuri interpretes sunt, et dum caute

et expedite loqui uolunt, infantissimi reperiuntur. Ita dum metuunt in dicendo ne quid ambiguum dicant, nomen suum 12; pronuntiare non possunt. Verum horum pueriles | opiniones C 196 rectissimis

| rationibus, cum

uoles, refellemus.

InpraesentiaR 49 v

rum hoc interdicere non alienum fuit, ut huius infantiae garrulam disciplinam contemneremus'. 11. Sed nec ipse maximus eorum praeceptor, Aristoteles, 130 Sophisticas ipsorum importunitates reticuit, dicens in I Perier-

100/102 De znuentione rhetorica I, 1. 113/128 Ad C. Herennium de arte rhetorica I, 1I, 16, ed. G. FnrEpnRiCH (Teubner.) 24. 129/132 Cap. 6, 17a, transl. Boethii, ed. MiQwro-PALUELLO, 9.

102 meminit] faceret T 112 deiiciant] pellatores ex Periermenias

dicens add. del. R 104 bonis] religiosis add. del, T fecerat] 111 corum] earum CT superbia] superbiam T' qua inter lin. R. deficiant T' 118 nullojulloT 121 alieni ex alienis R interinterpretatores C 124 ambiguum] ambiguunt RT 130/131 inter lin. C, ptedicamentorum in textu del.

200

THEOL. CHRIST. III, 11-12

menias : ‘Et quaecumque', inquit, ‘cetera talium, determinamus contra argumentatorum sophisticas importunitates'. CT 12. His et illa saluberR 12. De hic etiam Resfonrima tam apostoli Pauli quam siones Adriani papae conbeati Ambrosii adhortatio 135 tra obiectiones quorumdam consonat libro I De fide ad ad Carolum, capitulo XLIX, Gratianum |imperatorem, sic ita continent : 'Omnem uim uenenorum suorum in dia- continens : 'Scriptum est Cauete ne quis uos depraedetur lectica disputantes ponunt per philosophiam et inamem 140 haeretici, quae philosophoseductionem, secundum tradirum sententia definitur non adstruendi uim habere sed tionem hominum et secundum elementa huius mundi, et non studium destruendi. Sed non in dialectica placuit Deo sal- secundum Christum. Omnem enim uim uenenorum suorum 145 uum facere populum. suum. Regnum enim Dei in simpli- in dialecticis disputationibus constituunt, quae philosophocitate fidei est, non in contenrum sententia definitur non tione sermonis’. adstruendi uim habere sed studium destruendi. Sed non 150 in dialectica placuit Deo saluum jacere populum suum. Regnum enim Dei in simplicitate fidei est, non in conten-

tione sermonis'. Quam etiam

155

beati Ambrosii sententiam in eadem adhortatione Res$onsiones Adriani papae contra obiectiones quorumdam ad Carolum, capitulo

160

XLIX,

ita commemorant

:

"Omnem uim uenenorum suorum in dialectica disputantes t2secy Gin

cite Sam Ls:

133/148 (col. prima) et 155/167 (col. altera) Epist. ad beatum Carolum regem de imaginibus, in actione IV, c. 49, PL 98, 1268BC ; Iuo Carnot., Decretum IV, 229, PL 161,

133/155 (col. altera) De fide I, 5, 41-42, ed. FaLLER (CSEL 78) 17-18 ; 314AB. 143/145 (col. prima) et 150/152 139/144 Col. 2, 8. PL 16 (ed. 1880) 559AB. 153/155 (col. altera) et 146/148 (col. prima) Cfr (col. altera) Cfr Matth. 1, 21. I Cot. 4, 20.

132 argumentatorum] argumentorum CT 131 quaecumque] quicumque T 157 adhortatione] adhorta148 sententia ex sententiam T 136 I] III C, IL T 162/163 suo162 Omnem] enim add. C tionem T 161 XLIX ex XLX C tum ex suo C, suo inter lin. T

THEOL.

CHRIST. III, 12-14

201

ponunt haeretici, quae philosophorum sententia definitur non adstruendi uim habere sed studium destruendi' etc.

165

13. Item : 'Aufer hinc argumenta ubi fides quaeritur. In ipsis gymnasiis suis iam dialectica taceat. Non quaero quid loquantur 170 philosophi, requiro quid faciant. Soli in suis gymnasiis remanserunt. Vide quam fides argumentis praeponderet. Illi quotidie a suis consortibus deseruntur qui copiose disputant, isti quotidie cresunt qui simpliciter credunt. Non creditur philosophis, creditur piscatoribus ; non creditur dialecticis, creditur publicanis. Illi uoluptatibus et deliciis 175 orbem ligarunt, isti ieiuniis et doloribus exuerunt. Plures itaque iam cepit illicere iniuria quam uoluptas'. Item de Arrianis : ‘Nonne ex philosophia omnem impietatis suae traxerunt colorem' ?

14. Et Apostolus ad Corinthios : Sz quis, inquit, contentiosus widetur esse, nos talem consuetudinem non habemus neque eccle180 s1a Det, Et ad Timotheum I scribens epistolam, diligenter ad ultimum admonet, ut summo opere inusitata uerba quasi profana et falsae scientiae loquens deuitet per quos a fide quosdam iam excedisse asserit, dicens : O Timothee, depositum custodi, dewitans profanas uocum nouttates et opponens falsi 185 ominis scientiae, quam quidam promittentes, circa fidem exciderunt. Idem ad eumdem in II : Haec commoneo, testificans coram Deo, nol? uerbis contendere : in nihil utile est nisi ad

subuersionem audientium. Profana autem et uamloquia deuita. Multum enim proficiunt ad impietatem, et sermo eorum ut cancer 190 serpit. Item : Iuuenilia autem desideria fuge, sectare uero tustiHam, fidem, caritatem, pacem cum Iis qui inuocant Deum de

corde puro. Stultas autem et sime disciplina quaestiones deuita, sciens quia generant lites. Seruum autem Domini non oportet litigare, sed mansuetum esse ad omnes, docibilem, patientem, 195 cum modestia corripientem eos qui resistunt. Vnde et ab his

quos

obstinatos

atque

importunos

declinare nos Veritas admonet,

uiderimus

| certatores R sor

dicens : Nolite sanctum dare

canibus neque mittatis margaritas uestras ante porcos, ne forte conculcent eas edibus suis, et comuersi dirumpant uos.

168/176 Ambrosius Mediol., Defide I, 13, 84, ed. 570D-571A. 176/177 Ibid. 85, ed. FArLER, I Cor. 11, 16. 180/186 I Tim. 6, 20-21. 190/195 II Tim. 2, 22-25. 197/199 Matth. 7,

FALLER, 36-37 ; PL 16 (ed. 1880) 37; PL 16, 571AB. 178/180 186/190 II Tim. 2, 14 et 16-17. 6.

168/177 Item ... colorem om. C 175 ligarunt] legarunt T — 181 summo opete] summopete T 183 quosdam ex quodam C; quodam T, quadam R 184 falsi] falli T 186 II inter lin. C, V in textu del. 190 uero inter Jin. c 192 cotde] suo add, del. T 198 uesttas inter lin. C 199 eas ozz. T dirumpant] disrumpant T, corrumpant C

202 200

20 A

210

THEOL. CHRIST. III, 15-18

15. De illis autem quos deuotos ad inquisitionem ueritatis percipiendae uiderimus, ut eis scilicet per rationes satisfacere studeamus, Petrus apostolus admonet dicens : Dominum autem Christum. sanctificate, barati semper ad satisfaciendum omni poscenti uos rationem, de ea quae in uobis est spe et fide. | Et T 145 va coapostolus Paulus : Sermo, inquit, wester in gratia conditus sit sale, ut sciatis quomodo oporteat uos unicuique respondere. Aliud quippe est conferendo ueritatem inquirere, aliud disputando contendere ad ostentationem. Illud quippe deuotionis est studium ad aedificationem, hoc elationis impetus ad gloriationem. Ibi scientiam quam non habemus percipere nitimur, hic eam ostentare quam nos habere confidimus. Quo enim

est excellentius

scientia bonum,

facilius ad elationem

trahit, iuxta illud Apostoli : Scientia inflat, caritas aedificat.

16. Vnde et magnus ille apostata angelus qui pro maiori perspicacitate intelligendarum naturarum rerum ceteris a propheta praelatus est, et prae nimia scientiae | illuminatione C 197 lucifero comparatus, dicente propheta : Tu, Lucifer, qui mane oriebaris etc., quanto maiori praeditum sapientia se conspexit, tanto facilius altiusque intumuit et prostratus deterius ruit. 2a o Cuius, ni fallor, imaginem inter uniuersos philosophos dialectici sibi hoc tempore uindicant, quasi magis egregiam adepti philosophiam, quia magis uerbosam, hi, inquam, tam Deo infesti quam hominibus ingrati, sicut scriptum est : Vir linguosus non dirigetur in terra etc. Et Boethius : ‘Si arrogans est’, 22 ^ inquit, *odiosus est’. 17. Haec quidem, omnis peccati initium, angelum primum,

ZI

A

ut diximus,

25 o

statim a conditoris

sui uisione, hoc est a uera

beatitudine, expulit : quae sicut illum apostatare fecit, ita et multos ei adhuc per haeresim acquirit. Non enim ignorantia |R 5o v haereticum facit sed superbia, cum quis uidelicet, ex nouitate aliqua nomen sibi comparare desiderans, aliquod inusitatum proferre gloriatur, quod aduersus omnes importune defendere nititur, ut superior omnibus uideatur, aut ne confutata sen-

tentia sua inferior ceteris habeatur. 18. Vnde

Augustinus

15 in fine : cfr TSum I, 9.

in libro De utilitate credendi, haereticum

17 : e TS5uz 1, to.

202/204 I Petti 5, 15. 204/206 Col. 4, 6. 213 I Cor. 9, 1. 214/218 Isai. 145 13:2: 223/224 Ps. 139, 12. 224/225 In Topica Ciceronis Commentaria 1l, PL 64, 1075D. 226 Eccli. 1o, 15. 235/238 O.c. 1, ed. ZycHa (CSEL 5, 1) 5 ; PL 42, 65 ; — ap. Abael. adhuc ¢sch 9 uel TSch Prolog. 9. 203 sanctificate] sanctificare RCT, in cordibus add. R 211 eam inter lin. C, est in textu del. 218 se om. C 221 uindicant] uendicant RCT 224 dirigetur] diligetur RCT 230 cum] ut T

THBEOEUCHRIST. III; 18:21 diligenter describens

: *Haereticus',

inquit, ‘est, ut mea

203 fert opinio,

qui alicuius temporalis commodi et maxime gloriae principatusque sui gratia, falsas ac nouas opiniones uel gignit uel sequitur’. Idem in XVIII De couitate Dei : ‘Qui in ecclesia aliquid prauum sapiunt, si 240 correpti contumaciter resistunt et sua pestifera dogmata emendare nolunt sed et defendere persistunt, haeretici fiunt.

R19. Vnde Augustinus in epistola Ad Optatum ait :

CT 19. Item idem in epistola Ad Optatum : ‘Si de

‘Si de anima falsitatis asser-

anima’, inquit, 'falsitatis as-

245 tio proferatur, et falsitas sertio proferatur, et falsitas mendacem et falsitatis immendacem et falsitatis importuna defensio haereticum portuna defensio haereticum facit'. tacit’. Idem!, Super Genesim : ‘Non ob aliud sunt haeretici nisi 25o quod, scripturas canonicas non recte intelligentes, suas falsas opiniones contra earum ueritatem peruicaciter asserunt'. 20. Ad quod tanto facilius professores dialecticae pertrahi solent, quanto se amplius rationibus armatos esse autumant, et tanto securiores liberius quidlibet aut defendere aut im255 pugnare praesumunt ; quorum tanta est arrogantia, ut nihil esse opinentur quod eorum ratiunculis comprehendi atque edisseri non queat, contemptisque uniuersis auctoritatibus, solis sibi credere gloriantur. Qui enim id solum recipiunt quod eis ratio sua persuadet, profecto sibi solis acquiescunt, quasi 260 eos habeant oculos qui in nullis caligare nouerint. Aduersum quales illud Augustini dicitur super XXXIX psalmum : "Nonne superbus inueniris cum dicis : primo uideam et sic credam' ? 21. Quibus, quod mirum est, ex scientia ignorantia genera265 tur, ut contrarium uitium uirtus pariat. Scientiam quippesuperbia, superbiam caecitas comitatur, cum quis uidelicet donum 1. Lecrro AnaAxr.: Idem, Super Genesi; ... asserunt! hic omisit redactio prima ; ofr num. 23-4. 20 : ptima pats e [Sum Il, 11.

zr se Sam Foro

238/241 De ciu. Dei XVIII, 51, ed. DomBart-Kaxs (CClat 48) 649 ; PL 41, 613 ; — ap. Abael. adhuc ¢sch 9 uel TSch Prolog. 9. 242/248 In Augustini operibus non teppeti ; — ap. Abael. adhuc ¢sch 9 uel TSch Prolog. 9. 249/251 De Genesi adlitteram VL, 9, 13, ed. ZycHA (CSEL 28, 2) 208 ; PL 34, 360; — ap. Abael. adhuc tsch 9 uel TSch Prolog. 9. 260/263 Enarrationes in psalmos, Ps. 39, 21, ed. Dzxkzns-FnArpowT (CClat 39) 440 ; PL 36, 447 ; — ap. Abael. adhuc SNDr 1, 11, SINJong 1, 12. 265/266 Cfr I Cor. 8, 1.

236 est oz. T 238 ac] et T 240 correpti] cotrecti CT et inter lin. T 245 falsitas?] fallacitas T 256 tatiunculis] ratunculis R 260 eos habeant trp C Aduersum] Aduersus T

204

THEOL.

CHRIST. III, 21-23

maximum, quod a Deo recepit, sibi adscribit et non recognoscendo dantem amittit datum ; et tanto postmodum deterior fit quanto melior ante factus factori gratias agere contempsit. 27 o Iustum quippe est ut cui plus committitur, plus ab eo exigatur. Talium uero iustam excaecationem et sensus et uitae reprobae ignominiam Apostolus conspiciens ait : Qw? cum cognouissent Deum, non sicut Deum glorificauerunt aut gratias egerunt, sed euanuerunt in cogitationibus suis, et obscuratum est 275 insipiens cor eorum. Dicentes enim se esse sapientes, stulti facti

sunt. Propter quod tradidit illos Deus in passiones ignominiae, etc. 22, Et psalmista de huiusmodi contentiosis elatis qui se| R 51 x quasi magistros ac principes aliorum aestimant : Effusa est, inquit, contemptio super principes, et errare fecit eos in inuto et 280 non in uia. Haereticus quippe, ut aiunt, 'electus' interpretatur, eo uidelicet quod nemo haereticus fiat nisi quem propriae elationis aestimatio | ceteris praeferat, ut iam de communione C 198 aliorum uideri erubescat. Vnde Isidorus, Etymologiarum libro VIII, capitulo III : 'Haeresis, inquit, 'Graece ab 285 'electione' uocatur, quod scilicet unusquisque sibi eligat quod melius sibi esse uidetur', ac si diceret : non spiritum Dei sed suum sequentes.

29 o

23. Omnem autem elatum sicut impatientem ita et contentiosum necesse est esse, cum quis ei quoquo modo resistere ceperit. Et haec quidem ea est contentio quae, ut supra meminimus, haereticos facit. Vnde

29

MA

Gennadius!, De orthodoxa

fide ecclesiasticorum dogmatum, capitulo VII ita dicit : 'Quolibet quis acquiescat modo non est haereticus nisi in contentione haereticus fiat. Augustinus?, De unico baptismo, libro IV : 'Istum nondum haereticum dico nisi manifestata 1. Lecrio ABAEL. : Augustinus in redactione prima. 2. Lectio ABAEL. : Idem in redactione prima, Augustinus in alis, saltem secundum Abaelardi intentionem. 23 : ad £scb 9 et TSch Prolog. 9.

272/277 Rom. 1, uets. 21-22, 24 ac 26. 211/280 Ps. 106, 40. 280/286 L.c., PL 82, 296B. 290/291 T'Cbr III, 17-20. 291/294 Gennadius Mass., Liber siue diffinitio ecclesiasticorum dogmatum, 7, PL 42, 1215 uel PL 58, 983B ; — ap. Abael.

adhuc ¢sch 9 uel TSch Prolog. 9. 294/297 De baptismo contra Donatistas libri septem, IV, 16, 23, ed. PErscHENIG (CSEL 51) 249 ; PL 43, 169 ; — ap. Abael. adhuc tsch 9 uel TSch Prolog. 9.

272 conspiciens ex concupiscens C 280 electus interpretatur /rb C 284 VIII] IHIT 286nonZzmerlin.R 290 contentio ex intentio C — 294 Augustinus] Idem RCT, del. R, Augustinus mg R, ubi Augustinus inter lin. C 295 Istum] iustum T

THEOL.

CHRIST.

III, 23-27

205

sibi doctrina Catholicae fidei resistere maluerit et illud quod tenebat elegerit’!. 24, De talibus quidem electis psalmista commemorat dicens : Et non communicabo cum electis eorum. Quem Apostolus 300 quoque sententiam prosecutus, scribens ad Titum ait : Haereticum. hominem post unam. et secundam. correptionem. deuita, sciens quia subuersus est qui eiusmodi est et deliquit, cum sit proprio wdicio condemnatus. Quippe qui se ipsum magis ad contentionem praeparat quam ad disciplinam, et magis glo305 riam suam desiderat quam salutem, et se importune contendere apud se recognoscit, proprio eum iudicio ipsa eius conscientia accusat. 25. Haec illi effrenes et indomiti certatores attendant qui singulari superbiae cornu erecti, in ipsum etiam conditorem 310 irruentes, posuerunt in caelum os suum.

| A fallaciis quorum T 143 vb

simplicitatem fidelium protegi precatur qui ait : Salua me ex ore leonis, et a cornibus unicornium humilitatem meam. 26, A quibus et summo opere Apostolus cauendum admonet, hoc est a fallaciis ipsorum prouidendum, dicens : Cauete ne quis

wos decipiat per philosophiam inanem secundum elementa mundi, ac si diceret : prouidete ab | argumentis eorum qui de sin- R 5: v gulari et incorporea diuinitatis natura ad similitudinem corporum ex elementis constantium ratiocinari praesumunt, non tam pro percipienda ueritate quam pro philosophiae suae 320 ostentatione ; ideoque ad eius notitiam minime assurgunt qui superbis resistit semper et humilibus dat gratiam. 27. De talibus in Prouerbiis scriptum est : Abominatio Do31

A

1. Lectio ABAEL. : Hie redactio prima addidit (cfr notula ad Il, 19) : 23-a, Item idem, Super Genesim : “Non ob aliud sunt haeretici nisi quod, scripturas canonicas non recte intelligentes, suas falsas opiniones contra earum ueritatem peruicaciter asserunt". 1-3 Vt supra, TChr III, 19, textus ultimus. 25.6 T5777 Us; 13.

298/299 Ps. 140, 4.

227

26 : e TSum Il, 15.

299/303 Tit. 2, 10-11. 313/316 Col. 2, 8. 821 I Petri 5, 5.

27: e TSum Il, 16.

310 Ps. 72, 9.

311/312 Ps. 21, 322/324. Prou. 3, 32 et 34.

296 sibi doctrina zrp C 297 elegetit] elegit T ; Item idem super Genesim add. R, cfr supra in fine num. 19 301 unam et secundam Vu/g., primam et secundam R, uacant CT cotteptionem] corruptionem R 303 qui ex quod C 306 eum inter lin. R, cum in textu del. 309 ipsum] solum T 310 quorum ex quoque C 312 cornibus om. R 313 summo opere] summopere CT 317 incorporea ex in corpora R. 318 ratiocinati ex rationi C ; ratione T

206

THEOL: CHRISL.TIPE. 27-39

mini est omnis illusor et cum simplicibus sermocinatio eus. Illusores ipse deludet et mansuetis dabit gratiam. Vnde et Veritas 325 ipsa : Confiteor, inquit, tibi Pater caeli et terrae, quia abscondiste haec a sapientibus et prudentibus, et reuelasti ea paruulis. 28. Et Apostolus : Scriptum est, inquit, Perdam sapientiam sapientum et prudentiam prudentium reprobabo. Item : Nonne stultum. fecit Deus sapientiam huius mundi ? Nam quia in Dei sapientia 330 non cognouit mundus per sapientiam. Deum, placuit Deo per stultitiam praedicationis saluos facere credentes. Et post aliqua : Videte, inquit, wocationem uestram, fratres, quoniam non multa

sapientes secundum carnem, non multi potentes, non multi nobiles, sed quae stulta sunt mundi elegit Deus ut confundat sapien-

335 tes, et infirma mundi elegit ut confundat fortia, et ignobilia mund?

et contemptibrlia elegit et quae non sunt ut ea quae sunt destrueret, ut non glorietur omnis caro in conspectu eius, ut quemadmodum. scriptum est : Qui gloriatur, in Domino glorietur. 29, Vnde et consilium de uia disciplinae per humilitatem 54 o arripienda in eadem adnectit epistola, dicens : Nemo se seducat. Si quis widetur inter uos sapiens esse in hoc saeculo, stultus fiat ut sit sapiens. Sapientia enim huius mundi stultitia est apud Deum. Scriptum est enim : Comprehendam sapientes in astutia eorum. Et iterum : Dominus nowit cogitationes hominum quia Itaque memo glorietur in hominibus. Et post pauca, 34 aA uanae sunt. cum omnia bona diuinae tribueret gratiae : Quid habes, inquit, quod mon accepisti ? Si autem accepisti, quid gloriaris quasi non acceperis ? Et alibi : Noli altum sapere, sed time.

30. Qui etiam | ea maxime quae ad notitiam Dei attinent C 199:

350 nonnisi eo reuelante percipi posse, quem soli mundicordes conspicere ualent, ualida similitudine |conuincit dicens : Quis R 52 x scit hominum quae sunt hominis, nisi spiritus hominis qui in ipso est ? Ita et quae Dei sunt nemo cognouit, nisi Spiritus Dei, praesertim cum nec minimum aliquid doceri quis ualeat, nisi 35 eo nos interius illuminante, qui nisi mentem instruat interius, frustra qui docet aérem uerberat exterius. Quid est enim quod, cum alicuius doctoris uerba aequaliter ad aures diuersorum perferuntur, nec tamen aequaliter ab eis intelliguntur, nisi xl

28 : pauca e T.$um Il, 17.

30 : secunda pars e TSum II, 18.

824/326 Matth. 11, 25. 327/328 I Cor. 1, 19. 328/331 I Cor. 1, 20-21. 831/338 I Cor. I, 26-31. 339/344 I Cot. 5 18-19. 344/345 I Cor. 3, 20-21. 845/348 I Cor. 4, 7. 348 Rom. 11, 20. 351/333 I Cor. 2, 11.

324 dabit gratiam] dat gratiam suam T 325 inquit, tibi rb T 329 quia ex quis T — 331 facere inter lin. C, esse in textu del. 347 accepisti?] accepistis T" 350 quem] quam T 355 eo] eos T

THEOL. CHRIST. III, 30-33

207

quod quibusdam praesto est interior magister, quibusdam 46o minime, qui quos uult etiam sine sono doceat ? 31. De huius quidem magistri sapientia ipse Sapientiae liber continet ita : Sentite de Domino in bonitate et in simblicitate cordis quaerite illum, quoniam. inuenitur ab his qui non tentant illum, apparet autem eis qui fidem habent in illum. Per365 wersae enim cogitationes sebarant a Deo, quoniam in maliuolam animam, non introtbit sapientia nec habitabit in corpore subdito peccatis. Et Apostolus : Animalis, inquit, homo non percipit ea quae sunt spiritus Dei. Et iuxta. psalmistam : Intellectus bonus omnibus facientibus eum, hoc est illis qui quod bene intelligunt, 370 operatione implere satagunt, ut ex hoc aperte doceamur plus per intelligentiam apud Deum ex religione uitae quam ex ingenii subtilitate proficere. Alioquin Dominus plus sibi humanum ingenium quam sanctitatem uitae placere ostenderet. Quippe quod plus de Deo a nobis sentitur, plus a nobis diligi375 tur ; et cum profectu intelligentiae, caritatis accenditur flamma, licet hi qui simplices atque idiotae nobis uidentur et in Deo uehementer sint feruentes, nec tantum exprimere aut disserere queant quantum eis intelligentiae diuina inspiratio confert. 380 $2, Haec utinam et illi attenderent qui impudenter magisterii nomen in diuina Pagina sibi arrogant, cum uitam non emendent et cum carnaliter et spurce uiuant, specialem diuinorum aenigmatum intelligentiam sibi reuelatam et caelestia sibi arcana commissa esse mentiuntur, ac si se templum Spiritus 385 Sancti apertissime iactent !

33. Quarum saltem impudentiam falsorum Christianorum gentiles conterant philosophi, qui notitiam Dei non ratiocinando sed magis bene uiuendo acquirendam censebant et ad eam moribus potius quam uerbis nitendum esse. Vnde Socrates, 390 | ut iam praefati sumus, nolebat immundos terrenis cupidita- R52v

tibus animos se in diuina conari, — quandoquidem ab eis causas rerum uidebat inquiri quas nonnisi in Dei uoluntate esse credebat, — et ideo purgandae bonis moribus uitae censebat instandum. 31 : pauca e TSum II, 18.

361/367 Sap. 1, 1-4. II, 32-33, 65 et 7o.

35 : fere omnia e T.$27 Il, 19.

367/368 I Cor. 2, 14.

368/369 Ps. 110, 1o.

390 TChr

370 operatione] operationem T doceamur] doceamus R 372 plus om. T 374 de inter lin. C 376/377 in Deo] ideo CT 377 sint inter lin. C, sicut in textu del. nec] non R aut] ac RC 380 Haec] Hoc T et om. R attenderent] attendent T impudenter] imprudenter T 391 quandoqui-

dem] quoniam quidem CT

208 395

THEOL. CHRIST. III, 34-36

34. Cuius et ipse non immeror Augustinus sententiae, libro I Super Genesim contra calumnias Manichaeorum, ipsam quoque aliis explicauit uerbis hoc modo : ‘Qui dicit : quare fecit Deus caelum et terram ? respondendum est illi : quia uoluit. Voluntas enim Dei causa est caeli et terrae, et ideo

4oo maior quam caelum et terra. Qui autem dicit : quare uoluit ? maius aliquid quaerit quam est uoluntas Dei. Nihil autem maius inueniri potest. Ac si uoluntatem Dei nosse quisque desiderat, fiat amicus Dei, quia si uoluntatem hominis nosse

uellet cuius amicus non esset, omnes eius impudentiam aut 40

A^

stultitiam

desiderent.

Non

autem

efficitur amicus

Dei, nisi

purgatissimis moribus et ilo fine praecepti de quo dicit Apostolus : Finis autem praecepti est caritas de corde puro et conscientia bona et fide non ficia. Quam isti, si haberent, non essent haeretici". 4:10. 95. Quantum etiam in Deum reuerentiam Socrates habuerit, ut ei uidelicet omnia nostra tribuerit atque adscripserit bona, maxime ea quae ad percipiendae ueritatis attinent discussionem, ipsemet profitetur. Cuius persona in Timaeo Platonis introducta, ut supra quoque meminimus, omnem intelli41 A gentiam et rationem in omni ueritate discutienda a Deo supplici obsecratione petendam censet, in tantum ut eos omnes pro furiosis |et inexpiandis habeat qui in omnibus recte agen- C 200 dis diuinam non inuocent opem. In quo aperte se nihil ex se posse, sed ex diuinae beneficio gratiae protestatur. 96. Audiant saltem philosophorum consilium hi qui se phi420 losophos profitentur. Audiant magistros suos, qui contemnunt sanctos, ut si uidelicet Deum cupiunt intelligere, uelint ad intelligendum se bene uiuendo praeparare et uiam humilitatis arripere, qua sola ad celsitudinem illam intelligentiae accedi42 A tur, non quidem peruenitur, quamdiu scilicet in hac mortali carne uiuitur. Corruptibile enim corpus aggrauat animam, et deprimit terrena inhabitatio sensum multa cogitantem. Vnde et Dominus Moysi quaerenti faciem eius uidere respondit : Non |widebit me homo et uiuet. Tpsa quippe uisio diuinitatis ipsa est T 144 ra 36 : e TSum 1l, 20.

395/409 De Genesi contra Manicbaeos Y, 2, 4, PL 34, 175-176 ; — ap. Abael. adhuc (licet ptima pars tantum) SINDr 11, 1, SINJomg 13, 1. 407/408 I Tim. 1, 5.

413/418 T'Chr Il, 37. INGOft 155012:

426/421 Sap. 9, 15.

427/429 Exod. 35, 20.

429/431

398 fecit Deus trp T caelum oz. T 400 terta ex terram T 402 Ac] Aut C 404 impudentiam] imprudentiam T 406/407 praecepti ... autem mg R

410 habuerit] habuit R 411 tribuerit ex tribueret T — 415/416 supplici] simplici T 423 humilitatis] humanitatis T

THEOL. CHRIST. III, 36-38

209

430 futura beatitudo, de qua dicit Apostolus : Nunc uidemus per speculum | in aenigmate, tunc autem facie ad faciem ; et alibi: R 55 « In quem desiderant angeli prospicere. Sed et cum dictum est : Tollatur impius ne uideat gloriam Dei, tale est : ne uidendo fruatur, quia uidere frui est. Tanta est enim illius gloriae beati435 tudo ut nemo eam uidere queat qui simul non sentiat. Vnde et psalmista : Satiabor, inquit, cum apparuerit gloria tua. Tunc quidem implebitur quod ipsa sapientia Dei promittit dicens : Si quis diligit me, diligetur a Patre meo, et ego diligam eum et mawifestabo ei me ipsum. Nisi enim se ipse Deus manifestet, 44onec

tunc

natura

nostra

eum

uidere

sufficiet,

nedum

nunc

mortales omni spurcitia peccatorum pleni ratiunculis suis comprehendere incomprehensibilem nitantur, qui nec se ipsos nec quantulaecumque naturam creaturae discutere ratione sufficiunt. 97. Quod etiam maximus ille sapientum considerans in 45 Ecclesiaste profitetur dicens : Cunctae ves difficiles. Non potest eas homo explicare sermone. Idem in eodem : Ego Ecclesiastes fur vex Israel in Ierusalem, et proposuit in animo meo quaerere et inuestigare sapienter de omnibus quae fiunt sub sole. Item : 450 Et apposui cor meum ut scirem sapientiam et intelligerem distentionem quae uersatur in terra. Et intellexi quod omnium operum Dei nullam possit inuenire homo rationem eorum quae fiunt sub sole, et quanto plus laborauerit ad quaerendum tanto manus inueniet. Etiamsi dixerit sapiens se mosse, non poterit reperire. 455 Omnia

haec tentaui in corde meo,

ut curiose intelligerem.

Et

iterum : Cuncta tentaui in sapientia. Dixi : sapiens efficiar, et ipsa longius recessit a me multo magis quam erat, et alta profunditas quis inueniet eam ? Ac si aperte magnus iste sapiens profiteatur se in omnibus rerum naturis inuestigandis et ratione 46o discutiendis insufficientem atque imbecillem reperiri, qui prius ad haec se sufficere arbitrabatur et summa praeditus sapientia uidebatur. 38. Consule etiam ipsam sapientiam et attende quid de hoc 37 : cft TSch II, 85. 436/439 Ioh. 436 Ps. 16, 15. 432/433 Cfr Isai. 26, 10. 432 ] Petti 1, 12. 449/455 Eccle. 8, 447/449 Eccle. 1, 12-13. 445/447 Eccle. 1, 8. 14, 21. 16-17; 9, I. 455/458 Eccle. 7, 24-25.

446 Ecclesiaste ex eccle440 nedum] nec T' 447 eas] omnes add. del. T ^ 448 proposui ex Non] nec T 450/451 449 Item] in eodem. Ego ecclesiastes fui add. R dittogr.

430 uidemus ex uidebimus T

siastice R proposuit T

distentionem C, inter lin. T, ante corr. R. ; distinctionem in textu del. T, disentionem 451/455 Et intellexi ... 451 quae uersatur in terra inter lin. C post corr. R. 461 arbitrabatur iste] ille T intelligerem oz. C —— 458 magnus] manus R ex atbitrabantur T 14

XI

210

THEOL. CHRIST. III, 38-40

ipsa |consulat, illam, inquam, quae a quodam summo sapiente R 55 v 465 singularis et maxima praedicatur, ut magis diuina quam humana uideatur, ubi scilicet in libro Sapientiae scriptum est, summo illo sapiente ita dicente : Mihi dedit Deus dicere ex sententia et praesumere digna horum. quae mihi dantur. Ipse enim, dedit mihi horum quae sunt scientiam. ueram, ut sciam 470 dispositionem orbis terrarum et uirtutes elementorum, initium et consummationem et medietatem temporum, wicissitudinum permutationes et consummationes temporum, anni cursus et stellarum dispositiones, naturas animalium et iras bestiarum, uim uentorum et cogitationes hominum, differentias wirgultorum. et 475 wirtutes radicum. Et quaecumque sunt abscondita et improuisa didici. 39. Ecce quanta sit haec sapientia, et quam longe omnem humanum exsuperet sensum. Sed attende quid in sequentibus et ipsa dicat : Cogitationes, inquit, mortalium timidae et incertae 480 prouidentiae nostrae. Corpus enim quod. corrumpitur aggrauat animam, et deprimit terrena. inhabitatio sensum multa. cogitantem, et difficile aestimabimus quae in terra sunt, et quae in prospeciu sunt inuentemus cum labore. Quae in caelis sunt autem quis inuestigabit ? Ille, inquam, maximus ac studiosissimus 485 naturae indagator cui incomparabiles opes, cui pacem ac sospitatem continuam, | is quoque, qui sapientiam ei largitus est, C zo: contulit ne qua forte necessitatis sollicitudo, ne qua periculorum instantia studium eius praepediret. 40. De huius quidem sapientia ac studio liber III Regum sic 49» continet : Et praecedebat sapientia Salomonis sapientiam ommum orientahum et Aegyptiorum, et erat sapientior cunctis hominibus, et nominatus uniuersis gentibus per circuitum. Locutus est quoque tria milia parabolas et fuerunt carmina. eius quinque milia. Et disputauit super lignis, a cedro quae est in Li495 bano usque ad hyssopum quae egreditur de pariete, et disseruit de jwmentis et uolucribus et reptilibus et piscibus. Et ueniebant de cunctis populis ad audiendam sapientiam Salomonis, et ab uniuersis regionibus terrae. De cuius etiam incomparabili | R54 t diuitiarum affluentia inter cetera eodem subscriptum est soo libro : Sed et omnia uasa de quibus potabat rex Salomon erant 39 : cfr TSch II, 83. 466/476 Sap. 7, 15 et 17-21. 498/503 III Reg. 1o, 21.

448/484 Sap. 9, 14-16.

489/498 III Reg. 4, 30-34.

464 ipsaom.C 466/467 scriptum... sapiente inter lin. R 483 sunt autem /rp C, sed sunt inter lin. 487 necessitatis ex necessitas C 491 orientalium] origentalium T Aegyptiorum] orientalium et egiptiorum add. del. C 500 et inter lin. T

THEOL. CHRIST. III, 40-43

21I

argentea, et uniuersa supellex domus saltus Libani de auro purissimo. Non erat argentum nec alicuius pretit putabatur in diebus Salomonis. Item post pauca : Fecitque ut tanta esset abundantia argenti in lerusalem, quanta lapidum et cedrorum praebutt 505 multitudinem, quasi sycomorum quae nascuntur in campestribus. 41. Mirae quidem opes Salomonis, mira opera quae construxit, sed mirabilior sapientia qua, cum modico praeesset regno, tanta congregauit. Quam etiam per exorcismos quos inuenit, seu per quasdam naturae rerum uires occultas quas sto cognouit, daemonibus quoque ipsis certum est dominari, sicut in VIII Iudaicae antiquitatis Iosephus narrat et se ipsum id uisu probasse perhibet, abstracto uidelicet daemonio per nares cuiusdam quem uexabat, immisso anulo ipsius naribus cui suberat radix Salomonis. sts 42, Cum itaque tantae excellentia sapientiae cunctas res adeo difficiles esse intelligat, ut explicari sermone nullatenus possint, quasi illud philosophicum ipse clamet : ‘Latet omne uerum', perpende, quisquis es, quanta praesumptio sit de eo quod cuncta transcendit humana discutere ratione, nec aliter 520 acquiescere uelle donec ea quae dicuntur aut ex sensu aut ex ratione humana sint manifesta. Quod est penitus fidem et spem tollere, cum utramque de non apparentibus esse constet. Vnde Ambrosius : ‘Si ratione conuincor, fidem abnuo’; et Apostolus : Fides, inquit, est substantia sberandarum rerum,

525 argumentum. non apparentium ; et alibi : Spes autem quae widetur non est spes. Quod enim urdet quis, quomodo sperat ? Ex quo liquidum est tales omnium hominum miserrimos esse qui, tam fide quam spe destitutos, nec cum philosophis immor-

talitatem animae credent, nec Deum remuneratorem bonorum 530 exspectabunt, toti sensuum experimentis | dediti sicut |R 54v, T 144 tl

pecora, et cum

pecoribus suam

ponentes sortem, quae cum

carne penitus deficiunt atque hic omnino moriuntur. 43. Ad haec quippe recipienda et credenda, nec sensuum experimentis nec humanis cogi rationibus poterunt, sed sola 53; auctoritate sunt conducendi. Quod si ex auctoritate his acquiescunt, quibus tamen ratione satisfieri non potest, cur de Deo ista reprobant quae tot testimoniis tantorum comprobata

503/505 III Reg. 1o, 27. 511/514 Flauius Iosephus, zAnziguitates Iudaicae VII, 2, 5, ed. G. DiNponrivus, uol. I, 287. 517 Macrobius, In Somnium Scipionis I, 3, inuocans auctotitatem Porphyrii. 523 Ambros. Mediol., De excessu fratris IL, 89, ed. FALLER (CSEL 73) 297 ; PL 16 (ed. 1880) 1398D ; — ap. Abael. adhuc S.Nér 1,

15, SINIong 1, 17.

524/525 Hebr. 11, 1.

525/526 Rom. 8, 24.

507 qua] que RCT 511 Iosephus] iesophus C 515 excellentia ex excellentie T 520 ca om. C RT 536 de inter lin. T

513 immisso ex intermisso T 525 appatentium] appatentum

212

THEOL. CHRIST. III, 43-45

sunt sapientum ? Scimus omnes in his quae ratione discuti possunt non esse necessarium auctoritatis iudicium. Id quoque 540 pro ratione satis esse debet, ut, qui cuncta longe transcendit per omnia, humanae discussionis atque intelligentiae uires excedat, et qui capi non potest loco, humano non comprehendatur animo. 44. Quae etiam maior indignatio fidelibus habenda esset 54; quam eum se habere Deum profiteri quem ratiuncula humana possit comprehendere aut mortalium lingua disserere ? Hoc autem nec ipsos latuit philosophos, quorum maximus in Timaeo suo ait : 'Opificem genitoremque uniuersitatis tam inuenire difficile est quam inuentum impossibile est profari 55o digne'. Qui etiam, cum noun ex Deo |natam esse assereret, id C 202 explicare non praesumpsit quod inexplicabili modo esse cognouit atque professus est, sed tantum de ineffabili illa generatione dixit quantum uoluntas diuina permisit. Qui etiam, teste Macrobio, 'quid sit' Deus, 'dicere non est ausus,

555 hoc solum de eo sciens quod sciri qualis sit ab hominibus non possit', qui nec ab ipsis spiritibus caelestibus maiori sapientia praeditis plene cognoscitur. 45. Vnde Augustinus, libro Quaestionum ueteris et nouae legis : 'Cherubim', inquit, ‘et seraphim non comprehendunt 56o penitus quid Deus sit, quia nemo nouit Patrem nisi Filius'. Hermes quoque, cum de Filio Dei supra loqueretur, adiunxit : 'Cuius nomen non potest humano ore narrari'. Hinc est enim quod merito Deum appellabant ignotum, quasi qui a paucis uel summis sapientibus intelligeretur aut crederetur, 565 nec in communem uulgi ueniret opinionem. Cui nec simulacrum,

| iuxta

Macrobium,

ausi sunt

constituere.

Quem R 55 x

iuxta etiam philosophos soli mundicordes et purgati animi conspicere possunt. De quo et Lucanus ait : 'Incerti Iudaea

44 : e TSum Il, 21.

45 : e TSum Il, 22, ubi tamen breuius.

548/550 Timaeus 28c, transl. Calcidii, ed. WAszrNK (Plato Latinus IV) 21 ; — ap. Abael. adhuc T$uz II, 21. 550/553 Cfr Macrobius, In Somnium Scipionis I, 2. 553/556 Ibid.; — ap. Abael adhuc TSum II, 21. 558/560 Ambrosiaster,

Quaestiones ueteris et noui Testamenti, y, PL 35, 2215 ; — ap. Abael. adhuc T.$zz II, 22 ; SINbr 16, 22, SINlong 18, 15 ; $SINbr 40, 19, $INJong 48, 18.

561/562 T Chr I,

61. 562/563 Cfr Act. 17, 23. 565/566 In Somnium Scipionis I, 2. 568/569 M. Annaeus Lucanus, Belli ciuilis libri decem, YT, 593, ed. C. Hosrus (Teubnet.) 53.

558 Augustinus inter lin. T, Ambrosius in textu del. — 561 quoque oz. C 564 intelligeretur ex intelligerentur R 565 nec!] ne C 567 iuxta etiam “rp T soli inter Jin. T, cui in textu del. mundicordes ex mundiscordes R

THEOL. CHRIST. III, 45-47

213

Dei', hoc est absconditi atque ignoti. Cuius quidem ignoti dei s7o aram magnus ille philosophus Dionysius Areopagita Paulo apostolo apud egregiam studiis ciuitatem Athenas legitur ostendisse. Haec quidem, ni fallor, illa est ara misericor-

diae cui a supplicibus non immolabatur nisi illud Brachmanorum sacrificium, hoc est orationes uel lacrymae ; cuius uidelicet

57; arae et Statius in XIJ meminit, dicens :

580

585

590

595

" Vrbe fuit media nulli concessa potentum Ara Deum, mitis posuit clementia sedem'. 46. Quid ad hoc responsuri sunt professores dialecticae, si illud ratione conantur discutere quod praecipui doctores eorum perhibent explicari non posse ? Irridebant doctores suos quia inspiratam sibi a Deo ueritatem non tacuerunt, quam tamen ipsimet edisseri non posse profitentur, et tanto id uenerabilius habuerunt quanto amplius ipsum omnem humanae intelligentiae exsuperat sensum. Non pudebat eos profiteri se multa audire uel etiam dicere et uera profiteri, quae non sufficerent disserere. Qui etiam adeo obscuritate aenigmatum gaudebant, sicut supra meminimus, ut in his quoque quae facile possent edisseri, litterae uelamen obducerent, ne scilicet nuda et aperta ueritas ex facilitate intelligentiae contemneretur. 47, Vnde et Macrobius in argumentum mysticarum locutionum philosophorum illud assumpsit, quomodo Numenio philosopho irata per somnia apparuerint numina, ipsae Eleusinae deae in habitu meretricio uisae sint ei ante lupanar consistere, conquerentes ab ipso se adyto pudicitiae per eum ui fuisse abstractas, eo uidelicet quod de eis ille aperta sit interpretatus expositione, et non sicut alii de eis mystice et inuolute sic locutus. O utinam uel per somnium et isti qui se philosophos profitentur a praesumptione sua compescerentur, ut ueri et summi numinis incomprehensibilem maiestatem esse

6oo non negarent, nisi eam aperte discuti audirent !!

1. Lecrio ABAEL. : Notulam marginalem add. CT :

46 prima phrasis : e TSum II, 23.

569/572 Hilduinus, Passio s. Dzonyszz, 6, PL 106, 27C-28B. 573/574 Cfr T Cbr I,. 152. 574/577 P. Papinus Statius, Thebais XII, 481-482, ed. Krorz (Teubner.):

461.

586/589 TChr I, 98-99.

590/597 Cfr In Somnium Scipionis 1, 2.

573 non inter lin. T 573/574 Brachmanotum] brachmenorum RT, e£ posf corr. C, ex brahmenorum 584 pudebat ex pudeat R 589 et] uel T — contemneretur mg T, contineretur in textu del. 594 conquerentes] et querentes T

214

THEOL. CHRIST. III, 48-50

48. Sed fortasse inquiunt : |quid eam ueritatem dici attinet R 55 v ab aliquo, quam ipse se non ualet explicare ut intelligi possit ? Multum equidem, respondeo. Cum enim auditur de Deo quod non intelligitur, excitat auditorem ad inquisitionem, quod non 6o5 fieret nisi audiretur. Inquisitio uero facile intelligentiam parit, si deuotio adsit cui se Deus reuelare dignetur. Et saepe quod diuina inspiratione dicitur uel diuina operatione geritur, non ad opus eorum fit per quos agitur sed ad commodum aliorum extenditur, sicut de miraculis supra meminimus. 49, Aliis ita610 que dicendi gratia data est, aliis intelligendi reseruatur, quousque opus sit secundum diuinae consilium prouidentiae ; et aliquorum sincera deuotio, tum orationibus, tum bonis operibus

id promeruerit.

Interim

autem,

dum

ratio latet,

satisfaciat auctoritas, et ea notissima atque maxima de uigore 615 auctoritatis, in ipso corpore artis a philosophis tradita, conseruetur : ‘Quod omnibus uel pluribus uel doctis | uideturC 203 hominibus, ei contradici non oportere. 50. Credi itaque salubriter debet quod explicari non ualet, praesertim cum nec pro magno habendum sit quod humana 620 infirmitas disserere sufficit, nec pro fide reputandum quod de manifestis recipimus, humana compulsi ratione. Nec apud Deum meritum habet, in quo non Deo creditur qui in sanctis loquitur, sed ratiunculis humanis quae frequenter falluntur, et uix deprehendi possunt quando sint rationes. Vnde Gre625 gorius in Homilia XX Super euangelia : ‘Sciendum’, inquit, ‘nobis est | quod diuina operatio, si ratione comprehenditur, T 144 va 47-a. Gregotius in Paszorali: “Sunt nonnulli qui, dum aestimari hebetes nolunt, saepe [se] in quibusdam inquisitionibus plus quam necesse 3 est exercentes, ex nimia subtilitate falluntur. Vnde hic quoque subditur : uel grandi et torto naso. Nasus etenim grandis et tortus est discretionis subtilitas immoderata, quae, dum plus quam decet excreuerit, actionis suae recti6 tudinem ipsa confundit". 1-6 Greg. Magnus, Regula pastoralis 1, 11, PL 77, 24 BC.

4 Leu. 21, 18.

Fragm. 47-a mg uersus finem numeri 47 in C ; extra textum ad num. 48 in T

uel T

etenim] etiam T

= & et!]

5 plus oz. T

50 : magna ex patte e T5; IL, 24 ;— cfr TSch 1L, 45.

609 TChr I, 6o. 616/617 Boethius, De differentiis topicis ll, PL 64, rx9oC. 624/628 Greg. Magnus, Homiliae XL in euangelia, Homil. X XVI, 1, PL 76, 1197 ;— ap. Abael. adhuc TSwm II, 24 (pats tantum) ; TSch II, 45 ; SNobr 1, 1, $INlong 1, x.

614 satisfaciat] satisfaciet

T

619 quod ex quia T

THEOL. CHRIST. III, 50-52

215

non est admirabilis, nec fides habet meritum, cui humana ratio

praebet experimentum'. Ad hoc et illud Ambrosii occurrit consilium De fide ad Gratianum. imperatorem. scribentis his 630 uerbis : ‘Mihi impossibile est generationis scire secretum. Supra potestates, supra angelos, supra cherubim, supra seraphim, supra omnem. sensum. est. Scrutari non licet superna mysteria. Licet scire quod natus, non licet discutere quemadmodum'.

Item idem:

'Credere

iussum est, non discutere

635 |permissum'. Ac rursus adiecit : "Mysterium Patris nec angeli R 56 x potuerunt comprehendere'. 91. Hinc! et beatus Augustinus, De fide symboli ad Laurentium papam scribens, inter cetera ait : ‘Propheta dicit : Nisi credideritis, non intelligetis’. Item in eodem : ‘Quomodo 640 sane Deus Pater genuerit Filium nolo discutias, nec te curiosius inferas in profundi huius arcanum,

ne forte, cum inac-

cessae lucis fulgorem pertinacius perscrutaris, exiguum ipsum quod mortalibus diuino munere concessum est perdas aspectum’. Vnde et illa est comminatio sapientis siue consilium : 645 Scrutator maiestatis opprimetur a gloria. Et Hieronymus, Super Ieremiam libro VI : ‘Quid sibi’, inquit, ‘in loco hoc uoluerit editio uulgata possim dicere et sensum aliquem reperire, nisi de uerbis Dei humano sensu argumentari esset sacrilegium’. Rursus, De baptismo paruulorwm, Augustinus :

650 ‘Vbi,’ inquit, ‘de re obscurissima disputatur, non adiuuantibus

diuinarum scripturarum certis clarisque documentis, cohibere se debet humana praesumptio, nihil faciens in alteram partem declinando’. 92. Ad extremum illud nobis opponendum arbitror ut dicere 655 illi tales uelint, se non

ideo fidem nostram

reprobare

quia

1. Lectio ABAEL. : Num. sr in redactione prima desiderabatur. 628/634 Defide I, 10, 64-65, ed. FALLER (CSEL 78) 28 ; PL 16 (ed. 1880) 566A ; — ap. Abael. adhuc TSum II, 24 ; SINbt 16, 5, $INJong 18, 12 ; bteuius SNobr 40, 14 et SNiong 48, 16. 632 Cft Phil. 4, 7. 634/635 Defide I, 12, 178, ed. FALLER, 54,

PL 16 (ed. 1880) 569B ; — ap. Abael. adhuc TSwm II, 24 ; SNodr 16, 6, SNiong 18, 13. 635/636 De fide IV, 1, 2, ed. FALLER, 159 ; PL 16 (ed. 1880) 643B ;— ap. Abael. adhuc T'Sum IL, 24; SINbr 16, 7, SINIong 18, 14; SNobr 40, 15, SNiong 48, 17.

637/644 In Augustini operibus non repperi ;— ap. Abael. adhuc S'NPr 1, 6-7; SINIong 1, 7-8. 639 Isai. 7, 9. 645 Prou. 25, 29. 645/649 In Hieremiam prophetam libri sex VI, 22 [in lerem. 31, 21-22], ed. ADRIAEN (CClat 74) 515 ; PL 24, 880-881 uel 915A ; — ap. Abael. adhuc SNobr 1, 16, $INJong 1, 18; SINbr 39, 2, SNiong 72, 2. 649/653 De peccatorum meritis et remissione et de baptismo paruulorum Il, 36, 59, ed. VnBA-ZxcHA (CSEL 60) 128 ; PL 44, 186 ; — ap. Abael. adhuc SNdr 1, 8, SINJong 1, 9. 634 iussum] iusum ze/ uisum R 636 comprehendere] Ad extremum illud nobis opponendum add. del. C ; cfr infra, initium num. 52 640/641 curiosius ex cutio suis R 644 et ozz. C est oz. T siue] seu T

216

THEOL, CHRISE: TIE, 52-53

probari uel disseri non ualet!, sed magis quia defendi non potest, cum eam penitus manifestissimae rationes stare non permittant. A quibus id requirendum puto quid de magistris suis censeat, qui haec docuerunt nec falsa esse deprehende660 runt ? Scimus quidem a solo Boethio omnium argumentationum quibus nunc utimur traditum esse documentum, et omnium argumentorum uires ab ipso nos didicisse. Scimus et ipsum de fide sanctae Trinitatis diligenter ac philosophice iuxta decem praedicamentorum distinctionem disseruisse. 665 Arguent magistrum ipsum rationum et dicent eum in rationibus oberrasse, quas tamen se ab eis gloriantur didicisse. Non animaduertit magister quod animaduertunt discipuli, quibus scilicet rationibus id quod adstruebat impugnari posset? Ignosco tam manifestae talium impudentiae, quantumlibet

670 iam detrahant nobis, qui nec parcere nouerunt |suis, — dum- R 56 v

modo simplicitatem fidelium non perturbent, et eisdem laqueis sophismatum, quibus iam ipsi abstracti sunt, in suam alios foueam non trahant. Quod ne forte eueniat, unum superest aduersus hanc pestem a Domino petere medicamentum, ut 675 eorum ipse machinamenta dissipet, qui crebro argumentorum suorum ariete uerum ipsius templum dissoluere conantur.

53. Cum itaque talium importunitas corrixatorum neque sanctorum neque philosophorum auctoritate compesci possit, 1. Lecrio ABAEL. : Notulam marginalem add. CT : libro II Contra Maximinum : “Distinguere inter

52-a, Augustinus,

illam generationem et hanc processionem nescio, non ualeo, non sufficio,

3 quia et illa et ista est ineffabilis. Sicut propheta de Filio ait : Generationen eius quis enarrabit ? ita de Spiritu Sanctu uerissime dicetur : Processionem eius quis enarrabit”’ ? 1-8 Contra Maximinum Arianum YI, 15, x, PL 42, 770-771 ; — ap. Abael. adhuc SINbr 16, 9, SIN/ong 18, 9. 3-4 Isai. 53, 8.

Fragm. 52-a mg ad num. 52 in C, et extra textum ibidem in T — 4 eius om. C 53 :e TSum Il, 25 ; — cft TSch II, 17. 660/662 Praesertim De syllogismo categorico, Introductio ad syllogismos categoricos, De 662/664 Qzuosyllogismo hypothetico, De differentiis topicis, quae omnia in PL 64. modo Trinitas unus Deus ac non tres dii, et V trum Pater et Filius et Spiritus Sanctus in diuinitate substantialiter praedicentur, quae etiam in PL 64.

656 probari] propriari T — 659 haec] hoc CT 668 adstruebat] atguebat T 627 cotrixatorum] cortixarorum CT 678 auctotitate] actoritate R

THEOL. CHRIST. III, 53-55

a1

nisi humanis rationibus eis obsistatur qui humanis rationibus 68o inuehuntur,

decreuimus

et nos stultis secundum

stultitiam

suam respondere et eorum impugnationes ex ipsis artibus quibus nos impugnant conquassare. Nam et diuino fretus auxilio paruulus Dauid immensum et tumidum Goliam proprio ipsius gladio iugulauit. Et nos eodem dialecticae gladio, quo 685 illi animati simplicitatem nostram impugnare | nituntur, in ipsos conuerso, robur eorum aciesque argumentorum suorum in Domino dissipemus, ut iam minus simplicitatem fidelium aggredi praesumant, cum de his confutati fuerint de quibus praecipue impossibile eis uidetur responderi, de diuersitate 69o scilicet personarum in una et indiuidua penitus ac simplici diuina substantia et de generatione Verbi seu processione Spiritus. R 54. De quo quidem nos CT 54, De quo quidem nos docere ueritatem non promitdocere ueritatem non promit695 timus, quam neque nos neque timus, ad quam neque nos nealiquem mortalium scire conque aliquem mortalium suffistat,

C 204

cere credimus,

sed saltem aliquod uerisimile atque humanae rationi uicinum nec sacrae fidei contrarium proponere libet aduersus eos qui joo humanis rationibus fidem se impugnare gloriantur, nec nisi humanas curant rationes quas nouerunt, multosque facile assentatores inueniunt, cum fere omnes animales sint homines

ac paucissimi spiritales. Sufficit autem nobis quocumque modo summorum inimicorum nostrorum robur dissipare, 7o5 praesertim cum alio modo non possimus nisi has quas nouerunt rationes ex ipsorum artibus afferamus. Absit enim hoc ut credamus Deum, qui malis quoque ipsis bene utitur, non bene etiam omnes artes quae eius dona sunt ordinare, ut hae quoque eius maiestati deseruiant, quantumcumque male |his abutan710 tur peruersi !

R 55. Vnde et beatus Augustinus, ut supra meminimus, saeculares quoque artes

CT 55. Vnde et beatus Augustinus ceterique doctores ecclesiastici saeculares

$4 :e TSum IL, 26, partim saltem ;— ad TSch Il, 18. initium.

682/684 Cfr I Sam. 17, 51.

sseadodSchoNb

ug;

712/913 T'Chr I, 117-118.

684 glaobsistatur C(TSum), obresistatur R, resistatur T 679 eis inter lin. C 686 conuetso ex conuetsos R 685 simplicitatem] simplictam T dio! mg C 696 aciesque] atiesque T —— argumentorum ex argumenta C, et add. C 699 proponere] praeponere R — 901 humanas ex humanis mortalium? om. T 708 eius inter quocumque ex quoque C 703 spiritales] spirituales C C

lin. C —— Vi2 ceterique post corr. C, uacat T

ROSTE

218

THEOL. CHRIST. III, 55-58

atque ipsam dialecticam sa715 crae Scripturae necessarias perhibet.

quoque artes atque ipsam praecipue dialecticam sacrae Scripturae admodum necessarias perhibent. Qui! et alibi suo nos instruit exemplo nonnumquam ad ra-

tiones, cum de diuinis agitur, transmeare, ubi uidelicet cum 720 illis conferimus qui sacras non admittunt auctoritates. Vnde

in libro De moribus ecclesiae contra Manichaeos capitulo II ait : "Vnde igitur oriar, ab auctoritate an a ratione ? Naturae quidem ordo ita se habet, ut cum aliquid discimus rationem praecedat auctoritas. Nam infirma uideri ratio potest quae, 72; cum reddita fuerit, auctoritatem postea per quam firmetur assumit. Sed quoniam cum his nobis res est, qui omnia contra ordinem et sentiunt et loquuntur et gerunt, nihilque aliud maxime dicunt nisi rationem prius esse reddendam, morem illis geram, et quod fateor in disputando uitiosum esse susci73o piam. Rationem igitur quaeramus quemadmodum sit homini-

bus uiuendum' etc. 56. His contra aduersarios praelibatis, ad propositum festinemus, illo prius a nobis commemorato atque constituto, ne si in tanta obscuritate ratio nostra calligauerit quae magis reli735 gione quam ingenio conspicitur, aut tot et tantis subtilissimis inquisitionibus paruitas nostra non suffecerit, aut etiam uicta succubuerit, ne ob id, inquam, culpare aut reprehendere fidem nostram praesumant, quae minus in se non ualet si quis in dis-

serendo eam deficiat. Nemo etiam mihi praesumptioni im74o putet | si quod agressus sum non perfecero, sed piae ignoscat T 144 vb uoluntati, quae apud Deum sufficit, si facultas desit. 91. Quidquid itaque de hac altissima philosophia disseremus, umbram, non ueritatem esse profitemur, et quasi similitudinem quamdam, non rem. Quid uerum sit, nouerit Domi74; nus ; quid autem uerisimile ac maxime philosophicis consentaneum rationibus, quibus impetimur, dicturum me arbitror. 98. In quo quidem si culpis meis exigentibus, a Catholica, r. Lecrio ABAEL. : Lin. 718-731 in redactione prima desiderabantur. SEED

NE, Dah

58 : ad ¢sch 6 et TSch Prolog. 6.

720/431 O.c. I, 2-3, 3-4, PL 32, 1311-1312.

714 artes om. T

715 praecipue inter lin. T

tamen binc inde additis ; extra textum T

718/731 Qui et... etc. mg C, signis

W118 nosom.T

%22ainter

lin.

T

723

discimus] dicimus RT, cideremus C 726 omnia mg C 729 et om. R 733 ne] nec T 743 umbram, non uetitatem] non ueritatem umbram C 745 philosophicis] philosophis R 746 impetimur] impetitur T

THEOL. CHRIST. III, 58-60

219

quod absit ! exorbitauero intelligentia uel locutione, ignoscat ille mihi qui ex intentione opera diiudicat, parato semper ad 750 omnem satisfactionem de male dictis uel corrigendis uel delendis, cum quis me fidelium uel uirtute rationis uel auctoritate Scripturae correxerit. Scio namque quod scriptum est : Corripiel me iustus in misericordia et increpabit me, oleum autem peccatoris non impinguet caput meum ; |et in Prouerbiis : Via R 57v 755 witae increpatio disciplinae : qui autem odit increpationem, insipiens est ; et iterum : Qui custodit increpationes, astutior fiet ; et qui increpationes odit morietur ;et rursum : Non amat pestilens eum qui se corripit ; si autem corripuerit sapientem, intelliget disciplinam ; item : Viro, qui corripientem dura cer760 wice contemnit, repentinus superueniet interitus. 59. Primum autem ponendum est totius nostrae disputationis thema et summa fidei breuiter concludenda, de unitate

scilicet diuinae substantiae ac Trinitate personarum quae in Deo sunt, immo Deus unus sunt. Deinde obiectiones aduersus

765 proposita, denique solutiones aduersus obiecta subiiciemus. 60. Tenet itaque Christianae fidei religio, tenet incommutabiliter et credit salubriter, asserit constanter, profitetur ueraciter, unum Deum tres personas esse, Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, unum, inquam, tantummodo Deum ac

77e nullo modo plures deos, unum creatorem omnium tam uisibilium quam inuisibilium, unum principium, unum bonum, unum dispositorem omnium et Dominum, unum aeternum, unum omnipotentem ; ac per omnia solam praedicat et credit singularitatem unitatis, excepto quod ad trium personarum 775 attinet discretionem, id est Patris et Filii et Spiritus Sancti,

in quibus uidelicet personis solummodo pluralitatem ac multitudinem seu diuersitatem profitetur, cum in ceteris omnibus,

ut dictum est, unitatem conseruet. Tres quippe personas dicimus ab inuicem suis proprietatibus diuersas, Patrem et 78o Filium et Spiritum Sanctum, sed |non tres deos aut dominos. C 205

Et sic unitatem per omnia profitemur, excepta multitudine

59 : ex TSum Il, 28, quibusdam tamen mutatis.

752/754 Ps. 140, 5.

754/756 Prou. 6, 23 ; 12, 1.

60 : cft T.5uz II, 29, in initio.

756/757 Prou. 15, 5 ac Io.

757/459 Prou. 15, 12 ; 19, 25. 759/760 Prou. 29, I. 761/764 T'Chr III, 60-88. 764/165 Obiectiones : TChr III, 89-115 ; solutiones: TChr III, 116-187 et IV, 1-160.

W5imeom.T

7%64obiectiones] aduersus add.C 766 tenet?] et add. T ^ 770/771 uisibilium quam inuisibilium] uisibilem quam inuisibilem T ^ 91 principium] et add. T 775 id est inter lin. C

220

THEOL. CHRIST. III, 60-63

personarum, licet unaquaeque harum personarum non sit aliqua aliarum et unaquaeque in se ipsa sit Deus plenus aut Dominus, ita ut, iuxta beati

Hieronymi

assertionem, De fide

785 scribentis ad Damasum papam, exceptis uocabulis quae proprietatem personarum indicant, quidquid de una persona dicitur, de tribus dignissime possit intelligi. Neque enim Pater est Filius aut Spiritus Sanctus, nec ipse Filius est Spiritus Sanctus. Sed et Pater Deus est et Filius Deus et Spiritus Deus, 79o nec ideo tres dii sunt aut plures, sed unus solummodo Deus in tribus personis aeternaliter atque incommutabiliter consistit. Sic et unus | creator et unus Dominus, et ita in ceteris. Nec R 58x

refert ad ueritatis enuntiationem siue unum Deum dicamus de singulis tribus personis, siue de eis simul, cum aeque et 79; unaquaeque ipsarum trium sit unus et idem Deus cum duabus alis, et tres simul, hoc est ipsa Trinitas sit unus Deus, unus Dominus, etc.

61. Est itaque harum trium personarum una et eadem omnino substantia et indiuidua penitus et simplex essentia, 800 una prorsus potentia, una gloria, una maiestas, una ratio, una uoluntas, eadem operatio, non diuisa. Vnum atque idem per omnia ipsae sunt, excepto quod ad differentiam attinet proprietatum, per quas ipsae ita ab inuicem perpetuo diuersae consistunt, ut numquam unius personae proprietas in aliam 805 transfundatur personam nec umquam ab altera communicetur

persona. Alioquin non esset proprietas sed communitas. 62, Proprium autem [est] Patris a se ipso tantum, non ab alio esse, et coaeternum sibi Filium aeternaliter gignere uel genuisse. Filii uero proprium est a solo Patre aeternaliter gigni 810 seu genitum esse, non creatum, non factum, non procedentem

esse, sed tantummodo genitum. At uero Spiritus Sancti proprium est a Patre simul et Filio procedere, non creatum esse, non factum, non genitum, sed procedentem tantum. Et haec quidem est trium personarum ab inuicem discretio iuxta 815 proprietates singularum. 63. Quaedam itaque sic de Deo dicuntur ut de una tantum trium personarum et non de pluribus earum dici possint, et rursus quaedam ita de pluribus personis dici possunt ut de eis tam diuisim quam coniunctim dicantur, hoc est de eis singulis 62 : ex TSum Il, 30.

784/787 Textus legitur infra, T'Chr III, 165.

788 Filius? oz. T —— 789 et! om. T Deus est zrp T 804 numquam ex numquid C 805 nec] ne T 810/813 non procedentem... factum om. T (homoiot.) 810 non?] genitum sed add. del. C procedentem] tantum add. C

THEOL. CHRIST. III, 63-65

221

820 et de eis simul, quaedam uero coniunctim tantum. Verbi gratia, ‘Pater’ et 'generans' siue ‘ingenitus’ de solo Patre dicuntur. Quamuis enim et Spiritus Sanctus, cum non sit genitus, sit ipse quoque non genitus, non tamen et ipsum consueuimus dicere ingenitum, sed solum Patrem, ut tale sit

825 hoc loco dicere ‘ingenitum’ ac si eum dicamus esse ‘non ab alio', sicut in priore libello praetaxati sumus. 64. Est itaque hoc loco aliqua differentia dicere 'ingenitum' et dicere ‘non genitum', sicut aliqua est differentia dicere ‘iniustum’ et dicere ‘non iustum'. Quippe quod iniustum est, 830 necesse est esse non iustum sed non e conuerso. Lapis namque est non

iustus sicut et non

rationalis,

nec

tamen

iniustus

dicitur aut irrationalis. Illa quippe infinita sunt siue | abnega- R 58 v tiua nomina, haec priuatoria. Augustinus tamen, De Trinitate libro V, ‘ingenitus’ hoc nomen abnegatiue pro ‘non genito' 855 ponit, ubi uidelicet capitulo VII de diuinis similiter disserit personis, his quidem uerbis : ‘Quod ergo dicitur ‘ingenitus’, hoc ostenditur quod non sit Filius. Sed 'genitus' et ‘ingenitus’ commode dicuntur ; ‘filius’ autem Latine dicitur, sed ‘infilius’

ut dicatur non admittit loquendi consuetudo. Nihil tamen 840 intellectui demitur si dicatur ‘non filius', quemadmodum etiam si dicatur ‘non genitus' pro eo quod dicitur ‘ingenitus’, nihil aliud dicitur'. Item : ‘Non ergo iam dicemus ‘ingenitum’, quamuis dici Latine possit, sed pro eo dicamus 'non genitum', quod tantum ualet. Non ergo aliud dicimus quam 'non 345 filium" ’. Item : ‘ 'Ingenitus' porro quid est nisi ‘non genitus' ? Sicut enim 'genitus' non ad se ipsum dicitur sed quod ex Patre sit, ita cum dicitur 'ingenitus', non ad se ipsum dicitur sed quod ex genitore non sit ostenditur'. 65. Ex his itaque liquet Augustinum hoc loco 'ingeni850 tum’ large pro ‘non genito' dicere, nisi forte diligens lector hoc ad hypothesim per consensum potius deflectat quam ad ueritatis assertionem, ut, quemadmodum supra iam adstruximus, "Pater' et 'generans' sicut 'ingenitus' tantum de solo Patre dici liceat, non etiam ‘non genitus' ; 'Verbum' autem, id est Filius,

824/826 TChr I, 27-29. 833/842 N. 8, PL 42, 915 ; — ap. Abael. adhuc SNobr 15, 6, SIN/ong 17, 6. 842/845 Ibid. ;— ap. Abael. adhuc SINbr 15, 7, SINJong 17, 7. 845/848 Ibid., PL 42, 916; — ap. Abael. adhuc SINdr 15, 8, SINJong 17, 8. 852 TChr I, 26-29.

$22 enim] etiam

T 824/825 sed... ingenitum mg C 825 dicamus oz. T 829 iniustum ex iustum T' 831 est oz. T 834 ingenitus] ingenitum T 841/842 nihil aliud dicitur zzg C 846 Sicut] Si C — 882 supra iam trp C 853 Patet oz. C sicut] sic et R, sic C 853/855 dici liceat... incarnatus de C, dici liceat, non etiam non genitus T ; non etiam non genitus (praecedentia inter lin.) dici liceat, Verbum autem, id est Filius seu genitus siue incarnatus, de R

222

THEOL. CHRIST. IIL, 65-68

855 seu ‘genitus’ siue 'incarnatus' de solo Filio, et ‘Spiritus Sanctus’ seu ‘procedens a Patre et Filio' de solo Spiritu Sancto.

At uero Deus, Dominus, ceator, omnipotens, immensus, aeter-

nus, principium, uita, lumen, et quaecumque ad diuinae naturae dignitatem attinent, non ad personarum significantiam, 860 tam de singulis personis quam de eis simul dicenda | sunt. C 206 "Trinitas' uero de tribus tantummodo personis simul et coniunctim dicitur, non diuisim de una earum uel de duabus per se, sed de tribus tantum. Neque enim Pater est Trinitas, hoc est tres personae simul, sed una tantum. Deus autem ipse 865 Trinitas est et Deus ipse est Pater, nec tamen ideo Pater est

Trinitas. Sic nec Filius nec Spiritus Sanctus Trinitas dici |T 145 ra

potest, sed una tantum in Trinitate persona. 66. Pater itaque et Filius et Spiritus Sanctus propria sunt nomina singularum personarum, et Trinitas trium simul pro87o prium est nomen. Deus uero et Dominus et cetera supra posita communia sunt tam singulis personis quam toti Trinitati. Vnum uero nomen est quod singulis personis et non eis simul commune est, hoc uidelicet nomen ‘persona’. Quod in ceteris minime reperies. Non ergo mirum si et id solitarie hoc nomen 875 possideat, ut ipsum solum ex communibus | personarum R 59r nominibus pluraliter efferatur. Plures quippe personas dicimus quia tres personas praedicamus, sed non plures deos aut dominos, licet unaquaeque trium personarum in se ipsa Deus sit et Dominus, nec ullo modo una persona sit alia. 880 67, Plures itaque personae dicuntur secundum diuersitatem proprietatum, quas superius singulis personis assignauimus. Plures autem deos aut dominos si diceremus, aut cetera nomi-

na quae substantialiter magis de Deo dicuntur quam relatiue, hoc est ad se ipsum et non ad alium, sicut est ‘magnus’, ‘bonus’ $85 et similia, pluraliter efferremus multitudinem diuersarum rerum

et numerum

substantiarum

essentialiter

diuersarum,

quarum unaquaeque Deus et Dominus esset, et magna siue bona explicaremus. 68. Vnde

Augustinus,

De

Trinitate,

libro V, capitulo

890 VIII : ‘Quapropter illud praecipue teneamus, quidquid a se dicitur diuina sublimitas substantialiter dici ; quod autem 'ad aliquid', non substantialiter sed relatiue, tantamque uim esse eiusdem substantiae in Patre et Filio et Spiritu Sancto, ut

881 T C?r III, 62. 32, SINiong 8, 32.

889/895 N. 9, PL 42, 916-917 ; — ap. Abael. adhuc S.Nbr 7,

857 Deus, Dominus trp C

861/863 tantummodo... tantum] -modo... tantum inter lin. R. 863 sed om. T 865 est? om. T — 866 Sic] Si T 878 trium inter lin. T — S82 ceteraex certa R— 88M magnus ex manus R.— $885 similia] similis T

THEOL)

CHRIST,

IIl, 68-71

223

quidquid de singulis ad se ipsos dicatur, non plurali ter 895 summa sed singulariter accipiatur'. Item : "Quidquid ergo in ad se ipsum dicitur Deus, et de singulis personaliter dicitur et simul de ipsa Trinitate, non pluraliter sed singulariter dicitur. Quoniam quippe non est aliud Deo 'esse' et aliud 'magn um esse’, sed hoc idem illi est ‘esse’ quod 'magnum esse', propterea 9o o sicut non dicimus tres essenti as, sic non dicimus tres magnitu-

1

dines'.

69. Vna quippe tantum et eadem res est in singulis personis, una et indiuidua penitus substantia atque omnino simplex essentia, cui tres illae insunt proprietates secundum quas per-

905 Sonarum

consistit

diuersitas,

non

aliqua in rerum

numero

multitudo, cum sit una tantum res singularis atque omnino indiuisibilis. Vnde sanctam et indiuiduam dicimus Trinita-

tem, cum nulla in ea sit multitudo rerum sed sola diuersitas

proprietatum. Constat itaque tres personas sibi per omnia 9ro coaequales sicut et coaeternas esse, quia nullam dignitatis differentiam habere possunt, quarum eadem est penitus essentia singularis et indiuidua. 70. Constat ex hoc quoque nullam trium personarum ab alia

substantialiter

esse

diuersam,

uel

etiam

915 numerum rerum esse discretam, sed tantummodo Sua

diuersam

esse

unam

ab alia, non

secundum

proprietate

aut substantia dissimilem

aut numero, ut Arrius putat. Vnde est illud Ambrosii, De fide ad Gratianum, libro II : *Apostolus dicit imaginem Patris Christum esse. Arrius dicit esse dissimilem et uult ut Pater dissimilem genuerit 920 sui, quasi impotens qui generare sibi similem non potuerit'. Item : ‘Imago docet non esse dissimilem’.

71. Non est itaque Pater aliud quam Filius uel Spiritus Sanctus, aut Filius quam Spiritus Sanctus, nec etiam in numero diuersus. Non est, inquam, aliud in natura, cum unaquaeque

925 trium personarum

sit eadem penitus diuina substantia.

Sed

alius est in persona alter ab altero, id est in proprietate sua

diuersus ab illo, cum hic non sit hic qui ille sed hoc ipsum |R ;o v quod ille; nec alter alterius proprietatem communicet, ut 71 : pattim ex T.5zz II, 31.

895/901 Ibid., PL 42, 917 ; — ap. Abael. adhuc, licet breuius, SNobr 7, 33, SINJong 8, 33. 917/921 Potius lib. I, 7, 48, ed. FALLER (CSEL 78) 21 ; PL 16 (ed. 1880) 561C-562A ; — ap. Abael. adhuc SINbr 9, 5, S5N/ong 11, 4. 918 Col. 1, 15. 921 Defide I, 7, 49, ed. FALLER, 22, PL 16 (ed. 1880) 562B ; — ap. Abael. adhuc 928/929 E. g. T'Chr III, 62, 66-67. SINbr 9, 6, SINJong 11, 5.

904 tres inter lin. T

tres illae trp C

916 aut inter Jin. T, ut a in textu del. ; ut C

inter lin. C

923 etiam om. T

908 diuetsitas mg R 918 Christum esse rp

924 diuersus] diuisus T

911 est om. T T — 921 non

224

THEOL. CHRIST. III, 71-73

supra meminimus. 93o funderemus.

Alioquin personas sibi permiscendo con-

79. Sed nec Socrates cum

sit a Platone numero

diuersus,

hoc est ex discretione propriae essentiae ab ipso alius, ullo modo ideo ab ipso aliud dicitur, hoc est substantialiter differens, cum ambo sint eius naturae secundum eiusdem speciei 935 conuenientiam, in eo scilicet quod uterque ipsorum homo est ; atque ideo nulla substantiali differentia disiuncti sunt, ut hic aliud sit quam ille ex diuersae speciei substantia, sed alius,

ut dictum est, in persona, ex discretione scilicet propriae substantiae. Multo minus ergo | aliqua trium personarum quae C 207 94o in Deo sunt dicenda est aliud ab alia, quarum unica est penitus substantia singularis, nullam partium aut formarum diuersitatem recipiens. Quippe quod partibus constat, ipsis partibus naturaliter posterius est ex quibus constituitur, et ad esse perducitur et suum esse contrahit!. 73. Nulli etiam fidelium dubium esse arbitror diuinam sub945 stantiam, sicut partium constitutione, ita etiam ab omni proprietatis informatione alienam, ut uidelicet in ea nihil esse possit quod non sit ipsa. Vnde Augustinus in XI De ciuitate Dei disputans de simplicitate ac sinceritate diuinae 950 substantiae ait : ‘Non propter hoc naturam istam boni simplicem dicimus quia est Pater in ea solus aut Filius solus aut Spiritus, aut sola est ista nominis Trinitas sine substantia per1. Lectro ABAEL. : Notulam marginalem add. CT : 72-a. Hilarius super psalmum ‘De profundis’ : “Quisquis ita uolet credere ut corporalis Deus sit, quia ad imaginem eius [homo] factus est, 3 compositum esse Deum statuet. Quidquid autem compositum est, necesse est non fuerit aeternum, quia compositio habet initium quo corporatur ut

maneat".

1-5 Hilarius Pictau., Tractatus super psalmos, Ps. 129, 4, ed. A. ZINGERLE (CSEL 22) 650; PL 9, 720BC ; — ap. Abael. adhuc TSch II, 70 ; SNobr 7, 25 ; SINlong 8, 25. Fragm. 72-a mg ad finem num. 72 in C, in textu ad finem num. 72 sed lemma tantum T 1 Hilarius ... profundis de]. T —— 1/8 Quisquis ... maneat oz. T 72: ex Tum Il, 52, aliter tamen in initio et in fine. 75 : ex [Sum Il, 53 ; — ad TSch Il, 72.

72-3: ex I$«b IL, 7o.

948/964 N. 10, ed. DowsART-KArs (CClat 48) 330-331; PL 41, 325-326 ;— ap. Abael. adhuc T.$uz I, 33 ; [Sch II, 72. 943 quibus] est add. C 929 sibi] commiscens add. del. C Hilarius super psalmum De profundis add. del. T ; cfr num. 72-a

950 boni] simplicem add. del. R

952 est ista trp C

944 contrahit] 948 XI] XII T

THEOL. CHRIST. III, 73-76

225

sonarum, sicut Sabelliani putauerunt ; sed ideo simplex dicitur

quia hoc est quod habet, excepto quod relatiue quaeque per-

955 sona. ad alteram dicitur. Nam utique Pater habet Filium, nec tamen ipse est Filius, et Filius Patrem, nec tamen est Pater.

In quo uero ad semetipsum dicitur, non ad alterum, hoc est quod habet; sicut ad semetipsum dicitur uiuus, habendo utique uitam, et eadem uita ipse est. Propter hoc utique 96o natura haec dicitur simplex quod non sit aliud habens, aliud quod habet', sicut in ceteris rebus. ‘Neque enim uas habens liquorem liquor est nec corpus color, nec aer lux siue feruor, nec anima sapientia est. Hinc est quod etiam priuari possunt rebus quas habent, et in alios habitus uerti atque commutari'. 965 Idem in VII Confessionum ad Deum loquens ait : ‘Nec cogeris inuitus ad aliquid, quia uoluntas tua non est maior quam potentia. Esset autem maior, si te ipso tu ipse maior esses'. Item : 'Voluntas et potentia Dei Deus ipse est’. 74, Boethius quoque in libro De Trinitate, |cum de sum- R 6o 97o ma illa unitate diuinitatis loqueretur in qua nec partium nec formarum potest esse diuersitas : |'Quocirca', inquit, ‘hoc uere T 145 rb unum in quo nullus numerus, nullum in eo aliud praeter id quod est. Neque enim subiectum fieri potest. Forma enim est, formae uero subiectae esse non possunt'. Formam itaque 975 Boethius hoc loco dixit diuinam substantiam secundum

hoc

quod nullarum formarum sustentamentum est. 75. Bene autem omnium theologorum auctoritas diuinam substantiam simplicem omnino esse adstruxerit, hoc est ab omni accidente, ab omni formae participatione immunem, ut

98o nihil scilicet in Deo sit quod Deus non sit. Omne quippe quod naturaliter existit aut aeternum est, ut Deus, aut cepit, ab eo

summo principio quod Deus est ducens exordium. A se quippe nihil est, praeter illud a quo sunt omnia. 76, Vnde Gennadius!, De orthodoxa

fide, capitulo XI : 'Satis est', inquit,

1. LEcrIO ABAEL. : Augustinus én redactione prima. 74 : ad TSch II, 71.

75 : ex TSum Il, 34.

965/967 Confessiones VIL, 4, 6, PL 32, 736 ; — ap. Abael. adhuc TSwm U, 55 ; TSch Il, 72 ; Apologia, fragm. 14 (ex Disputatione Thomae Mauriniacensis III, 26) ; SINbr 11,

3; SINlong 13, 3. 968 L.c., PL 32, 736; — ap. Abael. adhuc TSum II, 33 ; TSch IL, 72 ; Apologia, fragm. 14 (ex Thomae Disputatione IU, 26, et quidem unum efformans cum fragmento praec.) ; SNobr 11, 4, SIN/ong 13, 4. 969/974 De Trinitate 2, PL 64, 1250CD ; — ap. Abael. adhuc T.5c7 II, 71 ; prima phrasis in T'Chr III, 85 et IV, 33 ; totus textus in longiori SNbr 7,6, SNiong 8, 7. 983/987 Potius Augustinus, Enchiridion 9, 3, ut supra T Cr II, 30. 965 Nec] Ne T 967ipse]ipso T gustinus add. del. R 15

968 Voluntas] tua add. C

983 Vnde] AuXII

226

THEOL. CHRIST. III, 76-79

985 ‘Christiano rerum creatarum causam

nonnisi credere bonita-

tem creatoris nullamque esse naturam quae non aut ipse sit, aut ab ipso’. ‘Naturam’, ut arbitror, siue rem naturalem dicit

quae ad humanae operationis efficaciam non attinet, nam peccatum et idolum nostra magis dicenda sunt opera quam 99o naturae. Vnde Apostolus : Sciumus, inquit, quoniam nihil est idolum 4n mundo, hoc est non est idolum de uniuersis creaturis

Dei, neque ad res naturales et ad ipsa naturae opera pertinet quae de mundo esse dicuntur, sed ad nostram formationem. Vnde et uilius hoc ipsum apparet quod dicitur idolum quam 995 quod dicitur lignum,

cum

illud factitium sit, hoc naturale.

*4. Si itaque potentia Dei siue sapientia, aut etiam pars aliqua seu aliud aliquid in Deo sit quod Deus non sit, utique ab ipso incepit a quo sunt omnia. Quod si incepit aut potentia eius aut sapientia, profecto ipse qui aeternus est exstitit abs1000 que istis, ut uidelicet non semper aut potens fuerit aut sapiens, donec scilicet ipse impotens in se ipso potentiam creasset aut adhuc insipiens sapientiam sibi condidisset. Quae cum fecerit absque discretione sapientiae, quippe quae nondum habebat, utique nonnulla eius opera irrationabilia sunt. 1005 78, Si quis autem dicit qualitates in Deo sic esse ut nec Deus sint nec a Deo factae, sed in Deo |aeternaliter permanen- C 208 tes atque ipsi diuinae substantiae, in qua sunt, coaeternas esse, quaerendum restat utrum ei substantialiter an accidentaliter insint. Si autem

substantialiter,

ut scilicet diuinam

roro Substantiam conficiant, profecto ipso Deo naturaliter priores uidentur cui esse conferunt, sicut rationalitas homine prior dicitur, quia eius scilicet constitutiua est forma atque in ipsa eius constitutione pars |quaedam formalis est, cuius conuentu R 6o v ad substantiam 'animalis' quasi ad materiam 'homo' ipse rors perficitur. 79. Nec refert etiam ad constitutionem quae ex materia uenit et forma, siue sapientia quae inest Deo sit ei substantialis siue accidentalis, dommodo sit forma aliqua in Deo et res diuersa ab ipsa diuina substantia. Similiter enim ‘homo 1020 albus’ uel “corpus album’, ex homine uel corpore et albedine constat

ad similitudinem

materiae

et formae,

sicut

‘aerea

statua' ex aere et compositione. Atque eadem ratione oportet concedi quod ‘Deus sapiens’ ex ipsa diuinitatis substantia et 77/:1ex eD5u72 105 35.

78 prima pats : ex TSum II, 36.

990/991 I Cor. 8, 4. 987 Naturam ex natam C 993 mundo] fiunt add. del. C condidisset mg T, quibusdam a conglutinatore abscisis

1001/1002 donec...

THEOL. CHRIST. III, 79-82

227

sapientia constitueretur, si uidelicet sapientia in Deo res alia 125 esset a Deo, cuius conuentu ad substantiam ipsam Deus sapiens esset, duabus inuicem conuenientibus rebus : ac per hoc Deum sapientem quoddam esse totum ex materia et forma

compositum, ipsamque materiam et formam ex quibus conficitur principium sui habere. Quis etiam dicere praesumat 1030 aliquid Deo per accidens posse inesse et ipsum quoque accidentibus esse subiectum, quod omnium tam philosophorum quam Catholicorum anathematizat auctoritas ? 80. Vnde

Augustinus,

De

Trinitate,

libro V, capitulo

VIII : ‘Accidens dici non solet, nisi quod aliqua mutatione 1055 eius rei cui accidit amitti potest. Nihil itaque accidens in Deo, quia nihil mutabile aut amissibile. Quamobrem nihil in eo secundum accidens dicitur, quia nihil ei accidit. Nec tamen omne quod dicitur secundum substantiam dicitur. Dicitur enim 'ad aliquid', sicut Pater ad Filium et Filius ad Patrem,

1040 quod non est accidens, quia et ille semper Pater et ille semper Filius. Quod si aliquando esse cepisset aut aliquando esse desineret Filius, secundum accidens diceretur. Si uero quod dicitur ‘Pater’ ad se ipsum diceretur, non ad Filium, secundum substantiam diceretur'. 1045 81. Praeterea, philosophi accidentia determinant esse posterioris generis et aduentitiae naturae. Vnde et Porphyrius proprium quoque ipsum, quod in natura speciei insitum esse uidetur, posterius specie naturaliter esse confirmat, eo scilicet quod substantiam speciei minime conficiat sicut sub105o stantiales, id est specificae differentiae. Ait enim : 'Species ante subsistit quam proprium ; proprium uero postea fit in specie. Oportet enim hominem esse ut sit risibile’. 82. Qui etiam cum accidens generaliter definiret dicens : ‘Accidens est quod adest et abest praeter subiecti corrup105; tionem’, patenter docuit omne

accidens subiecto iam adesse

quam abesse posse praeter corruptionem ipsius subiecti. At uero quomodo sapientiam Dei in ipso uel posterioris generis uel aduentitiae natuae dicemus esse, aut eam ei praeter cor81 : partim ex TSum Il, 38.

1033/1044. De Trinitate V, 4-5, 5-6, PL 42, 913-914. 1046/1052 Vt legitut ap. Boethium, In Porphyrii Isagogen commentorum editio duplex, ed. altera, V, 20, ed. Branpt (CSEL 48) 338 ; PL 64, 155A ; — ap. Abael. adhuc TSwm II, 38. 1053/ 1055 Porphyrius, Isagoge, ap. Boethium, o.c., IV, 17, ed. BRANDT 280 ; PL 64, 132C ;. — ap. Abael. adhuc Dialectica, ed. DE RtJ&, 579.

1028/1029 conficitur] et add. de/. T 1034 mutatione ex mutione RT 1039 et om. C 1041/1042 esse desineret 7r? C 1045 determinant inter Jin. R, uocab. in textu del. 1054 subiecti] s. t. sze C ; lege forsan subiectae rei

228

THEOL. CHRIST. III, 82-85

ruptionem | posse abesse, cum nullo penitus modo ei possit R 61 1060 abesse ? Omnino enim Deum necesse est esse sapientem, nec

ullo modo aut non esse potest | aut non esse sapiens aut ali- T 145 va

quam suscipere corruptionem, ut ei aliquid accidere possit. Quippe cum definitur ‘accidens quod adest et abest praeter subiecti corruptionem', patenter innuitur accidens non inesse 1065 nisi corruptibili rei, quae uidelicet possit non esse aut corrumpi, ut tale sit ac si ita dicatur : accidens est forma corruptibilis rei, sine qua illa res et esse et non esse potest praeter corruptionem, id est egressum a substantia quam per illam formam incurrat. Tale quippe est quod ait ‘praeter corrupti1070 onem subiecti', ac si apertius dicat quod earum corruptionem, quas pati potest subiectum, nullam per aduentum uel recessum huiusmodi formae incurrit. — De quo alibi plenius nobis disserendum fuit. 83. Non est itaque sapientia in Deo uel substantialis ei for-

1075 ma uel accidentalis, immo sapientia eius ipse |Deus est. Idem C 209

de potentia eius sentiendum est et de ceteris quae ex nominum affinitate formae esse uidentur, in Deo quoque sicut in creaturis. 84. His itaque rationibus patet diuinam substantiam omni108o no indiuiduam, omnino informem perseuerare, atque ideo eam recte perfectum bonum dici et nulla re alia indigens sed a se ipso habens, non aliunde quod habet accipiens. Creaturae autem quantumlibet bonae adiunctione egent alterius, ex qua quidem indigentia imperfectionem suam profitentur. Virtutes 198; quippe, quae animam bonam faciunt, subiecto indigent quo sustententur, quia pietas esse non poterit, si non habeat fundamentum in quo sit. Ipsa autem anima, ut bona sit, uirtutum indiget ornamentis. 85. De hac etiam informitate ac sinceritate seu simplicitate 1o9o diuinae substantiae Boethius, in eo quem De Trinitate componere libro dicitur, ait : ‘Quod non est hoc atque hoc sed tantum est hoc, illud uere est id quod est et hoc fortissimum

quod nullo nititur. Quocirca hoc est uere unum in quo nullus numerus, nullus in eo aliud praeter id quod est'. Qui etiam 84 : ex TSum Il, 40.

1063/1064 Vt lin. 1053/1055. 1072/1073 Logica ‘Ingredientibus’, Glossae super Porphyrium, Tractatus de accidenti, ed. B. GEYER, 92-96 ; Dialectica, Tractatus V, 1.

De diuisionibus, ed. DE Rrj&, 578-580. 1089/1094 De Trinitate 2, PL 64, 1250C; — ap. Abael. ut supta, T'C/r II, lin. 969/973, cum notul. 1094/1098 Vt supra,

TChr Ill, 74. 1075 Idem] etiam add. C 1085 indigent] indigeret R 1094 aliud inter lin. C

1081 perfectum bonum] perfectionem bonam C 1090/1091 componete libro ex libro componere T

THEOL. CHRIST. III, 85-87 229 1095 ?bidem statim ipsam diuinam substantiam, in eo quod nullis accidentibus subiecta est, tamquam sustentamentum, sicut sunt ceterae substantiae, formam potius quam substantiam nominat, ut iam supra meminimus. Quam rursus in sequentibus substantiam ‘quae sit ultra substantiam’ esse profitetur, 1100 nec proprie secundum usitatam significationem substantiae

dici substantiam, his ugrbis : 'Substantia in illo non est uere substantia sed ultra substantiam'. Item : ‘Cum dicimus', in-

quit, ' 'Deus', substantiam quidem significare | uidemur sed R 61 v eam quae sit ultra substantiam. Cum uero ‘iustus’, qualitatem 1105 quidem, sed non accidentem, sed eam quae sit substantia et ultra substantiam. Item cum dicimus ‘magnus’ uel ‘maximus’, quantitatem quidem significare uidemur, sed eam quae sit ipsa substantia talis qualem esse dicimus ultra substantiam’. 86. Sicut ergo Boethius Deum proprie dici substantiam 1110 negat, quae sit scilicet accidentium sustentamentum, ita et proprietates quae ipsi diuinae substantiae insint, accidentia siue formas substantiae dici non conuenit ; sed tam 'accidens'

hoc nomen quam 'forma' et nouem praedicamentorum nomina, quae in his duobus includuntur, proprie in rebus tantum

111; creatis accipiuntur. Vnde et Boethius in eodem cum ait : "Substantia in illo non est uere substantia sed ultra substantiam', adnectit statim : 'Item qualitas et cetera quae euenire queunt', hoc est quae possunt accidere, ut scilicet accidentia dicantur, in ipso uere non sunt. 1120 87. Cum itaque diuina substantia singularis prorsus et unica sit, in qua tres personae consistunt, ita ut unaquaeque personarum sit eadem penitus substantia quae est et altera, nec ulla sit partium aut formarum diuersitas illius simplicis boni, multo minus haec persona aliud ab illa dici potest quam 112; Socrates a Platone, cum uidelicet trium personarum una sit singularis essentia, Socratis uero et Platonis non sit eadem essentialiter substantia, sed magis discretae eorum substantiae,

ita quidem ut haec essentia Socratis non sit illa Platonis. At uero eadem essentia quae est Patris, eadem penitus est Filii, 87 : ex TSum Il, 41.

1098/1102 Boethius, De Trinitate 4, PL 64, 12524 ; uide paulo infra, lin. 1116/1117, cum notul. 1102/1108 Ibid, PL 64, 1252B. 1115/1118 Omissis uerbis “adnectit statim" (lin. 1117), textus sequuntur in De Trinitate 4, PL 64, 1252A ; — ap. Abael. adhuc partim TSch III, 85 ; rectius et longius SINdr 8, 2, SINJong 9, 2.

1101 uere] uera C 1102/1104 Item... substantiam mg T, quibusdam abscisis 1105 accidentem] accidentalem RCT 1120 itaque ex utique T 1121 ut inter lin. C 1129 ea dem!] substantia add. del. C

230

THEOL.

CHRIST. III, 87-92

1150 eadem etiam prorsus est Spiritus Sancti. Nec minus tamen Pater alius est, id est diuersus in persona a Filio siue a Spiritu Sancto, necnon et Filius a Spiritu Sancto, cum hic non sit ille,

licet sit illud quod ille. 88. Magna autem et subtilissima discretio hic adhibenda 1135 est, ut nec identitas singularis substantiae et indiuidua unitas

essentiae impedimento sit diuersitati personarum, et cum Sabellio oberrantes unam tantum profiteamur personam sicut unum Deum, nec diuersitas personarum impedimento sit singularitati substantiae, et in foueam Arrii corruentes, tres 1140 asseramus

deos

sicut

et tres personas,

sed simul

et unus

omnino in singularitate substantiae sit Deus et trinus ipse sit in trium personarum discretione.

89. Quo in loco prauissimae et difficillimae dialecticorum quaestiones occurrunt. Hi quippe ex unitate essentiae Trini114; tatem personarum impugnant ac rursus ex diuersitate personarum identitatem essentiae oppugnare laborant. — Horum itaque obiectiones | primum ponamus, postea dissoluamus. R 62 r 90. Aut enim, inquiunt, haec diuersitas personarum in solis uocabulis consistit, non in re, ut uidelicet uocabula tantum 1150 diuersa sint et nulla sit in Deo rei |diuersitas, aut in re sola et C 210 non in uocabulis ; aut simul et in re et in uocabulis. At uero si

alterum horum auferri poterit, non remanebit utrumque. Quod si ad uocabula respiciamus, iam non est Trinitas | per- T 14; vb sonarum aeterna, cum ipsa impositio nominum ab hominibus 1155 facta sit.

91. Praeterea, si ad numerum uocabulorum haec distinctio personarum sit accipienda, multo plures personas confiteri quam tres nos oportet, quia multa sunt et alia diuinae substantiae nomina, sicut hoc nomen 'Deus', uel ‘Dominus’, uel 'aeter1160 nus’, uel ‘immensus’,

uel ‘creator’, et alia infinita nomina.

92, Sin autem haec diuersitas personarum magis accipienda sit in ipsa re quam in uocabulis, in Deo autem nihil est in re praeter singularem substantiam et indiuiduam et informem, 88 : tres partes ex TSwm Il, 42. 89 : ex Tum Il, 43. 9r : ex Tum IT, 45. 92 : ex T Sum Il, 46.

9o : ex TSum II, 44.

1136/1139 Cfr Pelagius (sub nomine Hieronymi), infra, TCér III, 165. 1146/1147 Obiectiones : TCér III, 90-115 ; solutiones : TCér III, 116-187 et IV, 1-158. 1148/1170 Ad illam obiectionem respondetur TCér IV, 1-8.

1130 tamen om. C 1133 indiuidua] substantiae add. de]. C 1145/1146 impugnant... personarum zg C 1148 Aut] Caput Il, prima obiectio aduersus trinitatem mg rubr. braem. RCT — 1184 nominum] hominum C — 1156 Praeterea] I [obiectio] ?raew. RCT 1161 Sin] III prae». RCT

THEOL. CHRIST. III, 92-97

23I quis dubitet Trinitatem accipi secundum substantiae unita-

116; tem, ut et trinus sit in substantia dicendus Deus ? 93. Aut si

idem penitus in Deo substantia sit et personae, ut uidelicet nihil aliud substantia sit quam personae uel personae quam substantia, numquid si unus est Deus in substantia, unus est et in personis ? aut si trinus est in personis, trinus et in sub1170 stantia ? , 94, Quomodo etiam tres personae sunt, ubi nullo modo tria sunt ? Aut quomodo tria sunt, si multa non sunt ? Aut quomodo multa esse possunt, si nulla sit rerum multitudo ? At uero multitudo rerum esse non potest ex una tantum re, nisi 1175 uidelicet ex pluribus constet partibus. Partes autem nullae in ipso esse possunt, ut supra confirmauimus. Quomodo ergo Trinitas ibi est, ubi nulla est multitudo ? Aut quomodo tres sunt, si multi non sunt ?

95. Praeterea, quomodo dicitur : ^Talis Pater qualis Filius 1180 uel Spiritus Sanctus’, si nulla sit personarum similitudo quarum nulla est multitudo ? Omne quippe simile in aliquo dissimile est, et nulla est nisi in discretis rebus similitudo. Vnde nemo hunc hominem et hunc album similes dicit, de eodem

1185

homine agens, cum non sint ab inuicem essentialiter discreti. 96. Amplius, cum unumquodque quod existit aut substantia sit aut forma in substantia subsistens, sicut est albedo uel

pietas aut quaelibet res nouem praedicamentorum, quomodo possunt esse aliqua multa, nisi aut substantiae sint aut formae aut ex utrisque coniuncta ? 97, Aut et cum Deus substantia 1190 Sit et hoc nomen

‘deus’ substantiae sit, non personae, hoc est

93 : ex Tum Il, 47. 94 :ex TSum Il, 48. TSum Il, 50. 97 : ex TSum Il, 51.

95 : ex [Sum Il, 49.

96 : ex

1165/1170 Cfr Roscellinus Compendiensis, Epist. ad P. Abaelardum, 1o, ed. J. REtNERS (Beitráge VIII, 5) 74 ;PL 178, 366CD : ** ... Nihil enim aliud est substantia pattis quam pater, et substantia filii quam filius, sicut utbs Romae Romae est, et creatura aquae aqua est. Quia ergo pater genuit filium, substantia pattis genuit

substantiam filii. Quia igitur altera est substantia generantis, altera generata, alia est una ab alia. Semper enim generans et generatum plura sunt, non una tes...". 1171/1178 Ad illam obiectionem respondetur TChr IV, 9-15. 1179/1184 Ad illam obiectionem respondetur T'Chr IV, 16-19. 1179/1180 Pseudo-Athanasius, in symbolo Quicumque". 1185/1195 Ab obiectionem illam respondetur TChr TY;i20,

1165 et inter lin. R

Aut] IIII praem. RT

1166/1167 petsonae...

quam

personae] -sonae... quam pet- mg C 1169 est] sit T 1171 Quomodo] V praem. RT 1172 sunt!] si add. del. R 1173 At] Aut T 1174 potest ex

possunt C 1175/1176 nullae in ipso] in illo nulle C 1176 supra] meminimus add. del. R. 1177 multitudo] Omne quippe simile in aliquo dissimile est add. del. T ; cfr paulo infra, lin. 1481/1182 1179 Praeterea] VI praezz. RT 1185 Amplius] VII praem. RT 1186 aut] uel T 1189 Aut] VIII praez. RT

232

THEOL. CHRIST. III, 97-102

propter naturam substantiae, |non propter personam distin- R 62 v guendam inuentum, sicut est ‘pater’ et ‘filius’, quomodo melius dicitur Deus trinus quam substantia trina uel quam Pater trinus ? Sicut enim una tantum substantia est et unus Pater, 1195 ita etiam unus tantum Deus, non plures.

98. Trinus etiam Deus uel trina substantia quid aliud sonat quam tres dii uel tres substantiae ? Quippe quid aliud est trina oratio quam tres orationes, uel bina percussio quam duae percussiones ? 99, Ad haec fortasse et illud in oppositionem duci1200 tur quod Deum tripertitum Augustinus in Enchiridion, capitulo XI, his uerbis dicit : 'Satis est Christiano rerum creatarum causam nonnisi credere bonitatem creatoris qui est Deus unus, nullamque esse naturam quae non aut ipse sit aut ab ipso, eumque tripertitum, Patrem scilicet et Filium et Spi120; ritum

Sanctum'.

Quomodo

enim,

inquient,

tripertitus

est

Deus, si partitus non est aut partes habeat ? Aut quomodo partitus est, nisi primum integer fuerit ac postmodum diuisus ? Sed hoc quis adeo infidelis est, ut non anathematizet ? 100. Quomodo etiam fieri potest ut tres personae ita ab in1210 uicem sint discretae, ut haec non sit illa et unaquaeque ipsarum substantia sit et Deus, et non sint ideo plures substantiae uel dii ? Quippe quid aliud est dicere plures substantiae quam dicere plura quorum unumquodque est substantia ? Ipsum nempe plurale uocabulum nihil aliud est quam geminatio uel 1215 multiplicatio sui singularis, ut uidelicet plurale multa simul nominet quibus singillatim conuenit singulare. 101. Qua etiam ratione melius dicuntur tres personae, quia unaquaeque ipsarum persona est, quam tres dii uel tres substantiae, cum unaquaeque ipsarum Deus sit siue substantia ? 1220 102. Quod si ideo plures substantias uel plures deos dici negemus, quia, licet unaquaeque personarum substantia sit siue Deus, nulla est unius personae differentia ad aliam in eo quod substantia est uel Deus, profecto eadem ratione numquam 98 : ex TSum II, 52. ex TSum Il, 55.

100 : ex TSum Il, 53.

101 : ex [Sum Il, 54.

1196/1208 Ad obiectionem illam respondetur TChr IV, 21.

1200/1205 Potius

c. 9, PL 40, 235-236, ut supra, T Chr II, 30 et III, 76, et infra IV, 132.

Ad illam obiectionem respondetur T Chr IV, 22-29. illam respondetur TCr IV, 30.

102:

1209/1216

1217/1226 Ad obiectionem

1196 Trinus] IX praem. RT 1201 XI mg T 1201/1202 creatarum ex creaturarum T'; creaturarum R 1203 nullamque] nullam quoque C sit ozz. C 1204 eumque] cumque CT 1207 ac] aut T 1209 Quomodo] X praem. RT 1217 Qua] IX praem. RT 1219 siue] siue add. T, sit add. del. C 1220 Quod] XII praez. RT — 1222estoz. C unius] dei add. del. C

THEOL. CHRIST. III, 102-105

233

dicendum est plures homines nec etiam plures personas, cum

1225 uidelicet hic homo non differat ab illo in eo quod homo est,

aut haec persona ab illa | in eo quod persona est.

103. Quomodo etiam uere dicimus ‘tres personae sunt’, si multa entia non sunt, hoc est multae essentiae ? Ipsum quippe participium ubique in numero suum uerbum sequitur, ut

Cart

1230 uidelicet de quo dicimus ‘ambulat’ dicamus ‘est ambulans', et de quibus dicimus 'ambulant' dicamus 'sunt ambulantia'. Vnde

Aristoteles,

in

II Periermenias

: ‘Nihil’,

inquit,

"differt dicere hominem ambulare et hominem ambulantem esse’. Ex quo apparet quod de quibuscumque dicimus ‘sunt’, 1235 dici oportet ‘sunt entia', id est essentiae. 104. Quomodo etiam hoc nomen ‘Deus’ |singulare est et non R 65 r magis uniuersale, si plura sint personaliter discreta, hoc est numero differentia, de quibus singulis praedicetur, cum uidelicet et Pater sit Deus et Filius Deus et Spiritus Deus, nec iste 1240 Sit ille ?

105. Quae etiam rerum differentia esse potest, ubi eadem est singularis et indiuidua penitus essentia ? Omnis quippe differentia aut in rebus discretis accipitur, cum uidelicet haec essentia non est illa, aut in eadem re secundum uariationem eius

124; uel aliquam | mutationem per temporis successionem, ut si T 146 ra aliquis modo stet, modo sedeat. Discretio autem rerum nulla est ubi unica est et indiuidua essentia. Sed nec in Deo ulla potest esse uariatio, cum scriptum sit : Apud quem non est transmutatio nec uscissitudinis obumbratio. De quo etiam ille 1250 philosophus ait : ‘Qui tempus ab aeuo Ire iubes stabilisque manens das cuncta moueri'.

103 : ex [Sum II, 56. TSco 117 75.

104 : ex [Sum Il, 57.

105 : ex [Sum Il, 58 ; — cft

1227/1235 Ad obiectionem illam respondetur TCdr IV, 31 ; cft Viger Andegauensis, [Chr IV, 77 et TSch Il, 66, et Gilbertus Vniuersalis, TSch II, 65. 1232/1234 Periermenias 12, 21b, transl. Boethii, ed. L. MrN10-PAruELrOo (Aristoteles Latinus IT) 27: 1236/1240 Ad illam obiectionem respondetur TCér IV, 32. 1241/1255 Ad illam obiectionem respondetur TChr IV, 33-59. 1248/1249 Iac. 1, 17. 1249/1252 Boethius, Philosophiae consolatio III, M. IX, 2-3, ed. BrgrER (CClat 94) 51; PL 65, 758A; cfr supra, TChr I, 78 ; — ap. Abael. adhuc TSum II, 58.

1226 illa] in eo add. del. C 1227 Quomodo] XIII praem. RT 1228 entia ex essentia R 1232 Nihil inquit ¢rp R 1233 differt inter lin. C 1235 entia ex essentia R 1236 Quomodo] XIIII praem. RT 1238 singulis ex singularis C 1239 Deus?] nec iste sit deus, et spiritus sanctus deus add. del. C — 1241 Quae] XV praem. RT — 1244 est inter lin, C.— 1282 manens das] manes dansque C

234 1255

THEOL. CHRIST. III, 105-108

Cuius etiam uerum esse et incommutabile ipsemet Dominus aperit Moysi dicens : Ego sum qui sum. Haec dices filiis Israel : Qui est misit me ad uos. 106. Praeterea, cum Pater sit Deus, hoc est haec essentia

diuina, et Deus sit Filius, numquid et Pater Filius est ? Quomodo enim ex eo quod Pater est Deus et Deus est aeternus, melius ostenditur 'Pater est aeternus' quam ex eo quod Pater 1260

est Deus et Deus est Filius siue incarnatus, Pater etiam esse

Filius siue incarnatus ? Praesertim cum hoc nomen

'Deus'

singulare esse constat, sicut hoc nomen 'Socrates', immo etiam magis singulare, hoc est indiuiduum uidetur, cum indiuiduam, 1265

hoc est omnino indiuisibilem ac prorsus simplicem unicamque substantiam significet. 107. At uero cum hic sedens sit Socrates et Socrates sit albus, constat etiam hunc sedentem

esse album, cum

eadem

prorsus essentia sit huius sedentis et huius albi; nec multa numero dicantur hic sedens et hic albus, cum eadem sit essen1270

tia huius et illius, quae diuersis licet occupata sit formis, non tamen aut multae personae aut multa numero Socrates esse dicitur. Alioquin hoc nomen ‘Socrates’ uniuersale esset potius

quam singulare, cum de differentibus numero diceretur. Multo autem minus multa numero in Deo sunt ubi nec ulla est for1275 marum multitudo ; et multo magis concedendum est in Deo quia hic qui Pater est, Filius est, quam in creaturis, in quibus

1280

est saltem formarum diuersitas atque ipsius substantiae instabilitas assiduaque uariatio. 108. Ouomodo ergo, si concedamus in creaturis propter identitatem essentiae quod hic sedens est hic albus, uel hic qui pater est filius est, non hoc magis in Deo recipiamus, ut is uidelicet qui Pater est, Filius sit, cum sit utriusque unica et

indiuidua prorsus ac mera substantia, aut hic qui Pater est, sit incarnatus sicut et Filius, cum eadem substantia quae Pa1285

ter est, carnem susceperit, sicut ea quae Filius est, cum eadem

penitus | substantia sit utriusque personae ?

106 : ex TSum Il, 59.

107 : ex T'5um Il, 60.

108 : ex T Sum Il, 61.

1254/1255 Exod. 5, 14. 60-69.

1256/1286 Ad obiectionem illam respondetur TChr IV,

1256 Praeterea] I obiectio aduersus unitatem praem. RT, obiectio aduersus unitatem praem. C 1259 est] esse RCT 1259/1261 quam... esse Filius mg C 1264 omnino inter lin. T 1266 At] II praezz. RT 1267 esse infer lin. C 1268 essentia] sit substantia C 1273 Multo] III praez. RT 1279 Quomodo] III praem. RT ^ ergo inter lin. T 1280 uel] et C 1286 penitus substantia rb C sit ozz. C

R 63v

THEOL. CHRIST. III, 109-111

1290

129;

1300

150;

235

_ 109. Denique, cum nihil in Deo sit praeter unicam essentiam simplicis et indiuiduae omnino substantiae et Deus Deum generet, hoc est Pater Filium, numquid substantia substantiam generat ? Et cum eadem sit penitus substantia quae generatur cum ea quae generat, numquid idem se ipsum generat ? Quod autem eadem res se ipsam gignat, non solum omnium ratio, uerum etiam sanctorum patrum scripta detestantur, maxime in hac ipsa generatione diuina, de qua Augustinus in I De Trinitate ait : ‘Qui putat eius potentiae Deum ut se ipsum ipse genuerit, eo plus errat quod non solum Deus ita non est, sed nec spiritualis creatura nec corporalis. Nulla enim omnino res est quae se ipsam gignat’. 110. Constat quippe omne quod de Deo dicitur, de personis ipsis aut singillatim aut coniunctim dicendum esse, hoc est de una earum aut de pluribus simul. Si ergo Deus se |ipsum genuerit, utique aut aliqua C 212 trium personarum se ipsam, aut plures earum se ipsas genuerunt. Quod si aliqua trium personarum se ipsam generet, uel Pater ipse gignit se, uel Filius ipse, uel Spiritus Sanctus. Quod si Pater se ipsum gignat, profecto ipse sui est filius, et ita confusae sunt personae, cum ille qui Pater est, sit Filius.

Eadem quoque confusio est, hoc est permixtio personarum, si aliqua aliarum se ipsam gignat, hoc est sit pater sui. 111. Praeterea, si Deus Deum generat, utique uel se ipsum 15310 uel alium Deum. Alius uero Deus ab alio non potest esse sed unus tantum Deus, nec, iuxta Augustinum et supra positam rationem, Deus se ipsum generare potest. Quippe si se ipsum Deus genuerit, utique ipse Deus sui pater est. Quod si ipse Deus pater est sui, profecto uel Deus Pater est pater sui, uel 1531; non Deus Pater est pater sui. At uero Deus Pater solius Filii et non sui ipsius Pater est. Non igitur Deus Pater est pater sui. At rursus, si falsum sit Deum Patrem esse patrem sui, uti109 : ex [Sum Il, 62; cfr TSch Il, 64.

1287/1334 Ad obiectionem illam respondetur TChr IV, 70-136 et 138-158 (nota quod in TChr IV, 70, nostta obiectio uocatur **extrema obiectio" ; sic quidem recte appellabatur ante adiectionem T'C/r III, 114, ad quam respicit TChr IV, 157) ; — quoad doctrinam,

cfr Albericus

Remensis,

TChr IV, 78;

TSch IL, 64; His.

Calamit., ed. MONFRIN, 84-85. 1294/1298 De Trinilate 1, 1, 3, PL 42, 820 ; — ap. Abael. adhuc TSum II, 62 ; TSch IL, 64 et 146 ; Hist. calam., disputans cum Alberico Remensi, ed. MowrRIN, 84-85 ; SINbr 13, 1, SINlong 15, 1. 1311/1312 Lin. 1294/1298.

1287 Denique] V praem. RT 1289 est Znzer lin. C 1290penituszzz C 1290/ 1291 generatur] penitus add. del. C 1292 solum] et inter lin. add. C 1296 errat] erat C . 1300/1301 de pluribus simul] simul de pluribus C 1302 ipsas ex ipsum C 1302/1303 genuerunt] genuerint RT 1308 ipsam ex ipsum C 1309 utique om. C 1317 falsum ex fallit sum C

236

THEOL. CHRIST. III, 111-116

que falsum est Deum Patrem sui esse patrem sui. At uero quis ponat aliquid esse patrem sui et contradicere audeat ipsum 1320 patrem sui esse patrem sui? 112. Qua etiam ratione, cum una tantum substantia sit trium personarum, ut sit uidelicet eadem penitus substantia Patris quae Filii sit et Spiritus Sancti, ipse Filius tantum ex substantia Patris dicitur esse et non ex substantia Spiritus 1325 Sancti uel sua ? 113. Aut cum similiter una eademque sit sapientia trium personarum quarum unaquaeque sapiens aeque est ut aliae, eademque caritas singularum, cur non aeque dicitur Filius sapientia Spiritus Sancti uel sui ipsius, sicut dicitur sapientia Patris ? uel ipse Spiritus amor sui ipsius, 1330 Sicut amor Patris uel Filii? Numquid enim uel Filius uel Spiritus Sanctus sapiens | est et non per sapientiam sui ? aut R 64r sapientia est et non est sua sapientia sed alia ? aut diligens est et non est sua dilectio, sicut ipse est potentia sua, magnitudo sua, iustitia sua, pietas sua et uoluntas ? 1335

114. Quomodo etiam potest esse ut Filius ex Patre sit genitus, uel ex Patre esse habeat tam Filius quam Spiritus Sanctus, non Pater ex illis, et non sit Pater prior illis ?

115. His et consimilibus obiectis respondere non differamus, |in ipso confisi de quo loquimur, in ipso securi pro quo dimica- T 146 rb 1340 mus. Summa, ut arbitror, omnium quaestionum haec est, quo-

modo scilicet in tanta unitate indiuiduae ac penitus merae substantiae diuersitatem personarum consideremus, cum nullus differentiae modus a philosophis distinctus uideatur hic posse assignari secundum quem diuersitas personarum 1345 ualeat ostendi.

116. Ad quod illud primum respondendum esse arbitror quod mirabile non debet uideri, si illa diuinitatis natura, sicut singularis est, ita singularem modum loquendi habeat. Aequum equidem est ut quod ab omnibus creaturis longe 1350 remotum est, longe diuerso genere loquendi efferatur, nec illa unica maiestas communi ac publica locutione coerceatur ; 115 : ex Tz

II, 63.

116 : ex [Sum Il, 64.

1335/1337 Ad illam nouam obiectionem respondetur TChr IV, 137. 1338/1340 Reapse respondetur in Libro IV. 1340/1345 Ad illam *summam omnium quaestionum" respondetur TCér III, 116-187. 1350/1353 Cfr infra, TChr III, 124, 126.

1318 sui! inter lin. C — 1319 ipsum] esse add. del. C — 1321 Qua] VI praez. RT 1324 Patris] quae filii sit et spiritus sancti add. (dittogr.) del. T 1325 Aut] VII praem.RT —— 132v2liae]alia C — singularum ex sui gloriarum T 1334 pietas. sua 7g C 1335 Quomodo] VIII przez. T — 1346 Ad] Cap. III rubr. mg praem. RCT 1351 maiestas ex maiestatis T

THEOL. CHRIST. III, 116-118 237 nec quod omnino incomprehensibile est atque ineffabile ullis subiaceat regulis, cui sunt omnia subiecta, quod nec ab homine inteligi potest qui ad manifestandos intellectus suos uoces 1555 instituit. Hoc autem nec philosophorum latuit reuerentiam, qui quantum reueriti sint semper summum illud bonum uerbis etiam attingere quod omnino incomprehensibile atque ineffabile profitentur, ex supra positis liquidum est, cum summus philosophus ‘nec quid sit dicere ausus sit, hoc solum de 1360 eo sciens quod sciri non potuit ab homine’. Hoc enim docere

recte sophiae incarnandae reseruandum erat, ut ipse per se ipsum sui notitiam afferret Deus, cum ad eius notitiam nulla assurgere creatura sufficiat. Ipse itaque solus quid ipse sit manifeste aperuit, cum gentili illi et Samaritanae mulieri ait :

1365 Spiritus est Deus, hoc est diuinitas spiritualis substantia est,

non corporalis. At uero sicut in corporibus alia aliis subtiliora sunt, utpote aqua quam | terra, et aer quam aqua, et ignisC 213 quam aer, ita longe et inexcogitabili modo omnium spirituum naturam ita propriae sinceritatis subtilitate diuinitas trans1570 cendit, ut in comparatione eius omnes alii spiritus quasi corpulenti seu corpora quaedam dicendi sint. 117. Vnde Gennadius!, De orthodoxa | fide : ‘Nihil’, inR64v quit, ‘incorporeus et inuisibile in natura credendum est, nisi solum Deum Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, qui ex 1575 eo incorporeus creditur, quia ubique est et omnia implet atque constringit, et ideo inuisibilis omnibus creaturis, quia incorporeus est. Creatura omnis corporea, angeli et omnes caelestes uirtutes corporeae, licet non carne subsistant. Ex eo autem corporeas credimus intellectuales naturas quia localiter cir138o cumscribuntur, sicut et anima humana quae carne clauditur, et daemones qui per substantiam angelicae naturae sunt' corporei. 118. Ex his itaque liquidum est quantae subtilitatis sit 1. LEcTIO ABAEL. : Augustinus in redactione prima.

118 : pattim ex TSum II, 65.

1358/1360 Plato, secundum Mactobium, In Somnium Scipionis, ut legitur supra, TChr I, 104, lin. 1341/1342. 1363/1365 Ioh. 4, 24. 1372/1382 Gennadius Massil, Iber siue diffmitio ecclesiasticorum: dogmatum, 11-12, PL 42, 1215-1216 uel PL 58, 984A ; cft TChr I, 114, ubi loca parallela in Abaelardo adducuntur.

1353 quod] qui C 1360 quod] qui T potei] corporea RT

ab] omnia add. del. C 1355 Hoc] est add. RCT, del. R 1362 Deus] dicens C 1367 quam!] quod R 1382 cor1383 sit inter lin., sed post substantia C

238

THEOL. CHRIST. III, 118-120

diuina substantia, atque animae a natura corporum disiuncta 1385 et a uigore nostrorum sensuum penitus remota. De qua si quid forte etiam philosophi dicere animati sunt, ad similitudines et exempla se contulerunt, quasi praesumptionem suam uelan-

tes, quae de ineffabili fari uiderentur, cuius gloriam in creaturis quoquo modo, non in ipsa, uestigabant atque per ipsas 1390 assignabant, sicut de Platone supra meminimus ad similitudinem solis cum de Deo loqui praesumeret recurrente. 119. Quod autem illi quoque doctores nostri qui maxime intendunt logicae, illam summam maiestatem quam 'ignotum Deum’ esse profitentur, omnino ausi non sint attingere aut 139; in numero rerum comprehendere, ex ipsorum scriptis liquidum est. Cum enim omnem rem aut substantiae aut alicui aliorum generalissimorum

subiiciant,

utique

et Deum,

si inter res

ipsum comprehenderent, aut substantiis aut quantitatibus aut ceterorum praedicamentorum rebus connumerarent, qui 1400 nihil omnino esse ex ipsis conuincitur. Omnes quippe res praeter substantias per se existere non possunt, nisi scilicet substantiis sustententur, ut albedo nulla ratione esse potest nisi in subiecto corpore, aut pietas nisi in anima, aut quealibet res nouem praedicamentorum nisi subiectis substantiis 1405 insint. Substantiae uero in propria natura per se ipsas subsistere ac perseuerare possunt, omnibus et aliis rebus destructis. Vnde et substantiae quasi 'subsistentiae' dictae sunt, et ceteris rebus quae eis assistunt, non per se subsistunt, naturaliter priores sunt. Vnde liquidum est Deum, qui omnium 1410 rerum est unicum et singulare principium, nullo modo in eo rerum contineri quae substantiae non sunt. Sed nec substantiae secundum eos supponitur Deus, licet ipse maxime sit res per se existens, et uerum et incommutabile esse | ipse solus R65 r a se habeat a quo sunt omnia. Propter quod Moysi dicit : Haec 1415 dices filiis Israel : Qui est misit me ad unos.

120. De cuius quidem ueritate ac simplicitate seu incommutabilitate substantiae Augustinus in libro V De Trinitate ait : 'Sic intelligamus Deum, si possumus, quantum possumus, 119 : ex TSum Il, 66; — ad T5ch II, 77.

120 : ad TSch 1I, 78.

1385/1391 TCahr I, 104, lin. 1340/1345, ubi inducebatur Macrobius, In Somnium Scipionis, I, 2. 1393/1394 Act. 17, 23 ; cft TCér III, 45. 1395 Auctoritates

adducuntur infra, T'Chr III, 121-122. 1400/1402 Cfr Aristoteles, Cazegoriae 2a 35 seq., transl. Boethii, ed. L. MrNro-ParuELLO (Aristoteles Latinus I) 8. 1414/ 1415 Exod. 5, 14. 1416/1427 De Trinitate V, 1-2, 2-3, PL 42, 912 ; — ap. Abael. adhuc TSch II, 78 ; SINbr 8, 8, SIN/ong 9, 8. 1385 quid] quod R 1387 se inter lin. C — 1896 aut? inter lin. C — 1399 qui] quod RT,ex quo T 1409/1410 omnium... principium] est unicum et singulare principium omnium rerum C

THEOL. CHRIST. III, 120-122

239

sine qualitate bonum, sine quantitate magnum, sine indigentia

1420 Creatorem, sine situ praesentem, sine habitu omnia continen-

tem, sine loco ubique totum, sine tempore sempiternum, sine ulla sui mutatione mutabilia facientem nihilque patientem. Quisquis Deum ita cogitat, etsi nondum potest omnimodo muenire quid sit, pie tamen cauet, quantum potest, aliquid de 1425 illo sentire quod non sit. Est tamen sine dubitatione substantia, uel, si melius hoc appellatur, essentia, quam Graeci usiam uocant'. 121. Quod autem |nec iuxta philosophos ipse Deus substan- T 146 va tia sit dicendus, facile conuinci potest ex ipsis scriptis omnium

1430 dialecticam tractantium

quam

nunc

Latinitas celebrat, Por-

phyrii scilicet, Aristotelis | et Boethii. Ait quippe Porphy- C21 rius in Isagogis quas ad Categorias Aristotelis perscribit, ait, inquam : "Vnamquamque substantiam una specie participare, pluribus uero accidentibus et separabilibus et inseparabilibus'. 1435 Aristoteles quoque in Categoriis proprie proprium substantiae assignans inquit : 'Maxime autem proprium substantiae uidetur esse quod,

cum

sit unum

et idem numero,

contra-

riorum est susceptibile'. Item idem de eodem : ‘Quare proprium erit substantiae quod, cum unum et idem numero sit, 1440 Susceptibile est contrariorum’. 122, Cum itaque Deo ista aptari omnino non possint, cuius substantia nec accidentibus uariari nec ullis omnino formis subiacere potest, licet nec inter substantias eum philosophos recepisse, ea profecto ratione qua Plato 'inter nullam et 144; aliquam substantiam' hylem collocauit, quam omnino adhuc ‘informem’ conceperit. Neque enim substantia non est Deus, si uere subsistentiae naturam et incommutabile esse in ipso I21 : initio mutato, ex TSwm II, 67; — ad TSch Il, 79. TSum IL, 68 ; — ad TSch I, 80.

122 : fete totum ex

1431/1434 Apud Boethium, In Porphyrii Isagogen commentorum editio duplex, ed. alteta, V, ed. BRanptT (CSEL 48) 342 ;— ap. Abael. adhuc TSum II, 67; TSch Il, 79. 1435/1438 Categoriae 4a, transl. et ed. cit., 12 ; — ap. Abael. adhuc TSum Il, 67;

TSch 1L, 79. 1438/1440 Categoriae 4b, transl. et ed. cit., 33 ; — ap. Abael. adhuc TSum IL, 67 ; TSch IL, 79. 1444/1446 Timaeus 51a, transl. Calcidii, ed. WAszINK (Plato Latinus IV) 49 ; — ap. Abael. adhuc TSum II, 68 ; TSch 1I, 80.

1419 sine! ex siue CT 1426 quam] quod RT 1436 inquit] ait add. del. R. rum est susceptibile RT, susceptibile contratiorum item... contrariorum R

qualitate ex qualitatem C 1425 quod ex qui C ; qui T 1430/1432 tractantium... in mg T, quibusdam abscisis 1437 numero] sit add. del. T 1437/1438 contrariosed ex conttariorum T, e¢ susceptibile inter lin. R; et C 1438/1440 Item idem... contrariorum om. C, idem 1439 quod] qui T 1441 aptari] apertari T

THEOL. CHRIST. III, 122-123

240

attendamus. Nec rursus substantia est, si usitatam nominis

substantiae appellationem sequamur, cum uidelicet accidenti1450 bus subiectus esse non possit. Vnde et illo argumento non esse substantia Deus aperte ostenditur quo Boethius, quamuis Christianus opinionem secutus philosophorum, cum de philosophia tractaret, Themistium scilicet et Tullium in Topicis suis uestigans, probat in II ipsorum T'oficorum albe1455 dinem non esse substantiam his uerbis : 'Substantia est quod

omnibus accidentibus possit esse subiectum ; | albedo autem R 65 v

nullis accidentibus subiecta est ; albedo igitur substantia non est’. 123. Ipse quoque Augustinus hanc usitatam et propriam 1460 significationem substantiae aperte profitetur in VII De Trimtate libro, capitulis quarto et quinto, his quidem uerbis de Deo disputans : ‘Si hoc est Deo esse quod subsistere, ita non erunt dicere tres substantiae, ut non dicuntur tres essentiae, quemadmodum quia hoc est Deo esse quod sapere, sicut non tres 1465 essentias ita nec tres sapientias dicimus. Sic enim quia hoc illi est Deum esse quod est esse, tam tres essentias quam tres deos dici fas non est. Si autem aliud est Deo esse, aliud subsistere, sicut aliud est Deo esse, aliud Patrem esse uel Dominum esse,

(quod enim est, ad se dicitur; Patrem autem ad Filium et

1470 Dominus

ad seruientem

relatiue

creaturam

subsistit,

sicut

relatiue gignit et relatiue dominatur), ita iam substantia non erit substantia, quia relatiuum erit. Sicut enim ab eo quod est esse appellatur essentia, ita ab eo quod est subsistere substantiam dicimus. Absurdum est autem ut substantia relatiue 1475 dicatur. Omnis enim res ad se ipsam subsistit, quanto magis Deus ? si tamen dignum est ut Deus dicatur subsistere. De his enim rebus recte intelligitur, in quibus subiectis sunt ea quae in aliquo subiecto esse dicuntur, sicut color in corpore'. Jtem : ‘Res ergo mutabiles neque simplices proprie dicuntur substan1480 tia’.

Item : ‘Nefas est autem dicere ut subsistat et subsit Deus

125 : ad TSch Il, 81. 1450/1458 De differentiis topicis Il, PL 64, 1187CD ; — ap. Abael. adhuc TSum II, 68; TSch II, 80; SINbr 8, 3, SNiong 9, 5. 1459/1478 Num. 9-10, PL 42, 942 ; — ap. Abael. adhuc SNor 8, 4, SNiong 9, 4 ; omittens partem primam : TSch Il, 81. 1479/1480 Lib. VII, 5, 10, PL 42, 942 ; — ap. Abael. adhuc TSch II, 81 ; SINbr 8, 5, SNiong 9, 5. 1480/1492 Ibid., PL 42, 942-943 ; — ap. Abael. adhuc TSch II, 81 ; immediate additum ad praecedentem in SINbr 8, 5, SIN/ong 9, 5.

1448 si inter lin. R, nec in textu del.

1450 et] in add.C

^ 1453 scilicet et irp C

1456 possit] potest C 1457 non oz. C 1459 quoque inter lin. C 1460 substantiae mg C 1464 est ex esse T sapete ex sapientie T' 1469 quod]

qui T ad! ex a C Omnis ex Omnes T

1470 sicut] et add.

C

1492 quod ex quiC

1475

THEOL. CHRIST. III, 123-124

241

bonitati suae, atque illa bonitas non substantia sit uel potius essentia, neque ipse Deus sit bonitas sua, sed in illo sit tamquam in subiecto. Vnde manifestum est Deum abusiue substantiam uocari, ut nomine usitatiore intelligatur essentia, 1485 quod uere ac proprie dicitur, ita ut fortasse Deum solum dici oporteat essentiam. Est enim uere solus, quia incommutabilis est idque suum nomen Moysi essentiauit cum ait : Ego sum qui sum, et dices ad eos’: Qui est misit me ad uos. Sed tamen siue essentia dicitur quod proprie dicitur, siue substantia quod 1490 abusiue, utrumque ad se dicitur, non relatiue. Vnde hoc est Deo esse quod subsistere, et ideo si una essentia Trinitas, una

etiam substantia'!, 124, Ex his itaque liquidum est nec etiam iuxta Augustinum Deum proprie dici substantiam, sicut nec iuxta philo1495 Sophos ullo modo, cum uidelicet aliquid in eo non sit ut in subiecto, hoc est ut accidens, sicut supra satis disseruimus.

Cum igitur Deus nec iuxta Augustinum proprie dicatur substantia, nec | ullo modo iuxta philosophos, qui tamen R 66: omnem rem aut substantiae aut alicui aliorum praedicamen1500 torum applicant, patet profecto a tractatu Peripateticorum illam summam maiestatem omnino esse exclusam nec ullo modo regulas aut traditiones eorum ad illam summam atque ineffabilem celsitudinem conscendere, sed creaturarum naturis | inquirendis eos esse contentos, secundum quod scriptumC 215 1. LEcTIO ABAEL. : Notulam marginalem add. CT :

123-a, Ex uetbis Iob : Ipse enim solus est et nemo auertere potest cogitationes eius. Gregorius ; Aliud est esse, aliud principaliter esse ; aliud mutabi3 liter esse, aliud immutabiliter esse. Sunt enim haec omnia sed principaliter non sunt, quia in semetipsis minime subsistunt, et, nisi gubernantis manu teneantur, esse nequaquam possunt". Item : “Ad Moysen dicitur : Ego sum 6 qui sum. Sic dices filiis Israel : Qui est misit me ad uos". 1-2 Iob 23, 15. PL 75, 1143B.

2-5 Greg. Magnus, Moralia in lob XVI, 37 (in Iob 25, 13), 5-6 Ibid., PL 75, 1144A ; Exod. 3, 14.

Fragm. 123-a mg ad finem numeri 123-a : cft TSch 1I, 81. initio tamen mutato. 1487/1488 Exod. 5, 14.

123 C ; ibidem extra textum T, quibusdam abscisis

124 : ultima pats ex TSum II, 69 ; — ad TSch II, 82,

1496 TCbr III, 121-122.

1504/1505 Ioh. 3, 31.

1484 usitatiore] usitacione T' 1485 quod uete] quot C ita om. R sicut] ut C 1497 nec] etiam add. C 1499 omnem ex omnium C 1505 secundum... loquitur mg T, quibusdam abscisis 16

1494 1504/ XII

242

THEOL. CHRIST. III, 124-127

1505 est : Qui de terra. est, de terva loquitur, — quas nec adhuc

com-

prehendere ac ratione discutere ad liquidum sufficiunt. 125. Quod uero omnis hominum locutio ad creaturarum status maxime accommodata sit, ex ea praecipua parte ora-

1510

1515

1520

152;

1530

1535

tionis apparet sine qua, teste Prisciano, nulla constat orationis perfectio, ex ea scilicet quae dicitur ‘uerbum’. Haec quippe dictio temporis designatiua est, quod incepit a mundo. Vnde si huius partis significationem attendamus, oportet per eam cuiusque constructionis sensum infra ambitum temporis coerceri, hoc est ad eas res tantum inclinari quae temporaliter contingere, non aeternaliter subsistere uolumus demonstrare. Vnde cum dicimus Deum priorem esse mundo siue exstitisse ante tempora, quid sensus in his uerbis uerus esse potest de praecessione Dei et successione istorum, si haec uerba ad hominum institutionem accipiamus secundum ipsam temporis significationem, ut uidelicet dicamus Deum secundum tempus priorem esse mundo uel exstitisse, hoc est in praeterito tempore fuisse antequam tempus aliquod esset ? 126. Oportet itaque, cum ad singularem diuinitatis naturam quascumque dictiones transferimus, eas in quamdam singularem significationem seu etiam constructionem contrahere, atque per hoc quod omnia excedit, necessario propriam institutionem excedere. Constat quippe | iuxta Boethium ac T146 vb Platonem 'cognatos, de quibus loquuntur, rebus oportere [esse] sermones'. Quod recte Gregorius attendens in prologo Moralium. ait : 'Indignum uehementer existimo ut uerba caelestis oraculi restringam sub regulis Donati’. 127. Sed nec proprium et usitatum nomen Dei ad illam unicam diuinitatis maiestatem, quae excogitari non ualet necdum disseri, ipsi magni philosophi nouerunt accomodare, qui cum deum in arce nominant, quem animali rationali sup125 : ex TSum Il, 70; — ad TSch Il, 84. 126 : ex Tu 85. 127: pattim ex TSum Il, 72 ;— ad TSch 1I, 86.

Il, 71 ; — ad TSch Il,

1509/1510 Cfr Institutiones grammaticae 1, 4, ed. KREHL, I, 66 ; XVII, 1, ed. cit. 11, 4 ; — ap. Abael. adhuc T.$uz I, 70 ; TSch II, 84. 1527/1529 Boethius, Philosophiae consolatio YII, 12, ed. BrErER (CClat 94) 62; PL 63, 781-782 : “‘Quodsi tationes

quoque non extra petitas sed intra rei quam tractabamus ambitum collocatas agitauimus, nihil est quod ammirare, cum Platone sanciente didicetis cognatos de quibus loquuntur rebus oportere esse sermones". Resp. Timaeus 29b, transl. et ed. cit., 22 ; — ap. Abael. adhuc TSwm II, 71 ; TSch Il, 85 ; paulo longius TSum III, 79. 1529/1531 Moralia in Iob, Epist. quae antiquitus Praefatio appellabatut, 5, PL 75, 516B; — ap. Abael. adhuc TSum II, 71; TSch Il, 85 ; TChr IV, 77. 1534/1537 TCahr I, 62. 1513 temporis] temporum R(TSam) 1515 aeternaliter subsistere] aeterna in textu, cetera inter lin. T 1518 praecessione] processione C 1529 prologo] prologum C

THEOL. CHRIST. III, 127-130

243 ponunt, de mundo et caelestibus corporibus illud, ut | supra R 66 v meminimus, accipiunt. 128. Quid itaque mirum si, cum omnia ineffabiliter transcendat Deus, omnem quoque institutionis humanae sermones 1540 excedat ? Et cum eius excellentia omnem longe exsuperet intellectum, propter intellectus autem uoces institutae sint, quid mirum si effectus, transcendit qui transcendit causas? Multo quippe facilius res excogitari quam edisseri ualet, R Quid etiam mirum si in se CT Quid etiam mirum si in 1545 ipso Deus philosophorum re- se ipso Deus philosophorum gulas infringat qui in factis infringat regulas aut exempla suis eas frequenter quassat, quae in factis etiam suis frequenter quassat,

cum uidelicet aliqua noua contra naturam facit siue supra 155» naturam, hoc est supra hoc quod prima rerum institutio potest ? Numquid enim illuminatione caeci nota illa philosophorum regula infringitur qua ab Aristotele dictum est : 'Ab habitu quidem in priuationem fit mutatio, a priuatione uero in habitum impossibile est : neque enim caecus factus rur1555 Sus uidet' etc. ? 129. Numquid et Virginis partus omnino illi praeiudicat propositioni quae frequenter a philosophis in exemplum necessariae consequentiae seu argumentationis affertur: 'Si peperit, cum uiro concubuit’ ? Vt hinc quoque appareat quod ait Apostolus : Nonne stultam fecit Deus sapientiam huius mundi ?

15600

F180. Quod si, ut philosophos salues, ea quae per miracula fiunt excipias aut in his uocabula propriam significationem non obseruare 1565 dicas, ut uidelicet improprie dicatur uisio quae per miraculum contingit, quanto magis in ipso auctore miraculo128 : ex TSum Il, 75 ; — ad Tc IL, 87. Tum Il, 74; — ad TSch II, 89, partim.

CT 130. Quod si, ut philosophos salues, ea quae per miracula fiunt excipias aut in his uocabula propriam significationem non obseruare dicas, ut uidelicet improprie dicatur uisio uel partus quae per miraculum contingunt, quanto magis in ipso auctore 129 : ad TSch II, 88.

130) 5 €x

1551 Matth. 11, 5 ; 15, 31 ; etc. 1552/1555 Cazegoriae 13a 30, transl. Boethii, ed. L. MiN10-PALUELLO (Aristoteles Latinus I) 35 ; — ap. Abael. adhuc T.$uz II, 73 ; TSch I, 87. 1557/1558 Boethius, De differentiis topicis III, PL 64, 1198C ; — ap. Abael. adhuc TSch 1I, 88. 1558/1559 I Cor. 1, 20.

1536 caelestibus] et add. de. C — 1839 omnem quoque] omnemque R institutionis ex institutione T 1546 factis ex fractis R exempla ex exemplet T 1548 quassat] quassata CT 1556 propositioni ex propositum C 1562 fiunt? inter lin. T, fuerit zm textu del. 1565 impropftie!] proprie R imptoptie?] proptie CT 1566 quae? om. C 1567 contingunt ex contingit T, contingat C

THEOL. CHRIST. III, 130-132

244 1570

rum idem concedi oportet ? miraculorum oportet ? 131. Responde

tu mihi,

acute

dialectice

idem aut

concedi uersipellis

sophista, qui auctoritate Peripateticorum me arguere niteris, de differentia scilicet personarum et earum proprietatibus quae

in Deo sunt, quomodo ipsos quoque doctores tuos absoluis Deum 1575 secundum traditiones quorum, ut iam ostendimus, nec

substantiam esse nec ipsum esse aliquid aliud cogeris confiteri ?

R 132. Quod si uis cons-

1580

cendere ad illud quod illi ausi non sunt attingere atque de illo ineffabili ac summo bono ratiocinari ac loqui praesumas, disce locutionum modos

ab ipsa sapientia Dei incar1585 nata traditos atque a sanctis patribus, quos Spiritus Sancti organum fuisse uita ipsorum et miracula attestantur.

CT 182. Quem tamen so-

lum uere ac proprie esse, qui uidelicet perpetuam eius et incommutabilem permanentiam tam ipse, ut dictum est, ad Moysen loquens innotuit,

quam ab ipso instructi ueri philosophi. Vnde et beatus Iob inter cetera | de eo commemorat : [pse enim solus est et nemo auertere potest cogitationes eius. Attendite, fratres

et uerbosi amici, quantum ab inuicem dissonent diuinae et humanae traditiones, spiritales et animales philosophi, sacrarum et saecularium scripturarum disciplinae. Vt enim supra docuimus, constat secundum uestrarum artium disciplinas quae omnium rerum naturas in decem prae-

1590

1595

dicamenta distribuunt, Deum

x6oo

penitus nihil esse, quem tamen ipsius Dei ac discipulorum eius testimonio solum esse profiteri cogimur. Quod T3t

ex Dumb

s.

132 : ex TSum Il, 76; — ad TSch 1I, 89, partim.

1571/1574 Respicit Roscellinum ; cft TCéhr III, 93 cum notul. 1574/1575 T Chr III, 82-86. 1582 TChr III, 119 et 129. 1585/1589 Iob 23, 13. 1595/1600

TChr Yl, 86.

1571 Responde] Inuectio in dialecticos praem. RCT 1576 ipsum ex ipse T aliquid aliud rp C cogetis inter Jin. C 1579 qui ozz. T 1594 saeculatium] et saecularium add. C

C 216

THEOL. CHRIST. III, 132-134

1605

245

si ut uestras defendatis disciplinas,

naturis,

ut diximus,

creaturarum differendis eas esse contentas annuatis nec de celsitudine diuinitatis eas praesumpsisse, et uos eis in-

1610

nitentes, minus nos infestare

praesumite, cum talia fides uerba protulerit quorum intelligentia uestris incognita est disciplinis. 133. Certum quippe est

1615

133. Recognita tecum ac diligenter considera quoniam unaquaeque scientia atque cuiuslibet artis tractatus propriis utitur uerbis, et unaquaeque doctrina propriis locu1620 tionibus gaudet, et saepe eiusdem artis tractatores uerba uariare

delectat, quia semper

‘in omnibus’,

teste

Tullio,

‘identitas mater est satietatis’, hoc est fastidium generans. Quanto magis ergo illius singularis |et summi boni tractatores R 67 1 singularia uerba habere oportuit, quibus id quod singulare est 1625 singulariter efferretur nec publicis et uulgaribus locutionibus illud ineffabile, illud incomprehensibile coerceretur. De quo si quid dicitur, aliqua similitudine de creaturis ad creatorem uocabula transferimus ; quae quidem uocabula homines instituerunt ad creaturas designandas, quas intelligere potuerunt, 1630 cum uidelicet per illa uocabula suos intellectus manifestare uellent. 134. Cum itaque homo uoces inuenerit ad suos intellectus manifestandos, Deum autem minime intelligere sufficiat, recte

illud ineffabile bonum effari nomine non est ausus. Vnde in 1655 Deo nullum propriam inuentionem uocabulum seruare uidetur, sed omnia quae de eo dicuntur, translationibus et para-

bolicis aenigmatibus inuoluta sunt et per similitudinem aliquam uestigantur ex parte aliqua inductam, ut aliquid de illa ineffabili maiestate suspicando potius quam intelligendo de135 : ex [Sum Il, 77; — ad TSch II, 9o. gl.

134 t ex TSum Il, 78 ; — ad TSch Il,

1621/1622 Cicero, De inuentione rhetorica I, 41, 76 = 1606 TChr III, 128-131. “Variare autem orationem magno opere oportebit ; nam omnibus in rebus similitudo est satietatis mater" ; — ap. Abael. adhuc TSwm II, 77 ; TSch I, 90 ; SIN Prolog. 2.

1218 1615 est om. C 1608 nec inter lin. C 1605 defendatis] deffenditis T' 1630 intellectus] 1629 designandas ex designas RT scientia] sententia T' suos intellectus add. C

246

THEOL. CHRIST. III, 134-137

1640 gustemus. Et quoniam minus plenarias similitudines inuenimus ad illud quod singulare est inducendas, minus de eo satisfacere possumus per similitudines. 135. Quas tamen possumus aggrediemer, maxime ut pseudo-dialecticorum importunitatem refellamus, quorum disciplinas et nos paululum attingi164;mus atque adeo in studiis eorum profecimus, ut, Domino adiuuante, ipsis in hac re per humanas rationes, quas solas desiderant, satisfacere nos posse confidamus. Habet enim humanas etiam rationes conditor ipse rationis, quibus animalium hominum ora obstruere possit qui nos per sapientem 1650 illud admonet dicens : Responde |stulto iuxta stultitiam suam, T 147 ta

ne sibi sapiens esse wideatur. De cuius etiam sapientia in ipso Sapientiae libro inter ceteras ipsius laudes dicitur : Sci wersutias sermonum et dispositiones argumentorum.

136. Illud autem primum remoueamus obstaculum, | quod R 67 v

1655 de differentia personarum unius et eiusdem penitus essentiae oppununt, cum hic differentiae modus tam philosophis quam ceteris omnibus uideatur ignotus. 137. Quod autem Porphyrium nobis opponunt, qui de differentiis tractans modos differentiarum distinxit, sub qui1660 bus modus iste differentiae personarum |quae in Deo sunt non C 217 cadit, nihil impedit. Ibi quippe solummodo differentias tractat quae in formis consistunt, quando uidelicet res discretas diuersis ab inuicem formis distant, uel eadem res per formas sibi inuicem succedentes permutatur. In Deo autem nullae formae 1665 sunt. Nec tamen ideo minus eum a creaturis differre dicimus,

licet Porphyrius in tractatu 'differentiae' hanc differentiam non connumeret. Multos etiam alios differentiae modos praeter hos quos Porphyrius distinguit, fateri cogimur. Quos omnes ut plenius ac diligentius prosequamur, distinguendum 1670 est quot et quibus modis ‘idem’ accipiatur siue etiam 'diuer135 : fete totum ex TSum II, 79 ; — ad TSch II, 95, ubi tamen longius. 136 : ex TSum Il, 80. 137 : ex [Sum Il, 81 ; — ad TSch II, 94, ubi tamen breuius.

1643 Inter “‘pseudo-dialecticos”, ad mentem Abaelatdi, enumerandus est Roscellinus Compendiensis qui ab Abaelardo in Epist. XIV, ad G. Parisiensem episcopum, PL 178, 358B, “‘pseudo-dialecticus” appellabatur. Nunc autem ex eadem Epis. XIV, ibid. 356D-357A, constat TSum conscriptam fuisse partim saltem contra Roscellinum, et TChr III, 135 exsctibebatur ex TSum II, 79. 1644/1645 Cfr Introductio generalis, Opeta Abaelardi philosophica, p. XII-XIII. — 1650/1651 Prou. 20:055 1651/1653 Sap. 8, 8. 1658/1667 Isagoge, ap. Boethium, In Porphyrii Isagogen commentorum editio duplex, ed. altera, IV, ed. BRANDT (CSEL 48) 239 seq. ; PL 64, 115 seq.

1646 in hac te pet h. tationes] pet h. rationes in hac re C —— 1656 differentiae altera uice mg C? 16641n Deo]lIdeo T 1667 connumeret ex connumerat C

THEOL. CHRIST. III, 137-140

247 sum’, praesertim cum totius controuersiae summa ex identitate diuinae substantiae et diuersitate personarum pendeat, nec aliter ipsa queat terminari controuersia, nisi ostendamus hanc identitatem illi diuersitati non esse contrariam. Quod 1675 ut diligentius fiat, praemittendum est, ut diximus, quot modis dicatur ‘idem’ et quot modis 'diuersum'. 188. Quinque autem modis ac pluribus fortassis utrumque per se etiam acceptum dici uidetur. 'Idem' namque siue unum aliquid cum aliquo dicitur secundum essentiam siue secundum 1680 numerum, idem proprietate, idem definitione, idem similitudine, idem pro incommutato. Totidem modis e contrario dicimus 'diuersum' ac fortassis pluribus. 139. Idem aliquid cum aliquo essentialiter dicimus quorum eadem numero est essentia, ita scilicet ut hoc et illud sint 168; eadem numero essentia, sicut eadem numero essentia est ensis

et mucro, uel substantia et corpus siue etiam Socrates, et album idem numero est enim | substantiam esse hoc corpus non omnem. Et haec quidem omnia,

1690 sunt essentialiter, eadem numero

animal siue homo siue quod durum. Verum siue hoc animal, licet R 68 quae uidelicet eadem

dicuntur, quia cum eadem

sit utriusque essentia, non potest in eis numerus rerum multiplicari nec computatio ex ipsa rerum discretione protendi, ut uidelicet dicatur de eis unum, duo, et cetera, cum uidelicet numerus nonnisi in discretis consistat essentiis, hoc est in his 1695 quae ita penitus sunt diuersae, ut non solum hoc non sit illud,

uerum nec alterum de altero sit, nec aliquid de isto sit de illo, hoc est ut nec alterum pars sit in quantitate alterius nec eamdem communicent partem. 140. Idem uero proprietate aliquid cum aliquo dicitur, 1700 quando hoc illius proprietate participat, ut album duri uel durum albi. Nam et album duritia participat quae est proprietas duri, quod est dicere durum esse album, uel e conuerso durum albi. Nonnulla autem essentialiter eadem sunt quae tamen proprietatibus suis distinguuntur, cum eorum scilicet 1705 proprietates ita penitus impermixtae maneant, ut proprietas 138 : ex TSum Il, 82, paucis tamen mutatis ; — ad TScd II, 95. II, 85.

139 : cft TSum

1675/1676 T'Chr III, 158-147 ; diuersum : T Cr III, 147-160.

1674 hanc] diuersitatem add. del. C 1677 Quinque] Quot modis item dicatur mg praem. RT, Quot modis idem indicatur mg praez. C 1681/1682 dicimus] dicimus add. del. C 1686 mucro RCT, omnes post corr. 1690 cum zn£er lin. T 1694 consistat] constat T — 1701 durum] homini aZ. de. C — 1«05 proprietates] ptoptietas C

248

THEOL. CHRIST. III, 140-142

alterius ab altero minime participetur, etiam si sit eadem numero penitus utriusque substantia. Verbi gratia, in hac imagine cerea idem est numero haec cera, hoc est materia ipsa et materiatum, nec tamen ibi materia ipsa et materiatum suas 1710 communicant proprietates, cum nec ipsa materia cereae imaginis sit materiata, hoc est ipsa cera sit facta ex cera, nec ipsum materiatum sit materia ibi, hoc est cerea imago sit materia cereae imaginis, cum uidelicet nihil sui ipsius pars aliquo modo sit constitutiua aut naturaliter prius. Itaque materia 1715 cereae imaginis et materiatum ex cera, cum sint eadem numero essentia, in suis proprietatibus tamen sunt impermixta,

Ipsa quippe materia cereae imaginis et ipsum materiatum, utpote ipsa cera et ipsa imago cerea sunt eadem cera, haec scilicet cera ; sed tamen ipsum materiatum ibi nequaquam est 1720 materia nec ipsa materia est materiata, licet ea res quae est materiata. Pertinet autem ad proprietatem materiae praecedere ipsum materiatum quod ex ipsa | sit, ad proprietatem |C 218, R 68 uero materiati subsequi ac posterius esse. 141. Proprietas itaque materiae ipsa est prioritas secundum 172; quam ex ea materialiter aliquid fieri habet. Materiati uero proprietas est ipsa e conuerso posterioritas. Proprietates itaque ipsae impermixtae sunt per praedicationem, licet ipsa

propriata, ut ita dicam, permixtim de eodem praedicentur. Aliud quippe est praedicare formam, aliud formatum ipsum, 1730 hoc est rem ipsam formae subiectam. Si enim dicam 'imago cerea est prior cera’, hoc est prioritatem habet respectu cerae, tunc ipsam copulo ac praedico formam, et falsum est quod dicitur. Si uero dicam "imago cerea est prius cera’, hoc est res aliqua prior cera, tunc ipsum copulo ac praedico formatum, 175; ac uera est propositio, cum ipsa imago sit corpus quod est prius cera. Sic et Socrates non habet perpetuitatem, hoc est non est perpetuus, licet sit res perpetua sicuti hoc corpus. Ostenso itaque quae sint proprietatibus diuersa, clarum est e contrario quae sint eadem conuenientia proprietatum.

1740

142, Ex his autem, quae scilicet eadem essentialiter seu proprietate dicuntur, quaedam definitione quoque eadem sunt, sicut ensis et mucro, uel Marcus et Tullius, et quorum-

cumque eadem. penitus est definitio, quoniam non solummodo ensis mucro est et mucro ensis, uerum etiam ex hoc quod ensis 142 : ex TSum II, 84, paucis tamen additis ; — cft TSch II, 96.

1706 ab inter lin. C — 1708 cera ex cerea R 1712 cerea] cera T 1715/1717 et materiatum ... imaginis inter lin. et mg R 1719 tamen] tantum C 1722 quod] quiC 1726 Proprietates ex Proprietas R 1726/1727 itaque] iste add. del. T 19781 cera ex cerea R 1733 ceta ex cerea R 1737 sicuti] sicut C 1743 quoniam TSum, quam RCT

THEOL. CHRIST. III, 142-144

249

1745 est, mucro est, et e conuerso, ut eadem penitus definitione sint

terminanda, quod ilius. I Topicorum dem, ueluti

cum idem sit expressum et proprium esse huius Hoc autem modo Boethius 'idem' accipit in | ubi ait quaestionem de definitione esse de eo- T 147 tb cum quaeritur 'Vtrum idem sit utile quod hones-

1750 tum’, eo, inquit, quod ‘quarum rerum

eadem

est definitio,

ipsae res eaedem sunt, et quarum rerum definitio est diuersa, ipsae res sunt diuersae'. 143. Definitionem autem hoc loco accipimus, quae ex integro uim et proprietatem definiti exprimit et sententiam nomi1755 nis nullo modo excedit nec ab eo exceditur, ut si quis definiens

corpus dicat ipsum esse substantiam corpoream, non substantiam coloratam. Quamuis enim haec definitio 'substantia colorata' omnibus et solis corporibus conueniat sicut illa, non tamen uim et sententiam huius nominis quod est 'corpus' 176o aperit sicut facit illa, quia hoc nomen 'corpus' colorem non determinat, quod est accidens | corpori, sicut determinat cor- R 69 r

poreitatem, quae est ei substantialis. Nec ita haec definitio ostendit id quod proprietas corporis exigit, ex eo scilicet quod corpus est, sicut illa facit. Tale est ergo dicere quod ensis et 176; mucro idem sunt definitione, ac si diceretur : eadem essentia

ita est ensis et mucro quod, ex eo quod ensis est, hoc tantum exigit ut mucro sit, et e conuerso, ut uidelicet non solum eadem essentia sit ensis et mucro, uerum et idem sit penitus esse ensem quod esse mucronem. Eadem itaque definitione 1770 dicuntur quae ita adiuncta sunt non ut solummodo

hoc sit

illud, uerum etiam, ex eo quod est hoc, exigat tantum ut sit illud, et e conuerso. Et hoc quidem modo non possunt dici idem substantia et corpus, uel album et durum, licet sint idem

essentialiter. Omnia ergo quae eadem sunt definitione, eadem 1775 sunt essentialiter, sed non conuertuntur.

144. Et secundum has quidem tantum duas significationes supra positas relatiue supponi solet hoc pronomen quod est ‘idem’, hoc est aut secundum identitatem numeri, aut secun-

dum

identitatem

definitionis.

Cum

enim

dicimus

'mulier

143 : ex TSum Il, 85, fere ad litteram.

1747/1752 De differentiis topicis I, PL 64, 1178C ; — ap. Abael. adhuc TSum Il, 84 ; TSch Il, 96.

1749 cum quaeritur] conqueritur T 1747 accipit] incipit C 1754/1755 1753 ex inter lin. R. 1752 sunt diuetsae /rp C 1758 1755 definiens] diffinitiones C modis in Zex£u. del. 1760 1759 quod est corpus infer lin. C et] ex CT R 1766 est] esse 1762 est super lin. R pus inter lin. R. quo T

— idem inter lin. C nominis inzer lin. R, colorata ex colorato cothocom. CT quod? ex RCT

250

THEOL. CHRIST. III, 144-148

178o damnauit mundum et eadem saluauit', duo sunt sensus, unus quidem falsus, si ad identitatem numeri fiat relatio, ut uide-

licet eadem damnasse

personaliter

ac numero

mulier intelligatur et

et saluasse ; alius sensus uerus, si ad identitatem

definitionis supponatur idem, ut uidelicet tantummodo signi1785 ficet quantum nomen mulieris simpliciter, ita repetitum : ‘mulier damnauit’ et ‘mulier saluauit', quod quidem uerum est propter Euam et Mariam. 145.Idem uero similitudine dicuntur quaelibet discreta essentialiter, quae in aliquo inuicem similia | sunt, ut species C 219 1790 idem sunt genere uel indiuidua idem sunt specie siue unum, uel quaelibet in aliquo conuenientia eadem dicuntur, hoc est similia. Vnde Porphyrius : ‘Participatione’, inquit, 'speciei plures homines unus ; unus autem et communis particularibus plures". 1795 146. Dicimus etiam idem pro incommutato ut semper idem Deus est, hoc est numquam in aliquo alteratus uel permutatus, quia nihil umquam natura diuinitatis in se habet quo aliquando careat, uel caret quod habeat efficaciae ualitudinem, sicut easdem quae idem ualent. 1800 147, ‘Idem’ itaque siue ‘unum’ quinque supra dictis modis dicitur, licet saepe eadem res sub pluribus ex istis modis cadat, ut uidelicet tam hoc quam illo modo possit dici eadem cum aliquo. Totidem etiam modis dicimus 'diuersum' siue 'differens', cum uidelicet modo diuersa dicantur essentialiter, id 1805 est numero, modo, proprietate uel definitione uel similitudine

uel mutatione. 148. Dicimus autem ea ab inuicem essentialiter diuersa quaecumque ita ab inuicem dissident, ut hoc non sit illud, |ut R 69 v Socrates non est Plato nec manus Socratis Socrates. Sic etiam 1810 quaelibet disparata diuersa essentialiter dicimus, cum uidelicet essentia unius non sit essentia alterius, quamuis tamen sit de essentia alterius, ut manus de homine uel paries de domo. Sicut ergo Socrates aliud est essentialiter quam Plato, ita 145 : ex [Sum II, 86, paucis mutatis. 146 : ex [Sum Il, 87, paucis mutatis. 147 : initium ex T.$z II, 89 ;cft TSch II, 97. 148 : cfr TSum II, 90 et TSch II, 98. 1792/1794 Isagoge, ap. Boethium, o.c., ed. altera, III, ed. BRANDT (CSEL 48) 228 ; PL 64, 111C ; — ap. Abael. adhuc TSum II, 86. 1781 quidem] in add. del. C 1786 et om. C 1787 propter] per T 1788 similitudine ex similitudinem R dicuntur] dicantur C 1792 Porphyrius Participatione inquit] inquit Porphyrius Participatione C —— 1796 hoc] id C 1801 istis] nominibus add. del. C 1803 Totidem] Quot modis accipiatur diuetsum mg praem. RCT dicimus inter lin. R diuersum] diuersus RCT 1807 Dicimus] I praem. RCT

THEOL. CHRIST. III, 148-151

1815

1820

1825

251 manus Socratis quam Socrates, et quaelibet pars quam suum totum. Secundum quam quidem acceptationem dicimus rem aliam simplicem, aliam compositam, cum uidelicet id quod simplex est, non sit ipsum compositum, licet sit de ipso composito. Omnia ergo essentialiter diuersa dicimus quae ita ab inuicem sunt remota ut hoc non sit illud. 149. Hanc uero differentiam ipse quoque Porphyrius in communitatibus aperte insinuat, ubi uidelicet ostendit generalissimum et specialissimum in eo differre quod neque geneneralissimum fiet umquam specialissimum, neque specialissimumgeneralissimum. Horum autem quae essentialiter diuersa sunt, quaedam numero quoque diuersa sunt, quaedam minime. 150. Diuersa quippe numero dicimus quae adeo tota essentiae suae quantitate ab inuicem discreta sunt ut non solum hoc non sit illud, uerum

1830

sunt,

1835

neutrum

siue solo numero

ab inuicem

distent, ut Socrates

et

Plato, siue etiam specie, ut hic homo et ille equus, seu genere quoque, ut hic homo et haec albedo, seu quacumque forma ab inuicem differant, siue illa forma sit communis differentia, hoc est separabile accidens sicut est sessio, siue sit propria differentia, hoc est inseparabile accidens ut nasi curuitas, siue magis propria differentia, id est substantialis sicut est rationalitas, quae scilicet substantialis differentia non solum facit alterum, id est quoquo modo

1840

alterius pars sit, uel eamdem

cum eo communicet partem. Haec itaque sola et omnia numero sunt differentia quae tota quantitate suae essentiae discreta

diuersum, uerum

etiam aliud,

hoc est substantialiter atque specie diuersum. Et haec sola proprie dicuntur plura siue multa, eo quod plura et multa proprie ad numerum pertinent et secundum numerum accipiuntur.

151. Sunt itaque quaedam essentialiter diuersa quae non

1845 sunt numero differentia, utpote domus et paries et quodlibet

integrum totum cum propria parte sua. Vtroque autem praedicto diuersitatis modi ipse etiam Deus differens dicitur a creaturis, tam essentialiter scilicet quam numero.

149 : ptima phrasis ex T.$zz Il, 91. 150 : ex 1.52 Il, 92, paucis tamen mutatis ; — cfr TSch II, 97. 151 : ex T'5zz II, 93, ubi tamen longius in fine.

1820/1824 Cfr Isagoge, ap. Boethium, o.c., ed. altera, V, ed. BRANDT, 304; PL 64, 141CD.

1817/1818 ipso composito ex imposito C

1821/1822 generalissimum] hoc add. del. C 1826 Diuersa] II praez. RCT 1829 communicet partem 7zrp C 1832 ut om. T 1835 sicut] ut C 1835/1836 differentia] rasuram unius fere lineae add. R 1847 ipseexipso T ^ Deusoz.C

252

THEOL. CHRIST. III, 152-154

152. Hoc etiam modo diuersa sumimus, quando negamus 1850 in uno |ternario diuersos esse binarios. Nam licet tertia unitas R 7o r cum unaquaque aliarum duarum unitatum unum

binarium

efficiat et hic binarius non sit ille, diuersos tamen binarios dici negamus, cum non sint tota | capacitate uel continentia T 147 va suae essentiae discreti, cum eamdem scilicet unitatem com-

1855 municent. Sed et cum dicimus aliquem solam domum possidere, hoc est domum

et nihil aliud diuersum a domo, 'diuer-

sum' numero potius quam essentialiter intelligimus. Qui enim domum possidet, etiam parietem, qui non est domus, in possessione habet. Sed cum sit paries essentialiter diuersus a domo 1860 in qua est, |non est diuersus numero, cum uidelicet in ipsa C zze quantitate domus comprehendatur. 153. Et notandum quod, cum omne idem essentialiter cum aliquo sit idem numero cum ipso, et e conuerso, non tamen omne diuersum essentialiter ab aliquo diuersum in numero 1865 est ab ipso, ut supra docuimus. Pars quippe quaelibet diuersa est essentialiter a suo toto, sed non diuersa numero ; nec for-

tassis eadem numero, nisi quis forte numero idem negatiue dicat, hoc est non diuersum numero. Si enim pars numero diuersa diceretur a suo toto, profecto Socrates de differentibus 1870 numero praedicari concederetur, cum uidelicet hoc totum, ex manu scilicet et reliquo corpore compositum, sit Socrates, et ipsum quoque reliquum corpus, a manu deinceps, Socrates sit dicendum, hoc est hac anima uiuificatum. De quo quidem latius in praedicamento substantiae a/ibi nobis agendum fuit. 1875

154. Diuersa autem definitione sunt quae eadem definitione

sententiae terminari non possunt, hoc est quae talia sunt ut sese mutuo non exigant, licet eadem res sit utrumque, sicut

est substantia et corpus, uel album et durum. Non enim ex eo quod substantia est corpus est, uel ex eo quod album est du1880 rum est, cum hoc sine illo queat esse neque ex se illud exigat. Et hanc quidem differentiam Boethius in I Tof?corum nos. docet, ubi cum dicat idem esse propositionem, quaestionem, conclusionem, dicit tamen ea differre, cum uidelicet propositio 152 : ex [Sum II, 94. et 100.

154 : fere ad litteram ex TSum Il, 96; cfr TSch II, 98

1865 TChr III, 148-150. 1873/1874 Logica ‘Ingredientibus’, Glossae super praedicamenta Aristotelis, De substantia, ed. B. GEvER, praesertim p. 155. 1881/1886. Cfr De differentiis topicis I, PL 64, 1174BC.

1856 aliud]aliumC —— 1857 enim]etadZ. T 1864 essentialiter in aliquo diuersum inter lin. R 1869/1870 de differentibus numero praedicari] praedicari de d. numero C 1872 deinceps Socrates] deinde socrates inter lin. C, imitatio in textu del. 1874 alibi inter lin. C 1875 Diuersa] III praez. RCT 1876 quae inter lin. C

THEOL. CHRIST. III, 154-156

253

possit esse si non sit quaestio siue conclusio, et quaestio si non 1885 sit conclusio, cum hoc non exigat illud et singula propriis definitionibus terminanda sint. Qui etiam in Diuistonibus hoc modo

‘rationale’ et ‘bipes’ differre dicit, licet, inquit, ‘nulla

ab inuicem oppositione disiungantur'. Porphyrius quoque in Isagogis suis huiusmodi differentiam, secundum defini1890 tionem scilicet, non praetermisit cum ait : ‘Quorum termini’, id est definitiones, 'sunt differentes, | ipsa quoque sunt diffe- R 7o v rentia". 155. Certum quippe est omnia quae quoquo modo affirmatione et negatione disiungi possunt, differre ab inuicem. Verbi 1895 gratia, si de aliquibus ostendere possumus quod istud sit animal et illud non sit animal, clarum est ea differre. Vnde etiam

oportet concedi quaelibet definitionibus diuersa, etiam si sint sibi per praedicationem cohaerentia, sicut animal et homo uel album

et durum,

differre quodammodo

ab inuicem, cum

ea

1900 quoque quadammodo affirmatione et negatione ab inuicem separentur. Animal quippe esse potest ita quod non sit homo, sed homo non potest esse ita quod non sit animal ; et animal hoc tantum exigit ut sit animatum et sensibile, homo uero non hoc tantummodo sed insuper ut sit rationale ac mortale. 1905 Eodem modo phoenix et hic phoenix, et hoc corpus et hoc ani-

mal, siue hic homo siue hoc corpus album diuersa esse possunt ostendi, licet eiusdem penitus essentiae sint. 156. Ad hanc quoque diuersitatem illud pertinere uidetur quod ait Porphyrius differentiarum alias esse diuisiuas 1910 generum, alias constitutiuas specierum. Nam licet eaedem penitus diuisiuae sint et constitutiuae, aliunde tamen constitutiuae sunt, ex eo scilicet quod constituunt,

aliunde diui-

siuae, ex eo scilicet quod diuidunt ab inuicem, hoc est diuersificant species. Et ideo alia est proprietas siue definitio consti1915 tutiui, alia diuisiui, sicut et cum dicimus 'infinitum', aliud secundum

tempus,

aliud secundum

mensuram,

aliud secun-

dum multitudinem et cetera, aliud definitione accipimus. 155 : ex [Sum Il, 97.

156 : ex TSum II, 98.

1886/1888 De diuisione, PL 64, 881D ; — ap. Abael. adhuc T.$zz 1I, 96.

1888/

1892 Isagoge, ap. Boethium, o.c., ed. altera, V, ed. BRANDT, 338 ; PL 64, 155A ; —

ap. Abael. adhuc TSwm II, 96 ; TSch II, x00.

— 1908/1910 Cfr Isagoge, ap. Boethium,

o.c., ed. altera, IV, ed. BRANDT, 258 ; PL 64, 123D.

1887 rationale ex rationales C 1889 differentiam] secundum differentiam add. C 1891 differentes] differentie T 1893 quoquo ex quo T — 1895 sit TSum, om. RCT 1898 uel zuzer lin. T, et in textu del. 1901 quod] qui C 1902 esse 1906 1904 ac] et CT animal!] homo RCT quod] qui C inter lin. R. siue hic homo inter lin. R. 1913 quod ex quo C

254

THEOL. CHRIST. III, 157-162

157. Et nos quidem pro eodem uel diuersis definitione eumdem statum uel diuersos status consueuimus dicere, nec aliter 1920 hunc statum illum esse dicimus, nisi idem sit definitione penitus haec res cum illa aut hunc statum non esse illum, nisi haec res non sit eadem penitus cum illa,in expresso scilicet esse suo,

hoc est eadem omnino definitione. 158. Quae uero sint proprietate diuersa diligenter arbitror 1925 | superius esse discussum,

cum e contrario quae sint eadem C zzr

proprietate doceretur. 159. Similiter et ex eo quod definitum est quae sint eadem similitudine, hoc est similia, clarum e contrario relinquitur quae sint similitudine diuersa, hoc est in aliquo dissimilia. 1930 160. Diuersum quoque mutatione ex superioribus per contrarium dici liquet quidquid in aliquo est permutatum, hoc est diuersificatum ab eo quod prius erat, ut si modo stet Socrates,

modo sedeat. 161. Haec quidem dicta sunt ad ostendendum quot modis 1935 ‘idem’ et 'diuersum' accipiantur ex propria ui per se etiam dicta, cum frequenter ex adiunctis et alias assumant significationes uel istas deponant. Cum enim dicimus loca diuersa,

‘diuersa’ | dicimus secundum continentiam, non secundum R 7:

numerum uel secundum essentiam. Alioquin uinum quod est 1940 in dolio et in domo in diuersis esset locis, cum nullum corpus

in diuersis esse locis concedatur. Cum itaque ‘locus’ hoc nomen ex continentia uel capacitate conueniat, cum

additur ei 'di-

uersum', diuersitas continentiae designatur, ac si diceretur loca diuersa quae idem continere ac concludere non habent. 1945 Sic et cum dicimus Spiritum Sanctum multiplicem uel septem spiritus, quia Spiritus ex operatione suae bonitatis et distributione suae gratiae dici solet, hanc multiplicitatem ac diuersitatem Spiritus ad effecta eius totam reducimus. Iuxta quod et illud accipitur quod Veritas ait : Aliwm paraclitum dabo uobis, 195o hoc est ad aliud efficiendum in uobis.

162. Sed et cum dicimus : opifex alius pictor, alius faber, alius et cetera, quia hoc nomen 'opifex' ex operatione con159 : cfr TSum II, 99. ultima phrasis ex TS et additis.

160 : ex [Sum II, 100, ubi tamen breuius. 161 : 162 : ex TSwm II, 102, diuersis tamen mutatis

II, ror.

1924/1926 TChr III, 140-141. 14, 16.

1945/1946 Cfr Isai. 1r, 2.

1948/1950 Ioh.

1922 eadem penitus “rp C 1924 Quae] III praem. RCT 1926 doceretur] diceretur C 1927 Similiter] V praem. RCT — 1930 Diuersum] VI praem. RCT 1932 quod ex qui CT erat ex errat T 1935 accipiantur] accipiatur C 1940 esset locis cum nullum corpus zzz C — 1950 hoc est inter Jis. C aliud inter lin. R, uocabulo in textu del.

THEOL. CHRIST. III, 162-164

255

uenit siue ex officio, dicimus alium et alium |secundum effecta T 147 vb uel officia, non secundum personas, cum fortasse nonnum-

1955 quam eadem persona utriusque officii sit. Sed cum Aristoteles uester dicit in I Periermenias sermones sicut et litteras non

eosdem

omnibus

esse sed diuersos

diuersis, secundum

officium significandi id dixit, quod est sermonum et litterarum, non secundum ipsam uocum prolationem, quia cum sit 1960 prolatio uocum naturalis omnibus, significandi officium apud omnes non tenetur, sed apud eos solummodo qui earum impositionem non ignorant. Qui etiam postmodum, cum in II Periermenias

ait uocem

esse unam

et affirmationes multas,

aut cum Priscianus dixit multa nomina incidere in unam 1965 uocem, 'multa' seu 'diuersa' accipiuntur secundum ipsum significandi officium ad diuersos intellectus constituendos unde affirmationes uel nomina dicuntur. Vocem uero unam dicit ex ipsa prolationis et soni forma, non ex officio, cum uidelicet

“uox’ hoc nomen

ex qualitate soni, non

ex officio

1970 Significandi datum sit. 163. Sic itaque ex adiunctione subiectorum ‘idem’ et ‘diuersum’ frequenter suas significationes commutant, sicut et ceterae saepe dictiones, ut si dicam 'citharoedus bonus’ et ‘homo bonus’, uel ‘uox simplex’ et 'propositio simplex’, uel ‘uera 1975 definitio' et *uera oratio'. 164. Puto me diligenter distinxisse, quantum ad praesens negotium attinet, quot modis ‘idem’ siue ‘diuersum’ | acciR 7: v piatur, ut facile postmodum discutiatur in quo consistat diuersitas personarum quae in Deo sunt, quarum eadem penitus 1980 substantia est ; eadem, inquam, essentialiter ac numero, sicut

eadem est substantia ensis et gladii uel huius hominis et huius animalis. Sunt autem ab inuicem diuersae personae, id est Pater et Filius et Spiritus Sanctus, ad similitudinem eorum quae definitione diuersa sunt seu proprietate, eo uidelicet 198; quod, quamuis eadem penitus essentia sit Deus Pater quae est Deus Filius seu Deus Spiritus Sanctus, aliud tamen proprium est Dei Patris, in eo scilicet quod Pater est, et aliud Filii et aliud Spiritus Sancti. 164 : ex TSum M, 103, quibusdam additis.

1955/1957 Periermenias I, 16a, transl. Boethii, ed. L. Mrx10-PAruzrro (Aristoteles Latinus II) 5 : “Et quemadmodum nec litterae omnibus eaedem, sic nec eaedem uoces". 1962/1963 Cfr Periermenias 8, 182, transl. et ed. cit. 13, 1964/1967 Cfr Institutiones grammaticae 1L, 5, ed. Kren, I, 74-75.

1953 alium? zg T 1958 sermonum] sermonem 1984 definitione diuersa sunt] diuersa sunt d. C

C

1968

dicit] dixitC

THEOL. CHRIST. III, 165-166 165. Patris quidem proprium est, ut supra quoque memini-

256

1990 mus, a se ipso esse, non ab alio, et coaeternum sibi Filium

aeternaliter gignere, Filii uero gigni a solo Patre, Spiritus Sancti procedere ab utroque. Vnde bene sancti patres has personas ab inuicem quibusdam quasi proprietatibus differre dixerunt, iuxta illud Gregorii : 'Et in personis proprietas 1995 et in essentia unitas’, et illud Hieronymi in Epistola de explanatione fidei ad Damasum papam directa, ubi dicitur : 'Confundentes Arrium, |unam eamdemque dicimus Trinitatis C 222 substantiam. Item impietatem Sabellii declinantes, tres personas expressas sub proprietate distinguimus’. Et post aliqua, 2000 personas etiam ipsas ‘proprietates’ appellat dicens : ‘Non enim nomina tantummodo sed etiam nominum proprietates, id est personas uel ut Graeci exprimunt hypostases, hoc est subsistentias confitemur'. Vbi et rursus adiecit : 'Itaque substantia unum sunt, personis ac nominibus distinguuntur'. 166. Non tamen, cum proprietates dici audimus, ita intel2005 ligendum est ut formas aliquas in Deo opinemur, sed proprietates quasi propria dicimus, eo scilicet modo quo dicit Aristoteles omni substantiae commune

esse non esse in subiecto,

uel non suscipere magis et minus, siue nihil esse ei contrarium. 2010 Nec in his tamen communitatibus quas assignat, ullas intelligit formas, quas scilicet communitates potius remouendo aliquid quam ponendo assignat. Et quemadmodum dicimus substantiae proprium esse quod per se subsistit, quia uidelicet ex eo quod substantia est hoc solummodo exigit, et rei infor201; mis dicimus proprium esse quod non habet formas, utpote ipsius Dei, uel | rei simplicis quod partibus caret, nullasque R 72 t 165 : ex TSum II, 104, quibusdam tamen additis et omissis.

166 : ex TSum Il,

105, diuersis additis.

1992/1995 Ex liturgia Romana, nempe Praefatio ss. 1989/1992 T'Chr III, 62. Trinitatis. — 1993/1999 Pseudo-Hieronymus, pseudo-Augustinus, potius Pelagius, Libellus fidei ad Innocentium papam 3, PL 39, 2182 (pseudo-Aug. Sermo CCX XXVI) ; uel PL 45, 1717, uel PL 48, 489BC ; — ap. Abael. adhuc SNor 7, 18, SNiong 8, 19 ; 1999/2003 Ibid., 5, PL 45, 1717 uel PL 48, 489C ; SNobr 8, 11, $INJong 9, 11. cfr PL 39, 2181 ; — ap. Abael. adhuc T.$uz III, 104 (sub titulo Epist. de explanatione fidei Augustino. missa et Alypio episcopis) ;SINbr 7, 19 (prima pats), $JN/ong 8, 20 2003/2004 Ibid., PL 45, 1717; PL 48, (prima pars) ; JINbr 8, 12, SNiong 9, 12. 489C ; cft PL 39, 2182 ; — ap. Abael. adhuc $N2r 7, 19 (pats altera), SNiong 8, 20 2006/2009 Cfr Boethius, In Categorias (Pars altera) ; SINbr 8, 13, SIN/ong 9, 13. "Aristotelis libri quatuor Y, PL 64, 181D, 196D, 195C.

1992/1993 has personas ab inuicem] ab inuicem has personas C — 1997 Trinita2005/2007 dici... proprietates inter 2004 unum ex unde T tis inter lin. T lin. R 2012 quam] quod RT

THEOL. CHRIST. III, 166-168

257

per hoc formas ponere uidemur, sed prorsus omnium tam formarum quam partium remotionem facere, aut si quis aliquas in hoc quoque formas intelligat, certum est ipsas omnino non 2020 esse diuersas res ab ipsis substantiis quibus insunt, — ita et Patris istud esse proprium dicimus, illud Filii atque illud Spiritus Sancti. 167. Nolo autem sub silentio praeterire, quare uidelicet in assignandis proprietatibus personarum tamdiu perstiterim, 2025 ut eas quidem proprietates non esse aliud ab ipso Deo uel ab ipsis personis adstruerem. Hoc enim ideo plurimum faciendum esse decreui quod temporibus nostris nonnulli, inter uere Catholicos computati atque etiam per assiduitatem studii diuinorum librorum cathedram magisterii adepti, in tantam 2030 prorumpere ausi sunt insaniam, ut proprietates ipsas personarum alias res esse ab ipso Deo uel ab ipsis personis profiteantur, hoc est paternitatem ipsam et filiationem et processionem Spiritus, quas quidem ipsa etiam sanctorum patrum auctoritas 'relationes' appellat.

205;

168, In hanc autem haeresim ex hoc maxime sunt inducti quod, nisi proprietates istas, per quas scilicet personae differunt, diuersas res ah ipsa substantia diuina ponant, nullo modo assignare ualent in quo sit personarum diuersitas, quarum eadem penitus est essentia. At uero frustra hoc diffugium

2040 quaerunt, ut se absoluant, et frustra hanc falsitatem consti-

tuunt, ut ueritatem defendant. Quos, cum interrogantur, nescire se profiteri pudet. Cum enim unam tantum et indiuiduam esse diuinam essentiam non praesumant contradicere, cui tres illas proprietates inesse dicunt, quae est ideo maior diuersitas 204; inter Deum

Patrem et Deum

Filium quam inter hunc homi-

nem patrem istius et eumdem filium illius, cum uidelicet idem homo et pater sit istius et filius illius ? Aut si non est maior diuersitas ibi quam hic, qua ratione concedunt hunc hominem patrem esse hunc hominem filium, et non Deum Patrem esse 2050 Deum Filium ? Quid etiam ualet haec constituere quod summam non excludit controuersiae ? Quomodo hoc praesumit Christianus quod etiam | gentilis et quislibet abhorret infidelis, aliquid uidelicet in Deo fingere quod non sit ipse ? Numquid enim, si paternitas quae inest Deo alia essentia sit ab ipso Deo, 205; uerum est Deum Patrem ex duobus consistere, hoc est ex Deo

2026/2034 Cfr TChr IV, 76 seq. : Magister Andegauensis, qui Vlgerus esse creditur; cfr etiam TSch II, 66; partim etiam TSch II, 65, ubi Gilberti Vniuersalis doctrina describitur, ut uidetur. 2033/2034 E. g. Aug., De Trinitate V, 8, 9, ut legitur T Cr II, 68 ; et Boethius, Quomodo Trinitas unus Deus 5, PL 64, 1254BC.

2036 quod] qui C 2032 ipsam mg R hoc T . 2052 quod] qui T

"

2048 quam] quod R

2050 haec]

xi

R 72v

258

THEOL. CHRIST. III, 168-169

et paternitate, ipsumque esse totum ad | haec duo ex quibus T 148 ra consistit ? Numquid etiam pro eo quod has proprietates uocamus relationes, oportet eas intelligi res diuersas ab ipsa substantia quae ad aliquid relatiue secundum eas dicitur ? 2060 Nequaquam utique. Alioquin et cum Deus relatiue Dominus dicitur, dominium eius alia essentia ab ipso esset, cuius profecto susceptione mutari Deum contingeret cum esse Dominus ceperit. 169. Aduersum quam quidem detestabilem haeresim Au2065 gustinus V libro De Trinitate, capitulo XVI, aperte inuehitur, Dei incommutabilitatem defendens in his quidem quae ei ex tempore conueniunt : 'Certe', inquit, ‘ut Dominus hominis esset, ex tempore accidit Deo, et ut tuus Dominus

esset

aut meus, qui modo esse cepimus. |Quomodo igitur obstinebi- C 225 207o mus nihil secundum accidens dici de Deo, nisi quia ipsius naturae nihil accidit quo mutetur, aut ea sint accidentia relatiua quae cum aliqua mutatione earum rerum de quibus dicuntur accidunt, sicut amicus relatiue dicitur et sit aliqua mutatio uoluntatis ut amicus dicatur. Nummus autem, cum dicitur 2075 pretium, relatiue dicitur, nec tamen mutatus est neque cum

dicitur pignus. Si ergo nummus potest nulla sui mutatione totiens dici relatiue, ut neque cum incipit dici neque cum desinit, aliquid in eius natura uel forma qua nummus est mutationis fiat, quanto facilius de incommutabili Dei substantia 2080 debemus accipere, ut ita dicatur relatiue aliquid ad creaturam, ut quamuis tamen temporaliter incipiat dici, non tamen ipsi substantiae Dei accidisse intelligatur, sed illi creaturae ad quam dicitur : Domine, refugium factus es nobis. In nobis ergo fit aliqua mutatio et efficimur ad eum refugiendo meliores, in 2085 illo autem nulla. Sed et Pater noster esse incipit cum per eius gratiam regeneramur. Substantia itaque nostra mutatur in melius. Quod ergo temporaliter dici incipit Deus, manifestum est relatiue dici, non secundum accidens Dei, sed plane secundum accidens eius ad quod dici aliquid Deus incipit relatiue. 2090 Et quod amicus Dei iustus esse incipit, iste mutatur, Deus autem absit ut aliquem temporaliter diligat quasi noua dilectione! Itaque omnes sanctos ante mundi constitutionem dilexit, sicut praedestinauit. | Sed cum conuertuntur et in- R 73¢ ueniunt illum, tunc incipere ab eo diligi dicuntur, ut eo modo

2064/2098 PL 42, 922-924.

2056 ex] in C

efr supra trp I

2083 Ps. 89, 1.

2059 relatiue] dicitur nec tamen mutatus est dittogr. add. del. T ;

2084/2085 in illo inter lin. R. 2089 dici inter lin. T 2092 constitutionem] si add. del. T

Deus incipit

THEOL. CHRIST. III, 169-171

259

2095 dicatur quo potest humano affectu capi quod dicitur. Sic et cum iratus malis dicitur et placabilis bonis, illi mutantur, non ipse, sicut lux infirmis oculis aspera, firmis lenis est, ipsorum mutatione, non sua’.

170. Nemo itaque quia Deum relatiue Patrem uocari nouit 2100 Siue Filium, proprietates istas relationum alias res esse a Deo praesumat confiteri, cum et ipsius Augustini testimonio, quod longe ante posuimus, diuina substantia ideo simplex dicatur quod nihil sit in ipsa quod non sit ipsa. Qui etiam omnem naturam aut Deum esse aut ab ipso factam aperte 2105 profitetur, sicut supra quoque meminimus. Sed et Hieronymus ipse, ut supra quoque meminimus, proprietates ipsas personas dicit : “Non enim’, inquit, nomina tantummodo sed et nominum proprietates, id est personas confitemur'. Nam et in nobis ipsis multa relatiue accipiuntur, cum nemo discretus 2110 relationes ipsas aliud a nobis esse concedat. Quippe unaquaeque res cuilibet alteri similis dicitur in eo quod esse habet, uel etiam opposita siue dissimilis in eo quod non est ipsa. Quod si similitudo uel oppositio ab ea re, cuius relatio dicitur, diuersa essentialiter sit, cum ipsa rursus similitudo similis sit et ipsa 2115 Oppositio opposita, quis summum infinitatis inconueniens uitare rationabiliter poterit, cum nullus in natura rerum terminus occurrat, ita ut nec Deo numerus ipse rerum definitus sit qui in rerum natura definitus non subsistit, ubi quidem nullus terminus occurrit ? Quid enim ridiculosius ut, cum 2120 aliquis modo nascitur cui similis efficior, propter illum quaedam res noua mihi innascatur quam cum ille perierit necesse sit deperire ? 171. Personam itaque hoc loco diuersam ab altera dicimus eo quod definitione ab ea disiungatur, hoc est proprietatis suae 212; singularitate, ut uidelicet hoc sit huius proprium quod non sit illius proprium. Quae quidem propria superius sunt distincta. Et ita Pater a Filio proprietate siue definitione diuersus est, hoc est alius, et similiter uterque a Spiritu Sancto. Quomodo autem beatus Augustinus, nisi hanc diuersitatem pro171 : ex TSum 1I, 106, quibus mutatis et additis.

2101/2103 Nempe textus “Satis est Christiano...”, TChr II, 5o, III, 76 (sub Gen2105/2108 Supra, T'Chr III, 165, textus penultimus. nadii nomine), III, 99. 2128/2132 Supta, T'Chr III, 123, lin. 1467/1468. 2126 T Chr III, 62.

2096 illi mutantut, non ipse om. C Qui] in ipsa quod non sit om, CT posita] siue dissimilis in eo add. del. personam in trinitate accipiunt praem. sona in trinitate accipiatur a theologis

2103 2100 proptietates ex proprietas R. 2115 op2112 si om. CT Quod CT 2123 Personam] Quomodo theologi T RT, quibusdam in R. abscisis, Quomodo petprae. C

260 2130 priorum

THEOL. CHRIST. III, 171-174 siue

definitionum

attenderet,

quomodo,

inquam,

dixisset in VII De Trinitate, ut supra quoque meminimus, quod 'aliud est Deo esse, aliud Patrem esse', cum uidelicet idem numero sit in Deo ipsum ens et Pater ? 172, Quod si expressius prosequi uelimus quid sonet persona 2155 in Deo, tantumdem ualet quantum si dicamus eum esse uel Patrem, hoc est diuinam | potentiam generantem, uel Filium, R 75 v

hoc est diuinam sapientiam genitam, uel Spiritum Sanctum, hoc est diuinae benignitatis processum. Et Deum esse tres personas tantumdem ualet ac si dicamus eum esse Patrem 2140 simul et Filium et Spiritum Sanctum. Tale est etiam Patrem

et Filium et Spiritum Sanctum esse tres personas ab inuicem discretas, tamquam si dicamus tres personas ex diuersitate proprietatum suarum ita ab inuicem per praedicationem disiunctas, ut nulla earum sit altera, neque scilicet Pater sit 2145 Filius aut Spiritus Sanctus, neque Filius sit Spiritus Sanctus. 173. De qua quidem praedicationis | oratione plene nobis C 224 disserendum in sequentibus erit. — Et fortasse cum dicimus in Deo personas diuersas, ita scilicet ut non solum sint definitione diuersae, uerum etiam praedicatione ab inuicem disiunc2150 tae, cum haec non sit illa, non est necesse ut hoc nomen 'diuer-

sum' per se hanc significationem gerat, sed ex adiuncto, quod est persona, id contrahat. 174. ‘Persona’ itaque hoc nomen cum de diuinitate profertur, et tantumdem sonet quantum si sub disiunctione dicere2155 tur ‘Deus Pater uel Deus Filius uel Deus Spiritus Sanctus’, quodammodo non substantialiter sed relatiue dicitur, cum ea uidelicet quae relatiue dicantur sub disiunctione denotet, Patrem scilicet, Filium et Spiritum Sanctum, quamuis in constructione non habeat ad quod relatiuedicatur. Alioquin cum 2160 personas pluraliter dicamus, non approbandum uidetur quod Augustinus supra dixisse commemorauimus, V De Trinitate libro, capitulo VIII, tantam uidelicet uim esse eiusdem substantiae in Patre et Filio et Spiritu Sancto, “ut quidquid de singulis ad se ipsos dicitur, non pluraliter in summa sed singu172 : ex [Sum 1l, 107, aliter tamen in fine.

2146/2147 Supra, T'Chr III, 68, textus primus.

893/893.

2132 quod] quid T

2162/2165 TChr III, 68, lin.

2137 genitam zner Jin. R, sumptam in /extu del. ; sumptam CT 2143 suarum] ita ab inuicem discretas, tamquam si dicamus tres personas ex diuersitate proprietatum suarum dittogr. add. del. R. 2150 non est necesse ut mgC hoc om. C, inter lin. T 2152 contrahat ex contrahit C 2156 dicitur] cum ea uidelicet quae relatiue dicitur dittogr. add. del. R 2162 tantam zzg C, tantum in textu del.

THEOL. CHRIST. III, 174-177 261 2165 lariter accipiatur'. |Qui etiam cum ibidem in fine praecedentis T 148 rb capituli submisisset quia sicut filius ad patrem et non filius ad non patrem refertur, ita genitus ad genitorem et non genitus ad non genitorem referatur necesse est, longe aliter quam nos soleamus relatiua dixit ‘non filium et non patrem’ et ‘non 2170 genitum et non genitorem', cum in his nominibus abrogatiuis magis relationes remoueantur quam conferantur, nec naturaliter ista simul habeant esse sicut de relatiuis constat. Non enim | necesse est ut, si aliqua res sit non generans, sit aliqua R 74r

non genita, uel e conuerso. Quodam itaque modo abusiue haec 2175 quoque ‘relatiua’ dixit secundum illam relationum significationem quam remotiue tenent, sicut et 'non homo' hominem perimendo significare dicitur, et quodlibet infinitum suum finitum. 175. Ne miraris in eadem diuina substantia tres personas 2180 distingui secundum expositam rationem, cum etiam secundum grammaticam institutionem eumdem hominem tres personas esse concedamus : primam uidelicet secundum hoc quod loquitur, et secundam in eo quod ad ipsum sermo dirigitur, necnon et tertiam cum de ipso alter ad alterum loquitur.

218; Quarum quidem personarum diuersitas, cum eadem sit ipsa-

rum substantia, non aliter distingui potest quam secundum propria earum quae definitionibus exprimuntur, cum uidelicet aliud sit proprium loquentis, in eo scilicet quod loquitur, aliud

audientis, uel de quo locutionem alter habet ad alterum, sicut 2190 et diuinarum personarum diuersitas secundum proprias ipsarum definitione est assignata. 176. Quod si hoc loco diuersas personas dicere non abhorres,

propter diuersitatem scilicet proprietatum, cum tamen hae personae non sint a se per praedicationem disiunctae, ut non 2195 uidelicet dici liceat primam personam esse secundam uel secundam tertiam, — quippe Socrates ipse grammaticis omnis persona esse conceditur, — multo magis in Deo diuersas esse

personas concedi oportet, quas praedicatione quoque a se disiunctae cognoscimus. 2200 177, Praeterea, sicut in grammatica, cum dicimus tres per175 : ex [Suz II, 108.

177 : ex TSum 1l, 109.

2165/2170 Cfr De Trinitate V, 7, 8, PL 42, 916.

2180/2184 Cír Priscianus,

Institutiones grammaticae VIII, 18, n. 101, ed. Kreut, I, 431.

2166 submisisset ex summissit T 2172 ista simul zp C 2186 distingui ex distinguit R potest ex possunt R ; possunt CT secundum] si R 2187 eatum quae T.$z77, eatum RC, eorum T 2192 Quod] Qui RCT 2200 Praetetea] Quomodo in grammatica petsone nomen sumatut mg praem. RT, quibusdam in T abscisis, Quomodo in grammatica persona accipiatur mg praem. C

THEOL. CHRIST. III, 177-180 sonas, determinate intelligimus loquentem et ad quem loquitur et de quo loquitur, ut supra meminimus, ita cum dicimus in diuinitate tres personas, determinate intelligi conuenit Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, ut supra quoque ad262

2205 struximus. Alioquin fortasse plures personas, quam tres uidelicet, confiteri cogeremur. 178. Rhetores quoque alio modo quam theologi siue grammatici personam accipiunt, pro substantia scilicet rationali, ubi uidelicet de persona et negotio agunt et locos rhetoricos 2210 per attributa personae et attributa negotio distinguunt. Quam quidem significationem Boethius exsecutus in IV Topicorum

ait : ‘Purgas, cum facti culpa his adscribitur quibus obsisti | obuiarique non possit, nec tamen personae sunt. Id enim in C 225 aliam constitutionem cadit’!. 179, Qui etiam hanc acceptio2215 nem personae, Contra Eutychen et Nestorium disputans de unitate personae Dei et hominis in Christo, tali prosecutus est definitione : ‘Persona est’, inquit, 'naturae rationalis indiuidua

substantia’. Quae quidem nequaquam definitio dicenda est trium personarum in diuinitate superius a nobis distinctarum, 2220 hoc est Patris et Filii et Spiritus Sancti. Alioquin cum sint tres personae, essent tres indiuiduae rationales substantiae. 180. Personas etiam comoediarum dicimus, ipsos uidelicet homines qui per gestus suos aliqua nobis facta uel dicta re1. Lecrio Anazr. : Notulam marginalem add. CT : 178-a. Boethius in IV Topicorum : “Persona est quae in iudicium uocatur, cuius dictum aliquod factumue reprehenditur". 1-2 De differentiis topicis YI, PL 64, 1212A ;— ap. Abael. adhuc TSch IL, 108 (secundum redactionem nouissimam). Fragm. 178-a mg ad num. 178 in CT, quibusdam abscisis in T 2 factumue] factitiue C om. C

1inIV Topicorum

179 : 178-a : cft TSch II, 108 (ultima operis redactio). 178 : ex [Sum Il, 110. 180 prima phrasis : ex TSwm II, 111. cfr TSch II, 108 (ultima operis tedactio). 2211/2214 De differentiis topicis 2204/2205 TChr III, 66. 2202 T Cbr III, 175. 2214/2218 Liber contra IV, PL 64, 1210A ; — ap. Abael. adhuc TSwm II, 110. Extychen et Nestorium 3, PL 64, 1343CD ; — ap. Abael. adhuc, sed in textibus longioribus TSch IL, 108 ; SINbr 24, 4, SINlong 64, 2.

2207 2205/2206 uidelicet ozz. C 2201 et inter lin. T —— 2205 quam] quod T Rhetotes] Quomodo in rhetorica mg praem. RT, Quomodo in thetorica persona 2217 rationalis] rationabilis 2213 possit] potest C accipiatur mg praem. C 2222 Personas] Quomodo in comediis 2224 rationales] tationabiles C REG mg praem. R, Quomodo in comedia CT

THEOL. CHRIST. III, 180-184

263

praesentant. Quas et ipse Boethius ibidem distinxit dicens :

222; ‘Nomen

personae

uidetur

aliunde tractum,

| ex his scilice R 74 tv

personis quae in comoediis tragoediisque eos quorum interest homines repraesentabant'. 181. Tribus itaque seu quatuor modis ac pluribus fortassis hoc nomen ‘persona’ sumitur, aliter uidelicet a theologis, aliter

2250 à. grammaticis,

aliter a, rhetoricis uel in comoediis, ut supra

determinatum est. 182, Cum autem, sicut in principio operis assignauimus, in

tribus diuinis personis, Patre uidelicet, Filio, Spiritu Sancto,

tota boni perfectio consistit et omnia quae ad boni perfectio2235 nem pertinent in his tribus comprehenduntur, bene hae solae tres personae distinctae sunt, cum haec tria nomina, secundum uim suae significationis, cetera omnia in se concludant quae ad commendationem boni sunt idonea. Quod enim aeternus est Deus, potentiae est, ut uidelicet aliquo non eguerit princi2240 pio per quod subsisteret ; quod uero iustus est siue misericors, benignitatis est. Iustitia namque est quae unicuique reddit quod suum est, siue poenam siue gloriam pro meritis retribuendo. Hoc autem ex benignitatis affectu descendit, quia sicut impium est non uindicare mala, ita e contrario pium est 2245 illatas ulcisci iniurias. Vnde et uindicta benignitati adscriben-

da est, quae scilicet benignitas nomine Spiritus designatur, sicut scriptum est : Spiritu oris sui interficiet impium. Similiter cetera nomina Dei, quae ad perfectionem illius summi boni determinandam conueniunt, ad haec tria retorquentur.

2250

183. Sed huic loco grauis fortassis occurrit obiectio. Cum uidelicet Pater et Filius ex potentia et sapientia maxime dicantur, sicut in ipso operis exordio determinaui, quomodo melius per sapientiam Dei una est persona distincta quam per aeternitatem, cum secundum aeternitatem quoque quaedam sit

225; definitionis diuersitas ? Sicut enim iuxta Augustinum 'aliud est Deo esse, aliud Patrem esse', ita et aliud Deo esse

aeternum, aliud esse Patrem. 184. Numquid etiam hac ratioPers ex di urz ll, one.

quibus omissis et additis.

132): ex 1 Sa

Ul mta:

185 : ex [Sum Il, 114,

184 : initium ex TSwm II, 115.

2224/2227 Ibid., PL 64, 1343D. 2230/2231 T'Chr III, 175-180. 2232 TChr TAS D2247 Isai. 11, 4. 2252 TChr I, 1. 2255/2256 Supta, T'Chr III, 123, lin. 1468.

2226 quotum] quis RC, quos T 2237 concludant] concludunt ex conclaudunt C 2241 benignitatis] benignitas T 2244 uindicare T'5zz7, iudicare RCT ejlexT 2253 quam] que T 2255 definitionis] et add. T 2256 Deo... et aliud infra column, T

THEOL. CHRIST. III, 184-187

264

ne multas et innumeras personas in Deo conuenit confiteri ? Quippe Deus ipse et potens est et sapiens et iustus et aeternus

2260 et misericors, et multa et innumera secundum

definitionum

ac proprietatum diuersitatem de eo dici possunt, secundum quae tamen non est tas assignare personas in Deo, cum sint tres tantum quas distinximus personas, id est Pater et Filius et Spiritus Sanctus. 185. Ad quod respondendum est non hoc nos suscepisse 226; negotium cur hoc potius modo quam alio personae diuinae distinctae sint, sed eas, eo modo

quo distinctae sunt, con-

uenienter accipi posse et fidem nostram tueri, si quis non ita ut credimus posse stare arguat. Hoc autem discutere penes 227o ipsum est Deum, a quo haec fides tradita est, in cuius uoluntate

omnium

rerum

causae

incommutabiliter

consistunt,

quarum minimam nulla ualet humana | ratio comprehendere. T 148 va Plures autem personas quam tres siue pauciores nullo modo in Deo esse concedimus, cum persona in Deo tantumdem

227; sonet determinate quantum uel Pater uel Filius uel Spiritus Sanctus, ut iam supra | definiuimus. Multa autem tradunt R 75 x

philosophi, quae eo solummodo tenentur quia auctoritate philosophorum confirmantur, non ratione aliqua quae appareat. Quanto magis ea quae Deus tradit, praesertim cum 2280 praesto sit ratio, quare uidelicet dicta sit haec trina personarum distinctio, — ad commendationem scilicet uel descriptionem summi boni, siue ad maiorem, ut supra quoque memi-

nimus, diuini cultus persuasionem, — licet et haec nobis ratio

desit quare hoc modo potius quam alio summi boni descripta

2285 sit perfectio, quae et aliis fortasse multis modis aeque describi

aut doceri posset. 186. Liquet etiam diuersitatem personarum non tantum in diuersitate definitionum ac proprietatum consistere, | uerum C 226 etiam in remotione praedicationis ipsarum ab inuicem, cum 2290 nullo modo una personarum sit alia. Quam quidem remotionem ab inuicem cetera supra posita non habent, cum uidelicet ipse Deus Pater sit aeternus et iustus et misericors, similiter et Filius idem sit et Spiritus Sanctus.

187. His de identitate aut diuersitate rerum praelibatis 2295 atque insuper assignato in quo unitas Dei, in quo Trinitas per185 : ex [Sum Il, 116.

2276 TChr Ill, 62 et 66.

187 : ex Tsum II, 117.

2282/2283 TChr I, 6.

2285 et] in add. del. C 2280 trina ex tria R tantum in diuersitate znter lin. R 2292 et! om. C

2287/2288 personarum non

THEOL. CHRIST, IIT, x87

265

sonarum sit accipienda, ad supra positas quaestiones atque obiectiones redeamus, singulis ordine, prout Dominus annuerit, satisfacientes. Quarum primam primum soluamus. 2296/2297 T'Cbr III, 90-114.

2297 singulis] singularis C uerbis uacat C

2297 TChr IV, 1-158.

2298 soluamus] Explicit tertius add. RT, pro quibus

LIBER

IV

1. Quaesitum primum est an Trinitas personarum, quae in Deo sunt, in uocabulis an in re potius sit accipienda. Nos autem in re ipsa ita eam accipi debere praedicamus ut ab aeterno A^

res illa unica, simplex omnino et indiuidua, quae Deus est, tres personae sit, ut supra determinatum est, hoc est Pater et

Filius et Spiritus Sanctus. Tres quidem, ut diximus, secundum definitiones aut proprietates, non secundum numerum. Nam et haec anima et quaelibet res multa est et infinita secundum 10 definitionum proprietates, non secundum numeri discretionem, eo uidelicet quod huiusmodi sit res quae sub diuersis definitionibus cadat, hoc est cui diuersae applicari definitiones queant ; diuersae, inquam, in sententia, non in rerum conti-

nentia. Haec quippe anima et sapiens est et iusta, sed non 15 idem est sensus siue intellectus definitionis iusti quod sapientis. Sicut ergo dicimus hanc animam esse diuersam definitionibus, secundum hoc scilicet quod est sapiens et iusta, ita Deum concedimus esse diuersas definitionibus personas, secundum hoc scilicet quod est Deus Pater et Filius et Spiritus Sanctus. 20 2, Et licet idem numero sit in Deo essentia quod personae, non tamen ideo, si est trinus Deus in personis, est trinus in essentia, uel si est unus in essentia, est unus in personis. Quod

est dicere : si sunt tres personae, sunt tres essentiae, uel si est una tantum essentia, est una | persona. Quippe cum dicimus R 75 v 25 trinus in personis, hoc est tres personae, ‘tres’ secundum definitiones aut proprietates accipimus, ut supra satis docuimus. Cum uero dicimus 'trinus in essentia, hoc est tres essen-

tias, 'tres' essentialiter siue numero intelligimus. 3. Possumus

etiam ita accipere Deum

esse trinum in per-

3o sonis et unum in essentia tamquam si dicamus ipsum esse trium definitionum siue proprietatum, ut supra determinatum

est, ex personis ipsis quae ipse est ; in eo, inquam, trium definitionum quod ipse est illae personae ; et rursus eumdem esse unius definitionis ex essentia quae ipse est, in eo scilicet quod 1 :ex [Sum III, 1, aliter tamen in fine.

2 iex TSum IL, 2.

3 : ex Tum III, 3.

IV, 2/3 T Chr III, 90-93, quibus respondetur in TChr IV, 1-8. 6 E. g. TChr Drs 62. ct.66. 7/8 TChr YII, 164-166. 31/32 TChr I, 40-43.

1 Liber IV] Incipit Quartus RT, wacat C 3 Nos] Solutio prima mg praem. R, I Solutio mg praem. T, Solutio mg praem. C 10 definitionum ex definitionem T 15 quod] quam e 17 est] et C 24 una petsona ex unus in personis T 31/33 siue... trium definitionum mg T, quibusdam abscisis 32 trium] personarum add. del. C 34 unius definitionis 7rp T eo] inquam trium diffinitionum add. del. T

THEOL. CHRIST. IV, 3-5

267

55 est illa essentia. Si autem idem esset definitione essentia quod

personae, ut uidelicet idem penitus sonaret essentia quod personae, tunc fortassis necesse esset Deum esse trinum in essen-

tia sicut est in personis, aut unum esse in personis sicut est in essentia, in hoc uidelicet sensu ut si trium definitionum uel

4o proprietatum esset in personis, et ex essentia similiter, aut si ex essentia unum esset, et ex personis unum. Cum uero non sint idem definitione essentia et personae, non est necesse hoc. Nam et cum homo idem sit numero cum risibili et nauigabili, uel Socrates cum loquente et audiente et de quo alter ad alte4; rum loquitur, non tamen, si homo est multa definitione, in eo

scilicet quod est risibilis et nauigabilis, ideo in eo quod est homo ; uel si est unum definitione in eo quod homo, ideo in eo quod est risibilis et nauigabilis. Similiter et Socrates cum sit tres personae secundum grammaticos, in eo scilicet quod est so loquens et audiens et de quo alter ad alterum loquitur, non tamen in eo quod est Socrates uel quod est substantia ; immo ipse unus est in substantia et trinus in personis secundum grammaticos acceptis. Sic et Deus unus omnino est in essentia et trinus in personis, quia et in essentia unus tantum est nus; mero et in personis tria, definitionibus aut proprietatibus diuersa. 4. Trinitas itaque ista ad diuersitatem definitionum uel proprietatum, ut dictum est, spectat, unitas ad essentiam; ideoque sibi minime aduersantur, cum secundum diuersa, ut

6o dictum est, Trinitas |ipsa et unitas accipiantur, illa uidelicet C 227 secundum diuersitatem definitionum aut proprietatum, haec secundum numerum. 5. Mouet fortassis aliquem quod diximus Trinitatem diuinarum personarum in re esse accipiendam, ac si dicamus 6; Deum esse trinum in personis, in eo quod ipse res est, cum potius in eo quod res est, una tantum numero sit res ac nullam in se habeat multitudinem nec etiam proprietatum diuersitatem. Et hic quidem qui hoc dicit, recte sentit de eo quod dicit, sed non de eo quod a me supra dictum est et determinatum.

7o Non enim ita Trinitatem in re accipi dicimus, ut in eo quod ipse Deus est res, trinum eum dicamus, sed ita Trinitatem eius in re esse determinamus et non in uocabulis consistere, ut 4

ex TSum Ill, 4.

48/51 Cfr supra, T'Chr III, 175. TO PEEVES.

58 Supta, T Cr IV, lin. 7/8.

59/60 Supta,

51 substantia] est add. 47 est om. T ex om. R 40 esset] esset add. C 66 nullam] 64 accipiendam] accipiendum C 54 est] in add. T del. C nulla 72 determinamus] determinauimus R CT

268

THEOL. CHRIST. IV, 5-7

ipsa res quae Deus est, ipsa sit Trinitas, non in quantum res | ipse est, sed magis in eo quod est ab aeterno illae tres per- R 76 75 sonae per uocabula distinctae. Non enim quia distinctio nominum facta est, Trinitas ista est, sed quia |ista ab aeterno Tri- T 148 vb nitas est, distinctio nominum temporaliter facta est, ad hoc

scilicet quod aeternaliter est nobis assignandum qui ex tempore cepimus. Vnde cum dicit Augustinus Deum unum in 8o substantia, trinum in uocabulis, tale est 'trinum in uocabulis'

ac si dicat trinum in est in personis. Tale mologiarum libri VII relatiuis personarum

his quae per uocabula distinguuntur, hoc etiam in Isidoro reperitur ubi in Efycapitulo IV, sic ait : 'Proinde Trinitas in nominibus est', secundum id scilicet quod

85 in illis exprimitur ac designatur.

6. In re itaque quae Deus est Trinitatem accipimus, non in ui uocabulorum,

quae, si omnino deessent, non minus illa in

re ipsa permaneret Trinitas. In re, inquam, ita eam accipimus, ut ipsa res quae Deus est, illa sit Trinitas, non in eo tantum 9 o quod est ipsa res, sed quod est personae illae supra distinctae. Longe autem aliud est rem ipsam esse Trinitatem, aliud eam in eo quod est res esse Trinitatem, sicut aliud est hominem esse album, aliud hominem in eo quod homo est esse album, et Socratem esse tres personas secundum grammaticos et in 9 eo quod est Socrates esse tres personas illas. Non itaque Deus aut in eo quod est una res, aut in eo quod sit multas res, — VA

quod omnino falsum est, — dicendus est Trinitas esse ; sed in

IO o

eo tantum quod est Pater et Filius et Spiritus Sanctus, hoc est harum trium particeps proprietatum supra determinatarum, ut uidelicet et gignere habeat Deus et gigni habeat atque procedere. 7. Notandum quoque quod nullam rerum multitudinem in diuinitate concedamus esse sed personarum solummodo. Augustinus tamen in I De doctrina Christiana res pluraliter

10; abusiue

dicere ausus

est, ad diuersitatem

personarum

aspi-

ciens. Ait quippe sic : ‘Res aliae sunt quibus fruendum est, aliae quibus utendum. Illae quibus fruendum est, nos beatos 82/84 Isid. Hispal., Originum libri XX, VII, 4, PL 82, 271C ; — ap. Abael. adhuc, sed longius, SINbr 5, 10, SNiong 5, 10. 104/120 Cap. 3-5, n. 3-5, ed. I. MaRTIN (CClat 32) 8-9 ; PL 34, 20-21 ; — ap. Abael. adhuc (et quidem sicut R) SNor 7, 27, SINiong 8, 27.

*5enim]autem C —— *6quia|sed quia add.T — ?? temporaliter mg C, temporalis Js est] trinitas ista est sed quia ista ab aeterno trinitas est distinctio nominum temporaliter facta est dittogr. add. C hoc] hec R 80 tale est trinum in uocabulis mg T 82 in? inter lin. R. 83 VII] VI RC 89 tantum] tamen ex tantum R 90 illae zzz C 91/92 aliud eam... Trinitatem mg T —— 92 est? inter lin. R 93 aliud] et add. C 94/95 esse tres... Socrates esse mg et inter lin. R 105 diuersitatem mg R 107/108 aliae quibus... utendum est mg e£ inter lin. R

THEOL. CHRIST. IV, 7-9

269

faciunt. Istis quibus utendum est, tendentes ad beatitudinem adiuuamur. Frui est enim amore inhaerere alicui rei propter 110 Se ipsam. Vti autem quod in usum uenerit ad id quod amas obtinendum [referre], si tamen amandum est. Nam usus illicitus abusus potius uel abusio nominanda est. Si redire ad patriam uolumus, ubi beati esse possimus, utendum

est mundo,

non fruendum, ut inuisipilia Dei per ea quae facta sunt intel115 lecta conspiciantur. Res igitur quibus fruendum est, Pater et Filius et Spiritus Sanctus eademque Trinitatis summa, una quaedam res est communisque omnibus fruentibus ea, si tamen res et non rerum omnium causa sit, si tamen et causa.

Non enim facile nomen quod tantae excellentiae conueniat inue120 niri potest". — In quibus quidem uerbis, dum dicit 'si' et 'si',

quasi dubitatiue magis quam confirmatiue nullum horum creaturarum nominum diuina excellentia dignum esse insinuat. 8. Hieronymus quoque | tres spiritus, Patrem et FiliumR 76 v 12; et Spiritum Sanctum, iuxta diuinarum personarum proprietates abusiue protulit, ubi quidem De tribus uirtutibus scribens ait sic : "Dauid in psalmo tres spiritus postulat dicens : Spiritu principals confirma me, Spiritum rectum innoua in wisceribus meis, Spiritum sanctum tuum ne auferas a me. Qui sunt isti tres 130 spiritus ? Principalis spiritus Pater est, rectus spiritus Christus est, spiritus sanctus Spiritus Sanctus est’. 9. Ouod autem opponunt Deum non esse tres personas nisi etiam sit tria, et per hoc multitudo sit in Deo ex partibus iuncta, friuolum est. Tres enim personas dici concedimus et 13; multas personas, |sed non ideo tria et per se uel multa simpli- C 228

citer dici conuenit. Accidentaliter enim ‘tres’ addimus ad personas cum dicimus tres personas, ideoque non est necesse ut tria per se dicamus. Quae enim accidentali praedicatione sibi coniunguntur, non est necesse singillatim dici, quamuis 140 coniunctim

dicantur,

sicut iam

dudum

ex II Pertermenias

didicimus. Neque enim necesse est ut si quis sit uicesimus primus, ideo sit uicesimus siue primus ; uel si haec sunt uiginti 9 : ex TSum Tl, 5, quibusdam tamen mutatis. 113/115 Rom. I, 20. 124/131 Potius Origenes, Hom. V in Ieremiam, ut supta, TIG x67: 127/129 Ps. 50, uets. 14, 12 ac 13. 132/267 T'Chr IV, 9-15 tespondent ad T'Chr III, 94. 138/147 Cfr Aristoteles, Periermenias 21a, transl. Boethii, ed. L. Minio Paluello, 24-25 ; Abael., Logica ‘Ingredientibus’, Glossae super Periermenias, ed. B. Geyer (Beitráge XXI), 476-477.

118 tamen! inter Jin. R = non om. R 119/120 Non enim... potest om. R 121 magis] potius C 126 uirtutibus] tunc per spatium quinque fere uocab. uacat T scribens om. C 132 Quod] II praem. mg RT 135 et oz. T 136 ad inter lin. C 141 si quis om. T

270

THEOL.CHRIST.. PV 9-11

unum, ideo sint uiginti siue unum ; uel si sit dimidia domus siue imperfecta domus, ideo sit.domus ; uel si hoc corpus sit

145 pratum ridens, ideo sit ridens ; uel si sit magnus latro, ideo

sit magnus;

uel si aliquis sit citharoedus bonus secundum

existimationem, ideo sit bonus ; aut si Verbum sit factum caro, id est incarnatus, ideo sit factum ; uel si Deus sit factus adiu-

tor, ideo sit factus ; uel si haec uox ‘est’ [sit] propositio sim150 plex, hoc est non habens propositiones in terminis, ideo sit simplex, id est non constituta omnino ex aliquibus per successionem uocibus ; uel si haec anima sit multae personae uel multi loci secundum dialecticos, ideo sit multa, hoc est multae

res ab inuicem discretae. Est autem haec anima multae per155 sonae secundum grammaticos, cum scilicet aliquis ad eam loquitur et de ea alius. Et de eadem anima diuersa argumenta fieri possunt, uel secundum hoc scilicet quod est opposita alicui uel quod est similis, uel secundum alias habitudines ex quibus ipsa est diuersi loci. Nec tamen ideo quod anima est 16o multi loci secundum dialecticos, eo scilicet quod diuersas uires probandi habet, ideo concedi oportet eam simpliciter esse multa. Similiter et Deum, licet sit multae personae, hoc est Pater et Filius et Spiritus Sanctus, non ideo concedendum est eum esse multa, hoc est multas res siue multas essentias, cum

16; eadem penitus essentia quae Pater est, sit Filius, sit et Spiritus Sanctus. Quippe ‘multa’ hoc nomen siue ‘tria’ et quaelibet numeralia nomina proprie ad numerum pertinent, ideoque in rebus tantum numero diuersis recte sunt per se accipienda. 10. Huic etiam illud Boethii De Trinitate concordat, ubi

170 de Deo ait : ‘De forma eius superius demonstratum est quoniam is sit forma et unum uere, nec ulla pluralitas'. Vnde etiam sanctam | et indiuidiam dicimus Trinitatem.

11. Poterit et fortasse quodammodo Deus et tria et multa dici, si uidelicet 'tria' uel *multa' definitione uel proprietate,

17; non numero,

proprietatem

intelligamus,

uerborum

et magis ueritatem

attendamus.

sensus

Ipse quippe

quam

aeternus

est, immensus, creator, omnipotens et alia multa definitionibus

11 : ex [Sum IIT, 6, quibusdam mutatis sed praesertim additis.

169/172 Quomodo Trinitas unus Deus ac non tres dii 4, PL 64, 1252B ; — ap. Abael. adhuc S.Nbr 7, 12, SIN/ong 8, 13.

145 ptatum ex patrum R gnus ex manus R

magnus ex manus R

cithatoedus] catharedus R

tionem zzg T 147 caro] ideo sit add. del. T mg R 154 haec inter lin. T 156 ea ex eas sed ex opposita C 170 supetius inter Jin. T trp C 174 uel!] et T

latro] locus T

146 ma-

146/147 secundum existima-

148/149 adiutor, ideo sit factus R— 157? opposita] oppositio CT, 171 is] his R — 193 et fortasse

R77t

THEOL.

CHRIST

IV; 1112

ZB

diuersa, et ipse Deus et Pater est et Filius et Spiritus Sanctus, et ita quodammodo multitudinem in eo attendi licet, secundum uidelicet diuersitatem definitionum uel proprietatum, non numeri. Iuxta quam quidem diuersitatem apostolus ait : Et tres sunt qui testimonium dant in caelo, et tres unum sunt, nihil uidelicet | addens ad hoc nomen ‘tres’, neque ‘personas’, T 149 ra

18 o

neque aliud. Hoc etiam Augustinus,

VII De Trinitate libro,

capitulo IV, confirmat his uerbis : ‘Dum intelligatur saltem in aenigmate quod dicitur, placuit ita dici, ut diceretur aliquid, cum quaereretur quid tria sint quae tria esse fides uera pronuntiat, cum et Patrem non dicit esse Filium, et Spiritum Sanctum, quod est donum Dei, nec Patrem dicit esse nec 190 Filium'. Idem post aliqua in eodem capitulo : ‘Cum conaretur humana inopia loquendo proferre quod tenet de Domino 18

VA

Deo, timuit dicere tres essentias, ne intelligeretur in illa sum-

ma aequalitate ulla diuersitas. Rursus non esse tria quaedam non poterat dicere, quod Sabellius, quia in haeresim lapsus 195 est, dixit'. Tria itaque debere dici etiam Augustinus manifeste perhibet, secundum ipsam scilicet, ut dictum est, personarum diuersitatem. 12. At rursus tria quomodo dicentur nisi et quaedam sit multitudo ? Quod si quis multitudinem personarum etiam per 20 o

se multitudinem | dici annuat, cum omnis multitudo ex multis C 229

colligatur partibus, numquid et multitudo personarum quae in Deo sunt partes habebit ? Pars autem, teste Boethio, prior est ab eo cuius pars est, et totius constitutiui diuisio in priora fit, sicut generis in posteriora. Oportebit itaque quam205 libet trium personarum ipsa Trinitate, quam constituunt, priorem esse et ipsam Trinitatem posteriorem esse singulis illis, si non tempore, saltem natura, ipso etiam attestante Boethio : ‘Non idem est pars quod est totum’, quia una eademque essentia esse totius et partis non potest, cum haec 2t o in quantitate ipsius totius inclusa sit cum aliis, atque ideo 12 : ex [Sum III, 7, quibusdam additis in initio et in fine.

181/182 I Ioh. 5, 7. 184/190 N. 7, PL 42, 939 ; — ap. Abael. adhuc SINdr 7, 28, 190/195 N. 9, PL 42, 941 ; — ap. Abael. adhuc T'$zz III, 6; SINPr 7, 29, SINIong 8, 29. 196 Cfr lin. 180. 202/204 Cfr De diuisione, PL 64, 879C. 208 De diuisione, PL 64, 879D, et cfr 880D ; — ap. Abael. cfr T5zzz III, 8. SINlong 8, 28.

180/181 definitionum... diuersitatem inter lin. ez mg R. 185 IV] Il T 187 quaereretur] quetetur R quid] quod T sint] sunt C 189 Sanctum ozz. C quod] qui C donum ex domum R 191 humana] eloquia add. del. T inopia ex eloquia C 203 ab om. C pats est /rp C constitutiui] constitutiua T' 207 si non ex sine C 210 ipsius totius] totius ipsius 77e corr. T

272

THEOL. CHRIST. IV, 12-15

minor. At uero et tota Trinitas et singulae personae sunt una et eadem penitus diuina substantia. 13. Dicamus itaque constanter, sicut incepimus, nullam omnino multitudinem in diuinitate consistere, licet multitudo

215 personarum ibi sit, atque ipsam Trinitatem indiuiduam penitus confiteamur, quia licet in ea diuersae, ut dictum est, per-

sonae sint, nulla tamen ideo multitudo partium uel quaecumque multitudo dici potest, ubi nulla est rerum atque essentiarum diuersitas. |Nullo itaque pacto concedimus multitudinem R 77 v 220 illam personarum dici absolute multitudinem, nec quia multae sunt personae, ideo dici multa simpliciter, quia quantumcumque quislibet abuti uerbis uelit, neque hoc nomen ‘multa’, neque hoc nomen ‘multitudo’ nonnisi iuxta numerum accipi recte potest, hoc est nonnisi secundum pluralitatem aliquam 225 ac diuersitatem

rerum

in essentiis

discretarum,

ita scilicet

diuersarum ut haec essentia non sit illa, — quae quidem pluralitas nullo modo in simplicitate diuinae substantiae potest esse, — ac sic nec totum aliquod ex multitudine aliqua par-

tium, cum nullo modo ibi res multae sint, licet multae sint 230 personae, et nullo modo ibi sit diuersitas rerum, licet sit per-

sonarum. 14. Vnde Leo papa in Sermone Pentecostes : ‘In Trinitate,

inquit, ‘diuina nihil dissimile, nihil impar est'. Tale namque est

quod ait ‘nihil’, ac si diceret nulla res, et quod ait nihil est ibi

235 ‘dissimile’, tale est ac si diceret : nulla res ibi est diuersa ab

alia, cum sint tamen diuersae ab inuicem personae secundum proprietates suas superius distinctas, non secundum numerum. Vnde et Augustinus, De Trinitate, libro VII, capitulo VI : *Non tantum est unus homo quantum tres homines simul, et o aliquid sunt duo homines quam unus homo. At in Deo plus 24 non est ita. Non enim maior essentia est Pater et Filius simul quam solus Pater aut solus Filius, sed tres simul personae aequales sunt singulis', — ac si diceret : non in aliquo numero rerum excedentes. 15. Ne quem forte moueat quod Isidorus, Etymologiarum, 245 14 : cfr TSch Il, 69.

213 T Cr 1, 1. 232/233 Leo Magnus, Sermo LXXV, De Pentecoste I, 5, PL 54, 238/243 N. 11, PL 42,945 ; 402A ; — ap. Abael. adhuc SINbr 9, 4, $INIong 11, 5.

— ap. Abael. adhuc TSch II, 69 ; SNobr 7, 2, SINJong 8, 3. 245/250 Isid. Hispal., Originum libri XX, VII, 4, 1, PL 82, 271A ; — ap. Abael. adhuc $'NPr 7, 24, SNiong Sa25..

224 nonnisi ex nisi C 227 diuinae substantiae /rp C 227/228 potest esse ‘rp R, sed esse inter lin. 229 modo] ibi res multae add. de/. R licet multae sint mg T 9232 Sermone] sermonem R

THEOL. CHRIST. IV, 15-16

273

libri VII capitulo IV, dum etymologiam nominis diuinae Trinitatis prosequeretur, ipsam Trinitatem ‘unum totum’ ad singulas dixerit personas his quidem uerbis : "Trinitas appellata est quod fiat totum unum ex quibusdam tribus quasi 'triuni250 tas' ', — attendat abusiue ‘totum’ dici pro quacumque tam rerum quam proprietatum multitudine. Qui etiam in eodem capitulo, cum propria et appellatiua Dei nomina distingueret, ita ab omni hominum fatione et usu recesserit, ut propria diceret quae magis appellatiua uidentur, et e conuerso appel255 latiua quae propria : ‘In hac’, inquit, "Trinitate alia appellatiua nomina, alia propria sunt. Propria sunt essentialia, ut Deus, Dominus, omnipotens, immutabilis, immortalis ; et inde

propria, quia ipsam substantiam significant qua unum sunt. Appellatiua uero Pater et Filius et Spiritus Sanctus et proce26o dens ; eadem et relatiua'. Possumus etiam dicere quod, cum nominis huius quod est ‘trinitas’ etymologiam Isidorus reddiderit, |uim ipsam nominis generaliter nobis expresserit, R 78 t non singulariter in diuina solummodo Trinitate. Et uerum quidem est quod iuxta propriam et usitatam |significationem,C 230 26

I

si dicatur ‘trinitas’ uel ‘tria’, multitudinem rerum et numerum

monstrant. Quod in Deo minime conuenit, ubi nequaquam multitudo est rerum, sed diuersitas personarum.

16. Quod autem in eo quod dicitur : "Talis Pater qualis

Filius et Spiritus Sanctus' quaedam similitudo innuitur, ut 270 Scilicet Pater sit similis Filio uel Spiritui Sancto, tale est ac

si dicatur : non est in aliquo maiestatis bono ab eo diuersus, ut uidelicet negatiue magis quam affirmatiue intelligatur. Et similiter cum dicitur aequalis esse, tale est ac si dicatur in nulla diuinitatis gloria alia persona minor esse, cum sint eiusdem 27 penitus essentiae. Sed et cum Athanasius, praemisso 'qualis Pater talis Filius et Spiritus Sanctus', statim adiecerit quasi ad determinandum in quo sint similes, hoc est non diuersi, VA

dicens : ‘Immensus

Pater, immensus

Filius’ etc., aperte de-

16 : ex TSum III, 15, quibusdam mutatis.

251/260 O. c. VII, 4, 5-6, PL 82, 271B ; — ap. Abael. adhuc SNbr 7, 25. SIN/ong 268/278 Pseudo268/308 T Chr IV, 16-19 respondent ad TCar III, 95. 8, 26. Athanasius, syzzbolum Quicumque" ; — ap. Abael. adhuc TSum Tl, 15.

253 hominum] homine C 249/250 triunitas] trinitas T 249 fiat inter lin. C 255/256 appellatiua nomina, 255 quae] appellatiue T 254/255 appellatiua 258 substantiam significant alia ptopria] propria nomina, alia appellatiua C 268 Quod] III mg praem. RT 261 est om. T 260 etiam inter lin. R trp T 272 negatiue m. q. affirmatiue] negatione m. q. affirmatione CT 270 est om. C 274 esse] est ex esse R 273 nulla TSum, illa RCT 18

XII

274

THEOL. CHRIST. IV, 16-20

clarauit quomodo id quod praemiserat intelligendum esset, 28o ut uidelicet idem quod uni personae conuenit, et alteri, de his scilicet quae statim adiungit. 17. Nec fortassis incongruum est, si similia dicamus non solum quae essentialiter uel numero diuersa sunt, uerum etiam quae proprietatibus disiunguntur. Sic quippe proposi28 A tionem et conclusionem conuenire dicimus in terminis et in aliis multis, cum non sint tamen ab inuicem numero uel essen-

tialiter disiunctae propositio et conclusio. Vnde etiam diuinas personas non est incongruum hoc modo similes ad inuicem dici. ‘Simile’ etiam quandoque pro 'eodem' ponitur sicut in 290 III Topicorum ubi ait Boethius quod ‘locus a contrario et a repugnantibus uidetur esse similis’, hoc est ‘idem’. 18. Quippe sicut dicimus aliquid diuersum a se ipso fieri atque indifferens siue dissimile, ac non idem permanere quando mutatur, cur non aliquid quodammodo simile sibi dicamus id permanet, nec uariatur ? Quid enim est simile aliND A quando cui, nisi tale esse quale illud est ? ac similiter simile sibi tale esse quale primitus erat ? Quam quidem rationem Augustinus secutus, libro I De uera religione, cum de identitate atque incommutabilitate diuinae pulchritudinis ageret, ait : 'Ouam30 o obrem sanandum esse animum ad intuendam incommutabilem rerum formam, et eodem modo semper se habentem atque undique sui similem pulchritudinem, nec distentam locis, nec tempore uariatam, sed unum atque idem ex omni parte seruantem’ etc. ‘Simile’ itaque pro 'eodem' dixit. 19, Et in hac NS

305 quoque acceptione potest dici Pater similis Filio uel Spiritui, hoc est idem penitus cum illis in substantia siue in his quae statim

Athanasius

determinauit, cum uidelicet illud idem

quod immensum est, Pater, sit et Filius etc. 20. Sed et illud quod opponitur — Cum unumquodque quod 310 existit sit uel substantia |uel forma, quomodo multa dici pos- R 78 v sunt, si non sint multae substantiae

uel multae

formae uel

multa ex utrisque coniuncta ? — iam iugulatum est secundum illud quod iam negauimus omnino Deum esse multa, quia licet sit multae personae, non ideo fortassis est multa | simpliciter, T 149 tb

17 : ex [Sum Il, 16.

19 : ex T Sum III, 17.

20 : ex TSum III, 18.

290/291 De differentiis topicis III, PL 64, 1200B ; — ap. Abael. adhuc TSwm IU, 16. 297/304 De uera religione liber unus 3, 3, ed. K. D. Daur (CClat 32) 189 ; PL 34, 124. 307/308 Pseudo-Athanasius, syz bolum Quicumque". 309/324 TChr IV, 20 tespondet ad TChr III, 96-97. 309/312 Vt supra, TCr III, 96, lin. 1185/1189.

285 et! inter lin. C 293/294 ac non... simile mg C 309 Sed] III mg praem. RT 313 Deum inter lin. C

303 parte] pattem RT

THEOL.

CHRIST. IV, 20-23

275 315 cum uidelicet multitudo, ut dictum est, recte non sumatur nisi

in discretis essentiis ac numero diuersis. Secundum uero illud quod quis receperit Deum esse multa, quantum ad diuersitatem proprietatum, ut expositum est, seu definitionum, non

procedit diuisio, ut uidelicet, si Deus sit hoc modo multa, ideo 320 sit aut multae substantiae, quod sonat numero diuersae, aut

multae formae etc. Eadem quippe anima seu quaelibet substantia est multa definitionibus, nec tamen ideo multae sub-

stantiae uel cetera. Quod si esset multa numero, tunc indubitanter diuisio praemissa procederet. 325 21. Illud autem quod quaesitum est, quare uidelicet magis dicitur Deus trinus quam substantia trina, rationabiliter interrogatur ; et magis, ut arbitror, oportet dici Deum esse trinitatem quam Deum esse trinum, quod licet sincera et sana intelligentia esse possit si dicamus Deum trinum, quantum uide330 licet ad proprietates personarum, non tamen ratio uidetur quare magis dicamus trinum quam substantiam trinam. Multo etiam minus |tripertitum dici Deum approbamus, licet in sen- C 231 su sanctus ille qui hoc dixit non oberrauerit, Trinitatem scilicet personarum intelligens. 335 22, Illud uero multis modis refellitur quod, cum unaquaeque trium personarum sit Deus siue substantia, neque una persona sit alia, non tamen ideo plures dii sunt siue substantiae. Non enim necesse est ut, cum de aliquibus singillatim dicatur nomen singularis numeri, plurale de eisdem simul dicatur. Nam 34 o cum Plato alterius hominis, alterius Socrates frater sit, et per hoc concedatur et Plato esse frater et Socrates esse frater, non

34

VA

ideo fortasse concedi conuenit Platonem et Socratem esse fratres. Quod nequaquam dici solet, nisi ad ostendendum quod sint inuicem fratres. Sed et cum tam haec albedo quam illa color sit, non tamen propter eas diuersos esse colores dicimus, cum non sint colores specie differentes. 29. Duobus quoque hominibus assistentibus mihi, cum profero hanc uocem ‘homo’,

per quam uterque intelligitur 'animal rationale mortale', di21: ex TSum Ill, 19, quibusdam mutatis sed praesertim additis. 22 pfima phtasis : ex TSum III, 20. 25 : ex [Sum III, 20, quibusdam mutatis.

315 TChr IV, 1.

325/334 TChr IV, 21 respondet ad TC2r III, 98-99.

333 Scil. Augustinus, Enchiridion, ut in T'Chr I, 99.

331/

335/450 TChr IV, 22-29

tespondent ad [Chr III, 100.

315 ut] sic CT 316 ac inter lin. R 319 sit inter lin. C 320 substantiae] uel cetera add. del. T sonat] sonant C 325 Illud] V mg praem. RT 326 dicitut Deus /rp C 329 dicamus] didicamus C 335 Illud] VI mg praem. RT cum oz. C 340 alterius!] unius C alterius Socrates frater sit] et socrates sit frater alterius C 344 sint inuicem /rp C

276

THEOL. CHRIST. IV, 23-26

uersa quidem est essentia huius intellectus et essentia illius, 350 quarum unaquaeque est intellectus, nec tamen ideo multos intellectus dicimus, cum haec diuersa concipiant nec diuerso modo. Et cum multa nomina uel multae affirmationes incidunt in unam uocem, omnis autem affirmatio et omne nomen sit uox siue essentia, non tamen ideo multae uoces dicimus siue 355 multas essentias.

24. Sed et cum dolium quod in domo est sit quidam locus, et ipsa rursus domus sit quidam locus, nec sit iste locus ille, non tamen diuersa loca dicimus dolium ipsum et domum. Alioquin uinum quod in dolio est in diuersis esset locis, cum 460 nullum, ut supra meminimus, corpus | in diuersis locis esseR 79 t constet. Sed et cum unaquaeque res tantum post proprium

habeat, hoc est quantamcumque moram existentiae suae, non tamen diuersa tempora accipimus, nisi per successionem. 25. Praeterea, in uno homine multae sunt partes ita ab in365 uicem diuersae ut haec non sit illa, uel in uno ligno uel in una

margarita, quae ceteris partibus abscisis uel remotis homines uel ligna seu margaritae dicuntur, quarum etiam partium unaquaeque ante abscisionem homo erat siue lignum seu margarita. Non enim separatio nostra quidquam in substantia con370 fert ei quod remanet uel quod remotum est, quod prius non haberet, quia abscisa manu id quod tunc homo permanet et ante abscisionem homo permanebat, quaedam pars latens in homine qui integer erat. Similiter si pes postea abscidatur, residuum homo est, quod etiam homo erat ante ipsam absci37; sionem, cum tunc quoque hominis definitionem haberet, quo tunc etiam animal erat cum esset animatum

et sensibile, et

eodem modo rationalis et mortalis quomodo et nunc. Cum itaque ante omnem abscisionem multae partes essent in uno homine quarum unaquaeque esset homo, non tamen ideo 380 multi homines in uno homine erant, quia multos homines non dicimus nisi multis animabus uegetatos. 26. Si autem, cum essentialiter diuersae res sunt quarum unaquaeque est intellectus siue homo, non ideo tamen dicimus multos intellectus uel multos homines, quanto magis non 25 : ex T Sum III, 21.

26 : ex TSum Ill, 22.

369/373 Ad illum textum sicut in TSwm III, 21 iam legebatur forsitan alluditur in Roscellini Epist. ad Abaelardum, ed. REINERS (Beitráge VIII, 5) 80 ; PL 178, 371-372.

350/351 nec tamen i. m. intellectus zmer Jin. R 356 quod inter lin. C 360 ut inter lin. C 361 et cum supra lin. R, cum oz. CT 373 si pes mg T 374 etiam TSum, non RCT ipsam om. C 376 etiam] est C 381 uegetatos ex negatos C 382 res inter lin. C

THEOL. CHRIST. IV, 26-28 277 385 oportet dici multos deos uel multas substantias, quamuis unaquaeque personarum Deus est siue substantia, quarum eadem penitus est essentia ? Cum enim trium personarum secundum grammaticos, quae in Socrate sunt, unaquaeque sit Socrates siue homo, cum uidelicet ipse loquens sit homo siue Socrates 390 et ipse ad quem aliquis loquitur uel de quo loquitur, non ideo tres Socrates uel tres homines dicimus, cum sit trium personarum eadem essentia, hoc est eius qui loquitur et ad quem aliquis loquitur uel de quo loquitur. Eadem de causa et trium personarum quae in Deo sunt, cum sit una essentia, licet una39; quaeque ipsarum sit Deus siue substantia, non ideo oportet tres deos dici siue tres substantias, cum saepe, ut supra meminimus, | uoces ex adiunctis significationem suam uarient, ut- C 232 pote haec dictio 'tres' et aliae multae. Eumdem quippe hominem tres opifices dicimus esse secundum trium officiorum

4oo Scientiam, non tamen ideo tres homines.

2*. Graeci tamen, teste Augustino, non reuerentur tres substantias dicere magis quam tres personas. Vnde in VII De Trinitate, capitulo IV ita meminit : ‘Loquendi causa de ineffabilibus, ut fari aliquo possemus modo quod effari nullo modo

405 possumus, dictum est a nostris Graecis una essentia, tres substantiae ; a Latinis una |essentia uel substantia, tres personae, R 79 v

quia, sicut iam diximus, non aliter in sermone Latino essentia quam substantia solet intelligi’. Item : ‘Quod de personis secundum nostram hoc est de substantiis secundum Graeco-

410 rum consuetudinem. Sic enim dicunt illi tres substantias, unam

essentiam, quemadmodum nos dicimus tres personas, unam essentiam uel substantiam'.

28. Non est autem nunc nobis sermo aduersus Graecos; nec fortassis a nobis in sensu diuersi sunt sed in uerbis tantum, 415 abutentes hoc loco nomine 'substantiae' pro ‘persona’, cum et

ipsam nonnumquam usiam, id est substantiam, ad naturam ipsius essentiae, non ad proprietatem personae, in ipsa quoque diuina substantia dicere non recusent, sicut et in ceteris qui-

27 : pattim ex T'Swm Ill, 23.

28 : initium ex TSwm III, 24.

388/390 Vt supra, T Chr IIT, 175. 396/397 E. g. TChr II, 161. 401/408 N. 7, PL 42, 939 ; — ap. Abael. adhuc 'NZr 7, 30, SIN/ong 8, 30 ; SNbr 8, 6, SNiong 9, 6 ; partim. T.$zzz TIL, 23. 408/412 Ibid., n. 8, PL 42, 941; — ap. Abael. adhuc SINobr 7, 31, SNlong 8, 31 ; SINbr 8, 7, SIN/ong 9, 7.

392 est inter lin. C cum] cui T

392/393 aliquis ex aliquem C

400 ideo ozz. C

401 non zer lin. C

393 quo] loquo C 403 ita ozz. C

ineffabilibus] ineffabili huius R 405 nostris Graecis trp C 416 ipsam C, ipsa T, ipsi ex ipsa R

394 403/404

410 illi ex illos R

278

THEOL. CHRIST. IV, 28-29

buscumque substantiis quibus hoc nomen totius praedicamen420 ti substantiae commune est. Ipsi quippe ad identitatem substantiae in tribus personis intelligendae, nouum nomen homousion, quod est 'unius substantiae! instituerunt. Quam quidem acceptionem Hieronymus quoque secutus, Ad Damasum scribens homousion Trinitatem ipsam esse confite42

A

tur, hoc est unius substantiae, non unius personae. Hinc et Gennadius !, De orthodoxa fide, meminit dicens : 'Homousios ergo, id est co-essentialis, in diuinitate Patri Filius, homousios

Patri et Filio Spiritus Sanctus’. 29. Vnde liquidum est, cum tres substantiae a quibusdam 430 eorum dicuntur, substantias pro personis abusiue dici. Quam quidem abusionem aperte ac merito Hieronymus reprehendit, scribens Ad eumdem Damasum papam de nouo nomine trium hypostaseon his uerbis : 'Interrogamus quid hypostases posse arbitrantur intelligi ? Tres personas subsistentes aiunt. 45 A Respondemus | nos ita credere. Non sufficit sensus, ipsum nomen efflagitant, quia nescio quid ueneni in syllabis latet. T 149 va Si quis autem hypostasim usiam intelligens non in tribus personis unam hypostasim dicit, alienus a Christo est’. Item idem : 'Tota saecularium litterarum schola nihil aliud hy440 postasim nisi usiam nouit. Et quis umquam, rogo, ore sacrilego tres substantias praedicabit ? Vna est Dei sola natura. Quis tria esse, hoc est tres hypostases dicit, tres naturas conatur asserere. Et si ita est, cur ab Arrio parietibus separamur, perfidia copulati ? Sufficit nobis dicere unam substantiam, tres 445 personas perfectas, aequales, coaeternas. Non bonae suspicionis est, cum in eodem sensu uerba dissentiunt. Aut [si] rectum putatis tres hypostases cum interpretationibus suis debere nos dicere, non negamus.

Sed mihi credite, uenenum

sub melle latet. Transfigurat se angelus | satanae in angelum R 8o t 450 lucis'.

1. LEcr10 ABAEL. : Augustinus in redactione prima.

422/425 Vt paulo infra, T'Chr IV, 29. 426/428 Gennadius Massil., Liber seu diffinitio ecclesiasticorum dogmatum 5, PL 42, 1215 uel PL 58, 982C ; — ap. Abael. adhuc SNobr 7, 22, SIN/ong 8, 24. 430/438 Epist. XV, 3, ed. H1LBERG (CSEL 54) 64-65 ; PL 22, 356; — ap. Abael. adhuc SINdr 7, 20, SINIong 8, 21 ; SINbr 8, 9, SNiong 9, 9. 439/450 Epist. XV, 4, ed. HizsERG, 65-66 ; PL 22, 357; — ap. Abael. adhuc SINOr 7, 21, SINJong 8, 22 ; SINbr 8, 10, SNiong 9, 10.

420 est] ipsi quippe ad identitatem substantiae commune est dittogr. add. R 421 nouum] nouum add. del. T 433 hypostaseon] hypostaseos RCT hypostases] hypostasis RCT 441 ptaedicabit ex predicabat R Quis] enim add. del. CT 442 hypostases dicit tres mg R 443 separamut] separamus R 447 hypostases] hypostasis RCT

THEOL. CHRIST. IV, 30-31

279

30. Quod autem opponitur quare potius tres personas dicimus quam tres deos aut tres essentias, iam arbitror ex supra positis esse manifestum, quia uidelicet personarum diuersi tas ad distinctionem proprietatum pertinet, non ad discretionem 455 essentiarum. Ideoque tres sunt personae, quia diuersa insunt propria eius essentiae, cum ex eo quod Pater est, aliud proprium habeat uel aliud,exigat, et aliud ex eo quod est Filius uel Spiritus Sanctus. Tale est ergo Deum esse tres personas ac si dicamus ipsum esse Patrem et Filium et Spiritum Sanctum. 460 Plures autem deos si dicamus sicut | plures homines, discretionem rerum essentialiter diuersarum demonstramus, quarum unaquaeque sit Deus. Sic et Socrates secundum grammaticos plures personas dicimus sed non plures homines. Eadem ratione nec plures dominos uel plures omnipotentes 46 VA dici conuenit, nec ulla omnino assignanda est Deo pluralitas nisi in personis. 31. Obiectum est quoque quomodo dicimus 'personae sunt' nisi dicamus

‘entia’, id est essentiae

‘sunt’. Sed hoc modo

dictum est quo dicimus 'Athenae sunt’ uel ‘hic albus et hic 470 sedens idem sunt'. Non enim semper pluralitas uel singularitas uocis ad significationem respicit, sed quandoque ad terminationem uocis uel constructionem, ueluti cum dicimus ‘numerus est', hoc est unitates sunt, et 'Athenae sunt', hoc est haec

475

ciuitas est. Ouandoque etiam secundum solam pluralitatem uocum plurale uerbum significate proferimus siue etiam plurale nomen, etiam quando eadem est penitus uocabulorum intelligentia, non tamen eadem essentia : ueluti cum dicimus ensem et gladium esse multiuoca. Vnde Boethius in I Tofi-

corum 480

: 'Quarum rerum’, inquit, ‘eadem

est definitio, ipsae

quoque res sunt eadem’. Cum autem figurate dicimus ‘sunt’, ubicumque scilicet una tantum res est, non est necesse dici entia uel essentias, quia saepe, cum eaedem sint uoces in significatione per se acceptae, una earum constructionem habere potest per figuram in uno sensu quam non habet alia. 30 : ex TSum III, 25, paucis mutatis et additis.

31 : ex TSum III, 26.

451/466 TChr IV, 30 tespondet ad TC III, 101-102. 462/463 Vt T Chr lI, 175. 467/484 TChr IV, 31 respondet ad TChr III, 103. 478/480 De differentiis topicis I, PL 64, 1178C ;— ap. Abael. adhuc T'Swm III, 26.

451 460 mg 469 om.

Quod] VII mg praez. RT 453 esse manifestum trp C, deos] esse add. T 464 omnipotentes] potentes T 467 praem. RT est quoque ¢rp T 468 entia ex essentia quo] quod R sunt] uel add. T hic?] homo T 473

T

482 cum eaedem zzg R

sed esse inter lin. Obiectum] Vill R ; essentia GE est? inter lin. R,

(512523

280

THEOL. CHRIST. IV, 32-34

32. De eo etiam arbitror esse discussum quod dictum est hoc nomen 'Deus' magis uniuersale quam singulare dicendum esse, cum in diuersis personis dicatur. Quippe diuersitas illa personarum non in discretione essentiae constat, sed magis in diuersitate proprietatum uel definitionum, ut diximus, sicut et 490 diuersitas personarum secundum grammaticos ; quae scilicet personae insunt Socrati, propter quas tamen non minus hoc nomen 'Socrates' singulare est. 485

33. Sed illud hoc loco maximum impedimentum occurrit quod essentialiter quoque ab inuicem personae quae in Deo 495 sunt, discretae uidentur, cum haec scilicet non sit illa ; quod

non est in grammaticis personis. — Ad quod est quod non magis istae personae essentialiter quam illae, cum sit harum quoque sicut illarum penitus essentia ;ad comparationem unitatis

respondendum discretae sunt una eademque cuius, hoc est

soo diuinae essentiae, nulla | uel corporea uel spiritualis creatura R 8o v dicenda est una, cum haec omnino nullam aut partium aut formarum diuersitatem admittere possit nec in aliquo permutari. 'Quocirca', inquit Boethius, De Trinitate, ‘hoc uere unum in quo nullus numerus, nullum in eo aliquid praeter id 505 quod est’.

34. Vnde bene eam philosophi monadem, id est unitatem, magis quam unam uocare uoluerunt. Cum autem nulla sit in personis discretio essentiae ab inuicem, non tamen oportet dici : Pater est Filius uel Spiritus Sanctus, uel Filius est Spirisro tus Sanctus, quia etsi quis forte sanum sensum in his uerbis habere queat, eo scilicet quod eadem essentia quae Pater est, sit et Filius et Spiritus Sanctus, sensus omnino falsus est se-

cundum sanctorum patrum acceptionem, quae est huiusmodi ac si dicamus personam generantem esse personam genitam 51; uel esse personam ab utrisque procedentem. Quod est dicere eamdem esse proprietatem utriusque personae, ita uidelicet ut utraeque personae eadem sint definitione terminandae at32 : ex [Sum Ill, 27. ex TSum III, 29.

33 : Excepto in fine, ex TSw III, 28.

34 prima pars :

485/492 T Chr IV, 32 tespondet ad T Cr III, 104. 489 E. g. TChr Ill, 167-170. 493/862 TChr 33-59 respondent ad TC?r III, 105. 503/505 Quomodo Trinitas unus Deus 2, PL 64, 1250CD ; — ap. Abael. adhuc, sed longius, TC2r III, 74 (uide ibidem) ; T'Sch II, 71. 506 E. g. Macrobius, In Somnium Scipionis 1, 6.

485 add. del. 517

De] IX mg praem. RT 493 Sed] X mg praem. RCT maximum] maximum R 495 discretae] cum add. del. T 498 sit] sint C 507 quam] ut add. C 510/512 quia... Sanctus zzg C 514 generantem mg T, partiyt abscisum eadem sint rp T, sed sint inter lin.

THEOL.

CHRIST.

IV, 34-37

281

que exprimendae, — quod omnino falsum est. Quippe cum idem sit numero status risibilis et status nauigabilis, atque 520 insuper de quocumque dicatur 'risibile', dicatur et 'nauigabile', non

tamen

hunc

statum

illum esse

dicimus,

hoc est

risibile idem esse definitione cum nauigabili, cum aliud sonet hoc nomen ‘risibile’, aliud hoc nomen ‘nauigabile’, licet eadem res penitus sit utrique nomini per appellationem subiecta, ipse 525 uidelicet homo cui tam 'risibile' quam 'nauigabile' proprium assignatur. 35. Quia ergo statum eumdem uel diuersum non dicimus nisi secundum expressam atque integram definitionem | aut C 234 proprietatem, oportet cum hic status ille dicatur, hanc rem 530 cum illa eadem penitus in expressa proprietate monstrari. Sic et in diuinis personis, cum ad proprietates earum, non ad numerum rerum tota spectet diuersitas, non potest uere haec illa dici, dum sit aliqua proprietatis diuersitas quae diuersis in sensu nominibus exprimatur, sicut et in ipsis contingit per555 sonis. Aliud quippe sonat Deus Pater, aliud sonat Deus Filius,

aliud sonat Deus Spiritus Sanctus. Et aliud proprium habet Deus Pater, in eo scilicet quod generat Deum Filium, aliud Deus Filius, in eo uidelicet quod ab eo generatur, aliud Deus Spiritus, in eo scilicet quod procedit. 540 $6. Qui itaque dicit de Deo ‘Pater est Filius’, non simplicem enuntiationem facit, ad identitatem scilicet tantum

essentiae

demonstrandam, ac si uidelicet ita diceret : hoc quod est Pater est Filius ; sed insuper proprietatum exprimit unitatem, ac si uidelicet dicat idem proprium esse huius quod est illius, sicut 545 si diceret hunc statum illum esse in his omnibus quae diuersis in sensu nominibus sunt exprimenda. Quod omnino falsum est, quamuis sit eadem utrique personae essentia. 37, Nam et sic solemus dicere non idem esse utile quod honestum, etsi id quod est utile, sit honestum ; |nec idem esse grammaticum R 81 r

55o et oratorem, cum scilicet aliud sit proprium huius, aliud illius,

quia licet eadem tamen

essentia sit grammatici et oratoris, aliud

est esse grammaticum,

aliud esse oratorem,

et aliud

esse hunc grammaticum quam hunc oratorem ; et aliud esse risibile quam nauigabile, licet una penitus sit utriusque sub37 : ex TSum III, 30, diuersis tamen additis et omissis.

532 uere 530 in] tamen R 523 aliud ex aliquid C 521 tamen hunc mg C 535 534 contingit] contigit T' 533 quae C, in R, etiam T haec zrp T 540 C dominus Deus] 537 T del. add. dominus habet] 536 C om. sonat? pater est quod hoc diceret ita uidelicet si ac ndam] demonstta 542 itaque] ita C si ex R. est filius, sed insuper proprietatem exprimit unitatem dittogr. add. del. 546 sensu] sensum C 544 illius] et add. C diceret ex dicat T sic T

548/549 etsi... honestum mg C, nec idem add. del. R

552 esse oratotem /rp C

282

THEOL. CHRIST. IV, 37-40

555 stantia. Sic etiam, licet eadem sit Patris et Filii substantia,

diuersum est tamen esse Patrem et esse Filium. Vnde Augustinus libro V De Trinitate : ‘Quamuis’, inquit, ‘diuersum

sit Patrem esse et Filium, non est tamen diuersa substantia’. Idem in VII : ‘Aliud est’, inquit, ‘Deum esse, aliud Patrem

560 esse’. 38. Sed et cum eadem uox sit quandoque nomen et uerbum, uel dictio simul | et oratio, nomen tamen non esse uerbum T 149 vb concedimus, cum hoc sine tempore sit, illud cum tempore, et

dictionem

non

esse orationem,

cum

partes dictionis in ea

565 significatiuae non sint sicut sunt orationis.

39. Sed nec fortasse personas grammaticorum per praedicationem coniungi conuenit, ut uidelicet una persona sit altera, licet idem sit una quod altera, ut supra meminimus. Cum enim sint diuersae tres personae secundum grammaticos, prima

570 uidelicet, secunda et tertia, non est fortasse una persona alia

persona cum ipsa diuersa persona ab alia. Quippe cum aliquorum diuersitas tantum in proprietate ipsorum aut in diffe-

rentia statuum consistit, non in numero uel in essentia, recte

identitas eorum in hoc ipso monstratur per praedicationem

575 ipsorum ad inuicem, ut uidelicet cum dicitur haec persona esse

illa quae proprietate tantum uel definitione, hoc est statuum diuersitate, disiunctae sunt, intelligatur haec eadem esse cum

580

illa in hoc ipso, hoc est proprietate uel definitione. Quod omnino falsum est, tam in his personis quam in diuinis. 40, Praeterea,

multa

sunt, ut supra meminimus,

numero

eadem, quorum tamen nomina per praedicationem disiuncta sunt, quod maxime uis quaedam relationis facit quae in illis nominibus continetur, cum uidelicet omnis relatio inter opposita consistat. Idem quippe est numero materia Socratis et 585 Socrates, et prius Socratis et Socrates, et perpetuum [Socratis] et Socrates, cum uidelicet hoc corpus siue hoc animal idem sit quod Socrates ; nec tamen dici conuenit ut Socrates sit materia Socratis, quamuis sit idem quod est materia Socratis, aut ut 38 : ex [Sum III, 32.

556/558 Cap. 5, n. 6, PL 42, 914 ; — ap. Abael. adhuc TSum III, 30. 559/560 De Trinitate VIL, 4, 9, PL 42, 942; — ap. Abael. adhuc (sed legendo frequenter et quidem rectius “Aliud est Deo esse...") TSum II, 106, III, 30 ; [Chr IIL, 171, 185 ; textus longior ex quo fragmentum desumptum est, T Cr Ill, 123, textus primus. 566/568 Vt TChr III, 175. 580 TChr Il, 151-153.

558 et om. RCT 563 illud] concedete add. del. T 565 orationis ex orationes R 572 diuetsitas tantum ex diuersi tamen C 574 eorum] ipsorum T 576 defi-

nitione] quod omnino falsum est add. de. T — xev sunt] sint C 584 consistat ex constat T 586 sit ex si R

578 est om. R

THEOL. CHRIST. IV, 40-42

283 sit prior Socrate, hoc est se ipso, aut ut sit perpetuus, licet sit 59» hoc quod est perpetuum, utpote hoc corpus. Sic nec Patrem conuenit dici Filium suum aut Filium esse Patrem suum, hoc

est alterum ex se ipso esse gignendo se ipsum, sicut nec Socrates dicitur ex se ipso esse, ut sit uidelicet materia sui uel mate-

riatus ex se, licet idem sit Socrates cum materia sui, hoc uide595 licet corpore, uel cum materiato sui, uidelicet Socrate albo, —

6o o

sicut idem est Pater qüod est Filius | secundum substantiae C 25; identitatem, non personae proprietatem. 41. Sed dicit mihi aliquis : Dicam ‘Pater est Filius’ et sane intelligam, ita scilicet |quod eadem essentia quae est Pater est R 81 v etiam Filius. Nam et ipso attestante Augustino in libro

De duabus animabus : ‘De uerbis, cum

res constet, controuer-

sia facienda non est’; idem in IV Super Genesim : ‘Dum intelligatur', inquit, ‘quod intelligendum est, non magnopere curandum est quid uocetur' ; et post pauca : ‘Hoc est’, inquit, 605 ‘quod dixi : dum res conceditur, non esse de uocabulis laborandum'. — Ad quod respondeo quod placet mihi sana intelligentia, sed requiro etiam uerba Catholica, quia non sine causa Apostolus nouitates uerborum nos uitare admonet, tum ideo ne contemptores sanctorum uideamur et Spiritus Sancti qui ON H o loquitur in eis, tum etiam magis ne si tu in uerbis tuis sanum sensum haberes, alius in eis offenderetur qui sensum tuum non intelligeret et scandalum erroris inde sumeret. Habe itaque etiam cum sensu uerba idonea ad aedificationem, non ad scandalum, et dicas ad hunc sensum manifestandum non 'Pater est 615 Filius’, sed ‘hoc quod est Pater, est Filius’, hoc est eadem est

utrorumque essentia siue substantia. Nec dicas hanc personam esse illam, quod est dicere idem esse proprium utriusque, sed hanc personam idem esse quod illa est, hoc est eiusdem substantiae esse.

620

42, In quanta autem ueneratione etiam uerba diuina ha41 : ex TSum III, 33, quibusdam mutatis.

42 ptima phrasis : ex T.5z III, 34.

600/602 Illud dictum ap. Abael. adhuc legitur TChr IV, 43 et T.5uz III, 33 ac 54 ; ad littetam autem ap. Augustinum non teperitur ; uide tamen De duabus animabus c. 6, n. 7, ed. I. ZvcHA (CSEL 25, 1) p. 59; PL 42, 99 : "nullam de uerbo facerem controuetsiam’’, et Contra Academicos Il, 12, 27, ed. P. KNoELL (CSEL 63) 42, PL 32, 932 : “cum tes nota sit, de uerbis nullas calumnias commouere". 602/604 De Genesi ad litteram VV, 4, 9, ed. I. Zycua (CSEL 28) 101 ; PL 34, 300. 604/606 O. c. IV, 5, 11, ed. ZxcHa, tor ; PL 34, 300; — ap. Abael. adhuc TSwm IU, 33. 607/608 I Tim. 6, 20.

591 Patrem] esse add. C 592 ipso] ipso add. T 595 sui] uidelicet hoc corpore uel cum matetiato sui dittogr. add. R 598 est] et RT 599 est? inter lin. T 604 quid TSum, quod RCT 606 sana TSum, sola RCT 612 sumeret] summerent C 613 sensu] sensum T'

284

THEOL. CHRIST. IV, 42-44

benda sint, uis ipsorum admonet quae quotidie sacramenta ecclesiae conficit, cum ad inuocationem sui nominis mira Deus

operatur, etiam per immundissimos ministros. Vnde et merito Christiana religio, uerbis quoque diuinis reuerentiam exhibens, 625 sola ipsa uocabulum

'dei' usurpare non consueuit, sed immo-

bile illud custodit quod tam a gentibus quam Iudaeis ad creaturas nonnumquam detortum est, cum utrique 'deos' nominent. 43. Ipse etiam Priscianus, doctor et scriptor loquendi, 65oin locutionibus maxime usum aemulandum esse admonet. Bene equidem, cum locutio significationem non ex natura sed ex placito hominum habeat. Quod uero ait Augustinus: ‘De uerbis, cum

res constet, controuersia

facienda non

est’,

ibi sane intelligendum ubi de rebus contentio orta est, hoc est 655 de inquirenda et discutienda ueritate rerum potius quam de proprietate uerborum. Cum enim iam id habemus quod quaerebamus, hoc est illam rerum certitudinem quam inuestigabamus, non est curandum quo genere uerborum id nobis significetur aut comprobetur, cum iam ita esse teneamus. At 640 uero si de uerbis quaestio mota fuerit, an uidelicet sermo qui dicitur hoc uel illud habet dicere, sicut hoc loco quaeritur, cur non scilicet uere dicatur 'Pater est Filius', tunc tota contro-

uersia ad uim uerborum est reterenda. 44. Dicit fortasse aliquis quod secundum propositam expo-

645 sitionem in qua dicitur 'Pater non

modo

est Filius', hoc scilicet |R82r

quod non est idem proprium utriusque,

licet etiam

dicere ‘Pater non est Deus’ uel ‘homo non est animal’, cum

uidelicet non sit idem proprium istorum sicut nec illorum. — Ad quod respondendum est quod uerba nostra ad Deum trans650 lata, ut iam supra meminimus, ex ipsa singularitate diuinae substantiae sicut singularem significationem ita et singularem 43 ptima pats : ex TSum III, 55.

44 prima pats : ex TSwm III, 36.

625/627 E. g. Ps. 81, 6 ; Ioh. 10, 34-35.

629/630 Institutiones grammaticae XVII,

2; ed. KREHT, IT, 12. 631/632 Cfr Abael., Dialectica, Tract. I, uol. III, lib. I, De significatione, ed. L. M. pz Riyx, 114 : “Liquet autem ex suprapositis significatiuarum uocum alias naturaliter, alias ad placitum significare... Sed huiusmodi uoces [naturales] quae nec locutiones componunt, quippe nec ab hominibus ptoferuntur, ab omni logica sunt alienae. Eas igitur solas oportet exsequi quae ad placitum significant, hoc est secundum uoluntatem imponentis, quae uidelicet

prout libuit ab hominibus formatae ad humanas locutiones constituendas sunt 632/633 Vt supra, TChr IV, lin.

repertae et ad res designandas impositae". 601/602. 650 TChr IV, 36-37.

631/632 ex natura sed ozz. T — 633 uerbis om. T

inter lin. C

634 orta est /rph C — 63 est

639 esse teneamus ex teneamus esse C

idem proprium ¢rp C

642 est ex et C

648

THEOL. CHRIST. IV, 44-46

285

nonnumquam in constructione contrahunt sensum. Praeterea, non oportet figuratiuas et improprias locutiones porrigi ultra hoc quod auctoritas uel usus habet, si ad doctrinam et intel655 ligentiae facultatem loqui intendimus, ut cum dicitur figuratiue de Deo quia nescit malos, ideo figuram extendentes dicamus quia non scit omnes homines uel non scit omnia. Vel si dicam quia adoro crucem, ideo concedam me adorare insensibile uel lignum. Vel si dicam me credere in Christum uel ado66o rare eum qui etiam figuratiue lapis aut serpens dicitur, ideo me in lapidem credere uel in serpentem annuam, |uel adorare C 236 lapidem aut serpentem. Aut cum Christus ex diuinitate et humanitate una sit compacta persona, et pro parte Deus, pro parte homo dicatur, atque in ipso homo Deus esse dicatur, 665 quia hic illi in unam personam sit unitus, sitque diuina substantia aeterna, humana non aeterna, — non tamen ideo con-

cedere cogimur quod non est aeternum esse aeternum. Nec Scripturae figuratiuas locutiones ultra hoc quod scriptum est necesse est extendi. 45, Sed nec cuiquam fas est a consueta 67o significatione sermone commutare, nisi ei cuius grauissima uidetur auctoritas aut aliqua ornatus hoc commendet gratia.

46. Quid etiam mirum si uoces, cum a creaturis ad Deum transferuntur, significationem uarient, utpote hoc nomen ‘pater’ uel ‘filius’, constructionis quoque uim commutent, 67; cum

illae etiam

id faciant

quae

significationem

nullatenus

mutare uidentur ? Nemo quippe recte intelligens unitatem aut plerasque alias formas ita a subiectis substantiis diuidit, ut eas ab eis numero uel essentialiter diuersas existimet. Nec quis, cum dicit unitatem Dei uel unum Deum aut simplicita680 tem Dei et simplicem Deum, sicut unitatem animae uel unam animam aut simplicitatem animae uel simplicem animam, ad alium sensum haec nomina in Deo accipit quam in animam. Non tamen ita dicimus unitatem uel simplicitatem | esse ani- R 82 v mam sicut esse Deum. Sed quaelibet formarum nomina Deo 685 copulata solam identitatem essentiae monstrant, ac si dicamus

idem esse unitatem quod Deum, quod minime in ceteris conAgen exo disp: UGE 7.

656 E. g. Matth. 25, 12. 660 Christus lapis : Eph. 2, 20 ;Rom. 9, 32-33 ; setpens : Ioh. 3, 14 : Et sicut Moyses exaltauit serpentem, ita exaltari oportet Filium hominis. 686/688 Logica ‘Ingredientibus’, Glossae super Praedicamenta Aristotelis, De denominatiuis, ed. B. GEvER (Beitráge XXI) 122-139, praesertim 122-127 et 132-133. Pats Dialecticae correspondens ad nos non peruenit.

652 in oz. T 661 credere om. C 668 est om. RT 683 dicimus inter lin. C, dominus in textu del.

674 pater ex patti T

286

THEOL. CHRIST. IV, 46-48

tingit substantiis, sicut alibi, cum de discretione praedicamentorum

dissereremus,

ostendimus.

Quid

itaque

mirum,

si

‘pater’ et ‘filius’ haec nomina a creaturis ad Deum translata, 69o in creaturis sibi copulata solam

identitatem

essentiae mon-

strent, in Deo autem id solum non faciant, sed etiam super

identitatem proprietatis, cum e contrario nomine formarum,

Deo copulata, solam | identitatem essentiae monstrent quae T 150 ra in creaturis contenta non sunt ? 695 47. Illud autem Athanasii quod ait : 'Omnipotens Pater, omnipotens Filius, omnipotens Spiritus Sanctus', maxime for-

joo

7o;

710

715

tasse confirmare uidetur ut concedamus Filium quoque siue Spiritum Sanctum esse Patrem, cum scilicet, ut supra saepe diximus, Pater ex potentia sit dictus sicut Filius ex sapientia et Spiritus ex benignitate. Quis etiam negare queat quin unaquaeque personarum potens sit et sapiens et benigna ? Cum itaque Filius sit Deus omnipotens, et tantumdem ualeat dicere Deum omnipotentem quantum dicere Patrem, numquid et Filius est Pater ? Ad quod primum respondere satis arbitror quod saepe, ut diximus, uoces per se acceptae eamdem uim penitus habent atque aequipollentiam iuxta propriam earum significationem, quae tamen eamdem uim in constructione non custodiunt. Nam teste Prisciano, ‘amans’ et ‘qui amat' idem ualent ; non tamen sicuti de eo qui modo non amat uerum est dicere quod 'erit amans’, ita uerum est dicere quod ‘erit qui amat'. 48. Vnitas quoque et unum, et sessio et sedens eadem penitus fortasse sunt in significatione, non in constructione, sicut alibi docuimus cum de discretione praedicamentorum nobis esset tractandum. Quid igitur mirum est, si ponamus haec nomina ‘Pater’ et ‘Deus omnipotens' eiusdem penitus esse significationis in Deo, non tamen eiusdem constructionis esse concedamus, nec ea in contextu orationis eum-

dem penitus custodire sensum ? Atque ita dicere licebit quod haec enuntiatio “Pater est potens siue sapiens siue benignus' 72o ad identitatem tantum essentiae sit accommodata, ac si dica-

tur quod is qui Pater est sit potens siue sapiens aut benignus.

47 : ex TSum Ill, 38, paucis tamen additis.

48 ultima pats : ex T'$zzz III, 38.

695/696 Pseudo-Athanasius, symbolum Quicumque". etc.

705 TChr IV, 44-46.

Knznr, I, 517.

698/699 TChr I, 1, 4-7,

708/709 Cfr Institutiones grammaticae VU, 8, ed.

711/714 Cfr Logica ‘Ingredientibus, Glossae super Praedicamenta

"Aristotelis, De quantitate, ed. cit. 169-170.

687 substantiis] cum add. del. T 688 dissereremus] disseremus R 695 Illud] XI mg praem. RCT — quod] qui C — 704 quod] quia C — 714 est] etiam R 721 aut] atque C

THEOL. CHRIST. IV, 48-51

287

Haec autem enuntiatio ‘Pater est Filius siue Spiritus Sanctus’ ad identitatem, ut dictum est, proprietatis tantummodo

spectat, | ut uidelicet idem sit utriusque proprium, ut exposi- R 85 r

tum est, ideoque tantummodo falsa est enuntiatio. 49. Praeterea, quis ex supra positis edoceri non possit quod C 237 non idem penitus sonent in Deo haec nomina ‘Pater’ et ‘potens’, uel ‘Filius’ et ‘sapiens’, uel ‘Spiritus Sanctus’ et ‘benignus’ ? Alioquin non magis relatiue inuicem dicerentur Pater 722 et Filius quam potens et sapiens', uel Spiritus Sanctus ad Patrem et Filium quam benignus. Non itaque ‘Pater’ hoc nomen sonat tantummodo diuinam potentiam, uerum etiam ipsum ut gignentem determinat, ac si ita dicatur : diuina potentia generans diuinam sapientiam. Nec Filius simpliciter ostendit 73 5 diuinam sapientiam, uerum etiam ipsam significat tamquam ex Patre genitam. Sed et Spiritus Sanctus diuinam bonitatem tamquam a Patre et Filio procedentem determinat. Vnde recte haec nomina ‘Pater’, ‘Filius’, ‘Spiritus Sanctus’ discretiua personarum sunt, hoc est earum ab inuicem diuersitatem 74 o monstrantia, cum uidelicet hanc personam tamquam gene72 5

rantem,

illam tamquam

generatam

ab ista, et rursus aliam

tamquam procedentem ex istis duabus haec nomina discernant. Quaedam enim differentia rerum, praedicatione ab in-

uicem disiunctarum, in relatiuis nominibus insinuatur, unde

745

Up o

75

x]

ipsa ab Aristotele opposita dicuntur; et quaedam praedicationis disiunctio innuitur in eo quod generat et quod ab ipso generatur, et in eo quod procedit et a quibus procedit. 90. Vnde mirabile non est, si ex huiusmodi personarum discretione haec nomina ab inuicem per praedicationem disiuncta sint, quae relationes et significent et copulent, et non illa supra posita quae minime sunt relatiua. Quod et in ipsis quoque rerum aliarum generationibus seu creationibus facile est assignari, ubi etiam rei generantis et genitae est eadem essentia. Ex materia quippe ipsum materiatum generari et creari quodammodo tradunt philosophi. 91. Vnde Plato hylen, id est corpoream naturam, tamquam matrem corporum ponit, et Boethius in libro Diuistonum genus diuidi in species quasi in quasdam a se quodammodo creationes dicit, eo quod species ex ipsa generis sub723/925 TChr IV, 46. 426 T'Chr I, 1-7. 743/745 Cfr Categoriae 10, 11b-12a, transl. Boethii, ed. L. Mrxro-PArvELLO (Aristoteles Latinus I) 31. 756/757 Cfr potius Macrobius, In Somnium Scipionis Y, 12. 757/759 Cfr De diuisione, PL 64, 878D.

728 uel!] et T et! inter lin. T — —uel? inter lin. T, et intelligens in textu del. 731 quam] quod RT, qui C — 733 ita inter Jin. T — 941 generatam] genitam C 744 insinuatut ex insinuata R 750 copulent] copulant RT

288

THEOL. CHRIST. IV, 51-53

76o stantia nasci et confici habeant superueniente forma, ut homo ex animali superuenienti animali rationalitate et mortalitate, sicut statua ex aere superueniente figura. Et cum idem sit materia quod materiatum, sicut idem est animal | quod homo R 85 v uel hoc aes quod haec statua, non tamen ipsum materiatum 765 est materia sui, aut ipsa materia est materiata ex se, licet sit

hoc ipsum quod est materia eius, uel sit hoc ipsum quod est materiatum eius, utpote haec statua est hoc aes, et hoc aes est haec statua, — et sonent idem hae uoces per se acceptae :

‘materia’ et id ex quo aliquid materialiter constat, uel ‘mate770 riatum' et id quod ex aliquo materialiter conficitur. Non tamen in constructione de eodem necesse est ea praedicari, cum haec uox substantiam copulet illa proprietate, quae quidem proprietas in relatione consistit, materiae scilicet uel materiati. De qua nos quidem praedicationis differentia supra satis dis775 seruisse arbitror.

52. Magna itaque discretio adhibenda est in his enuntiationibus quae de Deo fiunt, quae uidelicet tantum ad identitatem essentiae, quae ad identitatem quoque proprietatis sint accommodatae. Ad identitatem quidem essentiae tantum, 780 non etiam proprietatis, hae spectant : Pater est Deus, Filius est Deus, Spiritus est Deus, uel aeternus, uel Dominus, uel creator, uel omnipotens, uel immensus, seu iustus, siue misericors, et aliae multae, ideoque uerae sunt. Hae uero enutia-

tiones : Pater est Filius uel Spiritus Sanctus, uel Pater est 785 genitus siue procedens, ad identitatem proprietatis aspiciunt, ideoque omnino falsae sunt. 53. Ibi quippe solummodo ostendebatur idem esse rem praedicati et subiecti termini, ueluti idem esse Deum quod est Pater, etc. Hic uero rem subiecit termini proprietatem quoque praedicati termini sic habere, ut 790 hoc sit huius personae proprium quod illius, uel eadem insit proprietas huic personae quae illi, hoc est ut sic Patri conueniat gigni ex Patre, hoc est ex se ipso, sicuti et Filio congruit gigni ex ipso Patre.| Quod omnino falsum est, sicut diligentius C 238 ostendemus de generatione postmodum disserentes. 52 : ex TSum III, 39, paucis additis.

762/763 Cfr Abaelardus, Dialectica : Tract. III, lib. I, ed. pz Riyx, 415 : “‘nec aliud quidem putandum est materiatum quam materialis essentia, postquam in eius constitutione est posita" etc. 774/775 T Cbr IV, 40. 793/794 T Cbr IV, 88-93.

765 matetiata ex matetia C 766 sitex si R 767 haec infer lin. T 770 aliquo] alio C *:2 copulet] copulat T proprietate ex proprietatem RT 497 de om. RT 781 Spiritus] sanctus add. C 783 uero inter lin. T, sunt in textu del. 792 et om. C

THEOL. CHRIST. IV, 54-57

289

75

54, Vt itaque iuxta Athanasium neque confundamus personas, hoc est permisceamus eas, alteram scilicet in proprietate alterius, neque separemus unitatem substantiae, oportet diligenter uim singularum enuntiationum distinguere, quae uidelicet ad identitatem substantiae, quae ad identita8oo tem proprietatis sint accommodatae. 35. Notandum quoque, quod, cum in descriptione summi boni potentia eius ac sapientia seu benignitas, ut supra saepe docuimus, commemorantur, ideo ista relatiue magis quam simpliciter | assignari, cum uidelicet dicitur Pater, Filius, R 84 r 805 Spiritus Sanctus, ut maior unionis et concordiae in ipsa personarum Trinitate commendatio

fiat, cum eas sic inuicem se

habentes et sibi aeternaliter connexas assignamus, ut aliam personam ex alia gigni, aliam ex his duabus procedere confiteamur, hoc est aliam ex alia uel ex illis esse.

810

56. Apparet autem et ex his quae dicta sunt, de discretione scilicet enuntiationum, illud refelli quod supra opponebatur, cum uidelicet obiiceretur quod, sicut ostenditur per hoc quod Pater est Deus et Deus est aeternus, Pater esse aeternus, ita

etiam ostendi possit per hoc quod Pater est Deus et Deus est 815 Filius, Pater esse Filius. Ibi quippe ea propositio quae consequitur ex duabus praemissis, quae uidelicet ait 'Pater [est] aeternus’, ad solam identitatem essentiae spectat sicut et praemissae, ut supra iam determinauimus, ideoque ex ipsis conuenienter infertur. Quae uero ait ‘Pater est Filius’, non 820 solum essentiae, uerum insuper proprietatis identitatem ostendit, ideoque ex praemissis non procedit, quae scilicet praemissae simpliciter ad identitatem essentiae | spectant ; T 150 tb immo apertissime falsum esse liquet, ideo quod Pater est Deus et Deus est Filius, oportere concedi Patrem esse Filium. Quod 825 est dicere, ut supra iam exposuimus, idem esse proprium Patris et Filii, in eo scilicet quod Pater est et Filius, ipsum Patre, hoc est de se ipso, gigni. 51. Quod si ad hanc quoque complexionem comprobandam illa inducatur dialecticorum regula quae ait : 'Quotiens aliquid 54 : ex [Sum TIL, 40.

56 : ex TSum III, 41.

57 : ex [Sum lI, 42.

795/797 Pseudo-Athanasius, symbolum * Quicumque". 802/803 TChr I, 1-7, etc. 812/815 T Cr III, 106. 818 T Chr IV, 52-53. 825 TChr IV, 52. 828/831 Cft Abaelatdus, Dialectica, III, I, ed. DE Rrg&, 352 : “Si aliquid praedicatur de aliquo uniuersaliter, tunc si aliud praedicatur de praedicato uniuersaliter, et de subiecto".

804 dicitur] deus CT 799 identitatem proprietatis] identitatis proprietatem T 810 Apparet] XII mg concordiae ex concorde R 805 maior ex maioris C obiiceretut] obieceretur R 812 cum] quod C praem. RCT XII 19

290

THEOL. CHRIST. IV, 57-60

830 praedicatur de aliquo, quidquid praedicatur de praedicato, et de subiecto', hoc est quotiens aliqua res est aliquid et illud idem rursus est aliquid, primum

est ultimum, —

facile de-

prehendi potest nihil ad hanc complexionem regulam attinere nec eam ex hac regula monstrari posse, cum uidelicet illa ad 835 enuntiationes illas tantum attineat quae ad identitatem solam essentiae spectant, non etiam ad identitatem proprietatis, sicut haec facit quae ait ‘Pater est Filius’. Immo si uim uerborum diligenter attendamus, talis potius ei regula inducenda esset, si uera esset : 'Quotiens aliquid praedicatur de aliquo 840 et aliquid praedicatur de praedicato, idem est proprium primi subiecti et ultimi praedicati'. Quod cum aperte falsum sit, non est pro regula habendum. 58. Possumus etiam dicere, si diligentius uim et significationem uerborum quam sonum eorum attendamus, cum in845 ferebatur ex praemissis 'Pater est Filius', non idem praedicari quod primitus | praedicabatur, cum uidelicet diceretur “Deus est Filius’, sicut et cum dicitur : “Haec cera est haec imago et R 84 v haec imago est ex hac cera’, quasi Filius qui est ex Patre, ‘ergo haec cera est ex hac cera'. — Sed de hoc nobis diligenter dicen850 dum erit postea, cum de generatione Verbi disseremus. 59. Sunt et aliae consimilis dispositionis argumentationes, quibus propter terminorum dispositionem praemissa regula competere uidetur, cum a sensu uerborum longe sit. Quales sunt huiusmodi complexiones : ‘Hic homo est hoc corpus, sed 855 hoc corpus semper est, ergo hic homo est semper' ; item : 'Hic homo est hoc corpus et hoc corpus est materia huius hominis uel factum est hic homo uel prius est hoc homine, ergo hic homo est materia huius hominis uel factus est hic homo uel prior est hoc homine’ ; item : ‘Hic miles est hic citharoedus et 860 hic | citharoedus bonus est uel laudandus, ergo hic miles’. De C 239

qualibus quidem argumentationibus in Dzalectica nostra latius prosecuti sumus. 60. Ouod autem solus Filius, non etiam Pater uel Spiritus Sanctus, incarnatus dicitur, cum tamen eadem essentia, quae

59 : ex TSum Il, 43.

60 : ex TSum Ill, 44, diuetsis tamen additis.

849/850 TChr IV, 102-105. catione, ed. cif. 116-117.

851/862 Dialectica, Tract. I, uol. III, I : De signifi863/1023 TChr IV, 60-69 respondent ad TCér III,

106-108.

834 illa] nihil ad hanc complexionem dittogr. add. del. T ; efr paulo supra 847 est? inter lin. C 849 est inter lin. C 853asensu]assensuT 855 homo inter lin. T

859 hoc mgT ^ Hicmilesestoz. T dem ex cumque C

859/860 et hic] ethicadd.C

863 Quod] XIII mg praem. RCT

861 qui-

THEOL. CHRIST. IV, 60-61

291

865 Pater est siue Filius uel Spiritus, sit incarnata, non sine magna

ratione traditum est. Hoc enim his uerbis ostenditur cum dicitur ‘Filius Dei est incarnatus', lumen diuinae sapientiae per hanc incarnationem carnalibus effulsisse, atque hoc solum uel hoc specialiter beneficium Deum intendisse in ipso habitu 870 carnis nobis impertire, pro quo angelus consilii siue consiliarius dictus est. Quod et Iohannes euangelista innuens : Vita, inquit, erat lux hominum et lux in tenebris lucet et tenebrae eam non comprehenderunt. De qua etiam illuminatione scriptum est : Surge illuminare, Ierusalem, quia uenit lumen tuum ; et 875 iterum : Ambulabunt gentes in lumine tuo ; et psalmista : In lumine tuo uidebimus lumen ; et Simeon : Lumen ad reuela-

tionem gentium. Et Platonici : Verbum Deus est lumen uerum’ etc. Qui etiam a Iudaeis requisitus quis esset, ut quid intenderet audirent, respondit : Ego principium qui et loquor uobis, 880 ac si diceret : ego Verbum ante tempora, qui uos ex tempore uerbis instruere ueni ac praedicare regnum Dei. 61. Tale est ergo sapientiam Dei esse incarnatam, ac si dicatur ad hoc Deum incarnatum esse ut uerae doctrina iustitiae nos instrueret, tum praedicatione, tum etiam exemplo 885 corporalis conuersationis suae. Vnde et Isidorus, De summo

bono, primi libri capitulo XIV : ‘Ideo’, inquit, “Deus in homine uenit quia per se ipsum ab hominibus cognosci non potuit',

quorum uidelicet |ratio in tantum iam multitudine peccatorum R 85 r oppressa atque obtenebrata erat, ut consurgere ad inuisibilia 89o non ualeret nisi uisibilibus quibusdam iudiciis duceretur!. 1. Lecrio ABAEL. : Notulam marginalem add. CT :

61-a, Ex epistola I ad Corinthios : Ex ipso autem uos estis in Christo lesu qui factus est nobis sapientia a Deo Patre. 1-2 I Cor. 1, 30.

Fragm. 61-a mg ad finem num. 60 in T, ad initium num. 61 apud C ; quibusdam abscisis in T

61 : ptima phrasis : ex TSwm III, 45. 870 Isai. 9, 6. 871/873 Ioh. 1, 4-5. 873/815 Isai. 60, 1 ac 3. 875/876 Ps. 35, IO. 876/877 Luc. 2, 32. 877 Ex Augustino, Confessiones VII, 9, 13, sicut

legitur supra, TCdr I, 125, lin. 1662/1663 ; — "Verbum Deus est lumen uerum" ap. 885/887 Sententiarum libri 878/879 Ioh. 8, 25. Abael. adhuc T.$uz III, 44. tres I, 14, 6, PL 83, 566A. 875/876 In lumine] illumine 875 tuo om. RT $72 tenebris] in tenebris add. C 885 cot882 esse incatnatam ¢rp T uos] uox C 880 qui] quod T G

poralis ex temporalis C

890 non om, T

292

THEOL. CHRIST. IV, 62-63

62. Sapientiam itaque Dei in carne esse, tale est : carnales,

id est homines, hac incarnatione uerae sapientiae lumen suscepisse et eam nostrae mortalitatis testam luce sua accendisse, sicut scriptum est : Verbum caro factum est et habitauit in nobis, 895 ac si aperte diceret : ad hoc ipsa sapientia incarnata est, ut per illuminationem in nobis inhabitet uerae notitia sapientiae. Qui in ipsa carne quam assumpsit, tum, ut dixi, conuersatione uitae, tum etiam passione mortis suae, siue etiam gloria resurrectionis suae uel ascensionis perfecte nos instruxit et docuit. 9oo Moriendo quidem docuit quantum nos dilexerit, iuxta hoc quod et ipse ait : Maiorem hac dilectionem memo habet, ut ani-

mam suam ponat quis pro amicis suis, atque in hoc ipso nobis usque ad mortem pro ipso certandi exemplum posuit. Vnde et apostolus Petrus : Christus passus est pro nobis, uobis relin905 quens exemplum ut sequamini uestigia eius. Resurgendo autem uitam immortalitatis exhibendo praedicauit. Ascendendo docuit nos illuc milites esse trahendos, quo iam in rege nostra regnat substantia, et illic semper mente membris inhabitandum esse, quo iam praecesserit caput nostrum. Vnde Aposto910 lus : Quae sursum

sunt, inquit, quaerite, ubi Christus est in

dextera Dei Patris. 63. Cum itaque in omnibus quae in carne gesserit Dominus nostra sit eruditionis intentio, recte sola incarnari sapientia dicitur et in carne quam accepit ista nobis exhibuisse, quia ad 915 hoc omnia gessit in carne, ut nos uera erudiret sapientia quae ad salutem sufficerent. Qui etsi in aliquibus uel miraculis uel aliis factis suam exhiberet potentiam, omnia ad intentionem doctrinae spectant, ut factis quoque nos de ipsa sua potentia ad percipiendam fidem erudiret. Prius itaque docendus erat 920 homo quid uel crederet uel ageret, deinde ad amorem trahendus | eorum quae nosset. Haec autem quae in carne gessit C 240 Dominus ad doctrinam attinent, ut diximus. Ad amoris uero

feruorem qui omnia tolleret aduersa, ut libera | uoce ubique R 85 v terrarum uerbum Dei praedicaretur, infusio illa Spiritus per62 initium : ex TSum III, 46.

894 Ioh. 1, 14. JoPetti 2521:

2, 3-4.

897 Vt in fine TChr IV, 60. 900/902 Ioh. 15, 13. 904/905 909/911 Col. 3, 1. 922 T'Chr IV, 72. 924/925 Cfr Act.

893 nosttae] nostte add. T 902 ipso] docuit add. del. C

896 inhabitet] habitet C 901 habet] quam add. C 903 posuit] deposuit R, proposuit T 907 illuc]

illud T — 908 illic ex illuc R 910 sursum inter Jin. T sunt] sapite non que super tetram add. del. C — inquit inter lin. T 918 nosoz. C 919 percipiendam ex petficiendam C etudiret] nos eruditet mg C 920 quid] qui T 923 ubique] utique R

THEOL. CHRIST. IV, 63-65

293

925 tinet quae super discipulos die Pentecostes in igne est reuelata. 64. Sed dicit mihi aliquis quod haec incarnatio, cum ex summa. et sola misericordiae diuinae gratia, non ex meritis nostris facta sit, maxime Spiritui tribuenda est, ut scilicet Spiritus potius quam Filius incarnari diceretur. Vnde et Scrip930 tum est : 'Conceptus de Spiritu Sancto’, hoc est ex sola benignitate misericordiae suae incarnatus. — Ad quod respondendum est quod aliud est ‘concipi ex Spiritu’, aliud "Spiritum concipi, hoc est incarnari, sicut aliud est ex aqua et Spiritu regenerari, aliud aquam et Spiritum regenerari. Si quis itaque 935 uim huius enuntiationis

attendat

‘Filius est incarnatus',

ad

quam scilicet eam sanctorum auctoritas instituit, solus est Filius incarnatus, non etiam Pater uel Spiritus, quia hic est sensus ac si dicamus quod ad hoc solum uel maxime Deus incarnatus est, ut suos praedestinatos uerae sapientiae luce in 940 ipso habitu carnis uisibili illustraret. 65. Cum itaque sint indiuisa opera trium personarum, quarum nullo modo diuersa est essentia, pro diuersitate tamen personarum et operum quaedam specialiter | opera uni per- T 150 va sonae tamquam propria tribuuntur, quaedam alii. Patri qui94; dem proprie tribuuntur ea quae ad potentiam pertinent, sicut est creasse cuncta ex nihilo, per Verbum

tamen

suum,

non

Verbum per Patrem, uel disponere omnia pro arbitrio suo, uel imperare, uel dare potestatem, uel mittere Filium in mundum,

uel obedientiam impendi, unde scriptum est : obediens Patri. 950 Et postremo omnia quae ad potentiam ac reuerentiam maiestatis pertinent, Patri specialiter tribuuntur. Quod etiam ipsa uerba Christi aperte insinuant, cum uidelicet humanitas eius in anxietate posita, quotiens a diuinitate in unam personam sibi unita opem uirtutis postulat aut quascumque preces 955 ei fundit, solo uocabulo 'Patris' utitur, ipsam scilicet commemorando potentiam qua potens est efficere quod rogatur. Quod et adhuc mos ecclesiasticus obseruat, maxime in specialibus orationibus suis quae in celebrationibus missarum ad altare fiunt, quae scilicet | orationes ad solum intenduntur R 86 r 960 Patrem. Sed et cum ait Filius ipse : Quae Pater fosuit in sua 64 : ex TSum Ill, 47.

65 : ex TSum IIT, 48; ad zscb 6o et TSch I, 53.

930 Symbolum apostolorum. 933 Ioh. 5, 5. 949 Phil. 2, 8. 26, 38 seq. ; Marc. 14, 34 seq. 960/961 Act. 1, 7.

951/956 Matth.

937 uel] filius add. del. C 941 indiuisa] indiuisiua R, in diuersa T 943 personarum et operum] opertum et personarum C 945 tribuuntur TSum, om. RCT 952 humanitas ex humanitatis C 953 diuinitate ex diuitate T 957 mos e. obseruat, maxime R(TSam), maxime mos e. obseruat CT 957/958 specialibus ex spiritualibus C

294

THEOL. CHRIST. IV, 65-66

potestate, potius quam quae Filius in sua uel Spiritus Sanctus in sua, quasi proprie et specialiter diuinam potestatem Patri adscribendam esse innuit.

66. Filio autem ipsi ea maxime adscribuntur quae ad sapien965 tiam attinent, sicut est iudicare, quod discretionis est. Vnde scriptum est : Pater omne iudicium dedit Filio, quia potentia 1. Lecrio ABAEL. : Notulam marginalem add. CT : 65-a, Augustinus, De uerbis Domini et quibusdam sententiis Pauli apostoli, sermone LX XIV : “Solet haec quaestio a studiosis proponi: facit aliquid 3 Pater quod non facit Filius, aut Filius quod non facit Pater ? De Patre et Filio dicam. Cum autem hic expedierit conatum nostrum cui dicimus: Adiutor meus esto, ne derelinguas me, intelligetur etiam Spiritus Sanctus ab 6 operatione Patris et Filii nequaquam discedere. Fratres, audite: facit aliquid Pater sine Filio ? Respondeo : non. Quid enim facit sine illo per quem facta sunt omnia et sine ipso factum est nibil ? \ntelligimus utique immensam creatu9 tam factam per Filium. Nihil itaque Pater sine Filio, nihil Filius sine Patre facit. Occurrit quaestio : Si nihil facit Pater sine Filio et nihil Filius sine Patre, nonne quasi consequens erit ut et Patrem dicamus natum de Virgine, I2 passum, resuttexisse, in caelum ascendisse ? Placet nobis quaestio proposita. Deus adiuuet ut placeat et soluta. Filius quidem, inquam, non Pater, natus de Virgine, sed ipsam natiuitatem et Pater et Filius operatus est. Non 15 est passus Pater sed Filius. Passionem tamen et Pater et Filius operatus est. Non resurrexit Pater sed Filius. Resurrectionem tamen Filii et Pater et Filius operatus est. Apostolus inquit : Mzszz Deus Filium suum, natum ex mu18 Aere, factum sub lege, ut eos qui sub lege erant redimeret. Ecce Pater facit Filium nasci de Virgine. Probauimus natiuitatem Filii a Patre factam, probemus et a Filio factam. Quid est natiuitas Filii de Virgine ? Certe assumptio for21 mae setui in utero Virginis. Ergo quia Filius semetipsum exinaniuit formar serui accipiens, uidemus natiuitatem Filii et ab ipso factam esse. Facit Pater passionem Filii, qui proprio Filio non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit 24 illum. Facit et Filius passionem suam : Qui me, inquit Apostolus, dilexit et tradidit semetipsum pro me. Passio haec uni facta est sed ab utroque facta est. Operatur Pater resurrectionem Filii. Resuscitauit Pater Filium et Filius 27 tesuscitat semetipsum. In figuram sui corporis de templo dixit : So/uite templum hoc et in triduo suscitabo illud" .

1-28 Sermo LIII, c. 3-4, 4-13 (multis omissis), PL 38, 356-359. 5 Ps. 26, 9. 7-8 Ioh. 1, 3. 17-18 Gal. 4, 4-5. 21-22 Phil. 2, 7. 23-24 Rom. 8, 32. 24-25 Gal. 2, 20. 27-28 Ioh. 2, 19.

Fragm. 65-a supra columnam et mg C 240, seu inde a fine numeri nostri 63 ; extra textum T 150va ad num. nostros 65-66 et initium 66-a A IX SCLVASTOST Xen Var

studiosis T, studiosissimis C 8 immensam] uniuersam C 12 passum] et add. C 16-17 Non resurrexit... operatus est oz. C (homoiot.) — 18lege? om.CT

6 : ex TSum Il, 49 ;— cft tsch 62-63 et TSch I, 55-56.

966 Ioh. 5, 22.

THEOL. CHRIST. IV, 66

295

sapientiae cedit in discussione iudicii, ubi aequitas magis examinanda est quam uis potentiae exercenda. Ad hoc etiam illa inscriptio psalmi noni pertinet quae ait : Pro occultis filüi, 970 scilicet iudiciis. Qui et bene mens Patris seu ratio siue angelus consilii dictus est, quia omnia in hac sapientia rationabiliter Pater disponit, siue creando mundum, siue eumdem reparando post lapsum. Et in hoc Pater uerum consilium nostrae ignorantiae dedit, cum eo incarnato nos uisitauerit!. 1. Lecrio ABAEL. : Locum comparandum add. CT (= TSch I, 59-63) : 66-a, Logos itaque Filius Dei cum dicitur, id est Verbum, secundum illam significationem sumitur secundum quam ‘logos’ apud Graecos ipsum 3 mentis conceptum seu rationem significat, non uocis prolationem. Vnde Boethius, In Categorias "Aristotelis, libro II : **Quoniam Graeca oratione logos dicitur etiam animi cogitatio et intra se ratiocinatio, logos quoque et 6 oratio, ne quis Aristotelem cum diceret logon, id est orationem, quantitatem esse, de eo putaret dicere quem quisque logon in cogitatione disponeret", |C 241 addidit : **quae fit cum uoce". 9 66-b, Vnde et beatus meminit Augustinus libri Ouaestionum IX X XIII capitulo XLIV : “In principio", inquit, “erat Verbum, quod Graece logos dicitur, Latine autem et tationem et uerbum significat ; ... ratio dicitur". 12 Idem in libro Contra quinque haereses : “In principio erat Verbum. Melius Graeci ‘logos’ dicunt. Logos quippe uerbum significat et rationem". 66-c, De quo quidem Verbo Dei, scilicet intelligibili, quod, ut dictum 15 est, eius sapientia intelligitur, beatus papa Gregorius in Homilia ... ope-

tantem".

1-3 Cfr paulo infra, TChr IV, 66-b. 4-8 Lib. II, PL 64, 204A ; — ap. Abael. adhuc ¢sch 66 uel TSch I, 59. 6-7 Resp. Aristotelis Ca/egoriae 6, 4b, transl. Boethii, ed. L. Miwrio-PALUELLO, 14: “quoniam enim quantitas est et oratio manifestum est; mensutatur enim syllaba longa et breuis ; dico ueto illam quae fit cum uoce otationem".

9-11 Potius c. 63, PL 40, 54; — ap. Abael. adhuc

tsch 67 uel TSch 1, Go ; TChr I, 16-a ; breuius Episz. XIII, PL 178, 355A. — 10 Ioh. 1,1. 12/13 Potius Quoduultdeus, Sermo X, aduetsus quinque haereses, 6, PL 42, II10; —

ap. Abael. adhuc ¢sch 67 uel TSch I, 60;

T Chr I, 21 (uide ibidem) ;

Epist. XIII, PL 178, 355B. 14-16 Quamquam directe e TSch exscripta, omnia illa fere litteraliter leguntur supra, T'Chr I, 19-21, num. 21 autem legendo sec. codices CT, usque ad lin. 252 ; uide ibidem, tum pro Homilia Gtegorii Magni, tum

pto *... opetantem", quod ex Augustini opete De ezuitate Dei desumptum fuit. Fragm. 66-a/c in textu ad numerum 66 add. CT 8 quae] qui T 10 erat ozz. C 11 ... ratio C, Logos enim ratio T 12-13 Idem... rationem oz. C 15-16 Homilia ... operantem T, Homilia C

66-a : ex tsch 66 uel TSch I, 59. ex Zstb 68-70 uel TSch I, 61-63.

66-b : ex #sch 67 uel TSch I, 6o.

66-c :

970/971 Isai. 9, 6.

968 potentiae] ex add. del. Que RCT et] etiam T

T — hoc] hec C bene inter lin. C

etiam oz. C

970 Qui T.$uz,

296 975

THEOL. CHRIST. IV, 67-68

67. Spiritui autem ea quasi proprie tribuuntur quae ad operationem diuinae gratiae attinent, sicut est remissio peccatorum et quorumcumque donorum distributio ex sola bonitate

eius, non ex meritis nostris proueniens: qualis est regeneratio in baptismo ad dimittenda peccata, confirmatio per imposi980 tionem manus episcopi ad dandam armaturam uirtutum, quibus scilicet uirtutibus post remissionem peccatorum perceptam resistere ualeamus inimico tunc uehementius insurgenti. Sic et cetera sacramenta, quae in ecclesia conficiuntur ex bonitate Dei, Spiritui tribuenda sunt. Nam etsi idem sit 98 vA dialecticus quod orator, aliud tamen oratori tribuendum est secundum officii sui proprietatem, aliud dialectico. 68. Mouere fortasse aliquos poterit quod dicimus indiuisa opera Trinitatis, hoc est hoc idem operari unamquamque trium personarum quod una earum operatur, ut uidelicet omne 990 id quod facit Pater faciat Filius siue Spiritus, et e conuerso.

Solus quippe Filius carnem accepisse dicitur sicut et passus, et solus Spiritus nos regenerare dicitur in baptismate, solus etiam Pater Filium generat. — Ad quod respondendum arbitror quod, licet non possimus dicere aut Patrem aut Spiritum 995 accepisse carnem, hoc est incarnatum esse aut passum, tamen |uere profitemur quia in eadem ipsa incarnatione et PaterR 86 v operatus est et Spiritus, a qua nec potestatem diuinam nec benignitatem possumus excludere. Nam et cum se induit aliquis aut armat, multi in eodem cooperantur, qui tamen non rooo armantur aut induuntur. Quamuis igitur omnia uerba operationis | quae uni personae congruunt, alteri non conueniant, T 15o vb operatio tamen unius personae non minus aliarum esse dicenda est, quia in eodem necesse est omnes simul cooperari. Animae quoque ipsi, quae corpus mouet et agitat, omnes nostrae 1005 actiones

non

immerito

tribuuntur,

nec tamen

omnia

uerba

actionum designatiua in praedicatione sua ad animam referruntur. Neque enim dicimus animam ambulare uel comedere, sed ipsum animal, et tamen ipsam actionem, qua sic anima corpus agitat in ambulando uel comedendo, certum est soli 10ro animae inesse, quae quidem per actiones ambulat et comedit. Haec uerba significantur in ipsa anima, dum de ipso animali 67 : ex TSum Ill, 5o.

987 TChr IV, 65. 975/976 diuersa ex ut T tati R, animali

operationem] comparationem T 996 profitemur] profitetur 1002 aliarum zzg C 1003 corpotati C 1007 dicimus] dittogr. add. del. C

T 976 est] et C 987 indiuisa] in R 997 Spiritus ex filius C 999 aut omnes simul ¢rp C coopetari] coppeomnes T 1011 animali] dum de ipso

THEOL. CHRIST. IV, 68-72

297

dicitur quod ambulat uel comedit, quod est dicere sic ipsum ab anima sua moueri atque agitari, ut solam animam in hoc agere intelligamus et corpus ipsum agitari. tors 69. Cum itaque haec uerba actionum animae significatiua nullo modo de ea cui soli insunt hae actiones praedicabilia sint, non est mirandum

si in tribus diuinis personis, cum sit

communis eis actio, de una earum tamen Verbum ipsum specialiter dicatur, secundum quamdam, ut diximus, proprietatis

1020 Ipsius personae expressionem. Quod uero opposuimus propter diuisionem operis comprobandam solum Patrem generare, nihil attinere uidetur, cum haec generatio, quae aeterna est, opus non sit aliquod aut aliqua creatio Dei.

70. Superest extrema obiectio, qua scilicet opponitur idem 1025 a Se ipso nasci uel a se procedere. Quae recte discuti non ualet nisi prius quae sit huiusmodi generatio uel processio determinemus. 71. Ac primum de generatione disseramus, nihil quidem sub assertione docendae ueritatis adstruentes, ut satis supra me1030 minimus, sed sub quadam pia similitudinis umbra quam nos Veritas docuit defendentes. Non enim hoc opusculo ueritatem | docere sed defendere intendimus, maxime

aduersus pseudo- C 242

philosophos qui nos philosophicis maxime rationibus aggrediuntur. Vnde et nos per easdem, scilicet philosophicas | ra- R 87 t 1035 tiones, quas solas recipiunt et quibus nos impetunt, eis praecipue satisfacere decreuimus, defendendo ueritatem potius quam docendo. 72. Quod si mihi fidelium quisquam obiiciat iam nec doctrinam meam nec defensionem necessariam esse, post tot uide1040licet

et tanta

sanctorum

documenta,

uerum

fortassis

dicit

quantum ad doctrinam, non quantum ad defensionem. Cum enim wnusquisque in sensu suo abundet et pro diuersitate hominum uel temporum nouae quotidie quaestiones uel impugnationes oriantur, nouis quotidie rationibus resistendum 1045 puto, et nouis exorientibus morbis noua quaerenda remedia. Jo: ex [Sum Ill, 51. 71 initium tantum : ex TSwm III, 52. dimidium : ad TSch II, 37.

72 alterum

1019 TChr IV, 65-66. 1024/2532 (exceptis 2185/2192) TChr IV, 70-136 et 158-158 tespondent ad TCér III, 109-113. 1026 Generatio : TCér IV, 71-116; ptocessio : TChr IV, 117-153, excepto 137. 1028/1030 TChr III, 54. 1031/ 1037 Cfr TCdr III, 53. 1041/1042 Rom. 14, 5. 1012 uel] et T 1013 atque] et mg C 1015 Cum] Cumque T 1024 qua ex quas C 1029/1030 meminimus ex memini R 1032/1033 pseudo-philosophos ex philosophos pseudo T 1033 philosophicis ex philosophis R 1039 meam ex eam R

THEOL. CHRIST. IV, 72-73

298

Potuit autem fieri ut in antiquis temporibus sancti patres ea quae tunc aduersum Catholicam fidem opponi audirent rectis diluerent rationibus, et ilis quos tunc inuenerunt morbis mederentur, non his quos quotidie subcrescentes nondum for1050 tasse deprehenderant. Quousque enim paleas cum granis praesens ecclesia indifferenter continebit, nec messi Domini inimicus homo superseminare zizania cessabit, donec uidelicet in fine saeculi messores

angeli Dei zizania colligant et in fascicu-

los in ignem arsuros mittant, non possunt [deesse] schismatici, 105; non possunt deesse haeretici, nec inter scorpiones et serpentes tutum patebit iter. R Sed semper ad purgationem CT Sed semper ad probatioetiam in sinu suo habebit ecnem uel exercitationem fideclesia de propriis filiis plures lium habebit mater ecclesia 1060 sub nomine Christi quos tol- sub nomine Christi multos leret antichristos, pro quibus —quos tolleret antichristos, pro ingemiscens quotidie dicat : quibus ingemiscens quotidie Ex nobis exierunt, sed ex nobis non erani, et affectu materno

106; pro eis, ut redeant, deuotas immolet orationes.

|dicat : Ex nobis exierunt, sed ex nobis non erant, et affectu

materno

per singulos annos

pro eis, ut redeant, immolat

publicas orationum hostias. Nam ofortet, inquit Apostolus, haereses esse, ut et qui probati sunt manifesti fiant. 1070 73. Quod maxime in nouissimis temporibus, antichristi regno appropinquante, futurum exspectamus, quando iuxta dominicam et apostolicam sententiam grauiora semper imminere

atque

excrescere

constat

pericula,

et, refrigescente

caritate, mala omnia amplius pullulare. Vnde et idem Aposto-

1075 lus ad Timotheum

: Hoc autem, inquit, scito, in nouissimis

diebus instabunt tempora periculosa et esunt homines se ipsos amantes, cupidi, elati, superbi, blasbhemi, sine pace, habentes

speciem. quidem pietatis, uirtutem, autem eius abnegantes. Qui et alibi: Nos, inquit, sumus in quos fines saeculorum deuene1080 runt. Et Petrus in Epistola II : Hoc primum, inquit, scientes 73::2d 1:325. 11538:

1050/1051 1054/1056 XI9I0 II Petri 3,

Cfr Matth. 5, 12; Luc. 3, 17. 1051/1054 Cfr Matth. 15, 24-30. Cfr I Cor. 1r, r9. 1063/1064 I Ioh. 2, 19. 1068/1069 I Cor. 1075/1078 II Tim. 3, 1-3 ac 5. 1079/1080 I Cor. 10, 11. 1080/1081 3.

1046 in inter lin. C? 1052 uidelicet] inde T 1053 et om. C 1057/1058 ptobationem] propositionem C — 1062 ingemiscens! ex ingemiscent R 1066 immolat C, immolet T 1068 esse] et add. del. C 1073 excrescere ex exercete R 1078 pietatis ex petatis R autem ozz. T — 1079 saeculorum ex saeculi T

THEOL. CHRIST. IV, 73-74

299

quod uenient in noutssimis diebus in deceptione | illusores etc. R 87 v Et Iohannes : Filioli, inquit, nouissima hora est, et sicut audistis

quia antichristus uenit, nunc antichristi multi facti sunt. Vnde scimus quia nowissima hora est. Ex nobis prodierunt, sed ex 1085 nobis non erant. Hinc et in Epistola Iudae scriptum est : Vos autem, carissimi, memores estote uerborum quae praedicta sunt ab apostolis Domini mostri lesu Christi, qui dicebant uobis quoniam in nouissimis temporibus uenient illusores. Hi sunt qui segregant semetipsos, et hos quidem argwite iudicatos. 74. 1090 Ac si aperte nos adhortetur dicens : prouidete ut tales diiudi-

care ac rationibus conuincere ualeatis!. 1. Lecrio ABAEL. : Locum partim comparandum add. CT (74-2 = TSch TI, pattim 39 ; 74-b/c = TSch II, 41-42 ; 74-d autem est textus nouus) : 74-a. parati semper, ut beatus Petrus meminit, ad satisfactionem omni poscenti uos rationem de ea quae in uobis est spe et fide, ut in eo quod detrahunt de 3 uobis confundantur qui calumniantur uestram bonam in Christo conuersationem. Idem et coapostolus eius Paulus admonens : Sermo, inquit, zeszer in gratia conditus sit sale, ut sciatis quomodo oporteat uos unicuique respondere. 6 74-b, Ratione quippe magis haeretici sunt quam potestate coercendi, cum iuxta sanctorum patrum auctoritatem fideles quoque quibus omnia cooperantur in bonum, eorum disputationibus |exercitati, uigilantiores atque cautiores C 243 9 teddantur. Vnde Hieronymus, Super Isaiam, libro II: “Ad tempus", inquit, “‘ualet haeresis, u# electi quique manifest fiant et probati sint". Augustinus,

Contra epistolam Parmeniani : *Haeretici, si in ecclesia essent,

12 nihilominus errarent. Cum autem foris sunt, plurimum prosunt, non uerum dicendo quod nesciunt, sed ad uerum quaetendum carnales et ad uerum accipiendum spirituales Catholicos excitando. Vtamur ergo haereticis non 15 ut eotum apptobemus errores, sed ut Catholicam disciplinam aduersus eorum insidias asserentes, uigilantiores et cautiores simus, etsi eos ad salutem reuocate non possumus". Isidorus, Sententiarum libro I, capitulo 18 XVI : “Sancta ecclesia exercetur sapientia cum tentatur uerbis, exercetur

1-3 I Petti 5, 15-16. 4-5 Col. 4, 6 ; post textum illum, T'Chr hic omisit TSch LAT. 7-8 Rom. 8, 28. 9-10 Potius In Hieremiam libri sex 1L, 89 (in Ierem. I6, 12 seq.), ed. S. Rerrer (CClat 74) 107 ; PL 24, 749 ; — ap. Abael. adhuc TSch

Il, 41. 10-17 Non teppeti ; — ap. Abael. adhuc TSch II, 41. 17-22 Isid. Hispal., Sententiarum libri tres 1, 16, 4-5, PL 83, 571B-572A ; — ap. Abael. adhuc TSch Il, 41. Fragm. 7 4-a/d in textu ad num. 74, in fine, add. CT 1 parati] operati T 2 uos ex nos T 3 confundantur] confundatur T @ quoque TSch, quippe CT 10 haeresis] heresia T' 11 Parmeniani] patmeniam T 16 etsi] etiam si T 74 : ad TSch TII, 39, initium. 74-c : ex T Scb Il, 42. 1082/1085 I Ioh. 2, 18-19.

1081 diebus] diebus add. de/. T

74-a : ex TSch III, 39.

74-b : ex TSch Il, 41.

1085/1089 Iudas, 17-19 et 22.

1089 semetipsos] semel ipsas R

300

THEOL. CHRIST. IV, 75-76

75. Quod si adhuc aliquis in meam sionem,

et, cum

nondum

perseueret reprehen-

illa periculosa

tempora

instent,

nostra penitus abiiciat uel non curet scripta, illud tandem 109; Hieronymi audiat : ‘Peregrinae merces tantum uolentibus nauigant'. Et nos quidem ista uolentibus tantum scribimus, immo importune nobis insistentibus, atque insultantibus quod eam quam praedicamus fidem defendere ausi non simus, praesertim cum 'omnium bonorum fundamentum' fidem esse rroo constet, quam quisquis labefactare poterit, nihil de superaedificatis firmum reliquerit. *6. Sed et si ueritatem profiteri liceat, nonnullas huius etiam temporis haereses aut schismata reprehendendas aut patientia cum tentatur gladiis. Causa prauitatis haereticae doctrina est propagata ecclesiae. Nam antea simplici tantum fide uigebat. Haereticorum igi21 tur occasione ptopagati sunt doctores in fide, et per acumen haeresum ecclesiae magistri creuerunt’’. 74-c. Vnde etiam sancti doctores, cum ad exercitationem, ut dictum est, 24 fidelium adeo necessarias esse haereticorum disputationes uel inquisitiones attenderent, ratione potius eos quam potestate coerceri sanxerunt, et nos quasi tantae uictoriae desiderio ad |sacrae studium eruditionis sunt potissi- T 151 ra 27 mum

adhortati. Vnde

Hieronymus,

Ad Nepotianum : “Disce’”, inquit,

“quod doceas, ut possis exhortari in doctrina sacra et contradicentes reuincere, patatus semper ad satisfactionem omni poscenti te rationem de ea quae in te 30 est spe". Gregorius Bonifacio : ... potius quam ui conuincatis’’. 74-d, Qua uero ratione hos qui christianitatis bonum suscipere renuunt conuincere, quibus monitis uel exhortationibus ad fidem attrahere poteri33 mus, si quid in ipsa fidei nostrae professione dubium protulerimus quod non ualeamus defendere, nedum confirmare ? Auctoritate quidem Scriptutae, quam non recipit, argui nemo potest.

27-30 Epis. LII, 7, ed. HrzseRG adhuc T.$cb II, 42.

(CSEL 54) 426;

PL 22, 533; — ap. Abael.

— 29-30 I Petti 3, 15. — 30 Sec. TSch II, 42, tres hic inserendi

sunt textus, quorum primus in TChr IV, 74-c indicatur cum uerbis “Gregorius Bonifacio", nempe Epistolarum liber V, Epist. V, PL 77, 727A; ultimus autem cum suo explicit : ... potius quam ui conuincatis", qui est Nicolai papae, “Ad consulta uestra", ad Bulgaros, seu Epist. XCIX, 41, PL 119, 995B. Ttes illi ap. Abael. adhuc SNbr 1, 17-18 ac 20, SIN/ong 1, 19-20 ac 23.

20 antea inter lin. T, anima in textu del. simplici tantum ¢rp C 30 Bonifacio] bone facio T 28 doceas] doces T eos CT

25 nos TSch, 32 attrahere]

trahere C 33 professione] processio est C — dubium protulerimus] protulerimus (Zune uocabulum nunc eras.) dubium ante corr. T

1095 Liber quaestionum bebraicarum in Genesim, Prolog., ed. DE LAGARDE (CClat 72); 1099 Pseudo-Aug., De symbolo, ut supra, T Chr I, 8. PL 25, 938A.

1102 nonnullas] cum nullas T huius C

1102/1103 huius etiam temporis] etiam temporis

THEOL. CHRIST. IV, 76-78

301

corrigendas esse censemus, quas uel ipsi nos ab his qui eas 1105 profitentur audiuimus, uel ab his qui eas audierunt didicimus. 4*.Sunt enim, ut supra meminimus, qui ad assignandas trium personarum diuersitatem tres proprietates in eo intelligunt, tamquam tres res diuersas essentialiter ab ipso Deo. Quorum etiam unus, qui in Andegauensi pago magni nominis 1110 magister uiget, in tantam prorumpere ausus est insaniam, ut omnia creaturarum nomina, ad Deum translata, ipsi quoque Deo conuenire uelit, ex quibusdam formis diuersis essentialiter ab ipso Deo sicut et in creaturis, ueluti cum dicitur ‘Deus iustus' sicut et 'homo iustus', ita iustitiam ab ipso Deo esseni11; tialiter diuersam intelligit sicut ab homine,

et similiter cum

dicitur ‘Deus sapiens’ et ‘Deus fortis’; necnon et propria ipsius Dei nomina uult in ipso Deo ita qualitates aut formas ponere sicut et in creaturis, |ut est hoc nomen 'aeternus' siue R 88 t etiam *Deus' uel ‘creator’. Quod maxime ex eo adstruere nitii120 tur quod ait Priscianus : ‘Proprium nominis est substantiam et qualitatem significare', et ex ipsa nominis definitione qua asserit unumquodque nomen subiectis corporibus uel rebus proprias uel communes distribuere qualitates. Propter quos et huiusmodi |illud Gregorii, quod supra meminimus, C 244 112; conuenienter

dici

arbitrari

licet

: 'Indignum

uehementer

existimo, ut uerba caelestis oraculi restringam sub regulis Donati'. 78. Est et alius in Francia qui se quasi singularem diuinae Paginae magistrum omnibus praefert. Et cum hoc quod 1130 dictum est in ceteris ipse quoque uehementer arguat, nihil uidelicet penitus in Deo esse concedimus quod non sit Deus, non minorem tamen uidetur incurrisse errorem ex summa illa unitate diuinitatis quam tenet, cum nihil in Deo praeter ipsam substantiam esse nobiscum profiteatur. Inde enim ad hoc com1135 pulsus est, sicut et ipsemet ego ab ipso audiui, ut confiteatur

1106 T'Chr III, 167. 1109/1110 Cfr supra, Introductio, p. 49. 1109/1123 Ille magister Andegauensis creditur esse Vlgerius, scholasticus Andegauensis a. III3-1125, episcopus Andegauensis a. 1126-1148; cfr Abael., TSch II, 66. 1120/1121 Institutiones grammaticae Il, 4, ed. Kreut, I, 68. 1121/1123 Cfr bid. TS

02. 047. ly. 10:

1123/1127 Vt supra,

TChr III, 126.

1128/1146 Ille

magister diuinae Paginae docens in Francia est Albericus Remensis ; cfr T'Sch II, 63-64, et Historia calam., ed. MoNFRIN 84-85, PL 178, 147B-148A. 1135 “‘sicut et ipsemet ego ab ipso audivi" : nempe in synodo Suessionensi, a. 1121, ut ex Hist. calam. in textu nouissime citato patet.

1110 prorumpete] SUA 1120/1121 nimus] et add. del, deo ex esse in deo

proripere T 1115 diuetsam] diuersa C 1120 est] esse substantiam inter lin. T, sententiam in textu del. — 1124 memiC 1128 in Francia ex infancia T 1131 in Deo esse] inesse T 1132 uidetur incurrisse /rp C

302

THEOL. CHRIST. IV, 78-80

Deum ex se ipso gigni quia Filius a Patre est genitus; et sicut arrogantissimus omnium,

1140

114;

1150

1155

1160

omnes plane haereticos uocat qui-

cumque ita non tenent. Quem etiam hi qui ab eo legerunt ita in fide ab ecclesia iam diuisum esse asserunt, ut multos qui ante incarnationem Dei fuerunt saluari asserat et per passionem eius redimi, qui numquam aut passionem aut incarnationem eius crediderunt. Qui etiam, quod mirabile est apud omnes Catholicos, sicut ad nos nuper allatum est, asseruisse etiam publice in scholis suis non est ueritus Dominum incarnatum ita aperto utero Virginis fuisse natum sicut et ceteros homines, nisi quod ipse solus sine uirili coitu sit conceptus. 79. Noui etiam quemdam non parui nominis inter huius temporis magistros ad hoc perductum esse, ex quibusdam argumentorum quas tenet rationibus, ut Deum etiam posse decipi profiteatur, pro eo scilicet quod res aliter euenire possint quam ipse prouiderit. Quod nec credo apud gentiles uel quantumlibet infideles dici umquam permissum est. 80. Nouimus et duos fratres qui se inter summos connumerant magistros, quorum alter tantam uim diuinis uerbis in conficiendis sacramentis | tribuit, ut a quibuscumque ipsaR 88v proferantur aeque suam habeant efficaciam, ut etiam mulier et quislibet cuiuscumque sit ordinis uel conditionis per uerba dominica sacramentum altaris conficere queat. Alter uero adeo philosophicis innitatur sectis, ut profiteatur Deum priorem per existentiam mundo nullatenus esse. Est et quidam eorum patriota, inter diuinos celeberrimus magistros, qui in tantam prorumpit insaniam, ut corpus dominicum eiusdem longitudinis seu grossitudinis in utero Virginis fuisse adstruat cuius et in prouecta aetate exstitit.

1147/1151 Ille magister, qui in TSch II, 63, Bituricensis appellatur, creditur esse Toscelinus siue Ioslenus de Vierzy, scholasticus Bituricensis, archidiaconus tum

Bituricensis tum Suessionensis, uixit Augustae Suessionum inde ab a. 1115, et

quidem ut episcopus a. 1126-1152 ; cfr etiam TScA II, 66. 1153/1160 Illi duo fratres magistri creduntur esse Bernardus et Theodoricus Carnotenses. Quoad doctrinam philosophicam Carnotensium, cfr J. M. PARENT, La doctrine de la création dans l'école de Chartres, Parisiis, 1938. 1160/1164 Ille “‘patriota eorum", scil. fratrum et magistrorum praecedentium, qui in TSch II, 63, magister uocatur docens in Burgundia, creditur esse Gilbertus Vniuersalis, Brito quidem ut Bernardus et Theodoricus Catnotenses, docens autem in Burgundia, nempe Altissiodori (ubi residebat a. 1110-1128) et Niuersis, usque ad a. 1128 quando episcopus Londoniensis factus est. Obiit probabiliter a. 1134.

1137 haereticos inter lin. C 1141/1142 passionem aut incarnationem ante corr. T, nunc incarnationem aut passionem 1143 allatum] ablatum T 1148 perductum] productum R 1159 philosophicis] philosophis R profiteatur] que

add. del. R.

THEOL. CHRIST. IV, 81-82

1165

303 81. Sed nec adhuc illam summam controuersiam de sacramento altaris, utrum uidelicet panis ille qui uidetur figura tantum sit dominici corporis, an etiam ueritas substantiae ipsius dominicae carnis, finem accepisse certum est ; et innu-

meras alias in quarum quotidianis relationibus frequenter 1170 obstupescimus, quae nec per incendia eorum qui a populo deprehenduntur compesci possunt. Haec illi attendant qui de fide amplius minime scribendum esse autumant, cum nullae, ut aiunt, hoc tempore haereses pullulent, quasi ipsi omnium conscientias et fidem cognouerint ! 1175 82. Nunc ad propositum redeamus, de generatione uerbis quibus possumus

disserenda,

ad defendendam,

ut diximus,

fidem nostram, non docendam. Quod quidem ideo maxime faciendum esse decreui, quod similitudines illas quas ad hanc generationem Filii uel processionem Spiritus defendendam, 1180 seu ad diuersitatem personarum assignandam a sanctis patribus didicimus, minus satisfacere quibusdam uideantur, |quod T 151 sb in illis rebus quae per simile inducuntur non possit unius essentiae | identitas seruari. Vnde et nonnullos fidelium quasi irri- C 245

dentes murmurare saepe audiuimus, cum de his ad hoc simili118; tudo inducitur quae non sunt eiusdem essentiae, ueluti cum in illo Sermone natalis Domini beatus Augustinus ad defendendum quod solus Filius sit incarnatus, similitudinem de cithara et sole sumpsit, per quam uidelicet assignaret non esse mirandum si, cum in una diuinitatis substantia tres personae 1190 conueniant,

uni tamen

earum

congruat quod alteri non con-

uenit, utpote soli Filio incarnari. 'Sicuti', inquit, 'in una citharizationis actione tria |conueniunt, ut simul agant ars, manus R 89 t et chorda, cum tamen diuersa agantur a singulis, cum uidelicet ars dictet, manus tangat, chorda resonet'. 'In sole etiam', in-

1195 quit, ‘calor et splendor diuersa agunt, cum calor exsiccet, splendor illuminet'. Sed ad haec quid nonnulli murmurent noui, dicentes quidem haec nihil attinere ad uim quaestionis,

quae de identiate unius substantiae in tribus personis orta est. Nemo enim, inquiunt, dubitat quin in eodem opere di81 : cfr TSch Il, 67.

1165/1168 Probabiliter alluditur ad Gerlandum scholasticum Bisontinum ; cfr G. Rosert, Les écoles et l’enseignement de la théologie pendant la premere moitié du

XIle sicle, 205.

1170/1171 Anno 1114 Augustae Suessionum quidam haeretici 1176 TChr III, 54. 1186/1196 In

a populo combusti sunt ; cfr RoBERT, /.¢. Augustini operibus non reppeti.

11702 populo]apostolo RC — 1172nullae] mille ex ille T — 1182 simile] similitudinem C 1186/1187 defendendum] defendendam R 1196 nonnulli] nulli C

304

THEOL. CHRIST. IV, 82-84

1200 uersae res diuersa agant, aut in eadem substantia diuersas habeant uires diuersae qualitates. Sed hoc, inquiunt, miramur, cum sit una penitus substantia siue essentia trium personarum, qua ratione haec incarnata dicatur et non illa, cum

ipsa diuinitatis substantia carnem susceperit quae una 120; eadem singulis aeque inest personis. 83. Fuit et quidam nouissimis temporibus nostris,

mus uidelicet Cantuariensis substantiae

unitate,

ualidiorem

et

Ansel-

metropolitanus, qui, seruata uisus est similitudinem

ad

haec quae diximus induxisse. Cuius, ni fallor, similitudinis 1210 fundamentum a beato sumpsit Augustino scribente Ad Laurentium. papam, de hoc ipso et fontem et eius riuum quorum eadem est substantia, ad diuinae generationis exemplum, ubi eadem est substantia generantis et geniti, inducente. Ponit itaque praedictus archiepiscopus quasi tria eius121; dem substantiae, fontem uidelicet, riuum et stagnum : fontem quidem ex quo est riuus quasi Patrem ex quo Filius, stagnum uero quod ex fonte et riuo prouenit quasi Spiritum qui ex Patre et Filio procedit. Posuit etiam riuum in fistula quasi Filium in carne humana,

ac si riuum infistulatum

dicamus

1220 Verbum incarnatum. — Sed haec quoque similitudo non magis satisfacere potest, quod non est simul eadem substantia fontis et riui atque stagni, sed per temporis successionem ea-

dem aqua primo fons erat, deinde riuus, denique stagnum facta est. Vnde non est mirabile si per successionem temporis 122; eadem aquae substantia diuersis modis se habeat, cum numquam simul eadem numero sit substantia fontis et riui uel stagni, ut uidelicet umquam uere dici possit : modo aqua fontis est aqua riui siue stagni, sicut semper dicimus substantiam Patris esse substantiam Filii et Spiritus Sancti. Immo fortassis 1230 haec | similitudo illi maxime suffragatur haeresi quae ita per tempora proprietates personarum commiscet, ut eamdem per- R 89 v sonam dicat quando uult esse Patrem, quando uult Filium uel Spiritum Sanctum. 84. Vt itaque satisfacere per similitudinem de hac genera1235 tione uel processione ualeamus, excogitanda est talis similitudo generationis uel processionis, in qua eadem simul sit sub85 : cfr TSch II, 119.

1206/1209 et 1214/1220 Epist. de incarnatione Verbi 14, ed. F. S. Scmurrr, II, 15. 1209/1214 Defide et symbolo 8, 17, ed. I. Zycua (CSEL 41) 18-19 ; PL 40, 189-190. 1229/1233 Id est sabellianismus.

1212 est om. R 1216 quasiex qua C quo?] est add.R 1221 magis] minus REM 1225/1226 numquam] non quod R 1228 est inter lin. R 1232 dicat ex uult C

THEOL. CHRIST. IV, 84-85

305

stantia generantis et generati, uel procedentis et a quo procedit, et tamen proprietates eorum impermixtae maneant, ut uidelicet genitum non sit generans nec procedens a quo 1240 procedit.

R 85, Quod

facilius

nos

posse inuenire arbitror secundum ipsorum philosophorum traditionem, ex quorum scrip124; tis maxime se armatos esse autumant hi qui nos impetunt.

1250

CT 85. Quod facilius nos

posse inuenire arbitror, si iuxta Apostoli testimonium diligenter attendamus qualiter a creatura mundi per ea quae facta sunt, ipsi quoque philosophi quorum rationibus nos impetunt congruis similitudinum proportionibus in una et eadem diuina substantia tres personas, proprietatibus

ab

uestigare Domino

inuicem

diuersas,

atque

assignare,

reuelante, ualuerint.

Sic quippe scriptum | est :C 246 Quod notum est Dei, mantfestum. est n illis, hoc est non

1255

solum

illis, uerum

etiam

im

illis, hoc est per illos et eorum scripta aliis. Deus enim illis

1260

reuelauwit, eorum scilicet illuminando rationem, ut ex si-

militudine corporalium seu uisibilium rerum ad incorpoream atque inuisibilem diuinitatis naturam contemplan-

1265

dam assurgerent. A creatura,

inquit, mundi per ea quae in ipsa sunt facta, tam a nobis quam a natura, secundum illam uidelicet philosophicam rationem qua dicuntur alia ex

1270

materia

et forma consistere,

alia ad similitudinem mate1270/1283 Abael., Logica ‘Ingredientibus’, Glossae super Porphyrium, De differentia, ed. B. Geyer, 79 : "quaedam constate ex propria materia et propria forma, quaedam constate ad similitudinem eotum” etc. ; uide etiam Dialectica, Tract. III, lib. I, ed. pz Rijx, 414-415.

1241/1269 Rom. r, 19-20.

1245 creatuta] dei add. del. T 1238 eorum] et a quo procedit ditfogr. add. del. T 1254 ualuetint] ualuerit C, ualuerit ex ualuerat T 1247 rationibus] rationis C 1269 nobis] etiam ipsis mg add. T —— 1293 et 1257 in om. T 1255 est om. C forma oz. C 20

XII

306

THEOL. CHRIST. IV, 85-87

1275

riae et formae. In his quippe constitutionibus, cum sit una

penitus substantia constituentis et constituti, utpote materiae et materiati, diuer-

1280

sa tamen sunt proprietate ab inuicem materia ipsa et materiatum, utpote cera ipsa et quae ex ipsa est imago cerea. Ac primum de generatione prosequamur. 1285 86. Ponamus ergo ante oculos ceream imaginem et consideremus in ea ipsam naturam cerae, hoc est ipsam ceream substantiam, ex qua est imago iuxta philosophos tamquam materiatum

ex materia, cum

tamen

eadem

essentia sit cera

ipsa et imago cerea, ut etiam per praedicationem sibi sociari 1290 queant cera ipsa et imago illa, et dici possit quod imago cerea sit ipsa. Nec tamen ideo minus dicimus ceream imaginem esse ex cera, non ceram ex cerea imagine, et ceram ipsam esse ma-

teriam cereae imaginis, non ceream imaginem esse materiam ipsius cerae aut cereae imaginis. Et rursus imaginem ceream 1295 dicimus esse materiatam ex ipsa cera, neque ipsam ceram aut

ipsam imaginem esse materiatam ex cerea imagine. In qua quidem re considerandum est quod, si ea nomina ipsius 'cerae' et ‘cereae imaginis' accipiamus quae absolute, non relatiue dicuntur, licet ea per praedicationem sibi ueraciter coniungi 1300 propter identitatem substantiae ipsius cerae et cereae imaginis, | ueluti cum cera ipsa sit crocea et imago sit recta, unum T 151 va est ipsum croceum esse rectum, uel e conuerso. Si uera ea sumamus nomina quae secundum ipsam generationem aut constitutionem cereae imaginis ex cera relatiue ad inuicem 1305 dicuntur, utpote materia et materiatum,

siue constituens et

constitutum, siue causa et effectus, siue generans et genitum, | non licet ea secundum suas proprietates sibi per praedica- R go r tionem sociari, ut uidelicet dicamus ibi ipsam materiam esse materiatam, uel ipsum materiatum esse materiam, etc. 1310 87, Quod si huius similitudinis rationem ad diuinam generationem reducamus, facile est ibi cuncta assignare ac defendere quae credimus. Ponamus itaque Deum Patrem, ut supra meminimus, diuinam potentiam ac Deum Filium diuinam 1287/1288 TChr IV, 51 ; uide etiam TChr III, 140-141 ; IV, 40. TiG5r lo.

1312/1313 E. g.

1275 quippe ex qui T 1288 cera ex cerea RC 1290 illa] ipsa T 1293/1294 non ceteam... imaginis per homoiot. om.C 1295 esse ex ex C 1296 ex inter Hin. T 1302 uel] et C 1304 cera ex cerea R 1307 sibi oz. C 1312 ctedimus] credamus C

THEOL. CHRIST. IV, 87-88 307 sapientiam, et consideremus quod ipsa sapientia quaedam sit 1315 potentia, cum sit ipsa uidelicet potentia discernendi ac prouidendi seu deliberandi ueraciter omnia, ne quid Deum decipere possit aut latere. Est igitur diuina sapientia ex diuina potentia quomodo cerea imago est ex cera, aut quomodo iuxta philosophos species ipsa ex genere esse dicitur, cum tamen 1320 idem sit species quod genus, ut homo idem quod animal et imago cerea idem est qudd cera. Ipsa quippe imago cerea ita est ex cera et ipse homo ex animali, quod ex eo quod est cerea imago exigit ut cera sit, et ex eo quod homo est ut sit animal, sed non e conuerso. Sic et ex eo quod est sapientia, hoc est

1325 potentia discernendi, exigit ut sit potentia, sed non e conuerso. Potentia quippe, tam ad discernendum quam ad alia agenda, se habet sicut cera, tam ad ceream imaginem quam ad id quod non sit cerea imago, et animal tam ad hominem quam ad non

hominem. 88. Est itaque ‘Filium gigni a Patre' diuinam sapientiam, ita ut determinatum est, ex diuina potentia esse, cum ipsa, ut dictum est, sapientia quaedam sit potentia, atque ipsius potentiae Dei, quae est omnipotentia, quasi portio quaedam ipsa sit sapientia, quomodo et quislibet filius portio quaedam 1335 parentum quodammodo dicitur. | Ideo autem ‘quasi’ partem C 247 omnipotentiae et non 'proprie' partem dicimus sapientiam, quod nulla sit rerum multitudo in illa simplici penitus diuinitatis natura, quarum conuentu quantitas alicuius totius componatur, ut supra saepius iam meminimus. In eo tamen |quasi R go v 1340 partem. quamdam omnipotentiae dicimus sapientiam, quod cum ipse Deus ex omnipotentia sua ad infinita agenda se habeat, ex sapientia ad discernendum tantum sese habet. Et cum dicamus omnipotentiam Dei quasi ‘omnem potentiam" eius, plures eius potentias quodammodo dicimus, quantum 134; ad effecta scilicet, hoc est ad diuersitatem eorum quae agere potest secundum quod dicimus eum diuersa agere, cum unum atque idem omnino perseueret. Vnde et unum et eumdem Spiritum Sanctum multiplicem dicimus seu etiam septem spiritus, secundum septiformis gratiae operationem, non 1330

1350 secundum substantiam. 1318/1321 TChrIV, 51. 1331/1333 Nempelin. 1314-1317. — 1333 "quasi portio quaedam" : cfr [Sum III, 52 ; tsch 58 secundum codices FHZ seu primam opetis redactionem, cuius expressio offensiua erat Gualtero de Mauritania, Epist. ad Petrum Abaelardum 4 ; unde non amplius reperta estin sch 58 secundum codicem T' uel redactionem operis secundam, neque in TSch I, 51. 1339 T'Chr I, 5-6, etc. 1347/1349 Cft Isai. 11, 2.

1323 homo est /rp C se] secum C, ex sit

1324/1325 Sic... conuetso mg C, om. T (homoiot.) ceream ex ceram R 1328 ad non “rp R quantitas ex quantitatis C 1345 est] quantum add. C

| 1329 1338

308

1355

1360

136;

1370

THEOL. CHRIST. IV, 89-90

89. Et attende quod, quemadmodum in supra positis generationibus, de imagine scilicet et specie, licebat sibi per praedicationem sociari nomina illa generantis rei et genitae quae absolute dicebantur, sed non illa nomina quae relatiue ad inuicem dicuntur secundum huiusmodi generationem, ita etiam in hac ipsa generatione diuina. Ipsa quippe imago cerea est cera et ipse homo est animal, et e conuerso. Sed non ibi ipsum materiatum est materia sui, uel ipsa materia est materiata a se. Haec quippe nomina 'materia' et *materiatum' relatiue ad inuicem dicuntur sicut 'pater' et 'filius'. Illa uero supra posita secundum substantiam potius quam secundum relationem praedicantur. 'Materiam' quidem dicimus secundum hoc quod aliquid ex ipsa est, *materiatum' uero secundum id quod ex aliquo ipsum est. Sic et Pater et Filius relatiue inuicem dicuntur, secundum id scilicet quod hic illum generat atque ex hoc ille per generationem existit, sicut illud ex illa per constitutionem materialem. 90. Eadem itaque ratione qua non licet dici quod materia ex se ipsa sit materiata, uel materiatum sui ipsius sit materia, uel constituens sit constitutum ex se uel posterius se uel generans se, quamuis in talibus idem sit essentialiter materia quod materiatum,

uelut hoc aes idem quod haec statua, et idem

constituens quod constitutum, et idem prius quod posterius, et generans quod generatum, — eadem, inquam, proportionis 1375 ratione et in diuinis personis neque Pater est Filius, hoc est Deus Pater genitus a se ipso, neque | Filius est Pater, hoc est R or e Deus Filius genitor sui ipsius. Quod esset dicere ipsam diuinam potentiam esse ex se ipsa, uel ipsam diuinam sapientiam esse ex se ipsa. Sed solummodo ipsa sapientia est ex se ipsa poten1380 tia, sicut est determinatum,

quemadmodum

imago ex cera ;

non imago ex se, uel cera ex se siue ex imagine, licet idem sit cera ipsa quod imago illa, sicut idem est Pater quod Filius, secundum substantiam scilicet, non secundum proprietatem uel definitionem, et ipse Deus omnipotens sit sapiens siue 1385 benignus, et e conuerso. Et quemadmodum ibi quod est materia, est id quod est materiatum ex ea, utpote cera ipsa est cerea imago, uel e conuerso, nec tamen ideo ipsa materia est materiata ex se, uel ipsum materiatum est materia sui, ita et hic id quod Pater, est id quod est Filius et e conuerso ; nec

1390 tamen Pater est Filius, uel e conuerso. Ibi quippe substantiae 1351/1352 Praesertim T'Chr IV, 87.

1358 sui oz. T 1359 a se oz. C 1364 ipsum est /7rp R 1366 existit] existat C 1374 generans ex generat C 1377 Quod ex quid C 1379 ex? inter lin. C 1381 idem] idem add. del. C 1387 ideo oz. C 1389 quod?] quidem

CT

THEOL. CHRIST. IV, 90-93

309 praedicatio fit, cum uidelicet dicitur : est id quod est materiatum, uel quod est Filius ; hic uero proprietatis, cum dicitur : est materiata, uel est Filius. Substantia uero eadem est, proprietates uero impermixtae sunt. 1395 91. Apparet itaque secundum propositam rationem qua ratione diuina potentia dicatur Pater aut diuina sapientia Filius, quod est hanc ex illa esse, ut supra distinximus, et qua ratione sibi nomina proprietatum relatiuarum coniungi minime per praedicationem liceat. 1400 92, Si quis autem quaerat utrum secundum istum generationis modum assignatum ipsa diuina | potentia possit dici C 248 materia diuinae sapientiae, hoc est Pater |Filii, seu causa siue T 151 vb

principium,

aut aliquo modo

tempore, 1405 R respondemus

nihil horum

nobis uideri sine concedendum.

scandalo

prior, saltem natura, si non CT respondemus nihil horum

nobis uideri posse dici proprie.

'Materiam' uero nullo modo dici hic concedimus, cum mate-

riam Boethius describat eam quae subiecta formam suscipit, 1410 et in Deo nullam omnino formam esse certum sit. Sed nec recte materiam dicimus, nisi quae tempore quoque materiatum praecedit, sicut cera ipsa quae ante fuit quam esset imago. Vnde et philosophi alia ex materia et forma constare, alia ad similitudinem materiae et formae consistere distinxerunt, sicut 1415 nos alibi de materia et forma tractantes docuimus.

93. Nunc autem ad hoc nos induxisse similitudinem de materia et materiato sufficiat, quod quemadmodum | illud ex R 91 v illa dicimus generari, secundum hoc quod hoc ex illa est, ita hic Filium ex Patre, hoc est ipsam sapientiam ex ipsa potentia 1420 esse, ut determinatum est. Sed nec causam proprie dicimus nisi ad effectum, cum relatiue causam et effectum ad inuicem

dicamus. Quomodo autem dicemus effectum, ubi nihil est factum ? 'Effectus quippe est’, teste Boethio, “quod efficitur causa’, et iuxta Tullium omnis causa praeter finalem effi1425 ciens dicitur et natura prior effectu. Vnde et Boethius, cum

1397 T Chr IV, 88. 1408/1409 Cfr In librum Aristotelis Periermenias commentarii editio duplex, ed. altera, III, 9, ed. MxrsEn, 238 ; PL 64, 512CD. 1413/1415 Cfr supta, T'Chr IV, notul. ad lin. 1270/1283 1423/1425 Cfr Commentaria im Ciceronis Topica Yl, PL 64, 1079C. 1424/1425 Cicero, ut a Boethio interpretabatur. 1425/1429 Commentaria in Ciceronis Topica, I1, PL 64, 1078D.

1391 praedicatio] est add. del. C 1397 distinximus] dixerimus C 1401 diuina] diuinitatis C 1402 siue] seu T 1403 si non] sine C 1404 tempore] est add. C 1406/1407 posse dici ptoptie ozz. C 1409 subiecta] subiectam CT 1417/1418 ex illa dicimus generati] generari ex illa dicimus R 1419 ex! inter lin. T, a in textu del. 1424/1426 efficitur causa] efficit causa RC, efficit causam T

THEOL. CHRIST. IV, 93-95

310

‘locum a causa’ iuxta

Tullium

in III Topicorum

tractet,

causam definiens dicit eam esse quae quamlibet rem praecedens efficit, ‘non tempore, sed proprietate naturae’, ut sol diem. Ipse etiam Augustinus, hanc secutus rationem, om1430 nem causam efficientem dicit, capitulo XXX libri Quaestionum LXXXIII, his uerbis : “Qui quaerit quare Deus uoluerit mundum facere, causam quaerit uoluntatis Dei. Sed omnis cuasa efficiens est, omne autem efficiens maius est quam id quod efficitur. Nihil autem maius est uoluntate Dei. Non ergo eius 1435 causa quaerenda est’. Qua quidem ratione manifeste conuincitur nec Deum

Patrem esse causam Filii, cum uidelicet nec

ipsum efficiat quem nullo modo facit, sed tantummodo gignit, nec maior eo sit, nisi forte secundum carnis susceptionem. 94. Quomodo etiam dicemus principium uel originem habere 144o id quod aeternum est ? Aeternas uero et coaeternas sibi esse tres personas certum est. Non est itaque altera alterius principium, sed unaquaeque sine principio est, quia aeterna est et omnium aliarum rerum principium. Quippe 'quod aeternum’, sicut in III Topicorum Boethius definit, 'origine 1445 caret', hoc est principio. Nec illud quidem obest quod dicimus Deum Patrem principium sine principio et Filium principium de principio, hoc est Patre qui est principium omnium creaturarum. Quippe cum dicimus 'de principio', non addimus 'suo', ut non Fili principium intelligatur Pater, sed creaturarum 1450 omnium, sicut et Filius ipse qui de semet ait : Principium qui et loquor uobis.

95. Sed fortasse dicis | nulla ratione dicendum esse hancR zr personam esse ex illa, sed non e conuerso, nisi illa huius quaedam causa sit atque origo siue principium, praesertim cum hanc 1455 ex illa nasci dicamus, quod est oriri, a quo 'origo' dicta est. R Cui quidem rationi ipse" CT Cui quidem rationi ipsi quoque Augustinus pluri quoque doctores Catholici mum suffragari uidetur, ubi plurimum suffragari uidennonnumquam ipsum Patrem tur, ubi nonnumquam ipsum 1460 causam Filii seu principium — Patrem causam Filii seu prinduarum aliarum personarum cipium duarum aliarum perPatrem

sonarum dicunt, necnon tam

ipsum quam Filium esse principium Spiritus Sancti innuit,

dicit,

necnon

tam

Patrem ipsum quam Filium esse principium Spiritus

1429/1435 Potius c. 28, PL 40, 18; — ap. Abael. adhuc S'Nbr 11, 2, SNiong 13, 2 1443/1445 De differentiis topicis YI, PL 64, 1193A. 1450/1451 Ioh. 8, 25.

1427 quamlibet rem] qualibet R 1431 his uerbis ex uerbis his R 1438 maior] €o add. del. R. 1443 principium] principio T 1445 principio ex principium T' 1453 sed] si C

1465

THEOL. CHRIST. IV, 95 SII qui ex ipsis est, non per geneSancti innuunt, — quippe qui

rationem sed per processionem. Ait autem sic in libro Quaestionum LXXXIII, capitulo XVII, de Filio Dei dis1470 serens : “Deus omnium quae sunt causa est. e

ex ipsis est non per generationem sed per processionem, — et tam Patrem Filii quam Filium Spiritus Sancti caput esse. Vnde Augustinus in libro Quaestionum LX X XIII, capitulo XVII, de Filio Dei ‘Deus’, inquit, disserens 'omnium quae sunt causa 1475 est. Quod autem |omnium rerum causa est, etiam sapientiae suae C 249 causa est, nec umquam Deus sine sapientia. Suae igitur sempiternae causa est sempiterna, nec tempore prior est quam sua sapientia'. 1480 R Idem!, De orthodoxa fide, CT [Et Gennadius], De capitulo I : ‘Credimus unum torhodoxa fide, capitulo I esse Deum Patrem et Filium ‘Credimus’, inquit, ‘unum et Spiritum Sanctum, esse Deum Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, 1485 Patrem eo quod Filium habeat, Filium eo quod habeat Patrem, Spiritum Sanctum eo quod sit ex Patre et Filio. Pater ergo principium deitatis a quo Filius natus, a quo Spiritus Sanctus non natus quia Filius non est, neque ingenitus quia non est Pater, neque factus quia non est ex nihilo, sed ex Deo 1490 Patre et Deo Filio Deus procedens’?. 1. Lecrio ABAEL. : Idem zn redactione prima, atque in R ante corr. ; Et Gennadius R post corr. 2. Lectio ABAEL. : Notulam marginalem add. CT : 95-a. Iohannes Chrysostomus, Super epistolam Pauli ad Hebraeos, sermone XII : “Sadech "iustitiae! dicitur, melcha uero ‘rex’, Melchisedech ‘rex iustitiae. Quomodo [neque] initium dierum neque finem uitae habuit ? Ww ergo quomodo ? In illo non est narrata eius genealogia. Sic et Christo ipsa natura 1-7 N. 1-2, transl. Mutiani, PG 63, 317-318 ;— ap. Abael. adhuc, quamquam breuius in initio, SNobr 12, 3, SNiong 14, 4. 3 et 5-6 Hebr. 7, 3.

Fragm. 95-a mg ad num. 95 in C, extra textum ad num. 95-96 apud T CST:

2 XII] VII

1467/1479 Potius c. 16, PL 4o, 15 ; — ap. Abael. adhuc SNbr 11, 5, SNiong 13, 5. 1480/1490 Gennadius Massil., Liber siue diffinitio ecclesiasticorum dogmatum x, PL 42, 1213 uel PL 58, 979C-981A ; — ap. Abael. adhuc SNbr 12, 6, SNiong 14, 15. 1465 ipsis] ipso R Suae ex siue R ; siue C deum esse add. del. C est Filius CT

innuunt] innuit C, zzczz T 1476 autem] ueto C 1477 1480 Idem 44. R, tanc Et Gennadius R 1482 inquit]

1485 Filium habeat 7p RT

1488 Filius non est] non

312

THEOL. CHRIST. IV, 96

R 96. Ex his itaque uerbis CT 96, Ex his itaque testiAugustini moniis clarum est Patrem ipsum aliarum personarum causam siue principium quodammodo dici, in eo scilicet quod aliae duae 1495 personae ex ipso esse habent, altera quidem nascendo de qua dictum est, altera procedendo de qua dicendum est. R Et nos quidem sensum CT Et nos quidem sensum sancti uiri uenerantes, uerba

|sanctorum

uirorum

ueneran-

eius minus nunc approbanda tes, uerba eorum minus nunc 1500 esse censemus, approbanda esse censemus, ut uidelicet id dicamus habere principium quod est aeternum ac per hoc sine principio est, uel id dicamus habere causam quod non conuenit effectum dici, cum nullo modo effici uel fieri possit id quod nullo modo non esse potest, sed penitus ex 1505 necessitate est. Quippe ‘si fit aliquid,’ | ut ait ipse quoque R 92 v Aristoteles,

'non est'!,

tei. Ecce sine initio et sine fine est. Sicut enim istius nescimus reque initium 6 dierum neque finem uitae, quod non sit scriptum, sic et nescimus Filii uel initium uel finem". Item : “Intueris sine initio Filium, non quia non habet causam ex qua sit, — hoc enim impossibile est : habet namque Patrem; 9 alioquin quomodo Filius ? — sed quia non habebat initium uitae neque finem". 1. LEcTIO ABAEL. : Notulam marginalem add. CT : 96-a, Ex Libro quaestionum Orosii ad Augustinum : Orosius : “Voluntate genuit Pater Filium an necessitate" ? Augustinus : *Nec uoluntate nec ne3 cessitate, quia necessitas in Deo non est. Praeire uoluntas sapientiae non potest. Igitur prius est rationabiliter sapere quam rationabiliter uelle. Nam quidam nostrum, cum eum interrogasset haereticus utrum uolens an nolens 6 genuerit Pater Filium, laudabiliter respondisse fertur : Dic, inquit, et tu,

haeretice : Deus Pater necessitate est Deus an uoluntate ? Si dixisset necessitate, sequebatur grandis absurditas ; si uoluntate, respondebatut illi : ergo 9 uoluntate est Deus, non natura". 7-10 N. 2, transl. Mutiani, PG 63, 317-318; — ap. Abael. adhuc SNodr 12, 4, SNiong 14, 5.

1-9 Pseudo-Aug., Dialogus quaestionum Orosii et Augustini, 7, PL 40, 736-737 ; — ap. Abael. adhuc SINbr 13, 20, SNiong 15, 8. 5 rei] rerum C — Ecce edi#. PG, Et CT Fragm. 96-a mg ad num. 96 et ad initium numeri 97 in C ; extra textum ad finem 5 an] aut T

numeri 96 et ad numerum 97 in T

1505/1506 Periermenias 7, 17b, transl. Boethii, ed. L. Mrx1o-PAruErrOo (Aristoteles Latinus IT) 11 : “et si fit aliquid, et non est".

1492 Augustini de/. R 1493 clarum] clar sic ex clarus R ex addicamus C est aeternum /rpb C 1505 fit] sit R

1501 id dicamus

THEOL. CHRIST. IV, 97-98

313

97. Ipse etiam Augustinus nec ista uerba sese approbare satis insinuat, ubi omnem causam superius esse efficientem dixerat et maiorem esse effectu suo, ac per hoc omnem causam 1510 a uoluntate Dei remouit, ut nihil uidelicet causa esset diuinae

uoluntatis. Qui etiam in ipso libro |De Trinitate, ubi specialiter T 152 ra

1515

1520

1525

153o

de ipsa Trinitate definire intendit, incertum nobis reliquit quod asserere non est ausus, sed dubitatiue protulit ac sub quaestione deseruit, an uidelicet Pater principium sit dicendus aliarum personarum. Ait quippe sic 757, libro V, capitulo XIII : "Dicitur relatiue Pater idemque relatiue dicitur principium. Sed 'Pater' ad Filium dicitur, 'principium' uero ad omnia quae ab ipso sunt’. Item : ‘Et principium Filius dicitur. Cum enim diceretur ei : Tu quis es ? respondit : Principium gui et loquor uobis. Creatorem quippe se ostendere uoluit cum se dixerit esse principium, sicut et Pater principium est creaturae quod ab ipso sunt omnia’. Item : 'Vnum ergo principium ad creaturam dicitur Deus, non duo uel tria principia. Ad se tamen inuicem in Trinitate, si gignens ad id quod gignit principium est, Pater ad Filium principium est, quia gignit eum. Vtrum autem et ad Spiritum principium sit Pater, quoniam dictum est : De Patre procedit, non parua quaestio est’. Et post aliqua in sequenti capitulo : 'Si', inquit, 'et quod datur, principium habet eum a quo datur, fatendum est Patrem et Filium principium esse Spiritus Sancti'. 98. Sed nec natura Patrem esse priorem Filio concedimus, immo simul esse natura, cum mutuo relatiue ad inuicem di-

cantur Pater et Filius. Et iuxta ipsos quoque philosophos omnia ad inuicem relatiue simul sint natura, cum utraque 1535 mutuo

ad inuicem ita sese habeant, ut nullo modo alterum

sine altero queat esse. E contrario autem, ut ait Aristoteles, naturaliter prius alterum altero id dicitur quod consequi habet necessario ad illud, sed minime antecedere, ‘ut unum duobus

prius est’. Potest quippe unum existere ita ut non sint duo, 1540 sed non e conuerso. At uero nulla personarum ita potest esse 1511/1518 N. 14, PL 42, 920 ;— ap. Abael. 1507/1511 Supra, TChr IV, 95. 1518/1522 Ibid., PL 42, 920; — ap. Abael. adhuc SNobr 12, 7, SINIong 14, 7. 1522/1527 De 1519/1520 Ioh. 8, 25. adhuc SUNPr 12, 8, SIN/ong 14, 8. Trinitate V, 13-14, 14-15, PL 42, 920 ; — ap. Abael. adhuc SINbr 12, 9, SIN/ong 14, 9. 1528/1530 Cap. 14, 15, PL 42, 921 ; — ap. Abael. adhuc SNbr 1527 Ioh. 15, 26. 12, 10, S'IN/ong 14, 10. ed. cit. 37.

1536/1539 Aristoteles, Praedicamenía 12, 142, transl, et

1507/1508 sese approbate satis] satis apptobare sese C 1507 etiam inter lin. T 1514 sit dicendus #rp T 1509 dixerat ex dicat R ; dixit C 1508 esse ozz. T 1516/1517 principium ex principatum T, ueto ad omnia add. del. R, cfr paulo infra 1528 in1521 dixerit ex dixerat C 1519 ei inter lin. R. 1517 ad! inter lin. C 1538 ut 1536 Aristoteles] Augustinus R quit inter lin. C, igitur in textu inter lin. C? 1539 ut] quod C

314

THEOL. CHRIST. IV, 98-100

ut non sit altera, cum nullo modo aliqua ex eis possit non esse, |cum aeque omnes necesse sit esse, hoc est omnino impossibile R 95 r sit non esse ipsam personarum Trinitatem. 99. Sed nec ullam habent ad inuicem dignitatis prioritatem,

1545 ut uidelicet ideo Pater dignior Filio uel Spiritu Sancto dicatur,

quia illi ex ipso sunt, non Pater ex ipsis, aut Filius eadem ratione Spiritu Sancto. Alioquin et animal eadem proportione dignius esset homine, cum potius natura hominis naturam animalis | praecedere uideatur, cum homo ipse ex propri Ca 250 1550 natura rationalis sit, quod animal ipsum ex sua natura non obtinet. Sic et homo posset dignior dici homine aliquo dignissimo uel optimo omnium, cum uidelicet homo optimus ex homine esset, non ex homine optimo homo. 100. Quod si quis in eo quoque Patrem ceteris praeferat

1555 personis quod Pater non

est ab alio, cum

tam Filius quam

Spiritus ab alio sint, utpote a Patre ipso, praeferat eadem ratione malum angelum bono angelo, cum ille quod huiusmodi est, a se ipso, non ab alio habeat, iste uero a Deo hoc habeat.

Quae etiam dignitas notari possit in non esse ab alio, cum 1360 maxima. emineat in esse a Deo ? Magnum quippe est esse Deum

1565

1570

1575

1580

de Deo et esse summum

bonum

de summo

bono, et

quasi geminatio quaedam dignitatis in hoc exprimitur. In eo uero quod dicitur 'non esse ab alio', quae ostenditur dignitas, cum id rebus quoque non existentibus applicari possit, quae nihil penitus habent dignitatis ? Sed etsi posset contingere ut aliquis homo a se ipso esset et alius esset a Deo, numquid is qui a se esset melior esset aut dignior eo qui esset a Deo, idcirco quod hic a se esset et illa ab alio ? Non utique, cum longe melior a Deo hic fieri posset quam ille per se esse ualeret. Ponamus etiam quod aliquis homo genuerit alium aeque sapientem, aeque potentem, aeque per omnia bonum et aequalem ipsi patri suo ; ponamus, inquam, hoc sicut fortasse nonnumquam euenit uel euenire potest, cum saepe etiam filii parentibus sint praeferendi. Dico postea : numquid is qui patri suo per omnia aequalis est, aut fortasse melior, in aliquo indignior est patre suo ? Non utique, cum aequalis ei per omnia sit aut fortasse melior. Si autem in nullo penitus is | talis indignior est patre R 95 v suo, quomodo in eo indignior notabitur quod est ab ipso ? Aut quomodo dignitati alicuius id derogauerit quod ab alio est potius quam quod a se ipso esset, si per omnia aeque bonus sit is qui est ab alio, sicut est ille a quo ipse est ? Nihil quippe

1543 1551 1561 1568 1575

ipsam] ipsatum C 1544 habent] habeat R 1550 non inter lin, C? aliquo ex a quo C 1559 in] et C 1559/1563 cum maxima...ab alio zzg T bono inter lin. R et? om. CT 1562 eo ex eum R 1566 is] id T longe] lege R 1569 posset] possit C 1574 is inter lin. C, hic in textu del. indignior] sit add. del. T

THEOL.'CHRIST. IV, 160-102

315

aliqua dignitate praecedit alterum quod in nullo bono exsuperat ipsum. Deus autem Pater Deum Filium in nullo transcendit bono, cum aeque Filius et potens sit et sapiens et benignus, 1585 et eadem per omnia boni perfectio singulis insit personis sicut et eadem penitus indiuidua illis inest substantia. 101. Quod itaque perhibet Mercurius Filium esse ‘secundum dominum’ a Patre, tale est ac si dicat ipsum quoque Filium esse ‘dominum’ et esse ‘secundum’ a Patre, hoc est per1590 sonaliter diuersum ab eo Patre a quo solo ipse est ; sed non solus, cum ipse quoque Spiritus ab utrisque sit. Quasi ergo primo loco Filius est ex Patre, nullo scilicet mediante ; Spiritus uero quasi tertio loco, quoniam sic est ex Patre quod est etiam ex Filio. 'Secundum' itaque dixit quasi eum qui primo loco ex 1595 Patre sit, ex ipsa uidelicet eius substantia et nulla alia interueniente persona. Sed et cum dicunt philosophi mentem ex summo Deo natam, hoc est Verbum

ex Deo Patre, ‘summum’,

ut dictum est, dicunt non ex aliqua dignitate, sed ex eo quod a nullo sit ipse, cum ceterae duae personae ab ipso sint. 1600 102. Quod uero obiectum est quod, quia idem si essentialiter Filius quod Pater et Pater generet Filium, idem generet se ipsum, hoc est quia Filius, ut diximus, est ex Patre, idem sit

1605

1610

1615

1620

ex se ipso, — facile est quassari ex similitudine superius inducta, de cera uidelicet atque cerea imagine. Idem quippe est essentialiter cera ipsa et imago cerea. Et cum imago ipsa ex ipsa cera est, |non ideo ex se ipsa, hoc est non ideo ipsa imago R 94 t cerea est ex ipsa imagine cerea, quia ex ipsa cera, quamuis haec ipsa cera et haec ipsa imago idem sint penitus essentialiter, non definitione quidem uel proprietate. Ipsae quippe dictiones relatiuae, cum ad identitatem eiusdem rei praemissis nominibus supponuntur, non solum ad identitatem essentiae, uerum etiam ad identitatem definitionis atque eiusdem penitus status accommodatur, ut si dicam aliquam rem esse ex se, oportet | ut idem penitus sint, iuxta expressum esse suum, res ipsa quae est et res ipsa ex qua est, ueluti si idem esset C 251 definitione haec cera et haec imago cerea, sicut idem est ensis quod mucro. Et tunc, [cum] concederemus ipsam imaginem esse ex ipsa cera, oporteret concedi idem esse ex se ipso. Cum uero non possit ostendi id quod dicitur esse ex illo idem esse definitione cum illo, non est ideo uerum idem esse ex se ipso, etsi hoc idem sit essentialiter ac numero cum illo. Multo minus, 1587 Vt supra, TChr I, 61. 1596/1599 Supra, TChr I, 104. TChr Il, 109. 1603/1604 Supra, TCdr IV, 86.

1590 ab eo Patre] ab eo infer Jin., a patte in Zextu T

1600/1603 Supra,

1602 est?oz. C ^ 1604 de

ceta uidelicet] uidelicet de cetaC ^ atque] etC ^ 1606/1607 non ideo ex... cerea est supra column. R.

316

THEOL. CHRIST. IV, 102-104

cum Pater et Filius diuersi | ab inuicem sint tam definitione T 152 tb quam proprietate, licet sint idem essentialiter, non est necesse ut, cum Filius sit ex Patre uel generetur ex Patre, idem sit ex 1625 se uel generetur ex se. 103. Sed dicis mihi quia Deus de Deo est, cum Filius sit ex Patre, — unde et confitemur nos credere in Filium Dei, ‘Deum de Deo, lumen de lumine', — cum itaque, inquies, Deus sit de

Deo, et ‘Deus’ hoc nomen proprium sit unius et indiuiduae 1630 singularisque substantiae, nec ullo modo Deus a Deo sit definitione diuersus, sed penitus idem, oportet concedi idem esse ex se ipso. — Ad quod respondeo quod, quemadmodum dicimus hominem ab homine esse diuersum definitione siue proprietate, si hoc scilicet ad diuersitatem personarum quae in 1655 homine sunt accipiamus, ut uidelicet una persona hominis diuersa sit ab alia, utpote Socrates a Platone, nec tamen ideo eadem res diuersa est a se ipso, cum haec persona non sit illa,

ita et dicimus Deum a Deo diuersum esse definitione uel proprietate, secundum ipsam personarum diuersitatem quarum 1640 unaquaeque Deus est, cum is qui Deus est, hoc est Pater, ab eo qui Deus est, hoc est Filio, sit proprietate diuersus ; nec

tamen ideo eamdem rem a se ipsa diuersam esse | contingit, R 94 v cum haec persona non sit illa. Falsum est itaque quod dictum est nullo modo Deum a Deo definitione uel proprietate diuer1645 sum esse, cum is qui Deus est, ab eo qui Deus est, sit proprietate diuersus, hoc est una persona ab alia, utpote Pater a Filio!. 104. Quod uero additum est quod hoc nomen ‘Deus’ proprium sit unius indiuiduae substantiae, ac per hoc, si Deus de Deo sit, idem est ex se ipso, — nihil cogit, quia Deum de Deo

1650 esse dicimus propter personas ipsas, quarum, cum unaquaeque Deus sit, una tamen

est ex altera nec ullo modo

est altera.

1. LEcTIO ABAEL. : Notulam marginalem add. CT : 103-a. lohannes Chrysostomus, Homilia XXVI, De expositione symboli quae sic incipit ‘Vniuersalis ecclesia congaudet’ : “Istum unicum Dei 3 Filium de substantia Patris natum et genitum confitemur, et initium de Patre habete dicimus". 1-4 Pseudo-Chrysost., forsan Iohannes Mediocris, ed. S. Ioannis Chrysostomi Opera omnia (Venetiis, 1549), V, 95 B ; — ap. Abael. adhuc SNbr 12, 5, SIN/ong 14, 6.

Fragm. 103-a mg uersus medium numeri 103 in T ; mg C 252, seu ad num. 107 ; paucis litteris abscisis in T

1627/1628 Ex Symbolo Nicaeno.

1647/1649 Supra, T Chr III, 109.

1626 quia] quod R 1627 et oz. C 1633 diuersum] esse add. C deus add. C 1645 est?] ab eo add. R 1651 est?] ex add. C

1641 Deus]

THEOL. CHRIST. IV, 104-106

317

Vnde non est necesse ut, cum una persona quae Deus est, sit ex una persona quae Deus est, quod est Deum esse de Deo, ideo idem sit ex se, cum nullo modo una persona quae est ex 1655 altera, sit illa ex qua est ; ac similiter istae personae quae in

Deo sunt, sint a se per praedicationem disiunctae, sicut et illae quae sunt sub homine specie. R 105. Gregorius, In (CT, infra, 112]

Iob, libro XXXIII : ‘Lingua

1660 mea calamus scribae. Quod loquimur transit, quod scribimus permanet. Lingua Patris scribae calamus dicitur, quia ab eo Verbum illius coaeter166; num ac sine transitu generatur'. Ambrosius, De fide ad Gratianum imperatorem : ‘Non haec sunt in Deo corporalibus aestimanda. Incomprehensi1670 biliter generatur Filius. Impassibiliter generat Pater, et tamen

ex se generat et ante

omnem intellectum generat, ut Deus uerus Deum uerum'. 165; Hieronymus, in Defimitione fidei Catholicae Nicaentque concilii symboli : ‘Quod de substantia Patris natus est semper, ipse ait Saluator 1680 in Euangelio : Quod nascitur de carne caro est, e quod nascitur de spiritu spiritus est, quoniam Deus spiritus est. 106. Quod uero obiectum est — Si Deus Deum generet, uel 168; se ipsum Deum

uel alium Deum,

facile est refelli secundum

105 : ad TChr IV, 112 (CT). 1658/1666 Cap. 4, PL 76, 672CD ; — ap. Abael. adhuc TChr IV, 112 (secundum ultimam redactionem) ; SNbr

14, 1, SIN/ong 16, 1;

pattim Comm, Rom., p. 85.

1659/1660 Ps. 44, 2. 1666/1674 Lib. I, 10, 67, ed. FArrER (CSEL 78) 29 ; PL 16 (ed. 1880) 566C ;— ap. Abael. adhuc SNobr 14, 2, SNiong 16, 2; TChr IV, 112 (sec. ultimam redactionem). 1675/1683 Pseudo-Hieron., Epist. XVII, ad Cyrillum, potius Anonymus, Commentarius in Tomum Damasi papae 2, PL 30, 183D ; — ap. Abael. adhuc TCpr IV, 112 (sec. ultimam redactionem) ; SINbr 14, 5, $IN/ong 16927 1680/1683 Ioh. 3, 6 ; 4, 24. 1684/1685 Supra, T Cr III, x11.

1654 ex se] esse C

1657 homine] et add. T

1660 sctibae ex scribere R

1667 Non ex Nos R

1659 XXXIII] XXXIII

R

318

THEOL. CHRIST. IV, 106-108

inductam superius generationis similitudinem, de cera scilicet et imagine cerea. Cera quippe cuiuslibet cerae, quocumque modo formatae, materia est et quodammodo quodlibet suum generat materiatum quod ex ipsa est, ut diximus. Cum itaque 1690 cera hanc ceram sic formatam quasi materia constituat atque generet, utique cera quamdam generat ceram. Vnde oportet secundum supra positam rationem, ut uel se ipsam generet uel aliam ceram. Sed nec eadem |cera ex se ipsa generatur uel ex R 95 t se ipsa est, quamuis cera sic formata idem sit essentialiter cum 1695 cera ipsa ex qua est, nec sit idem definitione. Vnde supra meminimus relatiuas dictiones non proprie supponi, nisi ad identitatem quoque definitionis. Est itaque cera materia cerae cuiusdam atque eius mater, iuxta Platonem qui materiam quasi matrem materiati constituit, nec tamen ideo uel sui 1700 ipsius materia est seu mater, uel alterius cerae. Sic et Deus,

1705

1710

171;

1720

cum Deum generet, hoc est sit Pater Dei, nec se ipsum ideo generat nec alium Deum. 107. De aeternitate autem generationis quod quaesitum est, utrum uidelicet Filius semper gignatur an semper sit genitus, in ipso fere superius nostri tractatus exordio quod sentimus assignauimus, eum scilicet tam | gigni semper quam genitum C 252 esse asserentes, hoc est semper eum ex Patre esse, et plenam semper et perfectam in hoc ipso generationem eius esse quae numquam aut incepit aut desinit, quod est eum semper gigni et semper genitum esse, cum idem sit ei gigni quod est genitum esse. Neque enim cum dicimus : aut quod Filius ex Deo Patre gignitur aut quod est genitus, secundum temporum distinctionem id accipimus, cum illa uidelicet aeterna generatio tempori nullo modo cedat, quae ante tempora quoque sicut nunc perfecta consistebat, ac per hoc nihil referre intelligimus, siue gigni Filium siue genitum esse teneamus. 108. Praeterea, quomodo dici potest quod Pater genuit Filium, nisi ipse fuerit gignens Filium ? Nihil quippe aliud sonat genuit quam fuit gignens’, sicut nec gignet aliud sonat quod 'erit gignens’, uel ‘gignit’ quam ‘est gignens'. Quod si gignens fuerit Pater et iam gignens non sit, cum

iam uide-

licet genitus ab eo Filius esse dicitur potius quam gigni, pro-

1686 TChr IV, 86.

1695/1697 T'Chr III, 166.

transl. Calcidii, ed. J. H. Waszinx, 48 et 49.

obiectiones explicite non legitur.

1686 generationis ozz.

C

1698 Cfr Timaeus 50d ac 51a, 1703/1704 Illud “quaesitum”’ inter

1705/1706 TChr I, 38.

1688 est om.

C

1691 cera] cetam C

1694 sic

ex sit T 1706 tam] tam add. C 1707 semper] quam gigni semper add. del. C 1708 hoc inter lin. C 1710/1711 quod est genitum esse mg C 1717 quomodo

inter lin. C — 1719aliud ex alius C — 1720 gignens!] gignere R ab eo Filius] filius ab eo genitus C

1722 genitus

THEOL. CHRIST. IV, 108-110 319 fecto inchoata primitus et postea perfecta esse Verbi genera tio dicenda est, et ille qui antea fuit gignens, postea a genera ndo 1725 cessare, cum iam ab eo genitus esset Filius. In aeternitate autem nulla imperfectio, nulla cessatio aut uariationis uicissitudo contingere potest. Patet itaque et ex hoc idem esse gigni Filium Dei et genitum esse, cum uidelicet nulla ratione intelligere possimus aliquid esse genitum, si nullatenus ipsum 1730 gigni | contingeret, nec aliquem genuisse, si penitus eum numRo; v quam contingeret gignere. 'Numquam' autem hoc loco pro 'aeternaliter', non temporaliter sumimus, cum illa, ut dictum

est, generatio aeterna sit, non temporalis. 109. Videntur tamen nonnullae auctoritates hoc penitus 175; respuere quod Filius Dei nasci uel gigni dicatur ex Patre, sed tantum natus esse uel genitus. Vnde Augustinus, de hac ipsa generatione disserens in libro LXXXIII Quaestionum, capitulo XXXIX, meminit dicens : "Melius est semper natus quam qui semper nascitur, quia qui semper nascitur, nondum 1740 est natus,

et numquam

natus

est aut natus

erit, si semper

nascitur. Aliud est enim nasci, aliud natum esse, ac per hoc numquam Filius, si numquam natus. Et si semper Filius, sem-

per igitur natus’. Hinc et illud est Gregorii

Moralibus libro XXIX

quod ait in

: ‘Dominus Deus Iesus Christus, in eo

1745 quod wirtus et sapientia Dei est, de Patre ante tempora natus est, uel potius, quia nec cepit nasci nec desiit, dicamus uerius semper nasci. Non autem possumus dicere ‘semper nascitur, ne imperfectus esse uideatur. At uero ut aeternus designari ualeat et perfectus, et ‘semper’ dicamus et 'natus', quatenus 1750 et ‘natus’ ad perfectionem pertineat et ‘semper’ ad aeternitatem, quamuis hoc ipsum quod perfectum dicimus, multum ab illius ueritatis expressione | deuiamus, quia quod factum T 152 va non est, nec potest dici perfectum. Et tamen infirmitatis nostrae uerbis Dominus condescendens : Estote, inquit, perfecti

1755 sicut et Pater uester caelestis perfectus est’.

110. Quod uero beatus Augustinus de semper nascente et semper nato dixerit in illo Quaestionum LX XXIII libro,

1732/1933 TChr I, 38. 1736/1743 PL 40, 27 ;— ap. Abael. adhuc SNobr 14, 5, SNiong 16, 5 ; etiam ap. Thomam Mauriniac., Disputatio III, 19. 1743/1755 Cap. 1, PL 76, 477AB ;— ap. Abael. adhuc SINbr 14, 6, SNiong 16, 7. 1745 Gore 1724. 1754/1755 Matth. 5, 48. 1756/1757 Paulo supra in initio

num. 109.

1723 1726 1729 eum 1739

primitus] profecto inchoata primitus add. del. C ^ perfecta] profecta G imperfectio ex perfectio C 1727 Patet ex Parum C; Paret R, Patri d genitum] esse add. del. C 1731 contingeret] nec aliquem genuisse si penitus numquam contingeret dittogr. add. BR 1732 aeternaliter] etiam add. C qui! inter Jin. R. 1752 ueritatis expressione ¢rp T

320

THEOL. CHRIST. IV, 110-112

juxta consuetam uerborum significationem dictum puto, quod fortasse aliquis illam quaestionem mouens, ‘nasci’ et 'natum' 1760 eo modo sumpserit quo de generationibus nostris agimus. Tunc enim 'nasci' dicimus cum nondum completa est natiuitas sed inchoata, tunc uero ‘natum’ quando iam | perfecta est. CumR 96r ergo quis ita uerba accipiens quaestionem huiusmodi mouerit, non incongrue sanctus uir, seruata eadem uerborum accep1765 tione, eiusdem satisfecit uerbis, praeferendo scilicet completam et perfectam generationem quam Filio Dei adscribit inchoare et nondum complere. Et tale est quod dicit quod melior est natiuitas quae numquam inchoata, semper est perfecta, quam esset aliqua quae inchoata semper, perseueraret imperfecta. 111. Quod uero dicitur Filius esse ex substantia Patris, 1770 tantumdem hoc | loco sonat 'esse ex substantia Patris' quan- C 255

tum 'gigni ex Patre', ab eo quidem translatum quod in nostris generationibus is qui gignitur, in eo de substantia patris esse dicitur, quod in ipsa generatione humani corporis traductum 1775 est et conuersum aliquid de ipsa substantia corporis patris in corpus filii. Cum ergo tale sit Filium esse ex substantia Patris ac si dicatur gigni ex Patre, sicut ex solo Patre gignitur, ita :solummodo

ex substantia

Patris esse dicitur, non

etiam ex

substantia sui uel Spiritus Sancti, — quod esset a se ipso gigni 1780 siue a Spiritu Sancto. (C) T: 1125 :Gregorius, [R, supra, 105] In Iob, libro XXXIII : ‘Lingua mea calamus scribae. Quod loquimur transit, quod 1785 scribimus permanet. Lingua Patris scribae calamus dicitur, quia ab eo Verbum illius coaeternum ac sine transitu generatur. Ambrosius, De fide ad Gratianum. imperato1790 rem : ‘Non haec sunt in Deo corporalibus aestimanda. Incomprehensibiliter generatur Filius. Impassibiliter generat r12: ex T Chr IV, 105 (KR):

1781/1806 Fontes enumerabantut supra, ad TChr IV, 105.

1759 aliquis illam quaestionem] illam quaestionem aliquis C 1762 inchoata] est add. C natum] natus est C 1767 complere] complete RT 1769 inchoata]

numquam add. del. C 1772 quidem] quod T — 197? Patre?] sicut ex solo patre add. del. R. 1779 sui inter lin. R, om. CT 1782 XXXIII] XXXIIII CT

THEOL. CHRIST. IV, 112-114 1795

321

Pater, et tamen ex se generat

et ante omnem intellectum generat, ut Deus uerus Deum uerum'. Hieronymus, in Defimitione fidei Catholicae Nicaenique symboli : ‘Quod de substantia Patris natus est semper, ipse ait Saluator in Euangelio : Quod nascitur ex carne caro est, et quod nascitur de spiritu spiritus est, quoniam Deus spiritus est^.

1800 x

1805 113. Augustinus,

De

Trinitate,

libro

V,

capitulo

XIII

: 'Si

gignens ad id quod gignit principium, Pater ad Filium principium est quia gignit eum’. Idem in Sermone de symbolo : “Multis libris disse1810 ruerunt docti et spirituales uiri quod ille genitor, ille genitus. Ille huius principium ; unde et caput Christi dicitur, quamuis et Christus principium, sed non Patris. Hic uero illius imago, quamuis nulla ex parte dissimilis et omnino indifferenter aequalis'. ‘Filius Patri debet quod est, hoc etiam debens utique Patri quod Patri aequalis est. Pater autem 1815 nulli debet quidquid est’.

114. Notandum quoque quod 'sapientia Patris! uel ‘amor Patris et Fili', cum ad distinctionem personarum Filii et Spiritus Sancti proferuntur, sicut et 'Spiritus Sanctus' ad distinctionem tertiae personae, tamquam propria ipsarum 1820 personarum nomina relatiue ponuntur, ut tale sit quod dicitur 'sapientia Patris' ac si dicatur ex Patre genita, quod est Ver1. LEcrIO ÁAsAEr. : Notulam marginalem add. CT : ' 112-a, Ephraem diaconi liber V : “‘Deus spiritus est sanctus, solus sine peccato. Propter te proprio Filio non pepercit, et tu, infelix, tui non misereris’’. 1-2 E sermone V in codicibus latinis reperto ; — ap. Abael. adhuc S'INZr 20, 6, SINlong 24, 6. 2 Rom. 8, 32.

Fragm. 112-a mg C 253 seu ad num. 111 ; mg T, quibusdam abscisis, ad num. 115 in initio 2 te proprio] te Zanzuzz et quidem postea additum T

1807/1809 Potius c. 14, n. 15, PL 42, 920 ; — ap. Abael. adhuc $Nbr 14, 4, SINJong

16, 4.

1809/1815 De fide e£ symbolo liber unus, 9, 18, ed. I. ZycHa (CSEL 41)

20-21 et 22 ; PL 40, 190 ac 19r.

1812 Col. 1, 15.

1801 de inter lin. T 1807/1815 Augustinus... est oz. C 1808 ad om. T 1817 cum ad distinctionem personarum Filii zgzer lin. R, cum ad distinctionem filii add. del. C 1818 Sanctus] ad distinctionem personarum filii et spiritus sancti ptoferuntur sicut et spiritus sanctus dittogr. add. del. R 21

XII

322

THEOL.

CHRIST.

IV, 114-115

bum ipsum, id est Filius; et quod dicitur ‘amor Patris uel Filii' ac si dicatur ex eis procedens, hoc est tertia illa persona,

Spiritus Sanctus. Et sic quidem, dum relatiue ponuntur istae 182; orationes, uim habent propriorum nominum singularum personarum, sicut et Sanctus Spiritus quando per processionem dicitur. 115. Si uero dicatur (spiritus sanctus’ communiter et non proprie, hoc est secundum hoc quod quislibet spiritus bonus, 183o spiritus talis est qui sanctus sit, et non secundum proprietatem processionis tertiae in Trinitate personae, licet, iuxta beatum

183;

184o

184;

1850

quoque Augustinum, tam Patrem etiam ipsum quam Filium dici spiritum sanctum ; sic fortasse et cum dicitur 'sapientia Patris’ uel ‘amor Patris’ non relatiue inter personas ad inuicem, ut uidelicet uel generationem Filii uel processionem Spiritus determinemus, — scilicet ita simpliciter ac si diceremus : sapientia ipsa quae est Patris, |uel amor ipse qui est Pa- R 96 v tris, immo et ipse est Pater, — nihil impedit dici uel ipsum Patrem esse sapientiam sui, hoc est esse eam ipsam sapientiam qua sapiens est, immo et quae ipse est. Cui, iuxta Augustinum, etiam 'idem est sapere quod esse'. Et ita sicut in se ipso habet sapere, non ad alium uel [se] ipsum, similiter Filium uel Spiritum Sanctum esse ipsam suam sapientiam, et unamquamque personam hoc modo sapientiam quae est uniuscuiusque personae, uel amorem similiter qui sit uniuscuiusque personarum, cum unaquaeque personarum et sapientiam habeat et amorem, nec sint diuersae sapientiae uel amores. Si quis tamen hoc omnino dicere recuset propter scandalum sermonis in aliam significationem prioris ac magis usitati, quamuis sententiam non contradicat, sicut et omnino dici respuat : ‘Pater uel Filius est Spiritus Sanctus’, non eum cogendum arbitror esse!. 1. Lectio ABAEL. : Notulam marginalem add. CT : 115-a, Ambrosius, De fide ad Gratianum, libro I : “Crede quia a Deo 1-4 Defide I, 16, 107, ed. FALLER (CSEL 78) 46 ; PL 16 (ed. 1880) 576A ; — ap. Abael. adhuc TSch 1I, 130 (sec. redactionem nouissimam). Fragm. 115-a mg ad num. 115 in C ; extra textum ad finem numeri 117 et numerum 118 in T

115-a : ex [Sch Il, 130. 1832/1833 Vt supra, TChr I, 36.

1840/1841 De Trinitate VII, 2, 3, PL 42, 936;

3, 6, PL 42, 939. 1830 talis] tale R 1832 quoque Augustinum] augustinum quoque augustinum C, sed ultimum augustinum del. quam] quod T 1839 esse?] ea add. del. T 1840 est?] cui add. dej. C — 1842 alium] aliud RT — 1846 unaquaeque] unaquaque C

THEOL.

CHRIST.

IV, 116-117

323

116. Haec de generatione Verbi dicta terminemus. — Nunc de processione Spiritus Sancti, ipso inspirante, dicamus. 1855

117. Spiritus quasi a 'spirando' dictus est. Vnde Veritas :

Spiritus, inquit, ubi uult spirat. Ideoque ipso nomine suo procedere ex Patre et Filio potius quam gigni perhibetur. Benignitas quippe ipsa, quae hoc nomine demonstratur, non

est aliqua potentia siue sapientia, cum uidelicet 1860 esse non sit esse sapientem aut potentem, — nullus eo quod benignus est, aut sapiens est aut potens, ipsam. magis caritatis affectum siue effectum dici Caritas

autem,

teste

Gregorio,

‘minus

quam

benignum quippe in — immo conuenit. inter duos

haberi non potest. Nemo enim’, inquit, ‘ad semetipsum habere 1865 caritatem dicitur, sed dilectione se in alterum tendit ut esse

caritas possit'. Procedere itaque Dei est sese ad aliquam rem

exiuit |Filius, ut ipse testatur dicens : Ex Deo processi e£ ueni, et alibi : A Deo T 152 vb 3 exiui. Qui a Deo processit et a Deo exiuit, nihil aliud potest habere nisi quod Dei est". Item : “Ex Patre nascendo prodiuit, ut dixit ipse qui natus est : Ex ore altissimi prodiui". Idem libro IV : *Dicit sapientia Dei : Ex ore 6 altissimi prodiui, hoc est non coacta sed libera, non potestati obnoxia sed nata

generationis arcano". Capitulo XX ex Libro quaestionum Orosii ad Augustinum, tesponsio Augustini : **Nullus autem filius est nisi duorum, patris et 9 matris. Quod absit ut inter Deum Patrem et Filium tale aliquid suspicemut, quia nec Filius hominis simul ex Patre procedit et ex matte, quia cum ptocedit ex Patre, non tunc procedit ex matre".

2 Toh. 8, 42. 2-3 Ioh. 16,27. 45 Defide 1, 17, 110, ed. FALuER, 47 ; PL 16 (ed. 1880) 577A; — ap. Abael. adhuc TSch II, 130 (sec. tedactionem nouissimam). 5-6 Eccli. 24, 5. 5-9 Defide IV, 8, 87, ed. FALLER, 186 ; PL 16 (ed. 1880) 660A ;

— ap. Abael. adhuc TSch IL, 130 (sec. redactionem nouissimam) ; T'Czr IV, 134-4. 7-11 Pseudo-Aug., Dialogus quaestionum Orosii e? Augustini, 10, PL 40, 737; — ap. Abael. adhuc T.$c5 II, 130 (sec. redactionem nouissimam).

7 generationis atcano] generatione arcana C

= 10-11 procedit] procedet C

116 : ex T.Su II, 87. 117 : ex TSum III, 88, quibusdam additis ; — ad TSch We 123. 117-a : ex TSch II, 151, quod tamen ex TChr IV, 123.

1055/1056 Ioh. 3, 8. 1863/1866 Homiliae in euangelia Y, Hom. XVII, 1, PL 76, 1139AB ; — ap. Abael. adhuc TSwm III, 88 ; TSch II, 125 ; partim TCér IV, 118; alluditut ad textum TChr V, 52.

1863 Caritas ex catitatis R

324

THEOL. CHRIST. IV, 117-118

per affectum caritatis quodammodo extendere, ut eam uidelicet diligat ac se ei per amorem coniungat!.

118. Cum itaque tam Filius quam

1870 Patre sit, hic quidem

Spiritus | Sanctus exT 152 vb

genitus, ille procedens,

differt in eo

generatio ipsa a processione quod is qui generatur ex ipsa Patris substantia est, cum ipsa, ut dictum est, sapientia hoc ipsum esse habeat ut sit quaedam potentia, ipse uero caritatis affectus magis ad benignitatem animi quam ad potentiam 1875 attineat. Vnde | bene Filius ex Patre gigni dicitur, hoc est ex C 254 ipsa Patris substantia esse. Spiritus uero minime gigni, sed magis procedere, hoc est se per caritatem ad alterum extendere, quia quodammodo per amorem unusquisque a se ipso ad alterum | procedit, cum proprie, ut dictum est, ‘nemo ad R 97r 188o se ipsum caritatem habere' dicatur aut sibi ipsi benignus esse, sed alteri. Maxime autem Deus, qui nullius indiget, erga se ipsum benignitatis affectu commueri non potest ut sibi aliquid ex benignitate impendat, sed erga creaturas tantum quae semper donis gratiae eius indigent. Quodam itaque modo 1885 a se ipso Deus ad creaturas exire dicitur per benignitatis atfectum siue effectum, cum hoc ipsum quod benignus est aut benigne aliquid ex caritate agit, secundum affectum siue effectum quem in creaturis habeat dicatur. Tunc uero in se per benignitatem remaneret, si sibi benignus esse posset, aliquam 189o in se beneficientiam exercendo.

1. LEcrIO ABAEL. : Notulam marginalem add. CT : 117-a, Gregorius Constantio episcopo Mediolanensi : *Nos, auctote Vetitate, teste conscientia, fatemur fidem sanctae Chalcedonensis synodi illiba3 tam pet omnia custodite, nihilque eius definitioni addere, nihil subtrahere audere. Si quis autem contra eam eiusdemque synodi fidem siue plus minusue ad sapiendum usurpate appetit, eum omni dilatione postposita 6 anathematizamus’’.

1-6 Vt infra, T'Chr IV, 123.

Fragm. 117-a mg ad num. 117 in C ; in summa pagina et inter columnas ad num. 118

in T 153v celibatam C

1 Constantio] Constantino

C, Constantinio

T'

2-3 illibatam]

118 : ad TSch II, 124.

1870/1872 TCahr IV, 88.

1879/1880 Greg. Magnus, ut paulo supra, lin. 1864/1865.

1869 itaque] spiritus add. del.

CT

THEOL. CHRIST. IV, IIQ-I2I

1895

1900

1905

19310.

1915

1920

119. Ex Patre autem et Filio procedere Spiritus habet, quia bonus ipse affectus siue effectus faciendi aliquid ex potentia Ipsius et sapientia prouenit, cum ideo uelit Deus et faciat, quia et potest illud adimplere et sollerter efficere. Nisi enim posset aliquid, frustra illud uellet quia efficacia careret, et nisi sollerter sciret illud efficere, non haberet egregium effectum. Constat etiam nihil eum posse uelle nisi optimum, nec rationabiliter illud uelle quod ignoraret. Vt itaque rationabiliter aliquid uelit facere et optime, oportet eum et hoc posse et ante cognoscere quae faciat et scire optime facere. Bonus itaque affectus Dei quodammodo ex potentia eius ac sapientia descendit, quod est Spiritum ipsum ex Patre et Filio simul procedere, quia eo uult, ut dictum est, optime cuncta efficere quia et potest et scit. 120. Graeci tamen ex solo Patre, non etiam ex Filio, Spiritum Sanctum procedere confitenter, eo scilicet quod Veritas in Euangelio, fidem integre continente, de processione Spiritus loquens, solum Patrem commemorat dicens : Spiritus qui a Patre procedit. R 121. Qui etiam super hoc CT 121. Qui etiam super quod eum a Filio quoque hoc quod eum a Filio quoque procedere credimus, nos ueprocedere credimus, nos uehementer arguunt atque in hementer arguunt atque reos Constantinopolitano magno anathematis teneri asserunt concilio excommunicatos esse quod in principalibus concidicunt. In cuius quidem symliis quae apud eos celebrata bolo, cum e Patre solummodo sunt, ita symbola eorum subSpiritus procedere commemoiunctis anathematibus sancita retur, sicut et in symbolis sint, ut nulli de fide Trinitatis ceterorum principalium conaliud docere uel aliter praeciliorum, | subiunctum est : Anathema super omnes qui aliter praedicauerint.

1925

325

dicare

quam

ibi continetur R 97 v

liceat. In quibus quidem symbolis, cum in processione Spiritus de solo Patre commemoretur quicumque, inquiunt, ‘Filium’ addunt, anathema incurrunt.

119 ptima pats : ad TSch II, 134, primam partem. 120 : ex TSwm Ill, 90, prima 121 : ad TSch I, 149. phrasi; — ad TSch II, 148.

1913/1919 DS 150-151. 1908/1909 Toh. 15, 26. num), 303 (Chalcedonense).

1922/1927 DS 265 (Ephesi-

ignoratet] ignorare C 1898 uelle] uellet T 1896 efficere ex facere C 1922 quidem oz. T fidem integre continente om. (R)C

1907

326

THEOL. CHRIST. IV, 122-124

122, Addunt etiam, ad exaggerationem impudentiae nostrae testimonium damnationis, symbolum fidei quod iuxta traditionem prae1930 dictorum conciliorum Leo III Romae transcriptum in tabula posteris argentea reliquit, ‘pro amore’, ut ipsemet dicit, ‘et cautela orthodoxae fidei'. In quo quidem symbolo ipse quoque in processione Spiritus solum commemorat Patrem his quidem uerbis : ‘Et in Spiritum Sanctum, Dominum et uiuificatorem, ex Patre procedentem, cum 1955 Patre et Filio coadorandum et glorificandum', etc.

123. In quanta autem reuerentia principalia sint, beatus diligenter aperit Gregorius, qui se euangelia suscipere et uenerari profitetur. Vnde magis quam euangelicis uel addere aliquid uel

illa concilia tenenda ea tamquam quatuor et eorum uerbis non subtrahere nos per-

1940 mittit, ita Constantio episcopo Mediolanensi de uno eorum scribens : “Nos, auctore Veritate, teste conscientia, fatemur fidem Chalcedonen-

1945

sis symboli illibatam per omnia custodire, nihilque eius definitioni addere, nihil subtrahere audere. Sed si quis contra eam eiusdemque synodi fidem siue plus minusue ad sapiendum usurpare appetit, eum omni dilatione postposita anathematizamus atque a sinu matris ecclesiae alienum esse decernimus’.

R 124. Sed profecto aliter dictum puto, non secundum 1950

uerborum diuersitatem, sed secundum fidei contrarietatem, ac si dicatur 'aliter', hoc est contrario modo, non di-

uerso uerborum sono, quia et nos Latine dicimus quod illi 1955 Graece.

Sicut ergo diuersum

pro opposito dicitur, ita diz220ad PDSebiBbs xs:

CT 124. Sed profecto cum interdicitur ne quis aliter doceat aut praedicet Catholicam fidem quam | in prae-C 255 dictis

continetur

conciliis,

'aliter' dictum puto, non secundum uerborum diuersitatem, sed secundum fidei contrarietatem, ac si dicatur ‘aliter', hoc est contrario modo,

x24):ad Tcp L0 x52.

1930/1932 Cfr Liber pontificalis, ed. L. DuCHESNE, II, p. 26, lin. 18 ; Abael.,

SINbr 3, 4 et SNiong 3, 6, ubi totum symbolum legitur, cum in fine : *Leo indignus tertius episcopus pro amore et cautela orthodoxae fidei fecit". 1933/1935 Ex symbolo Leonis papae tertii, sicut inuenitur in SN, Jor. cit. ; illius symboli textus correspondet fete ad litteram ad textum sic dicti Sacramentarii Gelasiani ; uide Liber sacramen-

forum Romanae ecclesiae ordinis anni circuli (Sacramentarium Gelasianum), lib. Y, 35, ed. L. C. MonrsERG (Retum ecclesiasticarum documenta, Series maior, Fontes IV) 48-50 ; PL 74, 1090BD. Verba quae in TChr IV, 122 reperiuntur, in ed. MOHLBERG, 49-50 : “Et in spititu sancto (sic) dominum et uiuificatorem ex patte procedentem, qui cum patte et filio simul adoratum et conglotificatum". 1936/1946 Greg. Magnus, Epistolarum liber IV, Epist. I, PL 77, 671AB ; — ap. Abael. adhuc TSch 1I, 151 ; TChr IV, 117-a.

1931 argentea] atgenta ex argenteis C 1932 In] etiam T 1940 Constantio] Constantino T 1941 auctore] auctoritate C 1943 eiusdemque] eiusque T 1956 est om. C

THEOL. CHRIST. IV, 124-126 uerso modo,

quod est aliter,

pro opposito modo non incongrue sumitur. Alioquin, 1960 cum. unumquodque illorum quatuor principalium conciliorum proprium composuerit atque instituerit symbolum, sintque ipsa symbola ab in1965 uicem uerbis diuersa, ac for-

tasse quibusdam sententiis, cum unum nonnumquam contineat quod alterum non ha-

bet, [aduersa,] profecto ana1970 thematis reus esset qui cetera symbola

decantaret

praeter

illud, scilicet Constantinopolitanum.

non

diuerso

327

uerborum

sono,

quia et nos Latine dicimus quod illi Graece. Sicut ergo diuersum pro opposito dicitur, ita diuerso modo,

quod

est aliter, pro opposito modo non incongrue sumitur. Alioquin, cum unumquodque illorum conciliorum proprium composuerit atque instituerit symbolum, sintque ipsa symbola ab inuicem uerbis diuersa ac fortasse quibusdam sententiis,

cum

unum

nonnum-

quam contineat quod alterum non habet, [aduersa,] profecto anathematis reus esset qui, uno recepto,

cetera symbola

decantaret uel reciperet. 125. Eadem ratione rei teneremur ex supplemento Euangelii additi, cum in Deuteronomio Moyses dicat : Quod praecipio tbi, hoc tantum facias Domino, nec addas quidquam nec minuas. Addi itaque prohibuit contrarium aliquid, non quod per1980 fectioni deerat suppleri, quamuis etiam ita possit intelligi ut omnino prohibeatur homo ex se ipso uerbis Domini aliquid supplere. Tunc uero homo ex se aliquid adderet, si hoc ex sensu suo, non ex inspiratione Spiritus praesumeret. De quo quidem Spiritu scriptum est : Non enim uos estis qui loquimint, 1985 sed Spiritus Patris uestri qui loquitur in uobis. Multa etiam de miraculis sanctorum et de his quae sancti patres post apostolos scripserunt praedicamus, cum tamen Apostolus dicat ad 29/75

Galatas scribens

: | Licet nos aut angelus de caelo euangelizet T 155 ta

wobis praeter quod euangelizauimus uobis, anathema sit. Sicut 1990 praedixt et nunc iterum dico : st quis uobis euangelizauerit practer 1d quod accepistis, anathema sit. 126. Quod

autem

opponunt

Graeci

euangelicam

traditionem

ad

integram fidei disciplinam sufficere, nec quidquam ulterius addendum 125 sad (scowl 153.

126 : ad TSch II, 154 et 156.

1976/1978 Deut. 12, 32. 1984/1985 Matth. 10, 20. 1992/1995 Cfr TChr IV, 120.

1987/1991 Gal. 1, 8-9.

1959 illi ex illud C 1974 uno] simbolo add. C 1975 uel recipetet om. T 1980 ut] aut T 1978 quidquam] quid quod R 1985 etiam] et add. C 1986 quae] qui C 1988 nos aut supra lin. T 1993 sufficere inter lin. C, suscipere in textu del.

328

THEOL.

CHRIST. IV, 126-127

esse praeter ea quae in uerbis continentur euangelicis, in se etiam ipsos 1995 sententiam proferunt, cum aiunt Spiritum a solo Patre procedere. Non

enim Euangelium, cum a Patre procedere Spiritum dicit, 'solo' adiungit quod ipsi apponunt, sed tantummodo a Patre dicit. Multa quoque fidei necessaria post euangelia ab apostolis uel apostolicis uiris addita sunt quae ex uerbis euangelicis minime comprobantur, sicut est illud de 2000 uirginate matris Domini etiam post partum iugiter conseruata, et de aliis fortasse multis!. 127. His autem aduersus Graecorum obiectionem de processione Spiritus responsis, libet etiam ex ipsorum doctoribus testimonia proferre quibus a Filio quoque Spiritum Sanctum procedere doceantur. 2009 Athanasius, in Symbolo fidei : ‘Spiritus’, inquit, ‘Sanctus a Patre et Filio non

factus,

non

creatus,

non

genitus,

sed

procedens'.

Vbi

quidem cum praemiserit Spiritum Sanctum a Patre et Filio esse atque

3

6 9 12 15

1. LEcrIO ABAEL. : Notulam marginalem add. CT : 126-a. Iuo Carnotensis, in Sermone Pentecostes : Dominus dicit in Euangelio : *Cuzz uenerit Spiritus ueritatis qui a Patre procedit, ille uos docebit omnem ueritatem, ille ze clarificabit, quia de meo accipiet et annuntiabit uobis. Haec uetba ita interpretatur Didymus : 'Inseparabilis est Spiritus a mea et Patris uoluntate! ; et amplius : ‘Quia non ex se est sed ex Patre et me est. Hoc enim ipsum quod subsistit et loquitur, a Patre et a me illi est‘ “*. Item : ** “Consensus significatio est Spiritus Sanctus qui est Spiritus ueritatis Spititusque sapientiae. Non potes audire, Filio loquente, quae nescit, cum ipsum sit quod profertur a Filio, id est procedens Deus de Deo, Spiritus ueritatis procedens a Veritate, consolator manans de consolatore‘ *. Item : “Tdem in symbolo Ephesini concilii, quod Graecorum fuisse constat, manifeste his uerbis adstruitur : ‘Quamuis in sua substantia sit Spiritus Filii et intelligatur in persona proptietas, iuxta id quod Spiritus est et non Filius, non est tamen alienus ab ipso. Nam Spiritus appellatur ueritatis, et ueritas Christus est‘ **. 1-6 Sermo XX,

PL 162, 594BC.

2-3 Ioh. 16, 13.

4-6 Textus Dydimi

Alexandrini, Liber de Spiritu Sancto, Hietonymo interprete, fere ad litteram leguntut T Chr IV, 128. 6-10 O. c., PL 162, 594C ; textus Dydimi Alexandrini legitur TChr IV, 128. 11-15 PL 162, 594D ; textus sic dicti symboli Ephesini est potius Cyrilli Alexandrini, ut legitur in TChr IV, 129. 14 Spiritus ueritatis : Ioh. 14, 17; 15, 26 ; 16, 15 ; uetitas Christus : Ioh. 14, 6.

Fragm. 126-a mg ad num. 118 in C 254 ; extra textum ad num. 127-128 in T 1 Pentecostes ex pentestes T Dominus] deus C 4 Inseparabilis] Etiam separabilis T 6 illi ex ille T * qui] quod C, quidem T 8 potes] potest CT 10 manans] manens T

127 : ad TSch Il, 157.

1997 Ioh. 15, 26. 1994 quae] cum T

2005/2006 Pseudo-Athan., symbolum **Quicumque". 1996 Patre] dicitur add. del. C — 200? Sanctum om. C

THEOL. CHRIST. IV, 127-130

2010

2015

2020

2025

329

subiunxit ‘‘procedens’’, manifeste docuit eum ab utroque procedere, cum ad utrumque ‘‘procedens’’ retulerit sicut ‘“‘esse’’, praesertim cum non aliter a Patre Spiritus esse habeat quam procedendo. 128. Ait et Didymus, eorum maximus doctor, in libro De Spiritu Sancto, quem beatus transtulit Hieronymus, uerba Christi de eodem Spiritu ita inducens atque exponens : ‘Saluator qui et Veritas ait : Non enim loquetur a semetipso, hoc est non sine me, et sine meo et Patris arbitrio, quia inseparabilis est a mea et Patris uoluntate, quia ex se non est sed ex Patre et me est. Hoc enim ipsum quod subsistit et loquitur, a Patre et a me illi est. Ego ueritatem loquor, id est inspiro quae loquitur ; siquidem Spiritus ueritatis est. Dicere et loqui in Trinitate non secundum consuetudinem nostram accipiendum, sed iuxta formam incorporalium naturarum, et maxime Trinitatis quae uoluntatem suam ingerit in corda credentium’. Item : ‘Spiritus Sanctus qui est Spiritus ueritatis Spiritusque sapientiae, non potest audire, Filio loquente, quae nescit, cum hoc ipsum sit quod profertur a Filio, id est procedens Deus de Deo, Spiritus ueritatis procedens a Veritate, consolator manans de consolatore'.

129.Item

Cyrillus

Alexandrinus

episcopus in Epistola VIII,

Nestorio directa, quae sic incipit ‘Reuerendissimo | et Deo-amantis- C 256 simo’ etc. : ‘Si est’, inquit, ‘in subsistentia Spiritus spiritali, uel certe et intelligitur per se secundum quod Spiritus est et non Filius, sed ta2030 men est non alienus ab eo. Spiritus enim weritatis nominatur, [et est Christus ueritas] et profluit ex eo sicut denique ex Deo Patre'. 130. Iohannes Chrysostomus, Homilia XXVI, De expositione symboli, quae sic incipit ‘Vniuersalis ecclesia congaudet' : ‘Iste est Spiritus procedens de Patre et Filio, qui diuidit propria dona s?ngulis 2055 prout uult. Idem, Homilia XXVIII, in alia Expositione eiusdem symboli, quae sic incipit ‘Super fabricam totius ecclesiae' : ‘Itaque

128 : ad TSch IL, 158.

129 : ad TSch IL, 159, secundam partem.

130 : ad

TSch Il, 160.

2011/2021 Didymus Alex., Liber de Spiritu Sancto, Hieronymo interprete, 34, PL 23, 133AB ; — ap. Abael. adhuc TSch 1I, 158 ; cfr TChr IV, 126-a. 2014 Ioh. 16, I3. 2017 Ioh. 8, 40. 2018 Ioh. 14, 17 ; 15, 26 ; 16, 15. 2021/2025 Didymus Alex., o. t. 36, PL 23, 134A ;— ap. Abael. adhuc TSch II, 158 ; cfr TChr IV, 126-a. 2026/2031 Epis. XVII, transl. Dionysii Exigui, ed. E. ScHWARTZ,

Concilium generale Ephesinum V, 241 ; — ap. Abael. adhuc TSch II, 159. 2030 Vt 2031 Christus ueritas : Ioh. 14, 6. 2032/2035 Pseudo-Chrysost., fotsan Iohannes Mediocris, episc. Neapolitanus, ed. inter S. Ioannis Chrysostomi Opera omnia (Venetiis, 1549) 95 ; — ap. Abael. adhuc TSch II, 160. 2034/2035 T0127. 2035/2037 Ed. cit. V, 95 HI ; — ap. Abael. adhuc TSch, 160. lin. 2018.

2009 uttumque]uttum C — 2914loquetur]loquitur C —— 2015 uoluntate] uoluntatem C 2018 quae inter lin. C, cum in fextu del. loquitur] loquor C 2020 incorporalium naturarum] incorporabilium naturalium C ^ 2026 Alexandrinus wacat CT 2028 Si est] sicut C

330

THEOL. CHRIST. IV, 130-132

credendum est Spiritum Patris esse et Filii. Item : ‘Non dicatis minorem esse Filium de Patre genitum, sed istum qui natus est de Spiritu Sancto et Maria uirgine'. Item : 'Istum Spiritum Sanctum dici2040 mus Patri et Filio esse coaequalem, et procedentem de Patre et Filio. Hoc credite ne colloquia mala corrumpant mores uestros bonos'. Item : *Sunt haeretici qui dicunt Spiritum Sanctum inter creaturas esse ordinatum’. Item : ‘Videte ubique sacramentum Trinitatis. Ecce et in Spiritum Sanctum creditis, qui Spiritus Sanctus procedens de Patre 2045 et Filio caritate coniungitur'. 1391. Augustinus, libro Quaestionum ad Ovosium, capitulo II : ‘Ipse Dominus noster Iesus Christus post resurrectionem suam, ut ostenderet a se procedere Spiritum Sanctum sicut a Patre, insufflans in discipulos suos ait : Accipite Spiritum Sanctum’. Idem, libro IV 2050 De Twinitate : ‘Nec possumus dicere quod Spiritus Sanctus et a Filio non procedat. Nec enim frustra idem Spiritus et Patris et Filii Spiritus dicitur. Nec uideo quid aliud significare uoluerit, cum sufflans ait : Accipite Spiritum Sanctum. Neque enim flatus ille corporeus substantia Spiritus Sancti fuit, sed demonstratio et a Filio procedere Spiritum 2055 Sanctum’. Idem, in libro [XV] De Trinitate : 'Sicut unicum Dei Verbum proprie uocamus nomine sapientiae, cum sit uniuersaliter et Spiritus Sanctus et Pater ipsa sapientia, ita Spiritus proprie nuncupatur uocabulo

caritatis,

cum

sit et Pater et Filius uniuersaliter

caritas'.

‘De utroque autem procedere sic docetur, quia ipse Filius ait : De Patre 2060 procedit, et discipulis suis insufflauit et ait : Accipite Spiritum Sanctum, ut eum etiam de se procedere ostenderet. Et ipsa est wirtus quae de illo exibat et sanabat omnes, sicut legitur in Euangelio'.

2065

132. Sufficere autem putamus quod in processione Spiritus Veritas solum Patrem commemorat. Cum enim ipsa sapientia, ut dictum est, quaedam sit potentia atque in ipsa potentia sit T3 ite add Sch mie 6T:

2037/2039 Ibid. 95 H. 2039/2041 Ibid. 95 ; — ap. Abael. adhuc TSch II, 160. 2041 I Cor. 15, 33. 2042/2043 Ed. cit. V, 95 M ; — ap. Abael. adhuc TSch II, 160. 2043/2045 Ed. cit. V, 95 I 2046/2049 Pseudo-Aug., Dialogus quaestionum Orosii et Augustini 2, PL 40, 734; — ap. Abael. adhuc TSch II, 161. 2049 Ioh. 20, 22. 2049/2055 Cap. 20, 29, PL 42, 908 ; — ap. Abael. adhuc TSch II, 161. 2053 Ioh. 20, 22. 2055/2058 Cap. 17, 31, PL 42, 1082 ; — ap. Abael. adhuc TSch II, 161. 2059/2062 De Trin. XV, 26, PL 1092-1093 ; — ap. Abael. adhuc TSch Il, 161; partim T'Chr IV 133. 2059/2060 Ioh. 15, 26. 2060

Ioh. 20, 22.

2061/2062 Luc. 6, 19.

2064/2066 TChr IV, 88.

2037 Spiritum] sanctum add. C 2041 colloquia] uestra add. del. T 2044/2055 de Patre... Sanctum extra textum T 2045 coniungitur] coniungi C 2049 in discipulos suos oz. T 2050 Nec ex non T et oz. C 2054 a Filio ex alio C — 2055/2062 Idem... Euangelio oz. T ^ 2063 quod] qui C — 2065 ut] ut add. R

THEOL. CHRIST. IV, 132-134

33I

sapientia inclusa, satis probabiliter apparet per processionem Spiritus ex potentia processio ipsius ex sapientia. Sed et Hieronymus,

scribens De fide, solum Patrem commemorat,

sicut et in symbolis

principalium

conciliorum

continetur. R 98 x

2070 |Vnde ita Ad Damasum scribit dicens : ‘Credimus et in Spiri-

tum Sanctum, Deum uerum ex Patre procedentem'. Necnon et Augustinus, capitulo I9 libri Enchiridion, de solo Patre in processione Spiritus mentionem facit, licet Spiritum ipsum tam Patris quam Filii esse dicat, his quidem uerbis : 'Satis est 2075 Christiano rerum creatarum causas nonnisi bonitatem credere creatoris, nullamque esse naturam quae non aut ipse sit aut ab ipso, eumque esse Trinitatem, Patrem scilicet et Filium a Patre genitum, et Spiritum Sanctum ab eodem Patre procedentem sed unum eumdemque Spiritum et Patris et Fili. 2080 133, Multis tamen aliis locis, tam ipse Augustinus quam omnes fere Latini theologi Spiritum Sanctum ex Filio quoque procedere et profitentur et comprobant. Vnde et ipse in XV De Trinitate, capitulo XXVI, de processione Spiritus disserens ait : 'Scriptura sancta Spiritum eum dicit amborum. De quo 2085 dicit Apostolus : Misit Deus Spiritum Filii sui in corda nostra. Et de quo dicit idem Filius : Spiritus Patris uestri qui loquitur in uobis ; de quo idem dicit : Quem ego mittam uobis a Patre, et alio loco : Quem mittet Pater in nomine meo. Et cum resurrexisset a mortuis, discipulis suis | insufflauit et ait : Accifite T 153 tb

2090 Spiritum Sanctum, ut eum etiam de se procedere ostenderet’. Quippe quomodo apertius quam insufflando docere potuerit Spiritum Sanctum ex se quoque |procedere ? praesertim cum C 257 Spiritum quasi 'spiramen' a spirando dictum esse constet, et iuxta propriam significationem Spiritus Sanctus hoc loco, ut 2095 dictum est, sonet ‘procedens’. Vnde necesse est ut cuiuscum-

que Spiritus esse dicatur, uel ab eo mitti, uel ab ipso procedere concedatur. 134. Proprie tamen seu principaliter ab ipso Patre proce133 :'cft Tcp Wl, x62.

I34 : ad TSch Il, 163.

2068/2071 Pseudo-Hieron., pseudo-Aug., potius Pelagius, Libellus fidei ad Innocendium papam 5, PL 39, 2181, PL 45, 1716, PL 48, 489B.

2072/2079 Cap. 9, 3,

2080/2090 PL 42, PL 40, 235-236, ut supta iam TCér II, 30, III, 76 et 99. 1092-1093 ; — textus ille partim legitur supra, TCdr IV, 151. 2085 Gal. 4, 6. 2089/2090 2088 Ioh. 14, 26. 2087 Ioh. 15, 26. 2086/2087 Matth. 10, 20. Ioh. 20, 22-23. 2094/2095 Supra, TChr IV, 117.

2070 scribit dicens] scribens 2067 ipsius] illius C 2066 pet inter lin. T, om. C 2086 2077/2078 Patre] patrem C 2075 creatatum] cteatutarum C dicit C 2093 2090 ostenderet ex ostendat C 2087 idem] item RT qui ozz. C constet] constat C

332

THEOL!) CHRIST. IV; x34

dere Spiritus dicitur. Vnde

Hieronymus, Definitionem fidei

2100 Catholicae Nicaenique symboli retractans ait : 'Credimus et in Spiritum Sanctum qui de Patre procedit proprie’. Item : ‘Spiritum Sanctum uerum Deum inuenimus in Scriptura et de Patre proprie esse’. Et iterum : ‘De Patre Filius, et Spiritus proprie et uere de Patre procedit. Primum igitur accipe quod 219; de Patre est proprie Spiritus Sanctus, dicente Scriptura : Verbo Domini caeli firmati sunt et spiritu oris eius omnis uirtus eorum ; et Saluator ait : Spiritus ueritatis qui de Patre procedit’. Et? beatus Augustinus in | XV De Trinitate, capitulo R 98 v XVIII : ‘Non frustra in hac Trinitate non dicitur Verbum Dei 2110 nisi Filius, nec donum Dei nisi Spiritus Sanctus, nec de quo genitum est Verbum et de quo procedit principaliter Spiritus Sanctus nisi Deus Pater. Ideo autem addidi 'principaliter' quia et de Filio Spiritus Sanctus procedere reperitur. Sed hoc quoque illi Pater dedit non iam existenti et nondum habenti, 2115 Sed quidquid unigenito Verbo dedit, gignendo dedit. Sic ergo eum genuit, ut etiam de illo bonum commune procederet', — acsi aperte Augustinus his uerbis determinet per hoc Spiritum Sanctum principaliter ex Patre procedere, et non principaliter ex Filio, quia sic ex Patre procedit quasi primo loco, 2120 cum eum Pater ab alio non habeat sed a se ipso sicut et a se ipso est, hoc est non ab alio. Filius uero, cum a se non sit sed a Patre, et hunc ipsum Spiritum a Patre habet, a quo per generationem esse habet?. 1.Lecrio Anarr.: Lin. 2108-2123 Et beatus Augustinus ... per generationem esse habet probabiliter non aderant in prima redactione. 2. LEcrro Anazr. : Notulam marginalem add. T : 134-a. Ambrosius, De fide ad Gratianum, libro IV : “Dicit sapientia Dei : Ex ore altissimi prodiui, hoc est non coacta sed libera, non potestati sed nate generationis atcano". ing obnoxia 1-3 Vt supra, TChr IV, 115-a.

1-2 Eccli. 24, 5.

Fragm. 134-a mg ad num. 134 in T, quibusdam abscisis ; om. C chana T

3 arcano] at-

134-a : ex TSch IL, 130; cft TChr IV, 115-a.

2099/2101 Pseudo-Hieron., Epis. XVII, ad Cyrillum, potius Anonymus, Commentarius in Tomum Damasi papae t, PL 30, 176D ; — ap. Abael. adhuc TSch II, 163. 2101/2103 N. 3, PL 30, 179C ;— ap. Abael. adhuc TSch II, 163. 2103/2108 Ibid., PL 30, 179D ; — ap. Abael. adhuc TSch II, 165. 2105/2107 Ps. 32, 6. 2107/2108 Ioh. 15, 26. 2108/2116 Potius c. 17, 29, PL 42, 1081 ; — ap. Abael. adhuc TSch II, 165, ubi tamen textus infeliciter interrumpitur propter insertionem alterius textus Augustini. 2104 Patre] qui add. CT 2107 ait] Et saluator ait add. del. C de] a in textu T, l. de inter lin. 2112 autem om. C 2115 dedit!] non iam existenti et nondum habenti dittogr. add. del. C ; cfr paulo supra 2121 non!] est add. C

THEOL. CHRIST. IV, 135

333 135. Sed quid est quod dictum est ‘proprie’ Spiritum ex 2125 Patre procedere ? Numquid ‘proprie’ ibi dictum est sicut hoc loco *principaliter' ? Et fortasse eodem modo dici uideri posset, nisi quod ibi interseritur quod et Filius ex Patre natus sit proprie, sicut et Spiritus ex Patre proprie dicitur esse. Dictum quippe tbidem est : ‘Filius non ex semetipso natus est, sed ex 2130 Patre natus est proprie, non in tempore sed semper, non aliunde sed de sua substantia', non de aliena sed de sua propria. At uero, si eodem modo et in Filio et in Spiritu accipitur ‘proprie’, cum hic scilicet proprie nasci ex Patre et ille proprie procedere dicitur ex Patre, et tale sit dicere ‘proprie’ ac si 2135 diceretur 'principaliter', quomodo Filium ex Patre principaliter nasci dicemus,

cum

ex eo solo natus sit, nisi forte cum

ibidem statim additum sit ‘non in tempore sed semper’ respectu temporalis generationis eiusdem Filii ex matre id dictum sit, ut uidelicet haec principalis et prima sit quae est aeterna, 2140 per quam ab aequalitate Patris non receditur, illa uero quasi posterior et temporalis secundum quam minor Patre Filius ipse dicitur ? Possumus etiam dicere in eo Filium ex Patre proprie natum esse siue genitum, quod naturalis eius sit Filius, non adoptiuus, sicut et statim determinatur cum subditur 2145 ‘non aliunde sed de sua substantia’. Sed et secundum hoc quod iuxta philosophos nata siue genita omnia dicuntur quae ab aliquo habent esse, proprie |Filius solus ex Patre natus est, R 99 r quia solus ipse nascendo ex ipsa Patris substantia est. Spiritus uero Sanctus secundum hoc ex Patre solo proprie procedere 2150 dicitur, quod ab eo sic procedit quasi a summo principio, qui uidelicet ab alio non est. Inde enim aliquid proprie procedere dicitur, unde primo uenire ac moueri cepit, sicut lacus ex fonte, non ex riuo sed per riuum, in quem a fonte emissus,

per eum transiit ac peruenit in stagnum. Sic et Spiritus Sanc2155 tus ex Patre proprie procedere dicitur quasi a summa origine, quae scilicet aliunde non est, et ab ipso in Filium quasi in riuum, quia et quod habet Filius, ab ipso habet a quo et hoc 135 : ad TSch Il, 164.

2124/2126 Vt in textibus pseudo-Hieronymi, in Pseudo-Hieron., seu Anonymus, Commentarius 177C ;— ap. Abael. adhuc TSch IL 164. 2145/2147 TChr I 67, 70, 113. 2151/2159 TChr IV, 83.

2128 et om. C ex] a T in inter lin. C, ex in textu del. dicatur C inter lin. C

initio TChr IV, 154. 2128/2131 in Tomum Damasi papae 2, PL 30, 2137 et 2145 Vt in notula praec. Resp. Anselm. Cantuar., ut supra

2130 est] sed ex patre natus est add. del. R 2135 diceretur] 2133 scilicet inter lin. R

id 2138 ex matte ozz. T 2136 ex eo inter lin. R, eo in textu del. 2154 eum] eam R 2149 ex]a C 2143 prtoptie] proprium R

334

THEOL. CHRIST. IV, 135-136

ipsum habet quod ipse est, et per Filium ad nos tandem quasi in stagnum huius saeculi. Quippe qui omnia in sapientia facit 2160 ac disponit, | et in hac ipsa sapientia sua Spiritum tribuit C 258 suorum distributorem donorum, non improuide uel inconsideratel.

R 136. Vnde et beatus Hi-

larius Spiritum a Patre per 2165 Filium magis quam a Patre et Filio procedere dicit.

2170

2175

CT 136.

Vnde

et beatus

Hilarius Spiritum a Patre per Filium magis quam a Patre et Filio procedere seu esse sicut et mitti perhibet, ita ad Deum Patrem de Spiritu ipso et Filio loquens in XII De Trimitate libro : ‘In Sancto Spiritu tuo, ex te profecto et per eum misso’. Item : ‘Ex te per eum Sanctus Spiritus tuus est’. Item : ‘Filium tuum una tecum adorem, Sanctum Spiritum tuum qui ex te per Vnigenitum tuum est promerear’.

Et hoc fortasse modo, si a solo Patre procedere Spiritum Graeci intelligant, eo uidelicet quod sic ab ipso sit quasi a sum2180 mo et non existente ab alio, nulla est sententiae controuersia,

sed uerborum diuersitas. Certum quippe est et solam personam Patris hoc modo summam debere praedicari, et Spiritum ab ipso quoque esse sicut a Filio, qui ipsius quoque sicut et Filii Spiritus dicitur. 1. Lectio AaAZL. : Notulam marginalem add. T : 135-2, Caritas Dei qua se ad creaturas per affectum extendit, id est bona eius erga eas uoluntas, tam in eis condendis quam disponendis, qua uide3 licet Deus non solum bonum uult, sed etiam bene, ut rationalis monstretur, ex Patre procedere dicitur et Filio, hoc est in illis quasi primordium et causam suae existentiae habete, cum ex eo Deus rationabiliter uelit quidquid de 6 condendis uel disponendis creaturis instituit, quia et potentiam et sollertiam in his uel condendis uel disponendis plenam obtinet.

Fragm. 135-a extra Textum T, ad num. 135 (om. C)

136 : ad TSch 1I, 165.

2163/2172 N. 55, PL 10, 469A ;— ap. Abael. adhuc TSch II, 165. N. 56, PL 10, 470A ; — ap. Abael. adhuc TSc/ II, 165.

472A ;— ap. Abael. adhuc TSch I, 165.

2173 Sanctus Spiritus /7rp T

2172/2174

2174/2177 N. 57, PL 10,

UHDEOL CETRISTUIYV, 137-139

335

218;

187. Quod uero nonnulli mouentur ex eo quod dicimus Filium a Patre per generationem esse, et Spiritum a Patre et a Filio per processionem, nec tamen ideo Patrem per existentiam priorem esse Filio uel Patrem aut Filium Spiritu Sancto, potest ex multorum similitudine exemplorum refelli. Solis quippe substantia et splendida est et illumi2190 nabilis, id est potens illuminare aliquid, et, cum sit splendor ex sole et illuminabilitas ex sole simul et splendore, numquam tamen aliquid ex his tribus per existentiam aliquid aliorum praecesserit.

138. Sed | si quis illam philosophicam Platonicae rationis T 155 va considerationem altius inspiciat, qua uidelicet de Deo opifice

219; ad similitudinem quamdam

2200

2205

2210

2215

sollertis artificis agit, praemedi-

tantis scilicet et deliberantis ea quae facturus est, ne quid inconuenienter componat et prius singula ratione quam opere formantis, — ad hunc quippe modum Plato formas exemplares in mente diuina considerat, quas ideas appellat, ad quas postmodum quasi ad exemplar quoddam summi artificis prouidentia operata est, — uidebit Spiritum Sanctum ex Filio quoque siue per Filium recte procedere, cum ex ratione sapientiae uniuersa Dei opera administrentur et ita quodammodo conceptus diuinae mentis in effectum per operationem prodeat. Effectus autem ad Spiritum pertinent, qui ex bonitate conditoris eueniunt, quia Spiritus ipse bonitas est. 139. Dicamus itaque Spiritum ex Filio quoque procedere, cum ratio diuinae prouidentiae ad effectum benignitatis perducitur, et quod ab aeterno faciendum prouiderit, temporaliter quando uult facit. Hanc autem processionem, qua scilicet conceptus mentis in effectum operando prodit, Priscianus in I Constructionum diligenter aperit dicens ‘generales et speciales formas rerum intelligibiliter in mente diuina constitisse antequam in corpora prodirent', hoc est in effecta per operationem. Quod est dicere : antea prouidit | Deus quid et R 99 v qualiter ageret quam illud opere impleret ; ac si diceret : nihil impraemeditate siue indiscrete egit. 137. cad, USch E 9x60: 138 : ex [Sum III, 91, quibusdam tamen mutatis et omissis ; — ad TSch II, 167. 139 : ex [Sum Ill, 92 ; — ad TSch II, 168.

2185/2192 TChr IV, 157 tespondet ad T'Cir III, 114, et probabiliter hoc loco ab amanuensibus in TChr IV inserebatur.

ed. Waszink

(Plato Latinus

IV) 32-33.

2198/2201 Timaeus 39e, transl. Calcidii,

2210/2214

Priscianus,

Institutiones

grammaticae XVII, 6, ed. Krenn, Il, 32 ; — ap. Abael. adhuc T.5zz III, 92 ; TSch IL, 168.

2186 et!] filium add. del. T — .pet? inter lin. C 2196 ne quid] nequit R diligenter aperit rp C 2213 speciales ex spitituales R ; spirituales C

2212

336

THEOL. CHRIST. IV, 140-142

140. Macrobius quoque ipsam etiam animam mundi, quam putamus Spiritum Sanctum intelligi, ex noy, hoc est 2220 Filio, praecipue esse declarat, cum aperte eam a noy creatam siue natam, sicut et ipsam noun a Deo Patre esse profitetur,

ita generaliter de origine animae exorsus : ‘Deus, qui prima causa et est et uocatur, unus omnium quae sunt quaeque ui-

dentur esse princeps et origo est. Hic superabundanti maiesta2225 tis fecunditate de se mentem creauit. Haec mens quae nous uocatur, qua Patrem inspicit, plenam similitudinem seruat

auctoris. Animam uero de se creat, posteriora respiciens. Rursum anima Patrem, qua intuetur, induitur ac paulatim regrediente respectu in fabricam corporum incorporea ipsa dege2230 nerat'.

141. 'Creari' autem siue ‘nasci’ hoc loco Macrobius abusiue protulit, sicut et in primo Libro determinauimus, cum uidelicet tam mentem ipsam quam animam creatam dixerit, mentem quidem ex Deo, hoc est Filium ex Patre, et animam

2235 |ex mente, hoc est Spiritum ex Filio. Vbi et utramque natam C 259 esse insinuat, cum utrique patrem assignat, Deum quidem menti et rursum mentem ipsam animae. Creari itaque siue nasci 'esse ex alio' intelligit, ut tale sit quod ait hoc ex illo nasci siue creari quasi simpliciter diceret hoc ex illo esse. Suffi2240 cit autem philosopho, ad ostendendum animam ipsam tam ex Patre quam ex Filio esse, solum memorasse hoc loco Filium, quia, cum Filius ex ipso Patre sit, et Spiritus ipse, hoc est

anima ipsa, ex Filio esse assignatur, liquet profecto ipsam quoque ex Patrem esse secundum quod et ipse eam philoso224; phus a Deo et noy iuxta sapientes nominari supra inductus asseruit. 142. Quod uero ait mentem esse ex fecunditate maiestatis', tale est ac si diceret sapientiam ex ipsa omnipotentia esse natam. Proprie namque maiestas ac reuerentia potentiae ad2250 scribi solet. Ouod uero dicit quod ‘mens, qua Patrem inspicit, similitudinem seruat auctoris', ita dictum puto ac si aperte dicat Filium ipsum in omni re, in qua similis est Patri, aequalem omnino illi esse. Potens quippe est sicut et Pater et tantumdem potens. Bonus est sicut Pater et aeque bonus. Sic et 140 : ad TSch I, 169.

141 : ad TSch IL, 170.

142 : ad TSch IL, 171.

2218/2230 In Somnium Scipionis Y, 14 ; — ap. Abael. adhuc TSch II, 169. 2232 T Cbr I, 113. 2247/2251 Paulo supta, lin. 2224/2225.

2231/

2218 animam mundi “rp T 2228/2229 regrediente] redigente RCT 2232 Libro]loco T 2235 Spiritum] sanctum add. C 2239 diceret hoc ex illo esse] hoc ex illo esse diceret C 2241 ex inter lin. C, ab in textu del. 2242 ipse ex

inse R

2248 ipsa ex ipsam C

THEOL.

CHRIST.

IV, 142-145

337

2255 in ceteris in quibus habet similitudinem cum Patre, et aequa-

litatem habet. Non autem in omnibus similitudinem habet cum Patre, cum ipse solus sit genitus et solus Pater genitor. | Quod quidem ad distinctionem personarum attinet secun- R zoo t dum proprietates earum, secundum nos etiam qui solum 2260 Filium incarnatum credimus, in hoc uno Filium minorem Patre, non aequalem dicimus. 143. Nous "posteriora" respiciens animam creat', quia Spiritus Sanctus qui ex Filio est, siue quaecumque anima ab i ipso conditore suo ducens exordium, hoc ipsum quod anima est, id 2265 est uita creatarum rerum, ex respectu quodam ipsius creatoris

habet, hoc est ex beneficio diuinae sapientiae cuncta disponentis, ut in ipso respectu Dei diuinum intelligatur beneficium. Anima quippe ab 'animando', hoc est uiuificando dicta est. Spiritus quidem Sanctus, utiin primo Libro distinximus, quasi 2270 anima est, hoc est uita nostrarum animarum,

et nostrae ani-

mae quasi quaedam eius corpora sunt, ab ipso scilicet donis suae gratiae interius uegetata ; quam rursus animalem uitam nobis certum est impertire. “‘Patrem’ suum, id est noun, dicit animam indui in ea sua ui qua intuetur, hoc est ratione utitur,

227; quia ex ratione quam habet, maximam similitudinem cum diuina sapientia tenet, cum ratio maxime sit adscribenda sapientiae. 144. ‘Paulatim anima incorporea' respicit, quia ad comparationem plenitudinis illius summi boni, modicum est quid2280 quid habemus, quantumcumque dona uirtutum ab ipso susceperimus. Possumus etiam in eo 'paulatim' dictum esse intelligere quod quibusdam gradibus per interualla temporum a minimis ad maxima Spiritus suos fideles promoueat, nec sua simul conferat dona. ‘Degenerare’ dicitur anima in ipso suae 2285 operationis effectu, ex quo anima dicta est, cum non sit hoc aeternum sed temporale quod operatur. 145. In quo, ni fallor, illud facile est absolui quod

Plato

animam mundi incepisse uoluerit, nec coaeternam esse Deo et menti. Cum enim Spiritum Sanctum animam magis quam 145 : ad TSch Il, 172.

TA4.: ad Dep,

2725

145 :ex [Sum II, 94, quibus-

dam tamen mutatis ; — ad TSch Il, 174.

2262 Vt lin. 2227. lin, 2228.

2278

2269/2273 T'Chr I, 89 et 96. Vt lin. 2228/2229.

2229/2230. ^ 2287/2289 Cfr TChr I, 123.

2281

2273/2274 Paulo supra,

Vt lin. 2228.

2284

Vt lin.

2255/2256 cum Patre... similitudinem om. C (homoiot.) 2266 beneficio] beneficium C 2272 interius TSch, sacan? RCT 2274 indui] indui superscr. R 2280/2281 suscepetimus] suscepimus C 2281 etiam] autem C 2282 quod] quia C 2284 suae] suo C 22

XII

338

THEOL. CHRIST. IV, 145-148

2290 Spiritum appellauerit quasi ab ‘animando’, hoc est uiuificando nos donis suae gratiae per incrementa uirtutum, non semper ipse Spiritus anima fuit, id est uiuificans, quia dum nondum creaturae essent quibus dona sua distribueret, in illas donorum suorum distributionem | non exercebat. Sicut ergo Spiri- R 100 v 2295 tum Sanctum qui in se est omnino simplex, multiplicem tamen dicimus et septem spiritus appellamus secundum diuersitatem donorum, ita etiam philosophus eumdem, qui in essentia propria essentialiter subsistit, incepisse quantum ad effecta sua uoluit, ex quibus eum animam magis quam spiritum appella2300 uit. ‘Spiritus’ quippe nomen est naturae, ‘anima’ uero officii, ab 'animando' scilicet. 146. Sicut ergo ipsos caelestes spiritus semper quidem spiritus sed non semper angelos esse profitemur, |eo quod 'angelus' C 260 nomen sit officii, non naturae, et Dominum Iesum Christum 2305 secundum humanitatem incepisse, secundum uero diuinitatem

aeternum esse praedicamus, ita et Spiritum Sanctum secun-

dum subsistentiam essentiae suae aeternum, secundum effecta

uero incepisse dicamus ; quod est | dicere effecta potius quam T 153 vb ipsum incepisse. Et hunc quidem philosophi sensum esse arbi2310 tror sub illo animae typo qua eam creatam esse, id est incepisse, perhibet, et quasi temporalem esse, non aeternum. Iuxta quod et Macrobius animae ipsi tam Deum quam noun praeferre non abhorret. 147. Vocet itaque Spiritum Sanctum Plato animam se2531; cundum effectum operum ; nos uero dicamus Spiritum secundum naturalem suae bonitatis affectum, quem ita ab aeterno habuit ut tunc opere eum impleret quando implendum esse prouiderit. Dicat ille animam incepisse secundum effecta ; nos uero Spiritum in affectu suae bonitatis aeternaliter perseue2520 rare. Dicat ille animam incepisse ; nos Spiritum omnino aeternum esse. Sit processio Spiritus secundum affectum aeterna, quia scilicet ab aeterno sic uoluit ; sit processio animae secundum effectum temporalis. 148. Vtramque autem Spiritus processionem, tam secun2325 dum effecta scilicet quam secundum affectum, a sanctis patri146 : ex T'Sum II, 95, diuersis tamen additis ;— ad TSch II, 175. III, 96 ; — ad TSch IL, 176.

148 : ad TSch II, 177.

147 : ex [Sum

2312/2313 Nempe in textu citato TChr IV, 140.

2294 distributionem] non aad. del. R. 2295/2296 tamen dicimus zrp C 2299 quam] pretium add. C 2307 subsistentiam ex subsistentie C 2315 dicamus] dicimus C 2317 opere oz. C impleret] implet C 2319 suae] siue C 2321 processio] processessio C

TIDEOR

CHRIST.

IV, 148-149

339

bus distinctam esse cognouimus. De processione quidem efficaciae Beda in Homilia dominicae primae post Ascensionem ita loquitur : ‘Cum Spiritus gratia datur hominibus, profecto mittitur Spiritus a Patre, mittitur et a Filio. Procedit a Patre,

2330 procedit et a Filio, quia et eius missio |ipsa processio est qua R ror t ex Patre procedit et Filio’. Ipse etiam Augustinus utrumque processionis modum diligenter distinguit, cum eum procedere perhibet tam secundum hoc quod datur, quam secundum id quod dabilis est. Vnde libro V De Trinitate, cum ad proces2335 Sionem Spiritus peruenisset, ait : ‘Procedit non quomodo natus

sed quomodo datus. Quod autem datum est, et ad eum qui dedit refertur et ad eos quibus dedit'. Item : ‘Sed si non procedit nisi cum datur, nec procederet utique priusquam esset cui daretur. Nam donum potest esse et antequam detur, donatum 2340 autem nisi datum fuerit nullo modo dici potest’. 149. Quid itaque mirum, cum duobus modis Spiritum procedere dicamus, si secundum alterum processionis modum dicatur Spiritus a nobis, et secundum alterum uocetur anima a philosophis ? Illud ergo Spiritus aeternaliter, hoc temporali2345 ter habet.

Vnde

et statim in eodem

idem

adnectit

dicens

:

"Nec moueat quod Spiritus Sanctus, cum sit coaeternus Patri et Filio, dicatur tamen aliquid ex tempore ueluti hoc ipsum quod donatum dicimus. Nam sempiterne Spiritus donum, temporaliter autem donatum. Nam etsi ‘dominus’ non dicitur 2350 nisi cum habere incipit seruum, etiam ista appellatio relatiua

ex tempore est Deo. Non enim sempiterna creatura est cuius est ille Dominus’. Item : ‘Ecce Dominum esse non sempiternum habet, ne cogamur etiam creaturam sempiternam dicere, quia ille sempiterne non dominaretur, nisi etiam ista sempi2355 terne famularetur'.

Qui etiam in eodem libro, superiori capi-

tulo, Spiritum etiam secundum effecta manifeste uocat, cum

ei principium assignat. Ait autem sic : 'Quod datum est, et ad 149 : quaedam inter ultima uocabula ex T5uzz III, 97 ; — ad TSch Il, 178.

2326/2331 Homiliae, lib. II, Hom. X, PL 94, 182A ;— ap. Abael. adhuc TSch II, 177 ; SINbr 20, 8, SINJong 24, 8. 2331/2337 Cap. 14, 15, Pl 42, 921 ; — ap. Abael.

adhuc TSch II, 177 ; pattim TSch 1I, 130 (redactio ultima). 2337/2340 Cap. 15, 16, PL 42, 921-922 ; — ap. Abael. adhuc TSch II, 177 ; SINbr 20, 10, SIN/ong 24, 10. 2345/2352 Aug., De Trinitate V, 16, 17, PL 42, 922 ; — ap. Abael. adhuc TScé II, 178 ; SINbr 20, 11, $INIong 24, 11. 2352/2355 Ibid., PL 42, 922 ; — ap. Abael. adhuc TSch II, 178 ; SNobr 20, 12, $INlong 24, 12. 2355/2366 Lib. V, 14, 15, PL 42, 921 ; — ap. Abael. adhuc TSch II, 178 ; breuius SINbr 20, 9, SIN/ong 24, 9.

2329 Patre?] procedit add. del. R 2331 et] a add. del. T 2334 id] hoc G 2334/2335 processionem] processione R 2340 autem om. C 2350 etiam]

est C

2353 cogamut] esse add. de/. T

340 2360

2365

2370

2375

THEOL. CHRIST. IV, 149-151

eum qui dedit refertur et ad eos quibus dedit. Ita Spiritus Sanctus dicitur et Dei qui dedit, et noster qui accipimus. Vnde scriptum est de Iohanne quod in spiritu Eliae ueniret. Hoc et de Moyse intelligendum est, cum ait ei Dominus : Tollam de spiritu tuo et dabo eis, hoc est de Spiritu Sancto quem tibi dedi. Si ergo et quod datur principium habet eum a quo datur, quia non aliunde | accepit illud quod ab ipso procedit, fatendumR xo: v est Patrem et Filium principium esse Spiritus Sancti, non duo principia sed unum principium'. 150. Liquet itaque Au gustinum hoc loco |Spiritum acce- C 26: pisse secundum effecta, cum dicit 'datum', magis quam secundum naturalem suae benignitatis affectum. Vnde bene secundum effecta Pater et Filius priores Spiritu dicuntur et quasi principium eius, quia ex potentia moderante sapientia effectus gratiae descendit, ex quo Spiritus etiam hoc loco appellatur, et prius potentiam et sapientiam esse oportet, ut postea aliquid in effectum ducatur. Tale est ergo Patrem et Filium esse principium Spiritus Sancti ac si dicamus Spiritum ex ambobus per effectum procedere, hoc est potentiam Dei, moderante eius ratione ad actum perduci. 151. Et hoc quidem modo si quis nomen ‘Spiritus’ accipiat, secundum scilicet suae gratiae effecta, non recte dicitur Spiri-

2380 tus aeternus sicut nec Dominus aut creator, quia, ut diximus,

non semper Spiritus secundum effecta exstitit. Vnde et bene euangelista Iohannes ab aeternitate Dei inchoans, cum Verbum apud Deum aeternaliter esse ostenderet dicens : In principium erat Verbum. et Verbum erat apud Deum et Deus erat 2385 Verbum. Hoc erat in principio apud Deum. Omnia per ipsum facta sunt etc., nullam Spiritus mentionem habuisse uidetur qua eum aeternum esse adstrueret, cum de Deo et Verbo eius loquens, Patri et Verbo solummodo aeternitatem adscribit dicens : Hoc erat in principio apud Deum. Qui in eo fortasse 2390 quod. subiunxit de effectu operum dicens : Omnia per ipsum facta sunt, Spiritum designasse uidetur secundum effecta ipsa quae sua Deus condidit bonitate, secundum quae, ut diximus,

150: ex TSum III, 98; — TSch I, 180.

2359/2360 Luc. 1, 17. 2382/2386 Ioh. 1, 1-3.

ad TSch II, 179.

151: ex [Sum lll, 99; — ad

2360/2362 Num. 11, 17. 2380 E. g. TChr IV, 147. 2392 Paulo supra, et TChr IV, 147.

2362 dedi ex dedit R 2363 eum inter lin. C, id in textu del. 2364 non inter lin. R 2367 loco] hoc loco add. C 2368 datum] datim R 2375 Spiritum] et add. del. R 2376 effectum ex affectum T 2381 Spiritusom.C — 2386 sunt] spititum add. C 2388 solummodo aetetnitatem ¢rp C

THEOL. CHRIST. IV, 151-153

341

aeternus non est Spiritus, id est datus, sicut nec anima mundi

quam

23955 cum

Plato dicit. Nec mirum locum euangelistae maxime

Platone conuenire, cum totam uerborum istorum sen-

tentiam in libris Platonicorum minimus, inuenerit.

2400

2405

2410

2415

2420

2425

Augustinus, ut supra me-

152. Sunt autem nonnulli qui caritatem Dei non solum ad creaturas porrigi uelint, uerum |etiam ab una persona in alte- R 102 r ram, ut uidelicet amor Patris etiam in Filium uel Filii in Patrem Spiritus ipse sit. Ouod aperte Augustinus in XV De Trinitate adstruit his uerbis : ‘Denique, si in nobis Dei nihil maius est caritate, et nullum est maius donum Dei quam Spiritus Sanctus, quid consequentius quam ut ipse sit caritas quae dicitur Deus et ex Deo ? Et si caritas, qua Pater diligit Filium et Patrem diligit Filius, ineffabiliter communionem amborum demonstrat, quid conuenientius quam ut ille proprie dicatur caritas qui Spiritus est communis amborum’ ? Hinc et illud est Hieronymi super XVII psalmum : 'Spiritus Sanctus nec Pater est nec Filius, sed dilectio quam habet Pater in Filio et Filius in Patre'. Quod fortasse ideo maxime dicendum uidetur et tenendum, ut uidelicet amor quoque Patris in Filium uel Filii in Patrem dicatur Spiritus Sanctus, et non tantum amor ad creaturas, quod fortassis aliter uideretur Spiritus Sanctus posse non esse, ac per hoc non necessario esse ipsam Trinitatem. Posset quippe esse ut nulla creatura umquam esset, cum nulla ex necessitate sit, ac per hoc consequens uidetur ut iam nec affectus ipsius, quem uidelicet erga creaturas habet, ex necessitate sit, ac per hoc Spiritus ipse ex necessitate non sit, quem dicimus ipsum affectum Dei esse siue amorem. At uero, si amorem Dei non solum erga creaturas, uerum etiam unius personae erga alteram accipiamus, aperte hoc inconueniens euitamus. Ac fortasse cum creaturae ipsae ex necessitate non sint, hoc est possint omnino non esse, ipse tamen Deus ipsa sua uoluntate necessario permanet nec potest aliquo suo bono carere per omnia incommutabilis. 153. Sed de hoc plenius tractandum nobis postmodum reseruamus, cum de diuina potestate principale tractanti se obtule152 : ad TSch II, 181.

153 : ad T'Scb II, 182.

2394 Vt supta, TChr IV, 145 et 147. 2394/2397 T'Chr I, 124-125. 2401/2408 Cap. 19, 37, PL 42, 1086 ; — ap. Abael. adhuc ¢sch 73 uel TSch I, 66 ; TSch II, 181 ; SINbr 20, 4, SINlong 24, 4. 2409/2411 Pseudo-Hieton., Breuiarium im psalmos, Ps. 17 [1], PL 26, 863C ; — ap. Abael. adhuc TSch II, 181 ; $INPr 20, 7, SINlong 24, 7. 2427/2429 TChr V, 43-44 ; 51-58.

2403 quam] quod R 2404 Sanctus] et add. C 2407 ambotum ex eorum C 2409 XVII] VII decimum C 2417 umquam ex numquam C

342

THEOL. CHRIST. IV, 153-155

rit negotium. — Donum tamen Patris quantum ad Filium uel 243o Filii quantum |ad Patrem nequaquam dicendum esse arbitror C 262 | Spiritum, | quia nequaquam dari ei potest cui abesse non T 154 ra, R 102 potest, hoc est cui necessario inest qui necessario utriusque est Spiritus.

154. Non alienum a quaestione reor utrum haec nomina 2435 personalium proprietatum quae in Deo sunt, paternitas scilicet, filiatio, processio,

de Deo praedicari ualeant

sicut et

cetera, ut uidelicet quemadmodum dicitur Deus est omnipotentia uel sapientia siue caritas, benignitas, iustitia, misericordia, pietas, ita etiam dici liceat : Deus est paternitas uel

2440 filiatio siue processio. Nihil quippe in Deo esse constat quod ipse non sit, ut longe ante praefati sumus, cum omne quod est bonum siue omnem naturam, aut creatorem aut creaturam

esse necesse sit. Aut itaque has proprietates non esse res aliquas bonas uel naturas dicemus, aut Deum eas esse profitebi244; Mur, cum numquam

eas creari constet quae incipere nullate-

nus potuerunt, sed penitus aeternae sunt. Ac fortasse nihil impedit, si, quemadmodum omnipotentiam Dei Deum omnipotentem esse ponimus, et sapientiam Dei nihil aliud quam Deum sapientem esse intelligimus, uel benignitatem ipsius 2450 quam ipsum benignum, ita et paternitatem Dei Deum Patrem esse concedamus, et filiationem Filium, et processionem procedentem, id est Spiritum Sanctum. His autem enuntiationibus nusquam auctoritatem patrum usam fuisse meminimus sicut supra positis illis, sed ubicumque de ipsis egerint pro2455 prietatibus, eas aut proprietates aut relationes nominasse, quibus nemo umquam nominibus Deum appellauerit. 155. Non itaque fortassis incongruum est, ut, quemadmodum in ceteris rebus relationes a subiectis suis res diuersas non ponimus, nec tamen ideo earum nomine per praedicationem 2460 sibi

coniungimus,

ita etiam

hic

obseruemus,

ut uidelicet

paternitatem Dei uel relationem quam habet ad Filium, nullo 154 : ad TSch II, 183, initium.

2440/2443 TCar III, 60-61, 69-71, 77.

2452/2456 T'Chr III, 170.

2434 alienum] alie non RT 2435 petsonalium] personaliter R 2439 liceat ex licet T 2442 bonum] atque add. del. T siue ozz. C creatorem ex cteationem T cteatotem aut cteaturam] creaturam aut creatorem C 2444. eas esse irp C 2445 quae] et C 2448 et] quia T 2451 processionem] dei add. C 2455 aut] ante T 2456 appellauerit] appellauit C 2457 itaque fortassis incongruum est] est itaque fortassis incongruum C, est itaque incongruum T 2459 earum] eotum RT 2460 obseruemus ex obseruamus C 2461 quam habet] quamlibet T

THEOL. CHRIST. IV, 155-157 modo

Deum

Patrem

uel etiam

Deum

343

esse annuamus ; sed

omnino substantiam diuinam siue personas singulas ad hic quas habent proprietibus relatiuis per praedicationem disiun-

2465 gamus,

| sicut hominem

uel Socratem

a paternitate

quam R 103 r

habet, cum tamen ipsa paternitas non sit res alia ab ipsis, nec fortassis eadem cum res omnino recte dici non possit quae in se ueram non habet ,essentiam, ut sit in se una res numero a ceteris omnibus quae ipsa non sunt rebus essentialiter

2470 discreta. —

Sed de hoc diligentem, ut arbitror, tractatum in

retractatione praedicamentorum nostra continet Grammatica. 156. Tres itaque proprietates, non tres res dicimus, id est

non tres essentias, sed tres in una essentia relationum diuersitates, secundum quas, ut dictum est, tres personae consistunt.

247; Cum itaque has proprietates res non esse ponamus, et dictum sit : quidquid est in Deo Deus est, hoc est nullam rem esse in ipso quae non sit ipse, profecto non possumus cogi ut per hoc has proprietates Deum esse concedamus, cum ipsae, ut dictum est, rerum aliquae non sint existentiae sed in una re consisten2480 tes proprietates. 157. Si quis forte obiiciat quod, si non sint res aliquae, omnino non sint aut nihil sint, cum omne quod est, res aliqua sit, — profecto fallitur, uim enuntiationis distinguere nesciens. ‘Est’ quippe uerbum aequiuoce dici, auctore Porphyrio, 248; Aristoteles asserit, ut aliter scilicet de substantiis, aliter de

earum proprietatibus dicatur. Cum enim dicimus hominem esse, tale est ac si ponamus hominem in sua manere substantia, hoc est aliquem in se ipsum esse siue aliquid esse hominem. Si uero dicamus paternitatem esse, tale est ac si ponamus ali2490 quid esse patrem, non ipsam paternitatem esse suam essentiam. Vnde penitus falsum est paternitatem nihil esse, hoc est non esse quamdiu aliquid pater sit, hoc est eam habeat. Quod etiam dictum est : quidquid est, res est, et ideo paternitatem non esse si ipsa non sit res, — nihil ad formam attinet syllogis2495 mi, si uim et sensum enuntiationum magis quam sonum atten-

damus. Tale quippe est quod dicitur 'quidquid est, res est’,

2490/2471 Abaelardi Grammatica ad nos non peruenit. 2472/2474 T Chr IV, 154155. 2484/2485 Porphyt., Isagoge, transl. Boethii, PL 64, 108. 2492/2494 Cfr TChr Til, 103.

2462 Patrem] esse add. R 2464 habent] personas sing sic add. del.C — 2466 ipsis ex ipsos R 2468 essentiam] entiam CT 2469 essentialiter] entialiter T, enuncialiter C 2470 diligentem inter lin. T 2472 tes dicimus] teddimus C 2474 secundum] pet T 2475 non inter lin. T 2476 sit] est C 2478 concedamus] cogamus C 2481 forte inter lin. R 2482 omnino] omnia T 2483 profecto] profectocto sie C uim] cum T 2485 scilicet inter lin. R, si C 2486 hominem om. T 2488 aliquid ex aliquod C 2490/2491 essentiam] essentia T' 2493 res est /rp C

344

THEOL. CHRIST. IV, 157-158

ac si dicatur : ‘quaecumque res est, ipsa est res’. Cum uero additur ‘paternitas non est res’, et ex his colligitur ‘paternitas non est’, |talis est, ut diximus, |conclusionis sensus ac si dica- C 263, R 103

2500 mus non esse aliquid patrem. Resolutis itaque per expositionem propositionibus, talis erit argumentatio ac si ita dicatur : 'omnis res quae est, res est, sed paternitas non est res,

ergo non habet aliquid paternitatem', — quod omnino non prouenit. 2505 158. Si quis uero grauiter accipiat quod hoc loco lectorem ad retractationem praedicamentorum inuitauerimus, atque hunc sibi tractatum sufficere non posse dicat, et ob hoc eum quasi imperfectum arguat, breuiter de praedicatione patris et paternitatis instrui poterit, quare uidelicet, cum diuersam 2510 rem paternitatem a patre nolimus esse, ea tamen sibi inuicem per praedicationem non iungamus, ut uidelicet dicamus patrem esse paternitatem uel e conuerso. Si enim pater esset paternitas, profecto ex participatione patris esset assignandus pater, ut uidelicet idem penitus esset aliquem esse eum qui 2515 pater est, et eum habere in se ipso paternitatem, hoc est eum

esse patrem, — quod omnino falsum est. Quippe, sicut aliud est aliquid esse id quod est prius uel id quod est perpetuum quam ipsum esse prius uel esse perpetuum, — ibi quippe res formatae, hic formae ipsae praedicantur, — ita aliud est ali2520 quid esse eum qui pater est quam ipsum esse patrem, hoc est aliud est ipsum esse eum qui habet paternitatem quam ipsum habere paternitatem, licet illud sine hoc non possit esse. Qui itaque dicit de aliquo quia est pater, paternitatem, non patrem praedicat. Si uero diceret quia est is qui pater est, hoc est qui 2525 paternitatem habet, tunc utique patrem ipsum praedicaret. Non est itaque pater paternitas, cum ex participatione patris non sit assignandus pater sed ex partipatione, ut dictum est, paternitatis. Sed neque e conuerso paternitas est pater, hoc est habens paternitatem respectu filii sui, cum ipsa omnino 2530 Substantia non sit, ut ex se ipsa filium gignere possit, sed magis proprietas uel relatio substantiae est quam substantia. — Sed haec nunc satis.

2505/2506 In fine TChr IV, 155.

2497 res! inter lin. R. 2498 est tes trp C 2502 res est trp CT 2505 hoc loco] hic C 2507 hoc] hoc add. R 2510 rem inter Jin. R, esse in textu del. paternitatem] paternitatis T tamen] tantum T 2511 uidelicet om. C dicamus] dicemus R 2512 pater inter lin. R 2517 est prius /rp C 2519 hic inter lin. C, ibi in teoctu del. ipsae inter lin. C ptaedicantur] praedicuntur RCT 2530 non] ante R 2531 magis] rerum add. C uel om. T

THEOL. CHRIST. IV, 159-160

345

159. Superest autem nouissima quaestio, quomodo scilicet hanc fidem Trinitatis soli Christiani teneant et non etiam uel 2535 Iudaei uel gentes. | Cum enim Deum esse Patrem et Filium et R 104r

Spiritum Sanctum tale sit, ut diximus, Deum esse potentiam, ut dictum est, generantem et sapientiam genitam et benignitatem procedentem, cum istud nemo discretus ambigat siue Tudaeus siue gentilis, nemini haec fides deesse uidetur. Quod 2540 et nos quidem concedimus sequentes Apostolum qui ait : Quod notum est Dei manifestum est in illis, ac si diceret : quod ad diuinitatem pertinet, ratione perceperunt, quia haec de Deo naturaliter ratio unumquemque edocet. Vnde et superius, cum Platonicorum sententias de Verbo Dei Augustinus 2545 praesentaret, solum quod ad diuinitatem Verbi pertinet se in

eis repperisse confirmauit et nihil de incarnationis |mysterio, T 154 tb in quo totam salutis humanae summam consistere certum est, sine quo frustra cetera creduntur. 160. Facile autem conuinci poterit eos quoque qui nostra 255o de fide uerba abhorrent, cum uidelicet audiunt Deum Patrem et Deum Filium, in sensum uerborum nobis esse coniunctos.

Interrogemus enim eos si sapientiam Dei credant, de qua scriptum est : Omnia in sapientia fecisti, et statim respondebunt se credere. Inferamus deinde conuenienter eos in hoc 2555 ipso Filium Dei sicut et nos credere, cum nos uidelicet idem

intelligamus per Verbum siue per Filium Dei quod illi per sapientiam Dei. Quisquis autem Filium esse recipit, utique et eum cuius est Filius esse non dubitat, hoc est Patrem. Spiritum quoque simili ratione eos credere conuincemus, si eis quid 2560in hoc nomine intelligamus exposuerimus, ipsam scilicet diuinae gratiae bonitatem. Hinc autem facile occasionem sumi arbitror conuertendi ad fidem nostram quoslibet alienos, si huiusmodi inductionibus eos iam communem nobiscum fidei sensum habere conuincerimus. Quam licet ore non pro2565 fiteantur

sicut

nos,

propter

ignoratam

scilicet

uerborum

nostrorum significationem, corde tamen eam iam tenent sicut scriptum est : Corde creditur ad iustitiam.

159 : ex TSum III, 100 ; — ad TSch 1I, 185.

2535/2538

TChr I, 4.

2553 Ps. 103, 24.

160 : ad TSch IL, 184.

2540/2541 Rom. 1, 19. 2567 Rom.

2543/2546 T Chr I, 125.

Io, 1o.

2533 autem zzg T 2534et|etiam T 2541 Dei]deus T inom. RT ad ex aC 2545 Vetbi pertinet /rb C 2547 totam] tota C summam] summa C 2549 eos quoque om. C — 2562 conuertendi] conuincendi T 2565 ignotatam] ignorantiam C

346

THEOLESCHRIS

TLV: 6x

161, | Haec nos de altissima et incomprehensibili philoC 264 sophia diuinitatis, coacti frequenter et prouocati ab importu2570 nitate infidelium,

2575

2580

scribere ausi sumus, nihil asserentes de eis

quae dicimus, nec ueritatem docere intendentes, quam neque nos posse scire profitemur. Sed neque hi qui fidem nostram impugnare gloriantur, ueritatem quaerunt sed pugnam. Quibus, si resistere possumus lacessiti, satis esse debet quod nos defendimus. Hi uero qui impetunt, nisi uicerint, a proposito cadunt atque deficiunt. Et quoniam philosophicis maxime rationibus nos aggrediuntur, et nos eas praecipue prosecuti sumus, quas credo ad plenum nemo intelligere ualet nisi qui philosophicis et maxime dialecticis | studiis inuigilauerit. R 104 v Necesse autem erat ut aduersariis nostris ex his quoque quae recipiunt, resisteremus, cum nemo nisi ex his quae concesserit,

arguendus sit aut refellendus, ut illud Veritatis iudicium impleatur quo dicitur : Ex ore tuo te iudico, serue nequam. 161 : ex TSwm II, xor.

2583 Luc. 19, 22.

2574 debet] deberet R 25:5 defendimus] defendamus ex defendimus C 2578 qui ex quis R 2583 quo ex quod T iudico ex iudicio R nequam] Explicit quartus add. RT

LIBER V 1. Expeditis his quae ad singularem Christianae fidei pro-

fessionem

5

1o

15

zo

2;

attinere

uidentur,

de discretione

uidelicet

trium

personarum in una eademque penitus ac simplici diuinitatis substantia, iuuat in huius summi boni perfectione contemplanda mentis aciem altius imprimere, ac diligentius singula retractando quaecumque aliquid quaestionis habere uidentur, uerisimilibus et honestissimis rationibus definire, ut quo amplius innotuerit huius summi boni perfectio, maiori unumquemque ad se trahat desiderio. Ac primo de unitate diuinae substantiae, postmodum de personarum recapitulandum est Trinitate. In superioribus itaque libellis ad nostrae professionis defensionem elaboratum est, hic uero ad ipsius amplificationem elaborandum. 2, Prima igitur sit de ratione credendi unum Deum discussio, et quod unum magis quam plures credi attineat. Vbi et prima se ingerit quaestio : an humana etiam ratione diuina celsitudo indagari potuerit, ac per hanc a creatura sua creator recognosci ? an se potius ipse Deus signo aliquo sensibili Suam ei notitiam primum exhibuerit, uelut in angelo aut in quacumque ei specie primitus apparens, sicut de primis legitur parentibus quibus in paradiso locutus fuisse perhibetur ? Et fortassis ita primo factum est, ut in aliqua scilicet uisibili specie, inuisibilis creator ipse homini se reuelaret. 9.91

tamen

ipsam

uim

rationis

diligentius

attendamus,

cuius proprium est omnem transcendere sensum et ea uestigare quae sensus non ualet attingere, profecto quanto quaeque res subtilioris est naturae et a sensu remotior, tanto rectius rationis se committit iudicio et maius in se rationis studium 30 prouocare debet. Verum etiam, cum per insigne rationis imagini Dei specialiter homo comparetur, in nihil aliud homo pronius eam figere debuerat quam in ipsum cuius imaginem, hoc est expressiorem similitudinem, per hanc obtinebat, et in nullam fortasse rem percipiendam pronior esse credenda 35 est quam in eam cuius ipsa amplius adepta sit similitudinem. Facile quippe est ex similibus similia coniici, et quo quisque alteri similior est, facilius ex se ipso ad eius notitiam pertingere ualet cui est ipse per naturam uicinior. 1s ad Tcbr Ib x.

2 vad ISeb AIL, 2.

goad TScb! TM, 3.

V, 10/12 De unitate : V, 2-16; de Trinitate : V, 17, 58. 18/19 Cfr Rom. 1, 19-21. 21/22 Cfr Gen. 3, 8 seq. 30/31 Cfr Gen. 1, 26-27.

1 Liber V] Incipit quintus RT, oz. C 2/3 professionem] processionem C 28 et inter lin. T 32 debuerat] debuerit C

348

THEOL. CHRIST. V, 4-6

4. Quod si et in hoc ipsa quoque

sensuum

experimenta

4o necessaria fuisse | uideantur, ut uidelicet a sensibilibus ad in- R 1o; r

45

so

55

6o

65

telligibilia duceremur, facile id etiam erat ut optimus omnium conditor atque dispositor Deus per ea quae tam mirabiliter et facit et ordinat, ex ipsis suis quantus sit operibus indicaret, quia et pro qualitate operum quae uidentur, absentis artificis industriam diiudicamus. Hoc quidem modo et ipse | perhibet C 26; Apostolus Deum sui notitiam reprobis quoque contulisse, iuxta quod ad Romanos scribens, inexcusabilem omnem hominem esse conuincit et de contemptu sui conditoris arguendum, cum eius notitiam lex ipsa naturalis, quae in ratione consistit, etiam sine scripto in ipsa operum eius exhibitionem omnibus afferret. Ait quippe sic : Reuelatur ira Dei de caelo super omnem imjpielatem. et iniustitiam. hominum eorum. qui ueritatem. Dei in iniustitia detinent, quia quod motum est Dei manifestum est in illis. Deus enim illis manifestauit. Inuisibilia enim ipsius a creatura mundi, per ea quae facta sunt, intellecta conspiciuntur, sempiterna quoque etus uirtus et diuinitas, ita ut sini inexcusabiles, quia, cum cognouissent Deum, mon sicut Deum glorificauerunt aut gratias egerunt. Et post aliqua Propter quod inexcusabilis es, o homo, omnis qui iudicas, hoc est qui rationis uteris iudicio in bonis et malis discernendis, atque in ipsa creatoris et creaturarum discernendis naturis. 9. Vnde et Salomon nonnullos mundi sapientes se uehementer mirari insinuat, quomodo scilicet mundum ratione uestigauerunt naturamque ipsius per singulas | eius partes disserere T 154 va conati sunt, nondum creatorem ipsius animaduertentes quem facilius ratione percipere poterant. Si enim, inquit, tantum potuerunt scire ut possent aestimare saeculum, quomodo ipsius mundi Deum et creatorem non facilius inuenerunt ? 6. Hoc et ille Latinorum maximus philosophorum Tullius

7o diligenter

intuitus,

cum

non

solum

optime

factum,

uerum

etiam optime disponi mundum conspiceret, prouidentia id potius agi quam fortuitu confirmat, tam suam nobis in hoc quam ceterorum rationem exposuit philosophorum. Vnde est 4 : ad TSch III, 4.

sasrad mob ues.

6 : ad TSch III, 6.

45/58 Rom. 1, 18-21. 58/59 Rom. 2, 1. 62/68 Sap. 13, 9. 69/94. Ciceto, De inuentione rhetorica 1, 34 ;— ap. Abael. adhuc TSch III, 6 ; cft Comm. Rom. I, p. 69-70.

39 Quod] et add. C 40 uidelicet] scilicet C sensibilibus] sensibus C 47/ 48 hominem esse ¢rp C 52 hominum] omnium C 54 est in] est RT, in C 55 sunt om. C 57/58 non sicut Deum inter lin. R 59 inexcusabilis] inexcusabiles C 69 philosophorum] Vnde est illud in primo rhetorice add. del. T ; cfr paulo infra, lin, 73-74

THEOL. CHRIST. V, 6-7

349

illud in I Rhetoricae : 'Melius', inquit, 'accurantur quae con75 Silio geruntur quam quae sine consilio administrantur. Domus ea quae ratione geritur omnibus est instructior rebus et apparatior quam ea quae temere et nullo consilio administratur. Exercitus is cui praepositus est sapiens et callidus imperator, omnibus partibus commodius regitur |quam is qui temeritate R 105 v 8o aut stultitia alicuius 3dministratur. Eadem nauigii ratio est’. Hoc itaque proposito et collatione similitudinum conuenienter adstructo, assumptionem statim aggregans syllogismi : ‘Nihil autem', inquit, 'omnium rerum melius quam omnis mundus

administratur’. 8s definitum

‘Nam

quemdam

et signorum’, inquit, ortus et obitus ordinem

seruant,

et annuae

commuta-

tiones non modo quadam ex necessitate semper eodem modo fiunt, uerum ad utilitates quoque rerum omnium sunt accommodatae, et diuernae nocturnaeque uicissitudines nulla in re umquam mutatae quidquam nocuerunt. Quae signo sunt 9o omnia non mediocri quodam consilio naturam mundi administrari'. ‘Quod si melius', inquit, 'geruntur ea quae consilio quam quae sine consilio administrantur, — nihil autem omnium rerum melius quam omnis mundus administratur, — consilio igitur mundus administratur'. 95

*. Quanta

autem

ratione cuncta in mundo

fiant ac dispo-

nuntur, maximus omnium philosophorum Plato diligenter attendens ait : ‘Nihil fit cuius ortum non legitima causa et ratio praecedat'. Quae enim quantum ad nos fortuitu dicuntur atque inopinate prouenientia, certisin Deo rationis legibuscon1oo fixa sunt atque optimo quaeque fiunt consilio. Hoc uero quo optime cuncta fiunt ac disponuntur consilium, alii Deum, alii naturam ipsarum rerum, ali mentem seu animam mundi

uocare consueuerunt, omne autem id summum bonum esse intellexerunt. Quod professus est Socrates. Primus autem 10; Anaxagoras inter uniuersos philosophos diuinum animum omnium effectorem naturarum sensisse perhibetur, sicut in VIII z::adetisop TIT

95/98 Timaeus 28a, ttansl. Calcidii, ed. Waszinx (Plato Latinus IV) 20; — ap. Abael. adhuc TSch IIL, 7; Comm. Rom. I, p. 102; IV, p. 239; in textu paulo longioti TCaér I, 2 (uide ibi, pro aliis locis parallelis). 102 mens : TChr I, 93-94, III, etc. ; anima mundi : T'Chr I, 66, 68-74, 84, 87, etc. 104/107 Aug., De ciu. Dei VIII, 2, ed. DowBART-KALs (CClat 47) 218 ; PL 41, 226.

75/77 Domus ... administratur oz. C v6 estozm. T 79 is] his R 82 statim om. C 85 annuae inter lin. T, anime in textu del. 90/91 administrari ex administrare C 92 quam quae sine consilio om. C 93 administratur ex administrantur R 99/100 confixa] fixa CT ^ 100 quaeque] quoque C — 101 acexxadiC

350

THEOL.CHRIST.

V, 7-9

De ciwitate Dei beatus commemorat Augustinus. Vnde et illud est in epistola eiusdem Ad Macedonium : ‘Non propterea ueritas cara esse debet quia non latuit Anaxagoram, sed 11o quia ueritas est, etiamsi nullus illorum cognouisset’. 8. Facile autem illud quoque ratione coniici poterat mundum etiam ipsum et quae in eo sunt a se ipsis non esse, nec per se subsistere, sed ab alio quocumque longe cunctis excellentiore cuncta optime tam fieri quam regi. Quippe quod ad 115 se ipso est, natura dignius esse constat quam quod ab alio est. Et omne quod rationis atque | intelligentiae capax est, uni- R 106 x uersis aliis excellentius esse non ambigitur. Non igitur oportet rationalem substantiam ab alio esse concedi, si ratione caren-

tem |a se esse ponamus. Nemo autem est nostrum qui se ipsum C 266 120 ignoret a se minime esse sed ab alio gigni. Quomodo igitur ea quae ratione carent ab alio esse negabimus ? Partes itaque mundi, quae naturaliter priores sunt, factas esse conuenit, ac per hoc ab alio mundum exordium ducere atque factum esse. Quippe quem etiam propter hominem factum esse constat, cui :2; singulis suis partibus deseruit, longe indigniores eo esse conuenit, ac per hoc minime concedi oportet hunc non esse factum, cum ille factus sit. Multo minus etiam conuenit ut suo

regimine non rationalia quam rationalia nitantur. Hominem autem, quamuis rationalis sit, nequaquam suo regimini suffi130 Cere constat, cum se ipsum quomodo uult in huius uitae pelago regere non ualeat. Multo igitur minus proprio regimini committi conuenit, quae, qua re regere possint, ratione carere certum est. Id uero est mundus siue eius singulae particulae. Et his quidem uel consimilibus rationibus omnia quae in mundo

155 sunt conditorem

seu rectorem

habere

manifestum

arbitror.

Quem nos Deum dicimus. 9. De cuius nunc unitate superest disputare, ut magis uidelicet unum conditorem ac rectorem mundo praeesse conueniat quam plures, atque unum potius Deum ac Dominum omnium 140 quam plures credi oporteat. Certum quippe est omnia tanto maiori concordia regi, quanto paucioribus cura regiminis eorum commissa est.

8 : ad TSch TIT, 8.

9 : ad TSch III, 9.

107/110 Potius Epist. CXVIII, ad Dioscotum, 26, ed. GoLDBACHER (CSEL 34, 2), 690 ;PL 33, 445 ; — ap. Abael. adhuc TSch III, 7.

109 ueritas] caritas C 124 ctiam] et C 127 minus] igitur proptio regimen add. del. C — 129 regimini] reminiC — 132 conuenit] conatum add. C quae, qua] quamquam C possint] possunt C 133 est znter lin. C, eius in Zextu del.

THEOL. CHRIST. Vj 9211

351 R Nihil autem melius aut CT Nihil autem melius aut maiori concordia regi quam — maiori concordia regi quam

145 mundum

constat.

Vni igitur

mundum

constat uniuersum,

uel paucis eius regimen subsicut supra Tulliana exposuit lectum est. Paucis autem non ratio. Vni igitur eius regimen potest quia nec multis. subiectum est. Nihil quippe, ut dictum est, maiori concordia quam mundus 15o regitur, nec etiam res ea quaelibet cui unus tantum praesidet rector. Nullo itaque modo pluribus rectoribus mundus subiacet sed uni tantum. Tanto quippe maior | in omnibus custoditur R 106 v concordia, quanto maior tenetur identitas, et tanto amplius a concordia receditur, quanto ab unitate magis absceditur. Vt 15; ergo summa sit concordia, summa teneatur identitas ac praecipue conseruetur unitas. Nihil autem cum aliquo ita ut secum idem esse uel unum potest, nec ita alii concordare ut sibi, cum a se ipso nihil dissimile sit. Ad unum itaque cuncta spectare ac referri conuenit, ut quod rerum diuersitate agitur, una ratione 160 concorditer administretur, modo in omnibus quem oportet seruato. Sed nec plures ad rerum creationem magis quam ad generale earum regimen conuenire credendum est, sed ab uno

naturas omnes fieri sicut et regi opportune |creditur, ut tanto T 154 vb

concordius 165 cordia.

regi ualeant quanto maiori sunt connexae

con-

10. Tanto autem maior est earum concordia, quanto amplius ab uno eodemque penitus semper principio manant, et earum artifex a multiplicitate ac diuersitate recedit. Facta autem sunt primitus ut optime postea regerentur. Et quae 170 fiebant ut regerentur, ad regendum utique dum fierent praeparabantur. Vt ergo optime regerentur facta, optime dum fierent ad regendum erant praeparanda. Quomodo autem optime praepararentur dum fierent, ut facta postmodum optime regerentur, nisi summa inuicem concordia ex ipsa 175 creatione sui colligentur, ut eo amplius concorditer atque melius regantur, quanto concordius in ipsa eorum conditione naturae ipsorum sunt inuicem colligatae ? 11. Ad quam etiam conditionis concordiam sicut et regiminis, unitas ipsa atque identitas maxima conditoris proficit, ut 180 hinc quoque unum eumdemque penitus conditorem sicut et rectorem omnium esse constet. Quem nos Deum dicimus ac 1o : ad TSch III, to.

riv os ETES UOI ordde

149/151 Supra, T'Chr V, 6

146 Tulliana inter lin. T 154 magis inter lin. C ad R 173 fierent] ad regendum erant add. del. T

166 autem oz. C — 168 ac] 181 Quem] qui C

352

18;

190

195

200

20;

THEOL. CHRIST. V, 11-13

summum iure profitemur bonum. Qui quomodo summum diceretur bonum, nisi ceteris omnibus | praecelleret bonis ? Quod R 1o7 r uero omnibus aliis praecellit, unum profecto et unicum esse conuenit. Et quod in se perfectum esse conceditur atque ad omnia quae facienda sunt ex propria uoluntate per se sufficiens, ex quo et omnipotens dicitur, compar aliquod bonum habere non potest. Neque enim bonum esse poterit quod superfluum sit. Superfluus autem alius uel creator esset uel rector, Si unus ad omnia quae aeque sufficiat ut plures. Sufficit autem cum sit summum ac perfectum atque ad omnia sufficiens, ut | dictum est, bonum. Nullo itaque modo plures deos esse siue C 267 credi conuenit. 12. Sed fortassis, inquies, quia quo amplius est quodlibet bonum, eius multiplicatio melior esset, atque ita illud summum bonum quod dicitur Deus, melius fore multiplicatum quam unicum, et si ipsum extollere cupimus ac magnificare, magis ipsum multiplex quam simplex praedicandum esse. — Sed ad hoc primo respondendum arbitror quod iuxta hanc rationem, quanto plures praedicauerimus deos, tanto amplius diuinae gloriam excellentiae amplificabimus. Infinitos itaque praedicari oporteret deos, ut infinitam eius gloriam magnificemus, praesertim cum nulla sit ratio qua ad certum numerum aliquem ea reduci queat, quam iuxta praedictam rationem tanto magis amplificabimus, quanto amplius numerum eius extenderimus ; atque ita plura esse summa bona quam inferiora conueniret, immo omnino infinita esse, ut nec eorum scientia esse possit quorum nullus in natura terminus occurre-

ret, nec ipse etiam Deus ea per scientiam comprehenderet quae 210 nullo naturae termino comprehenduntur. 13. Praeterea, si plures sint dii, quomodo deum quemcumque summum bonum dicemus, cum aliquid maius sit ipso, ipsa uidelicet deorum multitudo quam quislibet |unus ex ea multi- R 107 v tudine ? Sed nec bonum dicendum esset quod, ut iam osten21; dimus,

superfluum

esset.

Denique,

omnis

multitudo

totum

quoddam est, et omne totum propriis partibus posterius esse naturaliter constat, atque omne quo simplicius est, tanto firmius esse necesse est, cum omne compositum natura dissolu12 : ad TSch III, 12.

15 : ad TSch III, 13.

190/192 TChr V, 6. — 214/215 TChr V, 11. 184 aliis praecellit trp C 199 primo] primum C 201 amplificabimus] amplicabimus C 202 eius inter lin. R gloriam oz. C ^ 204 reduci ex duci C iuxta] propter add. C 206 extenderimus] extendimus C ita plura trp R 217 quo] quod C 218/219 esse... infirmius inter Jin. R

THEOL. CHRIST. V, 13-16

353

bile sit, et tanto infirmius quam dissolutioni magis obnoxium. 220 Quis etiam quodlibet bonum tanto pretiosius esse deneget quanto rarius, et eo magis gloriosum quo magis est unicum ?

Vnde et plerumque ea etiam quae minus sunt necessaria aliis, raritate tamen sui eius omnino praeferuntur, ut aurum ferro, piper frumento. 22; 14. Commendat itaque diuinae gloriam excellentiae ipsa quoque eius singularitas quae operum quoque ipsius maxima est commendatio, tam in his faciendis quam in eis disponendis atque regendis. Nulla quippe tanta fieri concordia uel regi possunt, quanta illà quae unus tantum et condit et regit. 230 15. Haec quidem ad adstruendam diuinae singularitatem excellentiae pro rationibus induci satis esse arbitror. Quibus et facile assentire quemque bonum existimo, qui nulli inuidus omnium rerum commendationi plurimum congaudet. Magis autem honestis quam necessariis rationibus nitimur, quoniam 235 apud bonos id semper praecipuum statuitur quod ex honestate amplius commendatur, et ea semper potior est ratio quae ad honestatem amplius quam ad necessitudinem uergit, praesertim cum quae honesta sunt, perse placeant atque nos statim

ad se sua ui quadam alliciant. Quam honestum uero sit ac 240 salubre omnia ad unum optimum tam rectorem quam conditorem spectare, et cuncta potius ratione quam casu fieri seu

regi, nullus est cui propriae ratio non suggerat conscientiae. Quae enim sollicitudo bonorum nobis operum inesset, si quem R nec amore nec timore ueneremur, 24; mus ? Quae spes aut malitiam refraenaret potentum aut ad bona eos alliceret opera, si omnium iustissimus ac potentissimus frustra crederetur ? 16. Ponamus itaque ut, dum bonis prodesse ac placere quaerimus, obstinatos cogere non possimus, cum ora eorum non 25o necessariis obstruamus argumentis, ponamus, inquam, hoc si uolunt. Sed opponamus quod nolunt, summam eorum impudentiam arguentes, si hoc calumniantur quod refellere nullo modo possunt et quod plurima tam honestate quam utilitate commendatur. Inquiramus eos qua ratione malint eligere 25; Deum non esse quam esse, et cum ad neutrum cogi necessario possint, et alterum multis commendetur rationibus, alterum nullis, iniquissimam eorum confundamus impudentiam, qui

14 : ad TSch III, 14.

15 : ad TSch III, 15.

16 : ad TSch III, 16.

219 obnoxium] est add. C 228 fieri inter lin. T, faciet in textu del. que ex quoque C 234 nitimut ex utimur C 239 ac ex ad C nec timote] timore nec amore C uenetemuf] ueremus C 249 possumus C 252 calumniantur] calumnientur R 253 possunt ex possint T' et quod plurima om. T 254 ratione] ipsi add. del. T 25

232 quem244 amore possimus] possint R ; XII

ro8 t

354

THEOL. CHRIST. V, 16-18

id quod optimum esse non dubitent, omnibusque est tam rationibus quam auctoritatibus consentaneum, sequi respuant 260 et contrarium amplectantur. Quod si de occultis rerum naturis ac de ipso quoque rerum caelestium statu, quae experimentis non possunt discutere ut certi non ualeant esse, auctoritatibus hominum

cedunt,

acquiescunt ? —

cur de auctore

omnium

Sed haec hactemus

Deo

aduersus

eisdem

primam

non

ac

26; maximam infidelium | obstinationem.

T 155 ra

17.| Nunc autem ab unitate diuinae substantiae quam C 268 quasi fundamentum subiecimus, ad discretionem trium personarum quae eidem insunt substantiae, ordo est commeare,

et de diuina potentia uel sapientia seu benignitate, iuxta quae, 270 ut dictum est, tres distinguuntur personae, ad perfectam et integram illus summi boni commendationem, superest diligenti examinatione disserere ut, quo amplius, ut supra meminimus, huius boni | perfectio cognita fuerit, magis ad amo- R 108 v rem sui quemque alliciat, praesertim cum nullae super his 275 fidelium quoque animos difficiles mouere possint quaestiones, et tanto facilius minus eruditos ad maxima trahere scandala atque infideles iuuare, quanto difficiliores ad soluendum uidentur. — Ac prima nobis sit de omnipotentia Dei consideratio. 289 18. Quaerendum itaque primo uidetur quomodo uere dicatur omnipotens, si non possit omnia efficere ? aut quomodo omnia possit, si quaedam nos possumus quae ipse non possit ? Possumus autem quaedam, ut ambulare, loqui, sentire, quae a natura diuinitatis penitus aliena sunt, cum necessaria isto28; rum instrumenta nullatenus habere incorporea queat substantia. — Quibus quidem obiectis, id praedicendum arbitror quod iuxta ipsos quoque philosophos et communis sermonis usum, numquam potentia cuiusque rei accipitur, nisi in his quae ad commodum uel dignitatem ipsius rei pertinent. Nemo enim 290 hoc potentiae hominis deputat quod ille superari facile potest, immo impotentiae et debilitati eius quod minime suo resistere potest incommodo, et quidquid ad uitium hominis uergit magisque personam improbat quam commendet, impotentiae potius quam potentiae adscribendum est. tysad LSch TIL, 17.

18 : ad TSch III, 18.

270 E. g. TCbr I, 1. 272/243 Supra, TChr V, 1. 278/279 Omnia quae in TChr V sequuntut quodammodo de omnipotentia tractant.

261 statu oz. R 248 sit oz. T 292/293 magisque] que C

282 possit] possint R

286 id] ad C

THEOL. CHRIST. V, 19-20 295

19. Vnde

et Aristoteles

in secundo

355

‘qualitatis’ genere,

ubi scilicet de potentia naturali et impotentia agitur, sanatiuum et durum ad potentiam reducit, et aegrotatiuum et molle ad impotentiam, cum tamen aegrotatiuum dicamus qui facile aegrotare potest, hoc est non ualet facile huiusmodi pas300 sioni resistere, et molle quod leuiter secari aut dissipari potest ; sanatiuum uero et durum e contrario ad potentiam reducit, cum tamen sanatiuum dicatur quod non potest facile infirmari, et durum quod non potest leuiter secari. Sicut ergo in supra positis, id est aegrotatiuo et molli, illa posse quae ad in305 commodum uel debilitatem rei attinent, | impotentiae est po- R roo tius quam potentiae, ita et eadem non posse e contrario potentiae est adscribendum. Alioquin e conuerso impotentiam diceremus potentiam et potentiam impotentiam. 20. Nemo itaque Deum impotentem in aliquo dicere prae510 sumat, si non possit peccare sicut nos possumus, quia nec in nobis ipsis hoc potentiae tribuendum est, sed infirmitati. Vnde et Augustinus,

De

Trinitate,

libro XV

: ‘Magna’,

inquit,

‘elus potentia est non posse mentiri'. Sunt etiam quaedam quae in aliis rebus potentiae deputanda sunt, in aliis uero 31; minime, et quae in aliis laudabilia sunt, in aliis reprehensibilia sunt, cum eadem saepe aliarum rerum dignitatem commendent, aliarum uero minime. Veluti si quis hominum ursum uiribus superare possit, hoc magnae hominis potentiae adscribendum est, unde ceteris ipse praecelleret et commendabilior 320 esset. Quod in leone tamen uel elephante pro magno nullus haberet. Inde enim potentem hominem comparatione aliorum hominum diceremus, sed non ita leonem uel elephantem. Sic et in homine quod ambulare ualet, potentiae est adscribendum, quoniam eius necessitudini congruit nec in aliquo eius 32; minuit dignitatem. In Deo uero, qui sola uoluntate omnia com-

plet, hoc omnino superfluum esset quod in nobis necessarium est, atque ideo non potentiae sed uitio penitus tribuendum esset in eo, praesertim cum hoc in multis excellentiae ipsius derogaret, ut ambulare scilicet posset ; ex quo et moueri loca19 : ad TSch III, 19.

20 : ad TSch III, 20.

295/298 Categoriae ga, transl. Boethii, ed. Miwro-PALUELLO, 24-25. 812/313 Cap. 15, 24, PL 42, 1078 : “Magna illius Verbi potentia est non posse mentiri" ;

— ap. Abael. adhuc T.$c5 III, 20.

299 305 315 ante

facile?] passioni add. R. 299/300 passioni de/. R 300 potest] possit CT est inter lin. C 306 et inter lin. C 312 et Augustinus uer Jin. T 314/ rebus... et quae in aliis inter lin. e? mg R. 316/317 commendent] commemorat corr. T 317 quis] qui C 319 unde] ut C

356

THEOL. CHRIST. V, 20-23

330 liter posset et compositionem pedum admittere, ut et mobilis et dissolubilis esset eius corporea et compacta substantia. 21. Non absurde tamen et de his omnibus quae efficere possumus Deum potentem praedicabimus, et omnia quae agimus eius potentiae tribuemus im quo uiuimus, mouemur et sumus 33 et qui omnia operatur in omnibus. Vtitur enim nobis in efficiendum quae uult quasi instrumentis. Et id quoque facere dicitur quae nos facere facit, | sicut diues aliquis turrim componere C 269 per opifices quos adhibet, et posse omnia efficere dicitur qui siue per se siue per subiectam creaturam omnia quae uult et 340 quomodo uult operatur, | et ut ita fiant ipse etiam facit. Nam R 109 v etsi non potest ambulare, tamen potest facere ut ambuletur, hoc est aliquis ambulet, cum ipse ad hoc sua creatione quemque aptum praeparet, et in ipso etiam actu ipsum conseruet et sustentet, ut hunc illa actum expleat. Posse itaque Deus 34; omnia dicitur, non quod omnes suscipere possit actiones, sed quod in omnibus quae fieri uult, nihil eius uoluntati resistere VA

queat.

R 22. Vnde et Apostolus : [CT, infra, 24] Voluntati eius, inquit, quis 55 o resistet ? et psalmista : Quaecumque uoluit fecit. 23. Hinc et illud est quod in Enchiridion beatus commemorat Augustinus : ‘Neque enim ob aliud ueraciter uocatur omnipotens, nisi quoniam quidquid uult potest, nec uoluntate 35 cuiuspiam creaturae uoluntatis omnipotentis impeditur effectus’. Idem, in libro De spiritu et littera : ‘Non potest facere iniusta, quia ipse est summa iustitia et bonitas. Omnipotens uero est, non quod possit omnia facere, sed quia potest efficere quidquid uult, ita ut nihil ualeat resistere eius uoluntati quin 360 compleatur, aut aliquo modo impedire eam’. Iohannes ChryMA

sostomus,

Homilia XXVIII, De expositione symboli quae sic inci-

2IscadeT Scpr nies.

334 Act. 17, 28.

22 (R) : ad TCbr V, 24.

335 I Cor. 12, 6.

22

ead. Tz» TIS 22s

348/350 Rom. 9, 19.

350/351 Ps. 113,

13. 352/356 Cap. 96, PL 40, 276 ; — ap. Abael. adhuc TSch III, 22; SNiong redactio tertia, 32-34, 12 ; SIN/ong tedactio quatta, 32,6. 356/360 Apud Aug.non reppeti ; ap. Abael. adhuc TSch III, 22 ; SNiong redactio tertia, 32/ 34, 13 ; SINJong 32, 7; bteuius #sch 37 uel TSch I, 30. 360/365 Pseudo-Chrysost., forsan Iohannes Medioctis, episc. Neapolitanus, in 5. Ioannis Chrysostomi Opera omnia (Venetiis, 1549) V, 95 G ; — ap. Abael. adhuc, licet paulo longius in initio, TSch III, 22 ; SINlong tedactio quatta, 32/34, 14 ; SNiong redactio quinta, 32, 2.

340 ita fiant /7rp C 341 non inter lin. T 342 ad hoc] hoc a CT 344 ut] ut add. C 352/365 Hinc... possit extra textum T 353 aliud] alium C

THEOL.

CHRIST. V, 23-26

357

pit ‘Super fabricam totius ecclesiae' : ‘Omnipotens dicitur quia posse illius non potest inuenire non posse, dicente propheta : Omnia quaecumque wolwit fecit. Ipse est ergo omnipotens, ut totum quod uult 365 possit'.

[R, supra, 22]

CT 24, Vnde et Apostolus : Voluntati eius, inquit, quis , vesistet ? et psalmista : Quaecumque uolurt fecit. 370 25. Sed et cum idem alibi dicat Apostolus : Deus wult omnes saluos fieri et neminem perire, iuxta illud prophetae : Nolo mortem peccatoris, sed magis ut conuertatur et uiuat, et per semetipsam Veritas obstinatae et damnandae dicat ciuitati Quotiens uolui congregare filios tuos. quemadmodum gallina 277 congregat pullos suos sub alis, et noluisti ? patet ‘diuinae uoluntatis' uocabulum duobus modis esse sumendum. Alioquin cum Deus omnia quaecumque wolwit faciat et ommes saluos fieri uelit, cogemur utique profiteri, — iuxta illum detestabilem Origenis errorem qui usque etiam ad daemones saluationem 38 o extenderit, — omnes quandoque saluandos esse et Veritatem ipsam ueritati contraire, ubi de impiis et iustis loquitur dicens : Et ibunt hi in supplicium aeternum, isti autem in witam aeternam. Qui rursus impiis ait : Ite, maledicti, in ignem aeternum qui praeparatus est diabolo et angelis eius?. 385 26. Velle itaque Deus duobus modis dicitur, aut secundum uidelicet prouidentiae | suae ordinationem, secundum quodR rro r scilicet | aliquid disponit apud se ac deliberat statuitque in T 155 cb sua. prouidentia, ut sic postmodum compleat ; aut secundum A

1. LEcr10 ABAEL. : Notulam marginalem add. T : 25-a. Vnde dicitur Deus uno tempore posse quod alio non potest, sicut et nos ipsi. Potuit quippe Iudam saluare quem iam saluare non potest, et ita 5 uidetur uno tempore habere potentiam quam alio non habeat, et ita non sempet omnia aeque posse. Fragm. 25-a mg ad num. 20 T (om. C)

24 : ex [Chr V, 22 ;— ad TSch III, 22. 26 : ad TSch III, 24.

363/364 Ps. 113, 13.

25 : ad TSch III, 25, ubi tamen breuius.

366/369 Vt lin. 348/351.

370/3711 Tim. 2,4. — 371/

372 Ezech. 33, 11. 372/375 Matth. 23, 37. 378/380 Origenes, De principiis, ut opus Abaelardo notum erat ex Hieronymo ; cfr supra, T'Chr IL, 4 ac 11. 381/383 Matth. 25, 46. 383/384 Matth. 25, 41.

267 eius, inquit 7p C 268/269 et psalmista... fecit oz. C 370 uult om.C 9«5/ 376 uoluntatis] uoluntatis add. del. T 380 saluandos ex saluandis R 384 est om. C

THEOL. CHRIST. V, 26-30

358

consilii sui adhortationem uel approbationem qua unumquem39o que ad hoc admonet, quod per gratiam suam remunerare paratus esset.

27, Et iuxta priorem quidem modum quo Deus uelle aliquid dicitur, hoc est ex gratia sua ordinare atque apud se statuere ut fiant aliqua, tam nos quam Apostolus, in his quae fieri uult, 395 nihil eius uoluntati resistere posse dicimus, nec eam

4oo

405

410

41;

aliquo

impediri casu cui omnia necesse sit obedire. 28. Secundum autem posteriorem modum multa dicitur uelle fieri quae non fiunt, hoc est multa adhortari quae certum est ex gratia eius remunerari, si fierent, — quae minime fiunt. Sic quippe unicuique homini consulit de salute sua et ad hanc eum adhortatur, cum obediant pauci. R Vult itaque Deus peccatoCT Vult itaque Deus peccatorem conuerti et multotiens rem conuerti, quia id ei conuult, quia id consulit saepius sulit quod esset benigne requod esset benigne remuneramuneraturus. Quodammodo turus. Quodammodo enim enim gratum ei dicitur in quo gratum ei dicitur in quo eius eius gratiam experturi essegratiam experturi essemus. mus. E contrario nolle illa E contrario nolle illa dicitur dicitur quae dissuadet, aut quae dissuadet, aut quaequaecumque punire magis cumque punire magis debere deberet quam dono aliquo quam in donum remunerare, remunerare, et in quibus iram et in quibus iram ipsius poti- ipsius potius quam gratiam us quam gratiam sentiremus, sentiremus, hoc est uindictam hoc est uindictam potius potius quam praemium. quam praemium. 29. Quaerendum arbitror utrum plura facere possit Deus uel meliora quam faciat, aut ab his etiam quae facit ullo modo cessare posset, ne ea umquam uidelicet faceret. Quod siue

420 concedamus

siue negemus,

multas fortassis inconuenientium

anxietates incurremus. Si enim ponamus ut plura uel pauciora facere possit, uel ab his quae facit cessare, profecto multum summae eius bonitati derogabimus. Constat quippe eum nonnisi bona facere posse. 30. Si autem bona cum possit non 28 : ad TSch III, 26. cfr TSum I, 15.

27 sad T.$ch Wie 25.

TSch I, 29; —

394 Cfr Rom. 9, 19.

29 : ad TSch III, 27.

30 : ad

418/420 Respondetur in TChr V, 29-56.

392 Deus uelle trp C 394 uult] omnes add. R 413/415 gratiam... quam ozz. C (homoiot.) 422/423 multum summae eius bonitati] summe eius bonitati multum C 423 bonitati inter lin. T, uoluntati in textu del.

THEOL. CHRIST. V, 30-32 359 425 faciat, et ab aliquibus quae facienda essent se retrahat, quis eum tamquam aemulum uel iniquum non arguat ? praesertim cum nullus eum labor in faciendo aliquid grauet, cuius |aeque C 270 omnia uoluntati sunt subiecta, secundum quod scriptum est : Dixit et facta sunt, mandawit et creata. sunt. 430 391. Quis etiam neget unumquemque tantum uelle bene agere quantum potest,'aut unumquemque tantum debere bene agere quantum potest. Quod si hoc in nobis iudicium tenemus, quanto magis in eo qui summe est bonus, et quem nullius

operationis labor grauare potest. Quomodo autem uult et 435 potest Deus, si non perficit ? Aut quomodo iustus est, si quod debet et etiam potest non facit ? Sed etsi minus bene faceret quam posset, perfecte bonus non esset. Facit itaque omnia quae potest Deus, et tantum bene quantum potest. Sed nec cessare ab his potest quae facit, ut uidelicet ea tunc non faciat 44» quando facienda sunt. Quippe si cessaret |a bonis quae posset, R 110 v cum ea fieri oporteret, profecto et ex hoc non esse perfecte bonus conuincendus esset. Praeterea, quaecumque ei naturaliter insunt, carere non potest. Si autem quem necesse est summe bonum esse atque benignum, nec in sua minui posse 445 bonitate,

bona

uoluntas

naturaliter ac substantialiter

inest

non sicut nobis per accidens. Vnde eam quam habet bonam uoluntatem deponere non potest. Quam et Deum esse concedi conuenit. 32. Quamcumque itaque bonam habet uoluntatem, carere 45o non potest. Necesse igitur ut omnia quae uult, ipse uelit. Sed nec inefficax eius uoluntas esse potest. Necesse est ergo ut quaecumque uult ipse perficiat, cum eam uidelicet sumamus uoluntatem quae ad ipsius pertinet ordinationem. Istis ergo rationibus adstruendum uidetur quod plura Deus nullatenus 455 facere possit quam faciat, aut melius facere, aut ab his cessare, sed omnia ita ut faciat necessario facere. 1. Lecrio ABAEL. : Textum comparandum add. CT (= TSch III, 30, prima

Deu 30-a.

is

eI:

ae

Hinc est illa Platonis uetissima tatio, qua uidelicet probat Deum nullatenus mundum meliotem potuisse facere quam fecerit. Sic quippe in 3 Timaeo suo ait : "Dicendum cur conditor" etc. 1-3 Vide infra, T Chr V, 35.

Fragm. 30-a in textu ad num. 30 add. CT om. C

2 fecetit C(TSch), facit T

3 etc.

30-a : ex TSch III, 30; cfr tamen infra, TChr V, 55. 429 Ps. 148, 5.

425 et] uel C add. del. T

452 uult] pet se add. del. T

cum]si C

455 his] in mundum

360

46o

465

470

47;

THEOL: CHRIST. V283

33. Sed rursus singulis istis difficillimae occurrunt obiectiones, ut utroque cornu fidem nostram oppugnet complexio!. Quis enim negare audeat quod non possit Deus eum qui damnandus est saluare, aut meliorem illum qui saluandus est facere, quam ipse futurus sit collatione suorum donorum, aut omnino dimississe ne eum umquam crearet ? Quippe si non potest Deus hunc saluare, utique nec ipse saluari a Deo potest. Necessaria quippe est haec reciprocationis consecutio, quod si iste saluatur a Deo, Deus hunc saluat. Vnde si possibile est hunc saluari a Deo, possibile est Deum hunc | saluare. Non T 155 va enim possibile est antecedens nisi possibile sit et consequens. Alioquin ex possibili impossibile sequeretur, — quod omnino falsum est. Sic enim in I Topicorum Boethius, ‘impossibile’ definiens, ait : 'Impossibile est, quo posito, aliquid falsum atque impossibile comitatur', hoc est id impossibile est quod habet ad aliquid impossibile necessariae argumentationis adiunctionem. Hoc quippe propter syllogismorum complexiones inducebat, in quibus, per inductionem impossibilium conclusionum, impossibilia esse praemissa conuicturus erat. Quis autem necessariam negare audeat et huius argumentationis inferentiam : 'Iste a Deo saluatur, ergo Deus hunc saluat' ? Cum itaque possibile sit inferens, possibile est et illatum. Atque ita si possibile sit hunc saluari a Deo, possibile

1. Lectio ABAEL. : Notulam marginalem add. CT : 33-a, Potest facere Deus ut ille saluetur qui non est saluandus, uel quem non est bonum saluari. Ergo potest facere id quod non est bonum eum 3 facere. Quod enim non facit, non est bonum eum facere. Alioquin dimitteret id facere quod est bonum eum facere.— Si melius esset omnes homines saluati quam aliquos, et Deus illud posset quod melius esset, et quod minus 6 bonum est facetet, utique non esset perfecte bonus. — Si non potest Deus facere nisi quod bonum est eum facere, non potest saluare eum quem non saluabit, quia eum utique non est bonum saluati. — Duo sunt egentes quo9 tum uterque aeque dignus eleemosynae. Alteri illa datur, quia diuidi non potest nec utrisque sufficere potest. Sed nequaquam ratio est cur illi detur potius quam isti. Non igitur rationabiliter datur illi potius quam isti. — Si 12 potest disturbare malum aliquid Deus quod non disturbat, uidetur consentiens esse. Fragm. 33-a hic in textu num. 33 C ; in summa pagina T f. 155va, seu ad num. 33, paulo infra ; quibusdam abscisis in T 2 eum inter lin. C, ex eis T 3 bonum eum irb C 7 saluate ex saluabit C 11 illi potius quam isti] isti potius quam illi T 12 aliquid Deus quod] quod Deus C disturbat] disturbatur T

469/471 Cfr De differentiis topicis II, PL 64, 1193C : “id quod ei [i. e. possibili] oppositum est, ad impossibile aliquod inconueniensque producitur".

459 enim] autem C 461 ipse om. C 469 Topicorum C, y praecorum R, ypraeorum T 443 ptopter om. C 449 sit] inferens, possibile est et illatum

atque ita si impossibile sit dittogr. add. R.

THEOL: CHRIST. Viv33-35

361

480 est Deum hunc saluare. Et si non sit possibile Deum hunc saluare, non est possibile hunc a Deo | saluari, hoc est, ut C zz:

supra posuimus, si non potest Deus hunc saluare, utique nec ipse saluari a Deo potest, ac per hoc nec omnino saluari quem nonnisi per Deum saluari posse constat. Quod si saluari iste 485 non potest, profecto liberum iam perit | arbitrium frustraque R 111 r homini illi ea quae ad saluationem pertinent iniunguntur, qui saluari omnino non potest nec ea facere quibus saluari possit. 34. Similiter etsi illum Deus meliorem facere non potest, utique nec ipse ab eo melior fieri potest atque ita nec ullo modo 49o melior fieri. Ouod utique si fieret, a Deo fieri necesse esset. Absit autem ut aliquem nostrum adeo bonum esse concedamus ac perfectum, ut ulterius crescere non possit, quamquam in contrariam Plato plurimum declinare uideatur sententiam, cum omnia a Deo tam bona fieri dicat quantum singulorum 495 permittit natura, et Deum ex ipsa summa sua bona uoluntate

quam omnium faciendorum causam constituit, ad faciendum singula compulsum, et ad faciendum tantum bona quantum eorum ferret natura!. 35. Sic quippe scriptum est in Timaeo : ‘Dicendum’, inquit, soo ‘cur conditor fabricatorque geniturae omne hoc instituendum putauerit. Optimus erat. Ab optimo porro inuidia longe relegata est. Itaque consequenter sui similia cuncta, prout cuiusque natura capax beatitudinis esse poterat, effici uoluit. Quam

1. Lecrio ABAEL. : Notulam marginalem add. CT : 34-a, In omnibus itaque Deus quae facit aut dimittit, rationabilem habet causam quate ab eo faciendum sit aut dimittendum. Si autem ratio est quare 3 facete aut dimittere debeat, profecto ab eo fieri debet aut dimitti. Quod autem ab eo fieri debet, quomodo dimittere potest ? Vel quod dimittere debet, quomodo facere potest ? Qui enim facit quod omnino ab eo fieri non 6 conuenit, non fecte agit. Deus autem cum aliquid omnino dimittit ut non faciat, uidet profecto quare numquam ab eo sit faciendum.

Fragm. 34-a mg C, inde a fine numeri 34 ; extra textum in T, ad num 35 ex quia C autem] arguitur T' 3 ab co fieri] fieti ab eo C

2 quare?

35 : ad TSch III, 30, et inde ad TChr V, 50a.

499/507 Timaeus 29d-30a, transl. Calcidii, ed. WAszrNK, 22 ;— ap. Abael. adhuc

TSch III, 30; TChr V, 30-a ;SINbr 31, 2.

493 sen490 necesse esset /rp C 482 non inter lin. T 480 est inter lin. R. 499 Sic... Timaeo oz. C 498 ferret ex fett C tentiam] sententia CT

362

THEOL. CHRIST. V, 35-36 quidem uoluntatem Dei originem rerum certissimam si quis 505 ponat, recte eum putare consentiam. Volens siquidem Deus bona quidem omnia prouenire, mali porro nullius, prout eorum quae nascuntur natura fert, reliquit propaginem'. Et haec quidem Platonis uerba plane omnia a Deo tam bona fieri perhibere uidentur, quantum fieri bona possunt!. 36. Quod I. Lecrio ABAEL. : Locum comparandum add. CT (= TSch YII, ultima uocabula numeri 30; tunc 31-33 et 35-36) : 35-a. uel quantum ipse ea bona facere potest. 35-b. Quam etiam rationem sancti secuti sunt, cum Deum Patrem pro3 barent Filium tam bonum genuisse quantum potuit, ut ei aequalis esset. Vnde Augustinus, libro Quaestionum L XXXIII, capitulo LXIV : "Deus", inquit, “quem genuit, quoniam meliorem se generare non potuit, 6 — nihil enim Deo melius, — [generare] debuit aequalem. Si enim uoluit et non potuit, infirmus est. Si potuit et noluit, inuidus est". Ad hoc et illud pertinet Nicaeni concilii quod, sicut in primo Libro praefati sumus, beatus 9retractat Hieronymus dicens : “Absit ergo in Filio Dei aliquid plus minusue aut in loco aut in tempore aut in potentia aut in scientia aut in aequalitate aut in subiectione, cum dicitur hoc ut deitati eius, non carni 12 adscribatur | Si enim plus minusue aliquid inuenitur, excepto hoc quod genuit Pater Filium et excepto hoc quod Filius non ex semetipso natus est sed de Patre, aut inuidens aut impotens Pater, insuper etiam temporalis 15 agnoscitur", 35-c. Hac itaque ratione qua conuincitur quia Deus Pater tam bonum genuerit Filium quantum potuit, cum uidelicet aliter reus esset inuidiae, 18 clarum est et omnia quae facit, quantum potest, egregia facere, nec ullum commodum quod conferri possit, subtrahere uelle. Nihil quippe est quod aut faciat aut dimittat, nisi optima et rationabili causa, licet illa nobis occulta 21 sit. Vnde et illud est Platonicum : *Omne quod gignitur, ex aliqua causa necessaria gignitur. Nihil enim fit cuius ortum non legitima causa et ratio praecedat". Hinc et illud est Augustini, cum omnia in mundo fieri uel 24 disponi diuina prouidentia conuinceret et nihil casu, nihil fortuitu euenire, sed omnia ex diuino prouenire consilio. Ait quippe sic, [libro] Quaestionum L XXXIII, capitulo XXVI : “Quidquid casu fit, temere fit. Quidquid teme27 te fit, non fit prouidentia. Si ergo casu aliqua fiunt in mundo, non prouidentia uniuersus mundus administratur", I/ez; : *Illud bonum cuius participatione sunt bona cetera, non per aliud sed per semetipsum bonum est. Quod 30 diuinam etiam prouidentiam uocamus. Nihil igitur casu fit in mundo". 4-* Potius c. 5o, PL 40, 31-32 ; — ap. Abael. adhuc TSc/ III, 31; $INbr 31, 4. 9-15 Pseudo-Hieron., Epist. XVII, ad Cyrillum, potius Anonymus, Commentarius

in Tomum Damasi papae, 2, PL 30, 183AB ; — ap. Abael. adhuc fsch 55 uel TSch I, 48

(ad quem textum hic in TChr praefati sumus") ; TSch III, 31 TIE. 21-23 Plato, Timaeus PL 40, 17 ; — ap. Abael. adhuc PL 40, 17 ; — ap. Abael. adhuc

V, 35-b refertur dicendo “sicut in primo Libro ; SNbr 13, 24, SNiong 15, 23 ; SNbr 30, 1, SNiong 28a, ut supra, T Chr I, 2. 26-38 Potius c. 24, Tc III, 32 et 93 ; SNiong 28, 1. 28-30 Cap. 24, T.5cP III, 32 et 93 ; SIN/ong 28, 2.

Fragm. 35-alf in textu ad num. 35 apud C ; in T autem textus illi erronee separantur sic : 35-a/d, usque ad ... ac si diceret (Jin. 41) adduntur ad finem numeri 35 ; sequentia autem, 35-d inde a non ita ut aestimat... (lin. 42) usque ad 35F inclusiue leguntur supra, nempe T f. 155rb, extra textum, ad num. nostros 28-31 2 sunt] uidentur add. T 13 ex semetipso natus est] est ex semetipso natus C 18 facit, quantum oz. C 25 Quaestionum] quaestionem C 30 uocamus] uocemus CT

35-a : ex TSch III, 30, in fine. LII, 325

35-b : ex TSch III, 31.

35-c : ex TSch

THEOL. CHRIST. V, 36

363

510 tam a ueritate quam a nostra remotum est opinione. Quod tamen postmodum, si poterimus, aliqua leniemus expositione. 35-d, In tantum autem in omnibus quae Deus facit, quod bonum est attendit, ut ipso boni pretio potius quam uoluntatis suae libitu ad singula 33 facienda inclinari dicatur. Hinc est illud Hieronymi Super Danielem, in pone uisionis tertiae, ubi de Deo sic Nabuchodonosor loquitur : "Iuxta uoluntatem enim suam faeit tam in caelo quam | in terra, et non est qui C272 36 resistat manui eius, et dieat : quare fecisti? Et hoc", inquit Hieronymus, “loquitur quasi homo saeculi. Non enim quod uult hoc facit, sed quod bonum est hoc uult Deus. Nabuchodonosot autem sic locutus est ut, dum 39 potentiam Dei praedicat, iustitiam eius uideatur arguere quod immetito poenas sustinuefit". Tale ergo est quod ait Hieronymus : “Non enim quod uult hoc facit, sed quod bonum est hoc uult Deus", ac si diceret : 42 non ita ut aestimat Nabuchodonosot operatur Deus, more uidelicet eorum qui in his quae faciunt, non tam quod bonum est attendunt quam ut suae satisfaciant uoluntati, qualiscumque sit. De qualibus scriptum est : 45 “Sic uolo, sic iubeo. Sit pro ratione uoluntas". ee magis uelle dicendus est singula ut fiant, quia bonum esse ut forent

48 51

54 57 6o

63 66

uidit. 35-e, Patet itaque quidquid Deus faciat aut dimittat, iustam ac rationabilem subesse causam, ut sola illa faciat aut dimittat quae fieri uel dimitti oporteat atque ipsum deceat. Quod si quidquid facit eum facere oportet, iustum est utique ut faciat quidquid facit, ac sine dubio quidquid facit facere debet. Quod si debet, non potest profecto iuste dimittere ne faciat. Omne quippe quod iustum est fieri, iniustum est dimitti, et quisquis id non facit quod ratio exigit, aeque delinquit ac si id faciat quod rationi minime concotdat. 35-f, Sed fortassis inquies quod sicut iustum est aut bonum seu rationabile id quod modo facit, ita bonum esse atque aeque bonum si aliud faceret et hoc dimitteret. Atqui, si aeque illud bonum esset quod dimisit facere quando istud elegit, nulla profecto ratio fuit cur illud dimitteret atque istud eligeret. Fuit autem, inquies, quia cum non utrumque fieri oporteret et aeque hoc ucl illud fieri bonum esset, quodcumque eorum fieret, rationabiliter factum esset. Sed iuxta hanc profecto rationem aeque fieri oportebat quod factum non est sicut quod factum est, et aeque bonum erat illud fieri sicut hoc. Cum uero quid fieri bonum est, et rationabilem habet causam qua faciendum sit, irrationabiliter profecto agit, qui, quod a se fieri debere non ignorat, praetermittit. Atque ita iam in supra positum inconueniens relabemur. Sin autem dicas de altero quod factum non est, quia non erat bonum

ut fieret, nisi ita ut alterum cessaret, profecto eadem ratione de altero, quod 69 factum est, non erit simpliciter concedendum ut bonum esset illud fieri,

cum Deus 72 fieti nihil

aeque quod ab eo facere

concessum sit tam hoc quam illud fieri bonum esse. Fecit itaque non erat bonum fieri ? absit | Quod si illud solum quod facit, bonum est, profecto illud solum quod facit facere potest, qui potest nisi quod ab eo fieri bonum est.

35-40 Commentariorum in Danielem libri tres 1, 4, 32, ed. F. GLorte (CClat 75 A) 818 ;

PL 25, 517D-518A ; — ap. Abacl. adhuc TSch IU, 33 ; SIN/ong 36, 5. lis, Satirae VI, 223 ; — ap. Abael. adhuc TSch III, 33.

45 Iuuena-

33-34 Super... uisionis] in expositione uisionis super danielem T, super danielem 45 in expositione (guae duo ultima uocabula post corr. ex impositione) uisionis C

Sit] sic CT 67 de oz. C

50 quidquid] quid T, quod C — 51 utique TSch, itaque CT

25-d : ex TSch Ul, 55. 510/511 TChr V, 45-46.

55-e : ex TSch Ill, 35.

35-f:ex TSch III, 36.

364

THEOL. CHRIST. V, 37-39

37. Nunc ad incepta redeamus. — Quomodo etiam, inquam, diceremus non posse dimittere quin ea quandoque faciat |quae T 155 vb facit, nisi necessario ea quandoque faciat ? Si enim non potest

515 illa non facere, utique haec eum necesse est facere, ac per hoc

ea necesse est fieri. Omnia itaque quae facit Deus, necesse est ut quandoque fiant. Facit autem hunc hominem bonum. Necesse est ergo hunc hominem bonum fieri, nec ullo modo eum damnari posse. Quod omnino falsum est. Scriptum quippe est, 520 ad laudem iusti uiri, de eo qui potuit transgredi et non est transgressus, facere mala est nom fecit. 38. Scriptum quoque est quod potuerit Deus alio modo quam fecerit humanum genus redimere. Vnde est illud beati Augustini in libro De Trinitate XIII, capitulo X : ‘Eos’, 525 inquit, ‘qui dicunt : itane defuit Deo modus alius quo liberaret homines,

ut unigenitum

Filium hominem

fieri uellet, morta-

lemque factum, mortem perpeti ? Parum est sic refellere, ut istum modum quo nos liberare dignatur asseramus bonum, uerum etiam ut ostendamus non alium modum possibilem Dei 530 defuisse, cuius potestati cuncta aeque subiacent. Sed sanandae nostrae miseriae conuenientiorem alium modum non fuisse’.

| ‘Cur non fieret mors Christi ? Immo cur non praetermissis R 111 v

innumerabilibus modis quibus ad nos liberandos uti posset omnipotens, ipsa potissimum eligeretur' ? Item: ‘Poterat

55; utique Deus hominem aliunde suscipere in quo esset mediator

Dei et hominum, non de genere illius Adam, sicut illum quem primum creauit non de genere creauit alicuius. Poterat uel sic uel alio quo uellet modo creare unum alium, de quo uinceretur uictor prioris. Sed melius iudicauit de ipso quod uictum fuerat 540 genere hominem assumere'. 39. Item in libro Quaestionum ueteris et nouae legis : ‘Potuit Deus simul cuncta facere sed ratio prohibuit. Item : ‘Poterat

39 : cft TSch III, 41-42.

520/521 Eccli. 31, ro. 31, 17, SINJong 35, 5.

523/531 N. 13, PL 42, 1024 ; — ap. Abael. adhuc SNor 532/534 De Trin. XIII, 16, 21, PL 42, 1030 ; — ap. Abael. adhuc SNPr 31, 18, SNiong 35, 6. 534/540 De Trin. XIII, 18, 23, PL 42, 1032; — ap. Abael. adhuc S.Niong 55, 7. 535/536 I Tim. 2, 15. 541/542 Potius Ambrosiaster, Quaestiones ueteris et noui testamenti 106, PL 35, 2320; — ap. Abael.

adhuc S$NZr 31, 9, SNiong 55, 8.

542/545 O. c. 24, 3, PL 35, 2229 ; ed. SourER

(CSEL 50) 50 ; — ap. Abael. adhuc SNobr 31, 10, SNiong 35, 9.

512 ctiam ozz. C 515 hoc ozz. C 516 quae] queque C 517/518 Necesse... bonum om. RC (homoiot.) 520 de eo oz. C 522 quoque ex quippe C est] ad laudem iusti uiri diZ/ogr. add. del. C 525 defuit] fuit C 531 conuenientio-

tem ex conuentiorem T

535 quo] et add. del. T

542 simul om. R

THEOL. CHRIST. V, 39-40

365 animam limo terrae admiscere et sic formare corpus. Sed ratione infirmabatur, quia primum oportebat domum com-

54; paginari et sic habitatorem

induci.

Idem

in Enchiridion

:

Omnipotentis uoluntas mala esse numquam | potest’. Prae- C 273 terea, multa potest facere quae nec facit nec uult. Potuit enim efficere ut duodecim legiones angelorum pugnarent contra eos qui eum ceperunt. Euangelista Matthaeus : An putatis quia 550 non possum rogare Patrem, et exhibebit mihi modo plus quam duodecim legiones angelorum ? — Item : "Tunc in clarissima sapientiae luce uidebitur quod nunc fides habet, quam certe immutabilis efficacissima sit uoluntas Dei, quam multa possit et non uelit, nihil autem uelit quod non possit". 40. Idem in libro De Spiritu et littera : 'Absurdum tibi uide55 tur aliquid fieri posse cuius desit exemplum, cum, sicut credo non dubites, numquam esse factum ut per foramen acus camelus transiret. Et tamen ille hoc quoque dixit Deo esse possibile’. Item : "His addi possunt etiam illa quae leguntur in libro 56 o Sapientiae, quoniam multa posset noua tormenta Deus exercere in impios, ad nutum sibi seruiente creatura, quae tamen non exercuit. Potest et de monte illo quem fides in mare transferret, quod tamen nusquam factum uel legimus uel audiuimus. Quisquis horum aliquid Deo dixit impossibile, uides 56 VA quam desipiat quamque aduersus fidem Scripturae eius loquatur. Multa alia huiusmodi possunt occurrere uel legenti uel cogitanti quae possibilia Deo negare non possumus, quamuis eorum desit exemplum'. Idem in libro De natura et gratia : ‘Dominus Lazarum suscitauit. Sine dubio potuit. Quia 570 uero

Iudam

non

suscitauit,

numquid

dicendum

est

: non

potuit ? Potuit ergo, sed noluit. Nam si uoluisset, eadem etiam hoc potestate fecisset, quia Pulius quos uult wwificat. 545/551 Abaelatdus, tum in TChr V, 39, tum in S.N/ong 35, 10-11, illos textus ut ex Enchiridion desumptos tractate uidetut ; reapse prima uocabula, seu Omnipotens uoluntas mala esse numquam potest" ex op. ci. ueniunt, uidelicet ex c. 102, PL 4o,

280; ap. Abael. textus adhuc cottuptiores sunt in SINbr 31, 10-11. 547/551 Matth. 26, 53. 551/554 Enchiridion 95, PL 40, 275-276 ;— ap. Abael. adhuc SINDr. 31, 13, SNlong 35, 12. 555/559 Cap. 1, 1, ed. VnBa-ZxcHA (CSEL 60) 155 ; PL 44, 201 ; — ap. Abael. adhuc SINbr 31, 14, SIN/ong 35, 13. 557/558 Matth. 19, 24 ; Marc. 10, 25 ; Luc. 18, 25.

559/568 O. c. 35, 62, PL 44, 242, ed.

VRBA-ZYCHA, 222 ; — ap. Abael. adhuc SINbr 31, 15, SINZong 35, 14. 559/560 Sap. 16, 24. 562/563 Marc. 11, 23. 568/572 Cap. 7, 8, ed. VRBA-ZYCHA (CSEL 60) 237 ; PL 44, 250-251 ; — ap. Abael. adhuc SINbr 31, 16, SINong 35, 15. 569 Cfr Ioh. 1r, 43-44. 572 Joh. 5, 21.

544 domum] donum C 548 eos mg T, eum in textu del. 549 ceperunt] ut ait inter lin. add. BR 550 exhibebit ex exhibebibit C 552 sapientiae luce /rp C 558/559 possibile] possibilis R 563 nusquam] numquam R 565 desipiat] decipiat CT 569/572 Sine... uiuificat C erronee baec infra scripsit in initio num. 44, initium autem num. 44, nempe Vnde et... non facit scripsit in fine num. 40

366

THEOL. CHRIST. V, 41-43

41. His itaque tam rationibus quam auctoritatibus grauiter in utraque parte complexionis impliciti, quo nos explicare 575 possimus non facile aditum inuenio. Quo enim uehementiores sunt quaestionum depugnationes, difficiliores profecto | ne- R rz cesse est esse solutiones. Sed quoniam diuinum in omnibus integrum honorem seruare, ac, prout possumus, magnificare intendimus, ipsius opem super hoc confidenter imploremus, 580 ut, qui suos absoluit a peccatis, expediat a uerbis, et horum quoque laqueas sicut illorum ad nominis sui laudes sua explicare gratia dignetur, ne nos mendacii uel praesumptionis in eum ab ipso arguamur, qui probator cordis et venum magis in omnibus intentionem attendit quam actionem, nec quae fiant 58; sed quo animo fiant. 42, Eo itaque more quo de Deo disserere cepimus innitentes, quid et nobis super hoc uisum sit sine aliqua obstinationis assertione proferamus. Visum autem itaque nobis est Deum, — qui summe bonus est nec in sua crescere uel minui bonitate $9» potest, quam

naturaliter

ac substantialiter

ex se ipso, non

nostro modo per accidens habet, — ex ipsa sua et ineffabili bonitate adeo semper, ut humano more loquar, accensum, ut quae uult, necessario uelit, et quae facit, necessario faciat.

Non enim carere sua potest bona uoluntate quam habet, cum 595 Sit ei naturalis et coaeterna, non

aduentitia sicut nostra est

nobis. Et omne quod in natura est diuinitatis, necessario ei atque

omnibus

modis

ineuitabiliter

inest,

utpote

iustitia,

pietas, misericordia, et quaecumque erga creaturas bona uoluntas. 600 43, Qui itaque necessario tantum bonus est quantum bonus est nec minui potest in bonitate, necesse est ut tam bene uelit de singulis quam bene uult, et tam bene singula tractet quantum potest. Alioquin, iuxta etiam Platonem, aemulus esset nec perfecte benignus. Quod si eam quam habet uoluntatem 6o vA faciendi aliquid necessario habet, nec illa umquam efficacia possit carere, necesse est ut et ea necessario faciat quae eius uoluntatem necessario comitantur. Quidquid itaque facit, sicut necessario uult, ita et necessario facit. Tanta quippe est eius bonitas, ut eum necessario ad bona quae potest facienda 610 |compellat, nec omnino possit abstinere quin bona quae potest R 112 v efficiat, et quo melius potest uel citius potest.

583 Cft Ierem. 20, 12 ; 11, 20 ; 17, 10 ; Ps. 7, 9. Calcidii, ed. Waszinx, 22.

603/604 Cfr Tzzaeus 29e, transl.

579 confidentet ex confundentur C 585 fiant] facit C 595/596 nostra est /rb C 606 et om. C

594 sua potest /rp R

THEOL. CHRIST. V, 44-47 367 44. Vnde et in laudem eius dicitur, de his quoque quae diu distulit, quia on tardabit. Nemo enim tardare in aliquo dicendus est qui ideo differt, ut conuenientius fiat. Sed is tantum

615 tardare dicendus est qui, dum facere debet, non facit. Nam et

differre sicut et auferre bonum quod possis, non est bonitatis perfectae, hoc est ut quod iam faciendum esse censeas, in futurum differas, cum iam aeque possis ut in futuro. 45. Necessario itaqye Deus mundum esse uoluit ac fecit ; 620 nec otiosus exstitit qui eum, priusquam fecit, facere non potuit, quia priusquam fecit, fieri eum non oportuit. Si enim prius |fecisset, utique et prius eum fieri oportuisset, quia facere C 274 quidquam nisi opportunum non potest, immo nisi optimum, id est tam bonum quantumcumque conuenit. Quod suo alto 62; reseruatur consilio, | in quo omnium naturarum causae et T explic. rationes aeternaliter atque incommutabiliter consistunt. 46. Si quis tamen et de hoc rationem exigat quare Deum uelle non oportuerit aut facere, ut semper cum eo mundus esset, uel quae eius beatitudine participarent creaturae, ut 630 semper haec uellet esse quibus semper uellet prodesse qui summe bonus est, — nec de hoc fortassis humana defuerit ratio. Oportebat enim ut non solum per naturam, uerum etiam per

existentiam praecederet omnem creaturam, ut tanto dignior appareret quam amplius omnibus anteiret. Facile etiam posset 655 aestimari ut qui non praecederet opera sua per existentiam, non praecederet per naturam, cum nulla nostra uideamus quae nos tempore quoque non praecedamus ; et quae cum eo sic perpetuo permanent, ut nullatenus inciperent, ab eo suae causam existentiae non habere. 640 47. Sed dicis quoniam immensae eius bonitati honorique congrueret, ut nullatenus umquam solus esse uellet, aut suae beatitudinis gratiam non impertire, quae tanto jucundior | et R ::5 x grata magis siue utilior esset, quanto amplius participaretur quae minui nescit. Vnde et Salomon : Sapientia absconsa et 64 A thesaurus absconditus, quae utilitas in utrisque ? Et Boethius: ‘Omne’, inquit, bonum, cum in commune deducitur, pulchrius

612/613 Habac. 2, 5; Hebt. ro, 37. 644/645 Eccli. 20, 32. 645/647 De syllogismis hypotheticis libri duo, 1, PL 64, 831AB : “si ipsa speculatio ueritatis sua quidem specie sectanda est, fit tamen amabilior cum in commune deducitur. NulIum enim bonum est quod non pulchtius elucescat, si plutimorum notitia comprobetur", cfr infra, TChr V, 55.

612/615 Vnde et... non facit C erronee baec scripsit supra in fine num. 40, loco Sine... uiuificat quae hic leguntur in initio num. 44, loco Vnde et... non facit ; cfr notula ad lin. 569-572 614 qui] quod T 625 consilio ste accidentaliter desinit T 626 consistunt] constituit C 631 defuerit ratio 7rp C 635/636 opera sua p. e. non ptaecederet inter lin. et mg R. 638 inciperent] inciperet C 645 utrisque] utrosque R

368

THEOL. CHRIST. V, 47-48

elucescit' etc. — Sed dico quoniam et hoc ad honorem eius proficit, ut diximus, quod solus ante omnia exstiterit, cum ex hoc praecipue comprobetur tanto dignior ceteris, quanto 65 o natura et existentia prior, et minus illud egere sine quibus omnino in se in sua perfectus maiestate uoluit existere, et ab eo tanto probabilius cuncta effici credi, quanto amplius more ceterorum artificum sua praecedit opera. Sed nec etiam proprie dici possumus domum componere uel aliquid facere, quamdiu 65 A quod operamur est. Vnde Aristoteles : 'Et si fit aliquid, nondum

est', ueluti si nunc fiat domus,

utique nondum

est

ipsa. Tunc quippe fit aliquid quando ad esse perducitur, et adhuc ut sit praeparatur. Quod uero adhuc praeparatur, profecto nondum est, quia imperfectum est. Neque enim dum fit 66 o domus, adhuc ipsa est, sicut utique est postquam facta est ; nec dum imperfecta est domus, adhuc domus est, quia ex im-

perfectione constitutionis domus id dicitur. Sed nec bonitati eius congrueret quod incongruus

esset, eius, ut dictum

est,

gloriam minuendo, si uidelicet per existentiam quoque ipse 66 I cetera non praecederet. Quem etiam plus honorem suum quam nostrum oportet attendere profectum. Alioquin iniustus esset si quod aequius est, immo aequissimum, minus curaret, honorem uidelicet suum quam profectum nostrum. 48. Sed fortassis inquies hoc ad superbiam magis quam ad 67 Oo bonitatem pertinere, ut quis suam quaerat gloriam, et iuxta Apostolum caritatem ipsam minime quaerere quae sua sunt. Amor quippe propriae gloriae superbia dicitur. Vnde Augustinus, Super Genesim ad litteram : 'Superbia', inquit, 'est amor excellentiae propriae'. Est, inquam, omnis | superbia R 115 v 67 amor propriae gloriae, sed non conuertitur. Nam et qui gloriam adepti sunt sancti, ipsam procul dubio diligunt qua fruuntur, quia et hanc ipsam in eis Deum amare conspiciunt, a cuius auelli non possunt amore. Nec quidem in ea beati effici possent quae sine amore possiderent. Sic et Deus propriam amat glo68 o riam, cum haec summe sit amanda et in omnibus quae facit suam praecipue gloriam et honorem attendit, quia nulla rectior uel aeque recta potest esse causa. Alioquin in his quae facimus, rectiorem haberemus causam quam ipse, et nostra opera tanto meliora uiderentur quam sua, quanto meliori effi68 cerentur causa atque intentione rectiori. Constat quippe nos A

VA

655/656 Periermenias 7, ut supra, TChr IV, 96. 662/663 Paulo supra, lin. 640/ 641. 670/671 I Cor. 13, 5. 672/674 Lib. II, 14, ed. I. Zycua (CSEL 28, 1)

346; PL 34, 436.

647 elucescit] elucessit R 652 probabilius mg R 655 fit] sit R 656 nondum] non RC domus om. R 666 nostrum] nostros C 684 tanto] tota C

THEOL. CHRIST. V, 48-51

369

nihil oportere facere, nisi ad gloriam et laudem ipsius, quem et nobis finem Veritas ipsa proponit cum dicitur : Vf glorificetur Pater uester qui in caelis est. 49, Si igitur ipse non propter se, sed propter nos ea quae 690 efficit faceret, nos autem propter ipsum, profecto dubium non esset nos rectiori intentione duci quam ipsum, cum nos eum haberemus finem, ipse uero nos, maxime cum nec ipsa opera nisi secundum intentionem praeesset, iuxta illud Veritatis documentum : S? oculus tuus fuerit simplex, totum corpus luct69 dum erit etc., hoc est si recta intentio fuerit, tota massa operum bona erit. Cum itaque tota qualitas operum secundum intentionis radicem accipienda sit, profecto necesse est tanto meliora esse opera, quanto meliore perficiuntur intentione. Tanto autem melior est intentio, quanto finis ipse, id est finalis 79 o causa, est potior. 50. Vt igitur Deus in omnibus quae agit | optimum habeat C 275 finem, oportet ad se ipsum omnium quae efficit intentionem eum dirigere, ut propter se illa quoque faciat quae propter nos facere dicitur, aliter tamen propter se, aliter propter nos : propter se quidem quasi ad gloriam, | non ad salutem suam ; R 114 7o propter nos autem tamquam ad salutem uel ad aliquam utilitatem nostram. Non est itaque recta superbiae definitio 'amor propriae gloriae', sed 'ambitio propriae gloriae'. Non est enim ambitio nisi in malo, quando uidelicet iniuste aliquid 71 o concupiscentia appetit. 51. Quod uere dictum est caritatem nec sua quaerere, ac per hoc Deum, qui singulariter ipsa quoque caritas dicitur, non debere propriam quaerere gloriam, — inconsiderate obiicitur. Nostram quippe Apostolus caritatem accepti quam wa

V^

715 commendabat cum ait quod caritas non quaerit quae sua sunt,

hoc est non est sollicita de suis commodis. Quare beatus definiens Augustinus dicit eam esse ‘motum animi ad diligendum Deum et proximum propter Deum'. Deum autem nullum

omnino ‘motum animi’ habere constat, nec uocabulum ‘cari72o tatis! suam et nostram caritatem in una significatione con-

cludere, sed omnia quae de ipso more nostro loquimur, figuratiue iuxta aliam significationem, non proprie dici. De quo alibi plenius disseremus. Quod itaque dixit Apostolus : Caritas non quaerit quae sua sunt, in una tantum te propria significa-

707/708 Vt paulo supra, lin. 694/695 Matth. 6, 22. 687/688 Matth. 5, 16. 716/718 De 714/715 I Cor. 13, 5. 711/713 T Cir V, 48, in initio. 673/674. 722/723 In Comm. Rom. doctrina Christiana Il, 10, 16, ut supra, T'Chr II, 136. 723/724 I Cor. 13, 5. atque Exhica.

693 secundum inter lin. R. 691 duci] induci C 721 omnia] omne etiam C RC, del. R 24

712 singulatiter] quoque add. XII

370

THEOL. CHRIST. V, 51-55

72; tione uocabulo usus 'caritatis', nostram intellexit caritatem

tantum, quae sola, ut dictum est, caritas proprie nuncupatur. 52. Quid etiam obest si dicamus et caritatem non quaerere

sua, id est non esse sollicitam de suis commodis, cum nullum

in aliquo commodum adipisci potest, cum in se ipso omnium 730 plenitudinem bonorum habeat, non aliquo extrinsecus indigeat commodo ? Sed et cum iuxta Gregorium caritas proprie non dicatur nisi quae in alterum habetur, nihil fortassis efficit si caritatem Dei sicut et nostram ponamus quaerere non sua, ac si ita dicamus : Neque ipsum neque nos ex caritate 73 quam in alterum habemus de nostris bonis, sed de bonis alterius cogitare. 93. Cum itaque iuxta supra positas rationes oporteat Deum in omnibus quae agit plus honoris sui gloriam quam quidlibet aliud attendere, profecto decebat ut non solum per naturam, 74o uerum etiam per existentiam tam mundum quam cetera omnia praecederet. VA

54. Quod etiam obiectum est : Sapzentia absconsa et thesau-

rus absconditus, quae utilitas in utrisque ? facile depelli potest, si ex nobis quoque ipsis id ipsum discutiamus et qualiter intel74 MA ligendum sit diligenter inspiciamus. Vtile quippe est quandoque multa ignorari, et multis utilius fuisse uidetur non inuenisse thesaurum quam inuenisse, et pauperes exstitisse quam abundantes. Verum tamen est quod dicitur quoniam scientia abscondita, quamdiu abscondita est, his quibus abs750 condita est, nullam participatione sui affert utilitatem, quoniam abscondi aliquibus et participari ab eis simul non potest. Postea uero participata, tanto fortasse | carior esse poterat, R 114 v quanto amplius dilata fuerit. Eadem et de thesauro ratio est, qui quamdiu absconditus est, nullum ex administratione uel

75; usu suo commodum

praestat. Sed non ideo statim uel scien-

tiam uel thesaurum reuelari oportuit, ut statim aliquam praestarent utilitatem quam commodius tempore suo ad maiorem fructum poterant reseruari, sicut et de diuina contigit sapientia jn qua non semper nos participare oportuit, ut 760 cum eam participare ceperimus, eam amplius ueneremus quam per existentiam priorem quoque nobis esse cognoscimus. 35. Verum [est] quoque ‘omne bonum, cum in commune deducitur, pulchrius elucescere', hoc est tanto pluribus gratum esse quanto a pluribus communicatur. Sed non ideo sta731/732 Greg. Magnus, Homiliae in euangelia, lib. I, Hom. XVII, 1, ut supta, TChr IVSUIIT. 742/743 In initio TChr V, 47; Eccli. 20, 32. 762/7963 Vt supra, TITO AT-

739 aliud attendere #p C ^— 950/951 quoniam] ex add. RC potuerit 4e/ potuetunt C

788 poterant]

THEOL. CHRIST. V, 55-58 765 tim omne

bonum

omnibus

publicandum

371

est, sed secundum

rationes et quibus et quando id communicandum sit, quas incommutabiliter in omnibus quae agit diuina obseruat prouidentia. Quae quidem prouidentia omnino non esset, nisi Deus ceteris per existentiam quoque praeiret. Non enim prouidentia

77° nisi de futuris esse potest,

cum

sit prouidentia

futurorum

praescientia. 56. Patet itaque Deum quam dignum exstiterit, ut per existentiam quoque cetera praecederet omnia, neque hoc bonitati eius in aliquo derogare, si noluerit secum aeternaliter aliqua 775 permanere, sicut id ei derogaret si posset facere bona quae non faceret, aut in tantum bona quantum posset. Vnde eum omnia quae potest, facere necesse est et tam bona quantum potest.

Nec tamen ideo omnia quae ab eo fiunt necesse est fieri. Quod quidem nobis ex superioribus quaestionibus nunc soluendum 780 occurrit.

97. Ponimus itaque iuxta superiorum rationum acumina, Deum omnia quae facit necessario facere, nec tamen, ut dictum est, quae ab eo fiunt necessario fieri. Quippe cum dicimus quoniam necesse est Deum hunc saluare, uim ipsam necessitu785 dinis | ad subiecti naturam reducimus, quod est Deus, ac si C 276

uidelicet diceremus quod Deus ex ipsa sua natura ita id facere compellitur, ut nullo modo eius natura permittat ut id ita non faciat sicut facit. Non tamen necesse est hunc saluari qer eum, cum nullatenus natura eius qui saluatur id exigat, ut ipse sal79o uetur. Natura quippe eius mutabilis est et in nullo suo statu necessario fixa, quam omnino non esse possibile est. Natura uero diuina sicut omnino incommutabilis est atque inuariabilis, ita et in omni suo statu eo modo quo permanet incommutabiliter persistit, atque ex ipsa sua incomparabili bonitate ad 795 omnia

quae uelle eum

et facere oportet, necessario,

ut ita

dicam, inuitatur ut et sic uelit et perficiat. 58. Necesse est itaque Deum id facere quod non est necesse |ab eo fieri. Ibi quippe uis necessitudinis ad immutabilem Dei R 115 : naturam applicatur ; hoc ad operationis eius commutabilem 800 euentum quem aeque fieri et non fieri possibile est, cum nullam sui euentus necessitudinem teneat. Similiter cum dicimus ‘possibile est hunc saluari per Deum’ et ‘possibile est Deum hunc saluare', ibi ad naturam huius, hic ad naturam Dei possi-

bilitas refertur. Tale est ergo quod dicitur 'possibile est hunc 781 T Chr V, 42-56.

782/783 T Chr V, 56, in fine.

766 id inter lin. C — *«9 quaestionibus ex que omnibus R 786 quod] est inter lin. add. BR 788 sicut] sicuti C 793 et om. R 799 commutabilem ex commutabilitatem C 804 est ergo trp C

372

THEOL. CHRIST. V, 58

805 saluari a Deo’, ac si diceretur quod natura eius omnino permitteret eum saluari a Deo, cum nullo modo ad hoc ipsa repugna-

ret. Ouod quidem uerum est. Cum uero dicitur 'possibile est Deum saluare hunc', tale est ac si dicatur quod natura Dei omnino permittat quod eum Deus saluet. Quod nequaquam

810 uerum est, ut supra iam confirmauimus. Sic et ‘uocem’ audibi-

lem dicimus, hoc est aptam ex se ipsa audiri, quamuis nullus adhuc esset qui eam audire sufficeret, et ‘agrum’ aptum excoli antequam etiam crearetur qui eum excolere ualeret. Ex se quippe ipsis iam habent ‘uox’ et ‘ager’ ut se audienti uel colen815 ti ad haec idonea praebeant, cum nihil ulterius in eis agendum esset quo ad haec praeparentur, sed totum id in se iam habeant quod habere ea oporteat ad audiendum siue ad colendum. Sed quamuis apta sint ad hoc ut audiantur uel colantur, non iam tamen necesse est aptum esse aliquem ut haec audiat uel colat. 809/810 TChr V, 33.

814 ipsis ex ipsos C

PETRVS ABAELARDVS Theologia *Scholarium' Short Redactions

INTRODUCTION I. Manuscripts F = FnrzLAR, Parochial Library of St Peter's, n. n.—No description extant. Enumeration of the contents by H. WEIsWEILER (inside a book review), in Scholastik 31 (1956) 475. Until recently preserved at the Seminary of Fulda, F is supposedly returned to its owner together with the whole fund of Fritzlar. Yet, when in the summer of 1968 I visited the library, the codex could not be located. The library possesses a type-written description of some of its codices, but F is not among them either (?). What follows, then, is based upon an analysis of the photographs of the last pages of the codex, namely 94v-roir, obtained when the manuscript was still at Fulda. I regret that I did not see the codex, or that I do not have the photographies or a film of the entire book. For instance, just like H f. 82vb, F may have at the end of f. 94 r the title of sch ‘Summa sacrae eruditionis’. And a study of the whole codex may have revealed its origin and history, as well as its relations to H. Folios 94-1or, then, are of parchment, of the 12th century. Their texts were written by one hand, in two columns averaging forty lines to the column; modern foliation (?). They contain the following items (I correct Weisweiler) : I. f. 94va-98rb, the abbreviation of the first redaction of Abelard's Theologia ‘Scholarium’, anonymous here. The title might be on f. 94 rb. The copy has the regular incipit of tsch ; the explicit coincides with the end of tsch 89 : ... omnipotentiam nihil efficere nisi praeeunte ratione et ducatu sapientiae. In the manuscript, however, nothing really shows that this is the end of the work (3). Originally tsch was followed by a blank line, possibly provided for the title of the next item. The space has been used by the rubricator, who has written the word *Augustinus' in it. 2. f. g8rb-ggvb, a christological tract, anonymous and without a title. Preceded by a paragraph sign, the incipit is : (1)l wish to express my gratitude to the Rev. Pastor-dean of St Peter's at Fritzlar and to his helpers for their gracious assistance in my search. (2) The cathedral of Fritzlar (Niederhessen, Germany, diocese of Mainz), is of Merovingian origin, and was the church of a Benedictine monastery until the 11th century, when it was transferred to the Canons Regular. Briefly suppressed during the 17th century (1633-1648), the ‘Stift’ was seculatized in 1803 (HessenKassel). Currently the ancient cathedral is a parochial church which still possesses the treasure, archives and library of the old foundation. See P. Acn, Fritzlar, art. in LTX?,

vol. V, 394.—If out manusctipt belonged to Fritzlar from the

beginning, it was acquired during the tenure of the Canons Regular.

(3) The text of ¢sch in H was copied from F, and the Catalogue of Heiligenkreuz indeed considers the following miscellanea as belonging to Zscb ; see infra, p. 378.

tsch

376

Cum ubique solliciti esse iubeamur seruare unitatem spiritus in uinculo pacis, maxime tamen ubi fides periclitatur et christo derogatur... ; explicit :... non tamen anima christi, quia totam

diuinitatem nouit ; unius naturae prorsus cum deitate subsistit. The tract speaks of the following problems : De homine assumpto, f. g&rb-vb; de merito Christi, f. 98vb-ggra, de scientia Christi, f. 99ra-vb. The tract has the slightly monophysitic ring of similar writings of the mid 12th century. 3. f. 99vb-roova, several extracts taken from Augustine's De diuersis quaestionibus ad Simplicianum, lib. II, q. 1, PL 40,

129-137 and q. 3, PL 40, 142-144. 4. f. 100va-1oIrb, severall small texts on the sacraments. The

first is unascribed and begins with the words : Tribus de causis canon (uel actio inter lin. F) sub silentio dicitur, una quia deo loquimur...; the others are attributed to Hilary, Augustine, Ambrose, Basil and Jerome. The second quotation taken from Jerome's Commentary on Amos, lib. II (on Amos V, 2), PL 25 (ed. 1884) 1038AC, concludes the codex : ut de mille redeat ad centum, de centum ad decem. This explicit is followed by the words *Non potest aliquis', which do not belong to the text of Jerome, and which have been written by the same hand which added lengthwise on the outer margin of f. roirr: *Hic liber scriptus qui scripsit sit benedictus'. The latter words are repeated by the rubricator at the end of f. rorrb, which column has a blank space of some twenty-seven lines between the end of the text and the final rubric. As to the Abelardian section in particular, the first words of the Prologue,

SCOLARIVM

NOSTRORVM,

and

the first of

the Liber proper (¢sch 11), TRIA SVNT VT ARBITROR, are written in small capitals, and in each case for the very first letter some space was provided for a large capital, which, however, has not been used. The work has no rubrics, although

in a few instances space was provided for them. The number of small capitals intended to show the subdivisions of tsch is rather high. Usually they are written at the beginning of a line, jutting out of the column. Here and there such small capitals are preceded by a paragraph sign. A similar token is used as a reference mark for forgotten texts which subsequently were added by the scribe himself. The corrected omissions just mentioned created a little problem, which with the help of F (and H) alone could not be solved. Here are the facts. The scribe on f. 96v had skipped the first lines of tsch 46: ‘Vir itaque ad imaginem... pronior exstitit’ ; on f. 96v, where the text was supposed to be, he left about half a line free, which could have been used for a reference ; the rubricator, however, filled it in by writing ‘Item’, a superfluous word for which there was ample space. Secondly, the copyist skipped his abbreviated version of tsch 80, F f. 98ra,

INTRODUCTION

377

but he must have noticed it before he completed the column, and wrote this second omission at the beginning of column 98rb, adding as a reference mark his gibbet-like paragraph sign on f. 98ra where the text ought to have been, and again at the beginning of f. 98rb. The copyist, however, confused the matter, first by adding immediately after his tsch 80 the omission of ¢sch 46, but without showing that this text is not a continuation of tsch 80 ; and secondly, he miscalculated the

space needed to copy tsch 89, which is now divided by the texts formerly omitted. In other words, the forgotten texts of tsch 80 and 46 (in this order and reading as one fragment), were inserted into tsch 89, although the scribe, resorting to an other type of reference marks, has indicated how /sc 89 must be read. The text of tsch has been corrected by the scribe himself. A small number of the corrections was made inside the columns,

aneven smaller number in the margin. Marginal notes are inexistent, except a meaningless *N[ota]' twice. H = HkEILIGENKREUZ, Library of the Ctstercians, ms. 153.— Description by B. GsELL, Verzeichniss der Handschriften in der Bibliothek des Stiftes Hetligenkreuz, in Xenia Bernardina, Pars secunda: Handschriften-V erzeichnisse der CistercienserStifte, vol. I, Vienna, 1891, 159-160.

H is a 12th century parchment codex of 132 folios, written in two colums, except f. 111-132 which have long lines. Modern foliation. Seemingly the manuscript has no history i. e. it always stayed at Heiligenkreuz (4). The contents of the codex have been sufficiently described by Gsell. I shall simply summarize his Catalogue, adding some information on items I and 5-7, and correcting no. 9. Notice that all the works are anonymous in the codex, and that most of them remain unidentified. I. f. Ir-54v : Expositio in Apocalypsim. I did not find the work in the Repertorium biblicum medii aevi of F. Stegmüller, not even among the anonymous of Heiligenkreuz, vol. VI, Madrid, 1958, p. 281-282. The ?ncipit of H, however, corresponds to the one of Stegmüller, vol. V, Madrid, 1955, no. 7935 (omitting the Prologue), to which the author adds the codices Chartres 288, f. 99-101, and Paris, Arsenal 65, f. 180-187, and

he attributes the work hesitantly to Stephen Langton. If the commentary corresponds to the one of Heiligenkreuz, the two others would contain a short fragment or an abbreviation only. (4) The foundation of the monastery of Heiligenkreuz (diocese Baden in Lower Austria) goes back to A. D. 1133. See H. Warzr, Heiligenkreuz, art. in LTK?, vol. V, 102-103.

378

tsch

2. f. 55r-68r :Racionale de aliquibus pertinentibus ad diuinum officium. 3. f. 68r|v : Expositio orationis dominicae. 4. f. 68v-69v : De uerbis graecis baptisterit quomodo uertantur in latinum. 5. f. 69v-71v : De multiblici significatione ignis = Hugh of Saint-Victor, Miscellanea I, 173, PL 177, 567B-572A. 6. f. 71v-75v: De quinque septenis. The $ncipit reads: *Quinque septena, frater, in sacra scriptura repperi'. Gsell hesitantly refers to Hugh of Saint-Victor, De quinque septenis, PL 175, 405. The ncifit here is indeed similar to the one of H : *Quinque septena in sacra scriptura, frater, inueni'. The explicit, however, is different. Yet, Stegmüller's Repertorium bibli-

cum, vol. III, Madrid, 195r, no. 3849, lists Heiligenkreuz 153 among the codices containing the work of Hugh. 7. 1. 75r-76r : De sacra scriptura. The incipit is similar to the beginning of Hugh of Saint-Victors' De Sacramentis, Prologue, PI 176, 189. 8. f. 76r-82v : De triplici coniugio. 9. f. 83r-94r is considered by Gsell as containing a ‘summa sacrae eruditionis', and he adds the incipit ot tsch ; the explicit would be 'sustentantes ad actiuos'. This is to be corrected as follows : g-a. f. 82vb-87va: abbreviation of the first redaction of Abelard's /sch, anonymous here; title on f. 82vb: "Incipit summa sacrae eruditionis'; running title on the rectos ‘summa’. The explicit is not clearly indicated in the codex. Copying from F (5), the scribe of H correctly interpreted his model by writing together the texts of £sc/; 89, which is followed now as if they were on their normal spot, by the forgotten texts of tsch 80 and 46. As a consequence H has the false explicit *... per amorem ad ea quibus praefectus [est] pronior extitit', or thelast words of the text belonging to tsch 46. The scribe, however, did not realize that the ‘summa‘ ended here. He simply adds his usual paragraph sign, and he continues without leaving any space for a title : *Cum ubique solliciti esse iubeamur seruare unita-

tem spiritus...’, which is the imcipit of the next item both in H and F. 9-b. f. 87v-94r : seemingly some miscellanea, beginning with

the little tract on Christ as described above according to F,

which is still the model of H in this case. H, however, seems to

go beyond F f. 9g8rb-rorrb. 10. f. g4r-109r : De actuali et originali peccato.

(5) The proof is given by D. VAN DEN ExNDE, La ' Theologia scholarium? de Pierre Abélard, in Recherches TAM XXVIII (1961), 225-227. Notice that in this article all the references to the folios of F must be changed. Otherwise several of the

observations in my Introduction here confirm the conclusion of Van den Eynde.

INTRODUCTION

379

II. f. I09v-132r : Sententiae cuiusdam de corpore Christi. As to ésch in particular, although in the manuscript intervene more than one hand, the entire tsch seems to have been

written by the same person, in a clear, bold script. The first letter of the capitalized words SCOLARIVM NOSTRORVM (tsch 1), and TRIA (ésch 11), is a large initial. Medium sized initials are few, and subdivisions are practically lacking. A number of paragraphs signs are ifi the margin or in the text. A few corrections have been made by the scribe inside the columns. In the margin are some marks made later, mostly in the form of a rude asterisk. T =Tours, Municipal Library, ms. 85. The manuscript has been described in the Introduction to T Chr (€). Hence only a few observations must be added here on f. 156ra-158vb or the section containing tsch. T ends abruptly and not for lack of space, in /sch 111; no colophon. The inscription: ‘Petri Abaelardi Introductio ad Theologiam mutila', was added by dom Marténe early in the 18th century. In other words, in T the work originally was anonymous. Like FH the codex was supposed to have two large initials for the words ‘Scholarium’ (isch 1) and *Tria' (sch x1) ; they were forgotten. The same happened to *Tenet', the first word of tsch 26. Otherwise the text has no subdivisions, nor rubrics

either. The corrections follow the pattern of T'Chr. Z —ZunicH, Central Library, C 61 (284).—Description by C. MouLBERG, Katalog der Handschriften der Zentralbibliothek Zürich,

Y. Mittelalterliche

Handschriften,

fasc. 1-2, Zurich,

1932 ; additions ibid., fasc. 4, Zurich, 1952, 355-356. Z is a parchment codex of the 12th-13th century, measuring 274 X 178 mm., of 60 folios, in two columns. Modern foliation, Old binding; yellowish leather on wood; two clasps lost. The codex has been poorly preserved: pages are missing between f. 24-25, 30-31 and 36-37, whereas as the end probably as much as an entire gathering was lost. The contents of the codex are as follows : I. f. 1v-39r : Summa sententiarum, of a certain Otto, probably of Otto of Lucca, although the work is frequently attributed to Hugh of Saint-Victor. Edition PL 176, 42-174, and partly PL 171, 1067-1150. List of manuscripts in Stegmüller, Repertorium |Commentariorum im Sententias |Petri Lombardi, vol. I, Würzburg, 1947, no. 837, to which the manuscript of Zurich ought to be added. On account of the missing pages the text of Z isincomplete. (6) Supra, p. 16-23.

380

tsch

2. Í. 39v-40v : a sermon published in PL 171, 873-877, under

the name of Hildebert of Le Mans, as Sermo CXI, ad monachos.

It rather belongs to Geoffrey Babion. 3. f. 43v-53v : a theological work written in question and answer form : Quaeritur and Quare; editions listed in the Kata-

log, fasc. 4, 355. 4. f. 53v-60v : Abelard's first redaction of sch, mutilated at the end. The work is anonymous and unusual incipit suggests that an attempt has been made to hide the identity of the author and the work. Indeed, against the entire text tradition

Z reads (the first words are capitalized) : "INCIPIT TRACTATVS VTILIS DE SANCTA TRINITATE. DISCIPVLORVM nostrorum petitioni satisfacientes'. The first letter of ‘Discipulorum’ is a big illuminated initial. Written by the same careful, upright hand of the whole codex, tsch usually has 39 lines to the column. The tract has many rubrics, mostly written inside the columns, which rubrics are followed by a medium sized initial. The latter, with two exceptions, are all at the beginning of the

lines, and traced in red and blue. Several of rubrics with the

subsequent initials appear in Z alone, and although most of them correctly indicate a major division in Abelard's text, others are arbitrarily inserted. Corrections are rare. The verso

of the last folio, which concludes the manuscript, has suffered

to the extent that some words are barely readable. Possibly because Z is written by a self-assured hand and contains only a very few corrections, H. Ostlender and D. Van den Eynde have claimed that Z contains a good text (3 Their assertion is flatly contradicted by a comparative study of the Abelardian section of the codex with the others. Never very good, tschin Z grows gradually worse. Possibly a simple psychological factor has played a trick on the scribe who changed the 2ncifit in order to hide the identity of the work. Once ¢sch intentionally authorless, the copyist must have felt rather free in transcribing the text. In addition to the over-all poorness of the copy ought to be mentioned homoioteleuta in isch 27, 93 and 120. II. The Work

Abelard planned the work as a ‘sum of sacred erudition, a kind of introduction to Scripture’ (8). It was supposed to have three main parts covering the entire field of theology : on

(7) H. OsrreNpzn, Die Theologia ‘Scholarium’ des Peter Abaelard, in Aus der Geisteswelt des Mittelalters, Y (Beitrdge GPhTMA, Supplementband III, 1), Miinsterin-Westf., 1935, 267-268 ;VAN DEN EYNDE, arf. cit., 228. (8) zscb x or TSch Prol. 1.

INTRODUCTION

381

Faith, on Charity, and on Sacraments (?). Hope being some

kind of Faith, according to Abelard, was not to be treated sep-

arately (19). This projected ‘Summa’ of Christian doctrine was never completed, and certainly not in ¢sch. Nearer to completion, and then of the first part, on Faith, only, comes TSch,

and in its Introduction I shall describe the work to a greater extent. Right now it may suffice to discuss the length of tsch and the number of its redactions.

§ 1. Length of tsch

It shall be proved shortly that the proto-redaction of tsch has

been lost, that Z is a copy of the first extant redaction,

of

which FH are an abbreviation, and that T is a copy of the second extant redaction. From the current edition it appears that Z ends abruptly inside no. 123, T inside no. rrr, and the abbreviation with no. 89. Of course, the second redaction must have been at least as long as the first, and theabbreviation could have been done upon a full-length copy of the first redaction. The interruption of Z is certainly accidental, but why were FHT halted before the end of the work ? And how far did tsch really go ? The answer to the questions in not totally certain, although there are some indications what the response to the second question is. First of all, I think that tsch, and a fortiori the lost protoredaction, did not go beyond what eventually would be Book I of T Sch. Unquestionably all evidence points in that direction. First, FHTZ not only stay well inside TSch I, but none of these manuscripts contains any reference to a division into Books, not even a list of ‘capitula librorum' which is to be found in all the codices of T'Sch. Secondly, for the first redaction in particular, Walter of Mortagne, who in his Letter to Abelard,—through quoting,—makes it abundantly clear that he knew sch, refers to nothing which goes beyond the extant first redaction (4). Thirdly,—and this again goes for the first extant redaction only,—the Sententiae Hermanni, which presuppose the first extant redaction while copying also from the third, do not even go as far as the end of Z (1?). The informed reader may wonder why I limited my last statement to the firsí extant redaction, because such authori-

ties as H. Ostlender and D. Van den Eynde have written that (o) 0b xx Ot Sch Dor. (10) Zscb 12 or TSch I, 2. (11) Walter refers to ¢sch 1 and 5 (tread jointly as in ZFH), 35, 48-49, 57-58 and 74; he quotes 1 and 5, and 57-58. (12) Sententiae Hermanni, PL 178, 1714D at the end of c. XI, ceased to follow the Theologia ‘Scholarium (inside TSch I, 108) ; of the extant 7» have not been used nos. 114-123.

382

tsch

the Sententiae Hermanni show a decided preference for the second recension (8), The reason for disagreeing with the authors was suggested to me by the findings of Van den Eynde, from which, however, he did not draw the logical conclusion.

The author has shown that master Herman knew both the first and third redactions of the Theologia ‘Scholarium’ (15), but Van den Eynde failed to consider a very important implication of his discovery, which is: if Herman knew the first and third redactions, then there is no reason why we should say that he knew the second also, unless Herman transcribed from the Theologia ‘Scholarium’ elements which are neither in the first nor in the third redactions,

exclusively. know

I shall prove now

but in the second

that Herman

the first and third redactions,

certainly did

but that whenever

he

sides with T against Z, such texts are all in the third redaction. I) The Sententiae Hermanni follow Z in tsch 26 ( = Senten&ae PL 178, 1698A), 30 (= 1698D-1699A), 31 (= 1699B),

33 (— 1699C), 40 (= 1700B), 41 (= 1700C), 49 (= 1701-1702A), 61i (1703C), 62 (= 1703C), 65 (omitted by

(1704C), 75 (— 1705C).

Z = 1704B), 67

2) Herman certainly knew the third redaction of the Theologia *Scholarium' as is proved by the following facts: in I700AB the Sententiae follow TSch I, 32 and not tsch 39 (Z or T) ; the Sententiae contain a text taken from Claudianus (1712D-1713A), which is not in ZT, but in TSch I, 99 ; and Herman 1713A, immediately after quoting Claudianus, follows T'Sch 1, 1oo, rather than T in £sch 107. That Herman knew not the fourth redaction of T'Sch, nor even the third, annotat-

ed redaction seems to follow from Sententiae 1698C, which corresponds to zsch 29 (T) and TSch I, 22. Indeed, in the latter paragraph the latest revisions of T'Sch, i. e. the annotations to the third redaction as well as the fourth redaction, have a

smallish addition which is lacking in the Sententiae. 3) In the cases where the Sententiae Hermanni seem to follow 7, this redaction corresponds perfectly to the third recension. They are : tsch 14 - TSch 1, 6 = Sententiae 1695B ; tsch 15- TSch 1, 8 — 1695CD ; tsch 19 - TSch I, 12 — 1696CD ;

isch isch isch tsch isch isch

23 - TSch I, 16 — 1697C ; tsch 25 - TSch I, 17 — 1697D ; 29 - TSch I, 22 —1698C ; tsch 48 - TSch I, 4x = 17o1C ; 53 - TSch I, 46 =1702BC ; tsch 54- TSch I, 47 =1703A; 76 - TSch I, 69 — 17064 ; tsch 77 - TSch Y, 70 —1706AB ; 81 - TSch Y, 74 =1706D ; tsch 106 - TSch T, 98 =1712CD ; 108 - TSch I, 101 — 1713 B ; tsch 109 - TSch I, 102 =

(13) H. OsrrENpzR, Die Sentenzerbücber der Schule Abaelards, in Theol. Quartalschrift 117 (1936), 217 ;VAN DEN EyNDE, art. cit., 231. (14) Ibid., 229-230.

INTRODUCTION

383

I7I3BC ; isch 110 - TSch 1, 103 = 1713C. Inside tsch 111 T

ends, but the remainder of the paragraph may be found in T Sch I, 104 — 1713CD. TSch I, 105 differs from £sch 112, for which we have the text of Z only ; the Sententiae Hermanni

I7I3D are identical with TSch I, 105. They do it again a little later, 1714BD, where T'Sch has inserted nos. 107-108, namely between isch 113-114. , It follows, then, that there is no valid reason to suppose that Herman has known the second redaction. Thus far we discovered from FHTZ,

the Sententiae Her-

manni and the Letter of Walter of Mortagne to Abelard that the short redactions of the Theologia ‘Scholarium’ did not reach much beyond the text as published in the current vol-

ume. Yet, it can be shown, I think, that isch went at least as

far as follow to the joined which

T Sch I, 140, and probably until the end of TSch I. To my reasoning one must look again at the synopsis joined edition of T'Chr (15), or one could look at the Concordance to the publication of T'Sch. The section of TSch 1 to nothing

corresponds

in the extant

/sch, is TSch

I,

127-201. Put alongside TChr 1, 71-136, it is obvious that the section of T'Sch closely follows T'Chr. As a matter of fact, T'Sch has simply copied TChr, adding to it only TSch I, 140, 146, 155, 169, 177-178 and 193, discounting a few other minor additions and changes. This is the result if we compare T'Sch with the third redaction of T'Chr. Compared with the second redaction of T'Chr, we notice that this recension did not have

yet TChr I, go— T'Sch I, 148. Supposing now that Abelard from the start planned Book I of TSch as it eventually would be in the third redaction, all he had to do was to copy T'CAr I, 71-89 and 91-136 as in R, because it is after this second redaction of TChr that tsch has been composed. Possibly he could have added some of the paragraphs which later are to be found in TSch, especially I, 148 (= T'Chr I, 9o in the third redaction). Anyway TChr I, 71-136 as in R could be read after tsch 123 without fear of betraying the intentions of Abelard. The preceding reasoning concludes only with a solid possibility. The next question is then, how far did ¢sch really go? A small irregularity inside all the manuscripts of T'Sch 1,137 (=TChr Y, 81, contained in DRCT) reveals that at least the second redaction of /sc/ must have had T'Sch I, 137 in its main

text, and in the margin TSch I, 140 (to which nothing corresponds in the codices of T'Chr I, but its place would have been between nos. 83 and 84). Indeed, the codices of T'Sch unduely insert in TSch I, 137, inside a text of Boethius directly copied from TChr I, 81, the words ‘in uitis patrum'. These are the

(15) Supra, p. 58-60.

384

tsch

introductory words to the little story told in T'Sch I, 140. Remembering similar phenomena in the Theologia Christiana, I conclude that no. 140 at a given moment before the third redaction was written in the margin alongside no. 137. Hence, we may conclude with certainty that tsch was at least fourteen paragraphs longer than the extant text. At this stage a reason might be suggested why Walter, Herman and the abbreviator of ¢sch seem to have known only a substantial section of Book I. First of all, it must be recalled

that those three men had access to the first redaction only(?*). Now, since in the intention of Abelard the last part of ¢sch was

seemingly planned as a copy, more or less, of [Chr I, 71-136, the author may have considered it superfluous, at that time, to transcribe this section into tsch, because the model, TChr, was certainly available to him, Abelard. Therefore, the first

edition of tsch could have circulated in a form not much longer than Z as it has been preserved. $ 2. The Redactions

Of the Theologia ‘Scholarium’ stil exist four redactions, the third of which also in a slightly developed form (17). The present volumes edits the short recensions, Z and T, which

will described here ; the others will be considered in the next

volume. Z represents the older redaction as is proved with the following arguments. First, Abelard was in the habit of lengthening his works in their successive redactions, and T, in the section preserved, is longer than Z : paragraphs 2-4, 53, 65,

107 and 109-11 are proper to T, and het addition of nos. 107 and 109-111 explain why ¢sch 105 of Z has an other place in T =tsch 108) ; T is also appreciably longer in £sc/ 5, 15, 19, 20,

23, 33, 56, 76, 77, and slightly longer in tsch 14, 25, 27, 29, 31, 40, 4I, 48, 54, 62, 74, 75 and 81. Secondly, when /sch runs parallel to TSum, TChr and TSch, Z takes sides with T Sum and the first redactions of T'Chr, whereas T comes closer to the

last recension of T'Chr and looks like the immediate predecessor of T'Sch, a proof that Z is older than T (38). Thirdly, it is known that an incomplete redaction of the 7'heologia *Scholarium’ was criticized by Walter of Mortagne, who even quotes (16) In the case of Herman, of coutse, this means that originally he had access to the first redaction only, and later to the third. (17) In my terminology the so-called fourth redaction of Ostlender-Van den Eynde is the third, developed redaction, which makes their fifth my fourth. (18) Not counting minor differences, TSch added to the second extant redaction : the ‘capitula librorum’, and TSch I, 4-5 and 99. Hence, the differences between Z and T are greater than between T and TSch.

INTRODUCTION

385

three extracts taken from the Theologia (19). Now, these passages are to be found in Z only, namely in ¢sch 1 and the end of no. 5 (1 and 5 read jointly as in Z and in the Letter of Walter), and in /sch 57-58. It is true that the first extract exists in T also, but there the phrase has been divided by inserting ¢sch 2-4 and the beginning of no. 5. The other two quotations are not in T' nos. 57-58, which offer here a text different from the

one of Z and of Walter. Actually if we look at the main differences (additions and substitutions) between Z and T, we find that some large ones are located in ésch 1-5, 49 and 57-59, all passages directly or indirectly attacked by Walter (29). And since it is difficult to imagine that Abelard has written in his first redaction, by anticipation, an answer to the expressions which would be criticized in the second (if T would precede Z, such would be the case), it logically follows that Z was redacted first (?). Now that it is well established that Z is the oldest redaction extant, the question may be raised whether it was the first in the absolute sense. I rather think that it was preceded by a first draft or proto-redaction. My reason is the otherwise unexplained irregularity of tsch 19 (and T'Sch I, 12). Z starts this paragraph with a text taken from a homily of Gregory the Great, and adds two others taken from Augustine's Commentary on the Gospel according to saint John. T and all the manuscripts of T'Sch insert after the text of Gregory another one taken from his Dialogue, but otherwise they all follow the readings of Z. The irregularity consists in this that a section of the first text of Gregory is inserted inside the first text of Augustine. It happened in all the extant redactions and manuscripts, except in FH or the abbreviation of the first recension. To explain this queer phenomenon, I imagine that in the first draft or proto-redaction the first two texts of Augustine were written in the margin next the first (then only) text of Gregory, which seemingly was written partly at the end of a column or a page and partly at the beginning of the next column or page. The model of the abbreviator inserted the Augustinian texts rightly after the fragment of Gregory, whereas the model of Z made the mistake. Abelard continued to work on such a mistaken copy and thus left the confusion, undetected, in all the subsequent redactions.

(19) In nos. 3 and 4 of his Letter, quoting respectively ¢sch 1 and 5 jointly as in ZFH, and 57-58. (20) Directly attacked were 7: 1 and 5 (jointly), and 57-58; nos. 49 and 59 are related to 57-58 ; the insertion of 2-4 and a patt of 5 softens what was the first phrase of the first redaction. (21) To the differences between Z and T already mentioned, must be added the minor changes in fsch 9, 14, 20, 24, 26, 30, 60, 61, 62, 67 and 106. 23

XII

386

tsch

FH

are an abbreviation of the first redaction, and not of the

second. That we are dealing with the first redaction is apparent from the opening statement of the work and from such typical paragraphs as tsch 57-58. FH fully correspond to Z

1n 750/51; 5-19, 21229, 31-32, 37-39; 52/54; 575 03, 69-70, 73

and 79. They omitted parts of tsch 20, 36, 40-42, 46, 50-51, 55, 58, 60-62, 66, 68, 71, 72, 74, 80, 85 and 89. They omitted

entirely tsch 30, 33-45, 43-45, 47-49, 56, 59, 67, 75-78, 81-84,

86-88, and all what follows after 89. In other words, the abbre-

viating gradually increased.—A mong the omissions I did not enumerate what I believe to be mistakes in the form of homoioteleuta, namely in ésch 52-54 (53 is an insertion of 7), and in 57 ; possibly the omission of the whole paragraph 30 is an error of the same type. Anyway, the first homoioteleuton, in tsch 52 and 54 combined, is an additional proof that FH are

an

abbreviation

of the first redaction, and not of the

second. FH contain some irregularities. I mentioned already that both codices skipped the beginning of ¢sch 46 and the abbreviated /sch 80, and added these forgotten texts at the end of the work, but in the reversed order (80, 46), and written as if they belonged together. An other irregularity is that lines 605-625 of ZT have been replaced by a short observation introduced with the word ‘Aliter’. This very introductory term suggests that the text is probably inauthentic. D. Van den Eynde has claimed that FH are an abbreviation of a second form of the first redaction, Z representing a first,

older version (??). I do not subscribe to this theory, because it goes out from the unsubstantiated opinion of H. Ostlender D. Van den Eynde that Z is a good copy. In particular, the theory of Van den Eynde would not explain why the order of the texts quoted in ¢sch 19 is right in FH, but wrong in Z and again in all the subsequent redactions. The latter fact might even suggest that FH go back to a redaction or form older than Z, or even that FH represent the proto-redaction. Yet, I would not follow this suggestion either, because some strong arguments militate against it. For instance, in /sch 68 FH rejoin ZT right inside a text taken from Gregory the Great, but without saying that Gregory is speaking and not Abelard. Secondly, in ¢sch 75-81 and 87-89 Z does not much more than copy T'Chr. If, then, FH were a redaction intermediary between TChr and Z, Abelard first would have shortened the text of T'Chr in FH, to return to the full text of 7T'CÀr for the

benefit of Z. Thirdly, in tsch 70 FH abbreviate a text of saint

(22) Art. cit.,:227-228. WEISWEILER, /.c. says that F contains the *Urtezension" of £sch.

INTRODUCTION

387

Augustine, which time and again has been quoted by Abelard, never, however, in this particular from (23). III. Authenticity In none of our four manuscripts ¢sch is ascribed to Abelard (4). Yet, the authenticity of the work is relatively easy to prove. In his Letter to Abelard Walter of Mortagne quotes from a Theologia three extracts, two of which are to be found in the first redaction of £sch only, and nowhere else. Thus the genuiness of Z is attested by an unsuspected person. That the criticism of Walter were answered in T' proves the authenticity of the second redaction, and anyway both redactions benefit from the authenticity of T Swn, T'Chr and TSch. The different redactions of these three Abelardian works form one long chain of development, of which tsch with its two redactions forms a small but indispensable link. IV. Time of Composition The recent study of D. Van den Eynde reached the conclusion that tsch has been written between 1133 and 1138, during which years were composed also the third redaction of T'Sch and T'Chr (35). The article of Van den Eynde makes a few interesting points, yet it has to be overhauled, because the author did not know as yet the existence of the first redaction of T'Chr (our D), nor did he suspect that Z of zsch is not the very first draft of the Theologia ‘Scholarium’. Moreover, he did not consider certain facts which ought not to be neglected. Loocking at the Concordances which conclude the Introduction to the edition of both TChy and tsch, one factor is

evident, namely that /sch 1-74 has only occasional, although revealing contacts with TChr, Books I, III and IV; on the other hand, /sch 75-123 runs neatly parallel to ZT'Chr l, 7-15, 22, 38-70. In the subsequent

discussion

these two

main sections (¢sch 1-74 and 75-123) will have to be treated differently. To the first section correspond the first four *Cases' considered next, whereas the others deal with the second sec-

tion. (23) See the ‘apparatus fontium" to Zscb 70..—H. OsrrENDER, Sententiae Florianenses (Florilegium patristicum 19), Bonn, 1929, 34, suggests that Walter knew the abbreviation H. This suggestion cannot be followed, because Walter's Letter, no. 2, says that his copy of the Theologia promised ‘in patte posteriori exponere modum generationis Filii a Patre et processionis Sancti Spiritus ab utroque".

Abelard made this promise at the end of #sch 74, in a text omitted by the abbreviatot. (24) The modetn attribution of T must be discounted. (25) Art. cit., 241.

388

tsch

CASE I : tsch 9 compared with TChr 111, 18-19 and 23. In tsch 9 are six definitions or descriptions of a ‘heretic’. In Z they all come under the name of saint Augustine, but in T the first text has been restituted to Gennadius. The longer redactions of T'Sch simply reproduce 7T. In TChy the same six definitions are to be found in the third redaction, the man-

uscripts of which bear testimony that the text of Gennadius originally was attributed to Augustine. Moreover, the texts are separated, III, 18-19 and III, 23, and the order of the

‘definitions’ does not correspond to the one of /sch-T' Sch. In the second redaction of T'C/;» only four of the six texts are to be found, in III, 19 and III, 23, and its manuscript proves that in the first redaction they were arranged in still an other fashion, and that the text of Gennadius was attributed to Augustine. This Case seems to prove that the first redaction of TChr preceded the first of tsch (D had only four texts, maybe less, and the text of Gennadius was attributed to Augustine). As to the relationship between the first redaction of /sch and the second of TCI» the evidence is conflicting. That the second redaction of TChr has still only four definitions seems to mean that it is older than the first extant redaction of tsch. On the other hand, that Z attributes the text of Gennadius

to Augustine seems to imply that the first redaction of tsch is older than the second of T'Chr. However, the evidence favor-

ing ¢sch is weak. Not only is an argument based upon the substitution Augustine/Gennadius poor everywhere in the writings of Abelard (?9), but in this instance special prudence is required now that it is known that Z was preceded by a protoredaction. CASE 2 : tsch 29-30 compared with TChr I, 27-28. In tsch 29 the two redactions, ZT, do not differ. Both read : [1]. Solum itaque Patrem unigenitum dicimus... Vnde Isidorus, Etymologiarum libro VI... But in £sch 30, the second redaction changed the first. The

first namely had : [2]. Vnde Augustinus, Ad Orosiwm, cap. II... [3]. Idem, De orthodoxa fide ecclesiasticorum dogmatum, cap. 1... [4]. Hunc et beatus papa Gregorius secutus in Symbolo epistolis suis praescripto meminit dicens... On the contrary the second redaction of tsch 30 reads : [2]. Vnde Augustinus, Ad Orosiwm, cap. 11... [3]. Idem et Gennadius, De orthodoxa fide ecclesiasticorum dogmatum, cap. I...

[4]. Hinc et beatus papa Gregorius in Symbolo... A similar situation, yet with many differences is met in (26) See the Introduction to TChr, supra, p. 32, note 17, and p. 51-52.

INTRODUCTION

389

TChr 1, 27-28. D, the first redaction, has three ‘Augustinian’

texts of questionable origin, the third of which being the same as tsch 30, [3] (under the name of Augustine, of course). In the second and third redactions of TChy these paragraphs 27-28 become : I, 27: [2]. Quare et beatus Augustinus... Sic quippe ait in Quaestionibus ab Orosio propositis et ab ipso expositis, cap. II... [4]. Hunc beatus’ papa Gregorius secutus in Symbolo epistolis suis praescripto meminit dicens... I, 28: [3]. Et Gennadius Massiliensis, De orthodoxa fide ecclesiasticorum dogmatum... [1]. Isidorus quoque Etymologiarum libro VI... In this

Case

again

D

looks

like

the

oldest

of DR/ZT,

because it does not have the text of Isidore as yet, and the questionable ‘Augustinian’ texts of its TChr I, 27 left no traces either in ¢sch or in the later redactions of TChr. As to the succession of Z and R, two elements favor the anteriority of Z. First, in Z the De orthodoxa fide is still without hesitation attributed to Augustine, whereas R, its hesitations notwithstanding, returns the work to its rightful owner. Secondly, in Z Gregory doctrinally follows Augustine: Hunc [Augustinum] et beatus papa Gregorius secutus), but when De orthodoxa fide is quoted under the name of Gennadius, the connection between De orthodoxa fide and Gregory is severed, in the second and third redactions of TChr by putting Gennadius after Gregory, and in the second redaction of tsch by using a new formulation: Hinc et beatus papa Gregorius (omitting the word secutus). CASE 3 : isch, 58 compared with TChr IV, 88. In the first redaction of £sch; 58 divine Wisdom is described as “quasi quaedam portio diuinae omnipotentiae', just like a (human) son is ‘quaedam portio’ of his father. Walter of Mortagne did not like these expressions, and under the influence of his criticism Abelard re-wrote the paragraph omitting the offending words. However, the same expressions appear in TChr IV, 88, according to RCT, and there is no reason to believe it was otherwise in the first redaction D,—which

precedes Z anyway. I grant immediately that this Case does not solve our problem, which is the time of composition of /sch. Yet, I wanted to describe this matter briefly as a solid proof that Abelard did not automatically transfer his ‘improvements’ from one work to the other. In this instance he certainly revised TChr a last time after the third redaction of T'Sch, which carries the corrected version of tsch 58, and yet TChr IV, 88 was left

unchanged. CASE 4 : tsch 70 compared with T'Chr I, 21. TChr I, 2x in DR is literally copied from T'Swm I, 16. Both works have two texts taken from saint Augustine. The first

390

tsch

quotation is only generically attributed to the church father, and copied rather freely ; the second text is said to come from De Trinitate VIII. The first quotation is substantially the same in Abelard's Sermo I, PL 178, 387A, where,

however,

the second text is lacking. All the redactions of zsch-T Sch have the first text only, viz in tsch 7o - TSch I, 63, but here the

reference is completed:

‘Augustinus, De ciwitate Dei, libro

XVI, cap. VI', and the text itself is corrected and lengthened.

In Abelard's Hexa the good example of Zsch-T' Sch was followed, PL 178, 738B, and in the third redaction of T'Chr I, 21

one further step has been taken: CT go out from DR, but corrected the first text in accordance with the readings of TSch, and before copying the second quotation of DR, CT inserted a pseudo-Augustinian text which they may have borrowed from tsch 67 - TSch I, 60. At a first glance the logical conclusion of this Case seems to be that DR chronologically precede ZT. The conclusion was reached by D. Van den Eynde for R at a time when D was still unknown to him (??). However, the very discovery of a redaction older than R weakens somewhat the inference precisely as to R. Indeed, this could be one of those instances in which

Abelard failed to transfer from one work to an other an improvement made somewhere else. Shortly before he treated our Case 4, Van den Eynde considers an other example of differences between T Sch and TChr (28). This instance must not be considered here, because it compares T'Chr I, 128 with TSch I, 191, for which paragraphs we have no parallel in the extant codices of /sch. However, on that occasion Van den Eynde makes an observation which concerns our Case 4. He says namely that once the Theologia *Scholarium' had been written, Abelard neglected his Theologia Christiana. Applied to our Case 4, it would mean that Sermo I was certainly delivered or composed before Z of tisch. But the fallacy of such a reasoning would be to apply to ¢sch,—which is not much more

than one-fourth of T Sch,—what

is valid

for the third redaction of the Theologia ‘Scholarium’. Looking back at the four Cases, one thing seems to be certain, namely that D is older than R and ZT. But the chronological succession of RZT is puzzling. It will be shown shortly that T of tsch is probably the youngest of the three, and, therefore, let us concentrate for the time being on the relative dates of R and Z. Case 3 is totally neutral. Case 1 partly favors the anteriority of Z, but partly and more strongly the anteriority of R. Case 2 decidedly is in favor of Z being the older, whereas

(27) Art. cit., 238-239. (28) Ibid., 237-238.

INTRODUCTION

391

Case 4 tends to prove that R is the more ancient. The stronger case, it seems, is no. 2. I would not say so if it were only the substitution of Augustinus/Gennadius, because the booklet of the second author seems to have created for Abelard a long string of difficulties. What makes the strength of Case 2 is rather the combination of the said substitution with what Abelard did to the text of Gregory. In the face of the conflicting evidence obtained thus far, we must consider now the next series of Cases. CASE 5 : isch 75-83 compared with TChr I, 7-15. Not counting the first half of tsch 75 and TCh I, 7, Z in this entire section corresponds perfectly to T'Chr. T, however, made additions to ¢sch 76-77, which combined correspond to T'Chr I, 8 as copied by Z ; T lengthens also tsch 81 or T Chr I, 13. From this Case, then, the only valid conclusion seems to be that T' of tsch is more recent than Z and DR. To this Case may be added tsch 84, which reproduces TChr I, 22. CASE 6 : tsch 85-111 compared with TChr I, 38-58. The first words of tsch 85 differ from those in TChr I, 38, but this change was necessitated by the return to full parallelism between the works. To TChr I, 53, ZT make a small addition in ¢sch 100, which in TChr appears in the last redaction only. Z copies T'C/ I, 58 into tsch 105-106, yet not without making a typical change, which will inspire CT to make a similar change in T'Chr. In tsch T differs here from Z as well as from the four codices of TChr. Indeed, T, after omitting no. 105 adds to £sch 106 the nos. 107-111, of which no. 108 corresponds more or less to tsch 105 of Z, omitted higher by T. Moreover, the first words of ¢sch 106, which are proper to Z,

are replaced by T' with a text which is neither DR nor CT. Case 6, then, proves that T' of /sch is more recent than DR, and

at least strongly suggests that Z is younger than DR. CASE 7 : isch; 112-113 (according to Z only, since T is deficient), compared with T'Chr I, 59-70. Z continues its full parallelism with DR, with one important exception, namely ¢sch 117-120 are new. In T'Chr these paragraphs will be added as TChr I, 64-67 on accasion of the third redaction. In ¢sch 112-116 as compared with TChr I, 59-63, Z seems to make occasionally short omissions or transpositions, but these may be due to a sloppy copyist rather than to Abelard, as we have seen that Z toward the end is very poor. Case 7, then, shows that Z is more recent than DR through the substantial insertion into a text otherwise simply copied from T'Chr. Summing up the findings on the chronological succession of DR of TChr and ZT of tsch is not an easy task. It is reasonably certain that D is the oldest of the four ; in Case 2 we find the

clearest proof. It looks like very certain also that T of ¢sch is the

392

tsch

youngest of the four, because this redaction consistently goes beyond DRZ. Moreover, in Case 6 we saw the third redaction of TChr go back to the first redaction of tsch or Z, which shows a fortiori that the second redaction of T'Chr or R exsisted before the second of ¢sch. And once the dependence of CT on Z is attested through Case 6, Case 7 could mean that CT, here again, depend directly on the first redaction of /sch, and not on the second. The relative chronology of R and Z, representing respectively the second redaction of T'Chr and the first of ¢sch is less clear. The evidence certainly is not apodictic one way or the other. Case 2 and partly Case 1 favor the anteriority of Z, but Cases 4 and 7 entirely, and Cases 1 and 6 partly could mean that R is the oldest of the two. However, since Z presupposes a lost proto-redaction, the attribution of the De fide orthodoxa to Augustine in Z (Cases 1-2) could be a left-over of the first draft. Hence, the weight of the arguments tips the scale rather in favor of the anteriority of R. Therefore, the chronological succession of the four redaction would be : the first two redactions of TChr, the two redactions of isch. And it may be added that the third redaction of TChr was begun after the first redaction of sch. As to the absolute date of ZT, if we recall that R was redac-

ted probably in 1134-1135, the earliest date to be assigned to Z would be the same years, with T following a few months later. Allowance must be made for some time between Z and T, on account of the extant Letter of Walter of Mortagne to Abelard, which caused some changes in J. This redaction, then, would be of 1135-1136. I would not make it later than 1136, or the beginning of the school year 1135-1136, because before the fall of 1138 Abelard still has written the third redaction of TSch, much of the third redaction of TChr, the Comm. Rom., Ethica, Hexaémeron and Collationes (29). In other words, the years 1136- 1138 seem to have been years

crowded with literary activity. V. The Edition

A few words on the title may not be superfluous. Abelard certainly planned a work which went well beyond the limits of the extant /sch-T Sch. Possibly, ad mentem auctoris, this big work was to be entitled ‘Summa sacrae eruditionis! as was done in

(F)H, or ‘Introductio ad sacram Scripturam’. Both these titles find some support in /sch 1 or T Sch Prol. 1. As a matter of fact (29) On the chronology of Hexa and Collationes, see E. M. BuvrAERT, Abelara’s Expositio in Hexaémeron, in Antonianum XLIII (1968), 182-188 and 194.

INTRODUCTION

393

the inscription Theologia fits only the first section (or possibly the first part of the first section) of the intended ‘Summa’, and ought to be placed after the Prologue (after tsch 10 or T'Sch Prol. 1o). Consequently, a more apt title of our text would have been: Summa sacrae eruditionis, Prologus et Pars prima : Theologia, or Introductio ad sacram Scripturam, Prologus and so forth. However, since Abelard and his contemporaries call this Prologue and ‘first Part simply Teología, I avoided the cumbersome titles just mentioned, and selected Theologia,

adding only the first word of the tract in order to distinguish it from the Theologia Christiana, but especially from the Theologia ‘Summi bom’. It is true, neither of these two last works was planned as a section of a large book to be called “Summa sacrae eruditionis', but it is not less true that Abelard himself

called the first of these two works Theologia Christiana, whereas he named the second simply Theologia,—which is precisely the title subsequently also given to the third work. To escape Abelard's ambiguity I followed the example of H. Ostlender. He resorted to a practice not unusual in scholarship on medieval literature, and added to the title Theologia a shortened incipit or the first word(s) of the respective works, thus obtaining Teología ‘Summi bom’ and Theologia *Scholarium. It is true that the Theologia Christiana also begins with the words ‘Summi boni', but since this work was never simply named Theologia,—on the contrary, Abelard himself called it Theologia Christiana,—it cannot be confused with the Theologia "Summi boni'. Anyway, the title of the Theologia *Scholavium’ in the older editions, viz Introductio ad Theologiam, finds little or no support in the documents, and ought to be discarded. As to the edition of /sch, it has been based upon the four codices available, for, although H could have been omitted,

I used it for the benefit of sceptical readers who possibly otherwise would not be convinced that H is a copy of F. Whenever possible I compared the text with its parallels in TSum, TChr and TSch, especially because FHZ as manuscripts are rather poor. I avoided, however, contamination of the text of tsch with the readings of the others, although in the section tsch 112-123, which is attested by a very poor Z only, I trusted the ancestors and descendants of the first redaction of isch more than our poor Z. The edition goes out from the first redaction, which could be done in this case since the first redaction is less mutilated than the second. The additions of the second redaction are printed in a smaller letter, if they are not immediately recognizable from the disposition of the text into columns. When the second

redaction substituted a text of the first with an other text,

the two recensions are printed alongside each other, preceded

394

ytacht

by the abbreviations referring to the manuscripts containing the texts ; a few very small substitutions are to found among the *Lectiones Abaelardi’. The Concordance following next and its introductory observations make it plain how to find the passages retained or omitted by the abbreviator ; a look at the survey of the abbreviations on p. 386 would serve the same purpose. The different kinds of apparaius follow the method proposed and used in editing T'CÀr (39). Since the rubrics of Z are inauthentic, I relegated them to the apparatus of the variant readings. VI. Concordance of the *Theologies'

Ihe following synopsis goes out from ¢sch (first column). T Sch (second column) has been developed from /sch, going out from the second redaction ; /sc/ itself normally goes out from TChr (third column), and through the latter it depends on T Sum (fourth column). These facts are indicated at the top

of the columns with the words ‘ad TSch’, ‘ex TCh'

and ‘ex

T Sum'. In a few cases the third redaction of TChr dpends on T Sch, and through the latter on tsch ; very seldom TChr depends directly on tsch ; these exceptions are indicated inside the third column by printing before the number of the paragraph the word ‘ad’, which word counts exclusively for the numbers to wich it is added. In the first column after the numbers of the paragraphs follow the manuscripts containing the text. Of the codices must be recalled that FH, the abbreviation, do not go beyond no. 89, whereas T, the codex of the second redaction, halts inside no. 11r. Z ends with 123, and everything added after no. 123 is a hypothetical reconstruction based upon the evidence discussed in the Introduction (3). FH always follow Z. Where FH partly omit a paragraph of Z as in no. 20, FH have been printed as (FH), and when they omit a whole paragraph of Z, FH are not printed as in nos.

-95Occasionally the abbreviations ZFHT

have been printed on different level, as in nos. 5, 9, 14. This means that the text is different in the two redactions. In such cases the parallel texts have been printed on the level of the closest related text, showing, for example, that Z or ZFH go out from TChr-T Sum,

and that T immediately precedes TSch. The asterisk before nos. 19, 52 and 54 means that additional (30) See the Introduction, supra, p. 56. (31) Supra, p. 383-384.

INTRODUCTION

395

information on the relationship between the codices or works may be found in the apparatus of the text or in the Introduction. tsch

ad TSch

1 ZFHT 2 T 3 3i 4 at 5 ZFH M eaves cher) 6 ZFHT 7 ZFHT 8 ZFHT 9 ZFH

Prol. Ptol. Prol. Prol.

ese i hr

ex TSum

1 2 5 4

Prot Prol. 6 Prol. 7 Prol. 8

as

ge Oe III, 58

1.

III, 19, 23 ad III, 18

T TOPZRED Bais 20% 1i ZFHT 12 ZFHT 13 ZFHT

Prol. 9 Prolite I, 1 ize ilia

Ue Bee

14 ZFH

tile

T RAE 16 17 18 * 19

wes:

156 ee ME eythane L8 Lo I, 10 liy sun

o

a ZFHT ZFHT ZFHT ZFH

*

T

WE

- — "aene

L2

20 Z(FH)T 21 ZEHT

[21240 I, 14

22 ZFHT 23 ZFH

I 85}

AT

I, 16

Ar

Wty

c

rr

COR crudus

24 ZFH

25 ZFH Nene

er

MerSmectert

L7

Wr

‘sues as

lees

20 8

NE

26 ZFH at

I, 19

at 28 ZFHT

I, 20 Tom

27 ZFH

29 ZFH T

SO ZEE

dE T.

T2

eseuu

c» Mee i 23

31 ZFH ‘IE

I, 24

32 ZFHT Z x 34 Z. .T 7Saag ilo Se er 36 Z(FH)T 37 ZFHT

MS I, 26

1-55; VE ARY. electra T0 Ice

eate D eR

tsch ad TSch

ex TChr

ex TS5um

131 [22

I, 33

ect

n

n

uS w n: ded m v

*

46 Z(FH)T 474.

T

48.

OW Oxo 4 AY

—T

bel pend AA¢

49 Z OVALE Rh Loo

*

51 Z(FH)T 52 ZFHT

53 *

LH ed en ied APA M

T

54 ZFH

d& bv US 4 ONA

ie o as

at Sy Alle} S

M

ENN

56Z x

57 ZFH

3E

58 Z(FH)

"m

59 Z

60 Z(FH) T 61 Z(FH) "m 62 Z(FH) Jm

III, 49 »

65 ZFHT 64 Z(FH)T 65

cou

66 Z(FH)T 67272

III, 49

v»

ass

v

Qv 00-4

Pepe edid pef v» VA SA No CMA

T1

I, 6o

68 Z(FH)T

TAG

69 ZFHT

62

ad

I, 65 71 Z(FH)T 72 Z(FH)T 75 ZEHT

74 Z(FH)

T

75Z 76Z

cft ad ad ad

I, 64 I, 65

I, 66 I, 67

I, 68 I, 69

ad ad cfr

I, 40 IV, 66-a I, 16-a IV, 66-b I, 19 IV, 66-c 1,18, 20 IV, 66-c I, 21 IV, 66-c IV, 67

I, 32-33 I, 33

cft III, 50 x7 cfr III, 91

INTRODUCTION tseb

ad TSch

ex TChr

73:7

78.5.

T

I, 7o

cT

I, 71

79 ZFHT 80 Z(FH)T 81 Z

L72 1273.

......

E

8S ZEEDT S67

ethos

I, 74

8272 T $37, SE 84 Zeal

15575 I, 76 L77

rss

IET

SZ RESTE S89 Z T 89 Z(FH)T

397 ex TSum

I, 8

I, 6

L, 9

L7

I, 1o qxr2s23 JE. 503 sua I, 15 1,22

DUIS

I, 39 I, 40

I, 81

I, 41

I, 82

I, 42

I, 20 I:2x Tez

1325

[48234

91 ZT 92 ZT

I, 84 I, 85

I, 44 I, 45

I, 46

I, 24

94 ZT

I, 87

I, 47

bs

GIRL

I, 86

Uo rp

Mt

15/889

E 2 sires

ey

P. 32.5

CAIN (LEN EU. 93 ZT

"eee

Ii Jb cft I, 29

Ie

I5 79 I, 80

L8 xo iE So

Je) ctetio':

I, 89 L, 9o I, 91

M Gin

99 ZT

I, 92

I, 52

TOO Z2. tor ZT

tye Seite

T0317 I, 94

ro2 ZL 103 Zi

XOSUZA CLE EOS) 106 Z

a

an rog E 108 T (cfr 105) TOO) ol, TRON pele epee os ares mI) 112Z 113 Z II4 Z DS Lie ceti oan as

116 Z try Z 118 Z 119 Z ToO MEE 121 Z 122 Z 123.205)

sa

I, 97

dt

L, 49 I, 5o

dices:

I, 95 I, 96

104 ZT

rides

157153 Jm Mace

96 ZT 97 ZT 98 ZT

a

Deca I, 54

I, 26

I, 27 I, 28 Be cas te

I, 29 I, 30

195 I, 56

Eres

L 57

USC I, 58 (DR) ad I, 58 (CT)

NTC

L 51 122 Ie

I, 98 I, 100

[STO I, 102 JOVE oe 8 Ta I, 104 I, 105 I, 59 I, 106 I, 60 rans Gr 1Beis CM ato nearge RIGS LOU SE SEC To om I, 63 I, 118 ad I, 64 I, 119 adI, 65 I, 120 ad I, 66 RZ M etes ades (0 Wa sk bios I, 123 I, 68 JS I, 69

I, 126

I, 33 1.34 E

I, 36

I, 70

(32) For ¢sch 90-123 no codices of the abbreviation exist. (33) From here on the second redaction is not attested any longer. (34) The following nos. (124)-(137) ate not attested to in the codices of Zi. I reconstructed this section for the reason given above, p. 383-384.

398 tsch

(124)

tsch ad TSch

1127

ex TChr

PES I, 129

(127)

I, 130

I, 74

(129)

I, 132

I, 76

(131) (132) (133) (134)

I, 134 I, 155 L, 136 L 157

(156) (137)

L, 139 I, 140

(128) (encierra

(EIC ENS o NN

vate raters

Ly

(qo) eet sts (126)

iom

[124

I T2888

ee 73

ex TSum ©

ete 137,

1575

5.

etfs

Uv

I, 78 L, 79 I, 80 I, 81

cht C

1-82 MO

I, 85

I, 36

wee

ST

ME

L 55 I, 54 chistes

PETRI ABAELARDI THEOLOGIA ‘SCHOLARIVM’ Recensiones

breuiores

TEXTVS

ABBREVIATIONES

F = Frideslatiae Bibliotheca paroecialis n. s. (abbreuiatio Theologiae *Sebolarium? recensionis primae). H = Fanum s. Crucis (Heiligenkreuz, Cisterzienserstift) 153 (eadem abbreuiatio). T = codex Turonum Bibliothecae municipalis 85 (recensio secunda). Z = Tiguri (Zürich) Bibliothecae centralis C 61 (284) (recensio prima).

NOTA BENE : Secundae redactionis additiones, in quantum fieri potuisset, litteris paruioribus impressae sunt, substitutiones uero generatim in columna altera adiectae. De cetero apparatum *Lectionum Abaelard' inspicere faueas. . Post num. 89 operis abbreuiatio FH deest; post prima autem uerba num. 111 T deficit, et quae ibidem in num. 111 adiecta reperiuntur, ex T Scb I, 104 deprompta sunt. Inde a num. 112 autem textus solius tecensionis primae tradebatur. Quoad compendia ad opera Petri Abaelardi designanda lector beneuolus ad Introductionem

Generalem, tom. I, p. IX, remittitur.

5

IO

PETRI ABAELARDI THEOLOGIA

F 94va H 82 vb T 156 ta

[PROLOGVS]

Z55 va

1. |Scholarium nostrorum petitioni prout possumus satisfacientes, aliquam sacrae eruditionis summam, quasi diuinae Scripturae introductionem, conscripsimus. 2, Cum enim a nobis plurima de philosophicis studiis et saecularium litterarum scriptis studiose legissent et eis admodum lecta placuissent, uisum illis est ut multo facilius diuinae Paginae intelligentiam siue sacrae fidei rationes nostrum penetraret ingenium quam philosophicae abyssi puteos, ut aiunt, exhaussisset. Addebant etiam nec me aliter philosophiae cursum consummare nec ad eius peruenire metam aut aliquem ex ea me fructum

colligere, nisi eius studium in Deum,

ad

quem omnia referri conuenit, terminarem. Ad hoc quippe fidelibus L5 saecularium artium scripta et libros gentilium legere permissum est, ut per eas locutionum et eloquentiae generibus atque argumentationum modis aut naturis rerum praecognitis, quidquid ad intelligentiam uel decorem sacrae Scripturae, siue ad defendendam uel adstruendam ueritatem eius pertinet, assequi ualeamus. Quo enim fides nostra, 20 id est Christiana, inquiunt, difficilioribus implicita quaestionibus uidetur et ab humana ratione longius absistere, ualidioribus utique munienda est rationum praesidiis, maxime uero contra impugnationes eorum qui se philosophos profitentur ; quorum quanto subtilior uidetur inquisitio, tanto difficilior ad soluendum et ad perturbandam fidei 25 nostrae simplicitatem facilior inuenitur. 3. Ad has itaque dissoluendas controuersias cum me sufficere arbitrarentur, quem quasi ab ipsis cunabulis in philosophiae studiis ac praecipue dialecticae, quae omnium magistra rationum uidetur, conuersatum sciant atque experimento, ut aiunt, didicerint, unanimiter 30 postulant me talentum mihi a Domino commissum multiplicare differam ; quod cum usuris utique districtus ille et horrendus Iudex quando exigat ignoratur. 1 = TSch Prolog. 1.

2 = TSch Prolog. 2.

3 = TSch Prolog. 3.

4/6 et 43/44 seu initium opetis secundum tedactionem primam recitabatur a Gualtero de Mauritania, Epist. ad Petrum Abaelardum 3. 14/19 Cfr TChr 1l, 120-124, ubi Abaelardus "auctoritates" adiecit. 27/28 Cfr Abaelardus, Hisz. calam., ed. MONFRIN, 63-64. 29/31 Cft Matth. 25, 15-28. 31/32 Cfr Matth. 24, 36, 42, 44, 50 ;25, 13 ; et locis parall. 1/2 Petri Abaelardi Theologia] Incipit summa

sacrae eruditionis FH, Petri

Abaelardi introductio ad Theologiam mutila T, manu rec. ; Incipit tractatus utilis

De sancta trinitate Z i8 ad om. T om. Z atbitrentur T 26

prout possumus 4 Scholatium] Discipulorum Z 26/27 arbitrarentur] 20 implicita] implicata T XII

H 83 ta

402

tsch 4-7

4. Addunt etiam nostrae iam aetati ac professioni conuenire ut sicut mores et habitum ita commutem et studium et humanis diuina 55 praeferam uolumina, qui ad Deum saeculo relicto totum me iam transferre proposui; et qui olim studium ad lucrandam pecuniam institueram, nunc ad lucrandas animas hoc conuertam,

ut saltem undeci-

mam ad excolandam dominicam uineam prout possum introeam. 5. Haec et similia, discipulis nostris frequenter nobis improperanti40 bus, ut si non propter rationem uel propter improbitatem nostrum assequerentur assensum, in hoc tandem consensimus ut pro uiribus nostris, immo diuinae gratiae supplemento, quod postulant aggredi tentaremus ; non nos tam ueritatem docere promittentes quam 45

$0

55

6o

opinionis nostrae sensum, quem efflagitant, exponentes. 6. In quo quidem opere si culpis meis exigentibus a Catholica, quod absit! exorbitauero intelligentia uel locutione, ignoscat ille mihi qui ex intentione opera pensat, parato semper ad satisfactionem de male dictis uel corrigendis uel delendis, cum quis me fidelium uel uirtute rationis uel auctoritate Scripturae correxerit. Scio namque quod scriptum est : Corripiel me iustus in misericordia et increpabit me, oleum autem peccatoris non impinguet caput meum ; et in Prouerbiis : Via uitae increpatio disciblinae : qui autem odit increpationes, insipiens est ; et iterum : Qui custodit increpationes, astutior fiet ; et qui increpationes odit, morietur ; et rursum : Non amat pestilens eum, qui se corripit ; si autem corripuerit sapientem, intelliget disciplinam ; item : Viro, qui corripientem dura cerwice contemnit, repentinus superueniet interitus. *. Ad hoc autem et beatissimi Augustini exemplo prouocamur, qui, cum a Deo tantam eloquentiam ac sapientiam

4 = TSch Prolog. 4. 5 = TSch Prolog. 5. 7 = TSch Prolog. 7. Prolog. 6.

33/36 Cfr Hist. calam., ed. MonFRIN, 81-83.

6: e TChr Ill, 58; =

TSch

36/37 Ibid., 70 : Vnde uttiusque

lectionis [philosophicae ac theologicae] studio scole nostre uehementer multiplicate, quanta mihi de pecunia lucra, quantam glotiam comparatent ex fama te quoque latere non potuit". 37/38 Cfr Matth. 20, 9-12. 43/44. Hist. calam., ed.

MONFRIN, 85. 50/52 Ps. 140, 5. 52/54 Prou. 12, 1. 54/55 Prou. r5, 5. 55/5¢ Prou. 15, 12. 57/58 Prou. 29, 1. 59/68 Retractationes, Prolog. 1-2, ed. KNosgLL (CSEL 36) 7-8; PL 32, 584; — ap. Abael. adhuc TSch Prolog. 7; SN, Textus praescripti II, 2-3 ; pattim SNobr Prolog. 25, SIN/ong Prolog. 27.

37/38 undecimam] horamadd.T

— 43nostam;rp T

44 efflagitant] flagitant H

45/46 a Catholica om. FH 46 uel locutione] pro locutionem FH 47 opera FHTZ, ex omnia T 50 namque FHT, enim Z 55 et?] iterum add. del. H Non ex Nunc F amat] amet Z 56 corripuerit TZ, cotripueris FH Dv Vito om, FH 58 superueniet] ei add. FH 59 autem om. Z beatissimi

TZ, beati FH

60 tantam] totam T

tsch 7-9

403

assecutus esset, plura tamen in scriptis suis erronee posita retractando atque corrigendo professus est dicens : ‘Neque enim quisquam nisi imprudens ideo quia mea errata reprehendo me reprehendere audebit. Vt uolet quisque accipiat hoc 65 quod facio. Me tamen apostolicam illam sententiam et in hac re oportuit intueri ubi ait : Si nos ipsos iudicaremus, a Domino non tudicaremur ; illud, etiam quod scriptum est : Ex multiloquio non effugies peccatum’. |Item : ‘Quem uero Christus fidelium suorum non terruit ubi ait : Omne uerbum otiosum quod7o cumque dixerit homo, reddet pro illo rationem in die iudicii.

H 83 tb

Vnde et apostolus Iacobus : Sit, inquit, omnis homo uelox ad audiendum, tardus autem ad loquendum ; et alio loco : |Si quis F 94 vb

in uerbo non offendit, hic perfectus est uir. Ego mihi hanc perfectionem |nec nunc arrogo cum sim senex, quanto minus cum

Z 53 vb

7; iuuenis cepi scribere'.

8. Tanti itaque uiri instructus exemplo, si qua forte per errorem proferam, nulla in his per contentionem defendam aut per elationem praesumam, ut si nondum ignorantiae uitio: caream, haeresis tamen crimen non incurram. Non enim igno8o rantia haereticum facit sed magis superbae contentionis obstinatia, cum quis uidelicet, ex nouitate aliqua nomen sibi comparare desiderans, aliquid inusitatum proferre gloriatur, quod aduersus omnes importune defendere nititur, ut uel ceteris superior uel nullis habeatur inferior. 38; FHZ 9. Vnde et supra T9. Vnde Gennadius memoratus docter AugustiMassiliensis episcopus, De nus, De orthodoxa fide eccle-

orthodoxa fide ecclesiasticorum

siasticorum dogmatum : 'Quo- |dogmatum : ‘Quolibet quis aclibet quis acquiescat modo quiescat modo non est haere90 non est haereticus, nisi in contentione haereticus fiat'; idem, 8 = TSch Prolog. 8. 66/67 I Cor. 11, 51.

ticus, nisi in contentione haereticus fiat ; Augustinus,

9 : e TChr YII, 23 ac 18; sec. T = TSch Prolog. 9. 67/68 Prou. Io, 19.

68/75 Aug., Rezractationes, Prolog.

2, ed. KNOELL, 8-9 ; PL 32, 585 ; — ap. Abael. adhuc SN, Textus praesctipti II, 5; cft $INbr Prolog. 23, SIN/ong Prolog. 27. 69/70 Matth. 12, 36. 71/12 Tac. 1500: 72/73 lac. 3, 2. 85/92 Gennadius Mass., Liber siue diffinitio ecclesiasticorum dogmatum 7, PL 42, 1215 uel PL 58, 983B : = TSch Prolog. 9 ; — ap. Abael. adhuc TCér III, 23. 61 scriptis TZ, scripturis FH 63 imprudens TZ, prudens FH 65 illam om. FH 66 oportuit ex oportebit F ipsos ozz. FH 67 non] utique add. Z Ex] In Z 68 peccatum om. T 70 pto illo] de eo Z 71 inquit om. Z 74 nunc] dum FH 45 iuuenis cepi ‘rp Z 79 haetesis... incurram om. FH 80/81 obstinatia HT, obstinantia F, obstinatio Z

nititut om, FH

libet FH

$4 nullis T, nulli FH, nullo Z

83 aduetsus] aduersum Z

88/89 Quolibet] Quod-

404

tsch 9-12

in Epistola ad Optatum : ‘Si de anima falsitatis assertio proferatur, et falsitas mendacem et falsitatis importuna defensio 95 haereticum facit' ; rursus idem, Super Genesim : ‘Non ob aliud sunt haeretici nisi quod, scripturas canonicas non recte intelligentes, suas falsas opiniones contra earum ueritatem peruicaciter asserunt'. Qui et in libro De utilitate credendi haereticum

diligenter describens

: 'Haereticus', inquit, ‘est,

100 ut mea fert opinio, qui alicuius temporalis commodi et maxime gloriae causa, falsas ac nouas opiniones uel gignit uel sequitur’. Item idem in XVIII De ciuitate Dei : ‘Qui in ecclesia aliqua praua sapiunt, si correpti contumaciter |resistunt et sua pesti- H 85 va fera dogmata emendare nolunt sed et defendere persistunt, 10; haeretici fiunt'. Rursus idem, De unico baptismo, libro IV : ‘Istum nondum haereticum dico, nisi, manifestata sibi doc-

trina, Catholicae fidei resistere maluerit et illud quod tenebat elegerit'. 10. Sed haec hactenus. Nunc ad propositum accedamus. 110

[THEOLOGIAE LIBER] 11. Tria sunt, ut arbitror, in quibus humana salutis summa consistit, fides uidelicet, | caritas et sacramenta.

T 156 tb

12, Spem |autem in fide, tamquam speciem in genere, com- F 95 ra prehendi existimo. Est quippe fides existimatio rerum non ap115 parentium, hoc est sensibus corporeis non subiacentium ; spes uero exspectatio aliquid commodum adipiscendi, quando uidelicet quis credit se aliquod bonum assecuturum esse. ‘Est 10 = TSch Prolog. 1o.

ur =A Sopa x.

12 = TSch I, 2.

93/95 Non repperi ; = TSch Prolog. 9 ;— ap. Abael. adhuc T Cr III, 23.

95/98 TSch Prolog. 9 ; — ap. Abael. adhuc TCér III, 19. 98/101 O. c. 1, ed. ZycHA (CSEL 25, 1) 3; PL 42, 65 ; = TSch Prolog. 9 ; — ap. Abael. adhuc T Chr III, 18. 102/ 105 Cap. 51, ed. DowsAnT-KArs (CClat 48) 649 ; PL 41, 615 ; = TSch Prolog. 9 ; — ap. Abael. adhuc TChr III, 18. — 105/108 De baptismo contra Donatitas IV, 16, ex ed. PErscHENIG (CSEL 51) 249; PL 43, 169; = TSch Prolog. 9; — ap. Abael. adhuc TChr III, 23. 113/114 Cfr Aug., Enchiridion 8, PL 40, 235 : “Cum ergo bona nobis futura creduntut, nihil aliud quam sperantur". 114/115 Cfr Hebr. 11,1; = TScbl,2; cfr TSch Il, 49. Illa fidei “definitio” disputabatur praesertim a Guillelmo a s. Theodorico, Epist. ad Bernardum, qui Guillelmus et damnate uoluit propositionem : “Quod [Abaelardus] fidem definit aestimationem rerum quae non uidentur", PL 182, 532A. 117/118 Cfr Aug., Enchiridion 8, PL 40, 234. Aug., De Genesi ad litteram VL, 9, 13, ed. I. ZycHa (CSEL 28, 2) 208; =

93 anima] amentia FH 99 desctibens] ait add. Z inquit ozz. Z 100 maxime TZ, inanis FH 101 causa oz. TZ 103 correpti] correcti T 104 et om. Z 105 baptismo] baptismate Z 106 manifestata T, manifesta FHZ 108 elegerit] eligerit T | 109 accedamus] redeamus FH 111 Tria] De fide et catitate praeser. Z rubr. 115 cotpoteis om. Z 4

tsch 12-15

405

itaque fides tam bonarum |quam malarum rerum’, et tam de Z 54 za praesentibus uel praeteritis quam de futuris, sicut in principio 120 Enchiridion beatus disserit Augustinus. Spes autem de bonis est tantum et de futuris. Exspectatio quippe alicuius incommodi non tam spes dicenda est quam desperatio, hoc est diffidentia a bono. 13. Caritas uero est amor honestus, qui ad hoc uidelicet I2 refertur ad quod debet; ut si Deum ipsum propter se uel proximum diligam propter Deum. 14. Nihil quippe amandum est, nihil omnino faciendum nisi propter Deum, ut in Deo finem omnium constituamus. Vnde et ipse alpha et omega dicitur, hoc est principium et finis : 130 principium quidem supremum, a quo omnia ; finis, id est finalis et suprema causa, propter quem omnia. Neque enim comedere, VA

neque dormire, nec uxorem ducere, nec omnino aliquid facere,

nisi propter Deum! debemus. Alioquin bestialiter uiueremus, nostris tantum uoluptatibus dediti. Comedere autem |propter H 85 vb 15; ipsum debemus, ut corpori, quod suum est ac nobis commissum, necessaria impendamus quibus in eius obsequio sustentetur. Similiter et dormiendo ipsum reficere debemus, ut uigilare,

cum oportet, in eius obsequio ualeamus. Vxor quoque ab eo qui est incontinens ducenda est, non solum propter filios ipsi 14o generandos, uerum etiam ne eum ex fornicatione offendamus. 15. Sic et cetera omnia propter ipsum facienda sunt. Alioquin ab ipso frustra remunerationem exspectaremus, si ea quae agimus, propter ipsum non ageremus. Quod diligenter Apostolus attendens in I ad Corinthios epistola dicit : Siue ergo manducatis, siue 145 bibitis, siue. aliud quid facitis, omnia in gloriam Dei facite.

1. Lecrio ABAEL. : Deum FHZ, ipsum T (ez T'Se2).

so el dd) AMENS 14 : compatandum cum T'C/r I, 7, et inde cum TSwm I, 5 ; EUST NR pssecal — Dnus.

120/121 Cfr ;bid., PL 40, 235. — 124/126 Cfr Aug., De doctrina Christiana II, 10, 16, ed. I. Martin (CClat 32) 87 ; PL 34, 72. 129 Apoc. 1, 8 ; cft 21, 6 ; 22, 13. 130 I Cor. 8, 6. 144/145 I Cor. 1o, 31.

119 uel praeteritis quam] quam ptaetetitis uel FH de om. FHZ 120 Enchitidion] enchiridiontis FH 121 est om. FH de om. FH 124 Caritas] De catitate praeser. Z rubr. est amor “rp Z 125 si oz. FH . 126 diligam] diligat H 127 est oz. Z omnino om. Z 129 dicitur, hoc est] id est FH 130 quidem oz. FH 132 neque] nec FHT 136/137 sustentetur] sustentemur ii 137 dormiendo] dormire propter FH teficere T, respicere Z, oz. FH 138 oportet] corpore H quoque] ueto H 140 eum ex] cum FH

406

tsch 16-18

16. Sacramentum uero est uisibile signum inuisibilis gratiae Dei, ueluti cum quis baptizatur, ipsa exterior ablutio corporis, quam uidemus, signum est interioris ablutionis animae, cum

ita interior homo a peccatis mundatur sicut exterior a cor150 poralibus sordibus. 17. Nunc

autem,

tribus supra positis breuiter assignatis

atque descriptis, scilicet fide, caritate et |sacramento, de sin- F 95 vb

gulis diligentius agendum est quantum ad propositam humanae saluationis pertinet summam, et de his praecipue quae 15; maioribus implicita quaestionibus uidentur. 18. Ac primum de fide, quae naturaliter ceteris prior est tamquam “‘bonorum omnium fundamentum'. Quid enim sperari uel speratum amari potest, nisi prius credatur ? Credi autem potest, si non speretur uel ametur. Ex fide itaque spes 16o nascitur, cum quod credimus bonum nos adepturos esse per

Dei misericordiam confidimus. | Vnde Apostolus : Fides, in- Z 54 tb quit, est substantia sberandarum rerum, argumentum non appa-

rentium. Substantia sberandarum rerum, hoc est fundamentum et origo unde ad speranda aliqua perducimur, credendo uide165 licet prius ea esse ut postmodum speremus. Argumentum non apparentium, hoc est probatio quod sint aliqua non apparentia. Quia enim | fidem nemo esse dubitat, oportet ex hoc ut H 84 ra 6

T5vp/- 6,

iy

Sop D ro.

Eo — SCH, 1%,

146/147 Cfr Abael., SNbr 56, 102, SN/ong 117, 108 : “Idem [= Augustinus], in

quadam Epistola : Sacramentum inuisibilis gratiae uisibilis forma", quod ab Abael. sumptum est e Berengarii Turonensis Epis. ad Adalmannum, ed. MARTENEDunaNp, Thesaurus nouus anecdotorum WV, 112E; cft Berengarius, De sacra coena aduersus Lanfrancum, ed. W. H. BEEKENKAMP, 55 : “Est enim sacramentum, praescribente beato Augustino, inuisibilis gratiae uisibilis forma". Forma autem illa ap. Augustinum non repetitur; uide tamen J. GEISELMANN, Die Eucharistielebre der Vorscholastik, 295 ; D. VAN DEN ExNDE, Les définitions des sacrements pendant la premitre période de la théologie scolastique (1050-1240), 27-31. 152/153 In tsch atque TSch Abaelardus reuera de quadam parte problematum fidei tantum tractabat .In tsch agebatur de ipsa fide, 18-25, ac de Deo, 26-123. 156/157 Pseudo-Aug., De symbolo, PL 40, 1189 : “Fides namque omnium bonorum est fundamentum”, qui textus frequenter ab Abael. adhibebatur, ut TChr I, 8, III, 3; TSch I, 11, etc.

161/163 Hebr. 11,1. — 165/167 Cfr supra, lin. 114/115.

146 Sacramentum] Quid sit sacramentum praeser. Z rubr.

gratiae] gloriae T

148 ablutionis] quam non uidemus add. FH 151 autem] de add. FH 152 scilicet om. FH et sacramento] atque sacramentis Z fide] et add. H 154

praecipue] agendum add. Z 157 omnium] operum T 157/158 sperari uel spetatum ex sepatati uel separatum corr. T 158 uel] et H 160 cum quod frb. T — 162/163 argumentum... rerum om. Z 163 est om. F 164 perducimur] producimur Z 165 prius ea FT, ea ptius H, prius Z 165/166 non apparentium] non apparentum FHZ, oz. T — 166 quod sint aliqua] aliqua quod sint T esse dubitat /rp Z 167 fidem nemo ¢rp T

tsch 18-19

407

aliqua. non apparentia esse concedat, cum fides, ut dictum est, proprie non dicatur nisi de his quae nondum apparent. Vnde

170 iuxta Apostolum, cum nunc tria manere dicantur, fides scilicet, spes, caritas, sola caritas numquam excidit, tam in hoc saeculo

quam in futuro perseueratura. Ex quo et merito maior dicitur tam dignitate perseuerantiae quam remunerationis debito, cum ipsa sola uidelicet, ut arbitror, remuneratione sit digna. 17 Si quis autem de appárentibus quoque fidem haberi dicat, fidem abusiue nominat. Reperitur tamen fides dici de apparentibus quoque, sicut de non apparentibus. 19. De utroque autem prae manibus exempla habemus!. FH(Z) TAZ) Gregorius, in Homilia VI Gregorius, Homilia VI, lilibri II im Euangelia : ‘Cum bro II in Euangelia : ‘Cum Apostolus dicat : Est enim Apostolus dicat : Est enim fides sberandarum substantia fides sperandarum substantia verum etc., profecto liquet verum etc., profecto liquet quia fides illarum rerum arquia fides illarum rerum arA

a9 o

gumentum est quae apparere

gumentum est quae apparere

non possunt. Quae enim apparentia sunt, fidem non habent sed agnitionem. Sed

non possunt. Quae enim apparentia sunt, fidem non habent sed agnitionem'. Idem,

aliud uidit, aliud credidit. A

Dialogorum libro IV, capitulo VIII : ‘Cum Paulus dicat : Est enim fides sperandarum substantia

mortali quippe homine diuinitas uideri non potuit. Ho-

1 Lecrio ABAEL, ET Copp. : Quoad codicem Z, lin. 380-214 sic legendae sunt : textus codicis et lectiones uariantes in prima columna, cum notulis, inueniuntur,

ordo uero textuum in columna altera petendus est, dempto tamen sancti Gregorii. Sequentia textuum recta adest in FH tantum mam partem primi textus Gregorii in primo textu Augustini lardo id ignorante, ut uidetur, quia ordo corruptus in TSch Introductio, supra, p. 385-386. 1 Belen dE

textu Dialogorum ; TZ perpere ultiinseruerunt, Abaeretentus fuit. Cfr

SAD My ae

169/172 I Cor. 13, 13. 180/195 (col. prima, ad quam correspondent 180/189 et 207/213 in col. altera) Greg. Magnus, Homiliae in euangelia, lib. II, Hom. XXVI, 8 ; = TSch I, 12 (ut in col. altera ¢sch) ; — ap. Abael. adhuc SINbr 2, 1, $INIong 2, 1 ; breuius TSch IL, 49. 182/184 Hebr. 11, 1. 192/195 Ioh. 20, 28. 189/196 Potius c. 6, PL 77, 329A ; = TSch1, 12 ; — ap. Abael. adhuc SINOr 2, 2, $IN/ong 2, 2. 191/194 (col. altera) Hebr. 11, 1. 170 dicantur oz. FH

scilicet oz. FHZ 171 catitas oz.? FH excidit] excidat FH hoc] scilicet add. T 172 et om. Z 174 sola uidelicet rp Z 177 quoque oz. FH 178 habemus] hamebus sc FH 181 IH] V H 186 est! om. H 187 enim om. Z 187/188 apparentia sunt /rp FH 189/195 Sed aliud... Deus meus hic recte FH ; a TZ (et TSch) haec erronee inseruntur in textu Augustint, infra, post Beati etc. lin. 207.

408 minem

tsch 19 igitur uidit et Deum

rerum, argumentum non apparen-

confessus est dicens : Dominus 195 meus et Deus meus’.

— tiwn, hoc ueraciter dicitur quod ualet uideri. Nam credi iam non potest quod uideri potest’.

Augustinus,

Super Iohannem : ‘Et nunc dico uobis prius-

quam fiat, ut, cum factum fuerit, credatis. Quid est hoc, cum

magis credere |homo habeat antequam fiat id quod credendum F 95 va 200 est ? Haec est enim laus fidei, si quod creditur non uidetur. FH(Z) Ti) ‘Nam quid magnum est, siid “Nam quid magnum est, si creditur quod uidetur, secunid creditur quod uidetur, sedum illam Dominisententiam cumdum illam Domini senten20; quando discipulum arguit di- tiam qua discipulum arguit cens : Quia widisti me, credi- —dicens : Quia widist me, credisti ? Beati etc. Nam ipsa didisti ? Beati etc.’. — ‘Sed fides

aliud

uidit,

aliud

credidit.

A mortali quippe homine di210 uinitas uideri non potuit. Hominem igitur uidit et Deum confessus est dicens : Dominus meus et Deus meus’. — ‘Nam ipsa fides 215 ita est definita : Est autem fides sberandarum substantia rerum, quae non widentur. Quapropter quid sibi uult : ut cum factum fuerit credatis ? Nam et ille cui dictum est : Quia widisti, credidisti, non hoc credidit quod uidit. Cernebat carnem et credebat Deum, |in carne latentem. Sed et si dicimus credi quae uiden- H 84 tb 22 o

tur, sicut dicit unusquisque oculis suis se credidisse, non tamen

ipsa est quae in nobis aedificatur fides ; sed ex rebus quae uidemus, agitur in nobis ut ea credantur quae non uidentur'. Item : 'Credituri non fide noua sed aucta, aut certe cum mor-

197/222 (col. altera, omittendo lin. 207/213, seu textum Gregorii) Tractatus in euan&elium lobaunis 79, 1, ed. R. WrrLEMs (CClat 36) 525-526 ; PL 35, 1837 ;= TSch I, 12 ; — ap. Abael. adhuc SNobr 2, 6, SNiong 2, 6. 197/198 Ioh. 14, 29. 206/ 207 Ioh. 20, 29. 212/213 Ioh. 20, 28. 215/216 Hebt. 11, 1. 223/224 L c., ed. WiLLEMS, 526; PL 35, 1838; = TSch I, 12 ; — ap. Abael. adhuc SNobr 2, 7, SINIong 2, 7.

193et]sed FH 198 hocoz. FH 200 enim ozz. FH 204 Domini sententiam rp Z 206 me!] Thomas add. Z 207 Beati! om. FH eteSei Er qui non uident et credunt Z ; zune erronee partem textus Gregorii add. Z, nempe ut supra lin. 189/195 : Sed aliud... Deus meus 207/213 Sed aliud... Deus meus hic erronee logitur a T (Z et Tsch) ; addendum enim esset supra, lin. 189, post... agnitionem 211 igitur] itaque T 215 est definita] diffinitut FH ^ —sperandarum substantia Irbz 216 quae non uidentur TZ (et 74zg.), non appatentium F, argumentum (inter lin.) non appatentium H 247 uidisti] me add. T 219 si om. Z dicimus] dicamus FH 220 dicit om. Z suis om. FH se] dicit add. Z 223 Credituri] Credimus T

tsch 19

409

tuus esset defecta, cum resurrexisset refecta’. Item Sermone 225 trigesimo nono : ‘Quid promittit credentibus ? | CognoscetisZ 54 va

ueritatem. Non quia cognouerunt sed ut cognoscerent crediderunt. Credimus ut cognoscamus, non cognoscamus ut credamus. Quid est enim fides, nisi credere quod non uides ? Fides ergo est quod non uides credere, ueritas quod credidisti uidere. 25 o Veritas est, sed adhuc creditur, non uidetur.

Idem, in libro

De uerbis Domini et quibusdam sententiis Pauli apostoli, sermone LXXX : 'Iustus ex fide wit, quia credit quod non uidet. Filia Dei sumus et nondum apparuit quid erimus. Quamdiu enim sumus in corpore peregrinamur a Deo. Per fidem enim

235 ambulamus,

non per speciem. Cum uenerimus, tenebimus et jam uisio erit, non fides, et iam res erit, non spes. Amabimus

uidendo

et tenendo.

| Ergo caritas perfecta erit, sicut aitT 156 va

Apostolus : Fides, spes, caritas, tria haec ; maior autem horum

caritas. Securi illo adiuuante perseuerantes in eo dicamus

:

24 o Quis nos separabit a caritate Christi ? tribulatio an angustia ?

et cetera’. Idem, libro II Quaestionum euangeliorum : Iustitia Dei in illo reuelatur ex fide in fidem. Intelligitur quidem fides F 95 vb ‘qua creduntur ea quae non uidentur ; sed tamen est fides etiam rerum, quando non uerbis sed rebus ipsis praesentibus 24 creditur quod futurum est, cum iam per speciem manifestam se contemplandam praebebit sanctis | ipsa Dei sapientia. De H 84 va qua fide rerum lucisque ipsius praesentiae forsitam Paulus dicit : Iustitia enim Dei in eo reuelatur ex fide in fidem. Dicit enim alio loco : Nos enim reuelata facie gloriam Dei speculantes, 250 in eamdem imaginem, transformabimur a gloria in gloriam. Sicut enim dicit hic de gloria in gloriam, ita et ibi ex fide in fidem, de gloria scilicet Euangelii, quo nunc credentes illuminantur, i» gloriam manifestae ueritatis'. “

224/229 O. c., tract. 40, 9, ed. WILLEMS, 355 ; PL 35, 1690;

= TSchI, 12; — ap.

Abael. adhuc SINbr 2, 8, $INJong 2, 8. 225/226 Ioh. 8, 32. 230/241 Aug., Sermo CLVIII, 4 et 7-9, PL 38, 684 et 866-867; = TSchI, 12; — ap. Abacl. adhuc SNbr 2, 4, SINIong 2, 4. 232 Rom. 1, 17. 238 I Ioh: "35 72; 234/ 235 II Cor. 5, 6-7. 238/239 I Cor. 13, 13. 240 Rom. 8, 35. 241/253 Aug., Quaestiones emang. Il, 39, PL 35, 1352-1353 ; = TSch 1, 12; — ap. Abael. adhuc S'INbr 2, 9, SINlong 2, 9. 241/242 Rom. 1, 17. 248 Ibid. 249/250 II Cor. 3, 18.

229 est oz. FH 228 quod] quae FH 225 trigesimo nono] XXIX FH 233 appatuit] 231/232 sermone] sermo est H 231 et] ex Z 230 in om. FH 235 ambulamus] et 234 Deo] domino Z quid] quod FH appatet T 238 horum] his Z, 236 spes. Amabimus] species Ambimus sic FH add. FH petseuerantes in eo dicamus] dicamus pet239 Secuti] sicut et FH om. FH 242 illo] eo T 241 Idem] in add. FHZ 240 an om. T seuetantes in eo Z 244 rebus ipsis trp FH 943 estom. FH fidem] Item de fide add. Z rubr. 247 ipsius] illius Z 246 sanctis om. Z iam om. FH 245 cteditur om. FH 249 enim?] in eo H, enim in eo F, sed eo del. F ptaesentiae] praesentia FHZ 251 Sicut Dei speculantes] domini speculantes FHZ, dei spectantes UP 252/253 illuminantur] 252 quo] qua H ex] in-Z ...in glotiam oz. FH illuminamut Z

410

tsch 20-24

20. Apud philosophos quoque etiam de apparentibus fides 255 dici solet!, quotiens uidelicet res quaelibet ita animo tenetur ut de ipsa non

dubitetur, siue per opinionem

siue per experimentum

quoque sensuum. Vnde Boethius, Super Topica Ciceronis libro I : Argumentum est ratio quae rei dubiae facit fidem. Multa enim sunt’, inquit, ‘quae faciunt fidem. Sed quia ratio-

26o nes non sunt, nec argumenta esse possunt, ut uisus facit fidem.

Sed quia ratio non est uisus, nec argumentum esse potest’. 21. His itaque testimoniis patet fidei nomen modo proprie, modo improprie poni, cum uidelicet non solum de occultis, uerum etiam de manifestis fides dicatur. 265 22, Sunt autem plura etiam ad Deum pertinentia, quae credi uel non credi | nostra nihil interest, quia siue credantur Z 54 vb siue non credantur nullum incurrimus periculum ; ueluti si credamus Deum cras pluuiam facturum uel non, uel huic nequissimo homini misericordiam impensurum uel non. Ei uero 270 qui de fide ad aedificationem loquitur, ea sola tractare ac docere sufficit quae, si non credantur, damnationem pariunt. Haec autem sunt quae ad fidem pertinent Catholicam. 23. Catholica quippe est fides, id est uniuersalis, quae ita omnibus necessaria est ut nemo discretus absque ea saluari

275 possit. Vnde Catholica',

Athanasius,

statim

cum

id aperiens,

praemisisset

unde

: ‘Haec

sit scilicet dicta

est

fides

*Catholica',

et

uelut exponens addit : 'Quam nisi quisque fideliter firmiterque crediderit, saluus esse non poterit’. Sunt et qui uelint fidem dici Catholicam ad differentiam fidei haereticorum, non ubique scilicet cum ecclesia 280 dilatatae, sed quasi in aliquo angulo latitantis uel in aliqua terrarum parte conclusae.

FHZ 24. Haec itaque fides bipertita est :

T 24. Fides autem Catholica

1. LecrIO ABAEL. : solet Z, uidetur T (e TSch). 2oisec- Tu TSch I, 16.

sch Ions. 2A SCCETC

21: DSch i, 14. EIS oper

22—

cb,

x5:

2 SCC nea

257/261 PL 64, 1048B ; = TSch1, 13 ; — ap. Abael. adhuc SNor 2, 11, SNiong 2, 11. 270 I Cor. 14, 5. 275/278 Pseudo-Athan., syzzboluz **Quicumque". 282/286 Probabiliter Abaelardus in opete suo etiam de beneficiis loqui intendebat, quam-

quam numquam fecit.

254/255 Apud... solet oz. FH 257 EZ quae om. FH facit] faciens 266 nostra oz. Z 267 incurrimus] misericordiam] praestiturum add. del.

Topica] topicam FH 288 libro I] liber FH 265 autem plura etiam] etiam plura incurremus FH ueluti om. FH 269 F Ei] At FH 273 est fides trp Z

274 omnibus] hominibus add. FH _ necessatia est ¢rp Z 280 latitantis] latitantem T 282 fides om. FH É

277 quisque om. T

tsch 24-27

41I

partim namque circa ipsam diuinitatis naturam, partim circa 285 beneficia et quascumque Dei rectissimas dispensationes uel ordinationes consistit, quae nobis diligenter apostolorum uel sanctorum patrum symbolis | expressa sunt. | 25. Ac primum H 84 vb, F 96 ta de his quae ad diuinitatis naturam pertinent consideremus, qualiter uidelicet in una et eadem penitus diuinitatis substan290 tia tres personae credantur, Pater uidelicet et Filius et Spiritus Sanctus ; et quid rationis uel utilitatis in uno Deo habeat personarum distinctio. Primo itaque hanc fidei summam ponamus, de unitate scilicet ac Trinitate diuina ; deinde positam,

prout Dominus dederit, disseramus. 295

26. Tenet igitur Christianae fidei religio unum solummodo Deum esse ac nullo modo plures esse deos ; — unum omnium Dominum, unum creatorem, unum principium, unum lumen ; unum bonum, unum immensum, unum omnipotentem, unum aeternum ; unam substantiam siue essentiam incommutabilem

300 penitus ac simplicem, cui nec partes aliquae nec aliquid quod ipsa non fuerit possit inesse, — ac per omnia solam praedicat et credit unitatem, excepto quod ad personarum pertinet multitudinem. Huic itaque tam simplici seu indiuiduae ac sincerae! substantiae tres inesse personas, sibi per omnia coaequales 305 ac coaeternas, non numero sed proprietatibus? diuersas ueraciter confitetur

: Deum

uidelicet Patrem,

ut dictum est, ac

Deum Filium eius, atque Deum Spiritum Sanctum ab utrisque procedentem. 24. Non est autem una persona altera, licet sit hoc ipsum 310 quod altera. Neque enim qui Pater est Filius est aut Spiritus Sanctus, nec qui Filius est Spiritus Sanctus est ; sed tamen 1. LEcrIO ABAEL. : sincetae FHZ, metae T (ez TSch). 2. Lecrio ABAEL. : sed proprietatibus FHZ, rerum, sed pluritate proprietatum T (e£ Te). 2SE—— Tens TS.

26 sec.

I = ISch I, x9.

27 SecGen le

292/294 Fidei summa de unitate et Trinitate diuina = illius = 7:5 34-123.

AY

Exoy

ssch 26-33 ; “dissertatio”

287 symbolis] simbolo FH 289 et eadem] eademque Z 289/290 diuinitatis substantia /rp Z 290 et!] ac T 292 hanc] huius Z summam] partem FH 293 ac] et FH 294 prout] ut FH disseramus] disponamus FH 295 Tenet] De eo quod unus sit deus praescr. Z rubr. 296 ac om. FH 298/299 unum aeternum om. FH 300 partes aliquae] pats aliqua Z 301 possit] potest FH 306 confitetur] confitemur Z ac] et FH — 307 atque] ac Z 310/312 aut Spiritus... Filius est om. Z 311 nec] neque FH Spiritus Sanctus est] pater est aut spiritus sanctus FH

412

31

wA

tsch 27-29

quod Pater est Filius est et Spiritus Sanctus, et e conuerso. Idem quippe Deus tam Pater est quam Filius seu Spiritus Sanctus. Vnum quippe prorsus in natura, unum tam numero quam substantia sunt. Sed iuxta eorum proprietates ita personaliter ab inuicem distinguuntur ut alius sit iste quam ille, non aliud, hoc est personaliter non substantialiter diuersus,

| cum hic uidelicet non sit ille, licet hic sit penitus hoc quod Z 55 ra

ille, id est eadem | sit penitus substantia quae et ille, non per- H 85 ta 32 o

sona, Vnde

Sedulius:

‘Non quia qui summus Pater est, et Filius hic est,

sed quia quod summus Pater est, et Filius hoc est'.

28. Proprium autem Dei Patris est ingenitum esse, hoc est a se ipso, non ab alio existere, sicut Filii proprium est a solo 32 A Patre genitum esse, non | creatum uel factum, et Spiritus F 96 tb Sancti ab utrisque procedere, nec creatum uel factum esse. Quod enim aeternaliter subsistit atque initio caret, nec creatum nec factum dici conuenit. 29, Solum itaque Patrem ingenitum dicimus, hoc est a se 530 ipso, non ab alio esse. Vnde Isidorus, Etymologiarum libro VI: ‘Pater’, inquit, ‘solus non est de alio ; ideo solus appellatur ingenitus'. Alius itaque est Patrem dicere ingenitum, aliud dicere non genitum, sicut aliud est dicere aliquid iniustum, aliud dicere non iustum : quippe quod iniustum est, necesse 355 est esse non iustum, sed non e conuerso ; lapis quippe est non iustus, nec tamen iniustus. Sic et cum Deus Pater sit ingenitus, constat profecto eum esse non genitum, id est non esse Filium. Spiritus uero Sanctus quoque ipse est non genitus, cum ipse etiam non sit genitus, hoc est non sit Filius ; nec tamen ideo est ingenitus, cum ipse ab alio sit, tam a Patre scilicet quam a Filio procedens. Solus itaque Pater ingenitus 28 — T3561 2T.

29 sec, D— cH

22.

320/322 Carmen paschale 1, 319-320 ; = TSch I, 20; — ap. Abael. adhuc Sententie [philosophice] secundum M. Petrum, ed. L. Miw10-PALUELLO, 116-117. 330/332 Originum VII, 4, 4, PL 82, 271B; = TSch I, 28; — ap. Abael. adhuc TCbr [5281 SINobr 15, 1, SINIong 17, 1.

312 Sanctus] est add. T 313 Idem] Ideo Z 314 prorsus om, FH tam] in ETT 318 sit penitus hoc T, penitus sit hoc Z, sit hoc penitus FH 324 hic] hoc FH 323 Proprium] De eo quod ingenitus sit pater praeser. Z rubr. autem oz. FH 325 et] uel FH 326 Sancti] sanctus H (s. tantum F) uel] aut T 327 enim oz. FH 327/328 creatum nec factum] factum nec creatum FH 332 Patrem dicere rp FH 333 sicut] sic FH aliquid om. FH 334 dicere om. FH 33? eum esse ¢rp Z 338 ueto Sanctus quoque ipse est] uero ipse quoque est FH, sanctus quoque ipse est T, quoque sanctus ipseZ 339 ipse etiam ozz. Z hoc] id Z 340 ab alio sit] sit ab alio Z

tsch 29-31

345

413

dicitur, sicut solus Filius genitus ; Spiritus uero Sanctus nec genitus est nec ingenitus sed, ut dictum est, non genitus. 30. Vnde Augustinus, Ad Orosium, capitulo II : 'Spiritum Sanctum nec genitum nec ingenitum fides certa |declarat, quia si dixerimus 'ingenitum', duos patres affirmare uidebimur, sin autem 'genitum', duos filios credere culpamur; sed quod certa fides tenet, nec ingenitus est nec genitus sed ab utrisque procedens, id est a Patre et Filio’. Z Idem, De orthodoxa fide ecclesiasticorum — dogmatum,

capitulo I : 'Pater ergo principium deitatis a quo Filius natus, a quo Spiritus Sanctus non natus quia non est Filius, nec ingenitus quia non est Pater'. Hunc et beatus papa Gregorius secutus

'T 156 vb

T Idem et Gennadius, De orthodoxa fide ecclesiasticorum

dogmatum, capitulo I his asserit uerbis : ‘Pater ergo principium deitatis a quo Filius natus, a quo Spiritus Sanctus 35 tus non natus quia non est Filius, nec ingenitus quia non est Pater’. Hinc et beatus papa Gregorius 460 in Symbolo epistolis suis praescripto meminit dicens : ‘Credimus Spiritum Sanctum nec genitum nec ingenitum, sed coaeternum de Patre et Filio procedentem’. 91. Cum autem unaquaeque harum personarum sit Deus aut Dominus siue creator, nec una persona sit altera, non 365 tamen ideo plures dii uel domini sunt seu creatores, sicut plures sunt personae. Quippe cum dicimus deos aut dominos seu creatores, rerum quemdam numerum ostendimus, quarum unaquaeque Deus sit aut Dominus seu creator, cum in diuinitate nulla rerum possit esse multitudo. | Vnde et indiuiduam Z 55 tb 37 o dicimus Trinitatem. Cum uero multas in Deo profitemur perVA

sonas, |proprietatum non rerum multitudinem, ut supra memi- H 85 rb nimus, demonstramus. BOISeCa

i DSc Eel

asec. Iw

SCH, 2A.

343 Vt lin. 338. 344/349 Pseudo-Aug., Dialogus quaestionum LXV, 2, PL 40, 734; = TSch I, 23; — ap. Abael. adhuc TCr I, 26 ;SINbr 15, 5, SINIong 17, 5. 350/357 Gennadius

Mass., Liber siue diffmitio ecclesiasticorum dogmatum x, PL 42,

1213 uel PL 58, 980C-981A ; = TSch I, 28; — ap. Abael. adhuc TC?r I, 28; SINobr 15, 5, SIN/ong 17, 3. 357/362 Symbolum fidei dictatum a b. Gregorio, PL 77, 1227D) ^ — Scot, 25: 371/372 Supra, zsch 26.

343 genitus est nec ingenitus] ingenitus nec genitus 342 genitus] dicitur add. Z 344-362 Vnde... procedentem FH non genitus TZ (e? TSch), ptocedens FH 349 et] om.FH 345nec®]neque T 348 est nec genitus] nec genitus est Z a inter lin. add. T 352 ergo] est Z 363 unaquaeque] unaquaque T hatum petsonarum Zrp FH 365 sunt seu] uel FH 366 deos oz. FH 367 seu Z, siue T, aut FH 368 Deussit;rp FH += 369rerumom.Z VndelindeH — indiuiduam] esse add. FH, sed del. H 370 dicimus] esse add. H — uero] enim FH 371/372 multitudinem... demonstramus] multitudines... demonstramus T, multitudinem demonstramus FH, monstramus multitudinem Z

414

tsch 32-34

32, Quaedam itaque de singulis tantum dicuntur personis, ut ‘ingenitus’ de solo Patre, 'genitus' siue ‘incarnatus’ de solo 375 Filio, ‘procedens ab utroque’ de solo Spiritu Sancto ; quaedam coniunctim tantum et non singillatim, ut 'trinitas' de tribus simul personis ; quaedam tam coniunctim quam diuisim de eis aeque 38 o

dicuntur,

ut

Deus,

Dominus,

creator,

omnipotens,

sapientia, uirtus, iustitia et cetera. Solum uero hoc nomen quod est ‘persona’, pluraliter proferimus, |cum uidelicet plures F 96'va profiteamur personas non deos aut dominos, nec ullam in ceteris pluralitatem recipiamus. 39. Vnde Augustinus, De Trinitate, libro VII, capitulo VII : ‘Pater ad se dicitur persona, non ad Filium uel ad Spiri-

385 tum Sanctum’. Jem : “Hoc solum nomen est quod cum dicatur

de singulis ad se pluraliter, non singulariter accipitur in summa. Dicimus namque : Pater est persona, Filius persona, Spiritus Sanctus persona. Pater tamen et Filius et Spiritus Sanc-

tus non sunt una persona sed tres'. Quarum quidem trium perso390 narum sicut eadem prorsus est substantia, ita indifferens gloria, indiuisa operatio ac uoluntas.

34, Nunc autem fidei summa circa unitatem ac Trinitatem diuinam a nobis proposita, superest ut aduersus inquisitiones dubitantium congruis eam similitudinum exemplis defenda39; mus atque adstruamus. Quid enim ad doctrinam loqui proficit, si quod docere uolumus exponi non potest, ut intelligatur ? Quod diligenter beatus attendens Augustinus, — cum difficillimum illum de Trinitate locum exponere uellet, quod uidelicet euangelista Iohannes exorsus est dicens : ‘In principio 40 o erat Verbum et Verbum erat apud Deum et Deus erat Verbum, — hoc’, inquit, ‘animalis homo non percipit. Quid ergo fraze e Todi ee

33 secu TE

MPH

6:

245

USch la a7.

383/385 Potius c. 6, 11, PL 42, 943 ; = TSch 1, 26 ; — ap. Abael. adhuc SNiong 8, 34. 385/389 Ibid. ; = TSch1, 26. Textus frequenter ab Abael. citatur, sed diuer-

simode abbreuiatus atque saepe corruptus ; uide e. g. SNobr 7, 1, SNiong 8, 1 ; TChr

III, 174; TSch II, 69; SNiong quarta tedactio 8, 35. — 395/396 Cfr Hist. calam., ed. Monrrin, 83. 397/408 Tractatus in euang. lobannis, tract. 1, 1, ed. WILLEMS

(CClat 36) 1 ; PL 35, 1379 ; = TSch I, 27 ; — ap. Abael. adhuc TSch IL, 60 ; SNbr 16, 2, SIN/ong 18, 6. 399/400 Ioh. 1, 1. 401/404 Cfr I Cot. 2, 14.

373 tantum dicuntur /7rh H — 3*5 ab] de FHZ 377 eis] his FH — 399 et cetera om. FH 381 profiteamur] profitemur Z 382 pluralitatem] pluraritatena ee 383/415 Vnde... defendi oz. FH 384 Pater... persona] persona pater ad se dicitur Z 387 persona!] et add. T Filius] est add. Z 388 Sanctus] est add. Z 389 tres] personae add. T 397 attendens Augustinus trp Z 398 de Trinitate locum] locum de trinitate Z 399 euangelista ozz. Z 400 et Verbum... Verbum] etc. Z apud om. T

tsch 34-37

415

tres ? Silebimus hinc ? Quare ergo scribitur, si siletur ? aut quare auditur, si non exponitur ? Sed ut quid exponitur, si non intelligitur ? Itaque quoniam rursus esse non dubito in 405 numero uestro quosdam, a quibus possit non solum expositum capi sed et antequam exponatur intelligi, non fraudabo eos qui possunt capere, cum timeo superfluus esse auribus eorum qui non possunt capere’.

39, Primum itaque nobis disserendum accurrit : quid sibi

410 uelit in una diuinitatis natura personarum ista distinctio, ut

eadem Pater, eadem Filius, eadem Spiritus Sanctus sit appellata ; deinde : qualiter, una penitus et indiuidua permanente substantia, Trinitas personarum queat assignari, et quod de unitate ac Trinitate diuina ante proposuimus contra uehemen415 tes philosophicas impugnationes defendi. 36. |Videtur autem nobis supra positis trium personarum Z 55 va nominibus summi boni perfectio diligenter esse descripta, ut cum uidelicet praedicatur Deus esse Pater et Filius et Spiritus Sanctus, eum summum bonum atque in omnibus perfectum 420 hac distinctione Trinitatis intelligamus. 37. Patris quippe nomine diuinae maiestatis potentia designatur, qua uidelicet quidquid uelit efficere potest. Vnde Augustinus in Enchiridion : 'Neque enim ueraciter uocatur omnipotens nisi quoniam quidquid uult potest, nec uoluntate cuiuspiam creaturae uo425 luntatis omnipotentis impeditur effectus. Idem, in libro De spiritu et littera : 'Non potest facere iniusta, quia ipse est summa iustitia et bonitas. Omnipotens uero est, non quod possit omnia facere, sed quia potest efficere quidquid uult'. Stc

LOCUM 28.

36 = TSch I, 29.

crees: USE

TAE

409/415 Quid sibi uelit personarum distinctio = ssch 36-46 ; qualiter Trinitas personatum queat assignati = fsch 47-64, et quodammodo 75-123 atque illa quae non adseruabantur (pro quibus cfr TCér I, 70-136 uel TSch I, 126-201 ; defensio contra philosophicas impugnationes = TSch II. 409/412 Ad illud respicere uidetur Gualterus de Mauritania, Epist. ad Petrum Abaelardum 5 : *"Inspecto siquidem

tractatu uestro, in quo pftopftietates personarum distinguere... confidenter promittitis...". 422/425 O. ¢. 96, PL 40, 276 ; = TSch I, 30; — ap. Abael. adhuc TChr V, 23 ; [Sch IIL, 22 ; SINJong (quarta ted.) 32/34, 12 ; SIN/ong (quinta ted.) 32, 6. 425/428 Non repperi ; = TSch I, 30 ; — ap. Abael. adhuc, et quidem longius, TChr V, 23 ; [Sch III, 22 ; SIN/ong (quarta ted.) 32/34, 13, SIN/ong (quinta ted.) 32, 7.

404. intelligitur] intelligatut Z 404/405 in numero uestro quosdam] quosdam in numero uestro Z 406 ct] etiam Z 409 nobis oz. Z 411 eadem?] et Z 413 quod] quid T 416 Videtur] Quod in his tribus personis summum bonum intelligatur praeser. Z rubr. (f. 55rb) autem om. FH, enim mg, sed absque signo in textu F 421 qua] quia FH, quae Z 423 enim om. Z 424 cuiuspiam]

alicuius Z

416

tsch 38-41

38. Sicut autem Dei Patris uocabulo diuinae maiestas poten430 tiae specialiter exprimitur, ita Fili seu Verbi appellatione sapientia Dei significatur, qua scilicet cuncta discernere ualet, ut in nullo penitus decipi queat. 39. At uero Spiritus Sancti uocabulo ipsa eius caritas seu benignitas exprimitur, qua uidelicet optime cuncta uult fieri |seu disponi. Non est autem per- H 85 va 435 fectus in omnibus qui in aliquo impotens inuenitur, nec perfecte beatus est qui in aliquo decipi potest, nec penitus benignus qui omnia optime fieri ac disponi non uelit. Vbi uero haec tria conueniunt, ut tam uidelicet potentia quam sapientia quam bona uoluntate sit perfectus, nihil boni est quod eius 440 plenitudini desit. 40, Tale est ergo Deum Patrem ac Filium et Spiritum Sanctum nos profiteri ac si ipsum, ut dictum est, summum bonum esse praedicemus, cui tamquam bonorum omnium plenitudini nihil desit et cuius participatione bona esse cetera constet.

445

41. Nec solum haec Trinitatis distinctio ad summi boni perfectionem,

ut dictum

est, describendam

conuenit,

uerum

etiam ad persuadendam hominibus diuini cultus religionem plurimum proficit, ut ob hoc praecipue ipsa Dei sapientia incarnata in praedicatione sua eam rectissime decreuisset assu450 mere. Duo quippe sunt quae nos omnino Deo subiectos | effi- F 96 vb ciunt, timor uidelicet atque amor. Potentia quidem et sapientia maxime timorem incutiunt, cum eum quem iudicem esse scimus, et cuncta quae uoluerit punire posse et nihil eum latere cognoscimus. Benignitas autem ad amorem specialiter pertinet 455 ut quem benignissimum habemus potissimum | diligamus. Z 55 vb

soi odiycp-Iotaqe Gretel

71 Ash

CE —

HAY L Ea

4osec. T =

TSch1, 33.

AlaZ, 6 Chr

Scb

429/440 Ex hisce dictis Guillelmus a s. Theodorico sumpsit capitulum condemnandum : “Quod [Abaelardus] impropria dicit esse in Deo nomina Patris et Filii et Spiritus Sancti, sed descriptionem hanc esse plenitudinis summi boni", PL 182, 532AB. 442 Supra, tsch 36.

429 Dei Patris uocabulo] uocabulo dei pattis Z (sapientia tamen mg F) qua] quia FH, quae Z

431 sapientia Dei zrp FH 432 penitus decipi ¢rp Z, penitus ozz. FH = Spiritus Sancti /rp T ^ 433 qua] quae Z 434 optime cuncta uult] cuncta optime uult FZ, uult cuncta optime H 4835 in aliquo impotens] impotens in aliquo Z 436/437 benignus] est add. Z 437 ac FH, aut T, atque Z 441 ergo] igitur Z ac] et Z 442 ut dictum est ozz. FH 443 bonorum omnium plenitudini] plenitudini omnium bonorum Z 446 describendam conuenit /rp Z 448 plutimum] multum Z 448/450 ut ob... assumere oz. FH 449 decreuisset] dignaretur Z 450 nos oz. H Deo subiectos rp Z 451 atque] et FH 454 cognoscimus] scimus FH, a peccatis desistendo timemus add. Z (forsan notula marginalis inserta in textu)

tsch 41-44

417

Ex qua etiam certum est eum impietatem ulcisci uelle, quia quo plus ei placet aequitas magis ipsi displicet iniquitas, sicut scriptum est : Dilexisti wustitiam et odisti iniquitatem. 42. Nec solum ad timorem uel amorem Dei hominibus in460 cutiendum

haec Trinitatis

distinctio

necessaria

est, uerum

etiam ad uniuersorum operum eius commendationem plurimum ualet, ut quaecumque agit egregie fieri credatur, utpote qui omnia, quae uelit, perficere possit et in omnibus modum conseruare sciat et optime cuncta fieri seu procedere uelit. 465 Vnde et cum ad aliquid per nos operandum diuinam imploramus

470

475

480

48;

| gratiam,

recte commemorationem

Trinitatis

facimusT 157 ta

dicentes : ‘In nomine sanctae et indiuiduae Trinitatis uel ‘In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti', ut uidelicet diuinam potentiam et sapientiam seu benignitatem commemorando, quaecumque Deus efficiat egregie fieri demonstremus. 43. Vnde et Moyses, cum de uniuersa mundi ageret creatione, in ipso statim Genesis exordio Deum Patrem et Filium et Spiritum Sanctum commemorat, ut quaecumque a Deo fieri narrat egregie facta credantur. Cum enim ait : In princtpio creauit Deus caelum et terram, et postmodum adiecit : Sp1ritus Domini ferebatur super aquas, diuinam Trinitatem diligenter expressit, in Deo quidem creatore Patrem insinuans, hoc est diuinam commemorans potentiam, per quam creari de nihilo cuncta potuerint. Quam etiam non incongrue hoc nomen ‘Deus’ iuxta propriam interpretationem innuit, quod hoc uidelicet quasi theos, id est ‘timor’ interpretetur, cum potestati reuerentia timoris maxime exhibeatur. 44. Nomine uero principii Filium designat, id est diuinam rationem seu sapientiam, in qua per prouidentiam cuncta prius consistere quodammodo habuerunt atque ibidem incipere quam in effectum operis ducerentur. Vnde et euangelista de Verbo Patris disserens : Quod factum est, inquit, in ipso usta erat. Sic et Macro-

42

Ia aly ee

42 — T3651, 36.

Jav

Top. 1, 37:

471/476 Gen. 467/468 Matth. 28, 19. 467 Ex liturgia. 458 Ps. 44, 8. 479/482 Cfr infra, ch 83, in fine, ubi Isidori Hispal. auctoritas inducitur. I, I-2. 487/490 In Somnium Scipionis Y, 2 ; cft Plato, Timaeus 59e, transl. 487 Ioh. 1, 3-4. Calcidii, ed. WAszrNK (Plato Latinus IV) 32-33.

459/460 hominibus 456/460 Ex qua... necessatia est oz. FH — 45$ ipsi] ei Z 462 quaecumque] quodcumque Z 461 etiam] et T incutiendum zrp Z 465/504 Vnde... exprimat utpote] ut pota Z 462/463 utpote... possit ozz. FH 474 ait] 466 commemorationem] sanctae add. Z 465 ad om. Z om. FH 480 hoc 479 potuerint] potuerunt Z 477 creatote] creatorem Z nattat Z 481/482 intetptetetur.. timoris] interpretatur, cum potenti timoris om. Z 487 inquit om. Z 483 sue] siue Z reuerentia Z 27

XII

418 bius,

tsch 44-46 Platonem insecutus, mentem

Dei, quam Graeci noun

appellant, originales rerum species, quae ideae dictae sunt, 490 continere meminit,

‘antequam’,

etiam inquit

Priscianus,

‘in corpora prodirent’, hoc est in effectus operum prouenirent. 45. Spiritus uero Domini aperte Spiritum Sanctum insinuat, id est diuinae gratiae bonitatem, iuxta hanc quidem diligentem prophetae considerationem cum ad excellentem hominis 495 creationem uentum esset, prouide hoc opus ceteris anteponens et quasi prae ceteris commendans, distinctionem patenter |Z 56 ta Trinitatis fecerit, ubi uidelicet a Domino potius dictum est Faciamus hominem quam 'faciam', ad imaginem, inquit, et similitudinem nostram : uirum quidem ad imaginem, mulierem soo uero ad similitudinem. Vir quippe, iuxta Apostolum, imago est Dei, non mulier ; sed sicut wr imago est Dei, ita et mulier

imago dicitur uiri. Imago quippe expressa alicuius similitudo uocatur;

similitudo

autem

dici potest, etsi non multum

id

cuius similitudo est exprimat. 5o; 46. Vir itaque ad imaginem Trinitatis factus est, quia quo perfectior conditus est quam mulier, descriptae summi boni perfectioni similior existit. Oui et per potestatem tam mulieri quam ceteris mundanis praelatus est creaturis, et per sapientiam dignior et per amorem ad ea quibus praefectus est, prosro nior exstitit. Vnde et eum a serpente non esse seductum, cum seduceretur mulier, testatur Apostolus. Qui tamen amore mulieris gustatum ei fructum porrigentis, cum eam contristare nollet, in transgressionem prorupit, amplius de misericordia Dei quam oporteret praesumens : quem ad ignoscendum faciAS NII

OCR

46 = TSch I, 39.

490/491 Institutiones grammaticae XVII, 6, ed. Krenz, II, 32; = TSch I, 37; — ap. Abael. adhuc, sed longius, TSum II, 92 ; TChr IV, 139 ; TSch II, 168. 498/500 Gen. 1, 26. 500/501 I Cor. 11, 7. 510/511 I Tim. 2, 14. 511/513 Cfr MG (cn

489 originales] origines Z 490 continere] contineri TZ 491 cotpora] carne if effectus] effectu T 494 prophetae] prophetiae Z 497 Trinitatis fecerit trp Z 498 quam ‘faciam’] quomodo faciamus ? Z 500 iuxta] secundum Z 501 est Dei! zrp Z est Dei? //h Z — 502 dicitur uiti rp Z alicuius similitudo

"mbz

505/510 Vir... exstitit bic om. FH, accidentaliter uero, ut uidetur, in F, qui

paruum spatium relinquit ad inserendum signum referens ad opusculi calcem, rubricista autem loco signi scripsit Item ; H e contrario, male interpretans, in textu simpliciter scripsit Item ac si pars esset opusculi. Textus hic omissus ad opusculi calcem add. FH, et quidem post Bene autem... culpam amisit (infra, lin. 963-968, cum notula) ut unum quid efformans cum illo textu altero omisso; uide etiam lin. 1070, cum notula 507 existit Z, exstitit FHT pet potestatem] potestate FH 508 praelatus est creaturis] creaturis praelatus est Z 509 est om, H 510 exstitit] fuit Z 510/558 Vnde et ... potentiae om.FH 610a serpente non esse] non esse a serpenteZ — 511 tamen] tantumZ

tsch 46-49 sts lem aestimabat

419

pro tam leui, quae ei uidebatur,

offensa, si

quoquo modo commissam sibi a Domino non scandalizaret mulierem, praesertim cum hoc pie magis quam malitiose fieri uideretur. A quo etiam amplius amari Deum quam a muliere quis non consentiat ? Quomodo enim illa tunc Deum uere 520 dilexerit, quem sibi in dolo fuisse locutum crediderit, cum ser-

pentis acquieuerit consilio ? 2,

47. Quod autem nomine Patris diuina potentia, nomine uero Filii seu Verbi diuina sapientia uel nomine Spiritus Sancti ipsa Dei benignitas seu caritas specialiter exprimatur, nec nos 525 auctoritas nec ratio subterfugit. 48. Potentiam quidem nomine Patris specialiter exprimi Maximus quoque episcopus in Expositione symboli quod dicitur apostolorum, quae legitur in quinta Quadragesimae dominica, his uerbis insinuat

: 'Credis, inquit, in Deum

Patrem

530 omnipotentem ? in Deo natura innascibilis, in Patre Vnigeniti

ueritas, in omnipotente plenitudo uirtutis ostenditur. Est namque per ingenitam deitatem omnipotens et per omnipotentiam Pater'. Z49. Innascibilem in hoc T 49, Innascibilem hoc loco 535 loco increatum

dicit; ingeni-

tam deitatem Patris appellat, hoc est solum ex tribus personis ingenitum esse profitetur,

cum

uidelicet

ipse

540 solus non ab alio, ceterae uero personae ab ipso sint. Quod uero dictum est ‘per ingenitam deitatem omnipotens et per omnipotentiam 47 = TSch I, 40.

48 : e TChr1, 25 ; sec.

increatum

dicit;

ingenitam

deitatem Patris appellat, hoc est eum solum ex tribus personis ingenitum esse profitetur,

cum

uidelicet,

ut

iam

quoque supra meminimus, solus ipse non sit ab alio, ceterae uero personae ab ipso sint. Quod uero dicitur ipse Pater 'per ingenitam deitaT = TSch I, 41.

49isec- 2 = Deb

ilo;

522/613 Textus illi ut leguntur in TSch I, 40-47, tes518/521 Cfr Gen. 3, 1-6. piciuntur in synodo Senonensi, 14, DS 734: “Quod ad Patrem, quia ab alio non est, proprie uel specialiter attineat omnipotentia, non etiam sapientia et benignitas" ;

526/533 Pseudo-Maximus Taurinensis, cft Abael., Apologia contra Bernardum 2. Homilia LLXXXIII, de traditione symboli, in. Homiliario lohannis Diaconi, PL 57, 433C-434A ; = TScb I, 41; — ap. Abael. adhuc TC5r I, 25 ; Comm. Rom. l, p. 69, 539/541 (col. altera) Cft Zrcb 28-29. ubi ad TScA I, 41, refertur.

520 fuisse locutum crediderit] locutum 519 quis om. Z 515 quae] sicut Z 522 Quod] De ptoptietatibus 521 acquieuetit] acquieuit Z fuisse ctedidit Z 525 auctofitas] auctoritates Z 523 uel] et Z nominum fraeser. Z rubr.

526 specialitet om. Z

529 inquit, in Deum] in Deum inquit Z

420

tsch 49-51

545 Pater’ aperte | innuitur ad proprietatem Patris specialiter pertinere diuinam potentiam, licet unaquaeque aliarum personarum eiusdem sit 55» cum Patre substantiae, eiusdem sit penitus potentiae.

555

tem omnipotens' esse, hoc est Z 56 tb per hoc quod cum sit Deus, insuper, ut dictum est, ipse solus sit ingenitus ; et rursus ‘per omnipotentiam Pater’ aperte innuitur quod sicut ingenitum esse proprium est Dei Patris, ita et ad proprietatem eius specialiter diuinam potentiam pertinere, licet unaquaeque aliarum personarum, cum sit eiusdem cum Patre substantiae, eius-

dem sit penitus potentiae. 50. Iuxta proprietates quippe trium personarum, quaedam 560 specialiter ac tamquam proprie de aliqua earum dici uel accipi solent, quae tamen iuxta earum naturae unionem singulis inesse non ambigimus, ut sapientia Filio, caritas Spiritui Sancto specialiter tribuitur, cum tamen tam Pater quam Spiritus sanctus seu etiam tota Trinitas sapientia sit, et similiter tam 56 Pater ipse quam Filius caritas dici possit. Sic etiam iuxta personarum proprietates quaedam opera specialiter alicui personae tribuuntur, quamuis indiuisa | totius Trinitatis operaH 85 vb praedicentur et quidquid ab una earum fit, a singulis fieri constet. Soli quippe Filio carnis susceptio assignatur ; et ex 57 o aqua et Spiritu tantum, non etiam ex aqua et Patre uel Filio, regenerari dicimur, cum tamen in istis totius Trinitatis operatio adfuerit. 51, Sic et iuxta ipsius Patris proprietatem specialiter ei et maxime quae ad potentiam pertinent assignari solent, cum ex Di ipsius, ut dictum est, nomine diuina specialiter potentia designetur ; et eo ipso quod solus ipse ingenitus dicitur, hoc est a se ipso non ab alio existens, quaedam ei secundum subsistentiae modum propria maneat potentia, ut cum uidelicet ipse Pater omnia facere possit quae Filius aut Spiritus Sanctus, hoc A

“

sosec.

f= [Sch 1,45.

569/571 Cfr Ioh. 5, 5.

559 quippe oz. FH

51 = TSch I, 44.

573/576 Cfr tsch 48 et 50.

560 uelaccipi om. FH

563 tam] iam H

564 etiam]

et Li tota Trinitas trp T 565 ipse oz. Z 565/566 personatum zaca? H 567 Trinitatis opera /rp Z 569 constet] ostendatur Z quippe] namque FH susceptio] assumptio FH = etom.FH _ 50 Spiritu] sancto add. Z non etiam] et non FH — 571 dicimur] dicuntur Z istis] tribus add. del. H 591/ 572 Trinitatis operatio trp FHZ 576 ipse om. Z 577 ipso] ipse T existens] ut dictum est add. Z 578 proptia om. Z 579 Pater om. FH

tsch 51-54 421 580 insuper habeat ut a se ipso solus ipse queat existere nec necesse habeat ab alio esse. Non minus tamen aut Filium aut Spiritum Sanctum omnipotentem praedicamus quam Patrem. Vt enim meminit beatus Augustinus, non propter aliud dicitur omnipotens Deus nisi quia quidquid uult potest efficere, ut 585 non scilicet in aliquo efficiendo ullum eius uoluntati impedimentum obsistat. 52. Ideo etiam trium personarum indiuidua opera, id est communia, dicuntur quod quidquid potentia geritur, idem |T 157 tb sapientia moderatur et benignitate conditur. 53. Vnde et 590 merito in his quae Deum facere exoramus, commemorationem facimus Trinitatis dicentes : ‘In nomine sanctae et indiuiduae Trinitatis! uel 'In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti', ut sicut trium personarum indiuisa est operatio ita et eorum inseparabilis sit inuocatio, atque hoc modo tum fides ipsa postulati beneficii adstruatur, tum ipsa operis 595 diuini efficacia commendetur. Facile enim creditur facturus esse bonum

quod rogatur, qui et id facere sicut uoluerit potest et benignissimus esse cognoscitur. Nomine uero Patris, ut dictum est, omnipotentia Dei,

nomine Spiritus summa eius benignitas commemoratur ; cum autem et sapientiae diuinae commemoratio additur, quae scilicet nomine Filii 6oo exprimitur, per quam in omnibus quae efficit modum tenere nouerit, egregius effectus ostenditur qui ab eo proueniat qui omnia quae uelit queat facere, et in omnibus faciendis modum sciat seruare et optime cuncta uelit fieri.

54, At uero cum unaquaeque trium personarum inde omni6o5 potens dicatur quod quidquid | quaecumque earum uelit effi- F 97 ra cere, possit complere, non tamen necesse est eodem modo penitus se habere unam qua alteram, cum in suis proprietatibus diuersae sint. Solus quippe Pater potest esse Pater siue ingenitus, et solus Filius genitus sicut et solus Spiritus proce610 dens. Quidquid itaque una persona facere potest, et alia potest, et ideo unaquaeque omnipotens dicitur ;sed non | quidquid Z 56 va una esse potest uel cuiusmodi esse potest, necesse est alteram esse. ga

Tob, 4s.

soe

TiSob: D 46-

54 = TScP T, 47-

582/584 Vt supta, 7c) 37 (Augustinus in Enchiridion). supta, lin. 467/468. 597/598 Vt tsch 51.

589/592 Ex liturgia, ut

580 habeat] habet Z 580/581 ut a... habeat om. FH 581 alio] non add. FH 583 meminit beatus /rp Z 583/584 dicitur omnipotens zrb FHT 584 quidquid oz. F, quod HZ, sed inter lin. H 584/886 ut ... obsistat ozz. FH 587 Ideo] Quod nomine patris diuina potentia intelligatur praeser. Z rubr. operta om. TUE 588 quod ozz. H 588/589 potentia... conditur om. FH (homoioteleuton ut uidetur, nam postquam una cum Z om. num. 53, adbuc om. lin. 604-605 At uero... quidquid) 604/605 At... quidquid oz. FH 605 quod]quiaZ ^ 606non]nec FH 607 penitus se 7p FH — 610 itaque oz. T 612 cuiusmodi] eius modi H

422

tsch 55-57

55. Hoc autem teste Hieronymo plus habere Pater a Filio 615 inuenitur quod solus a se ipso est, Filius uero a se non est sed a Patre tamquam genitus. Sic quippe ait Nicaeni concilii symbolum retractando : ‘Absit ergo in Filio Dei aliquid plus minusue aut in loco aut in tempore aut in potentia aut in scientia aut in aequalitate aut in subiectione, cum dicitur hoc ut deitati 620 eius, non carni, adscribatur. Si enim plus minusue aliquid inuenitur, excepto hoc quod genuit Pater Filium et excepto hoc quod Filius non ex semetipso natus est sed de Patre natus est proprie, aut inuidens aut impotens Pater, insuper etiam temporalis agnoscitur'. 625 56, Ex his quidem uerbis Hieronymi, cum profitetur nihil plus in Patre quam in Filio uel minus in Filio quam in Patre reperiri, excepto quod Filius a se ipso non est sicut est Pater, profecto uidetur iuxta naturam uel modum existentiae, non operationis, hanc quasi propriam Patri adscribere poten65 o tiam quod solus ipse per se subsistere queat uela se ipso existere habeat, hoc est non ab alio ; ceteras uero duas in Trinitate

personas ab ipso necesse sit esse nec per se habeant subsistere. Cui et illud beati consonat Ambrosii, quod in epistola Pauli ad Ephesios, ubi scriptum est : Vnus Deus et Pater omnium qui super 635 omnes est etc., loquitur dicens: "Patrem Deum, quia nulli debet quod est, super omnia esse dicit! etc.

o

FHZ 57. Si itaque potentiam tam ad naturam subsistendi quam ad efficaciam operationis referamus, inueniemus ad proprietatem personae Patris specialiter attinere potentiam, quae non

solum cum ceteris | duabus

645 A personis aeque omnia efficere

Doe

TY

GR

T 5%. Si itaque potentiam tam ad naturam subsistendi quam ad efficaciam operationis referamus, inueniemus ad proprietatem personae Pa-

tris proprie uel specialiter omnipotentiam attinere, qui non solum cum ceteris duabus H 86 ra personis aeque omnia efficere

56 sec. T = TSch I, 49.

57 Seca

— Scone SOS

614/624 Pseudo-Hieton., Explanatio fidei catholicae Nicaenique symboli, potius Anonymus, Commentarius in Tomum Damasi papae 2, PL 30, 183AB; = TSch I, 48; — ap. Abael. adhuc TChr V, 35-b ; TSch III, 31 ; SNbr 13, 24, SNiong 15, 23; SINobr 30, 1, SNiong 71, 1. 633/636 Potius Ambrosiaster, In Epist. ad Ephesios (Eph. 4, 5-6), PL 17, 386B ; = TSch I, 49. 634/635 Eph. 4, 6. 637/653 (col. prima) Illa ad uerbum a Gualtero de Mauritania recitabantur, in Epist. ad Petrum Abaelardum 3, et diiudicabantur ibid. 4.

614 Pater a] patrem T trp Z

622 ex] a Z

627 quod] solus add. Z operationis] operis FH

616/632 Sic... subsistere om. FH 621 genuit Pater 623 insuper etiam] aut et insuper Z 625 Ex] Et T 631 hoc est oz. T 637 itaque!] igitur FH 640 645 efficere] effecere T

423

tsch 57-58 potest, uerum etiam ipsa sola a se, non ab alio, habet et, sicut ex exsistere, ita ex 65o posse ; ceterae uero

exsistere se habet se habet personae

sicut ab ipso Patre habent esse, ita et ab ipso habent posse quod uolunt efficere. 655

98. Quod itaque Maxi660 mus ait episcopus per omnipotentiam Patrem esse, tale est ac si dicat ipsam diuinam potentiam ad personam Patris maxime pertinere ; non 665 quod ipse solus, ut dictum est, sit omnipotens, id est omnia quae uult efficere possit, sed quod insuper ipse solus, ut dictum

est, ex se id

670 habeat posse sicut ex se habet esse, non ab alio. Potest etiam

hoc modo accipi quod dicitur per omnipotentiam esse Pater, ut secundum hoc intelli-

67; gatur esse Pater Fili secundum quod Filius de substantia eius esse dicitur. Per Filium quippe, ut dictum est,

potest, uerum etiam ipse solus a se, non ab alio, exsistere habet et, sicut ex se habet exsistere, ita etiam ex se habet

posse ; ceterae uero personae sicut ab ipso habent esse, ita et ab ipso habent posse quod uolunt efficere. Vnde et per semetipsum Filius dicit : Non

possum ego a me ipso [jacere quidquam ; et alibi : Et a me ipso factio nihil uel A me ipso non loquor. 98. Cum itaque de Patre Maximus dixerit quod per ingenitam deitatem sit omnipotens, id est per hoc quod cum sit Deus sit etiam ingenitus, illam quoque propriam Patris potentiam, qua solus ipse a se, non ab alio, subsistit unde solus ipse ingenitus dicitur, in omnipotentia comprehendit ; et sic eum omnipotentem intellexit ut quidquid a potentiam attinet, non solum quantum ad operationis effectum, uerum etiam quantum ad subsistendi modum, ei tamquam proprium

tribuerit,

ut tale sit,

Scilicet quod dixerit 'per ingenitam deitatem omnipo-

58iseceZAexUIIE Pr TV, 883 sec. I = Schl, 5x.

657/658 Ioh. 14, ro. 659/660 656/657 Ioh. 8, 28. 654/656 Ioh. 5, 30. Supra, ¢sch 48 ; allusio ad textum illum in Gualteri de Mauritania Epist. ad Petrum 677/688 (col. prima) 663/666 (col. prima) Supra, tsch 49. Abaelardum 3. Textus ad uerbum recitabatut a Gualtero de Mauritania, Epist. ad Petrum Abaelardum 5, et diiudicabatur ibid., 4.

634 Filius 653 uolunt FHZ, sed ex nolunt H 647/649 non ab... ex se om”. FH 659/660 Maximus ait ‘rp 659 itaque! om. FH inter lin., uetitas in textu del. T 666 sit Z, est FH 669 ut dictum est TER 665/666 ut dictum est ozz. FH etiam Z, tamen et FH 675/676 671 ab Z, ex FH om. FH id oz. FH 678 ut dictum est ozz. FH secundum om. FH

424

tsch 58-59

diuinam intelligimus sapien680 tiam. Sapientia autem cum sit quaedam potentia, discernendi scilicet, quasi quaedam est portio diuinae omnipotentiae, cum sit ipsa quoque, ut 685 dictum est, quaedam potentia sicut quilibet filius quaedam proprii patris | portio esse dicitur. 'Quasi portionem' quidem, non uero 'por69 o tionem'

dicimus,

cum

in

ipsius diuinae naturae simplicitate nullae penitus, ut dictum est, partes exsistere queant, nulla omnino rerum 69 VA multitudo, nihil penitus quod non sit ipsa.

700

795

Z 59. Sed disseremus,

generationis

et hoc plenius cum

ad

modum

nendum uentum fuerit. 710

SOuScC du

huius

expo-

tens', ac si aperte dixerit, per hoc quod Deus est et ingenitus, eum

utroque

modo,

ut

diximus, proprie omnipotentem esse. Sic et cum statim subiunxerit 'et per omnipotentiam Pater', tale est ac si

hanc quam intellexerit omnipotentiam, ipsum habere pro- Z 56 vb prie fateamur. Fortasse autem et in hoc diligentius accipi potest ‘per omnipotentiam Pater’, ac si dicamus eum ‘per omnipotentiam', quae, ut

dictum est, ei specialiter tribuitur, de se ipso sapientiam suam tamquam Filium generare, cum ipsa uidelicet diuina sapientia aliquid sit de diuina omnipotentia, cum sit ipsa quoque aliqua potentia. Sapientiam namque dicimus potentiam disecernendi siue a deceptione uel fallacia. prouidendi, ne in aliquo decipi possit uel aliquid eum latere queat.

T 59. Est itaque diuina sapientia quaedam potentia diuina, per quam uidelicet Deus cuncta perfecte discernere atque cognoscere habet, ne in aliquo errare per inscientiam possit, secundum quod scilicet Verbum ipsum Dei de

D»cp. T. sie

683/712 (col. altera) Ad illa partim respiciebat synodus Senonensis, 1 : *Quod Pater sit plena potentia, Filius quaedam potentia, (Spiritus Sanctus nulla potentia)", cft Abael., Apologia contra Bernardum 2. 693 (col. prima) Supra, ZrcP 26. 706/ 709 (col. prima) et 715/721 (col. altera) Cfr TSch II, 113-121.

679 intelligimus FH, intelligamus Z 682 scilicet F, sed HZ 682/683 quaedam est ozz. Z 684 quoque FH, quidquid Z 684/685 ut dictum est om. FH 686 quilibet FH, quislibet Z 689 et] ut T hoc] loco add. T 692/693 ut dictum est ozz. FH 706/709 Sed... fuerit oz. FH

tsch 59-6r

425

ipsa Patris substantia esse dicitur ; quod est Filium ex Patre genitum esse, sicut postmodum ipso annuente plenius disseremus, cum ad huius scilicet generationis mo-

715

720

B

dum

exponendum

fuerit.

uentum

60. Nunc uero praesentis est operae auctoritates inducere quibus uocabulo Patris diuinam maxime potentiam exprimi adstruamus. Quod si etiam tam euangelica quam apostolica 72 VA discutiamus dicta, intelligemus, iuxta ipsius locutionis proprietatem, ea quae ad potentiam pertinent Patri specialiter adscribi, ut hinc quoque aperte colligi possit |uocabulo ‘Patris’ F 97 1b ipsam specialiter potentiam! designari. Ait quippe Filius : Quae Pater posuit in sua potestate, non quae ipse Filius aut? 73 o Spiritus Sanctus, licet eadem sit trium personarum potestas ; et alibi: Sicut, inquit, desposumt mihi Pater. 61. Qui etiam, Filius uidelicet, | quotiens humanitas

eiusT 157 va

opem unitae sibi diuinitatis implorat aut quascumque ei preces fundit, solo Patris utitur uocabulo, ipsam scilicet com735 memorando potentiam qua |potens est efficere quod rogatur, H 86 rb ueluti cum dicitur? : Pater sancte, serua eos ; Pater, in manus

tuas commendo spiritum meum, et similia quae ad orationem pertinent. Quod et adhuc maxime mos ecclesiasticus obseruat in illis specialibus orationibus quae in celebrationibus missa1. Lecrio ABAEL. : potentiam FHZ, omnipotentiam 2. Lecrio ABAEL. : aut FHZ, uel T (e£ TSch). 3. LECTIO ABAEL. : dicitur FHZ, dicit T (ez T Sch). 60 :e TChr IV, 65, etindee T5777 III, 48 ; = TSchI, 55.

722/724 Resp. tsch 60-65. Ig ie

729 Act. I, 7.

T (ez TSch).

61sec. T = TSchI, 54.

731 Luc. 22, 29.

736/737 loh.

ec, O227 10;

722/724 Nunc... adstruamus oz. FH 9722 ueto om. Z opetae] opetis Z inducete] introducere Z 724 Quod si etiam] si FH 725 discutiamus om. FH intelligemus T, intelligamus Z, intelligimus FH 725/726 ipsius locutionis proprietatem] proprietatem ipsius locutionis FH 727 hinc om. FH colligi possit] possit intelligi FH 729 ipse oz. FH 931 inquit, disposuit mihi] disposuit mihi, inquit Z 733 unitae sibi diuinitatis] sibi unitae diuinitatis Z, unitae diuinitatis sibi FH v34 scilicet] secundo H 734/735 commemotando] commemorans FH 736 eos] uel add. Z 738/744 Quod... intenduntut om. FH 738 et adhuc maxime] etiam maxime adhuc Z 739/740 in celebrationibus... fiunt] ad altare flunt in celebrationibus missarum Z

426

tsch 61-64

74o rum ad altare fiunt, quae scilicet orationes ad solum Patrem locutionem dirigentes intenduntur. 62. Sed et cum ait Apostolus Christum resurrexisse a mortuis per gloriam Dei Patris, id est per uirtutem diuinae potentiae, uel Patrem eum a mortuis suscitasse et uiuificaturum esse

745 corpora nostra, uelab eo Filium aut Spiritum Sanctum missum esse! uel ei Filium obedisse, quasi proprie uel specialiter Patri tribuit quae ad potentiam pertinere uidentur, ut ex his quoque innuatur maxime ad personam Patris, iuxta eius, ut dictum

est, proprietatem ea quae potentiae sunt adscribenda esse, 750 Sicut Filio ea quae ad animi rationem uel sapientiam pertinent, sicut est iudicare, quod discretionis est. Vnde scriptum est : Pater omne iudicium dedit Filio, quia potentia sapientiae cedit in discussione iudicii, ubi aequitas magis examinanda est quam uis potentiae exercenda. Quod autem subponitur guia 755 Filus hominis est, ex quo diuinum maxime pendeat iudicium declarat, secundum quod | ipse Filius protestatus est : Si mon Z 57 ta uenissem et locutus eis fuissem, peccatum non haberent ; nunc

autem nullam excusationem. habent de peccato, ac si dicatur ex hoc maximam impios condemnationem iuste incurrere quia 76o tanto diuino beneficio ingrati inexcusabiles exstiterunt, missum etiam a Patre Filium respuentes. 63. Ad hoc etiam illa inscriptio psalmi noni pertinet quae ait : Pro occultis filii, scilicet iudiciis, de quibus dictum est : Iudicia tua abyssus multa, quia uidelicet, sicut dictum est, sapientiae est iudicare,

765 id est quid ex iustitia cuique debeatur cognoscere. 64, Christum autem Dei sapientiam et Dei uirtutem Aposto1. Lecrio ABAEL. : missum esse T (e? TSch), misisse FHZ, quorum lectio substituenda fuit postquam paulo antea T add. ab eo.

62 : e TChr IV, 66, et inde e TSum III, 49 ; sec. T = TSchI, 55. eee (ore 66, et inde e TSum III, 49 ; = TSchI, 56.

65 : e TChr IV,

742/743 Rom. 6, 4. 748/749 Supta, tsch 51. 752 Ioh. 5, 22. 754/755 Ioh. 5, 27. 956/758 loh. 15, 22. 763/764 Ps.35, 7; — "sicut dictum est", nempe

tsch 62.

766/767 Cft I Cor. 1, 24.

742 resurrexisse] surrexisse T ^ 743 Dei oz. Z 744 eum a mottuis] eum a mortuis cum F,a mortuis eum H — 744 esseoz. FH @45aut]uelFH 746 uel?] et FH 748 innuatur] insinuatur T 748/749 ut dictum est om. FH 751 iudicate] diiudicare Z 753 discussione] discretione FH 754/761 Quod... respuentes om. FH 756 ptotestatus est] protestatur dicens Z 757 eis fuissem] eis non fuissem T, fuissem eis Z 758 nullam excusationem #rp Z _peccato] suo add. Z 761 Filium oz. Z 762 psalminoni;rp FH ^ 766 Christum] Quod nomine filii diuina sapientia intelligatur praeser. Z rubr. sapientiam] sapientia Z

tsch 64-66

427

lus nominat : sapientiam quidem per quam omnia ad integrum nouit, uirtutem uero per quam omnium bonorum efficaciam complet, secundum quod scriptum est : Omnia per ipsum facta 77° sunt, et alibi : Omnia in saprentia fecisti. Vnde et dextera siue

manus Patris appellatus est, per quam Pater omnia operatus est. Qui etiam bene mens Patris seu ratio siue angelus consilii dictus est, quia omnja in hac sapientia rationabiliter Pater disponit, |siue creando mundum siue eumdem reparando post F 97 va 775 lapsum ; et in hoc Pater uerum consilium nostrae ignorantiae dedit, cum eo incarnato nos uisitauerit. 65. Sed et quando hominibus ad aliquid docendum Deus apparere legitur, Filio id magis quam alteri personae tribuitur, eo quod docere ad sapientiam recte pertineat. Siue ergo ad aliquid docendum antiquis 780 temporibus in angelo uel in aliqua specie corporali Deus apparuerit, siue tempore gratiae per hominem assumptum se mundo uisibilem exhibuerit, Filio id proprie aut specialiter propter supra positam causam adscribitur. Per ipsum enim Deus nos erudiens tamquam Verbo suo nos instruit, quotiens de plenitudine ipsius sapientiae suae nobis ali785 quid impertit, sicut scriptum est : De plenitudine eius omnes accepimus.

66. Logos itaque Filius Dei cum dicitur, id est Verbum, secundum illam significationem sumitur | secundum quamH 86 va ‘logos’ apud Graecos ipsum mentis conceptum seu rationem mentis significat, non uocis prolationem. Vnde Boethius, 790 In Categorits Aristotelis, libro II : 'Quoniam Graeca oratione

logos dicitur etiam animi cogitatio et intra se ratiocinatio, logos quoque et oratio, ne quis Aristotelem cum diceret logon, id est orationem, quantitatem esse, de eo putaret dicere quem quisque logon in cogitatione disponeret', addidit : “quae fit 795 cum uoce'.

Gs EU op 55 8-

66 : cft TChr I, 40; = TSch I, 59; TChr IV, 66-a.

769/770 Ioh. 1, 3.

770 Ps. 103, 24.

772/773 Isai. 9, 1.

779/781 Gen. 3, 8 ;

TUA eee Tas etc. 785 Ioh. 1, 16. 789/795 PL 64, 204A; tesp. Arist., Cazegoriae 4b, transl. Boethii, ed. L. Mix1o-PALUuELLO, 14 ; = TSch I, 59, TChr IV, 66-a.

770 sunt] et sine ipso factum nihil add. FH dextera] dextra FH 771/772 opetatus est] operatur FH 774 disponit] disposuit Z creando mundum zrp FH 775/776 et in... uisitauetit ozz. FH 775 Pater uetum /rp Z 783/784 suo nos irp T 789/815 Vnde... Baptista] Aliter : Verbo domini caeli firmati sunt. Verbum domini filius est patris, sicut scriptum est : In principio erat uerbum. Quod

ideo dicit uerbum quia sicut est uerbum manifestatio intellectus latentis, ita chtistus ueniens in mundum fuit ostensio pattis secundum illud : Pater, manifesta790 ui nomen tuum hominibus quos sie FH, — quae inauthentica esse uidentur 794 disponeret] 793 eo] deo Z 491 etiam] et Z Quoniam] Verbum Z concipete Z

428

tsch 67-68

67. Vnde! et beatus meminit Augustinus, libro QuaesHonwm LXXXIII, capitulo XLIV : ‘In principio’, inquit, ‘erat Verbum, quod Graece ‘logos’ dicitur, Latine autem et rationem et uerbum significat ; sed hoc loco melius ‘uerbum’ goo interpretatur ut significetur non solum ad Patrem respectus, sed ad illa etiam quae per Verbum facta sunt. Ratio autem, etsi nihil per illam fiat, recte ratio dicitur. Idem, in libro Contra quinque haereses : ‘In principio erat Verbum. Melius Graeci ‘logos’ dicunt. Logos quippe uerbum significat et

805 rationem'.

68. De quo quidem Verbo Dei, scilicet intelligibili, quod, ut dictum est, eius | sapientia intelligitur, beatus papa Grego- Z 57 rb rius in Homilia euangeliorum VII ita loquitur, distinguens scilicet ipsum intelligibile Verbum a uerbo audibili quod est 810 uox : ‘Scitis’, inquit, ‘quia Vnigenitus Verbum Patris uocatur, Iohanne attestante qui ait : In principio erat Verbum. Ex ipsa nostra locutione cognoscitis quia prius uox sonat ut Verbum postmodum possit audiri. Iohannes ergo uocem se esse asserit quia Verbum praecedit'. Idem, in Homilia XXIII, de Iohan815 ne Baptista : “Ego wox clamantis in deserto. Ideo', inquit, *uox a propheta uocatus est quia Verbum praeibat' Quod est dicere : sicut uerbum audibile in auditore praecedit intelligibile, quia uidelicet prius uox sonat ut postmodum ex ea intellectus concipiatur, ita Iohannis praedicatio anteibat aduentum 820 Domini nuntiando. 1. LEcrio ABAEL. : Vnde Z, Hinc T (ez TSch).

67 sec. T =

TSch I, 60; TChr I, 16-a et IV, 66-b. Tisch T 61: TCbr IV. 66-c.

68 : e TChr I, 19; =

796/802 Potius c. 63, PL 40, 54; = TSch I, 60; — ap. Abael. adhuc TChr I, 16-a et IV, 66-b ; breuius Epist. XIII, PL 178, 355A. 797/798 Ioh. 1, 1. 802/806 Potius Quoduultdeus, Sermo X, aduersus quinque haereses 6,'PL 42, i110; = TSch T, 60 et TChr IV, 66-b ; — ap. Abael. adhuc TCar I, 21; Epist. XIII, PL 178, 355B. 806/807 Supra, tsch 38, 41, 42, 44, 47 etc. 806/814 Greg. Magnus, Homiliae XL,

in euangelia, Hom. VII, 2, PL 76, 1100B; =

TSch I, 61 et TChr IV, 66-c ; — ap.

Abael. adhuc TCér I, 19. S11 Ioh. 1, i. — 814/816 Homiliae XL in euangelia, Hom. XX, 3, PL 76, 1161B ;= TSch I, 61 et TChr IV, 66-c ; ap. Abael. adhuc TRIS een 815 Ioh. 1, 23.

797/798 inquit, erat Verbum] erat uerbum, inquit Z

798 autem et om. Z

799

tationem ex orationem T 801 sed ad illa etiam] uerum etiam ad illa Z per] ipsum add. Z 802 etsi] etiam si Z tecte] recto T 803 Contra quinque] quinto contra Z 803/804 Melius Graeci trp Z 813 esse assetit rp Z 815 Ideo, inquit] Iohannes FH 816 a oz. Z uocatus FHZ, inter lin. T, locutus Zn textu del. T 819/820 ita... nuntiando oz. FH

tsch 69-71

825

429

69. Verbum itaque dicit conceptum mentis et quamdam intelligentiae locutionem quae in mente formatur. Ad cuius similitudinem Vnigenitus Dei Verbum dicitur et quasi quaedam eius intellectualis ac perpetua locutio, in cuius prouidentia omnium ab aeterno praefixa consistit ordinatio atque operatio. Vnde et Moyses cum in diuersis rerum creationibus faciendis praemittat Dixit Deus, et ad dictum statim effectum adiungat dicens Et factum est ita, cuncta Deum condidisse in

Verbo, hoc est in sapientia sua, ostendit, id est omnia rationa-

85 o biliter. De quo etiam psalmista ait : Dixit et facta sunt, id est

ratione cuncta condidit siue ordinauit. Qui etiam hoc Verbum alibi apertius demonstrans non esse uerbum audibile et transitorium sed intelligibile |ac permanens, ait : Qui fecit caelos in T 157 vb intellectu, hoc est ad modum illum quo eos primum ordinauerat 835 in Verbo mentis, id est in conceptu suae perpetuae omnia prouidentis intelligentiae. 70. Hanc autem intellectalem Dei locutionem, id est aeter-

840

nam sapientiae suae ordinationem, Augustinus, De ciuitate Dei, libro XVI, capitulo VI describens : ‘Dei’, inquit, ‘ante factum suum locutio ipsius sui facti est incommutabilis ratio, quae non habet sonum | strepentem atque transeuntem sedH 86 vb uim sempiterne manentem et temporaliter operantem'.

71. Quemadmodum uero quae ad potentiam pertinent Patri, quae ad sapientiam | Filio specialiter tribuuntur, ita quae F 97 vb 845 ad operationem diuinae gratiae attinent ac diuinae caritatis bonitatem Spiritui Sancto adscribuntur, sicut est remissio peccatorum et quorumcumque | donorum distributio, ex sola Z 57 va bonitate eius, non ex meritis nostris proueniens : qualis est regeneratio in baptismo ad dimittenda peccata ; confirmatio 850 per impositionem manus episcopi ad dandam armaturam uirGove T GPr. T1) 20' et r85 cfr Tum I»xs5 -— Sch 13/625 TCbr. TV; 66-c. zoe TChr]1, 21, etinde e TSumI, 16 ; = T Scb, 65 ; TChr IV, 66-c. ik cel GuraNe 67, et inde e T.5zzz III, 50; = TSch I, 64. 826/828 Gen. 1, 3-30. 830 Ps. 32, 9. 833/834 Ps. 135, 5. 837/842 Ed. DoMBART-KALs (CClat 48) 507 ; PL 41, 484; = TSch I, 63, et implicite TChr IV, 66-c ;— ap. Abael. adhuc T'Chr I, 21, Hexa, PL 178, 738B.

821 conceptum mentis rp FH 824 eius ozz. Z 827/828 effectum adiungat Zrp FH 830 etiam psalmista T, etiam ipse psalmista Z,etdauid FH ^ 831 condiddit siue ordinauit] ordinauit siue condidit Z, condidit FH 832 uetbum oz. FH

834 hoc est ad FH, id est ad Z, hoc T

primum]

prius Z

839 XVI] VI Z VI]I FH desctibens T, describit Z, commemorat FH 839/840 Dei... facti ozz. FH 842 uim] in se FH 843 Quemadmodum] Quod nomine spiritus sancti diuina benignitas designetur praeser. Z rubr. 845 attinent] pertinent Z — 846 adscribuntur] attribuuntur Z 848 qualis] quasi FH 850 pet... episcopi oz. FH ^ per] ad Z

430

tsch 71-73

tutum, quibus scilicet uirtutibus, post remissionem peccatorum perceptam, resistere ualeamus inimico tunc uehementius insurgenti. Sic et cetera sacramenta, quae in ecclesia conficiuntur ex bonitate Dei, Spiritui tribuenda sunt, ut ex hoc paten85 vA ter innuatur ipsum diuinae benignitatis affectum atque diuinae gratiae dulcedinem Spiritus Sancti uocabulo exprimi. 72. Spiritu quippe oris nostri, id est anhelitu, maxime affectus animi patefiunt, cum uidelicet aut prae amore suspiramus, aut prae laboris uel doloris angustia gemimus. Vnde hoc loco 86 o Spiritus Sanctus pro affectu bono ponitur, iuxta illud Sapientiae : Benignus est spiritus sapientiae etc., atque illud psalmistae : Spiritus tuus bonus deducet me in terram rectam etc. Vnde et apostolus : Deus caritas est, quia teste Gregorio ‘Spiritus ipse amor est’. 86 vA 73. De quo etiam Augustinus in I Super Genesim, in eo loco quo scriptum est : Spiritus Domini ferebatur super aquas, ita meminit : ‘Egenus atque indigens amor ita diligit ut rebus quas diligit subiiciatur. Propterea cum commemoraretur Spiritus Dei, in quo sancta eius beneuolentia dilectioque intelligi87 o tur, superferri dictus est, ne facienda opera sua per indigentiae necessitatem potius quam per abundantiam beneficientiae Deus amare putetur. Idem, in XV De Trinitate : ‘Denique si in nobis Dei nihil maius est caritate, et nullum est maius 87

A

donum Dei quam Spiritus Sanctus, quid consequentius quam ut ipse sit caritas quae dicitur Deus et ex Deo ? Quod si caritas, qua Pater diligit Filium et Patrem diligit Filius, ineffabi72 : pattim e T'Chr1, 32-33 et T5wz 1, 17; = TScbl, 65. 33, cft TSum Ill, 91 ; = TSch I, 66.

75 : pattim e TCr I,

861 Sap. 1, 6. 862 Ps. 142, 10. 863 I Toh. 4, 8. 863/864 Greg. Magnus, Homiliae XL in euangelia, Hom. XXX, 1, PL 76, 1220B : “Ipse namque Spiritus amor est. Vnde et Iohannes dicit : Deus caritas est” ; = TSch I, 65 ; — ap. Abael. adhuc TSum III, 9x ; T'Chr I, 33. 865/812 De Genesi ad litteram Y, 7, 13, PL 34, 251; = TSch I, 66; — ap. Abael. adhuc T Cr I, 33 ; SNbr 19, 3, SNiong 23, 5. 869/870 Cfr Gen. 1, 2. 872/879 Cap. 19, 37, PL 42, 1086 ; = TSch 1, 66 ; — ap. Abael. adhuc T Chr IV, 152 ; TSch Il, 181 ; SINbr 20, 4, SINlong 24, 4.

851 scilicet uirtutibus ozz. FHZ 852 perceptam om. Z 852/853 tunc uehementius insurgenti oz. FH 853 cetera om. FH 854 tribuenda sunt] tribuuntur Z, s. FH (= sunt ze/ sancto) 855 affectum] effectum Z 856 Spititus Sancti /rp Z 857/862 Spiritu... etc, om. FH 859 laboris uel doloris] labotis aut doloris T, labotes uel Z 861 etc. oz. Z 862 terram rectam etc. T, tetra recta Z 863 teste] beato add. Z 865 etiam T, et FH, om. Z in I

om. Z 867 Egenus] Egens Z atque] et FH 868 commemoraretur] memotraretur FH, commemotatut T, commemoretut Z 868/869 Spiritus] sanctus add. FH 869 sancta eius /rp H 869/870 intelligitur] intelligatur T 870 superferri dictus est om. Z 873 est? om. FHZ 875 et om. FH Quod si] Quid est FH

tsch 73-74

431

liter communionem amborum demonstrat, quid conuenientius quam ut ille proprie |dicatur caritas qui Spiritus est communis H 87 ra amborum ?' Idem, supra, libro V : 'Spiritus Sanctus secun880 dum id quod scriptum est quia Deus spiritus est, potest quidem uniuersaliter dici, quia et Pater spiritus et Filius spiritus, et Pater sanctus et Filius sanctus’. Et post pauca : ‘Spiritus Sanctus quaedam Patris Filiique communio est, et ideo fortasse sic appellatur quia Patri et Filio potest eadem appellatio 885 conuenire. Vt ergo ex nomine quod utrisque conuenit utriusque communio significetur, uocatur | donum amborum Spiri- F 98 ra

tus Sanctus’. Idem, in XV : ‘Multis exemplis doceri potest multarum rerum uocabula et uniuersaliter poni et proprie quibusdam rebus adhiberi. Hoc ideo dixi ne quisquam prop890 terea nos | inconuenienter existimet caritatem appellare Spi- Z 57 vb ritum Sanctum, quia et Deus Pater et Deus Filius potest caritas nuncupari'. 74, Clarum itaque ex supra positis arbitror esse testimoniis diuinam,

ut diximus,

potentiam

uocabulo

Patris

exprimi,

895 diuinam sapientiam Filium intelligi ac diuinae gratiae bonitatem Spiritum Sanctum appellari. Tale est itaque dicere Deum Patrem ac si dicamus diuinam potentiam, ex qua diuina genita est sapientia. Tale est et dicere Deum Filium quasi diceremus diuinam sapientiam ex diuina genitam potentia. Spiritum 9oo uero

Sanctum

cum

dicimus,

tale est ac si commemoremus

diuinae bonitatis caritatem ex Patre et Filio pariter procedentem. Modum uero huius generationis seu processionis, prout Dominus dederit, in sequentibus exponemus. massecagu

Sch

nO.

879/882 O. c. V, 11, 12, PL 42, 919 ; = TSch I, 66 ; — ap. Abael. adhuc TC7r I, 36 ; SINbr 20, 1, SINlong 24, 1. 880 Ioh. 4, 24. §82/887 Ibid. ; = TSch I, 66 ; —

ap. Abael. adhuc T Cr I, 36 ; SINbr 20, 2, SINlong 24, 2. PL 42, 1081-1082 ; =

887/892 Cap. 17, 30,

TSch I, 66 ; — ap. Abael. adhuc SNbr 20, 3, SIN/ong 24, 3.

902/903 Non adest in ¢sch ut adseruabatur ; uide tamen Tc IT, 113-121 (generatio), 122-140 (ptocessio). Ad textum, ut in ¢sch 74, tespiciebat Gualterus de Mauritania, Epist. ad Petrum Abaelardum 2. : **... ad oculos nostros peruenit pats prima cuiusdam ttactatus uestri, quem librum Theologia appellatis. In qua parte satis confidenter de distinctione et proptietatibus personarum disserendo, ptomittitis in parte postetioti exponere modum generationis Filii a Patre et processionis Sancti Spiritus ab utroque" ; atque ibid. 5 : “Inspecto siquidem tractatu uestro, in quo... generationem Filii et processionem Spiritus exponere confidenter promittitis...”. 878 catitas oz. Z 878/879 est communis amborum T, communis est amborum FH, ambotum communis est Z 879 libro V] librum IIII Z 880 id om. FH 883 quaedam om. FH 887 Sanctus oz. FH 888/889 proptie quibusdam ip Z 893/896 Clarum... appellati om. FH 893 positis T, dictis Z 897 diuinam potentiam /rp FH 897/898. genita est trp FH 898 et oz. FHZ diceremus] dicamus Z 902/947 Modum... accipi potest om. FH 902 huius generationis zrp Z

432

tsch 75-77

75, Nunc autem ad nostrae fidei assertionem aduersum uni905 uersos

Christianae

simplicitatis

derisores,

tam

Iudaeos

scilicet

quam gentiles, ex scripturis eorum testimonia inducere libet, quibus hanc Trinitatis distinctionem omnibus annuntiatam esse intelligant ; quam quidem diuina inspiratio et per prophetas Iudaeis et per philosophos gentibus dignata est reuelare, ut gro utrumque populum ad cultum unius Dei ipsa summi boni perfectio agnita inuitaret, ex quo omnia, ber quem omnia, in quo

omnia ; et facilius haec fides Trinitatis tempore gratiae susciperetur ab utroque populo, cum eam a doctoribus quoque antiquis uiderent esse traditam. 915

76. Primum ipsa legis exordia occurrant ubi legislator Moyses fidem Catholicam de unitate pariter et Trinitate tamquam omnium bonorum fundamentum anteponit. Cum enim dicitur : In principro creauit Deus caelum et terram, pro eo quod apud nos dicitur ‘Deus’, Hebraica ueritas habet Heloim, quod

920 est plurale huius singularis quod est Hel. Quare ergo non dictum est Hel, quod est Deus, sed Heloim, quod apud Hebraeos dii siue iudices interpretatur, nisi hoc ad multitudinem diuinarum personarum accommodetur, ut uidelicet eo modo insinuetur pluralitas in Deo quomodo et Trinitas, et quodam925 modo multiplex dicatur Deus quomodo et trinus, non secundum quidem substantiae diuersitatem sed secundum personarum proprietates ? — ut tale sit quod dictum est ‘Heloim’ ac si diceretur non res multae sed personae multae, quarum unaquaeque sit Deus. Alioquin plures etiam diceremus deos, cum sit unus

930 tantum. 77,

Nam et ibidem de unitate substantiae demonstran-

da caute prouisum est cum dicitur creauit, non ‘creauerunt’, seruata scilicet singularitate numeri in uerbo secundum unitatem substantiae per subiectum nomen intellectae, quamuis illud scilicet nomen secundum formam uocis et terminationem declinationis sit 955 pluralis numeri ; sicut e conuerso cum dicitur 'turba ruunt! ad nomen singularis numeri uerbum plurale applicatur, iuxta intelligentiam pluralitatis rerum per subiectum nomen intellectae. | Tale ergo est T 158 ra 75 :pattim e TChr I, 7 et TSum I, 5; sec. T = T Sch I, 68. 76 :Z pattim e TChr I, 8, et inde e T5271, 6 ; sec. T = TSchI, 69. 71 :Z pattim e T Cir I, 8, et indee TSumI, 6 ;sec. T = TSch I, 70. 904/908 Ex libris Iudaeorum : ¢sch 76-100 ; ex libris philosophorum : Zscb 101-1 23

(uel TSch I, 69-201).

911 I Cor. 8, 6.

915/917 Gen. 1, 1..

904 aduetsum] aduersus Z 911 omnia?] et add. Z 912 haec... gratiae] fides trinitatis hoc tempore Z 915 Primum] Hic inducuntur testimonia prophetarum praeser. Z rubr. 917 omnium bonorum fundamentum T, fundamentum omnium bonotum Z 920 est Hel zrp Z 923 accommodetur] accomodatetur T 924 et!] etiam Z 926 quidem oz. Z 926/927 personarum om. Z

tsch 77-80

433

Heloim creauit ac si diceretur : Trinitas diuinarum personarum creauit, id est cooperata est.

940 . 18, Vbi et statim in sequentibus distinctionem personarum adnectit, quasi ad determinandum

| quod ad hanc denotan- Z 58 ra

dam Heloim pluraliter dixerit. Spiritus quippe Sancti aeternitas patenter ostenditur cum dicitur : Spiritus Domini ferebatur super aquas. Verbum uero, id est Filius, simul et Pater insi945 nuantur cum dicitur : Dixit Deus : fiat, hoc est in dicto suo seu Verbo, id est in coaeterna sapientia sua, Pater ordinauit facienda ; non enim de corporali locutione hoc accipi potest. *9. In eo quoque quod scriptum est : Et widit Deus quod esset

bonum, bonitas Dei quam Spiritum Sanctum dicimus insinua95o tur, sicut in eo quod dicitur Dixit Deus intelligitur Verbum et

Pater. Tale est enim quod dicitur Vidit Deus quod esset bonum ac si dicatur : intelligendo quia opus quod fecerat bonum esset, amauit illud eo ipso quod bonum erat. Ex quo et ipse bonus esse liquido monstratur. 955 80. Quid autem apertius ad documentum Trinitatis esse potest quam illud quod postea in creatione hominis subiungitur, dicente Domino : Faciamus hominem etc. ? Quid enim pluraliter dictum est Faciamus, nisi ut cooperatio totius Trinitatis exprimatur ? Quippe quos cohortaretur Deus ad crean96o dum hominem aut ad se in aliquo iuuandum, cum ipso solus eum creaturus sit ? Scriptum namque est : Quis adiumt spiritum Domini ? aut quis consiliarius eus fuit ? Cum quo inui consilium ? etc. Bene autem ad imaginem et similitudinem Trinitatis, hoc est ad expressam quamdam similitudinem trium 965 personarum, homo fieri dicitur ; qui et Patrem per potestatem

quam

in ceteras creaturas

accepit imitatur,

et Filium per

20e uer TIosetindeetTizzz I5 s T Scbily ar. 79 : e TChr I, 10, et inde e Sua M85 m [Sch i, 72. 80 Je [Chr lI,.12, et inde e TSwmw il, 10; = TSch I, 73.

943/945 Gen. 1, 2-3. 961/963 Isai. 40, 13.

944 tet om. om.

948/949 Gen. 963 Gen. 1, 26.

1, 10, 12, 18 etc.

957 Gen.

1, 26.

determinandum] determinandam Z 942 Heloim pluraliter dixerit] pluralidixit heloym Z Sancti] sanctus T' 943 patenter] patiter T' 944 simul Z 944/945 insinuantur] insinuatur Z 948 quoque oz. FH Et FH 950 dicitut om. FH 952 quia] quod Z 953 amauit] annuit FH

quod] quo Z

954 esse om. Z

monstratur] demonstratur Z ; bic FH iam

add. : Tale est... genitum esse, ut infra, lin. 1013/1024. 955/963 Quid... etc.] (f.98 tb) Faciamus hominem ad imaginem etc. F, Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem etc. H 955 Quid] Quod Z 961 sit] esset Z adiuuit Z, inter lin. T, audiuit in textu del. T 963 etc. oz. Z 963/968 Bene... amisit accidentaliter ad opusculi calcem reiciebant FH ; uide infra, lin. 1066 ac 1070 963

autem oz. FH 28

964ad0m.FH

965 qui et] Nam Z XII

434

tsch 80-83

rationem et Spiritum per innocentiae benignitatem, | quam H 87 va postmodum per culpam amisit. 97 o

81. Ad hanc quoque pluralitatem diuinarum personarum ilud attinere uidetur quod in sequentibus per serpentem dictum est : Evitis sicut dii, quod, ut superius dictum est, in Hebraeo sonat 'heloim', id est diuinae personae potius quam

dii diuersi; necnon et illa dominica increpatio : Ecce Adam quasi unus ex nobis factus est, et rursus illud quod Dominus

975 ait : Descendamus et confundamus linguas eorum, cum hoc solus

Deus compleuerit ;unde et subditur : Atque ita diuisit eos. 82, Nunc autem post legem, ad prophetarum testimonia transeamus.

980 —

83. Ait itaque ille maximus prophetarum et regum Dauid, qui suam ceteris intelligentiam praeferens dicit : Super

omnes docentes me intellexi, super senes intellexi, — ait, inquam,

distinctionem Trinitatis patenter insinuans : Verbo Domini caeli firmati sunt et spiritu oris eius omnis uirtus eorum. Qui et alibi unitatem pariter cum Trinitate insinuat dicens : Bene98 “

dicat nos |Deus, Deus noster, benedicat nos Deus et metuant eum Z 58 tb

omnes fines terrae. Trina quippe confessio Dei Trinitatem ex-

primit personarum,

99 o

Patris uidelicet, Filii et Spiritus Sancti.

Bene autem Filium Dei designans addidit noster, quasi eum nostrae participem naturae et a Patre nobis esse datum ostendens, cum per incarnationem Verbi diuina nos sapientia illuminauerit. De quo etiam Verbo Apostolus ait : Proprio Filio suo non pepercit Deus, sed pro nobis omnibus tradidit illum. Vnitatem uero diuinae substantiae psalmista in eodem aperit, cum post trinam diuini nominis prolationem, unum tantum-

995 modo Deum in tribus personis intelligens, non subiunxit 'eos'

pluraliter sed ewm singulariter. Huic et illud consonat Isaiae quod dicit se uidisse seraphim et audisse clamantia : Sanctus,

81 : e TChr I, 15, et inde e TSum I, 11 ; sec. T = TSch I, 74. Sarre Ghai ras etindee T5271, 12; = DSch T, 75. 85 : e TChr I, 15, et inde e TSvm I, 13 ;

ED.

9*1 Gen. 5, 5. 993/974 Gen. 5, 20. 1IB, 99 et 100. 982/983 Ps. 52, 6. 996/998 Isai. 6, 5. 32.

975/976 Gen. 11, 7-8. 980/981 Ps. 984/986 Ps. 66, 7-8. 991/992 Rom. 8,

967 Spiritum] sanctum add. FHZ 968 amisit] perdidit FH, qui continue addiderunt : Vit... exstitit, qui textus legitur supra, lin. 505/510. 969/1013 Ad hanc... etc. om. FH 971 est! Z, al. manu T 973 dominica increpatio trp Z 974 rursus] tutsum Z 978 transeamus] ueniamus Z 979 itaque] namque Z 987 uidelicet] et z 988 addidit] dicens add. Z 990 cum] eum Z 993 apetit] 995 non] n Zanzuz, sed del. T apetuit Z

tsch 83-85

435

sanctus, sanctus Dominus Deus sabaoth. Recte autem uocabulo

1000

1005

‘Domini’ usus est propheta ad potentiam disignandam, quia dominorum est praeesse. Quae uidelicet potentia plerumque etiam hoc nomine ‘Deus’ assignatur, eo uidelicet quod theos Graece, id est Deus, teste Isidoro 'timor' interpretatur et potestas quaelibet timor est subiectorum. 84. Quod autem Verpbum Dei ipsa eius sapientia sit intelligendum, aperte in Ecclesiastico monstratur his uerbis : Omnis sapientia a Domino Deo est et cum illo fuit semper et est ante aeuum. Sapientum De praecedentem omnia quis inuestigauit ? Prior ommum. creata est sapientia et intellectus prudentiae ab aeuo ; fons sapientiae uerbum Dei in excelsis etc.

IOIO

IOIS

1020

1025

85. Dauid quoque aeternam Filii generationem ex Deo Patre aperte insinuat ubi personam Filii introducit loquentis sic : Dominus dixit ad me : Filius meus es tu, ego hodie genui te. Postula a me et dabo tibi gentes haereditatem tuam etc. Tale est autem quod ait Ego hodie genui te ac si diceret : aeternaliter ex ipsa mea substantia es; | nam quia in aeternitate nihil est H praeteritum aut futurum sed tantummodo praesens, idcirco aduerbio temporis praesentis pro aeternitate usus est dicendo hodie pro 'aeternaliter'. Bene autem ad hodie addidit genui, quasi praesenti praeteritum, ut uidelicet ipsam generationem per hodie praesentem semper, per genui perfectam esse indicaret, numquam scilicet aut cessare aut inceptam esse. Quippe quae praeterita sunt iam completa sunt et perfecta, ideoque praeteritum quasi pro perfectione posuit, ostendens scilicet Filium ex Patre semper gigni et semper genitum esse. Qui et alibi apertius aeternitatem Filii protestatur dicens : Permanebit cum sole et ante lunam in generatione et generationem, | et rursum : Tecum principium in die uirtutis tuae in Z splendoribus sanctorum ex utero ante luciferum genui te. Sam cono IOs

2

C nyopserr:

85 : e TChrI, 38, etindee T5771, 20 ; = TSch

1001/1002 Isid. Hispal., Originum VII, 1, PL 82, 259D-260C ;= TSch I, 76 ; — ap. Abael. adhuc TSam I, 13 ; [Chr I, 15 ; Comm. Rom. 1, p. 69. 1005/1009 Eccli. I, I ac 3-4. 1010/1013 Ps. 2, 7-8. 1026/1027 Ps. 71, 5. 1027/1028 Ps.

109, 5.

1001 etiam] et in Z 1004/1005 intelligendum] intelligenda Z 1005 monstratut his uerbis] his uerbis monstratur Z 1006 Deo oz. Z 1010 Filii generationem 7rp Z 1012 Dominus dixit trp Z 1013 etc. oz. Z 1013/1024 Tale ... genitum esse supra add. FH, nempe post ... monstratur, lin. 854 1014 autem om. FH 1015ipsaoz. FH mea inter lin. T, sua in textu del. T es] ens T 1019 praesenti om. FH, temporis add. del. T 1020/1021 perfectam esse indicaret] petfecta indicaret esse Z 1021 scilicet] se FH 1022 iam... perfecta] perfecta sunt et completa Z 1023 pro perfectione] profectione F, perfectionem H 1025/1061 Qui et... ostendemus oz. FH 1026/1027 generatione et generationem] generationes generatum Z

87 tb

58 va

436

tsch 86-88

86. De hac etiam ineffabili et aeterna generatione siue 1030 etiam temporali, quarum utraque mirabilis est, Isaias admirans ait : Generationem eius quis enarrabit ? ac si aperte diceret : Non est hoc disserere humani ingenii sed solius Dei, cuius tamen Spiritus in his fidelibus quos uult loquitur, ipso attestante qui ait : Non enim uos estis qui loquimini sed Spiritus 1035 Patris uestri, qui loquitur in uobis. 87. Hieronymus etiam Super Ecclesiasten, — eo loco quo dicitur : Quis scit spiritus filiorum hominum si ascendat sursum et spuritus pecoris descendat deorsum «n terram ? — illud quod dictum est : Generationem eius quis enarrabit ? ad exem1040 plum difficilis non impossibilis trahit dicens : ‘Adiiciendo 'quis' difficultatem rei uoluit demonstrare. Pronomen enim ‘quis’ in scripturis sanctis non pro impossibili sed pro difficili semper accipitur, ut ibi : Generationem eius, id est Christi, quis enarratit ?' etc. 1045 88, Haec etiam sapientiae coaeternitas cum Patre plane in Prouerbiis monstratur his uerbis : Ego sapientia habito in consilo. Dominus possedit me initio warum. suarum, antequam quidquam. faceret a principio. Ab aeterno ordinata sum antequam terra fiere. Necdum erant abysst et ego tam concepta eram ; 105o necdum

fontes,

necdum.

montes ; ante

colles ego parturiebar.

Adhuc terram non fecerat et cardines orbis terrae. Quando praeparabat caelos aderam, quando appendebat fundamenta terrae cum eo eram cuncta componens et delectabar per singulos dies ludens coram eo omni tempore. Quid enim apertius ad aeter105; nam generationem Verbi quam id quod ipsa sapientia perhibet se ante constitutionem mundi conceptam esse et parturiri, et se cum |Patre aeternaliter permanentem semper ludere coram T 158 tb

86716 TChr-1j 39» et inde e T5271 21 :— Esch le zo: Sz eur = I Sch I, 80. SS. xe TGhr I 4x etinde e uL 2o =) DSc, ar.

doo409

1031 Isai. 53, 8. 1034/1035 Matth. 10, 20. 1036/1044 Commentarius in Ecclesiasten (in Eccle. 3, 21) ed. ADRIAEN (CClat 72) 282 ; PL 23 (ed. 1883) 1095C ; = TSch I, 80; — ap. Abael. adhuc T Cr I, 40 ; TSch IL, 59; SINEr 16, 1. SINJong 18, 1. 1036/1038 Eccle. 5, 21. 1039 et 1043/1044 Isai, 55, 8. 1045/1054 Prou. 8, 12 et 22-50.

1029 etiam] autem Z et aeterna generatione] generatione et aetetna Z 1030 est] es T 1033/1034 attestante oz. Z 1036 Super] epistolam add. del. T 1038 pecotis] peccatotum si Z in terram om. Z 1040 difficilis non impossibilis] difficile non impossibile Z 1043 semper] sepe Z id est Christi om. Z 1044 etc. om. Z 1045/1046 in Prouetbiis monsttatut his uerbis] monsttatur his uetbis in Prouerbiis Z 1046/1047 consilio] consiliis Z 1047 me] in znter lin. add. T 1048 sum] et ex antiquis add. Z 1050 necdum fontes, necdum montes 7rp Z 1051 et] nec Z 1057 aeternaliter om. Z

tsch 88-91

;

437

eo ? Quippe quod conceptum parturitur, utique in ipso a quo generatur ; et sapientia in ipsa substantia siue essentia poten106o tiae est, cum ipsa scilicet quaedam sit potentia, sicut posterius ostendemus. 89. Tale est ergo sapientiam conceptam parturiri a Deo, ac si dictum sit ipsam sapientiam ex ipsa Patris substantia in qua est gigni. Tale est sapientiam ludere coram Patre et cum ipso cyncta componere, ac si dixerit ipsam 1065 diuinam potentiam omnia in sapientia pro bonitatis suae arbitrio disponere |ut in ipso ludo ipsum bonitatis affectum intel- Z 58 vb ligamus, de quo scriptum est : Spiritu oris eius omnis uirtus eovum. Quod uero ait sapientiam coram Deo Patre semper assistere, tale est ipsam omnipotentiam nihil efficere nisi praeeunte 1070 ratione et ducata sapientiae.

F H explic.

|

90. Item idem in eisdem Prouerbiis de Filio Dei et ineffabili nomine ipsius quoque Fili manifestissime scribit quasi inducens personam admirabilis cuiusdam prophetae, hanc inenarrabilem generationem prophetantis atque admirantis. 1075 Dicit quippe sic : Visto quam locutus est wir, cum quo est Deus et qui Deo secum morante confortatus ait : Quis suscitauit omnes terminos terrae ? quod nomen eius et quod momen filii eius ? 91. Ouam firmum etiam quamque apertum fidei nostrae testimonium in Ecclesiastico occurrit, ubi quidem sapientia 1080 Dei et se primogenitam ante omnia dicit secundum diuinitatis naturam

et postmodum

creatam

secundum

naturae nostrae

assumptionem, cum ipsa uidelicet ad imperium Patris per incarnationis habitum uisitauerit Israel. Scriptum quippe est

8o e TC EAE REL

42.,etinde e 13471,2235; — Sch L 82. opes Cord Aa leh, 84.

1067/1068 Ps. 32, 6.

1071/1077 Prou. 30, 1 ac 5.

ga see TROpy La Age,

1078/1089 Eccli. 24, 4-8.

1039 sapientia] sapientiam Z 1059/1060 potentiae] Potentia Z 1061 ergo om. FH conceptam om. FH 1064 dixerit] diceret Z 1066 in ipso] zz F, duo illa uocabula signis binc inde additis connectuntur, postquam: infer ea Textus superius omissi adiecti erant, nempe : Faciamus hominem ad imaginem etc. (/ notul. ad lin. 955-963), Bene... amisit (supra, lin. 963-968), atque Vit... exstitit (supra, lin. 505-510). Hoc totum ab F, signis binc inde additis, refertur ad... monstratur. (supra, lin. 954, ef quidem recte quoad textus primos, erronee autem quoad ultimum (Vit ... exstitit) 1068 ueto Z, autem T, oz. FH 1068/1069 assistere] ac si dicat add. Z 1070 sapientiae] hic H superius omissa add., nempe Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem etc. (in notul. ad lin. 955/963), Bene... amisit (supra, lin. 963/968), azque Vit... exstitit (supra, lin. 505/510) ; uide notul. ad lin. 1066. — Tota omissio, si famen codicis signa quid significent, secundum H legenda est post ... genitum esse (lin. 1024). — Post sapientiae, F add. : Augustinus, Cum solliciti esse iubeamut... ; sic e£ FI post ... exstitit, omissa tamen rubrica Augustinus, ef signo paragraphi tantum interiecto. Verba 1073 proxime citata et quae sequuntur in FH ad Abaelardi opusculum minime pertinent prophetae] propter Z

438

tsch 91-93

ibi: Sapientia in multitudine electorum habebit laudem et inter 1085 benedictos benedicetur dicens : Ego ex ore altissimi prodii primogenita ante omnem creaturam, ego in caelis feci ut oriretur lumen ndeficiens et sicut. nebula texi omnem terram. Ego in altissimis habitaui et thronus meus in columna nubis. Gyrum caeli circuiwi sola etc. Et post pauca : Twnc praecepit et dixit 1090 mihi creator omnium, et qui creauit me requieuit in tabernaculo meo, et dixit mihi : Im Iacob inhabita et in Israel haereditare et in

electis meis mitte radices. 92, In eodem quoque libro apertissime peccatorum remissionem consistere in incarnatione diuinae sapientiae, quae 109; Christus est, prophetat dicens peccata Dauid per Christum purgata esse. Ibi enim cum de laude Dauid plurima dicerentur, summa totius laudis in hoc uno collecta est quod subditur : Christus purgauit peccata ipsius et exaltauit in aeternum cornu evus, et dedit ili testamentum regum et sedem gloriae in

1100 Isvael.

93. Micheas quoque de hac aeterna Verbi generatione ex Patre necnon et de temporali ex matre ait : Et tu Bethlehem Ephrata, parwulus es in millibus Iuda, ex te mihi egredietur qui sit dominator in Israel, et egressus eius ab initio a diebus aeter1105 statis. Dicant rebelles et increduli Iudaei de quo nascituro in Bethlehem hoc dictum sit, quod uidelicet egressus eius ab imilio sit a diebus aeternitatis. 'Aeternum quippe est quod origine caret'. Quod si hoc referant ad Messiam, illum scilicet maximum |prophetam, ut aiunt, quem exspectant, qui tamen Z 59 ra

1110 secundum eos homo purus erit, non etiam Deus, ostendant quis

egressus eius autem dicant eius natiuitas praedestinata,

aeternus sit uel unde aeternaliter egrediatur. Si eum aeternaliter egredi ex Bethlehem, eo quod in eo loco futura ab aeterno prouisa sit a Deo et hoc utique modo cuiuslibet hominis uel cuius-

1115 libet rei natiuitas aeterna est, quia uidelicet ab aeterno pro-

uisa. Discant itaque aeternam GE UTE IGI RE

SIS

8:864

a E

TANTA ME sce

generationem

esse quam

et

95 : € TChr I, 46, et inde e TSum I, 24;

1089/1092 Eccli. 24, 12-15. 1093/1100 Eccli. 42, 13. 1101/1115 Mich. 5, 2. 1107/1108 Boethius, De differentiis topicis, PL 64, 1193A; = TSch I, 86; — ap. Abael. adhuc T.$uzz III, 9 ; TChr I, 46.

1088 habitaui] habito Z 1089 Et] Item Z 1093/1094 peccatorum remissionem frp Z 1094/1095 quae Christus est om. Z 1098 ipsius] illius Z 1099 eius] illius Z 1101 aeterna] aeterni Z 1102 Bethlehem] tetra add. TZ, del. T 1103 Ephrata] nequaquam add, Z 1105/1107 Dicant... aeternitatis oz. Z (Lomoiot.) 1108 scilicet om. Z 1109 ut aiunt om. Z 1110 homo putus rp Z 1112 dicant] dicunt Z 1113 eius natiuitas /rp Z 1116 acternam] dei add. Z

tsch 93-94

439

scriptam legunt et legendo profitentur et profitentes non credunt. 94. Respondeant etiam mihi cum audiunt prophetam dicenII2O tem : Verbo Domini caeli firmati sunt et spiritu oris eius omnis wirlus eorum, quid per ‘uerbum Domini’, quid per ‘os eius' uel per ‘spiritum’ eius intelligant. Vnum quippe omnium aliarum rerum principium Deum esse constat. Et omne quod est, aut Deus est et ideo aeternum, aut ab aeterno illo prinII25 cipio manat creatum. Scriptum praeterea est : In principio creauit. Deus caelum. et terram. Vnde ante hoc nihil creatum esse uolunt. Verbum itaque illud quo caeli firmati sunt, — et ideo prius est his quos constituit, — creatum non est, immo creator ipse qui Deus est, quo caeli firmati sunt. Si autem hoc 1130 uerbum locutionem aliquam Dei transitoriam appellant sicut et uerbum hominis, eo uidelicet quod scriptum est : Dixit Deus et facta sunt, atque ita Deus quoque sicut homo modo loquatur cum ait : Pat lux, modo conticeat: profecto permutabilis est diuinitatis aeternitas, cum non semper dicat Fiat lux uel 1135 cetera quae iam condita sunt. Quid etiam opus uerbo audibili fuit ante mundi

constitutionem,

cum

nondum

esset cui lo-

queretur uel qui audiret ? Numquid inane uerbum protulit si opus uerbo non fuerit, praesertim cum sola uoluntas sufficeret nec adhuc aliquis esset qui audito uerbo instrueretur ? Quo I140 etiam proferendo uerbum emitteret, cum nullus adhuc locus creatus esset nec aer adhuc conditus, ex quo uerba formantur ? Quibus etiam instrumenta uerba formaret, cum nec os nec pars aliqua inesse possit ei quod omnino simplex est et inuisibilis ? Omne quippe quod partibus constat, posterius 1145 est naturaliter his ex quibus constat et quorum conuentu perficitur, cum ex ipsis suum esse contrahat ex quibus est constitutum. 'Omne etiam’, inquit Plato, ‘quod iunctum est, 94 : € T'Chr I, 47, et inde e TSum I, 25 ; =

TSch I, 87.

1119/1121 Ps. 32, 6. 1125/1126 Gen. 1, 1. 1131/1132 Ps. 32, 9. 1133 Gen. 1, 3. 1147/1148 Timaeus 41a, transl. Calcidii, ed. Waszinx, 35 ; = TSch I,

87 ; — ap. Abael. adhuc TSum I, 25 ; TChr 1, 47 ; TSch Il, 70.

iii? legunt] legant Z ^ profitentes] profitendo Z quid] uel T

eius] domini Z

1119 mihi oz. Z

1123 aliarum oz. Z

cipio manat T, est illo principio Z

1121

1124/1125 illo ptin-

1125 praeterea est trp Z

1126 creauit]

fecit Z ante] autem Z 1126/1127 creatum esse uolunt] esse creatum uoluit Z 1130 aliquam Dei transitoriam appellant] Dei appellent aliquam transitoriam Z

1132 quoque oz. Z

modo oz. Z

1133 lux] et add. Z

1134 ucl] et T

1135/1136 uetbo audibili fuit] fuit uerbo audibili Z 1138 fuerit] fuit Z 1140 ptoferendo uerbum frp Z 1141 creatus esset 7rp Z 1141/1142 formantut] fotmarentut Z 1143 pats aliqua /rb Z possit] posset Z 1145 naturaliter his zrp Z

440

tsch 94-98

natura dissolubile est'. 95. Quod si spiritum Domini uentum intelligant, sicut ibi accipere uolunt : Spiritus Domini fereba1150 tur super aquas, eo, ut aiunt, quod uentus in |aquis quas com- Z 59 tb mouet maxime appareat, quomodo spiritus, id est flatus, oris Domini esse dicatur, cum uidelicet neque os neque aliquam partem, ut dictum est, habeat ? Quomodo etiam per uentum

uirtus caeli et terrae subsistit ? 1155 96, Intelligant ergo hunc esse illum Spiritum Domini cuius septiformem gratiam Isaias | describens ait : Et requiescet su- T 158 va

per eum spiritus Domini, spiritus sapientiae et intellectus, spiritus consilii et fortitudinis, etc.; et alibi : Et nunc Dominus misit me et Spiritus eius ;et rursus :Spiritus Domini super me 1160 €0 quod unxerit me : ad annuntiandum mansuetis misit me. De quo etiam in Sapientia dicitur : Spiritus sanctus disciplinae effugiet. ficium. Benignus est enim spiritus saprentiae etc. De quo iterum cum subditur : Et hoc quod continet omnia scientiam habet uocis, aperte ipse Spiritus Deus esse perhibetur, 1165 cum omnia continere dicatur. Et iterum, ad Deum loquens Sapientia dicit : Sensum autem tuum quis sciuit, nist tu dederis sapientiam et miseris Spiritum tuum de altissimis ? Et rursum : O quam bonus et suauis, Domine, Spiritus tuus in nobis.

97. Hic etiam cum ipse Spiritus sapientiae describeretur, 1170 uerus Deus plane praedicatur, cum inter cetera de eo scriptum sit in Sapientia sic : Omnem habens uirtutem, omnia prospiciens et qui capiat omnes spiritus. 98. Quem etiam Eliud in libro Iob creatorem profitetur dicens : Spiritus Domini fecit me et spiraculum omnipotentis urvuificaurt me. Cuius et Filius ipse Dei 1175 in Euangelio aequalem sibi et Patri dignitatem adscribens dicit : Ite, docete omnes gentes, baptazantes eos yn nomane Patris et Filii et Sprritus Sancti. Necnon et Apostolus, teste Augustino, cum templum Spiritus Sancti nominat, aperte eum esse 95 : e TCIr I, 48, et inde e TSum 1, 26 ; = T.Sch T, 88.

96 : e T'Chr I, 49, et inde

(S y/o) = Moyle SO, OTe Chr, son =U Sco, oo: smictundee T5277 1.285 —— IP or.

1149/1150 Gen. 1,2. — 1153/1158 ]1s2i. 11,2.

98 : e TCArI,

1158/1139 Isai. 49,16.

— 1159/

1160 Isai. 61, 1. 1161/1162 Sap. 1, 5. 1163/1164 Sap. 1, 7. 1165/1167 Sap. 9, 17. 1168 Sap. 12, 17. 1171/1172 Sap. 7, 23. 1172/1174 Tob 33, 4. 1174/1177 Matth. 28, 19. 1177/1181 I Cot. 5, 16. 1178/1179 Cfr De Trinitate 165 13; PE42):828.

1151 spiritus] domini add. Z 1152 Domini] eius Z 1159 rursus] rutsum Z Domini] dominus Z 1161 sanctus] domini T 1161/1162 disciplinae effugiet] fugiet disciplinae Z 1162 spiritus ozz. Z etc. om. Z 1165 Deum] dominum Z 1166 sciuit] scit Z 1168 Domine om. Z nobis] est dominus add. Z 1172 et qui capiat omnes] etiam quae capiat omnis Z 1174 Cuius] cuiZ 1178 templum Spiritus sancti nominat] Spiritus sancti nominat templum Z

tsch 98-100

441

Deum pronuntiat cum solius templum Dei esse dicatur. 1180 Scriptum quippe est in Apostolo : Nescitis quoniam templum Dei estis et Spiritus Dei habitat in uobis ? Vbi aperte insinuat Deum ipsum, cuius est templum, et Spiritum Dei, quem inhabitare dicit, idem esse. 99, Sic et beatus Petrus in Actibus

apostolorum Spiritum Sanctum Deus esse profitetur dicens : 185 Vt quid mentitus es Spiritui Sancto, Anania ? Non es mentitus hominibus sed Deo. De quo iterum Spiritu in eisdem Actibus continetur : Haec dicit Spiritus iubens : Separate mihi Barnabam et Paulum etc.; et rursum : Placuit Spiritui Sancto. e nobis. Et psalmista Spiritum Dei ubique esse tamquam in1190 circumscriptum profitetur dicens : Quo ibo a Spiritu tuo ? Qui et statim ut ipsum Spiritum Dei, quem ubique esse profitetur, idem esse cum ipso Deo ad quem loquitur insinuet, per hoc patenter ostendit quod statim Spiritum ipsum ubique esse assignat, per ipsum Deum, quem ubique esse adstruit, dicens : 1195 |S? ascendero in caelum tu illic es etc. Sed et cum Veritas ipsa Z 59 va

perhibet peccatum in Spiritum non esse remissibilem, cum peccatum in Patrem uel in Filium rernissibile dicat, cui aperte non insinuet Spiritum ipsum non minorem esse Patre uel Filio, et per hoc ipsum etiam Deum plenum esse, sicut est Pater ipse 1200 uel Filius ? 100. Liquet itaque ex supra positis tam Verbum Dei quam Spiritum eius Deum esse, sicut et ipse cuius est Verbum uel Spiritus. Intelligant igitur, ut dictum est, hoc Verbum Domini, id est Filium Dei, non transitorium uerbum, non audibile sed

1205 intellectuale, hoc est ipsam rationem siue sapientiam coaeternam Deo, quam dici conuenit ‘omnisapientiam’ sicut et dicimus omnipotentiam. Vnde et scriptum est : Omnis sapientia a Domino Deo est et cum illo fuit semper et est ante aeuum. Qui etiam in libro Sapientiae uerus Dei Filius et consubstantialis Gone UChr ls oce E HIA ENSE

1183/1186

Act.

Sona

5, 3-4.

uo.

1186/1188

Loo

Act.

ie LGhr 1j $5. etdnde ev Tiurz 15:295

13, 2.

1188/1189 Act.

r5, 28.

1189/1190 Ps. 158, 7. 1194/1195 Ps. 158, 8. 1195/1196 Cfr Matth. 12, 32; Luc. 22,, 10: 1203 Supra, tsch 94. 1207/1208 Eccli. 1, 1.

1179 templum Dei ¢rp Z 1181 Dei?] sanctus Z uobis] nobis T 1185 Anania oz. Z 1186 eisdem Actibus] actibus apostolorum Z 1187 iubens om. Z 1187/1188 Barnabam et Paulum] Paulum et Barnabam Z 1188 etc.] etc. add. T tutsum] rursus Z 1189 Dei] domini Z 1191 Dei oz.Z esse om. Z 1193 Spiritum ipsum Zrp Z ubique] astruit add. T 1195 et cum /rp Z 1197/1198 aperte non insinuet] non aperte insinuat Z 1198 1202 eius] 1201 positis] dictis Z 1199 ipse oz. Z ipsum] sanctum Z 1207 et 1203 ut ... Domini] hoc uerbum domini ut dictum est Z sanctum Z om. Z 1208 illo] ipso Z

442

tsch 100-103

1210 monstratur, ad differentiam scilicet adoptiuorum filiorum, de

quibus per praedicationem eius Deo acquisitis scriptum est : Quotquot autem receperunt eum, dedit eis potestatem. filios Dei fieri ; sic quippe cum eius passio in Sapientia manifeste prophetaretur, inter cetera ab impiis dictum est : Si enim est 1215 uerus Filius Dei, suscipiet illum et liberabit de manu contrariorum. Hanc et aperte generationem profitetur sancta anima per Deum liberata, cum in Ecclesiastico dicit : Inuocaut Dominum Patrem Domini mei, ut non derelinquat me in die tribulationis meae.

1220

122;

1230

1235

1249

101. Nunc autem post testimonia prophetarum de fide sanctae Trinitatis, libet etiam testimonia philosophorum subponere, quos ad unius Dei intelligentiam tum ipsa philosophiae ratio perduxit, qua iuxta Apostolum énmwisibilia ipsius Dei a creatura mundi per ea quae facta sunt intellecta conspiciuntur ; tum ipsa continentissimae uitae sobrietas quodam eis merito id ipsum acquisiuit. Oportebat quippe ut tunc etiam in ipsis praesignaret Deus per aliquod abundantioris gratiae donum quam acceptior sit ei qui sobrie uiuit, et se ab illecebris huius mundi per contemptum eius subtrahit, quam qui, uoluptatibus eius deditus, spurcitiis omnibus se immergit. 102. Quantae autem continentiae uel abstinentiae philosophi fuerint, sancti etiam doctores tradunt, qui et eorum uitam ad nostram increpationem inducunt et pleraque ex documentis eorum moralibus uel testimoniis fidei ad aedificationem nostram assumunt. Quod qui ignorat, legat saltem Hieronymum, Contra Iowimianum, | et uiderit quanta de eorum uirtutibus Z 59 vb uel ceterorum gentilium referat, ad impudentiam scilicet illius haeretici conterendam. 103. Maxime autem et nos hoc opere testimoniis seu rationibus philosophorum niti conuenit, in quo aduersus eos praecipue agimus qui fidem nostram philosophicis nituntur oppugnator : € [Chr I, 54, et inde e TSum I, 30; = TSch I, 94. == TSAI Oy SR = IVI I GS, HOLY SS INC

1212/1213 Ioh. 1, 12. 1223/1224 Rom. 1, 20.

102 sue [Cr Ls

1213/1216 Sap. 2, 18. 1217/1219 1235/1238 PL 23, 211-338.

Eccli.

51, 14.

1215 uetus] uete Z Filius Dei ¢rp Z 1216 et] etiam Z 1217/1218 Dominum] deum Z 1220 Nunc] Quod et superioribus philosophi concordent praeser. Z rubr. 1222 intelligentiam] cultum Z 1223 ipsius ozz. Z 1224 intellecta om. Z 1226 id] ad T 1228 et] qui add. Z 1229 eius] se add. Z subttahit] subtrahat T 1230 sputcitiis] sutcitiis Z immergit] ingerit Z 1234

fidei... nostram] ad aedificationem fidei Z 1235 legat saltem om. Z 1237 sciaduetsus] aduetsum Z 1241/1242 nitun-

licet om. Z 1240 niti] uti nos Z tut oppugnare /rp Z

tsch 103-107

443

re documentis ; praesertim cum nemo nisi per ea quae recipit arguendus sit aut conuincendus, et ille nimia confusione conteratur, qui per eadem uincitur per quae uincere nitebatur. 1245 104. Philosophos autem unum tantummodo Deum cognoscere unus ex ipsis, Tullius in I Rhetoricorum, perhibet dicens : ‘Eos qui philosophiae dant operam non arbitrari deos esse', ac si aperte dicat : immo Deum unum, non deos plures.

Z105.

1250 Apostolus, no,

cum

De

quibus etiam

teste

Augusti-

'Atheniensibus

[T, infra, 108]

lo-

quens rem magnam dixisset et quae a paucis posset intelligi, quod zn illo scilicet wiui1255 MUS,

mouemur

et

sumus,

adiecit : Sicut et uestri quidam dixerunt’ . Z 106, De talibus rursum, ut supra meminimus, idem 1260 Apostolus ad Romanos dicit:

1265 Quod notum

T 106. Qui etiam qualiter Deo reuelante ad ipsius diuinae Trinitatis cognitionem conscenderint, Paulus quoque apostolus in epistola ad Romanos patenter insinuat didicens :

est Dei, manifestum. est in illis. Deus

enim allis

manifestauit. Inuisibilia enim ipsius a creatura | mundi per ea T 158 vb quae facia sunt intellecta conspiciuntur. Sempiterna quoque evus wirlus et diminitas, ita ut sint inexcusabiles, quia cum cognouissent Deum, non sicut Deum glorificauerunt aut gratias egerunt 1270 sed euanuerunt in cogitationibus suis, etc. 107. Vnde

Augustinus,

De

ciuitate

Dei,

libro

VIII

: ‘Homo

Christianus, litteris tantum ecclesiasticis eruditus, cauet eos qui secundum elementa huius mundi philosophantur. Admonetur enim praecepto apostolico : Cauete ne quis uos decipiat per philosophiam et in1275 anem seductionem secundum elementa mundi. Deinde ne omnes tales ToAwe Gye, 57,,etindee (Naz 1. a1 — Tcp, 97. TOs 2 6 JIGHr Tass et TSum I, 32; cft tsch 108, sec. T. 106 sec. Z: e TChr 1, 58 et TSum 1, 52; ad

TChr I, 58 (CT); sec. T = TSch I, 98.

107 = ISch I, too.

1245/1248 De inuentione rbetor. Y, 29 ; = TSch1, 97 ; — ap. Abael. adhuc TSwm I, 31 ; Cr ISI. 1249/1257 De ciu. Dei VIII, 10, ed. DowBART-Kars (CClat 47) 226 ; PL 41, 234; = Zsch 108 sec. T, et TSch I, 101 ; — ap. Abael. adhuc T.$uz I, 32 ; TOT

58, 0,122, II raghi Schl, 185, UL, x25 S.Niong 25; 2.

1254/1255 Act.

Tie, FAS 1258/1270 Rom. 1, 19-20. 1271/1277 Cap. 10, ed. DowsART-KArs (CClat 47) 226; PL 41, 234; = TSch I, 100; — ap. Abael. adhuc SNiong 25, 2. 1273/1275

Col. 2, 8.

1244 qui pet eadem uincitur oz. Z 1246 ipsis] illis Z trp Z 1267/1268 eius uirtus et] uittus eius ac Z

1247 dant operam

444

tsch 107-112

esse arbitretur, audit ab eodem Apostolo de quibusdam notum est Dei, manifestum est in illis! etc.

[Z, supra, 105]

: Quia quod

T 108, ‘Et ubi Atheniensibus loquens, cum rem magnam de Deo dixisset et quae a paucis possit intelligi : Quod

1280

in illo uimimus, mouemur et sumus, adiecit : Sicut et uestri

quidam dixerunt. 128;

109. Idem, in libro De spiritu et littera : ‘Vita sapiens, quae fecit mundum, contemplato mundo intelligitur. Interroga mundum, ornatum caeli, terram fructificantem herbis et lignis et animalibus plenam, mare quantis natantibus plenum est, aérem quantis uolatilibus. Interroga omnia et uide si non specie sua tamquam uoce sibi respondeant : 1290 Deus nos fecit. Hoc philosophi nobiles quaesierunt et ex arte artificem cognouerunt'.

110.

Isidorus,

De swmmo

bono, libro I, capitulo IV :

‘Sicut laus operis ad artificem retorquet laudem, ita et rerum creator per creaturam suam laudatur et quanto sit excellentior ex ipsa operis conditione monstratur'. Item : ‘Collaudant eum et insensibilia per nos, 1295 dum ea considerantes Deum laudamus'. 111. Dixerunt antiqui quia nihil sit quod non sensum habeat in

Deum. | [Nemo! itaque miretur si ab ipsis quoque philo- T explic. sophis, qui tot sanctorum assertionibus ad diuinitatis notitiam ipso etiam Domino reuelante conscenderunt, testimonia in1300 ducamus, licet eorum plurimi ab ipso quoque Apostolo grauiter arguantur, eo quod iuxta illud quod ipsemet ait : Scientia inflat, ex ipsa diuinae notitiae praerogatiua superbiendo reprobi facti sunt. Non enim eos in exemplo uiuendi hoc loco assumimus sed docendi siue credendi, sicut et Salomonem frequen1305 ter].

112. Nec mirum cum et Salomon ille, sapientia per concupiscentias carnalesque uoluptates deuicta, idololatriae consenserit, diuino cultu quem in scripturis suis et docebat et 1. Copp. : Jazz deficiente T, quae proxime sequuntur ex TSch I, 104 petenda sunt.

108 : cft /scb 105, sec. Z ; sec. T = TSchI, ror. 109 = TSchI, 102. EEO == TSch I, 103. rrr dcl, 104. II2 : € TChr I, 59, et inde e TSum I, 33 ; ESI cHMIPETOSS 1276/1277 Rom. 1, 19. 1278/1284 Vt supra, lin. 1249/1257. 1285/1291 Non teppeti; = TSch I, 102 ; — ap. Abael. adhuc SNiong 25, 9. 1291/1294 Isid. Hispal., Sententiarum libri tres 1, 4, 2, PL 83, 543BC ;= TSchI, 103. — 1294/1295 (UCM 3s DL San 44 — DS 102t 1300/1302 I Cor. 8, 1. 1306/ 1309 Cfr III Reg. 11, 1-8.

1290 Hoc] hec T

tsch 112-114

445

praedicabat derelicto. Ad quem etiam cultum Dei magnifican1310 dum ipse iussu Dei templum aedificauit, a quo pater eius iustus inhibitus fuit. Deus autem reprobis et infidelibus nonnumquam maxima dona distribuit, quae aliorum doctrinae uel usui necessaria fore uidet ; necnon et per reprobos multa miracula operatur, de quibus Veritas in Euangelio : Multi dicent 1315 miht in illa die : Domine, Domine, nonne in nomine tuo prophetauimus et in nomine tuo daemonia. eiecimus et in nomine tuo wirtutes multas fecimus ? Et tunc confitebor illis quia non nous uos : discedite a me omnes qui oberamini iniquitatem. 113. Cum autem per reprobos Deus aut miracula ostendit 1320 aut prophetias loquitur aut quaelibet magna operatur, non hoc ad utilitatem ipsorum agitur, quibus utitur tamquam instrumentis ; sed potius aliorum quos instruere per istos intendit. Qui et per indignos ministros, gratiae suae dona non deserens, quotidie | sacramenta ecclesiae ad inuocationem sui Z 6o ra 1325 nominis spiritualiter conficit salutem credentium. Bene autem

et per indignos seu infideles maxima Deus operatur, qui uerbis asini prophetam docuit, ne si per magnos tantum magna operaretur, uirtutibus meritisque hominum magis quam diuinae gratiae haec tribuerentur.

1330

114, Primus autem nunc ille antiquissimus philosophorum et magni nominis occurrat Mercurius, quem prae excellentia sua deum appellauerunt. Cuius quidem testimonium de generatione Verbi Augustinus, Contra quinque haereses disputans inducit dicens : 'Hermes, qui Latine Mercurius

1335 dicitur, scripsit librum qui Logos tileos appellatur, id est Ver-

bum perfectum. Audiamus quid loquatur de Verbo perfecto. ‘Dominus’, inquit, “et omnium factor deorum secundum fecit

dominum. Hunc fecit primum et solum et uerum. Bonus autem ei uisus est et plenissimus omnium bonorum. Laetatus 1340 est et ualde dilexit eum tamquam unigenitum suum’. Item alio loco dicit : ‘Filius benedicti Dei atque bonae uoluntatis, cuius nomen non potest humano ore narrari’’. Augustinus: 115 : e [Chr I, 6o, et inde e TSum 1, 34; = et inde e TSum I, 35 ; = TSch 115.

TSch I, 106.

LA Ge DC

x

1310/1311 templum aedificauit : III Reg. 6; iussu Dei : III Reg. 5, 5 ; Dauid inhibitus : III Reg. 5, 3. 1314/1318 Matth. 7, 22-23. 1326/1327 Cfr Num. 22, 28-35. 1333/1345 Potius Quoduultdeus, Sermo X, aduersus quinque haereses 5, PL 42, 1102-1103 ; = TSch1, 115 ; — ap. Abael. adhuc TSum I, 35 ; TChr I, 61 ; longius et melius SNbr 13, 17, SINJong 15, 6.

1330 autem nunc] itaque Z loquitur Z

1335 sctipsit librum “rp Z

1336 loquatur]

446

tsch 114-116

"Quem primo factum dixit, postea unigenitum appellauit". ‘Quantum plenissimus sit Iohannes euangelista dicit : De plent-

1345 tudine e1us omnes accepimus'. 115. Deos autem, hoc est 'animalia rationalia immortalia',

philosophi planetas seu etiam mundum appellabant. Vnde et propheta solem et lunam et cetera ‘militiam caeli' uocat, morem gentilium secutus qui eis tamquam rectoribus suis pro-

1350 tectoribus immolabant. Horum autem deorum excellentiores, iuxta Platonem, summus Deus de creatione hominis facien-

da adloquitur, quasi omnia quae in terra fiunt deorsum, a superioribus per occultas planetarum ac siderum naturas administrentur. Ita enim dicit : ''Dii deorum, quorum opifex 155; idem paterque ego, opera uos siquidem mea, dissolubilia natura; me

tamen

ita uolente indissolubilia"

etc. Ad hoc et

illud pertinet quod in VIII De ciuitate Dei De Platonicis dicitur : "Omnium, inquiunt, animalium in quibus est anima

rationalis, tripertita diuisio est : in deos, homines, daemones. 1360 Deorum sedes in caelo est, hominum in terra, in aere daemo-

num". Et Boethius, Super Porphyrium : “Quandocumque deum", inquit, ‘“‘supponimus ‘animali’, secundum eam opinionem facimus quae solem stellasque atque hunc totum mundum animatum esse confirmat ;quos etiam deorum no136; mine appellauerunt". 116. Beatus uero | Augustinus quod dicitur de sole et Z 6o tb ceteris caelestibus luminaribus, nequaquam refellere audet, sed sibi incertum esse profitetur, utrum uidelicet quidam rectores spiritus illis insint per quos etiam uiuificentur, et,

1370 quod mirabile dictu uidetur, dicit etiam se ignorare utrum

haec quoque pertineant ad societatem eorum quos nos Christiani angelos uel caelestes [spiritus] dicimus. Vnde et in Enchividion dicit : '"Vtrum archangeli appellentur uirtutes et quid Tiss se ElChri, 62: —

Ison leet 16:

116 7e TChr 1,65 ; = TScPT, 117.

1344/1345 Ioh. 1, 16. 1348 Deut. 17, 5. 1350/1356 Timaeus Ara, transl. Calcidii, ed. Waszinx, 35; = TSch I, 116; — ap. Abael. adhuc TChr I, 62. 1357/1361 Aug., De ciu. Dei VIII, 14, ed. DowsAnT-Kars (CClat 47) 230; PL 41, 2538 ; = TSch I, 116 ; — ap. Abael. adhuc TC/r I, 62 ; Hexa, PL 178, 752C. 1361/1365 Super Porphyr., ed. alteta, V, 3, ed. BRANDT (CSEL 48) 293 ; PL 64,

137B ; = TSch I, 116 ; — ap. Abael. adhuc T.$uz II, 72 ; TCbr I, 62. 1366/1379 Enchiridion 58, PL 40, 259-260; = TSch I, 117; — ap. Abael. adhuc TC/r I, 63 ; leg. MPI 7 Sse 5 3G

1343 primo] prius Z postea unigenitum] postmodum unicum Z 1344 Quantum] Qui quod Z 1345 eius] nos add. Z 1346 tationalia] rationabilia Z 1355 idem om. Z uos siquidem ¢rp Z 1356 uolente] nolente Z 1358 in-

quiunt] inquit Z — 1360 Deorum] inquit add. Z — 1393 quid] quod Z

tsch 116-118

447

inter se distent sedes siue dominationes siue principatus siue 1375 potestates, dicant qui possunt, si tamen possunt probare quod dicunt. Ego me ista ignorare profiteor. Sed nec illud certum habeo utrum ad eamdem societatem pertineant sol et luna et sidera, quamuis nonnullis lucida esse corpora non cum sensu uel intelligentia uideantur". 1380 117. Ne quis forte sagris eruditus litteris abhorret Hermetis praedicti uerba, quibus uidelicet ait de Deo Patre quod secundum

fecerit

dominum,

hoc

est genuerit

Filium,

cum

profecto Deus Filius a Deo Patre nec factus nec creatus sit sed tantum genitus, — sciat etiam a Catholicis et sanctis doctori138; bus multa

de eadem

generatione

abusiue

esse prolata, cum

nonnumquam Patrem auctorem Filii uel eum procreasse uel Filium a Patre formatum uel ipsius Patris effectum abusiue pronuntient. 118. Vnde

Hilarius, De Trinitate, libro III : ‘Secundum

1390 Apostolum, quia in Christo inhabitat omnis plenitudo diwinitatis

corporaliter,

sed

incomprehensibiliter,

inenarrabiliter,

ante omne tempus et saecula Vnigenitum ex his quae ingenita in se erant procreauit, omne quod Deus est per caritatem atque uirtutem natiuitati eius impertiens ; ac sic ingenito, per1395 fecto aeternoque Patri unigenitus et perfectus et aeternus est Filius ; ea autem quae ei sunt secundum corpus quod assumpsit, bonitati

eius ad salutem

nostram

uoluntas

est'. Idem,

in XI : ‘Verba quae loquor uobis, non a me loquor, nam dum non a se loquitur, auctori eum necesse est debere quod loqui1400 tur’. Item : “Ad id quod agit secundum natiuitatem, sibi Pater auctor est'. Rursus idem, in XII, de non nato Deo Patre et

nato ab eo Filio loquens ait : 'Neque ipsum non natum neque nasci, quia illud ab altero, hoc uero a nemine est ; et aliud est 117 = TSch I, 118; ad TChrI, 64.

118 = TSch I, 119 ; ad TC?r I, 65.

1380/1382 Supra, zsch 114. 1389/1397 De Trinitaze III, 3, PL 10, 77AB ; = TSch I, 119 ; — ap. Abael. adhuc TChr I, 65 ; SINDr 13, 9, SINIong 15, 12. 1389/1391 Col. 2, 9. 1397/1400 O. c. XI, 12, PL 10, 407A ;= TSch I, 119 ; — ap. Abael. adhuc T 'Chr I, 65 ; SINbr 13, 10, SINZong 15, 13. 1398 Ioh. 14, 1o. 1400/1401 O. et 1. c., PL 10, 407C ; = TSch L, 119 ; — ap. Abael. adhuc TC/r I, 65 ; SINPr 13, 11, $INong 15, 14. 1401/1408 O. v. XII, 21, PL 10, 446A ; = TSch I, 119 ; — ap. Abael. adhuc T Cr I, 65 ; SINPr 13, 12, SN/ong 15, 15.

1374 siue!] et Z siue?] seu Z 1375 possunt probate quod] quae Z 1380 eruditus litteris 7p Z 1381 quibus] quod numquam] numquam Z 1388 pronuntient] nominant Z 1391 incomprehensibiliter] et add. Z 1392/1393 ingenita in se

probate possunt Z 1386 non1390 quia oz. Z erant] in se erant

ingenita Z 1395 aetetnus] natus add. Z 1396 secundum oz. Z quae] ego add. Z non a me] a me ipso non Z 1399 eum oz. Z tribuere Z 1401 non nato] innato Z

1398 debere]

448

tsch 118-119

sine auctore esse semper aeternum,

aliud quod Patri, id est

1405 auctori, est aeternum. Vbi enim Pater auctor est, ibi et natiuitas est. At uero ubi auctor aeternus est, ibi et natiuitatis aeternitas est, quia sicut | natiuitas ab auctore est, ita et ab Z 6o va aeterno auctore aeterna natiuitas'. Item : ‘Quod ex aeterno natum est, id si non aeternum natum, iam non erit et Pater 1410 auctor aeternus. Si quid igitur ei, qui ab aeterno Patre natus

est, ex aeternitate defuerit, id ipsum auctori, qui Pater est, non est ambiguum defuisse : quia quod gignenti est infinitum, infinitum est etiam nascenti'. Item : ‘Ex aeterno nihil aliud quam aeternum. Quod si non aeternum, iam nec Pater, qui 141; generationis est auctor, aeternus'. Item : ‘Ex te natus ostenditur ut nihil aliud quam te sibi significet auctorem'. Idem, in psalmo CX XXVII : ‘Tu formasti me et posuisti super me manum tuam. Vtrumque significat : ut quod formauit antiquum sit, quod superposuit manum nouissimum sit. Quod 1420 enim secundum naturam diuinitatis formatus sit, Apostolus docet dicens : Qui cum in forma Dei esset. Quod enim in forma est, formatur. In forma et ei Pater naturae et diuinitatis est, ut referri possit ad Patrem et formatus ab ipso sit'. 119. Augustinus, Quaestionum ueteris et nouae legis capi1425 tulo LVII : ‘Deus Pater Deum Filium generauit, in quo ipse uideretur qui nihil ab eo distaret, ut magnitudini suae congruus responderet effectus'. Item : 'Simillimum itaque suum Filium creans, edidit ex se quasi alterum se’. Idem, in eodem : ‘Habuit itaque ante mundum creatae sobolis prin-

119 : = T5cb 1, 120; ad TChr 1, 66.

1408/1413 Ibid., PL 10, 446B ; = TSchI, 119; — ap. Abael. adhuc TCir I, 65;

SINbr 13, 13, SINiong 15, 16. 1413/1415 O. c. XII, 25, PL 10, 448B ;= TSch I, 119 ; — ap. Abael. adhuc TChr I, 65 ; SNbr 13, 14, SNiong 15, 17. 1415/1416 O. c. XII, 52, PL 10, 467A; = TSch I, 119; — ap. Abael. adhuc TChr ye

SINobr 13, 15, SINJong 15, 18. 1416/1423 Tract. super psalmos, ps. 138, n. 15, ed. ZINGERLE (CSEL 22) 755 ; PL 9, 800B ; = TSchI, 119; — ap. Abael. adhuc TChr I, 65 ; SINbr 13, 7; SNiong x5, 11. 1417/1418 Ps. 158, 5. 1421 Phil. 2, 6. 1424/1427 Ambrosiastet, o. c. 48, PL 35, 2249 ; = TSchI, 120; — ap. Abael. adhuc TChr I, 66. 1427/1428 O. c., quaestiones ex utroque mixtim 9, PL 35, 2414; = TSch I, 120; — ap. Abael. adhuc TChr I, 66. 1428/1431 Ibid., etiam ap. Abael.

1407 est? om. Z 1408 natiuitas] est add. Z 1409 si non] siue Z erit] erat Z 1412 non est ambiguum] ambiguum non est Z 1413 ctiam] et Z Item] Iterum Z 1415 est auctor frp Z 1417 CXXXVII] CXXXVIII Z 1421 docetdicens] loquitur Z ^ 1424/1425 Quaestionum... LVII] capitulo LVII quaestionum ueteris et nouae legis Z — 1426 nihil] uidetiZ magnitudini] magnitu1428 Idem] Item Z dinis Z

tsch r19-120 1430 Cipatum,

ut Pater

rerum

futurus

ante

449 esse

debuerit

Pater

proprius, hoc est proprii sui foetus'. 120. Quid itaque mirum cum in uerbis quoque ecclesiasticorum ac sanctorum doctorum nonnulla tam abusiue proferantur, ad generationem Verbi demonstrandam, ut Deus Pater 1435 auctor esse Filii sui et eum procreasse uel Filius ab eo creatus

uel eius esse dicatur effectus, secundum id scilicet quod ab eo est genitus potius quám creatus uel factus, et ille tantum genitor potius quam creator uel auctor, — quid, inquam, mirum si praedictus philosophus, Hermes uidelicet, nullis 1440 ecclesiasticis imbutus disciplinis, abusionem uerborum non cauerit, dicendo scilicet 'fecisse' pro 'genuisse' ? Quid etiam cum secundum a Patre Filium dixerit ? a uerbis quoque sanctorum alienus non exstitit. Vnde et Hilarius, De Trim144

A

tate in XII : ‘Filius ex te Deo Patre Deus uerus et a te genitus, post te ita confitendus ut tecum, quia aeternae originis suae

auctor aeternus es. Nam dum ex te est, | secundus a te est’. Z 6o vb 'Secundus', inquam, ex modo subsistendi, non ex differentia

dignitatis. Hic quippe a Deo Patre quasi primo loco subsistit, cum Spiritus tamquam tertio loco ab utrisque sit. Vnde et Pa1450 trem Hieronymus

principalem spiritum ad Filium nominat,

opere illo suo De tribus uirtutibus ita loquens: 'Dauid in psalmo tres spiritus postulat dicens : 'Spiritu principals confirma me, Spiritum rectum innoua in wisceribus meis, Spiritum sanctum tuum ne auferas a me. Qui sunt isti tres spiritus ? Principalis 1455 spiritus Pater est, rectus spiritus Christus est, spiritus sanctus Spiritus Sanctus est’. Augustinus, [Quaesttonum] ueteris et nouae legis capitulo LVIII : 'Spiritum Sanctum, qui tertius sit a Patre, secundus autem a Christo secundum numeri ordinem'.

120 : e [Sum I, 36; = TSchI, 122 ; ad TChr I, 67.

1438/1444 Supra, Zrcb 114.

1443/1446 O. c. XII, 54, PL 10, 468B ; = TSch I, 122 ; — ap. Abael. adhuc TCir I, 67 ; $INbr 13, 16, SN/ong 15, 19. 1449/1456 Ps. Hieron., De tribus uirtutibus seu Epist. VIII, 1, potius Origenes, Hom. V in leremiam, ed. E. KrosrERMANN (GCS 6) 56, textus graecus; transl. Hieronymi ab Abael. citata PL 30, 117BC ; = TSch I, 122 ; — ap. Abael. adhuc TChr I, 67, IV, 8 ; $SINbr 7, 35, SINJong 8, 39. 1451/1454 Ps. 50, uers. 14, 12 et 13. 1456/ 1458 Ambrosiaster, o. c. 87, PL 35, 2280 ; = T.Seb I, 122 ; — ap. Abael. adhuc I, 67 ; paulo longius SINbr 13, 18, SIN/ong 15, 7.

1432 1431 foetus] effectus Z, l. fetus zmer lin. Z 1430 fututus] futuratum Z 1441 cauetit] cauit Z 1437 est genitus /rp Z 1435 Filii sui /rp Z in om. Z scilicet fecisse] fecisse id est Z — 1451/1452 Dauid..dicens om. Z — 1455 est! numeti otdinem /rp Z 1458 autem oz. Z fectus spititus ‘rp Z om. Z 29

XII

450 1460

1465

1470

1475

1480

tsch 121-123

121. Reuoluatur et ille maximus philosophorum Plato eiusque sequaces, qui testimonio sanotorum patrum prae ceteris gentium philosophis fidei Christianae accedentes, totius Trinitatis summam post prophetas patenter ediderunt, ubi uidelicet mentem, quam 'noun' uocant, ex Deo natam atque ipsi coaeternam esse perhibent, id est Filium, quem sapientiam Dei dicimus, ex Deo Patre aeternaliter genitum. Qui nec Spiritus Sancti personam praetermisisse uidentur, cum animam mundi esse adstruxerunt, tertiam a Deo et noy personam. 122. Ac primum ea diligenter consideremus quae a Platone de hac anima dicta sunt, a quo ceteri philosophi quid de anima ipsa dixerunt habuisse creduntur. Hanc itaque mundi animam quasi tertiam a Deo et noy personam distinguens, prolixiori ac diligentiori descriptione prosequens, eam tam in se ipsam quam in effectis suis integerrima designatione declarat; iuxta quod et nos Spiritum Sanctum modo secundum effecta operum suorum dicere solemus, modo secundum naturalem bonitatis eius affectum quem in se ipso ab aeterno habuit, sicut diligentius postmodum distinguemus. Nunc autem illa Platonis uerba de anima mundi diligenter discutiamus, ut in eis Spiritum Sanctum integerrime designatum esse agnoscamus. 123. Dicit itaque hanc ante mundi constitutionem factam siue genitam a Deo esse ; in quo Spiritus Sancti perpetuam processionem qua ex Deo Patre est, nobis, ni fallor, insinuat.

1485

Solent quippe philosophi 'factum' ex Deo siue 'genitum' dicere omne quod a Deo habet esse. Vnde et Hermes superius filium Dei factum a Deo dixit secundum hoc quod ab ipso habet esse tamquam aeternaliter genitus, non temporaliter ab ipso creatus uel factus. Plato quoque omne quod a Deo esse habet, ‘genitum’ ex ipso dicit, non tamen ideo omne quod a

121 : e [Chr I, 68, et inde e TSum I, 36; = TSch I, 123. zT$6b. 125. T2306 LGpr Iro ss T Sc buloero6s

122)

NEM GhralGors

1459/1467 E. g. Macrobius, In Somnium Scipionis Y, 2. 1464/1465 Supra, tsch 38. 1478/1480 Textus Platonis qui hic annuntiabantur, in ¢sch sicut adseruabatur non amplius leguntur ; uide uel TSch I, 127-156 uel TChr I, 71-96. 1485/1488 Supra, tsch 114. 1488/1491 Timaeus 34c, transl. Calcidii, ed. Waszinx, 27.

1466 7 ante 1484

personam ozz. Z 1467 mundi oz. Z 1468 ea] eam Z 1469 quo] qua 1480 agnoscamus] cognoscamus Z ^ 1481 hancante mundi constitutionem] mundi constitutionem esse Z 1483 ex Deo Patre est] a Deo est iam Z ‘genitum’] esse add. Z 1486 secundum ] pro Z

tsch 123

451

1490 Deo est filium | [eius esse, uelut ipsum mundum et cetera eius Z exp/icit opera ]!... 1. Copp. : lam deficiente Z, ultima uerba ex TSch I, 126 suppleuimus. Cyr insuper Introductio, supra, b. 383-384. 4

v

d

tm a

Ligaaicotnti gtiseiohit

- mus

bi

E i.d pns T a iat "y

S dick sonet vuece

TV

to cube

A

5

ls

aM:

o .

bez eT NADA E. um xt a WENA xe 4; : i

ie

Pn ja T: decia Miet fici 4 E. S

ANONYMI CAPITVLA HAERESVM

PETRI ABAELARDI

INTRODUCTION I. Manuscripts and Editions The text published here is based upon two manuscripts (!), the second of which was the basis of the editions to be enumerated after the description of the codices.

A = Paris, Library of the Arsenal 268 (502 T. L.).—Description by H. Martin, Catalogue des manuscrits de la bibliothéque de l'Arsenal, vol. I, Paris, 1885, 156-158. The book which measures 259 x 185 mm, contains according

to the Catalogue two distinct manuscripts: one of ther2th-13th century, ff. 1-265, 2 columns, and one of the 15th century, ff. 266-305, long lines. The Capitula haeresum are to be found in

the first, which was written by several hands, and I think that the codex actually was made of three, originally unrelated manuscripts : ff. 1-183, ff. 183bis/184-249 and ff. 250-265. The first part, ff. 1-183,—discounting the table of contents, f. 1r-

ar, and the ‘Vita beati Guillermi, archiepiscopi Bituricensis', f. 183r/v,—contains sermons ‘de tempore, de sanctis, de diuer-

sis' of Bernard of Clairvaux (?). The last section, ff. 250 seq., has the ‘Ars praedicandi' of Allan of Lille. But itis the central section, ff. 183bis/184-249 which interests us the most, because paleographically the Capitula haeresum belong here. This codex is mutilated at the beginning: before f. 183bis some pages have disappeared and 183bis itself is not more than a shred of a folio of which the better part was ripped off (lengthwise), and lost before the foliation of the entire book was added. Anyway, enough is left to show that ff. 183bis/184-186 contain

a substantial fragment of Bernard’s De laude nouae malitiae (3). Folios 186-248 comprise Letters of Bernard (according to the Catalogue there are 178 ; the last one is Letter 2 in PL 182), followed immediately by the Capitula haeresum, ff. 248rb249va. The title of the piece is the rubric Cafitula haeresum Petri Abaelardi, next to which a more recent hand has written

in the margin : de heresibus Abelardi. The compilation ends without a colophon, although most of folio 249v was left blank.

(x) J. Lecterce, Etudes sur saint Bernard et le texte de ses écrits, in Analecta sacri ordinis Cisterc. 1X

(1953), 102, note 6, mentions that he knows three mote codices,

all mote recent than our A. (2) The illumination of f. 2v, reptesenting the burial of St Bernard, has been published by Leclercq, o. ¢., plate I. (3) Ed. J. Lecrercg - H. M. Rocuars, in S. Bernardi opera III, Rome, 1963, 213-239. In A f. 183bis, the incipit is : praesumitur. Et in uictu et in uestitu (which corresponds to ed. cit. 220, line 3). Other edit. : PL 182, 921-940.

456

CAPITVLA HAERESVM

The section to which the Capitula haeresum belong has been written in a very careful hand, probably English, and has some rubrication in red and blue, or even gold and green. As to the little work in particular, the titles of the ‘capitula’ are in red ; the first ‘lemma’, Petrus (see I, 1), and the paragraph sign preceding it are also in red, whereas the subsidiary ‘lemmata’, Et post pauca, Item, Et infra, etc., are written in black ink

by the usual scribe. The binding is old, the back of black sheep’s leather, the remainder of spotted parchment. On the back are the words *Ouaedam Op[era] D. Bernardi’. On the front cover is a little sticker, with inside a shield the words ‘Ordinis Cluniacensis Santi (s?c) Martini de campis'. Thus the provenience of the manuscript is revealed as Saint-Martin-des-Champs, Paris. The fact is confirmed by the old call-number of the codex written on the first fly leaf : ‘27’, now barred, with underneath

*s. Mart.’(*). At the Arsenal Library the codex was first ‘502 T. L. ' (the abbreviation stands for *Théologie latine"), but in the new classification of 1876 it became the present ‘268’. V —VATICAN LIBRARY, Vat. lat. 663.— Description by M. VATTASSO - P. FRANCHI DE‘ CAVALIERI, Codices Vaticani latini,

tom. I, Codices 1-678, Rome, 1902, 517-522. It is a parchment codex of the 14th century, measuring 285 x 210 mm, of 436 folios, or rather 435, because if 372 is numbered twice, 118 and 419 have been skipped. The codex has two foliations, the older in Roman

numerals, the more

recent one (which I use) in Arabics. The book has been written by different hands in two columns. The titles are in red, the initials either in blue ornated with a red line, or in red ornated

with blue. The codex claims to contain the ‘originalia’ of Bernard : f. rr : Tabula super originalia beati bernardi abbatis clarauallensis f. 2v : Explicit tabula super originalia beati bernardi abbatis f. 436v : Expliciunt originalia bernardi abbatis. The claim is only partly justified. The codex contains mainly authentic works of Bernard (letters, Sermons, etc.), but sever-

al inauthentic ones have been copied under Bernard's name, such as the Tvactatus ad fratres de Monte Dei of Guigo the Carthusian, meditations ‘de interiore homine’, two works of William of Saint- Thierry, a sermon of abbot Geoffrey, etc.

The Capitula haeresum are listed in the ‘Tabula super originalia Bernardi’ on f. Irb as ‘Errores Petri abaelardi II’;

(4) The section containing the Capitula haeresum came to Saint-Martin-desChamps probably from England, although nothing more specific may be said.

INTRODUCTION

457

this number ‘II’ does not belong to the title, however, but refers, correctly, to f. II of the older foliation, which corre-

sponds to f. 3rb of the more recent one, where the compilation is introduced whith the rubric ‘Incipiunt capitula haeresum Petri Abaelardi'. The colophon written in black letters slightly ornated with red, is ‘Haec sunt capitula Theologiae, immo Stultilogiae Petri abaelardi', f. 4rb, which note must be the

invention of a scribe, because the compiler himself must have realized that his texts are mainly taken from outside the

Theologia ‘Scholarium’ (8).

The contents of the manuscript have been sufficiently described in the Vatican catalogue. However, it must be noted here that the Capitula haeresum are the second item in the codex. They follow namely Bernard's Letter 31r, ‘Ad Haimericum cancellarium’, a Letter allegedly written around 1125 (9), and consequently without any relation to the disputes of 1138-1140. On the other hand, what dom Mabillon has said about the codex

(7), may leave the impression that Bernard's Letter 190 follows right after the Capitula haeresum. Actually after the Capitula come

Letters 241, 233, 239, 240, 224, 22, 209, and

only then a fragment of Letter 190 (the central part of it) ; the beginning of Letter 190 follows slightly later, but first, without saying so, a Letter of Hugh of Saint-Victor is inserted. The end of Letter 190 is copied much later near the end of the codex, on f. 424v-425. Hence, Letter 190 follows the Capitula all right, but in such a fashion that its reconstruction would be barely possible if we had the Vatican manuscript only. The Capitula haeresum are to be found on f. 3rb-4rb, or f. IIrb-IIIrb according to the older foliation. The running title is on f. 3v ‘Errores Petri’, on f. 4r ‘Abaelardi’. The titles of the individual ‘capitula’ and the very first ‘lemma’, Petrus, are written in red, whereas the subsidiary ‘lemmata’ in this codex also are in black lettering. The Capitula haeresum were first published by dom J. Ma-

billon in 1667, together with his first edition of the Opera omnia of Bernard. Mabillon re-issued his publication in 1690. It is admitted today that het edition is not precisely Mabillon's best work (5). What is noteworthy here is that the learned scholar did not see the Vatican codex personally. The text of the Capitula haeresum was communicated to him by an other

(5) The scribe was inspired by Bernard's Letter 190, PL 182, 1061B. (6) PL 182, 513-514, note 826. (7) PL 182, 1047-1048, 9 : ‘Joannes Durandus ... ad me transmisit Capitula ; haetesum Petri Abaelardi, sequenti epistolae [190] ptoemissa’. (8) LECLERCQ, 0. ¢., 11, note 9, quoting dom Capelle : *l'édition de Mabillon n'est pas digne de ce grand homme’.

458

CAPITVLA HAERESVM

Benedictine, J. Durand (3). His transcript was none too faithful. The Mabillon edition of Bernard's works has been reprinted later several times (10). For Abelardian research may be specifically mentioned two reprints of the Capitula haeresum : J. P. MrGNE, PL 182, Paris, 1855, col. 1045-1054 ;

V. Cousin - C. JourRDAIN, Petri Abaelardi opera hactenus seorsim edita, vol. II, Paris, 1859, 765-770. II. The Work

I think that the small compilation was originally a collection of fourteen erroneous propositions, attributed to Abelard, to which were added one or more passages taken from what the compiler believed to be works of Abelard, which texts were meant to prove that the propositions were indeed Abelard's. Therefore I think that the titles of chapters I, XII and XIII are inauthentic, and that originally they were formulated as propositions like the others. My main reason for thinking so is that the title of the first ‘capitulum’ covers only, more or less, the first of the texts which are quoted beneath it. The titles of the ‘capitula’ are not the Abelardian propositions drawn up by William of Saint-Thierry (12), but either the immediate forerunners of the list of St Bernard (13), or else inspired by or even largely copied from Bernard (3). A com-

parison between the titles of William, Bernard and the Capitula haeresum gives the following results : Capitula haeresum I, the title as preserved is inauthentic; originally it was, I think, the one of William 3 and Bernard r,

which in this case are identical ;

II — Bernard 2 ; less identical with William 4 ;

III — Bernard 7, although shorter ; not in William ; the use of

the preposition ‘de’ by the Capitula and Bernard as against

'ex' by William, is revealing ; IV — Bernard 4 ; less identical with William 6 :

(9) PL 182, 1047-1048, 9. (10) L. Janauscuex, Brbliographia Bernardina, Vienna, 1 891 (or photo-mechanical teprint : Hildesheim, 1959), p. XX. (11) Epist. 326 (inter Bernardinas), ad Gaufridum Carnotensem et Bernardum Clarae-uallensem, PL 182, 532AC. (12) P. ABELARD, Apologia contra Bernardum 2 ; DENZINGER-SCHOENMETZER 721739. Notice that DS has the propositions numbered as proposed by J. Riviére, but adds, also, the mote traditional numbering. Since the proposals of Riviére are insufficiently substantiated, I prefer to follow the traditional order.—For a synopsis of the propositions, see infra, p. 469. (13) I rather think that the Capitula haeresum preceded Bernard's list ; see infra, p- 466.

INTRODUCTION

459

V — Bernard 5 ; less identical with William 8 ; VI:

VII

related to Bernard 6 and William 6 ;

— Bernard 8, except for meaningless transposition of

words ; not in William ;

VIII — Bernard 9, except for a transposition ; less identical with William 1r ;

IX : not in Bernard's Jist, although Letter 190 reads : *quod... post consecrationem panis et calicis, priora accidentia, quae remanent, pendere in aére'; corresponds more or less to William 9 : ‘Quod in sacramento altaris in aére remaneat forma prioris substantiae' ; X —Bernard 13 ; not in William ; XI — Bernard ro ; only the second half of the proposition is more or less like William 13 ; XII : title inauthentic, I think ; was probably = Bernard 12 ; not in William ; XIII : title inauthentic, I think ; cf. Bernard 16 and William

IO; XIV —Bernard 14 ; not in William. Of the texts quoted underneath the titles two groups must be distinguished, first I-III and XIV, secondly IV-XIII. Of none of them the compiler says from which work they were taken, but we know that the first group is unquestionably borrowed from Abelard’s third redaction (14) of the Theologia ‘Scholariuw’ : T3955 TSch ID; ras Dies 122 ire 7 Soe 1124 22m I27 TIPS f Sci LII 32

Die

33

eae

39

4 — 44

Do

l

——

s 7

|

|

C

AE

.

*

MER SOR i

:

ATT

te

*

-

]

T

hs

* vy bi pbius Det]

anoap ati fusci roe (es |

oF

MO

-

ad

x

dt

i

aod

E "ien Ir d

Amer amu

SE

ar

yy

ER.

i H

^

Art:

ver

3

*

Fh,

"ID

^y

Aif

h

wali,

»

dic

Sm

Vna

a

:

uw

sey. A 4

pot

ay

Ar

wet fit

A3^4

pia

WM

dj:

M

|

itW

t

vith a

bi

r4

Sauer

"n qp

lend

per

ETE

ddf Kk» o3 $2)

vel, ali Ro s aps nitusPs, 5

qoos.

SEIN. ctl

ro. Sgt;

f

"

rr

bez a uet t

indu

à.c gita,

h

.

" $6

ulecd FT

32424046]

P

Hl

a ent son, 7 Pat 01]

LY

roy

P

v

Nar | [^dn

Vendite tea 200.8

HT

e

aah}

»

. Viol ete eivai T

"m

piri

TAI y

ondi»

n nd iy DT zb "Xo ai

Fas

ed

flex om b:

ri

smog ind cima og dd

MIVA 2.6 wired &

amd

a

|

ANONYMI CAPITVLA HAERESVM

PETRI ABAELARDI

TEXTVS

ABBREVIATIONES

A = Parisiis Bibliothecae Arsenalis 268 (502 T. L.). V = Bibliothecae Vaticanae Vat. lat. 663.

Quoad compendia ad opera Petri Abaelardi designanda lector beneuolus ad Introductionem

Generalem, tom. I, p. IX, remittitur.

ANONYMI CAPITVLA HAERESVM PETRI ABAELARDI

A 248 tb V 3 tb

I. Horrenda similitudo de sigillo aereo, de specie et genere ad Trinitatem. ; 1. Petrus: ‘Cum sapientia Dei quaedam sit potentia sicut aereum sigillum est quoddam aes, liquet profecto diuinam sapientiam ex diuina potentia esse suum habere, ad eam uidelicet similitudinem qua sigillum aereum ex aere dicitur esse quod est eius materia, uel species ex genere quod quasi mate1o ria speciei dicitur esse, ut animal hominis. Sicut enim ex eo quod est aereum sigillum exigit necessario ut aes sit, et ex eo quod est homo ut animal sit, sed non e conuerso, ita diuina

sapientia, quae est potentia discernendi, exigit quod sit diuina potentia, sed non e conuerso'. 15. 9. Et post pauca : ‘Benignitas ipsa, quae hoc nomine" quod est "Spiritus" ‘demonstratur, non est in Deo potentia siue sapientia’.

II. Quod Spiritus Sanctus non sit de substantia Patris. 1. [Petrus] : ‘Cum itaque tam Filius quam Spiritus Sanc20 tus ex Patre sit, hic quidem genitus, ille procedens, differt in eo generatio ipsa a processione quod is qui generatur ex ipsa Patris substantia est, cum ipsa, ut dictum est, sapientia hoc ipsum esse habeat ut sit quaedam potentia’. 2. Et post pauca: ‘Spiritus uero, quamuis eiusdem substan25 tiae sit cum Patre et Filio, — unde etiam Trinitas ipsa homousion, id est unius substantiae praedicatur, — minime tamen ex substantia Patris est aut Filii ; quod esset ipsum ex Patre uel Filio gigni. Sed magis ex ipsis habet procedere, quod est Deum se per caritatem ad | alterum extendere quodam3o modo. Etenim per amorem unusquisque a se ipso ad alterum

532 ; Bernardi I. 3/4 Cfr Guilelmi a. S. Theod. elenchus 3, in Epist. 326, PL 182, 5/14 TSch Il, 116; 721. DS) (deinde R ENMETZE ER-SCHO DENZING 1, elenchus 10/14 Bern. Epist. 190, PL 182, 1059DGuilelm. Disputatio, PL 180, 255AB. II. 18 Cfr 15/17 TSch II, 125 ; Guil., o. c. 257D ; Bern., o. c. 1061A. 1060A. alem) DS 722. Guilelmi elenchus 4; Bernardi elenchus 2 (sec. ordinem tradition 24/35 TSch IL, 127; Guilelm., o. c. 19/23 TScb II, 124; Guilelm., o. v. 258A. 25/26 Alluditur ad Conc. Nicaenum it; 258B.

adnumeratur in V 1 Anonymi om. AV ; opusculum inter *originalia" s. Bernardi s Abelardi heresibu de ; T7 i Abaelard .. capitula. t Incipiun A, 2 Capitula... Abaelardi 15 Et] quod add. V 11/12 et exeo...sitow. A Lut] quod V mgm.re..A 16 est?] aliqua add. 15/16 quod est ‘Spiritus’ A, quod spiritus est V, om. TSch 23 ha21ex]et VY 16/17 potentia siue sapientia] sap. siue pot. A TSch loquimur, esse dicendus proprie si Filii] 27 V add. est ] potentia V om. beat 29/32 ad... catitatem om. A 28 ex ipsis habet] habet ex ipsis 4 est add. TSch homoiot.

V5 va

474

CAP. HAER., II, 2-IV, 1

procedit, cum proprie, ut dictum est, nemo ad se ipsum cari-

tatem habere dicatur, aut sibi ipsi benignus esse, sed alteri, Maxime autem Deus, qui nullius indiget, erga se ipsum benignitatis affectu commoueri non potest ut sibi aliquid ex benig5; nitate impendat, sed erga creaturas tantum'. III. Quod ea solummodo Deus possit facere, uel dimittere,

uel eo modo tantum, uel eo tempore quo facit, non alio. 1. [Petrus]: 'Hac ratione qua conuincitur quia Deus Pater tam bonum genuit Filium quantum potuit, cum uidelicet aliter 40 reus esset inuidiae, clarum est et omnia quae facit, quantum potest, egregia facere, nec ullum commodum quod conferre possit, subtrahere uelle'. 2. Et post pauca : ‘In tantum in omnibus quae Deus facit, quod bonum est attendit, ut ipso boni pretio potius quam

45 uoluntatis suae libitu ad singula facienda inclinari dicatur’.

3. Item : ‘Ex his itaque tam de ratione quam de scripto collatis, constat id solum Deum facere posse quod aliquando facit’. 4, Et post pauca : ‘Qui si mala quae fiunt disturbare posset sonec id etiam nisi opportune | faceret, qui nihil importuA ne 248 va facere potest, profecto non uideo quomodo peccatis consentiens non esset. Quis enim consentire malo dicendus est, nisi is per quem illud opportune disturbari posset ?' 9. Item : 'Praedictis itaque rationibus uel obiectorum solu55 tionibus, liquere omnibus reor ea solummodo Deum posse facere uel dimittere [quae quandoque facit uel dimittit], uel eo modo tantum uel eo tempore quo facit, non alio’. IV. Quod Christus non assumpsit carnem, ut nos a iugo diaboli liberaret. 60 f.[Petrus] : 'Sciendum est quod omnes doctores nostri qui post apostolos fuerunt in hoc conueniunt quod diabolus dominium et potestatem habebat super hominem et iure eum possidebat'.

III. 36/37 Bernardi elenchus 7, DS 726. 38/42 TSch III, 32. III, 33. 46/48 TSch III, 39 ; Thomas Maurin., Disputatio Ill, 23.

43/45 TSch 49/53 TSch

III, 44. 54/57 TSch III, 56 ; Thomas Mautin., Disputatio TI, 24. IV. 58/59 Bernardi elenchus 4, DS 723. 60/63 Guilelm., o. ¢., PL 180, 269CD ; Bern.,

Epist. 190, PL 182, 1062D-1063A.

32 aut] ut / — 32 esse] esset V/ — 36 solummodo Deus] deus solummodo 17 88 Hac] itaque add. TSch 39 genuit] genuerit TSch 43 tantum] autem add, TSch 45 libitu] libito AV —— 49 Qui] etiam add. TSch 53 posset] possit 74 55 omnibus reor rp 17 56 facete om. A 60 est om. A doctores nostri trp V

CAP. HAER. IV, 2-4

475

2. Et post pauca : ‘Sed ut nobis uidetur, nec diabolus um65 quam ius aliquod super hominem habuit et iure eum possidebat, nisi fortassis Deo permittente, ut carcerarius ; nec Filius Dei ut hominem a iugo diaboli liberaret, carnem assumpsit". 3. Et post pauca : ‘Quomodo nos iustificari uel reconciliari Deo per mortem Filii eius dicit Apostolus, qui tanto amplius 7e aduersus hominem irasci debuit quanto amplius [homines] in crucifigendo Filium suum deliquerunt, quam in transgrediendo primum praeceptum eius unius pomi gustu ? Quo enim amplius per homines multiplicata sunt peccata, irasci Deum hominibus amplius iustum fuerat. Quod si tantum fuerat illud 75 Adae peccatum ut expiari non posset nisi ex morte Christi, quam expiationem habebit ipsum homicidium quod in Christo commissum est, tot et tanta scelera in ipsum uel in suos commissa ? Numquid mors innocentis Filii [in] tantum Deo placuit, ut per ipsam reconciliaretur nobis qui hoc peccando com80 misimus propter quod innocens Dominus est occisus ? Nec nisi hoc maximum fieret peccatum, illud multo leuius potuit ignoscere ? nec nisi multiplicatis malis, tantum bonum facere ?' 'In quo etiam iustiores facti sumus per mortem Filii Dei 8; quam ante eramus, ut a poenis iam liberari debeamus ?’ 4. Item : ‘Cui uero non crudele et iniquum uidetur, ut sanguinem innocentis in pretium aliquod quis requisierit, aut ullo modo ei placuerit innocentem interfici, nedum Deus tam acceptam mortem Filii habuit, ut per ipsam uniuerso reconci90 liatus sit mundo?’

"Haec et his similia non mediocrem mouere quaestionem nobis uidentur, de redemptione scilicet et de iustificatione nostra per mortem Domini nostri Iesu Christi'. *Nobis autem uidetur quod in hoc sumus iustificati in san9; guine Christi et Deo reconciliati, quia per hanc singularem

64/67 Cfr Comm. Rom. ll, p. 114; Guilelm., o. c., 269D ; Bern., v. ¢., 1063A. 68/72 Comm. Rom. ll, p. 116-117. 68/72 Guilelm., o. c., 270AB; Bern., o. ¢., 1069CD. 68/69 Rom. 5, 1o. 91/32 Gen. 3, 2-6. 74/77 Bern., o. ¢., 1069D-1070A. 78/82 Bern., 0. ¢., 1070A. 86/103 Comm. Rom. Il, p. 117118. 86/90 Bern., o. ¢., 1070C. 94/95 Rom. 5, 9-10.

64 Sed ut nobis uidetur om. V 65 super hominem habuit] habuit super homi66 nisi fortassis Deo om. V^ 5/66 et iute eum possidebat oz. A nem VY 69 per] post V — eius] sui Comm. Rom. 68 Quomodo] etiam add. Comm. Rom. 74 fuerat] fuerit Comm. 73/74 per... amplius om. V homoiot. Weius]suum 7% uel in Comm. Rom., et in A, tanta] et tanta add. A 77 est] et add. A Rom. 81/82 multo... ignoscere AV, leuius potuit ignoscere multo ante corr. V uel Y 87 in Comm. Rom., et AV 86 Cui uero non AV, Quam ueto Comm. Rom. 92 nobis uidentur] per ipsam om. A 89 habuit] habuerit Comm. Rom. non uidetur V et de AV, uel Comm. Rom.

476

CAP. HAER. IV, 4-VI, 1

gratiam | nobis exhibitam quod Filius suus nostram suscepit V 5 vb naturam et in ipsa nos tam uerbo quam exemplo instituendo usque ad mortem perstitit, nos sibi amplius per amorem adstrinxit, ut tanto diuinae gratiae accensi beneficio, | nihil iam A 248 vb

IO o

IO

^

tolerare propter ipsum uera reformidet caritas. Quod quidem beneficium antiquos etiam patres, hoc per fidem exspectantes, in summum amorem Dei tamquam homines temporis gratiae non dubitamus accendisse'. 9. Et infra : 'Patet ergo quod consilium et causa incarnationis fuit, ut mundum luce sapientiae suae illuminaret et ad amorem suum accenderet'.

V. Quod neque ‘Deus et homo’ neque ‘haec persona’ quae Christus est, sit tertia persona in Trinitate. 1, [Petrus] : ‘Quando dico ‘Christus est tertia persona in Trinitate’, hoc uolo dicere quod Verbum quod ab aeterno tertia persona in Trinitate fuit, tertia persona sit in Trinitate ; et ita patet quod locutio figuratiua est. Si enim eam propriam diceremus esse, cum hoc nomen ‘Christus’ idem sonet quod

II o

‘Deus et homo’, tunc talis esset sensus

II

S^

I2 o

: ‘Deus et homo

est

tertia persona in Trinitate’ ; quod penitus falsum est’. 2. Et post pauca : ‘Et sciendum est quod, quamuis concedamus quod Christus est tertia persona in Trinitate, non tamen concedimus quod 'haec persona' quae Christus est, sit tertia persona in Trinitate'.

VI. Quod Deus non plus faciat ei qui saluatur, antequam cohaereat gratiae, quam ei qui non saluatur. 1. [Petrus] : ‘Sic iterum solet quaeri illud quod a quibusdam dicitur, scilicet utrum omnes homines ita sola misericor-

12

A

dia saluentur, ut nullus sit qui bonam uoluntatem habere possit, nisi gratia Dei praeueniente quae cor moueat et bonam uoluntatem inspiret et inspiratam multiplicet et multiplicatam conseruet. Quod si ita est ut homo ex se nihil boni operari possit, ut aliquo modo ad diuinam gratiam suscipiendam per liberum arbitrium sine auxilio gratiae se erigere, prout dictum 104/106 Guilelm., o. ¢., 276B ; Bern., o. c., 1071B. V. 107/108 Bernardi elenchus 5, DS 724. 116/119 Guilelm., 0. ¢., 276D-277A. VI. 120/121 Cfr Guilelmi elenchus 6 ; Betnatdi elenchus 6, DS 725. 122/135 Guilelm., Disputatio, PL 180, 266D-267A.

96 suscepit] susceperit Comm. Rom. 99 nihil iam] nulla V 101 etiam om. A 102 gratiae Comm. Rom., illius A, oz. V ^ 105 sapientiae suae irb V — 110

quod? oz. V 112 est] sit V. — eam oz. V 114 tunc... homo om. A homoiot. 115 falsumest 7p V ^ 116sciendumest/rp V 118 concedimus] concedo A 123 homines ita] illa 74 127 ut] quod V 128 modo om, V

CAP. HAER. VI, 1-VII

477

130 est, non possit, non uidetur ratio quare, si peccat, puniatur. Si enim non potest ex se aliquid boni facere, et talis factus est qui sit pronior ad malum quam ad bonum, nonne, si peccat, immunis est a culpa ? et numquid Deus, qui ita eum infirmum et fragilis naturae fecit, est laudandus de tali creatione ? Immo 135 Si ita esset, nonne potius culpandus uideretur ?'

2. Et post pauca : “Quod si ita esset quod homo ad diuinam gratiam percipiendam se erigere sine auxilio alterius gratiae non posset, non uidetur esse ratio quare homo inculparetur et Deus in gratiam haberetur, sed potius in auctorem ipsius culpa 14o refundenda uideretur'. ‘Sed quia ita non est sed longe aliter, dicendum est prout rei ueritas se habet. Dicendum est igitur quod homo per rationem, a Deo quidem datam, gratiae appositae cohaerere potest, nec Deus plus facit illi qui saluatur, antequam co14; haereat gratiam, quam illi qui non saluatur. Ita enim se habet Deus erga homines quemadmodum mercator qui pretiosos habet lapides uenales, qui uidelicet exponit eos in foro et aeque omnibus ostendit, et per ostensos |desiderium in eis ad emen- A 249 ra 15 o

dum excitat. Qui prudens est, sciens se eis indigere, laborat ut habeat, acquirit nummos et emit eos. Qui deses est et piger, etsi desiderium habeat, quia tamen piger est non laborat, etiamsi fortior sit alio corpore, nec emit eos ; et ideo culpa sua

15

VA

est quod caret illis. Similiter Deus gratiam suam apponit omnibus, et consulit scripturis et doctorum exemplis, ut per libertatem arbitrii | quam habent, gratiae cohaereant. Qui V 4ra prudens est, prouidens sibi in futuro, ex libertate arbitrii quam habet, cohaeret gratiae. Piger uero et carnalibus desideriis implicatum, etiamsi desideret beatificari, tamen quia non uult

laborare compescendo se a malis, sed negligit, quamuis per 160 liberum arbitrium possit, cohaerere gratiae, ab omnipotenti Deo negligitur'. VII. Quod Deus nec debeat mala impedire nec possit. [Petrus]: ‘In primis uidendum est quid sit consentire malo et quid non. Ille quidem malo consentire dicitur qui cum 165 debeat istud prohibere et possit, non prohibet. Si autem debeat et non possit, et e conuerso si possit et non debeat, non est 141/161 Guilelm., o. ¢., 267AB ; partim repet. 267D. chus 8, DS 727.

VII. 162 Bernardi elen-

131 non potest ex se] ex se non potest A 133/134 eum infirmum... naturae] infirmum... naturae eum /rb V/ — 188essetatio zrp V —— 139sedom. V ^ cul142 est igitur trp 4, est ergo V — 146/14? pre141 ita om. A paom. V tiosos habet rp V/ — 157 et]a V — 162nec] non V — nec]ubi V — 163 uidendum] uidendum add. A 164 quidem] equidem V

478

CAP. HAER. VII-IX, 2

reus. Si uero nec debet nec potest, multo minus reus censendus est. Et ideo Deus a consensu malorum est alienus qui nec debet nec potest mala impedire. Ideo non debet quia cum res per 170 benignitatem illius eueniat eo modo quo melius possit, nullo modo contra hoc uelle debet. Ideo autem non potest quia bonitas illius, electo minori bono illi quod maius est, impedimentum minime parare potest’.

VIII. Quod non contraximus ex Adam culpam, sed poenam

175 tantum.

1. [Petrus] : 'Sciendum est quod quando dicitur ‘originale peccatum est in paruis', hoc dicitur pro poena temporali et aeterna quae debetur eis ex culpa primi parentis’. 2. Et paulo post : 'Similiter dicitur in quo omnes peccauerunt, ideo scilicet quia seminarium omnium erat in illo qui peccauit. Non tamen inde prouenit quod ommes peccauerunt, quia non erant, et qui non est non peccat'.

18 o

IX. Quod corpus Domini non cadit in terram. 1. [Petrus] : ‘De speciebus panis et uini quaeritur si sint 18 modo in corpore Christi sicut prius erant in substantia panis et uini quae uersa est in corpus Christi, an sint in aére ? Sed uerisimilius est quod sint in aére potius quam sint in corpore Christi, cum corpus Christi sua lineamenta et suam speciem habeat sicut alia corpora humana. Species uero istae, scilicet 19 o panis et uini, fiunt in aére sicut et sapor panis et uini fit in ore ad celandum et obtegendum corpus Christi’. 2, Et post pauca : “Hic autem quaeritur de hoc quod quandoque uidetur esse mucidum, — unde etiam praecipitur ut a sabbato usque ad sabbatum seruetur, sicut de panibus pro19 positionis factum fuisse legitur, — a muribus etiam corrodi uidetur et de manu sacerdotis uel diaconi in terram cadere, et ideo quaeritur quare |Deus permittat ista fieri in corpore suo ? A 249 tb An fortassis non ita fiat in corpore, sed tantum ita faciat apA

VA

parere in specie ? — Ad quod dicimus quod reuera non est sic 200 in corpore, sed Deus ita in speciebus ipsis propter negligentiam ministrorum reprimendam apparere facit ; corpus uero suum, prout ei placet, ubi placet, reponit et conseruat'. VIII. 174/175 Bernardi elenchus 9, DS 728. 179/181 Rom. 5, 12. Cfr Guilelmi elenchus 9, PL 182, 532; Bern., Epist. 190, 1062B. I Paral., 9, 32.

IX. 183 194/195

168 est alienus trp A 169 potest V, inter lin. zz. rec. A 175 tantum om. V 176 est om. A 177 paruis V, pueris A 179 paulo post trp A 180 omnium etat /rp A 181 non?] nec A 187 potius om. V 188 lineamenta] lineamento A 190 et sapor 7p V = 190 fit] unt Y 193 ut] quod V 198 ita] si add. A 199 Ad] An A 201 appatere A, habere V — 202 ubi placet oz. V

CAP. HAER. X-XI

479

X. Quod propter opera nec melior nec peior efficiatur homo. [Petrus] : 'Solet quaeri quid a Deo remuneretur, opus an 20; intentio seu utrumque ? Auctoritas autem uidetur uelle quod opera a Deo aeternaliter remunerentur. Ait namque Apostolus : Reddet Deus unicuique secundum opera sua, et Athanasius ait : “Reddituri sunt de factis propriis rationem' ; et paulo post ait : 'Et qui bona egerunt, ibunt in uitam aeternam, qui uero 210 mala, in ignem aeternum’. Nos uero dicimus quod sola uoluntas a Deo aeternaliter remuneretur,

siue ad bonum

siue ad

malum, nec propter opera uel peior uel melior efficitur homo, nisi dum operatur fortassis in aliquo eius uoluntas augmentetur. Nec est contra Apostolum uel alios auctores, quia cum 21; Apostolus dixit : Reddet unicuique etc., ibi effectum pro causa posuit, ofera scilicet pro uoluntate seu intentione'.

22 o

22

A

25 o

XI. Quod non peccauerunt qui Christum ignoranter crucifixerunt, | et quod non sit culpae adscribendum quidquid fit V 4 sb per ignorantiam. [Petrus] : 'Opponitur de Iudaeis qui Christum crucifixerunt, et de aliis qui martyres persequendo obsequiwm se putabant praestare Deo ; et de Eua etiam dicunt quod non egit contra conscientiam quoniam seducta est, et tamen certum est eam peccasse. — Ad quod nos dicimus quod reuera illi simplices Iudaei non agebant contra conscientiam, sed potius zelo legis suae Christum persequebantur nec putabant se male agere, et ideo non peccabant. Nec propter hoc aliqui eorum damnati sunt, sed propter praecedentia peccata, merito quorum in istam caecitatem deuoluti sunt. Et inter istos erant electi illi pro quibus Christus orauit dicens : Pater, dimitte illis quia nesciunt quid faciunt. Nec orauit ut hoc peccatum eis dimitteretur, cum hoc peccatum non esset, sed potius peccata

praecedentia".

X. 203 Bernardi elenchus 13, DS 733. 207 Rom. 2, 6. 206/210 PseudoAthan., Symbolum Quicumque ; cfr Scito te ipsum 13, PL 178, 654BC. 215/216 Rom. 2,6. XI. 217/219 Bernardi elenchus 10, DS 729-730 ; cfr Guilelmi elenchus 12-13. 220/233 Cfr Scito te ipsum 13, PL 178, 653BD; 14, 655AB; Guilelm., Disputatio,

PL 180, 282B.

221/222 Ioh. 16, 6.

222/223 Cfr Gen.

3, 13.

230/231 Luc. 23, 34.

207 Athanasius] Anathasius I7 210/211 sola uoluntas a Deo aeternaliter A, aetetnaliter a Deo V 212 uel! oz. V 213 in aliquo eius uoluntas AV, sed eius uoluntas in aliquo ante corr. V 216 operta A, opus V 217 peccauerunt] Iudaei add. A 217/218 ignoranter crucifixerunt 7p V/ —— 218 culpae adscribendum quidquid V, adscribendum culpae quod A 220 Opponitur] Opponit V 221/222 obsequium se putabant A, putabant se obsequium 17 222 dicunt] domine (uz uidetur) V 223 quoniam] quando V 232/233 peccata praecedentia ip A

480

CAP. HAER. XII-XIV

XII. De potestate ligandi et soluendi. l.[Petrus] : ‘Illud quoque quod in Matthaeo legitur : Quodcumque ligaueritis super terram etc., sic intelligendum est : Quodcumque ligaueritis super terram, id est in praesenti uita, erit ligatum et in caelis, id est in praesenti ecclesia’. 2. Et post pauca : 'Huic sententiae qua dicimus Deum solum 240 dimittere peccata, Euangelium uidetur obuiare. Ait namque Christus ad discipulos suos : Accipite Spiritum. Sanctum. Quorum remiseritis peccata remittuntur eis. Sed nos dicimus quod hoc dictum est solis apostolis, non etiam successoribus eorum'. 245 9. Et statim subditur : ‘Si quis tamen successoribus eorum

235

conuenire hoc dixerit, ad modum

supra dictae auctoritatis

|A 249 va

hanc quoque exponere debet’. XIII. De suggestione, delectatione et consensu. 1. [Petrus] : 'Sciendum quoque quod suggestio non est 250 peccatum illius cui suggestio fit, nec delectatio etiam sequens suggestionem, quae delectatio inest ex infirmitate et memoria uoluptatis quae est in impletione illius rei quam aduersarius suggerit ; sed solus consensus qui et contemptus Dei dicitur, in quo peccatum consistit'. 25; 2. Et post pauca : ‘Nec dicimus quod uoluntas faciendi hoc uel illud nec etiam ipsum opus sit peccatum, sed potius, ut superius dictum est, ipse Dei contemptus ex aliqua uoluntate'. XIV. Quod ad Patrem proprie uel specialiter pertinet omnipotentia. 260

26 MA

[Petrus]: ‘Si potentiam tam ad naturam subsistendi quam ad efficaciam operationis referamus, inueniemus ad proprietatem personae Patris proprie uel specialiter omnipotentiam attinere quod non solum cum ceteris duabus personis aeque omnia efficere potest, uerum etiam ipse solus a se, non ab alio, existere habet, et sicut habet ex se existere, ita etiam ex se

habet posse'. XII. 234 Bernardi elenchus 12, DS 732 ; cfr Scito fe ipsum 26, PL 178, 673 seq.

236/238 Matt. 18, 18. 241/242 Toh. 20, 22-23. XIII. 248 Cfr Guilelmi elenchus 1o, 12-13 ; Bernardi elenchus 16 et 19, DS 736 ac 739. XIV. 258/259 Cfr Bernardi elenchus 14, DS 734. 260/266 TSch I, 50; Betn., Epist. 190, 1059A ; — tsch 57 ; Gualt. de Maurit., Epist. ad P. Abael. 3.

235 quoque om. V

2361igauetitis] ligaueris V/ — super terram om. A

237

ligaueritis] ligaueris V 241 Sanctum] et add. A 243 est om. A etiam om. V 248 et om. A 249 quoque] est add. A 250 etiam sequens A, consequens 7 ^ 255/256 faciendi hoc uel illud] hoc aut illud faciendi A 258/ 259 omnipotentia] omnipotentiam A 260 Si] itaque add. TSch 261 inueniemus] inuenimus 17 264 ab om. V 265 ex] a V 266 posse] Haec sunt

capitula theologiae, immo stultilogiae Petri abaelardi add. V

INDICES INDEX INDEX

AVCTORVM

ANTIQVORVM

INDEX

AVCTORVM

MODERNORVM

INDEX INDEX INDEX

31

BIBLICVS

AVCTORITATVM VERBORVM CODICVM

ET DICTORVM

ET ARGVMENTORVM MANV

SCRIPTORVM

Le

cgit

- ee [Petss.) c

Its

zu dus

o.

ari

eon "-

potare.

n

Sealy wl

Pg

car

be

e

agectye

wis

ua

GE

wx

LU

P

bs 2]

=

»

& Tiga (

E

Ig

ic:

i

H

joy

GM

so

we

are

os

ar

Eq

oT

Q

»

dex

*,

ne

-—

i

: (a

2 v

E

LI

uf

pc

iut st. 1 a

Ie

eel,

9 WILCDePHNa

Th

Tun

yee M

VAM

IE

P

uns

vum

SO

nad

C. "7

-

DIA

lu te

Uwe "i. fé). aw

à n

i

I

Mt. Dale

xaO nit

e

ane - d

omy Len

at!

ages

Ta

inpia ict imn,

ART

ED

i

NVGOTULRS

» pe

Paga

IA

á

1e

MENO 93

“gee

L

V^

í

P» wd

Aina

H

Wine

AUPHOYMDETIOBA kp

X

Ma AU voe

DEUS iniaam sone NES

B

IN

REGE ac tahaMEA

& T. "o

©)

ty Exige’

is

vane

M jas

-

2n E

,

oe

INDEX

BIBLICVS

Genesis : I, I-2

I, I

417

75> 91, 107, 108, 432,439

I, 2-3

433

1, 3-30

429

I, 3-8

107

129 1525

ECTY

1,5 ic ^t 1,6

75» 91, 439 75 108

16, 4-21 16, 22-30

171 166

1,2

75. 86, 92, 430, 440 ,

Deutetonomium : 122272 327

17,3

96, 446 133

21, II-I3

Tudices :

I Samuel :

a7)

79

I, IO

433

455

II, 14-25

171

I, 18-21

348

16, 14-23

106

I, 18

433

T3512

I, 26-27

1, 26

347

76, 418, 433

176

8, 1-9

132

17,50-51

17, 51

195, 217

INA 3, 1-6

73, 144 419

II Samuel : II, 2-5

3, 2-6 5.5

475 76, 434

25,16-17

3,8seq. 5, 8

347 427

3, 6

3, 13

3, 20

171, 418

479

434

III Regum :

4, 30-34 5,3 5, 5

6

76 76 434

7, 1-12 TOX2T T0527

TET

427

II, I-13

I7, 14 I8, 1

142 427

EE, 1-8 17, 7-8

25122 8, 7-8 II, 7-8

Aig, iP

142

3,3

210 95, 445 95> 445

95. 445

109 210 205

171

96, 444-445 ~ 139

I Paralipomenon : 9, 32 478

Exodus : 25 14. 25122

171

— 155

162

234, 238, 241 185

II Paralipomenon : GE 113

13502.

185

E2525

185

20, 21

II3

HEU)

33, 20

208

23, 13

241, 244

22504.

92, 440

Psalmi : 2, 7-8

87, 435

Leuiticus : 21, 18

II, I7

340

22, 28-33

96, 445

22, 28-30

136

134

Deutetonomium :

4, 32-37 750

140

140

7, 12-8, 20 158

II, 7-21

28, 28

180

149

214

Numeti : 22-24

Iob:

158

7,9

8, 8

366

153

9, insctipt. 295 II, 2

78

16, 15 1732

209 113

18, 7

IIj

21, I-2

77

235722

205

26, 9

294

484

INDEX

Psalmi :

32, 6 2259 355 7 35, IO 44, 2

44,8

50, I2-14 30, 13-14

61, 11 66, 7-8

68,35 71,5 12»:9 73, 12 79, 12 81, 6 89, 1 103, 24 106, 40 109, 3 IIO, IO 113, 13 118, 99-100 I2I, 3 127, 2 129, I 132, I 135, 5

138,5 138,7

138, 139, 140, 140, 142, 147, 148, 148,

8 12 4 5 10 20 5 7

148, 10

77, 89, 91, 108, 332, 434, 437, 439 79, 91, 249, 439 426 291

317, 320 74, 417 100, 269, 449 I15

161

77. 434 135 88, 455

BIBLICVS Prouetbia : 15, 12 219, 402 19, 25 219 22,1 177 D 2 113 25, 29 215 2025 246 29, I 219, 402

30, I 30, 4 Ecclesiastes : I8

209

205

ca

88, 121, 436

109 109

7,24-25 7526-27. 7, 29 8, 16-17 9, I

209 171 172 209 209

284 258

345, 427 204

88, 455

184, 207

356, 357 T7. 434 153 103 224 152

79, 429 98, 448 93, 441 95, 441 202 205 219, 402

85, 430 I40

359 135 135

Prouetbia : 126 113 205 3, 24 205 3, 32 6, 23 219 6, 26-28 I71 7, 10 7, 22-27

8, 12

8, 22-30 9, 17 IO, I2 IO, I9 IO, 22-31 L2 ST 15, 5 DS

209

I, 12-13

Canticum :

4,9 Sapientia : I, 1-4 1, 5-6 1,5

1, 6 1,7

162 207 92 440

85, 430 92, 108, 440

aur 2T

154, 187, 190, 191 78

2, 18 3, 13-14. 4, 1-2 4, I 4,7 The) 7, 17-21 7» 23

93, 442 172 170 172 183 210 210 92, 440

9, 14-16 O TS

7, 4-7

89, 437 89, 437

210

208

9, 17 12, 17

92, 440 440

13, 9

348

16, 24

365

Ecclesiasticus :

171 171 171

I, I I, 3-5

80, 93, 435, 441 80

436 436

4, 29

I, 3-4

435

9, 1-3 10, 15 19, I-2

172 202 172

466

89

403 89

219, 402 219, 402

219, 402

78

20, 32

367, 370

24, 4-8

89, 437-438

24, 5

24, 12-13

25, 17-36

323, 332

90, 438 172

INDEX Ecclesiasticus : 31, IO-II 197

31,10

564

39, 1-5

186

57, 25

42, 12-14.

47, 13

51, 14

Isaias : 2, 3 5, 20

6, 3

259 9, 1

9, 6

185 172

90, 438

94, 442

é

109

198

TT. 107, 434-455

215 427

126, 291, 295

TD

92,

shies

263

102,

120,

254, 307, 440

14, 12

23, 4

198, 202

142

26, 10

209

40, 13

76, 433

53, 60, 60, 61,

88, 216, 436 291 291 92, 440

48, 16

8 1 5 1

leremias: te 9, 21 II, 20 17, 10 20, 12

92, 440

142 156, 162

366 366 366

Threni :

25051 Ezechiel :

166

$5

109

35, 11

257

Daniel : 3, 92

128

Osee :

139,

196,

BIBLICVS

32, 36 13. 24-30

15, II 15, 18-19 jy 31 17, 5-6 18, 9 I9, 12 19, 19, 19, 20, 29 225 25, 23, 255

I9 24 29 9-12 37-40 29 IO I5 57 36 42 44 50 12 15

24, 24, 24, 24, 25, 25; 2$. 15-28

123

Ionas: 12512

166

25; 41 255 46

90,438

26, 38 seq. 26, 55 28, 19

52

Matcus

Habacuc :

2,3

367

Matthaeus : 1327 200

I,

243 136 166 150

365 173 402 86 150 148

194 557 401 401 401 401 285

401 401 357 357 295

365

92, 440

:

3

I, IO 1, II

4,

181, 403 298 18 78

480 158

18, 18

IX;T

Michaeas :

485

Matthaeus : 2, I-I2 134 78 5; 3 298 5; 12 16 5; 16 136 35 I7 5» 8 145 152 5» 14 » 16 369 162 "E 18 5» 48 319 21 188 6, 22 369 161 6, 24 6 201 T» 158 T» 13 T» 22-23 95> 445 8, 29-32 135 IO ? 18-19 195 10, 20 88, 327, II, 5 243 I 25 206 T2, 32 95, 441 12 > 34 18

II-12

79 86 136 116

331, 436

486

INDEX

Matcus :

9, 7 IO, 25

136

365

86 327 31-32 150 14, 34 Seq. 295 T2

30-31

1578

222 3,4 3, 17 2522 4» 41 6, 19

6, 45 9, 35-36

10527 12) TO I2, 55 12, 49 14, 35 T0325

I9, 22 20, 58

21, 14-15 22, 29

23, 34

25,46

425 340 142 79 go 291 79

298 86, 136

135 330

78

8, 40

8, 42 105 2405) II, Tle II, I2, 14,

14, IO

14, 16 14, 17

14, 21

14, 26 14, 29

15, 13

15, 22

15, 26

93, 441 170 86 161

16, 13

365

346

85, 423 409 329 323 oe

365

49-51 121 5 O-HLl | T27 5I 155 49 85 6 328, 329

136 86, 150

85, 98, 423, 447

254

328, 329

209

331

408

292 426

313, 328, 329, 330, 331, 332

16, 6

479

16, 14

120

328, 329

16, 27

323

17, YI

425

17, 24

184

19, II

197

121 195 425

20, 22

330

425

20, 28 20, 29

407 408

479

Iohannes : EOUT-2IS Lo) ee

I, I-14

Iohannes : 8, 28 8, 32

II, 43-44

Lucas :

1,7 X2 I I, 4I 1, 76

BIBLICVS

124

340 78, 79, 295, 414, 428 IOI, I2I, 144, 417

294, 427 291

93, 442 292

96, 120, 125, 427, 446 79, 428

86 294

182, 293, 420

317, 321 323

285 241

87, 237, 317, 321, 431 365 294, 426

426

423 IIS

291, 310, 313

20, 22-23

Actus apost. TT org 2, I-4 2, 5-4 23 40022 5, 3-4

331, 480

8, 20 12» 2 125022

: 150 295 109 292 86 150 95, 441 139 95, 441 171

15, 28

93, 441

LGpyoe 17. 28

212, 238 05531102,

17, 23 seq.

132

121,

0125

137, 356, 445 Ad Romanos 1357 I, 13-15 T2827 ES 19-215

I, 19-20 I, I9

I, 20

I, 21-23

: 86 I4I 409 9553.47,

138, 305, 443

139, 345, 444

94, 135, 139, 269, 442 159

12/2

INDEX Ad Romanos

:

I, 21-22 I, 24

204 204

1, 26 2000

204 348

2, 6

Apes 3, 19

3, 28-30

I4I

,

IO, 31

405

IX, 7

418

II, 16 II, 19

201 298

De Bin HAS 12716 UL, CT 12,12-27 ue, S

403 135 356 329 109 152, 368, 369 120, 208 407, 409 410 132

4, 3

141

4, 17

196

(bI a

475 475

15, 13 14, 5 15, 55

49-11 I4I 4; 14-15. 141 5,6

$/9-10 5, 10

5, 12 6, 4

125

478 426

res 7 WAT 8, 24 8, 28

211 299

8, 8, 9, 9,

TT, 294, 321, 434 409 356, 558 285

32 35 19 32-33

10, IO

487

I Ad Corinthios : IO, II 298

479

| ali 137

BIBLICVS

345

II Ad Cotinthios : 1002 86

3, 18

409

Grn

188

5, 6-7

IO, 5

409 186

Ad Galatas : I, 8-9

327

Ti 20

206

2420

294

14, 5

297

4, 4-5

15,4

187

I Ad Corinthios : 1085 86 I, I9 206 I, 20-21 206 10020 245

I, 24

115, 139, 319, 426

1, 26-31 I, 30

206 291

2» TT

206

2,14 3, 6

207, 414 II5

5, 16

3,18-19 3, 20-21

4,7

4, 20 Gh

92, 440 206 206

206 200 170

7.5574 05 xg 7.4 174 TUS CORTO 7,21 174 7,25-26

170

Haro

174

tech)

He

7, 38-40

7, 39 8, 1

170

174

197, 203, 444

8, 4

226

8, 6

75, 405, 432

9,I

202

4, 6

294

331

Ad Ephesios : 2, 20

285

4, 6 4, 25

108, 422 109

4, 28

159

6,4

188

$,3-4 — 154 5, 30 109

Ad Philippenses : 12023 176 2, 6-11 125

2, 6

99, 448

2,8

293

2, 7

294

3, 20

156, 176

4m

215

Ad Colossenses : IIS 2235 321 I, 18

109

2,8

200, 205, 443

20

447

5, I

292

4, 6

202, 299

I Ad Thessalonicenses :

5.23

134

II Ad Thessalonicenses : BUE 163

488

INDEX

I Ad Timotheum :

BIBLICVS I Petri:

2; 18

209 292 299 202, 300 115

55

205

1,05

208

2,4

357

TET 2292

364

3, 15

2, I4

2, 15

418

6, 20-21

201

6, 20

283

II Ad Timotheum : EU 201 2, 16-17 201 2, 22-25 201 biting) 298

3,5

298

Ad Titum : dua 132 3, IO-II . 203 Ad Hebraeos :

3, 15-16

II Petri :

2 Pape 3,3

I Iohannis : 2, 18-19

4, 8 yeah

115

Iudas :

311

17-I9 22

TIT

211, 404," 406, 407, 408

299 299

Apocalypsis :

Iacobus :

Lg 1, I9 $52 3, 17

298

499 499 86 271

4, 16

e

367

209

BANG 2572

7,5

10, 37

2127,

298

233 405 405 174

1.58

14,4 I9, 15 se, (6) 215022 2233

144, 405 173 84 144, 405 84 144, 405

INDEX AVCTORVM ANTIQVORVM Abaelardus,

Petrus, referentiae ipsius Abaelardi: Dialectica 290; Grammatica 343; teferentiae editotis :

130-132, 137, 142-143, 145, 161, 164,

"Apologia contra Bernardum 43, 44, 81,

203, 205-208, 213-220, 223-256, 259-

225, 419, 424, 458, 460, 461, 462, 465, 468, 469 ; Collationes 41, 44, 47, 75,

264, 266, 267, 269-271, 273-275, 277,

184, 185, 392 ; Comm. Rom. 41, 43,

44, 47, 72-73, 77, 81, 196, 317, 348,

349, 369, 392, 419, 435, 460, 463, 464,

467, 468, 475-486; Confessio fidei *Yniuersi 177, 460, 461, 466, 468-

108, 109, 112-117, 122, 124-126, 128,

180-181, 184, 185, 194-197, 200, 202,

279-286, 288-294,

296, 297,

307, 323,

325, 335. 337-340, 345, 346, 387, 389, 393, 394, 596-598, 405, 416, 418, 425, 426, 429, 430, 432-446, 449, 450, 467.

309 ; Epist. VII 34, 42, 44, 47, 48,

Adrianus I papa 29, 200-201. Alanus ab Insulis 455. Albericus Remensis 235, 301, 467. Alcuinus 83. "Ambrosiaster 29, 99, 100, 212, 364-365,

Epist. XIV 246; Epist. contra Ber-

Ambrosius Mediolanensis 29, 72, 142, 160-161, 182-184, 200, 201, 211, 215,

nardum 43, 460, 462, 466 ; Exbortatio ad commonachos 44, 46; Grammatica

Anselmus

469 ; Dialectica 42, 43, 44, 46, 227, 228, 284, 285, 288, 289, 290,

2305,

52, 125, 126-127, 178, 179 ; Epist. XIII 78, 80, 113, 184-185, 295, 428 ;

44, 46, 343, 344 ; Hexa. 33, 42,45, 44, 45» 47, 48, 51, 53, 390, 392, 429, 446-

447; Historia calam. 29, 42, 44, 46,

47, 48, 235, 301, 401, 402, 414, 467 ;

Logica ‘Ingredientibus’ 46, 228, 252, 269, 285, 286, 305, 309; Sczto fe

ipsum 43, 44, 47, 49, 196, 369, 392,

461, 464, 479, 480; Sententiae |philosophicae| 412; Sermo I 44, 45, 47, 48, 51, 52, 80, 390; Sermo XXIII 177; Sic e£ Non 7, 8, 17-18, 20, 30,

32, 37, 42-44, 48, 51, 52, 54, 56, 72, 83-89, 95, 96, 98-100, 110, 120, 137,

144, 166-169, 183-185, 194, 198, 208, 211, 212, 214-216, 221-225, 235, 238, 240, 245, 256, 262, 270-273, 277, 278, 300, 310-313,

46;

TChr

Cantuariensis

12, 29, 304,

333-334.

Anselmus Laudunensis 12, 467. Atistoteles 16, 29, 196, 199-200, 233,

238, 239, 243, 255, 256, 269, 287, 295, 312, 313, 345, 355, 368, 427.

Pseudo-Athanasius 231, 273, 274, 286, 289, 328, 410, 479. Atto Vercellensis 29, 188-189. Augustinus Hipponensis 7, 8, 16, 18,

29, 31, 32, 42, 45, 48, 50, 51, 52, 7273, 78, 80, 85, 87, 92, 95, 97, TOI, IIO-III, 113, 119, 122-126, 134-135,

137-138, 144-150, 153-155, 158, 164168, 177, 179, 184-186, 190, 192, 198,

229, 268, 316,

202-205, 208, 215-218, 221-232, 235,

422, 430, 431, 436, 443, 444, 447-449, Soliloquium

223, 317, 320-321, 322-323, 333, 376.

203,

317, 319, 321, 326, 339, 341, 356, 361-365, 402, 403, 406-410, 412-415,

460;

422, 448-449.

5-372,

383, 384, 386-498, 401-406, 412-416, 418, 419, 422, 423, 425-451, 467; tsch 18-19, 24, 25, 30, 33-36, 42, 44, 45, 47, 50-54, 56-58, 61-62, 65, 74IOI, 137, 202, 204-205, 218, 293-295,

307, 341, 362, 373-451, 460, 467, 480 ; TSch 23-25, 27-30, 33-473 49-54, 56-68, 73-138, 145, 147, 153-154,

238-241, 257-261, 263, 268-269, 271,

272, 274, 275, 277, 282-284, 291, 294,

295, 299, 303, 304, 310-311, 313, 319322, 330-332, 339-341, 345, 349-350,

355» 356, 362, 364, 365, 368, 369, 376, 385-391, 404, 414-415, 421, 428-431,

440, 443-444, 446-447.

Pseudo-Augustinus 29, 51, 75, 83, 195,

300, 312, 323, 330, 388, 389, 406, 407408, 413. Basilius Magnus 376.

184-191, 194, 196-198, 202-205, 209, 210, 214, 217-218, 220, 224, 225, 229,

Beda Venerabilis 18, 29, 339. Berengatius Turonensis 406. Bernardus Catnotensis 47, 48, 502. Bernardus Claraeuallensis 42, 44, 53,

347-359, 361-364, 380-385, 387-390,

Bernardus Syluestris 153. Boethius 29, 90, 91, 104-106, 120, 129-

233, 235, 237-253, 257, 262, 272, 280, 293-295, 297-304, 307, 322-342, 345, 392, 394-398, 400-451, 457, 459-464, 466-469, 473, 474 5[Sum 13, 24, 25, 28, 30, 33, 34, 56, 37, 39, 41-47, 51, 54, 56-68, 71-80, 85-97, 100-102, 104,

81, 455-469, 473-480.

130, 148, 154-156, 190, 196, 202, 214,

216, 225, 227-229, 233, 240, 242, 243,

249, 252-253, 256, 257, 262, 263, 270, 271, 274, 279, 280, 287, 295, 309-310,

490

INDEX AVCTORVM ANTIQVORVM

360, 367-368, 370, 382, 410, 427, 438,

446.

Capitula haeresum Petri Abaelardi 44,

453-480.

Cassiodorus 29, 77, 115. Cicero, M. Tullius 29, 94, 110, 111, 138,

148, 151, 154, 159, 168, 192, 194, 197,

199, 240, 245, 309, 348-349, 351, 443.

Clarembaldus Atrebatensis 20. Claudianus Mamertus 382. Pseudo-Clemens Romanus 152. Cyptianus 29, 192. Cyrillus Alexandrinus 29, 328, 329.

Decretum Gelasianum 8. Didymus Alexandrinus 29, 328, 329. Pseudo-Didymus 34, 128-129. Dionysius Cato 111.

Flauius Iosephus 29, 157, 159-160, 211. Gennadius Massiliensis 29, 31, 32, 48, 51, 52, 83, 110, 120, 183, 204, 237,

278, 311, 388, 389, 391, 392, 403, 413.

Gerlandus Bisontinus 303. Gesta Romanorum Pontificum 130. Gilbertus Vniuersalis 233, 257, 302. Glossae anonymae in s. scripturam 17. Godefridus abbas 456. Godefridus Babion 380. Gregorius Magnus 29, 51, 52, 79, 85, 86, 107-108, 113, 121, 135, 142, 180, 189, 191, 214, 241, 242, 256, 295,

300, 301, 317, 319, 320, 323, 324, 326,

370, 385, 386, 388, 389, 391, 407-408,

413, 415, 428, 430.

de Mautitania

I9, 42, 50,

307, 381, 383, 384-385, 387, 389, 392, 401-402, 422-423, 431, 466-467,

480.

Guigo Carthusianus 456. Guilelmus de s. Theodorico 44, 404,

D 456, 458-461, 463, 465-469, 473480.

Hermes-Mercurius 13, 25, 97, 98, Tor,

315,445, 447, 449, 450.

Hieronymus

29, 88-89, 107-109,

II3-

I14, 123, 129, 132-134, 136, 137, 143,

148-149, 151, 152, 156-163, 165, 166, 173-178, 180-181, 186-188, I90-I9I,

215, 278, 299, 300, 357, 363, 376, 436,

442.

Hieronymus 29, 31, 317, 321, 322, 333, 341, 362, 422.

Hilarius

Pictauiensis

Honorius Augustodunensis 17. Horatius 143. Hugo de s. Victore 19-20, 578, 379,

457-

Iohannes Chrysostomus 29, 311-312. Pseudo-Iohannes Chrysostomus, fotsan Iohannes Medioctis Neapolitanus 29,

316, 329-330, 356-357.

lohannes Diaconus 81, 182, 419.

loscelinus Bituricensis de Vierzy 49, 302. Isidorus Hispaliensis 29, 51, 77, 84,

148, 189, 204, 268, 272-273, 291, 299300, 388, 389, 412, 417, 435, 444.

Tuo Catnotensis 29, 187, 188, 189, 200, 328.

Tuuenalis 363.

Ephrem 29, 321.

Gualterus

Hildebertus Cenomanensis 380. Hilduinus 215.

29, 98-99,

334, 376, 447-448, 449.

224,

Lactantius 13, 126-127. Leo Magnus 29, 272. Leo papa III 54, 326. Liber miraculorum beati Benedicti 130. Liber pontificalis 326. Liber sententiarum. Abaelardo adscriptus 460, 461, 463-466. Lucanus, M. Annaeus 212-213. Mactobius 9, 25, 29, 34, 84, 100, TII 114, 116, 118-121, 124, 143, 152, 154, 157, 159, 168-169, 211, 212, 213, 238,

280, 287, 315, 336-558, 417-418, 450.

Martius Victorinus 148. Pseudo-Maximus Taurinensis

29, 81,

82, 84, 419-420, 424. Nicolaus papa I 300.

Origenes 29, 99-100, 269, 357, 449.

Otto Frisigensis 42, 45, 46, 468-469. Otto de Luca 379. Ouidius 141, 198. Pelagius 230, 256, 259, 331. Philo 29. Plato 25, 29, 46, 73, 82, 91-92, 96, 101-

IO4, 108, 109, III, 112, 116, 117,

123,124,144, 195,

208,

147,150,

212,

237,

157, 169, 192,

239,

242,

318,

335. 337. 538, 341, 349, 359, 361-362, 366, 417-418, 439-440, 446, 450-451.

Plotinus 157, 169.

Porphyrius 29, 227, 239, 246, 250, 251,

253, 343. Priscianus grammaticus

29, 242, 255,

261, 284, 286, 301, 335, 418.

Pythagoras 110, 147.

INDEX AVCTORVM Quoduultdeus 80, 96, 97, 125-126, 295,

315, 428, 445-446, 447, 449, 450. Rabanus Mautus 29. Roscellinus Compendiensis 246, 276.

231, 244,

Sacramentarium Gelasianum 326. Saluianus Massiliensis 110. , Sedulius 412. Pseudo-Seneca 29, 129. Sententiae Hermanni 28, 381-383, 460. Sidonius Claremontensis 179. Statius, P. Papinus 77, 213. Stephanus Langton 377. Suetonius 29, 181. Symbolum apostolorum 293.

491

ANTIQVORVM Symbolum INicaenum 316. Symbolum Toletani I 83

'Tetentius 156. Themistius 240. Theodoricus Carnotensis 20, 47, 153, 302. Thomas Mautiniacensis 44, 225, 319,

460-462, 465, 467, 474Valerius

384,

Maximus

29,

31,

123,

151,

155, 163, 164, 177-178, 179-180.

Vetgilius 29, 108, 118, 120, 126-127,

134. Vitae patrum 383. Viger Andegauensis 49, 233, 257, 301. Xenophon 162.

INDEX AVCTORVM MODERNORVM Acht, P. 335.

Buytaert, E.M. t1, 29, 38, 39, 41, 42, 47, $9, 392, 469.

Capelle, B. 457.

Collon, M. 16, 21.

Cottiaux, J. 44, 46, 49.

Cousin, V. 18, 24, 458. de Montfaucon, B. 8.

Denzinger

H.:

Denzinger-Umberg

463-469, Denzinger-Rahner 468-469, 4t 458,

459, 468-469.

de Rük, LM. 49.

Duchesne, A. 23. Durand, U. 25.

Mabillon, J. 457, 462, 465. Martene, E. 18, 21, 23, 24, 379.

Martin, H. 455. Meyer, W. 461.

Migne, J.P. 20, 24, 28, 458. Mohlberg, C. 379. Monfrin, J. 42, 44, 47, 49, 467.

Muckle, J.T. 34, 42, 48. Murray, A.V. 462, 463. Mynors, R.A.B. 1o, 12.

Ostlender, H. 32, 380-382, 384, 386, 387, $93.

Or, L. 19.

Ottaviano, C. 24, so. Portali, E. 5o, 46r.

Rivire, J. 458, 468-460.

Rochais, H.M. 455. Ruf, P. 460.

Stegmüller, FL 12, 16-17, 20, 377, 378, 379 Stoelale, R. 46.

Tosti, L. 24.

Wan den Eynde, D. 32, 44, 46-47, 48, 378, 380, 581-582, 384, 386, 387, 390, 408,

Vattasso, M. 456.

Waitz, G. - de Simson, B. 42, 468.

Leclerog, J. 455, 457, 460-462, 464, 465, 469.

Watzl, H. 377. Weisweiler, H. 375, 386. Wilmart, A. x4.

INDEX AVCTORITATVM ET DICTORVM Hic index auctoritates omnes omniaque dicta, quae in TChr et tsch occurrunt, pet prima et ultima uocabula exhibet, indicatis, in quantum fieri potuit, fontibus € quibus sumebantur. In columna ultima quoad TChr absolute ad libros et numeros paragtaphorum referebatut (e. g. IV, 37 = TChr IV, 37), quoad £scb autem ad numetos paragraphorum, praemissa abbreuiatione tsch (e. g. tsch 55). Lj

Ab habitu quidem ... caecus factus rursus uidet. Absit ergo in Filio ... temporalis agnoscitur. Absit ut de ote ... se facere uoluntatis. Absurdum tibi uidetur ... Deo esse possibile. Accidens dici non solet ... substantiam diceretur. Accidens est quod adest ... subiecti corruptionem. Ad id quod agit ... Pater auctor est. Adiiciendo quis difficultatem ... quis enarrabit ? Ad Moysen dicitur ... misit me ad uos. Ad tempus ualet haetesis ... et probati sint. Aeternum est quod origine caret. Alexander continentiam ... Diogenem diuitiis. Aliud est Deo (Deum) esse, aliud Patrem esse.

Aliud est esse, aliud ... nequaquam posse. An forte Platoni potius ... urbe pellendos. Anima ergo cteans sibi ... prima, animauit. A nonnullis patribus ... non prodest quidquam. Apostolus dicit imaginem ... non potuetit. Apud Graecos philosophus ... gloriatus est. Argumentum est ratio ... argumentum esse potest. Atheniensibus loquens ... uestri quidam dixerunt.

"Aristot.

III, 128

ps. Hieron. V, 35-b ; tsch 55 Hieronymus 3322 "Augustinus V, 40 "Augustinus III, 80 Porphyrius III, 82 Hilar. Pict. Y, 65 ; tsch 118 Hieronymus 1, 40; tsch 87 Gregor. Magn. IIL, 123-a Hieronymus IV, 74-b Boethius I, 46 ; tsch 93

Valer. Max. i572 "Augustinus WIL, 171, 183 ; IV, 57

Gregor. Magn. III, 123-a Augustinus 1L, 54 ;IL, 125-a Macrobius Cassiodor.

Lzrxtr I, 104-a

Ambros. Mediol. III, 70 Hieronymus 11/75 Boethius tsch 20 "Augustinus Y, 58, 122 ; II, I2 ; tsch 105, 108

Audiamus quid ... admirabilis consiliarius. Audio uos dolere ... munus seruo tuo. Aufer hinc argumenta ... quam uoluptas. (Aulus ...) prauo consilio ... Catilinam genuisse.

Quoduulideus Ambros. Mediol. Ambros. Mediol. Valer. Max.

I, 126 IL, 114 Dix Il, 48

Baptizatis tantum ... sacramenta complentur. Bardesanes, uir Babylonius ... arbitrari sitam.

Gennad. Mass. Hieronymus

EL, og 53x25

(Caritas est) motus animi ad ... propter Deum. (Caritas) minus quam ... esse caritas possit. Cauendi sunt libri ... usus assumpta. Certe Romanus populus ... matitumque construxerint. Certe ut Dominus hominis ... mutatione, non sua. Cherubim et seraphim ... Patrem nisi Filius.

"Augustinus Gregor. Magn. Isidor. Hisp.

AES: IV, 117 i524

Cicero, rogatus ab Hirtio ... pariter dare. Claudia uirgo Vestalis ... trahere nequiuerant. Cognatos, de quibus loquuntur ... esse sermones. Collaudant eum et insensibilia ... Deum laudamus. Confundentes Arrium ... proprietate distinguimus. Consensus significatio ... manans de consolatore. Constat eum imperitorum ... nullus potest. Contemnis aurum ? ... ipse mergat a uobis. Crede quia a Deo ... nisi quod Dei est. Credere iussum est, non discutere permissum. Credimus et in Spiritum ... Patre procedentem. Credimus et in Spiritum ... procedit proprie. Credimus Spiritum Sanctum ... Filium procedentem. Credimus unum esse Deum ... Deus procedens.

Hieronymus

Il, 94

Augustinus Ambrosiaster

III, 169 Il, 45

Hieronymus Hieronymus Boethius Isidor. Hisp.

IL, 101 II, 106 III, 126

Pelagius

tsch 110 Ii, 165

Iuo Carnot.

IV, 126-a

"Augustinus Hieronymus Ambros. Mediol. Ambros. Mediol. Pelagius ps. Hieron. Gregor. Magn. Gennad. Mass.

IL 75 IL, 69 IV, 115-a Ii, 50 IV, 132 IV, 134 tsch 30 IV, 95

494 — INDEX AVCTORITATVM ET DICTORVM Credis, inquit, in Dour ...omnipotentiam Pater. Credituri non fide ... tesurtexisset refecta.

Bs. Max. Taur. T 25 ; tsch 4$ clsguositmuen th re igneum Hermes Püs

|

Y xen TW,a5 X xo;

hor Veni tiet ne I,35

Brettaes Greer, Man.

tsch 29

Bet

TW, x48

Plate

Ler

Henna

ns

Biever

JL x22

gnis Iiurenwmus Ree es

12e XL x:8 m. IV. 1^

Orgemes 1, 6p; IV, 85 tech

IV,pee

emet

Demotionis Denique

adum

Bene Dapsisset. ... esse communia,

ie IW, 6c;

isch JO Iano YÀ, 165 Bs. Climns I 1l se Um eria 152; Th75 ps. Eom. TW, 134 red, Eugnens NH x2x tages Aegan

Nn, 3o TW, 4t, 45

ignem

lera

Seems agama gnis

I 1:6 he TW,95

Vergilius

Le

bsMacnadixs Anguetin, 0 Nas IV, 140 Poems

À xx$

Cassin. Angas —

Lia Le TW, x12-a

Lm Wy 38, 35 :

Piece agate

IV, 97

X, G23 tsch 125 a. efiam potest. e der. qu e E Dimersitss autem à .. fnÉsCet.

Eiwromumus Eiuronwvsus gustus ages Barumems mires. Meaiul.

Greer, Magn.

Tae Carme. lagu Deo

Xx

S

viklebatur.

Dem intelligatur quod ... est quid uocetur. Demi

saltem ... esse nec Filium.

tages

Lagos

gases

TH, xo4 IV, pec i, 1x7 HL saa Lop XL, x14

IV, x09

TV, 126-2 X, 42

XL 38

IV, ax Uxx

INDEX AVCTORITATVM ET DICTORVM

. 495

Hieronymus

Ii, 4

Augustinus Boethius

IV, 149 IV, 93

Auguitima — 1,55 ;teh 75 Gregor. Magn. X, 19 ; tech6%

AugurWUE Ciro —

L 57 ; tach 104

Cone. Cartbag, Con. Tolet. I

Exigus et ftagilía ... Petatums hanc sede. Ex índíuidua semperque ... scindere putatur. Ex Patre nascendo ..- aitissimmi prodíui. Exstant et luliani ... scientiam ectíptutarum. Ex te natus ostenditur... significet zuctorem, Ex teper eum Sanctus Spítítus tuus est.

TV.

L 127

1E, 124 L 27

A nguttinus

tsch 12

Tridor. Hisp Hieranymut

IL 49 V, 55-d

A:Àmbros, Mediol. La III

IL, 114 IV, 122

Horatius Augustinus Ángutlinus

IL, 69 tsch 19 IV, 97

VÀrkstoteles

TH, 11

Aristoteles

|, 47, (V, 96)

Maerobius Maerobtus Hila. Pit. A uguttinut

Plato

L L X,6$5;t9ch IL

Amro, Mediol

Hieronymus

110 110 11$ 127

L 75

WV, 1154

IL 5

Hil. Pit.

I, 65 ;tsch 11$

Hil. Pitt.

IV, 126

Ovidius Hieronymus

Ill, £c IL 99-100

ps. Aupstin.

"Augustinus

1, $;tsch 76

tsch 19

Hila. Pitt. IV, 156 Hila. Pid. I, 67; tsch 120 AÀungustinus IV, 155

Augustinus Prinianut

IL, 24

IV, 139

Antrosiasta Y, 66 ; tsch 119 Thesphrattes IL 100 ps. tbanas. tsch 23 Hieronymus IL xox Mazrobius IL, $$ Isidor. Hisp. IH, zz

Z 7

IV, 74-b

Ill, 1$ ; tsch 9

Quoduultdeus Y, 61 ; tsch 114

Hi ueto, quos merito ... nonmnisi propter ipsum.

Hoc dixit etdenm ... . animar

COIDITÍSCUETAt.

"Asgustinus "Augustinus Augustinus

65 V, 4o I, 55

Augustinus

IV, 41

Plats

Augustinus VAuguitinut

Gennad. Mass. Maerobius

L 71

tsch 25 tsch 107

IV, 28 HT,

Lu

496

INDEX AVCTORITATVM

ET DICTORVM

Hypsictatea Metridatem ... eius interesset.

Valer. Max.

Tam si ad eorum ... uiuificans spiritus. Idem est sapere quod esse. Idem in symbolo ... ueritas Christus est. Ideo Deus in homine ... cognosci non potuit. Ideo prohibetur Christianus ... libentius capiendo. lerusalem in medio mundi ... in medio terrae. Illa autem definitione ... ciuitates appellantur. Illud bonum cuius ... fit in mundo. Imago docet non esse dissimilem. Impossibile est, quo ... impossibile comitatur. Incerti Iudaea Dei. Indignum uehementer existimo ... tegulis Donati.

"Augustinus "Augustinus Iuno Carnot. Isidor. Hisp. Isidor. Hisp. Hieronymus Macrobius "Augustinus Ambros. Mediol. Boethius

In exordio Prouetbiorum ... philosophorum sunt. Ingenitus porro quid est ... sit ostenditur. In hac Trinitate alia ... eadem et relatiua. In intellectu sacrae ... sponsae proficiunt. In libro sancti Iob ... pietas est sapientia. In nomine sanctae et indiuiduae Trinitatis. In omnibus identitas mater est satietatis. In principio erat Verbum ... non possunt capere. In principio erat Verbum ... ratio dicitur. In principio erat V. ... totum audiunt singuli. In principo erat V. ... significat et rationem.

Hieronymus 1, 102 ; IL, 119-a "Augustinus TII, 64 Isidor. Hisp. IV, 15 Gregor. Magn. err

In Sancto Spititu tuo ... per eum misso. (Insignis est indolis) ... quod clausum est. In sole etiam calor ... splendor illuminet. Interrogamus quid hypostases ... a Christo est. In Trinitate diuina nihil ... impar est. Intueris sine initio ... uitae neque finem. Iosephus duos libros ... bibliothecam euoluerit. Ipse Dominus noster Iesus ... Spiritum Sanctum. Iste est Spiritus procedens ... prout uult. Istum nondum haereticum ... tenebat elegerit. Istum Spiritum Sanctum ... mores uestros bonos. Istum unicum Dei Filium ... habere dicimus. Itaque consequenter cuncta ... effici uoluit. Itaque credendum est ... Patris esse et Filii. Itaque substantia ... nominibus distinguuntur. Item qualitas et cetera quae euenire queunt. Iustus ex fide uiuit ... tribulatio an angustia. Latet omne uetum. Legant episcopi atque ... scorta conuertit.

Legatione fungor gregis ... exiit sonus eius. Legimus de beato ... intenderet figmentis. Legimus in ueteribus ... emente se fuit. Lingua mea calamus ... sine transitu genetatut. Locus a contrario ... uidetur esse similis. Loquendi causa de ... solet intelligi. Lucretia, a Tatquinio ... attulerat interemit. Magna eius potentia est non posse mentiri. Maxime autem proprium ... suscept. contratiorum. Melius accurantur quae ... mundus administratur. Melius est semper natus ... semper igitur natus.

Mens agitat molem.

Lucanus Gregor. Magn.

"Augustinus

Il, 107 II, 106-a IV, 116 IV, 126-a

IV, 61 Il, 124 I, 9o IL, 51 V, 35-c Ill, 7o W338

III, 45 II, 126 ; IV,

II-42

liturgia tsch 55 Cicero IIl, 133 "Augustinus tsch 34 "Augustinus TV, 66-b ; tsch 67 "Augustinus V, 16-a Quoduultdeus [215 0bVS 66-b ; tsch 67 Hilar. Pict. IV, 136 "Augustinus III, 8-e ZAugustino tributum IV, 82 Hieronymus IV, 29 Leo Magnus IV, 14 Iob. Chrysost. IV, 95-a Hieronymus Il, 5 ps. Augustin. IV, 131 ps. Chrysost. IV, 130 Augustinus Il, 23 ; tsch 9 ps. Chrysost. III, 130 ps. Chrysost. IV, 103-a Plato Il, 29 ps. Chrysost. IV, 130 Pelagius III, 165 Boethius III, 86 "Augustinus tsch 19 Macrobius Hieronymus Hieronymus

"Atto Vercell. Hieronymus Gregor. Magn. Boethius "Augustinus Valer. Max. Augustinus

III, 42 Tis r22 I, 8 Il, 123 Il, 65-a IV, 105, 112 DV TT [V3 27 Il, 107

Wass:

Aristoteles Cicero

Teron V, 6

"Augustinus Vergilius

IV, 109 ID*crs

INDEX AVCTORITATVM Mentiris, ait, Ciceronianus ... et cor tuum.

Metellus uxorem quam ... et delictis aperit. Mihi impossibile est ... discutere quemadmodum. Mirantur quidam ... per interpretem didicit. Multis exemplis doceti ... caritas nuncupati. Multis exemplis doceri ... et Filius caritas. Multis libris disseruerunt ... quidquid est. Mysterium Patris nec angeli p. comprehendere.

Naturae quidem ordo ... firmetur assumit. Nec cogetis inuitus ... ipse maior esse. Nec moueat quod Spiritus ... ille Dominus. Nec possumus dicere ... procedere Spiritum S. Nec Samson aliter ... illum miracula faciebat. Nec tamen eo quo ... a postgenita regi. Ne doleas si hoc ... eam in corde suo. Nefas est autem dicere ... etiam substantia. Nemo ad se ipsum caritatem habere (dicitur). Neque enim Deus omnipotens ... et de malo. Neque enim Deus ullum ... usibus commendaret. Neque enim ita ... haeretica praetermittens. Neque enim ob aliud ... impeditur effectus. Neque enim quisquam ... effugies peccatum. Neque enim ueraciter ... impeditur effectus. Neque ipsum non natum ... aeterna natiuitas. Nihil differt dicere ... ambulantem esse. Nihil fit cuius ortum ... ratio praecedat. Nihil incotpoteum ... naturae sunt (incorporei).

ET DICTORVM

497

Hieronymus Valer. Max. Ambros. Mediol. "Augustinus "Augustinus "Augustinus "Augustinus "Ambros. Mediol.

T1523 I, 103 III, 50 I, x18 tsch 73 I, 36 IV, 113 III, 5o

"Augustinus

iI, x ; IL, 13-a

"Augustinus "Augustinus "Augustinus "Augustinus Plato Hieronymus "Augustinus Gregor. Magn. "Augustinus

(1515775 IV, 149 IV, 131 II, 80 WM Gat II, 69-a III, 125 IV, 118 Ibe 12

"Augustinus Hieronymus

"Augustinus "Augustinus "Augustinus Hilar. Pict. Aristoteles Plato

IL, 4

V5, 25 tsch 7 tsch 37 I, 65 ; tsch 118 III, 103 VAT

Gennad. Mass.

I, 114;

III,

117 Nitimur in uetitum semper cupimusque negata. Nomen petsonae ... homines tepraesentabant.

Non Non Non Non Non Non Non Non Non

ad id quod instituitur ... reprehendat. cutante (illo) ... (diligentem) negligentiam. dicatis minorem ... et Maria uirgine. enim nomina ... subsistentias confitemur. enim quod uult ... hoc uult Deus. ergo iam dicemus ... quam non filium. est enim nostrum ... castitas periclitatur. frustta in "Trinitate ... procederet. haec sunt in Deo ... Deum uetum.

Non idem est pats quod est totum. Non metuebat hominibus ... abluit et uoluntas. Nonne ex philosophia ... traxerunt colotem. Nonne superbus inueniris ... et sic credam. Non ab aliud sunt ... peruicaciter asserunt.

Non Non Non Non Non Non Non

oportebit consiliati neque negotiati. potest facere iniusta ... impedire eam. potest facete iniusta ... quidquid uult. proptet hoc naturam ... atque commutari. quia qui summus ... et Filius hoc est. suscipit Deus ... actione placatur. tantum est unus ... aequales sunt singulis.

Nos, auctote Vetitate ... esse decernimus.

Nos, auctore Vetitate ... prop. anathematizamus. Nos quotum conuersatio ... fenestras uestras. Nos quorum conuetsatio ... quas discerent. Nullus autem filius ... procedit ex matte. Nunc satis commemorate ... miserrimus negat. 32

Ouidius Boethius Cicero "Augustinus ps. Chrysost. Pelagius Hieronymus "Augustinus Hieronymus "Augustinus

Ambros. Mediol. Boethius

DIT III, 180 III, 8 TII, 8-d [V2 III, 165, 170 V, 35-d III, 64 II, 8o IV, 124

IV, 105, 112 TV r2

Ambros. Mediol. II, 114 Ambros. Mediol. III, 13 "Augustinus III, 20 "Augustinus III, 19, 23-a ; tsch 9 "Aristoteles Til, 5 "Augustinus V, 23 "Augustinus tsch 36 "Augustinus III, 73 Sedulius tsch 27

ps. Didymus

JE riga

"Augustinus

INE

Gregor. Magn. Gregor. Magn. Hieronymus Hieronymus ps. Augustin. Augustinus

IV, 123 IV, 117-a II, 61 Il, 61-62 IV, 115-a 106 zx XII

498

INDEX AVCTORITATVM

ET DICTORVM

Obscure quaedam dicta ... plerumque uilescunt. Oderunt peccare boni uirtutis amore.

O mentes amentes ... non error, sed furor.

Omne bonum, cum in ... pulchrius elucessit. Omne etiam quod iunctum ... dissolubile est.

Omnem uim uenenorum ... contentione sermonis.

Omnem uim uenenorum ... studium destruendi. Omne quod gignitur ... et ratio praecedat. Omnes Domini nostri lesu ... eum didicisse.

Omnipotens dicitur quod ... uult possit. Omnipotentis uoluntas mala e. numquam potest. Omnium, inquiunt, animalium ... aére daemonum. Optimus a quo inuidia ... nisi pulcherrimum.

(Orator) uir bonus, dicendi peritus.

Pacatumque reget patriis uirtutibus orbem. Pantaenus Stoicae ... philosophos praedicaret. Participatione ... particularibus plutes. Pater ad se dicitur ... Spiritum Sanctum. Pater ergo principium deitatis ... est pater. Pater solus non est ... appellatur ingenitus. Patrem Deum, quia nulli ... omnia esse dicit. Peregrinae merces tantum uolentibus nauigant. Persona est natutae rationalis i. substantia. Persona est quae ... factumue reprehenditur. Peruenit ad nos fraternitatem ... considera. Petamus hanc sedem ... frondea tecta fecerunt. Philosophia est terum ... uiuendi coniuncta. Philosophi qui uocantur ... apud eos. Platone patuulo ... emanaturam dixerunt. Plautius uxoris suae ... amore se interfecit. Porcia Catonis filia ... mortis assumpto. Poterat animam limo ... habitatorem induci. Poterat utique Deus ... hominem assumere. Potuit Deus simul ... sed ratio prohibuit. Primus in orbe deos fecit timor. Principio caelum ... corpore miscet. Prius caelum factum ... mirabilius confirmata. Procedit non quomodo natus ... quibus dedit. Procurasti mihi pet ... non est ibi. Profiteor bene me acceptum ... sensus exprimit. Proinde Trinitas in relatiuis p. nominibus est. Propheta dicit : Nisi cred. non intelligetis. Proprium nominis ... qualitatem significare. Putgas, cum facti ... constitutionem cadit. Pythagorae, Socratis ... natura habet poculum. Pythagoras ebrium ... petulantiam consedasse. Pythagoras philosophus ... corpus intendit. Pythagoricum mandatum ... maculosus deterat.

Quae communicatio lucis ... Apostolo Cicero.

Quaedam, inquiunt, sanctae ... sed obedientes.

Quaeso, pater sanctissime ... fugisse uideamini. Quae ubi poeticas musas ... ttistis excessit. Qualis nec Tanaquil ... ratem capillo. Quamobrem sanandum esse ... parte seruantem. Quam quidem uoluntatem ... putate consentiam. Quandocumque deum ... nomine appellauerunt. Quapropter illud ... singulariter accipiatur. Quare proprium etit ... est conttariorum.

"Augustinus Horatius "Augustinus Boethius

I, 99 Lia II, 83 Vea I, 47; tsch 94 Bro III, 12 Ij 25.V5455:6

Plato "Adrianus I "Adrianus I Plato

"Augustinus "Augustinus

I, 119 Wes V, 39

"Augustinus

1, 62 ; tsch 115

ps. Chrysost.

Plato Marius Victor. Vergilius Hieronymus Porphyrius "Augustinus

T5 II, 4o I, 128 I, 133 III, 145 tsch 33

Gennad. Mass. T, 28 ; tsch 30 I, 28 ; tsch 29 Ambrosiaster tsch 56 Hieronymus IV, us Boethius III, 178 Boethius III, 178-a

Isidor. Hisp.

Gregor. Magn. Cyprianus Boethius

Il, 124 Tgp

II, 39

"Augustinus

II, 118 IAs II, 107 Il, 107

Valer. Max. Valer. Max. Valer. Max. Ambrosiaster

V, 39

"Augustinus

AES:

Ambrosiaster Statins

V, 39

Vergilius Gregor. Magn. "Augustinus "Augustinus ps. Seneca

Isidor. Hisp.

I, 15-a I, 87-a

I, 86 IV, 148 I, 125 I, 133-a

1s

"Augustin. ( ?) Priscianus Boethius Hieronymus Boethius Saluianus

III, 178 Il, 70

Ambros. Mediol.

II, 67-a

Hieronymus "Augustinus Cicero Boethius Sidonius

"Augustinus Plato Boethius

"Augustinus "Aristoteles

Ill, 51

Ivo

I, 81 I, 92 Temas

II, 79

Il, 84

II, 55, 125-a

II, 106 VUE

II, 29 I, 62 ; tsch 115

III, 68 TII r2

INDEX AVCTORITATVM ET DICTORVM Quarum terum eadem ... res sunt diuersae. Quarum retur eadem ... tes sunt eaedem. Quem uero Christus ... cepi scribere. Quia ipse Spiritus communis ... sit et sanctus. Quia quod notum est ... uirtus ac diuinitas.

Quicumque hoc in se ... uulgi opinionem. Quid enim prodest ... (quae non docent). Qui dicit : quate ... non essent haeretici. Quid memorem Romanos ... ingressus est. Quid promittit credentibus ... non uidetur. Quidquid casu fit ... mundus administratur. Quidquid ergo ad se ... ttes magnitudines.

Quid referam Sibyllam ... praemium diuinatio. Quid sibi in loco hoc ... esset sacrilegium. Quid sit (Deus) ... hominibus non possit. Quid ualeat silentio ... sui ultrix existeret. Qui in ecclesia ... haeretici fiunt. Qui poetas ipsos ... instituta uiuere noluit. Qui prorsus non ... fastidia detergeret. Qui putat eius potentiae ... se ipsam gignat. Qui quaetit quare Deus ... quaerenda est. Quisquis ita uolet credere ... ut maneat. Qui tempus ab aeuo ... das cuncta moueti. Quocirca hoc uere unum ... esse non possunt. Quocitca hoc uere unum ... id quod est. Quod aeternum est otigine caret. Quodam tempore Traianus ... fuisse exauditum. Quod datum est, et ad ... sed unum principium.

Boethius Boethius "Augustinus "Augustinus Augustinus "Augustinus "Augustinus "Augustinus Hieronymus "Augustinus "Augustinus "Augustinus Hieronymus Hieronymus Macrobius Hieronymus

499 III, 143 IV, 31 tsch 7 [x12 fiers I, 81 III, 8-e III, 34 II, 49-a tsch 19 V, 35-c III, 68 II, 104 III, 51 III, 44 II, 105

"Augustinus —MI, 18 ; tsch 9 "Augustinus

II, 54, 125-a

"Augustinus "Augustinus "Augustinus Hilar. Pict. Boethius Boethius Boethius

I, 99 III, 109 IV, 95 IIL, 72-a III, 105 III, 74 y

Boethius

IV, 94

Vita b. Greg. II, 112 "Augustinus IV, 149 "Augustinus IV, 27 ps. Hieron. IV, 105, 112 "Augustinus III, 64 Hilar. Pict. 1, 65 ; tsch 118 Boethius III, 85

Quod de personis ... essentiam uel substantiam. Quod de substantia Patris ... spiritus est. Quod ergo dicitur ingenitus ... aliud dicitur. Quod ex aeterno natum ... etiam nascenti. Quod non est hoc ... praetet id quod est. Quod omnibus uel ... non opottete. Quod quaeris cut ... ex ea genero Domino. Quod univs est substantiae ... ad naturam. Quolibet quis acquiescat ... haereticus fiat. Quomodo sane Deus ... perdas aspectum. Quoniam Graeca oratione ... fit cum uoce. Quorum certatim studium ... nullus potest. Quorum termini sunt ... sunt differentia. Quosdam legimus sibi ... mergar a uobis.

Augustinus Porphyrius Hieronymus

II, 65 III, 154 Il, 69

Res aliae sunt quibus ... inueniti potest. Res ergo mutabiles ... dicuntur substantiae. Restant ea quae non ... loquitur odibilis est. Restat una causa ... omnia deleta praeterita. Rex haeteticus ... corpora praecepit.

"Augustinus "Augustinus Augustinus "Augustinus Gesta pontif.

IV, 7 IIl, 123 ern Il, 83 I, 155

Sactarum retum ... philosophantis admittit. Sadech "iustitiae" ... initium uel finem. Saluator qui et Veritas ... cotda credentium. Sancta ecclesia ... magistri creuerunt. Satis est Christiano ... aut ab ipso. Satis est Christiano ... Patri et Filii. Satis est Christiano ... Spiritum Sanctum. Sciendum est non in ... a uilitate secretum. Sciendum nobis est ... praebet experimentum. Scitis quia Vnigenitus ... Verbum praecedit. Scribit Herodotus ... admixta sunt nuptiis.

Macrobius I, 105 Iob. Chrysost. IV, 95-a Didymus Alex. IV, 128 Isidor. Hisp. IV, 74-b "Augustinus Il, 30, III, 76 "Augustinus IV, 132 "Augustinus III, 99 Macrobius I, 104 Gregor. Magn. III, 50 Gregor. Magn. I, 19 ; tsch 68 Hieronymus III, ror

Boethius Hieronymus Ambros. Mediol.

III, 49 IBI 2 T, 1-a

Gennad. Mass. Ill, 23 ; tsch 9 "Augustinus ( ?) II, 51 Boethius

IV, 66-a ; tsch 66

500

INDEX AVCTORITATVM

Scriptum est : Cauete ... contentione sermonis. Sctiptura sancta ... procedere ostenderet. Secundum Apostolum quia ... uoluntas est. Sed quo sis, Afticane ... appellantur. Sed si non procedit ... modo dici potest. Se legisse dixerit ... mente sententiam. Semperque in suo statu perseuerante substantia. Seruus uocatus es ? ... interitu quaerere. Sextus in Sententiis ... sed maritos. Si arrogans est, odiosus est. Sicilides musae, paulo ... dimittitur alto. Sic intelligamus Deum ... usiam uocant. Sic uolo, sic iubeo. Sit pro ratione uoluntas. Sicuti in una citharizatione ... resonet. Sicut laus opetis ad ... conditione monstratur. Sicut unicum Dei Verbum ... in Euangelio. Si de anima falsitatis ... haereticum facit. Si Deus est animus ... mente colendus. Si est in subsistentia ... ex Deo Patte. Si et quod datur principium ... Spiritus Sancti. Si fit aliquid, non est. Si gignens ad id quod ... quia gignit eum. Si hoc est Deo esse ... color in corpore. Si magno animo fieri ... esse iudicasset. Simillimum itaque suum ... quasi alterum se. Sine Cerere et Libero friget Venus. Si peperit, cum uito concubuit. Si qua manent sceletis ... formidine terras. Si ratione conuincor, fidem abnuo. Socratem damnauerunt ... introducere uidebatur. Socrates : Ergo age ... decenter profemut. Socrates reliquit plurimos ... nullus potest. Socrates uniuersam ... putitate conspiceret. Socrates Xantippen ... imber sequeretur. Solet haec quaestio ... suscitabo illud. Species ante subsistit ... ut sit risibile. Spiritum Sanctum neque ... a Patre et a Filio. Spiritum Sanctum qui tertius ... numeri ordinem. Spiritum Sanctum uerum ... proprie esse. Spiritum uero Sanctum ... Filio procedentem. Spiritus ipse amot est. Spiritus Sanctus nec Pater ... Filius in Patre. Spititus Sanctus quaedam ... amborum Spiritus s. Spiritus Sanctus qui ... manans de consolatore. Spiritus Sanctus secundum ... Filius sanctus. Spurinna, adolescens ... uulneribus confodit. Stabilisque manens dat cuncta moueri. Substantia in illo non ... ultra substantiam. Sulpicius uxorem dimisit ... ludos spectaret. Sunt haeretici qui ... esse ordinatum. Sunt nonnulli qui, dum ... ipsa confundit. Sunt qui arbitrentur ... contemneremus. Sunt [uirtutes] hominis ... inserere diuinis. Supetbia est amor excellentiae propriae. "Taceo de Graecis ... disputauit in carcere. Tales philosophiam Platonici ... debere tefert. Teque adeo decus hoc aeuo, te consule inibit. Terpander atque Arion ... monstrabit.

ET DICTORVM Ambros. Mediol.

"Augustinus Hilar. Pict. Cicero "Augustinus "Augustinus Boethius Hieronymus Hieronymus

Er

IV, 135 Y, 65 ; tsch 118 Il, 66 IV, 148 II, 76 I, 78 II, 98 II, 47

Boethius

Vergilius "Augustinus Iuuenalis "Augustino trib. Isidor. Hisp. "Augustinus "Augustino trib. III,

III, 16

I, 128 III, 120 V, 35-d IV, 82 tsch 110 IDVOETST 19 ; tsch

9 Dion. Cato I, 94 Cyrill. Alex. IV, 129 "Augustinus IV, 97 "Aristoteles IV, 96, (V, 47) "Augustinus IV, 113 "Augustinus III, 123 "Augustinus II, 82 "Ambrosiaster I, 66 ; tsch 119 Terentius II, 61 Boethius III, 129 Vergilius I, 128 "Ambros. Mediol. Ill, 42 Valer. Max. Il, 74 Plato 1927 "Augustinus [1735 "Augustinus Il, 32 Hieronymus II, 96 "Augustinus IV, 65-a Porphyrius TII, 81 ps. Augustin. I, 27 ; tsch 30 "Ambrosiaster 1, 67 ; tsch 120 ps. Hieron. IV, 134 Gregor. Magn. x27 Gregor. Magn. I, 33 ; tsch 72 ps. Hieron. [Vor "Augustinus — Y, 365 tsch 73 Didymus Alex. IV, 128 "Augustinus I, 565 tsch 73 Valer. Max. Ti ro2 Boethius I, 78, 115 Boethius III, 85, 86 Valer. Max. I, 103 ps. Chrysost. IV, 130 Gregor. Magn. IV, 47-a Cicero Macrobius "Augustinus

III, xo II, 64 V, 48

Hieronymus Hieronymus Vergilius

Il, 26 II, 63 I, 128

Boethius

I, 81-82

INDEX AVCTORITATVM ET DICTORVM Terpander atque Arion ... incitantur. Theodotricus post Odoacrem ... transuetberauit. Titus, amor et deliciae ... cuiquam notum fuit. Tota saeculatium litterarum ... angelum lucis. "Trinitas appellata est ... quasi triunitas. Tu formasti me et ... formatur ab ipso sit. Tullius quoque : Nec ... regit ipse naturam. Tunc in clarissima sapientiae ... non possit.

Boethius Liber mirac. Suetonius

Hieronymus

Isidor. Hisp. Hilar. Pict. Saluianus

"Augustinus

501 I, 81

I, 135

IL, 110

IV, 29 IV, 15 I, 65 ; tsch 118

I, 93 V, 39

L4

Vae tibi, Alexandria ... loquuntut Christum. Vbi de re obscutissima ... partem declinando. Vetba quae loquot ... quod loquitur. Vetbum Deus est lumen uetum. Verbum idcirco Filium ... illum exstitisse. Vetginius filiam suam ... esse pater maluit. (Vespasianum) quidam e plebe ... defuit euentus. Viderunt ergo isti ... quaerentes summum Deum. Videte ubique sacramentum ... coniungitur. Virtutem eius et ... morte excludere. Vita sapiens quae ... attificem cognouerunt. Vnamquamque substantiam ... insepatabilibus. Vnde igitur oriar ... sit hominibus uiuendum. Vnum ergo principium ... parua quaestio est. Voluntas et potentia Dei Deus ipse est. Voluntate genuit Patet ... Deus, non natuta. Vtbe fuit media ... clementia sedem. Vt quidquid de ... singulariter accipiatur. Vtrum archangeli ... intelligentia uideantur. Vtrum idem sit utile quod honestum.

"Augustinus II, 34 ps. Chrysost. IV, 130 Hieronymus II, 77 "Augustinus tsch 109 Porphyrius TEST "Augustinus Augustinus "Augustinus ps. Augustin. Statius "Augustinus III, 174 "Augustinus I, 63 ; tsch 116 Boethius III, 142

Xerxes ille ... superfuturus esset.

Hieronymus

Zaleucus, cum filius eius ... legi reddidit.

Valer. Max.

Hieronymus I, 8 "Augustinus III, 51 Hilar. Pict. I, 65 ; tsch 118 "Augustinus IV, 60 "Augustinus JE m Valer. Max. I, 103 Suetonius Terr

II, 76-a II, 58

INDEX VERBORVM

ET ARGVMENTORVM

Abbas 155. accidens 227, 228, 229, 239, 240, 241,

251, 258, 559, 366 amot 74, 85, 86, 143, 145, 149, 154, 155, 159, 179, 189, 236, 269, 322, 324, 341, 353, 354, 368, 416, 417, 418, 430, 473, 476. anachoteta 156, 160, 163.

anima, etymologia 112, 337, 338. animal, definitio 116. antichtistus 176, 195, 298, 299. apostolus 86, 92, 94, 95, 98, 102, 109,

I15, 123, 133, 137, 138, 139, I41, 165, 170,

174, 181, 187, 188, 193,

197, 200, 202, 204, 205, 206, 207, 20858200: 213202220 226, 245, 27%)

283, 292, 294, 298, 299, 305, 327,

328, 331, 348, 356, 357, 358, 368, 369, 403, 405, 406, 407, 409, 411, 418, 426-427, 434, 440, 441, 442, 443, 444, 448, 474, 475, 479, 480

atithmetica 104, 184, 185.

artifex 76, 144, 335, 551, 368, 444. assumptio (terminus logicus) 349.

Baptisma, baptismus 182, regenetatio in baptismo Spiritus nos tegenerat in 296; tegenerari ex aqua dicimut 420; lauacrum

183, 184; 296, 429; baptismate et Spiritu fegeneta-

tionis 168 ; interior ablutio animae 406. baptizate, baptizati 134, 183, 406.

beatitudo, est uisio diuinitatis 208-209. bibliotheca 133. Caritas 81, 85, 86, 98, 109, 149, 150,

1519015202019

202, 02075 20958230;

298, 323, 324, 330, 334, 341, 368, 369, 404, 406, 407, 409, 430, 431,

447, 473, 474 ; definitio caritatis 369370, 405 ; duo rami caritatis 86. castimonia 170, 179. cathedta magisterii 257. celebrationes missatum 293, 425-426.

cettatof 205. ciuitas, quid 151-152, 159. coenobita 159. complexio (terminus logicus) 289, 290, 360, 366. confirmatio (sacramentum) 296, 429. contemptus Dei 480. Dauid propheta et rex 77, 171, 434. definitio 247, 248, 249, 250, 252, 253, 254, 255, 259, 260, 262, 263, 264,

266, 267, 270, 271, 275, 276, 279,

B80. 2ST, 1092182082920: quid sit 249.

310,908

Deus, etymologia 77, 435 ; incommutabilis 258 ; incorporeus 237 ; mens III; unus 94-95, 123, 219, 220, 232,

264, 347-354, 411, 432; summum bonum 72, 73, 74; 75» 144, 145, 146, 147, 158, 237, 244, 263, 264, 289,

314, 337, 347. 349, 352, 354. 359, 366, 367, 415, 418, 432; conditor

73, III, 144, 202, 205, 348, 350, 351,

353, 361; creator 73, 91, 92, 99,

17, 144, 145, 219, 220, 232, 239,

245, 270, 288, 301, 313, 347, 348,

352, 411, 439, 440, 444; genitor

uniuefsitatis 82, 212; ptincipium omnium ferum 9I, 219, 439; Summum principium 225 ; unicum principium 238; nihil praestantius Deo

110; fectof 159, 350, 351, 352, 353;

remunetatof

153, 211; cft etiam notitia Dei; Filius, Pater, Spiritus Sanctus, Trinitas. diaconus 478. dialectica 184, 185, 192, 195, 199, 200, 201, 203, 217, 218, 239; 401; dialecticus 114, 132, 186, 196, 199, 201, 202, 230, 244, 270, 289, 296 ; pseudodialectici 246. differentia substantialis 224, 251. dilectio 81, 86, 236, 292, 323, 341, 430. dilector 122.

dispensatio 197, 411. diuersum, definitiones uatiae ‘diuersi’ 250-254. dogma 122, 123, 129, 134, 187, 203, 404. Ecclesia 109, 110, 130, 132, 142, 150, 151, 152, 166, 193, 199, 201, 203,

298, 299, 300, 302, 326, 329, 357, 404, 410, 430, 445, 480.

essentia

89, 220,

223,

224,

229,

230,

233, 234, 235, 239, 240, 241, 246,

247, 248, 249, 250, 251, 252, 253,

254, 255, 256, 257, 258, 266, 267,

270, 2711 232, 05138. 28194 2307 209,

279, 280, 281, 282, 283, 285, 286,

288, 289, 290, 295, 303, 304, 306,

315, 338, 343, AII, 437.

essentialis 273. essentialitet

229, 231, 247, 248, 249,

250, 251, 252, 255, 266, 274, 276, 279, 280, 285, 301, 315, 316, 318, 338, 345.

essentiate 241. ethica 146, 164. expositor I21.

Fides 76, 109, 112, 117, 118, 121, 123,

INDEX VERBORVM 124, 125, 128, 129, 130, 131, 132,

136, 137, 139, 140, 141, 143, 149, 158, 165, 166, 172,

175,

179,

182,

184, 185, 194, 195, 198, 200, 201,

202)

207

208320050215,

219, 302, 345, 421,

245, 303, 346, 432,

264, 324, 360, 437,

405,

271, 325, 365, 442;

406-411;

fides

2105 217,

292, 297, 526, 327, 401, 404, definítur

Catholica

300, 328, 411, 40475,

122, 130, 298, 326, 404, 410, 432;

fides certa 83, 413 ; fides Christiana

131, 219, 347, 401, 411, 450; fides

otthodoxa 326. Filius Dei 79, 81, 93, 126, 128, 135 etc., 427, 441, 442; Filius consubstantialis 93, 441 ; semper Filius 227 ; Filius naturalis Patris 333 ; persona Filii 88 ; filiatio 257, 342 ; Deus 233, 234 ;Deus de Deo 316, 317 ; creator 413; omnipotens

82, 84, 286, 421;

aeternus 88, 338, 340, 447 ; coaetet-

nus 89, 93, 125, 220, 317, 320, 433,

436, 450; homousios 278 ; ex substantia Patris 320, 324, 425 ; aequalis Patti 92, 321, 336, 440; similis Patri 336; principium de principio 310;

sapientia 72, 74, 75, 76, 77, 78, 79,

ET ARGVMENTORVM

503

425, 449, 475 ; genitus a Patre 331,

422; genitus de Patre 330; solus genitus 337; persona genita 280; ptoptium Filii est gigni a solo Patre

256, 412 ; generatus 305 ; generatus a Patre 281, 307, 317; ex Patre 316,

318, 324, 336, 435 ; a Patre per ge-

netationem est 335 ; natus 83, 215, 333, 413, 422 ; nascens 312; ptincipium Spiritus Sancti 310 ; incatnatus

222, 234, 270, 290, 291, 293, 296,

303, Dei tatis 474, nem

337, 414, 4273 incatnatio Filii 127, 291, 302 ; incatnatio diuini130; assumpsit catnem 292, 475 ; carnem accepit 296; catsuscepit 420; mots Filii Dei

475 ; cft etiam Iesus Christus ; Vetbum, Veritas ;Deus, Pater, Spiritus Sanctus, Trinitas.

filius adoptiuus 93, 442.

forma 99, 125, 159, 163, 175, 224, 225, 220502270228

209092

2:24 020

246, 251, 256, 257, 258, 270, 274,

280, 285, 286, 288, 301, 305, 306,

3509, 329, 535, 343, 432, 448 ; formae

exemplares (ideae) 335 ; forma substantialis 228. fraternitas 150, 189.

80, 81, 82, 87, 89, 90, 92, 100, 102,

Uae TONS, WAC). TP ek, 9:25981207 1495 1705-2095 210, 226, 227) 236, 263,

286,

287,

289,

291,

294-295,

306-307, 308, 309, 319, 321, 322,

323, 324, 325, 328, 330, 331, 332, 334, 337, 340, 342, 345, 354, 416, 417, 419, 420, 421, 424, 426, 427, 428, 429, 451, 433, 434, 435, 437,

440, 441, 442, 450, 473, 476 ;omni-

sapientia 93, 441; sapientia genita 73, 260, 287, 345, 431 ; sapientia incatrnata 244, 291, 292, 416; incarnatio diuinae sapientiae 438; sophia 150, 186, 237 ; summa sophia 123; ueta sophia 149; lumen 124-125; lumen de lumine 316, 317 ; mens 84, LOH LOA EDITAR LT, EEIJMDISSSELO,

123, 1245 128, 212, 315; 336, 337, 349, 418, 427, 429, 450 ; imago Patris

223, 321 ; generatio Filii 81, 84, 87-

88, 89, 90, 91, 94, 96, 97, 99, 123,

212,

215,

216, 217, 235, 288, 290,

297, 324, 332, 424, 425, 431, 435,

436, 448,

437,

449;

438,

442,

445,

quid sit generatio

447,

Filii

explicatur 303-323 ; natiuitas 98, 447, 448 ; genitura Filii 73-74 ; Vnigeni-

tus 79, 96, 98, 125, 127, 332, 334, 364, 419, 428, 429, 445, 446, 447; genitus 83, 88, 97, 99, 100, 101, 220,

2224 2262935

3025 94145 421, 422,

Gartulitas 199. genus 227, 236, 250, 251, 253, 287, 307,

473.

gtammatica 187, 189, 190, 192, 201.

gtatia 72, 74, 75, 86, 94, 96, 104, 107, HOO

II

188

I1;

149,

152,

191,

132,

1925

194,

202525202250 00202089

214

02544 258,

285, 340, 417, 442,

293, 345, 418, 445,

MI235 412299129.

197;

299, 324, 337, 338, 339, 358, 366, 367, 402, 406, 427, 429, 430, 431, 432, 476, 477.

Haeteticus, quis 202-205, 403-404.

Hel, Heloim, significatio 75, 432. homousios, i.e. unius substantiae, coessentialis 278. hypostasis 256, 278. Idem, diuetsae notiones 247-250. idololatria 95, 133, 139, 171, 444. lerusalem, umbilicum terrae rog. lesus Christus, ex diuinitate et huma-

nitate una compacta petsona 285; unitas petsonae, diuersitas natuftarum 1303 una persona 293 ; genetatur aeternaliter et temporaliter 88; humanitas implorat opem unitae diuinitatis 425 ; Deus in carne latens 408; incarnatio 293, 437, 438; mystetium incarnationis 149, 345;

504

INDEX VERBORVM

ET ARGVMENTORVM 27.128278582845926712/62062$20738509;

Dei Filius 126; sapientia incarnata 72, 74; causa incarnationis 476; fides incarnationis 140; assumptio formae serui in utero Virginis 294 ; assumptio nostrae natutae 90, 437; homo assumptus 427 ; conceptus de Spiritu Sancto 295 ; natus de Spiritu Sancto 330; natiuitas Christi 302 ; temporalis generatio ex matte 333 ; Messias 90, 438 ; spititus rectus 100,

naturalis 106, 145, 169, 226, 255, 338,

269; redemptor 141, 475 ; saluator 126, 136, 181, 317, 321, 332 ; baptiza-

naturaliter 85, 91, 181, 224, 225, 226,

tus et transfiguratus 136; reuelauit Trinitatem 72, 75; uitis ueta 109110; humanitas in anxietate posita 295; cut mots Christi 364; iudex 125 ; cft etiam Filius, Verbum, Veti-

tas. impositio (terminus logicus) 255. inferentia 360. informis 228, 230, 239, 256. inspiratio 75, 207, 214, 327, 432.

integumentum 116. intentio 479 ; intentionis radix 369. inuoluctum 109, 112, 114, 116, 117, I9I. ius naturale 84. iustitia naturalis et positiua 153. Latinitas 239. locus, quid 254. logica 238. lex naturalis 141, 142, 149, 151, 180,

348.

libertas arbitrii 196, 476 ; liberum arbitrium 196, 361, 476.

Martyr, significatio 87. matetia 226, 227, 248, 282, 283, 287, 288, 290,

305-506, 308, 318, 473-

materialiter 288. metitum 214. metropolitanus 304.

minister sacramentorum 95, 284. minor mundus (microcosmos) 153. monades 280. mos ecclesiasticus 293, 425. mundus, constitutio mundi 91, 258; genitura mundi 82.

mysterium 112, I15, 116, 138, 139, I40, 149, 183, 184, 185, 198, 215, 345. Natura 85, 86, 92, 96, 99, xot, 104, 106, PLOW CLI RISSSID7SDD8;PIONED20,

144, 145, 146, 147, 155, 157, 162,

169, 184, 185, 194, 198, 202, 209,

310, 311, 312, 313, 314, 329, 331,

342, 347, 348, 349, 350, 352, 554. 2615-3625 3005 eG

7363705 3715.372s

401, 411, 412, 415, 419, 420, 422,

424, 434, 437, 440, 446, 448, 476, 477, 480; natura Dei 81, 85, 102, 120 ; natufa diuinitatis 90, 205, 250,

305.

340, 366, 450.

227, 238, 248, 261, 313, 345, 350, 352, 359, 366, 406, 439

nomina abnegatiua 221; abrogatiua 261 ; appellatiua 273 ; discretiua 287 ; priuatotia 221; propria 222, 301. notitia Dei 146, 205, 206, 207, 237, 292,

347, 348, 444.

Opifex 96, 212, 254, 277, 335. 348,

356. oratot, definitur 148-149. organon Spiritus Sancti pattes 244.

sunt

sancti

Pagina sacta 84, 137, 185, 187, 191; diuina Pagina 190, 207, 301, 401. Patet; Deus) 123, 1233502345 23521236; etc. ; summus Deus 84, 85, 96 ; sum-

mum pfincipium 333; creator, e.g. 413, 417, 449 ; auctor omnium 108 ; causa omnium, etiam sapientiae suae 311; ptincipium deitatis 83, 311, 413 ; ptincipium sine principio 310 ; spiritus principalis 99-100, 269, 449 ; ptincipium aliarum personarum 312, 313 ; Pater 75-76, 98, 99, etc. ; sempet Pater 227 ; Pater solius Filii 235 ; solus genitor 337 ; ingenitus 81, 82,

85, 84, 85, 221, 412, 413, 414, 419,

420, 425, 447 ;innascibilis 81,85,419 ; paternitas 257, 258, 342 ; proprium Patris 256, 412, 420 ; genuit uel generauit Filium 97, 99, 215, 220, 235,

256, 281, 297, 312, 315, 317, 318, 362, 447, 448, 474 ; generans poten-

tia uel persona 73, 221, 260, 280, 287, 305, 345 ; potentia, omnipoten-

tia 72, 74, 139, 226, 294, 296, 336, 340, 365, 416, 423, 424,

76, 77, 81, 84, 263, 286, 287, 306-307, 308, 342, 354, 556, 417, 419, 420, 425, 426, 429,

85, 89, 95, 289, 293, 309, 325, 357, 364, 421, 422, 431, 435,

437, 473, 480 ; potestas 341 ; aeternus 289, 340; sapiens et benignus

DXOWRZIIU218)8222325222321224302257

286; homousios

226, 227, 232, 236, 237, 238, 239,

et Spiritum Sanctum 426 ; suscitauit Christum a mottuis 426.

241, 242, 245, 244, 245, 258, 259,

278; misit Filium

INDEX VERBORVM peccatum in Spiritum 93, 441 ; peccatum originale 478. persona, definitiones uatiae 261-263;

72, 75, 75> 76, 77, 82, 84, 87, 88, 89, 0023.5 104.

12/0.

ZOOS 217, (210, 220, 221,222.)

LOO

MO2

DIOAJUNDS

223,

ET ARGVMENTORVM 220,

222,

222,

224,

244,

505 247,

248,

249, 250, 253, 254, 255, 256, 257,

258, 259, 260, 261, 264, 266, 267,

268, 269, 270, 271, 272, 273, 274,

2755 277s 279s 200, 251, 282,283, 284, 286, 287, 288, 289, 290, 296,

234, 235, 236, 244, 246, 247, 255,

297, 301, 304, 305, 306, 308, 309, 310, 315, 316, 322, 328, 337, 342,

264-265,

422, 425, 426, 432, 480.

224-225, 229, 230, 231, 232; 233, 256, 257,

259, 260, 2619262,

266,

267, 268,

263,

269, 270,

343, 344, 411, 412, 413, 420, 421,

271, 272, 273, 274, 275, 277, 278,

279, 280, 281, 282, 283, 285, 286,

ptoptium, generatim ut terminus logiCUS 119, 151, 220, 227, 239, 249, 255,

287, 288, 289, 293, 296, 297, 301,

256, 257, 259-260, 279, 281, 284,

303, 304, 305, 308, 310, 312, 313,

314, 5315, 316, 317, 321, 322, 328,

334, 337, 341, 343, 347, 354, 411, 412, 413, 414, 415, 419, 421, 422,

423, 425, 426, 427, 432, 433, 434, 435, 450, 476, 480.

petsonalis 342. petsonalitet 223, 233, 250, 315, 412. philosophia 94, 104, 105, 110, 114, 124,

I31, 145, 147, 148, 154, 156, 157, 161-162,

178,

186,

164, 165, 169, 173, 196,

198, 200,

201,

177,

202,

205, 218, 240, 335, 346, 442, 443.

philosophus, quid 147, 148 ; 75, 82, 84,

94, 96, 97, 114, 116, 117, 119, 122, 123, 124, «1:20. 5140301225415

299050;

137, 138, 139, 140, 142, 143, 144,

286, 287, 288, 289, 293, 301, 316,

322, 347, 412, 420.

prouidentia

ror,

111,

121,

169, 196,

214, 335, 348, 357, 362, 371, 417,

429 ; definitur 371. prouidete 302, 477.

Qualitas 226, 229, 239, 301, 304, 348,

355. quantitas 120, 229, 238, 239, 247, 251, Q2 TEOEU. Redemptionis mysterium 140, 475. remissio peccatotum 9o, 168, 296, 429,

438. Sabbatizare 192.

145, 146, 147, 148, 149, 150, 151, 153, 154, 156, 158, 159, 160, 161,

Sacramentum 96, 134, 140, 142, 149, 182, 185, 188, 191, 284, 296, 302,

180, 184, 185, 186, 188, r9o, 227,

tatis 302, 303, cotpus Domini 478 ; sacramentum baptismi 142; s. circumcisionis 142 ; definitio sacramenti 406. seminatium 156, 478. Septuaginta interpretes 122, 123, 140.

162, 163, 165, 168, 170, 173, 175,

233, 242, 305, 336, AIO,

236, 243, 306, 338, 432,

237, 244, 307, 339, 442,

238, 246, 309, 348, 443,

239, 264, 313, 349, 444,

240, 280, 315, 354, 445,

241, 287, 333, 401, 446,

449, 450; pseudo-philosophi 297 ; abstinentia et continentia philosophorum 94, 180, 442; sobrietas philosophorum 94. planeta 96, 107, 446. pottio (patris, quasi portio Patris) 307, 424. ptaedestinare 90, 121, 258, 293, 438. ptaedicamenta 216, 229, 231, 238, 241,

244, 286, 343, 344praepositio 108.

ptesbyter 110, 188.

propheta 75, 76, 77, 79 87, 89, 9°, 91, 94, 96, 100, 109, 112, 113, 130, 132, 133, 140, 162, 166, 188, 197, 202,

215, 357, 418, 428, 432, 434, 435; 437, 438, 439, 442, 445, 446, 450.

ptophetia 112, 121, 127, 134, 135, 173,

445.

ptopositio 252, 255, 274, 289, 344.

ptoprietas 82, 103, 104, 115, 150, 219,

330, 404, 450, 445 ; Sacramentum al-

setaphim, significatio 107 ; etiam Filius et Spiritus Sanctus seraphim sec. Origenem 134. similitudo 74, 231, 238, 245, 246, 247,

250, 254, 255, 259, 273, 297, 303, 304, 30$, 306, 309, 315, 318, 335, 336, 337. 347, 414, 418, 429, 473-

species 224, 227, 239, 250, 251, 253,

287, 307, 317, 347, 418, 473, 4783

species originales (ideae) 418.

Spes 143, 149, 158, 181, 202, 2II, 299,

300, 404-405, 406, 407, 409.

spiritus, an rectores caelestium luminarium 97; etymologia 323, 331; 85, 92. Spiritus Sanctus, Deus 92-93, 235; creatot 119, 340, 413 ; aetetnus 75, 340, 433 ; coaetetnus 83, 339 ; omnipotens 82, 84, 286, 421 ; simplex et

incommutabilis 102-103, 104, 338; persona Spiritus Sancti 138; be-

INDEX VERBORVM

506

nignitas 72, 74, 81, 82, 86, 104, 263,

286, 287, 296, 323, 324, 342, 354, 416, 417, 419, 421, 434, 473, 474;

benignitas procedens 33, 345 ; processus diuinae benignitatis 260 ; affectus benignitatis 85, 340, 430 ; ad effectum benignitatis perducitur 335 ; bonitas 73, 75, 76, 100, 101, 104, 107,

II9, 335, 340, 345, 418, 429, 430,

431,

433,

450;

bonitas

procedens

287; bonus affectus erga creaturas

74, 85, 89, 338, 437 ;caritas 85, 86, 87, 117, 324, 416, 419, 420, 429, 430,

451 ; gratia 86, 118, 296 ; donum Dei

86, 87, 139, 271, 332, 339, 341, 342 ;

secundum effecta 100, 102, 103, 104, 254, 558 ; distributor donotum 119,

139, 334, 338, 429; Spiritus septi-

formis 92, 102, 107, 120, 139, 254, 307, 338, 440 ; homousios 278 ; non genitus 83, 220, 221, 413; non ingenitus 83, 221,

196, Patri 412, 412,

413 ; loquitur in fidelibus 88 ; loquitur in prophetis 121, 127 ; iussit 166 ; suggestio Spiritus Sancti 136 ; Spiritus uiuificat 110, 115, 117 ; proprium Spititus 412; ptocessio 297, 303, 304, 311, 322, 431; ptocessio ex-

plicatur

323-342;

ptocedens

220,

ET ARGVMENTORVM 124, 336-341, 349, 450.

subsistentia 238, 239, 256, 329, 338, 420. subsistere 99, 146, 231, 238, 240, 259,

278, 350, 412, 422, 423, 480.

substantia 103, 104, 115, 118, 119, 120, I47,

188, 220,

222,

223,

224,

227,

228,

230,

232,

234,

255,

256,

231,

257, 238, 239, 240, 241, 244, 247, 248, 249, 252, 255, 256, 257, 258,

259, 260, 261, 262, 267, 268, 272,

275, 274, 275, 276, 277, 278, 281-282,

283, 284, 285, 286, 287-288,

289,

292,

397,

301,

303,

304-305,

306,

308, 309, 315, 316, 317, 321, 324,

328, 330, 333, 335, 342, 343, 344, 347, 350, 354, 356, 406, 407, 408,

41I, 412, 414, 415, 420, 423, 425, 432, 434, 435, 437, 473, 478; substantia diuina 72, 77, 88, 89, 102, 217, 219, 224, 225, 226, 228, 229,

238, 247; substantiae diuetsitas 75 ; substantiae unitas 75, 77, 117-118. substantialis 249, 251 substantialitet 222, 223, 224, 226, 260,

359, 366, 412.

summa sacrae eruditionis 401. superbia, quid 568, 569. sustentamentum

225, 229.

273, 281, 288, 305, 311, 312, 421 ; de Deo 329; ex Deo procedens 103, 325 ; ex Patre Filioque procedens 85, 86 ; procedens ex Patre et Filio 323, 325, 356 ; ex duabus personis procedens 289, 322 ; ab utroque 119, 256, 414 ; ab utrisque procedens 280, 315,

syllogismus 343, 349, 360. symbolum Abaelardi 411-414.

Filio 222, 328-329, 330, 334, 335,

traditio 116, 142, 182, 184, 200, 241,

411, 412, 413 ; ptocedens a Patre et

339, 412; a Patre per Filium 334; procedens de Patre et Filio 329, 330, 413 ; Spiritus Patris et Filii 330, 331 ; Spiritus amborum 331; Spiritus utriusque 342 ; Pater et Filius (unum) ptincipium Spiritus Sancti 313, 340 ; amor Patris et Filii 321, 322 ; mittitur a Patre et Filio 339; ex Patre procedens tor, 324, 326, 331, 473; a Patre procedens 325, 328, 331; a solo Patre 328, 334; de solo Patre

sec. Graecos 325, 331 ; de Patre procedens; proprie et principaliter a Patre procedens 331-352, 333 ; amor Patris 322 ; a Filio quoque procedens 328 ; ex Filio quoque procedens 335 ; de Filio procedit 331 ; ex Filio procedit 331, 332 ; procedens a Veritate 329 ; ex Filio est 357 ; Spiritus Filii 328 ; Spiritus sapientiae 329 ; Spiritus uetitatis ; anima mundi 100-104, 106-109, 111-112, 116-117, 118-122,

Thema 219. Theologia Christiana, natura operis 2429 ; tecensiones uatiae 29-41. Theologia *Scbolarium!, tecensiones uatiae 384-387.

244, 305, 326, 327.

transferre, translatio 74, 78, 80, 81, 87,

134, 137, 140, 242, 245, 284, 285, 286, 301, 335. Trinitas 74, 75, 76, 77, 87, 100, 115, 123, 128, 130, 132, 134, 138, 139, 149, 158, 194, 195, 216, 219, 222,

223, 224, 230, 231, 241, 266, 267, 268, 269, 270,

256, 264, 22272.

273, 275, 278, 289, 296, 313, 314,

322, 325, 329, 330, 331, 332, 341, 345, 347, 411, 413, 414, 415, 416,

417, 418, 420, 421, 422, 432, 433,

434, 442, 443, 450, 473, 476 ; etymo-

logia 273; discretio inter personas

diuinas 102, 219, 224, 230, 260 ; ttes

petsonae

coaeternae

et coaequales

124712225 2799 Ale

Verbositas 199 ; uetbosus 244. Verbum

75-16,

TP

78, 79>

80, 85, 87,

89, 91, 93, 124, 125, 126, 128, 139, 221, 291, 295, 295, 297,.315, 317,

INDEX VERBORVM 319,

320,

321-322,

330,

332,

340,

345, 414, 417, 424, 427-428, 429, 433, 434, 435, 436, 438, 439, 441,

445, 449, 427-429, 125, 128, Verbum

476 ; significatio 78-81, 91, 439; diuinitas Verbi 124, etc. ; humanitas Verbi 125 ; cato factum 77, 83, 90, 125, 128, 270; Verbum incarnatum 304, 434; Verbum incarnatum, quasi tiuum infistulatum 304. Vetitas (Christus) 78, 86, 93, 95, 116,

145, 148, 152, 158, 161, 165, 170,

ET ARGVMENTORVM

507

182, 194, 195, 201, 206, 254, 297,

323, 324, 325, 326, 328, 329, 330, 346, 357, 369, 441, 445.

uetitas Hebraica 75, 432. uesania 106. uestigare 238, 240, 305, 347, 348; uestigatio 104. uitginitas Mariae post partum 328. uirtutes quatuor 157. uoluptas 94, 133, 151, 157, 160, 168, 171, 177, 178, 201, 405, 442, 444, 480.

INDEX CODICVM MANV SCRIPTORVM BERLIN, State Library, theol. lat. oct.

95

75 76.

Brescia, Queriniana A.V.21 CAMBRIDGE, Peterhouse 133

32. 461.

CAMBRIDGE, Trinity College B.I.10 12. CHARTRES, Municipal Library 288

377:

Duruam,

Cathedral Library A.IV.15

9, 10-14, 30-31, 33, 34, 36, 42, 44-50, 51, 54, 55, 56, 57-60, 70, 383, 387, 388, 389, 390, 391, 392, 397 ; adhibe-

batur pp. 71-131. Duruam, Cathedral Library B.III.17 12s FRrrzrAR, Parochial Library of St Pe-

ters, n.n. 51, 375-377, 378, 379, 381, 383, 385, 386, 392, 393, 394,

395-397, 400; adhibebatur pp. 40o1i-

418, 420-431, 433-435, 437.

HEILIGENKREUZ,

Cistercians

153

51,

375. 376, 377-379, 381, 383, 385,

386, 392, 393, 394, 395-397, 400;

adhibebatur

pp. 401-418,

420-431,

433-435, 437. Lincotn, Cathedral Library A.V.12 (122 ee Monrecassino, Abbey 174.0 7-10, 13, 14, 23, 24, 29, 30, 31, 32-41,

42-

43, 44, 45, 46, 47, 50, 51, 52-54, 55, 56, 57-68, 70, 383, 389, 390, 391, 392, 397, 443 ; adhibebatur pp. 71-

372.

Oxronp, Balliol College 296

41, 57,

64, 66, 67. Paris, Arsenal268 455-456, 461, 467, 468, 472; adhibebatur pp. 473-480. Tours, Municipal Libraty 85 9, 13,

14, 16-23, 24, 29, 30, 31, 32-41, 42-

43, 445 45, 46, 47, 50, 51, 52-54, 55, 56, 57-68, 70, 379, 381, 382, 383, 384, 385, 386, 387, 388, 389, 390, 391, 392, 394, 395-397, 400 ; adhibe-

batur pp. 71-367 ac 401-444. Vaticanus latinus 663 456-458,

463,

467, 468, 472 ; adhibebatur pp. 473480.

Vaticanus Reginensis lat. 159

9, 13,

14-16, 24, 30, 31-32, 33, 34, 36, 37, 38, 39, 42, 44, 45, 46, 47, 50-52, 53, 54, 55, 56, 57-68, 70, 383, 389, 390,

391, 392, 397; adhibebatur pp. 71372. ZunicH, Central Library C61 51, 57,

58, 66, 83, 95, 379-380, 381, 382, 383, 384, 385, 386, 387, 388, 389,

390, 391, 392, 393, 394, 395-397,

400 ; adhibebatur pp. 401-451.

INDEX GENERALIS Petri Abaelardi Theologia Christiana APEC

CULM s s we Lo

DM

................

EN

A

EDU PS

l-Moanuscipts and Edtügus P T ERURUSPUCES DNI INV OL ra ao d Lum MIR genre ER eie sot regat io E s LI MU MeMMCIiVanier ecemum eb eder vo des ARES DV sEnue ot Composition’. (uotoswers asser den Rn Ae ENDO NER sitar e ed Le udbasr etes Rem ia ovis ona VI-Concordance of the “Theologies’ .......... ess JA TU

MM

OE HER

P wicks a a

7 24 4I 43 54. 56

PEERS UT

69

7X 2. 152 194 266 347

Petri Abaelardi Theologia '"Scholariuwm', Short Redactions

373

eh et ic eu rece

ede

vj

CPS en EVALIDEOLUBRC eod one ualet uot de STR a Rie EC Envoi m c MEER S ERE ey ATR ien 1 nnd aes mande y MN tdi MUNERE MPa NPT ne DISP in dE eda Ben Ra NOE ados sd mae MBER a oh MERICEL Vor. deese us ma eke gue d hU eek pe Pe ere ae Istlu^ MM CM VC AD MA MUR ce

PSErodl I Leto

COE

5

d a dede aepo

ee

TIO ROSCEIDESNO e Ir cues de m Poeta dx west dosi E ga Oe DISEROSV EE E o eo ei EE ES ER eo Rm Y don Y PMU NO ACH coos cee aie equ 28 unas od KO abes Dv bue ol COT POSIIOMN. ouo. e ate > 6 oe oltre SSS

WOW BO EOAEIOREOE 8 vU eer DDR 4e exo nieve mote hid VI. Concordance of the Theologies x...

JE

MERIT

nm D

375

375 380 387 387

392 394 399

OUD SRM ER COT TT QUT or o's Sk Sr aghast vison eG ducotoeisc-Dibe le karst a ayia sis cia aot Sra ae. S s

401 404

Anonymi Capitula haeresum Petri Abaelardt ..........

453

RE ROCIECL One

Ee deserens ro geen ERERR Om.AI

455

I: Manuscripts and Editions”. .....62..005 ree PRATO WOr ees OS ir ro eai eite e nnne III. Authorship and Time of Composition ......... DV Phe P dUHORk — 0. cv enramt m e. V. Synopsis of the Abelardian propositions in various iioc dcs CIRCE Moment aa aes 869

455 458 460 407 468

"IPSUM

471

WO

lec. coe. woe ks aae es ed

510

INDEX GENERALIS

Indices ve -ot S sedes d xe THUEDRENMT i PNG DIDOUS ores Lus SUP En te en PU PMOGK ductorunrantiquonjmx. po e EE Endexeuctertim modernorum 26.0 age txterx exon Hidessauctoritatum et dictorum... 66 sa etes Index uerborum et argumentorum ............... Index codicum manu Scriptorum fcc esses enercaenthn

Sir ir rer Mee eie eu ode Imprimé par les Usines Brepols S.A. — Turnhout (Belgique) Printed in Belgium D/1970/0095/30

481 483 489 492 493 502 508

UM

n

run ras

119886

Abailard Opera

...

v.12

THEOLOGY LIBRARY SCHOOL OF THEOLOGY AT CLAREMONT

CLAREMONT, CALIFORNIA

b

PRIKTED IN U. S.A.