Opera omnia 21: Summa (Quaestiones ordinariae), art. I-V [21] 9058674274

Citation preview

ANCIENT

AND MEDIEVAL

PHILOSOPHY

De Wulf-Mansion Centre Series 2

HENRICI DE GANDAVO OPERA OMNIA XXI

SUMMA, art. I-V

The De Wulf-Mansion Centre deals with research in Ancient and Medieval Philosophy at the Philosophy Institute of the Catholic University of Louvain (K.U. Leuven), Kardinaal Mercierplein 2, B-3000 Leuven (Belgium).

The Henry of Ghent editions are coordinated by Gordon A. Wilson, The University of North Carolina at Asheville.

Sg

HENRICI DE GANDAVO

SUMMA (Quaestiones ordinariae) art. I-V

Edidit

G. A. WILSON Dr. Phil.

LEUVEN . UNIVERSITY PRESS 2005

LIBRARY

CLAREMONT SCHOOL OF THEO LOGY

1325 N. COLLEGE AVE. CLAREMONT, CA 91711-3199

© 2005 by the De Wulf-Mansioncentrum - De Wulf-Mansion Centre Leuven University Press / Presses Universitaires de Louvain/ Universitaire Pers Leuven Blijde Inkomststraat 5, B-3000 Leuven / Louvain (Belgium)

All rights reserved. Except in those cases expressly determined by law, no part of this publication may be multiplied, saved in an automated datafile or made public in any way whatsoever without the express prior written consent of the publishers.

ci

ISBN 90 5867 427 4 D/2005/1869/12

FOREWORD The edition of Henry of Ghent's Summa is a complex piece of research. Henry's thought is highly nuanced, was influential, and continues to be studied today.! The manuscript traditions of his works are challenging to trace because manuscripts and their models seem to have

been continually corrected and revised.? In part because of the complexity of this current edition, appropriate appreciation needs to be extended to the many people who have helped make it possible.

Gratitude is extended to the administrators of three different universities. First, I thank deeply Dr. Raymond Macken, then General Coordinator of the Henry of Ghent series, Prof. Willy Vanhamel, then director ! Since the publication of the previous volume in this series, the excellent edition by L. Hódl in 1998, several secondary studies have appeared, which attest to current recognition of the importance and relevance of Henry's theories. See, for example, R. PASNAU, The Cambridge Translations of Medieval Philosophical Texts, vol. 3, Mind and Knowledge Cambridge, UK, 2002, p. 93: “Henry of Ghent (c. 1217-1293) was an immensely influential and respected theologian at the University of Paris;" S. MARRONE, The Light of Thy Countenance: Science and Knowledge of God in the Thirteenth Century (Studies in the History of Christian Thought, vol. XCVII), Leiden — New York, 2000, where one

quarter of the two volume study is devoted to Henry of Ghent; G. GULDENTOPS and C. STEEL (eds.), Henry of Ghent and the Transformation of Scholastic Thought, Leuven, 2003, which contains essays delivered at an international conference on the thought of Henry of Ghent, including P. Porro's bibliography of Henry of Ghent for the years 19962002; J. A. AERTSEN, K. EMERY, JR. and A. SPEER (eds.), Nach der Verurteilung von 1277/After the Condemnation of 1277 (Miscellanea Mediaevalia, vol. 28), Berlin, 2001,

where K. Emery, Jr. and A. Speer write of this series (p. 5), "The Opera omnia of Henry of Ghent, begun in 1979 and directed for many years by Raymond Macken at Leuven, has given us critical texts of Henry's writings edited according to the highest standards of the *historical method'; the rich introductions to these volumes, moreover, contain abundant,

newly-discovered historical information pertaining directly to the Condemnation of 1277 and to the intellectual disputes at the University of Paris in the following decades;" and R. MACKEN, Henri de Gand (f 1293) maitre en théologie à l'Université de Paris, archidiacre de l'évéché de Tournai. Dates et documents. Leuven, 2002.

2 K. Emery, JR., “The Image of God Deep in the Mind: The Continuity of Cognition according to Henry of Ghent," in Nach der Verurteilung von 1277, p. 67, n. 20: “Each

volume of the Leuven critical edition of Henry's Opera omnia reveals that he relentlessly revised his writings until the last moment, when he handed over a fair copy of this text to the Stationer's in Paris for publication in exemplar pieces (possibly he continued to revise even after that);" and L. Hédl’s observation concerning the exemplars for Henry’s manuscripts, “Der univeritätsöffenliche Text der Summa des Heinrich von Gent war durch die wiederholte (dreimalige) Kopierung kontaminiert. Er war korrekturbedürftig und wurde in einzelnen Hss. auch korrigiert (HENRICUS DE GANDAVO, Summa (Quaestiones ordinariae), art. 41-46, ed. L. HôDL (HENRICI DE GANDAVO Leuven, 1998, p. LXxII).”

Opera Omnia, vol. XXIX),

VI

FOREWORD

of the De Wulf-Mansion Center, and Prof. Carlos Steel, then President

of the Higher Institute of Philosophy of the Catholic University of Leuven, who in the 1990s invited me to begin this project and helped me with the practical details of beginning this volume. Second, I express gratitude to the administration of Xavier University of Louisiana, particularly Norman Francis, President, Antoine Garibaldi, then Vice President for Academic Affairs, and Deirdre Labat, then Dean of Arts and

Sciences, who supported me with a sabbatical leave in the spring of 1997 in order to establish a basic transcription of the text. Third, I extend appreciation to the administration of the University of North Carolina at Asheville, including James Mullen, Chancellor, and Thomas

Cochran, then Vice Chancellor for Academic Affairs, for supporting my research during the 2000-2002 academic years. This volume would not be appearing now if it were not for the unqualified support and encouragement from these university administrators, and to each a heart felt thanks is given. There are others who helped make this volume possible. Prof. Jos Decorte, the former General Coordinator of this series, provided not

only practical help in obtaining the photoenlargements of the manuscripts, but also suggestions for some of the sources and problematic

readings. Our conversations on Henry's ideas and manuscripts over the years were always enlightening and his advice frequently guided me in my own analyses of Henry's thought. He was an excellent medievalist, and his untimely death is a personal and professional loss to all the editors of this series. The National Endowment for the Humanities, an independent federal

agency in Washington, D.C., in its Collaborative Research Program, generously assisted me with a two year grant which allowed me the time to work on this volume from 2000 to 2002. It also gave me the opportunity to travel to Leuven to consult with J. Decorte, R. Macken, W. Vanhamel, G. Guldentops, and C. Steel, use the excellent libraries in Leu-

ven, and view the original manuscripts in situ in various libraries across Europe. Its multiple year support was absolutely necessary in order to achieve this complex piece of research. Similarly, I must thank the University of North Carolina at Asheville's University Research Council for providing funds which enabled me to view a manuscript during the summer of 2001. Of course, there were the administrative staffs of European libraries, e.g. the Bibliothéque Nationale in Paris and the Vatican Library, who were so helpful. Particular mention should be made of Monsignor Claudio

FOREWORD

VII

Bellinati, of the Biblioteca Capitolare in Padua, and Jocelyne Deschaux of the Bibliothéque Municipale in Toulouse, both of whom went out of their way to help me view manuscripts in their respective collections. There are scholars, e.g. Guy Guldentops, Carlos Steel, and Girard Etzkorn, who have read preliminary drafts of both the Introduction and the critical Latin text. Their suggested improvements were received with enthusiasm, and their comments have led to a stronger, more accurate,

and more consistent text. In particular, gratitude is extended to Guy Guldentops for his many suggestions. The Catholic University of Leuven — its De Wulf-Mansion Center, the Commission for Publications, and Leuven University Press — should also be thanked for its financial support for the publication of this volume. Also I received invaluable assistance concerning the computer program Classical Text Editor from Stefan Hagel, Osterreichischen Akademie der Wissenschaften, and I received advice on the use of the computer from my son, David, who on all too many occasions rescued

the text from the oblivion of cyberspace because I had pressed the wrong key.

The inspiration for this volume can be traced to my long, frequent, and pleasant conversations with Dr. Raymond Macken, who first introduced me to the techniques of editing Henry of Ghent. Similarly, I thank Prof. Kent Emery, Jr., with whom I have had many discussions about Henry of Ghent, his doctrines, manuscripts, and the transmission of the text of Summa, art. 1-5. Finally, I thank my wife, Linda, for her constant

encouragement for not only this particular volume, but also the other volumes in this series and the other research projects I have engaged in during my academic career. Asheville, 2004

Peet) bug detis iato. tonghstoD vd. bin coidoaiberiral 64 hend deserui veo tomo atn dar er

ie oum msan eost intitm

aate

Cafés. —A—

Maso Sod: save gout tet aanbitimoitedi Sew Ne picis

bem lichts.ci stai, idi Dias

och

wo

4 Fu eoa

ima «iai

en

ier scm ee) -icant mela. mont neil tds orfacon el Dccerae ht toti adi ne soi eb teovino rtTon: ateftad entem) Watt: vitas: sutuee9320 yaam 001 Me no odw .bivatl ‚non vex quoil Re

hus

mr

inte besttenod nee br

«

he Some

Conners

neuerer of iiis. wii, Bu

nat AR

er

re

9

wets soma dv vente lsokesrar 1 note dvi nn oai aria o asia Spe ogres D nr on ge sommets omulov wlucineg airs vino Joh wit

Dune

>

ane

wiel

ou Ste

‘eh,

C

2093

iai!

qd

wry

cClucvec

Baty fe core el u bene,

mo

«ic

Drum

SU

t ai

pa

0

»

su

C.

rehab

te AREA

ded.

im

Mx

pier

us

reflets

04 Mois © acts at Avkesdie

arg and

var

[OUR

cee

oF ree

witch erh

iées oí ND (

comes

«ue

alee

EE cse dn emm.

merry

« U

me Su vere

| @

B ern

wm

he LOU]

c, Ov dil qe Nocionate inParis anda | s» Mehpee!

:

6 Levriht Ko ms

animés

Caen

men ur

quà.

|

y

ch

Para obar ementi should be.

|

so

centi

CRITICAL STUDY

+

— nt Fu ine Rss

Ei

79. 7 ea

THE EDITIONS AND MANUSCRIPTS

The Editions The previous Renaissance editions of Henry of Ghent's Summa are

treated in prior volumes of this series! and elsewhere.? The earliest edition, done by Badius in 1520? and the subsequent edition by Hieronymus Scarparius at Ferrara in 1646* were not critical editions. Art. 1, qq. 1 & 2 have recently been translated into English by R. Pasnau.° This volume will be the first critical edition of these articles.

IR, MACKEN, Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo. I. Catalogue A-P, XVIII

+ 671 p. II. Catalogue Q-Z. Répertoire, pp. 678-1306 + 34 reproductions out of text on semiglossy paper (pp. XXII-LIV) (HENRICI DE GANDAVO Opera Omnia, I-ID, Leuven -

Leiden, 1979, avec une préface de F. MASAI, p. 1018; HENRICI DE GANDAVO Summa (Quaestiones ordinariae), art. 31-34, ed. R. MACKEN cum Introd. generali ad edit. crit. Summae a L. HópL (HENRICI DE GANDAVO Opera Omnia), vol. XXVII, Leuven, 1991, +

8 extra-textual plates on glossy coated paper, p. XXXVII; ID., Summa (Quaestiones ordi-

nariae), art. 35-40, ed. G. A. WILSON (HENRICI DE GANDAVO Opera Omnia), vol. XXVIII,

Leuven, 1994, p. 1x; Ip., Summa, art. 41-46, ed. L. HODL, pp. xir-xiv. 2 R. MACKEN,

“Les corrections d'Henri de Gand

à sa Somme,"

in Recherches

de

Théologie ancienne et médiévale, 44 (1977), pp. 55-100 + 6 reproductions out of text, cf. puss, ne3:

3 HENRICUS DE GANDAVO, Summae Queestionum Ordinariarum Theologi recepto præconio Solennis Henrici A Gandauo, cum duplici repertorio, Tomos Prior, Posterior. Vænundatur in ædibus Iopoci BAD ASCENSII, cum Priuilegio Regio ad calcem expli-

cando. Paris, in f.°, 2 vols., 1520. A two volume reproduction by the Franciscan Institute

of St. Bonaventure, through the efforts of E. Buytaert, O.F.M., is perhaps the most famil-

1520 iar today: HENRY OF GHENT, Summa[e] Quaestionum Ordinariarum (Reprint of the in the critiEdition), 2. vol., The Franciscan Institute, St. Bonaventure, N. Y., 1953. Here

cal study this reprint is abbreviated "Bad."

4 HENRICUS DE GANDAVO, Magistri Henrici Goethals a Gandavo, ordinis Servorum in tres B.M.V., Doctoris Solemnis, socii Sorbonici, Archidiaconi Tornacensis, Summa

partes digesta, ..., opera, studio, labore A.R.P.M. HIERONYMI SCARPARI..., Ferraria, apud Franciscum Succium, 1646.

5 R. PASNAU, The Cambridge Translations..., pp. 93-135.

XII

CRITICAL STUDY

The Manuscripts 1. BRUGGE, Stadsbibliotheek, ms. 179, fols. 4ra-26rb: Summa, art. 1-5

(complete. Although this manuscript contains some explicit indications of pecia transitions which correspond to those of the first Parisian university exemplar, none were noticed for the section of the text edited in this volume.

2. LONDON, British Library, ms. Royal 10.D.VI, fols. 1ra-26rb: Summa, art. 1-5 (complete). This manuscript was copied in the 14" century and the text is identified as Henry's Summa. Written at the top of fol. 1ra in a later medieval hand are “Doctor Solempnis in Summa" and before the text begins “Doctor solempnis Henrici de Gandavo Summa. Codex seculi 1 3. OXFORD, Balliol College, ms. 212, fols. 2ra-30va: Summa, art. 1-5 (complete). At the base of fol. 25v the copyist wrote “Post istam peciam tenetur mihi in 6 d.," which suggests that the manuscript was possibly copied in pieces. The manuscript, written in a English university hand, probably dates to the late 13 century or the first years of the 14" century, because it was donated to Balliol College in Oxford by William Burnell,

who died in 1304. 4. OxroRD, Merton College, ms. 106, fols. 4ra-23ra: Summa, art. 1-3,

art. 4, qq. 5, 8, & 9, and art. 5, qq. 3 & 5 (incomplete)?

$ Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. XXXVII; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 99-101; HENR. DE GAND., Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. X; Ip., Summa, art. 41-46, ed. L. HODL, p. IX.

7 Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. XXXVI; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 359-361; HENR. DE GAND., Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p.

XI; Ip., Summa, art. 41-46, ed. L. HODL, p. Ix. * Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. xxxvii; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 421-424; HENR. DE GAND., Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. XI; ID., Summa, art. 41-46, ed. L. HODL, p. Ix.

? A. B. EMDEN, A Biographical Register of the University of Oxford to A. D. 1500, I, Oxford, 1957, pp. 316-317.

! Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, pp. XXXVIII-XXXIX; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 452-455; HENR. DE GAND., Summa, art. 35-40, ed. G. A.

WILSON, p. XI; Ip., Summa, art. 41-46, ed. L. HODL, p. Ix.

THE EDITIONS AND MANUSCRIPTS

XIII

5. PADOVA, Biblioteca Antoniana, ms. Scaffale 8, N. 141, fols. Ira-35ra:

Summa, art. 1-5 (complete)'!. In a modern hand the work is attributed to Henry of Ghent at the bottom of fol. Ir: “Suma [sic] Henrici de Gandavo." P

6. PADOVA, Biblioteca Capitolare, ms. C.45, fols. 1ra-32va: Summa, art. 1-5 (complete). This manuscript contains numerous explicit pecia indications, many of which have been identified.'? These indications, together with those in the manuscript ZWUNAARDE (Gent), Comtesse Goethals de Mude, are strong

evidence for the existence of a second exemplar for Henry's Summa.'* 7. PARIS, Bibliothèque Nationale, ms. lat. 14312, fols. 1ra-17va: Summa,

art. 1-5 (complete)? This codex is in two parts. The first part on fols. 1ra-58v contains Henry's Summa, art. 1-22, q. 3, and the second part contains Nicholas of

Gorran's Postillae super Marcum on fols. 59r-170v. The second part was in the possession of Adenulph d'Anagni, who died on April 12, 1289 or 1290!° and who gave this manuscript to the monastery of St. Victor in Paris; “Istum librum dedit ecclesie Sancti Victoris parisiensis

bone memorie magister Adenulphus...(fol. 59v)." The monastery of St. Victor acquired the first part, Henry's Summa, when John Lamasse (11458) was prior. R. Macken gives the end of the 13% or beginning of the 14% century as the date of this part of the manuscript." 8. PARIS, Bibliothèque Nationale, ms. lat. 15355, fols. 2ra-32ra: Summa,

art. 1-5 (complete). !! Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. XXXIX; R. MACKEN,

p. Bibl. man. H.G., pp. 480-482; HENR. DE GAND., Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, xi; ID., Summa, art. 41-46, ed. L. HODL, p. X.

12 Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. XXXIX; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 491-493; HENR. DE GAND., Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. xi; Ip., Summa, art. 41-46, ed. L. HODL, p. x.

13 Cf. G. A. WILSON, “A Second Exemplar of Henry of Ghent's Summa," in Manuscripta 38 (1994), pp. 42-50. 14 [bid. 15 Cf. R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 552-556.

Paris, 16 L. DELISLE, Le Cabinet des manuscripts de la Bibliothèque Impériale, IL,

1881, p. 210. 7 R. MACKEN, Bibl. man. H.G., p. 552.

18 Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, pp. XCIV-CXXI; R.

à sa MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 595-598; Ip., "Les corrections d'Henri de Gand ID. XI; p. WILSON, A. G. ed. 35-40, art. Summa, GAND., DE HENR. passim; Somme," Summa, art. 41-46, ed. L. HÔDL, p. X.

XIV

CRITICAL STUDY

Godfrey of Fontaines possessed this manuscript before it came to the Sorbonne.!? The manuscript itself is in two parts, as R. Macken has indicated.?? In the first part, in the margins for the section of text edited here there are indications that a scholar had used the text.?! The manuscript was corrected, perhaps more

than once, and these corrections

are ana-

lyzed in detail below.?? 9. PARIS, Bibliothèque Nationale, ms. lat. 15356, fols. Ira-15ra: Summa, art. 1-5 (complete). Because this manuscript was donated to the Sorbonne by Arnould Wulwick (fol. 221v: “Iste liber est...ex legato defuncti magistri Arnoldi de Wulwiic"), who died sometime around 1309,?^ it was probably composed in the last decade of the 13% century or in the first years of the 14" century. 10. Paris,

Bibliothèque

Nationale,

ms.

lat. 15846, fols.

Ira-22rb:

Summa, art. 1-5 (complete). This manuscript contains explicit indications of pecia transitions which correspond to those of the first Parisian university exemplar. For the section of the text edited here, pecia 7 1s noted on fol. 17ra (vii*

pecia) and pecia 8 is indicated on fol. 19va (viii? pecia).

1? On fol. 266ra the scribe wrote “Iste liber est collegii pauperum magistrorum de Sorbona studentium Parisius in theologica facultate ex legato reverendi magistri Godefridi de Fontibus." Cf. J.J. Duin, “La bibliothèque philosophique de Godefroid de Fontaines," in Estudios Lulianos, 3 (1959), pp. 22-36 and 137-160; R. MACKEN, "Les corrections..." in Recherches de Théologie ancienne et médiévale, 44 (1977), pp. 55-57; AEGIDIUS ROMANUS, Apologia, ed. R. WIELOCKX, Florence 1985, pp. 17-19; J. WiPPEL, “Godfrey of

Fontaines at the University of Paris in the Last Quarter of the Thirteenth Century," in Nach der Verurteilung..., esp. the section *Godfrey's Library" on pages 361-367; and HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. XVII. ? R. MACKEN, “Les corrections d'Henri de Gand à sa Somme,” p. 57 ?! For similar comments concerning Henry's Quodlibeta, cf. HENR. DE GAND., Quodlibet XII, ed. J. DECORTE, (HENRICI DE GANDAVO Opera omnia), XVI, Leuven, 1987, pp. XLII-XLVO; ID., Quodlibet VII, ed. G. A. WILSON (HENRICI DE GANDAVO Opera omnia),

XI, Leuven, 1991, p. xLvu. For a further discussion, cf. infra, pp. XLI-XLIII. 2 Cf. infra, pp. XLV-LXVII.

*3 Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. XL; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 599-601; HENR. DE GAND., Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. XII; Ip., Summa, art. 41-46, ed. L. HODL, p. x.

# P, GLORIEUX, Aux origines de la Sorbonne (Etudes de Philosophie Médiévale, 53), I, Paris, 1965, p. 171.

25 Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. XL; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 611-613; HENR. DE GAND., Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. XI; Ip., Summa, art. 41-46, ed. L. HODL, p. x.

THE EDITIONS AND MANUSCRIPTS

XV

11. Paris, Bibliothèque de l'Université, ms. 34, fol. lra-rb: Summa, art. 5, q. 7- (incomplete6. This manuscript begins ex abrupto on fol. Ira with *tamquam inventuri et sic inveniamus tamquam quesituri. ‘Cum enim adhuc consummaverit homo... (cf. infra, p. 367,91-92),’” which is the text of art. 5, q. 7. The manuscript contains, for the text edited here, only the last part of the last question of the last article. The numerous explicit pecia indications in this manuscript?’ elsewhere indicate that it was probably copied

from the first Parisian exemplar in Paris. 12. TOULOUSE, Bibliothèque Municipale, ms. 199, fols. lra-33ra: Summa, art. 1-5 (complete). This manuscript contains in its second part, i.e. Henry's Summa, art. 27-(the beginning of) art. 53, pecia indications that do not correspond to those of either the first Parisian university exemplar or the second Parisian university exemplar? In the first part of this manuscript, i.e. Henry's Summa, art. 1-26, no explicit pecia indications have been noticed to date. 12*. TOULOUSE , Bibliothéque Municipale, ms. 199, fols. 213ra-214vb:

Summa, art. 1 (questions 2-3) (incomplete). These two folios, 213 and 214, are in the manuscript described above,

but they are treated separately here and are given a separate siglum, ri They contain part of the texts of Henry's Summa, art. 1, q. 2 and q. 3. Fol. 213ra begins with “...ibidem. Tertia ratio est quod...” (cf. infra, p. 44,315-316) and fol. 213vb ends with “...vidi Carthangini animo revolvo,

res quedam menti nuntiata per..." (cf. infra, p. 55,503-504). Fol. 214ra begins in the middle of article 1, q. 3 with “...fulgebit et de ipso secretario veritatis.” (cf. infra, p. 76,145) and ends on fol. 214vb with “...cum Petrus vidit eum in transfiguratione ex sola specie recepta ab ipso nes-...” ?6 Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. XL; R. MACKEN, Bibl.

man. H.G., pp. 658-660; HENR. DE GAND., Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. XII;

Ip., Summa, art. 41-46, ed. L. HODL, p. X. 27 Cf. J. DESTREZ, La Pecia dans les manuscrits universitaires du XIII" et du XIV* siè-

DE cles, Paris, 1935, p. 12; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 659 et 1044-1065; HENR. A. G. ed. 35-40, art. Summa, ID., LVIII; p. MACKEN, R. ed. 31-34, art. GAND. Summa, WILSON, pp. XIX-XXX.

28 Cf. HENR. DE GAND. Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. XL; R. MACKEN, Bibl.

man. H.G., pp. 707-710; HENR. DE GAND., Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, pp. XIIxvi; Ip., Summa, art. 41-46, ed. L HODL, pp. X-XI.

29 Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, pp. XIII-XVI. 30 Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. XL; R. MACKEN, Bibl.

XIIIman. H.G., pp. 707-710; HENR. DE GAND., Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, pp. XVI: Ip., Summa, art. 41-46, ed. L. HODL, pp. X-XI.

XVI

CRITICAL STUDY

(cf. infra, p. 84,302—303). On fol. 214vb, at the end of the above text of art. 1, q. 3, a colophon is added, “Explicit Henricus de Gondavo [sic]."

These two folios seem to have been taken from another manuscript and placed at the end of this one. It is curious that the text on the sheet which is fol. 214 does not continue and finish the text of question 2. One has the impression that in its original state there was another sheet between what

is now fol. 213 and fol. 214 of this manuscript. Could it be that these two sheets were just stuck into this volume for binding purposes? Another puzzle is the colophon: when was it written? Was it added after these two folios were part of this manuscript, perhaps after these folios were an integral part of this manuscript and perhaps at or close to the time when the manuscript was foliated? On the other hand, if the colophon were added before these folios became part of the current manuscript, it seems odd that a scholar would have paid for such an incomplete volume of the Summa. These folios contain an explicit pecia transition, “ii p*."on folio 213va, and the readings of this text indicate that these two folios were probably copied from the first Parisian exemplar. 13. Biblioteca

V ATICANA, ms. Vat. lat. 854, fols.

Ira-32rb: Summa, art.

1-5 (complete). This manuscript contains explicit pecia indications which indicate that it was probably copied in Paris from the first Parisian university exemplar. However, for the part of the text edited here none were found. The manuscript, at least for subsequent articles of Henry's Summa edited to date, may have been the model for other Vatican manuscripts, a hypothesis first raised by A. Pelzer.? The manuscript was carefully corrected and these corrections will be studied in detail below.?? Ww?

14. Biblioteca

V ATICANA, ms. Vat. lat. 855, fols. 1ra-32rb: Summa, art.

1-5 (complete)*. ?! Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, pp. XL-XLI; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 787-791; HENR. DE GAND., Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. xvii; Ip., Summa, art. 41-46, ed. L. HODL, p. x1. 32 Cf. A. PELZER, Codices Vaticani latini. Il, pars Prior: Codices 679-1134, Vaticana,

1931, p. 228; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 797 et 801 (where one must read “854” instead of “855”); HENR. DE GAND. Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, pp. XC-XCI; ID.,

Summa, art. 35-40, ed. G. A. Wilson, pp. xxxv-xxxvinm; ID., Summa, art. 41-46, ed. L. HÓDL, pp. LXXVI-LXXVIII. 33 Cf. infra, pp. LXXVII-LXXX. # Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. XLI; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 792-794; HENR. DE GAND., Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, puxs ID., Summa, art. 41-46, ed. L. HODL, p. xi.

THE EDITIONS AND MANUSCRIPTS

XVII

On the first line of fol. 1ra, the scribe attributes the work to Henry:

"Incipit summa magistri henrici de gandavo." This manuscript contains explicit indications of pecia transitions of the first Parisian exemplar. For the articles edited here, one finds “f iv p'" on fol. 13ra, "f«initur» v p’” on fol. 16ra, “f vi p’” on fol. 19ra, “f vii p’” on fol. 21vb, and “f viii p’” on fol. 24vb. The manuscript has been corrected, perhaps by two different medieval hands. 999

15. Biblioteca VATICANA, ms. Vat. lat. 856, fols.

Ira-29rb: Summa, art.

1-5 (complete)? 16. Biblioteca V ATICANA, ms. Vat. lat. 857, fols.

Ira-28va: Summa, art.

1-5 (complete) 17. Biblioteca V ATICANA, ms. Vat. lat. 858, fols.

Ira-44rb: Summa, art.

1-5 (complete) 18. Biblioteca V ATICANA, ms. Regin. lat.

1942, fols.

1r-26v: Summa, art.

1-5 (complete)?® K. Emery, Jr. has recently described this manuscript, which dates from the fifteenth century.?? K’

19. ZWUNAARDE

(Gent), Comtesse Goethals de Mude

(2 vol.), I, fols.

1ra-47rb: Summa, art. 1-5 (complete)”. This manuscript contains pecia indications in the same locations as those of PADOVA, Bibl. Capit., ms. C.45. Together these two manuscripts attest to a second Parisian exemplar.*! At the time of this critical edition, 35 Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, pp. XLI-XLI; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 796-798; HENR. DE GAND., Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. xvii; Ip., Summa, art. 41-46, ed. L. HÓDL, p. XI.

36 Cf. HENR. DE GAND. Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. XLII; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 799-801; HENR. DE GAND., Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. XVIII; Ip., Summa, art. 41-46, ed. L. HÓDL, p. XI.

37 Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. XLII; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 802-805; HENR. DE GAND., Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. XVIII; Ip., Summa, art. 41-46, ed. L. HÓDL, p. XI.

38 Cf. K. EMERY, JR., “Two More Copies of Henry of Ghent, Summa, and the Heuristic of Critical Editions (Henry of Ghent and Denys the Carthusian)," in Manuscripta 36

(1992), pp. 3-21. Abd p 0; 40 Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, pp. XLII-XLII; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 879-880; HENR. DE GAND., Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. xvii; Ip., Summa, art. 41-46, ed. L. HODL, p. XI.

^! Cf. G. A. WILSON, “A Second Exemplar...," pp. 42-50

XVIII

CRITICAL STUDY

the manuscript had not yet been foliated. The foliation given here is a

provisional one where the first sheet of text is assigned “fol. 1r

N.B. The text of Henry's Summa, art. 1-5 is also found in the manuscript Assist, Biblioteca del Convento di san Francesco, 139, fol. 1ra(modern foliation)-9rb(older foliation; fol. 13rb in modern foliation), but the text is not an integral one. For articles 1-5, it has the character of

an Abbreviatio® and has not been used in the establishment of the critical text or in the test collation. Similarly, the manuscript Biblioteca VATICANA, ms. Ottobonianus lat. 624, dating from the late 16" or early 17" century,“ also has the character of an Abbreviatio and has not been used in the establishment of the critical text of this edition.

ACT Ibid:

^5 Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. XLII; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 13-16; HENR. DE GAND., Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. X; ID., Summa, art. 41-46, ed. L. HODL, p. XI.

44 Cf. K. EMERY, JR., “Two More Copies...," p. 9.

THE TEXT EXAMINED EXTERIORLY : HISTORICAL AND CODICOLOGICAL ELEMENTS USED FOR THE ESTABLISHMENT OF THE TEXT

$1. The Authorship and Date of the Summa, art. 1-5

No one has ever doubted that the author of these articles is Henry of Ghent. The manuscript VATICAN, Vat. lat. 855, a manuscript copied at the beginning of the 14Ÿ century in Paris, begins: "Incipit Summa magistri Henrici de Gandavo." Furthermore, the proemium of the manuscript in Zwijnaarde, even though it is probably a later manuscript, explicitly attributes

the work to Henry: “Prima pars summe magistri Henrici de Gandavo. .."! There are as well explicit and implicit references in Henry's authentic Quodlibeta to the text edited here. For example, in Quodlibet V, q. 11 (ed.

Bad., fol. 168vE) there is a very explicit reference to article 1, q. 1, where Henry even refers to the title of this article, De possibilitate sciendi: * . ..huius positionis falsitatem exposuimus in quadam questione, art. 1, q. 1, de possibilitate sciendi..." In Quodlibet III, q. 1, Henry alludes to his Summa, art. 1, q. 2: “...nulla veritas intelligi potest nisi ipsa veritas prima assistat intellectui ut ratio intelligendi, sicut alibi expositum est (ed. Bad., fol. 48vV)." Henry states in Quodlibet IV, q. 8 (ed. Bad., fol. 97vM),

“,..non percipitur nisi id quod verum est..., non autem ipsa veritas, ut sæpius in aliis quæstionibus exposuimus" and in the same Quodlibet, q. 22 (ed. Bad., fol. 138vQ), *...nec sincera et indubitabilis veritas semper a

sensibus expetenda est, secundum quod exposuimus in quæstionibus de modo sciendi." De modo sciendi is, of course, the general title for article 2. In Quodlibet IX, q. 15 in treating Augustine, the Platonic forms, and the

possibility of humans knowing the truth, Henry writes “...et per hoc habemus de eis veracem notitiam, secundum quod pluribus auctoritatibus in Quaestionibus ordinariis circa principium determinavimus."? Internally, there are in the text edited here references to topics which the author intended to treat in another work, and these references can be

found in the certainly authentic Quodlibeta of Henry. One reference ! Cf. infra, p. 3. ? HENR. DE GAND., Quodlibet. IX, q. 15, ed. R.MACKEN (HENRICI DE GANDAVO Opera omnia, XIID, Leuven, 1983, p. 264,85-87.

CRITICAL STUDY

XX

occurs in article 1, q. 8, where Henry distinguishes how the human soul

knows when conjoined with a body and how it knows when separated from the body. He writes: “In primo statu est intelligentia quaedam sicut angelus, et tunc idem iudicium de modo docendi angelum ab angelo et animam humanam ab angelo, de quo nihil ad praesens, maxime cum quaestio est de scientia hominis coniuncti, quae est alterius generis ab illa quae est animae separatae, ut alias patebit. (cf. infra, p. 150,33-38)" In Henry's Quodlibet I, q. 12 & 13, one finds a discussion of these two

different ways of knowing.? A second reference occurs in art. 1, q. 11 in a discussion of potential knowledge where Henry compares the potency of knowledge to potency in matter. Both can be understood to be absent of any form, according to Henry. He writes: "Quomodo autem hoc sit intelligendum, alias videbitur. (cf. infra, p. 179,53)" In his Quodlibet I, q. 10, Henry discusses three senses of matter, one of which is matter

understood as potency without formal determination.* Other examples of references to Quodlibet I appear in article 2, q. 5, where Henry alludes to question 3 (cf. infra, p. 231,165) and in article 5, q. 6, where there are two references to q. 35 (cf. infra, p. 358,90-91 and p. 362,175). Gómez-Caffarena in his careful study of the relationship between Henry's Summa and Quodlibeta maintained that the first twenty articles of Henry's Summa are prior to his first Quodlibet? i.e. prior to Christmas of 1276. Certainly the examples above would reinforce his conclusion, because in these references in his Summa Henry alludes to topics about which he would need to be writing in the future, i.e. in Quodlibet

I. The date of Quodlibet I is fairly well established to be Christmas of 1276. One can conclude that these first five articles of Henry's Summa were being composed before Christmas of 1276 (the exact date when these articles were prepared for the university for distribution via the stationarius is another matter, and is treated below’). Perhaps what is most intriguing about Henry's. comments in these examples is that he seemed to know that he would need to be addressing these issues in his ? HENR. DE GAND., Quodlibet I, q. 12 & 13, ed. R. MACKEN Opera omnia, V), Leuven-Leiden, 1980, pp. 80,75 — 81,99.

(HENRICI DE GANDAVO

^ [bid., q. 10, pp. 68,43 - 69,61. SJ. GOMEZ-CAFFARENA, "Cronología de la Suma de Enrique de Gante por relación a sus Quodlibetos" in Gregorianum, 38 (1957), p. 130.

$ Ibid., p. 132; HENR. DE GAND., Quodl. I, ed. R. MACKEN, p. XVII; P. GLORIEUX, La littérature quodlibétique de

1260 à 1320 (Bibliothéque Thomiste, 5), Le Saulchoir-Kain,

1925, pp. 83-93; and G. A. WILson, “Supposite in the Philosophy of Henry of Ghent,"

in Henry of Ghent, Proceedings of the International Colloquium on the Occasion of the 700" Anniversary of His Death (1293), W. V ANHAMEL (ed.), Leuven, 1996, p. 343, n. 1. 7 Cf. infra, pp. XXI-XXII et LI.

THE TEXT EXAMINED EXTERIORLY

XXI

Quodlibet. Quodlibetal disputations were in three stages: a first stage when the public audience would pose the questions for the masters to address, a second stage when the master actually “determined” the questions raised in a public disputation, and a third stage when the master prepared a written text for public distribution.* Had the first stage of

Quodlibet I taken place before Henry composed the text of these articles of his Summa? His comments here in which he seemed to know some of the issues that he would need to address are very suggestive. If he composed these articles of the Summa after he already knew the questions which he would be expected to answer in his first Quodlibet, then the date of Quodlibet I, 1276, would indicate a time after which these articles of the Summa would not have been initially composed. Of course, the date of the composition of these articles is different

from the date when these articles would have been prepared for distribution by the university, and thus as L. Hódl has correctly maintained, one must distinguish the academic origin of Henry's Summa from the literary origin.” Although the distribution may have been delayed,!° the quote above from Quodlibet V, in which Henry makes reference to article 1, q. 1, and provides the title of this article, De possibilitate sciendi,

suggests that the masters and students who read this Quodlibet at Christmas of 1280 or Easter of 1281 would have known the exact title of this article and the thematic division of the Summa into articles and questions. Such an explicit reference in Quodlibet V suggests an availability 8 For the first two stages, cf. P. GLORIEUX, La littérature quodlibétique de 1260 à 1320 (Bibliothéque Thomiste, 5) Kain, 1925, pp. 17-20; A. TEETAERT, "La littérature

quodlibétique"

in Ephemerides

Theologicae Lovanienses,

14 (1937), pp. 79-83;

A.

DONDAINE, Secrétaires de Saint Thomas, Rome, 1956, pp. 132-133 and p. 212; L. BOYLE,

“The Quodlibets of St. Thomas and Pastoral Care," in The Thomist, 38 (1974), pp. 233235; and J. WiPPEL, “Quodlibetal Questions Chiefly in Theology Faculties” in Les Questions disputées et les Questions quodlibétiques dans les Facultés de Théologie, de Droit et de Médicine, B. BAZÁN, J. WIPPEL, G. FRANSEN, D. JACQUART (eds.), Turnhout, 1985,

pp. 159-162. For the third stage, cf. J. WiPPEL, “Quodlibetal Questions...," pp. 185-186, and his description of his revelatory experiment on p. 186, n. 82. ? Cf. L. HÓpL, “Der Projektband der kritischen Edition der Summa des Heinrich von Gent" in Ephemerides Theologicae Lovanienses, 64 (1988), pp. 226-227; ID., Introduction à l'édition critique de la Summa d'Henri de Gand, in HENR. DE GAND. Summa, art.

31-34, ed. R. MACKEN, pp. XXV-XXVII. For an additional discussion, see HENR. DE GAND, Summa, art. 35-40 ed. G. A. WILSON, pp. XXI-XXVI. 10 S. MARRONE, “Henry of Ghent in mid-career as interpreter of Aristotle and Thomas Aquinas," in Henry of Ghent..., ed. W. VANHAMEL, pp. 184-209; L. HÓDL, Introduction à l'édition critique de la Summa d'Henri de Gand, in HENR. DE GAND., Summa, art. 3134, ed. R. MACKEN, p. xxviii. See as well, the comments in R. WIELOCKX, “Henry of

Ghent," in A Companion to Philosophy in the Middle Ages, J.J.E. GRACIA and T. B. Noone (eds.), Oxford, 2003, p. 296. Finally, note the discussion in HENR. DE GAND.,

Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. xx, n. 14, and below, p. Lr.

XXII

CRITICAL STUDY

and familiarity with this text of the Summa,!! even if this text was not

yet distributed via an exemplar in peciae by a stationer in Paris. Furthermore, even if the distribution of Henry's Summa, art. 1-5 via

a university stationer may have been delayed, this does not exclude the hypothesis that students may have had access to the liber magistri, the

text used by the master in his classroom lectures. Indeed R. Wielockx in his careful analysis of manuscript PARIS, Bibl. Nat. lat. 15355 (= A) has distinguished the first collection of material in this manuscript, which includes Summa, art. 1-26, from a subsequent second collection of material, and has argued that this first collection, since it ends with Quodlibet

I, can be dated to around the first months of 1277.7? However, it is entirely possible that Godfrey of Fontaines had access to the text Henry used in his school," i.e. that his text was not copied from the university exemplar divided into pieces and distributed by the university stationer.

$2. The Summa as an Incomplete Work

In the proemium of article 21 of the Summa (ed. Bad., fol. 123r), Henry describes the "proper order" theology: "Primum est de Deo, ut de subiecto principali huius scientiae. Secundum est de creaturis, ut de materia subiecto attributa." In the articles of Henry's Summa edited to date, there are many references like “ut patebit inferius loquendo de creaturis," which M. de Carvalho has recently studied.'* The phrase "inferius loquendo de creaturis" however does not appear in these first five articles, or even in the first twenty articles. Henry, though, at the very beginning of his Summa does give the overall plan for his work. He writes: *Ideo quaeritur hic primo, quomodo theologia de Deo et de rebus divinis sit scientia; secundo, quomodo in ea de Deo et de rebus divinis locutio sit habenda; !! For similar observations, cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON,

pp. XXV-XXVI. 1? AEGIDIUS ROMANUS, Apologia. Ed. R. WIELOCKX, pp. 20 et 27. 13 Cf. L. HöpL, “‘Copia’ und Schultradition der Summa des Heinrich von Gent,” in

Henry of Ghent..., W. VANHAMEL (ed.), p. 149: “In der Schule des Heinrich von Gent sind uns Originalkopien der Quodlibeta und der Summa überliefert: für Quodl. I, II und VI Cod. lat. Paris, [Bibl. Nat., lat.] 15848, für die anderen Quodl. Cod. lat. Paris [Bibl. Nat., lat.] 15350, für die Summa Prooem.- art. 1-16 [read ‘26’ instead of ‘16°], art. 27 —

52 Cod. lat. Paris [Bibl. Nat., lat.] 15355." # M. SANTIAGO DE CARVALHO, “On the Unwritten Section of Henry of Ghent's Summa: loquendo de productione creaturae," in Henry of Ghent and the Transformation..., G. GULDENTOPS and C. STEEL (eds.), Leuven, 2003, p. 327-370; Ip., *Sobre o Pro-

jecto do "Tractatus de productione creaturae" de Henrique de Gand," in Mediaevalia. Textos e Estudos, 11-12 (1997), pp. 211-230.

THE TEXT EXAMINED EXTERIORLY

XXIII

tertio, quae et qualia in ea de Deo et de rebus divinis sint cognoscenda (cf. infra, p. 3). The first nineteen articles of the Summa comprise the first section, quomodo theologia de Deo et de rebus divinis sit scientia; article 20 is the second section, quomodo in ea de Deo et de rebus divinis locutio sit

habenda; and it is with the beginning of article 21 that the third major section, quae et qualia in ea de Deo et de rebus divinis sint cognoscenda,

begins. When he begins the third section, namely in the introduction to article 21, he further subdivides this section, and the outline becomes: I. Quomodo theologia de Deo et de rebus divinis sit scientia II. Quomodo in ea de Deo et de rebus divinis locutio sit habenda III. Quae et qualia in ea de Deo et de rebus divinis sint cognoscenda A. De Deo ut de subiecto principali huius scientiae B. De creaturis ut de materia subiecto attributa

This general division of theology into a discussion of de Deo and de creaturis is consistent with Henry's understanding of theology. For example, he specifies in article 19, question 1 (ed. Bad., fol. 115vK),

when he writes about the order of theology: “Diversus est ordo considerandi de Deo in hac scientia et in scientiis philosophicis, quoniam ista scientia primo et principaliter considerat de Deo tamquam de eo de quo sunt eius prima principia, scilicet primi articuli fidei. Sunt enim de divina unitate in substantia, et trinitate in personis. Secundario autem et posterius considerat de creaturis secundum relationem et attributionem quam habent ad Deum." It is this section, de creaturis, which is absent from what we have today of the Summa, and for this reason

Henry's Summa has long been thought to have been incomplete, as R. Macken has indicated. Even though it is, in the words of P. Bayerschmidt, an unfinished cathedral, certainly at the beginning of this “vaste programme,” as J. Paulus has described it," at least by the time he composed article 21, to which Henry twice refers in Quodlibet I'® 15 HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. XLV. 16 P. BAYERSCHMIDT, Die Seins- und Formmetaphysik des Heinrich von Gent in ihrer Anwendung auf die Christologie. Eine philosophie- und dogmengeschichtliche Studie (Beitráge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters, XXXVI, 3-4), Münster i. W., 1941, p. 6. / 7 J. PAULUS, Henri de Gand. Essai sur les tendances de sa métaphysique (Etudes de Philosophie Médiévale, 25), Paris, 1938, p. XVI. For more on this discussion, see P. BAv-

ERSCHMIDT, Die Seins- und Formmetaphysik..., p. 6; HENR. DE GAND., Quodl. I ed. R. MACKEN, pp. Xxi-Xxit; Ip., Summa, art. 31-34 ed. R. MACKEN, pp. XLV-XLVI; ID., Summa,

art. 35-40, ed. G. A. WILSON, pp. XXVII-XXVIII. 18 Cf. HENR. DE GAND., Quodl. I, q. 9, ed. R. MACKEN, p. 55, 15-18: “In solo autem Deo

verum est quod de tali esse loquendo, ipse est suum esse, et in hoc excedit simplicitatem omnis creaturae, ut exposuimus in aliis quaestionibus nostris;" et p. 61,53-55: “...in Deo idem sunt omnino esse et essentia, et re et intentione, ut in aliis quaestionibus expositum est."

XXIV

CRITICAL STUDY

(and which led J. Gómez-Caffarena

to maintain that article 21 was

composed at approximately the same time, e.g. 1276/9), Henry's intention seems to have been to include this section de creaturis as an integral part of his discussion of theology. However, it is possible that prior to 1276, i.e. prior to the composition of article 21, the further subdivision of the third general division of the Summa into a section de Deo and a section de creaturis may not have been explicit. This would account for the general lack of references like "inferius loquendo de creaturis" in these first five articles which deal so heavily with human

knowledge and which would lend themselves naturally to a discussion of knowledge in a section de creaturis. The possibility that the subdivision of the section “quae et qualia in ea de Deo et de rebus divinis sint cognoscenda" into a subsection de Deo

and a subsection de creaturis was not explicitly made by Henry until he composed article 21 is also suggested by the absence of references like

“ut patebit inferius loquendo de creaturis" in the first twenty articles. The first possible such reference occurs in art. 21, q. 3 (ed. Bad., fol. 126vH), where in a discussion of the lack of composition in God, Henry wrote: “In eo [= Deo] enim nulla cadit compositio, neque ex esse et essentia, neque ex actu et potentia, ut infra videbitur licet in creaturis," but this

could very well be a reference to the following question where Henry treats the composition of creatures in contrast to the simplicity of God: Et nota quod istum verum modum

essendi aliter habet creatura, aliter creator.

Creatura enim nomine suo dicit naturam et rem alicuius praedicamenti, que de se et ratione sua non habet esse in effectu, sed que solummodo per agens nata est recipere esse tale..., ut sic nulli creato ex natura sua quantumcumque formali conveniat esse in actu, sed solummodo in quantum est effectus suae causae efficientis, et maxime primae, a qua etiam esse participat suae essentiae, ut dictum est supra

(ed. Bad., fol. 127rM).

In the introduction to art. 28 (ed. Bad., fol. 164vI) one finds perhaps the first reference like “ut inferius patebit loquendo de creaturis" where Henry writes "Aliae vero sunt quasi proprietates deitatis communes Deo et creaturae, et a creaturis translatae et Deo attributae secundum

usum

sermonis humani, sed a Deo creaturis communicatae secundum rei veritatem, ut infra patebit loquendo de illis." Furthermore, it is in art. 29, q. 5 that one finds for the first time in the text of articles (and not just in the introductions to articles) six references to subsequent discussions concerning creatures: “Et quomodo hoc, exponendum est loquendo de

I? J. GOMEZ-CAFFARENA, "Cronología ...," pp. 117 et 132-133.

THE TEXT EXAMINED EXTERIORLY

XXV

creaturis (ed. Bad., fol. 173vH);”“...ut declarandum est loquendo de creaturis (ed. Bad., fol. 174rD;"*...ut similiter dicendum est loquendo de creaturis (ed. Bad., fol. 1741D);" “...ut exponendum est loquendo de creaturis (ed. Bad., fol. 174rD);" “...exponendum est determinando de

creaturis (ed. Bad., fol. 174rL);" and lastly *Sed de hoc latius est perscrutandum loquendo de creaturis (ed. Bad., fol. 174rL). Because art. 27 contains two references to Quodlibet III?, which was composed around Easter of 1278 or 1279?! J. Gómez-Caffarena dates the composition of

article 29 after 1278.22 It seems clear then that Henry probably had composed a schema of a second section de creaturis for his Summa by the time he composed article 29. Although it is possible that he had such a schema when he began his Summa, it is also possible that this was only a very general outline when he composed the first twenty articles, and this would be one explanation why such references are absent in these early articles.

$3. The Summa, art. 1-5: Edited by Means of Two Successive Exemplars by the University in Paris A. THE FIRST UNIVERSITY EXEMPLAR

Henry's Summa, art. 1-5 was distributed by means of two successive

university exemplars in Paris. The first Parisian university exemplar at least for articles 1-5 is now lost.? However, there exist manuscripts which contain explicit pecia transitions in the same places; these pecia

transitions are compelling pieces of external evidence to believe that these manuscripts were copied from the same model, the first exemplar. The common readings of these manuscripts should reveal the text of this first exemplar, and the text of the exemplar can thus be reconstructed even though the exemplar is no longer available for these articles. Of the manuscripts containing all or part of articles 1-5 there are six that

contain explicit pecia transitions corresponding to the pieces of the first

20 Ibid., p. 124.

?! Jbid., p. 133; HENR. DE GAND., Quodl. I, ed. R. MACKEN, p. XVII; J. PAULUS, Henri

Quodl. III; P. GLORIEUX, de Gand., p. Xv, n.1, which gives Easter of 1279 for the date of

La littérature quodlibétique ..., pp. 83-93. 22 Y. GOMEZ-CAFFARENA, "Cronologia ...,” p. 133. q. 6. Cf. 23 The ms. VAT., Borgh. 17 may contain the exemplar for articles 53-75, n. 34. HENR. DE GAND., Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. XXVIII,

XXVI

CRITICAL STUDY

exemplar, although some of these six do not have explicit peciae indications in the text of the first five articles. These six are: VATICAN, Vat lat. 654, VATICAN, Vat. lat. 855, PARIS, Bibl. Nat. lat. 15846, PARIS, Bibl. de l'Université, ms. 34, BRUGGE, Stadsbibliotheek, ms. 179, and TOULOUSE,

Bibl. municipale, ms. 199. However, as noted above, no explicit pecia transitions were noted in the first five articles in the manuscripts VATICAN, Vat. lat. 854 and BRUGGE, Stadsbibliotheek, ms. 179. Furthermore, the manuscript PARIS, Bibl. de l'Université, ms. 34 lacked all but the last lines

of the text edited here. The result is that there are three manuscripts which contain explicit pecia indications of the first exemplar for the specific text edited here. The articles edited here can be found in the first eight peciae of the first exemplar and in the first few lines of pecia nine. The locations of these pecia transitions in these three manuscripts are given in the table below. PECIA | Paris, TOULOUSE, | Var., Vat. Bibl. Bibl. lat. 855 Nat. lat. |Munic. 199 *. . factae ad exemplar perfectissime cognoscitur viso suo exemplari..." (art. 1, q. 2, p. 50,428-429; ed. 1520, I, fol. 6rT; ed. 1646, I, p. 13b)

*...-nis cognitis in confusa nominis significatione. Et sunt principia..." (art.

l, q. 12, p. 189,105-107; ed. 1520, I, fol. 221L; ed. 1646, I, p. 51b-52a)

# The explicit pecia indication of the first exemplar which appears in the Toulouse manuscript is in the sheets which are added at the end of this manuscript, i.e. the sheet which comprise fols. 213ra-214vb (cf. supra, pp. XV-XVI).

?5 Cf. supra, pp. XII et XVI.

THE TEXT EXAMINED EXTERIORLY

XXVII

PECIA | Panis, TOULOUSE, | Var., Vat. Bibl. Bibl. lat. 855 Nat. lat. |Munic. “nisi est certa, ut dictum est./ Certitudo ergo..." (art. 2, q. 6, p. 235,29-30; ed. 1520, I, fol. 27rD; ed. 1646, I, p. 65a) “...quia effectus proportionaliter sequitur suam causam. Omnibus hominibus..." (art. 4, q. 4, pp. 283,7 — 284,8; ed. 1520, I, fol. 321S; ed. 1646, I, p. 80a) “...quidam naturalis et modo naturali, quidam supernaturalis et modo supernaturali..." (art. 5, q. 3,

p. 328,39-40; ed. 1520, I, fol. 37rC; ed. 1646, I, p. 94a) *..docere quam discere, magis tamen discere quam quae doceant igno-..." (art.

5, q. 7, p. 371,159-160; ed. 1520, I, fol. 42rP; ed. 1646, I, p. 105b) B. THE SECOND UNIVERSITY EXEMPLAR

There were two manuscripts, PADOVA, Bibl. Capitolare, C. 45 and

ZWIINAARDE, C'^** Goethals, I, which contained explicit pecia transitions at common locations, but these locations were different from those

of the first Parisian university exemplar provided in the above list. Because these indications appear so regularly in these two manuscripts, a fairly complete list of the pecia transitions of the now lost second exemplar could be established.2° This exemplar would have contained the articles edited here in the first eleven pecia. 26 Cf. G. A. WILSON, “A Second Exemplar .…,” pp. 42-50.

XXVIII

CRITICAL STUDY

PECIA | PADOVA,

Bibl. Capitolare

ZWIINAARDE, C'esse

Goethals, fol.

*

..Sanitatis suae illustrat, unum

plus, alterum minus, quosdam. .." (art. 1, q. 4; p. 99,174—175; ed.

1520, I, fol. 11vD; ed. 1646, I, p. 26a) "Primo sic. Per nullum potest alteri acquiri..." (art. 1, q. 6; p. 132,5; ed. 1520, I, fol. 15vA; ed. 1646, I, p. 35a)

“,..prius scire confusa quam determinate, et deinde ex..." (art. 1, q. 12; p. 195,208; ed. 1520, I,

fol. 22vM; ed. 1646, I, p. 53a) “Quare cum secundum

exigentiam..." (art. 2, q. 6; p. 237,73; ed. 1520, I, fol. 27rG; ed.

1646, I, p. 65b) “vel simpliciter, vel ut delectabile vel utile, et scire..." (art. 4, q. 2; p. 276,59; ed. 1520, I, fol. 31vH; ed. 1646, I, p. 77b)

"alia quae sunt ad ipsum dupliciter: et formaliter..." (art. 4, q. 9; p. 312,50-51; ed. 1520, I,

fol. 35vC; ed. 1646, I, p. 89a) “In talibus enim, ut dicitur in

principio Topicorum..." (art. 5, q. 5; p. 348,71-72; ed. 1520, I, fol. 39vT; ed. 1646, I, p. 99b)

THE TEXT EXAMINED INTERIORLY: THE RELATIONSHIPS AMONG THE MANUSCRIPTS, ESTABLISHED BY A GENERAL TEST COLLATION The past practice of the editors of this series has been to produce a

general test collation of all the known manuscripts for the first one hundred and fifty lines (of the working text) after the beginning of each pecia of the first Parisian exemplar. For this edition, this general procedure was followed for those peciae, the precise beginnings of which were known, i.e. pecia 1 (assumed to be the beginning of the Summa), pecia 2, and peciae 5, 6, 7, 8, and 9 (which contained only the few last lines of the articles edited here). For pecia 4, since the exact location of

the beginning of pecia 5 was known, the preceding one hundred and fifty lines were used for it. For pecia 3, the selection of its one hundred and fifty lines was determined by approximating the length of the other peciae, and selecting one hundred and fifty lines of the working text which would be sufficiently well into pecia 3, but sufficiently distant from the estimated beginning of pecia 4. Practically, this resulted in collating the following lines in this printed edition for each pecia: pecia 1, pp. 3.1 — 11,106; pecia 2, pp. 50,430 — 58,563; pecia 3, pp. 107,350 — 115,492; pecia 4, pp. 181,94 — 189,106; pecia 5, pp. 189,107 —

197,251; pecia 6, pp. 235,29 — 242,169; pecia 7, pp. 283,6 — 291,85; pecia 8, pp. 328,39 — 335,175; and pecia 9/pp. 371,159 — 372,171.

By means of this test collation, both the common accidents, which revealed manuscript groupings, and the unique accidents, which indi-

cated in general the relative carefulness and skills of the scribes, could be determined.

$1. The Common

Accidents

NUMBER OF A. THE GROUPS OF MANUSCRIPTS CHARACTERIZED BY THE COMMON ACCIDENTS

in The general test collation for the articles of Henry's Summa edited

manuscript this volume revealed the following groups of manuscripts:

common A; the group of manuscripts B' and T', which at times had will be ipts manuscr two readings in proximity to those of ms. A (these

XXX

CRITICAL STUDY

studied separately in more detail below!); the group of manuscripts copied from the first Parisian university exemplar; a group of manuscripts housed today in the Vatican (which does not necessarily imply that they were all copied at the Vatican, although some may have been copied there); and a group Parisian university exemplar.

of manuscripts

copied from the second

The method outlined in previous volumes in this series? was used to count the common variants, omissions, additions and inversions. The table below reflects more than the unique common accidents, that is accidents which only those of a certain group contained. For example, if the two manuscripts copied from the second exemplar contained a com-

mon accident and one other manuscript also contained this accident, this accident was counted as a common accident of the second exemplar, even though the accident would not have been unique to only those manuscripts copied from the second exemplar. The total number of common

accidents of these groups, by pecia, is provided in the following table.

| PECIA MSS. | Tex js Qnd VATICAN is weedAND T' |EXEMPLAR | EXEMPLAR | GROUP 1 E 12 13 11 2 4 26 34 43 3 9 21 24 29 4 12 34 44 37 5 8 41 41 35 6 12 41 33 43 7 17 40 37 45 8 6 38 42 34 9 (incom.) id

1

| TOTAL TIL

+

3

2

256

270

1

278

! Cf. infra, pp. Lxvm-Lxxv. ? Cf. HENR. DE GAND., Quodl. IX, Ed. R. MACKEN, pp. XXVI-LIN; Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, PP. LXIV-LXXXVIII.

HENR. DE GAND.,

THE TEXT EXAMINED INTERIORLY

B. THE GROUPS

CHARACTERIZED

XXXI

INDIVIDUALLY

1. Manuscript A

The readings of this manuscript were chosen as the working text for constituting these lists because of its importance for the critical edition

of Henry's Summa.? 2. The Group of Manuscripts Dependent upon the First Exemplar of the University in Paris

There are six manuscripts which contain pecia transitions in the same locations and these common transitions suggest that these six manuscripts were copied from the same source. These manuscripts are manuscripts 1, 10, 11(= S^), 12(= T'?), 13(- P), and 14 (=W’). However, manuscript 13 (= I’) will be treated separately — in a manner similar to how this manuscript was studied in the previous volumes of Henry's Summa in this series.* Six other manuscripts, without explicit indications of pecia transitions, namely manuscript 2, 3, 4, 5, 9, and 18, frequently

had common readings with the common readings of manuscripts which contained the explicit pecia transitions of the first Parisian university exemplar, and is a strong indication that these additional six manuscripts were also copied directly or indirectly from the first Parisian university exemplar. The text of the first Parisian university exemplar could be determined by using the common readings of the majority of a total of

Y ONCE eleven manuscripts, namely, manuscripts 1, 2,3, 40940, CUR contained S") (= 11 manuscript However, 18. 12 (= T2), 14 (= W’), and only the last few lines of the text edited here, as mentioned above,° and manuscript 12 (= T?) in reality consists of two folios at the end of the

Toulouse manuscript, as also mentioned above, which for the test collation contained only part of the text collated for the second pecia. There was no evidence of a relationship between manuscripts 3 and 4, both now housed in Oxford, and thus an English model seems

manuunlikely. On the other hand, there were some affinities between and te 6, 5, peciae in 3: pt manuscri script 9, now housed in Paris, and and the 3 Cf. R. MACKEN, “Les corrections d’Henri de Gand à sa Somme,” passim;

Critical Studies which precede the editions of Henry's Summa

in this series, namely,

ID., Summa, art. 35HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, pp. XCIV-CXXI; pp. LXII-LXVI. HODL, L. ed. 41-46, art. Summa, ID., 40, ed. G. A. WILSON, pp. XLUI-LV;

art. 4 HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, pp. XC-XCI; Ip., Summa,

35-40, ed. G. A. WILSON, pp. XXXV-XXXVIII. 5 Cf. supra, p. XV.

6 Cf. supra, pp. XV-XVI.

XXXII

CRITICAL STUDY

these two manuscripts had a common accident unique to them, and in peciae 2, 4, and 8 they had two common accidents unique to them. Furthermore, there is even more suggestive evidence for an affinity between

manuscript 9 and manuscript 4. In peciae 1 and 8 they had one common accident unique to them, in pecia 4 there were two, and in pecia 6 there were five. Furthermore, there were occasions when these two manu-

scripts had common readings, divergent from the first exemplar, but shared with some other manuscripts. Perhaps both manuscripts 3 and 4 were copied by English scholars in Paris against a manuscript close to

manuscript 9 or against the first Parisian exemplar, but at a state when the exemplar itself may have been corrected and at approximately the same stage of the first Parisian exemplar when manuscript 9 was copied. 3. A Group of Vatican Manuscripts Dependent upon the Manuscript Var., Vat. lat. 854

The number of common accidents shared by the manuscripts 13 (= I"), 15, 16, and 17 suggests a common

source.

These common

accidents

reconfirm the hypothesis of A. Pelzer that manuscript 13 (= I’) may have been the model for the three other manuscripts,’ all copied by different Italian hands. Yet, the table of common accidents, revelatory as it is, needs

to be complemented with a study of the common accidents which are unique to the various subgroups of these four manuscripts. Given below is a table which provides the number of common accidents unique to all four manuscripts, common accidents unique to only manuscripts 15, 16, and 17, and common accidents contained only in manuscripts 16 and 17.

PECIA | MSS. 13, 15, 16 | MSS. 15,16& & 17 17

BR tn © I A D ©—

7 Cf. A. PELZER, Codices Vaticani ..., I, p. 228.

| MSS. 16 & 17

THE TEXT EXAMINED INTERIORLY

XXXIII

In the test collation, then, there were 28 instances when manuscripts 13 (2 I), 15, 16 and 17 contained the same accident and only these man-

uscripts contained the accident. Similarly, there were 37 instances of manuscripts 15, 16 and 17 having a common accident and all the other

manuscripts, including manuscript 13 (2 I), having a different reading. And, there were 117 occasions in which manuscripts 16 and 17 and only these two manuscripts had unique common accidents. The common

accidents, and the common

accidents unique to the

groups identified in the preceding paragraph, suggest that manuscript 13 (= I’) may have indeed been the direct or indirect model for the other

three manuscripts. Manuscript 15 may have been rectly from manuscript 13 and another, now lost been copied from the same source. The now lost served as the immediate model for manuscripts

copied directly or indimanuscript could have manuscript would have 16 and 17. A stemma

could possibly be*: Ms. 13 Mss Shy Ms. 16

Ms. 17

4. The Second Parisian University Exemplar The explicit pecia transitions in the same locations in manuscripts K’ and P" are strong pieces of evidence for the existence of a second exemplar divided into pieces. The common accidents of these two manuscripts given in the table above further confirm this hypothesis. The case is made even stronger if one examines the common accidents of manuscript 19 (= K^) and 6 (= P") which are unique to these two manuscripts, i.e. situations

in which the common readings of manuscripts K’ and P’ diverge from the readings of all the other manuscripts in the test collation. The number of such instances for each pecia is provided in the table below.

RES NUMBEROF COMMON ACCIDENTS

À at

pl

gel)

10

8 For a similar situation, cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. XXXVII.

XXXIV

CRITICAL STUDY

There were in total 95 instances in the general test collation of these two manuscripts having common accidents which were unique to them

and them alone. The immediate manuscript source of this second exemplar is now lost, but it seems to have been a manuscript copied from the first exemplar. However there is evidence that this manuscript (or its model) was probably corrected against a manuscript which had some readings closer to the common readings of manuscripts A, B' and T'? The analysis of the following section will suggest that manuscripts B' and T’ were possibly copied from the apograph, and the readings of the second exemplar in common with the readings of manuscript A and the manuscripts B' and T" are probable evidence that the second exemplar or its model (copied against the first Parisian university exemplar) may have been corrected against the apograph. In the following table, the number of instances in

the test collation in which the readings of the second exemplar were in common with manuscript A, and all the other manuscripts contained vari-

ants is provided in the first row. The number of instances in the test collation in which the readings of the second exemplar were in common with manuscript A and only one additional manuscript, while all the other manuscripts contained variants, is given in the second row. Finally, the

number of instances in the test collation in which the readings of the second exemplar were in common with manuscript A and manuscripts B' and T', which will be addressed in the following section, and all the other

manuscripts contained variants is provided in the third row.

0

A+II

0

A+I+

Qupd owl sq

|0

A+I+PB’T

5

These instances in the test collation suggest a twofold development of the text as it passed on in the manuscript tradition.!° First, there was a

? For similar observations concerning the corrections in this exemplar, see HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, pp. Lxxvu; ID. Summa, art. 35-40, ed. G. A.

WILSON, pp. XXXVIII-XL; Ip., Summa, art. 41-46, ed. L HODL, pp. LXXVIII-LXXXI. ?? For the possible historical development of the Parisian exemplars of Henry’s works, see G. A. WILSON, “Preliminary Indications of a Historical Development in the Second Parisian Exemplar of Henry of Ghent’s Quodlibet VI,” in Proceedings of the PMR Conference, Villanova (Pennsylvania),

35-40, ed. G. A. WILSON, p. XL.

1981, pp. 135-143 et HENR. DE GAND., Summa,

art.

THE TEXT EXAMINED INTERIORLY

XXXV

progressive deterioration of the text as manuscripts were copied one from another, 1.e. from apograph to the first Parisian university exemplar, from the first Parisian university exemplar to a pecia copy,!! and from a pecia copy to the second exemplar. As mentioned above, new variants were introduced in the second exemplar. Second, as the text was transmitted, there are places where there are improvements of the text. As the text was passed on, it seems that models may have been corrected against a text superior to the first Parisian exemplar and thus there are some readings in the second exemplar which are closer to the common readings of manuscripts A, B’, and T’. This reconfirms the thesis of A. Brounts that the

quires divided into peciae, which were rented by the university stationers,

contained a text that was continually in movement.!? 5. Manuscripts 7 (=B’) and 12 (=T'): Two Manuscripts Possibly Copied from the Apograph

The general test collation revealed a number of readings in which manuscript À and manuscripts B'T' had common readings and all the other manuscripts had divergent readings. Similarly, there were instances when manuscript A and manuscript B' had common readings which were unique to them alone and there were passages in which manuscript A and T’ had common readings and all the other manuscripts contained variant readings. The number of these, by pecia, is given in the table below.

The general test collation indicated that these two manuscripts, B' and T’, possibly were copied from the same source, a source which contained readings closer to manuscript A than to the first Parisian exemplar. Could this common source have been the apograph? This hypothesis will be examined in detail below. 11 The term "pecia copy” is used here in the sense specified by Graham Pollard (“The Pecia System in the Medieval Universities" in Medieval Scribes, Manuscripts and Libraries: Essays Presented to N. R. Ker, M. B. PARKES and ANDREW G. WATSON (eds.), London, 1978, p. 152: “The Pecia Copies. These are books copied by the scholars from the separate quires hired out by the stationers;” see also the further discussion on pp. 152-153). 12 A. BROUNTS, “Nouvelles précisions sur la ‘pecia,’” in Scriptorium, 24 (1970), p. 355.

13 Cf. infra, pp. LXVIII-LXXV.

XXXVI

CRITICAL STUDY $2. The Isolated Accidents

A study of the isolated accidents based upon the test collation, following the methods of the previous volumes in this series, * was also made. Here “isolated” accidents were restricted to variant readings, omissions of more than one word, and additions. Numeri-

|Manu-

PECIA

Total |Mean

cal Order |Script Numerical Order 1 2 3 4 3 6 7 8 9 10 1] 12 13 15 16 17 18 19 TOTALS

|Manuscript

1

16 1 2 8(A) 1 2 13(T) 3 7 1 8 & 5 4 4 6(P’) 1 2 7(B’) 3 7 12(T’?) |def. 4 12(T’) 1| 10 di 5 5 LAK) «444121 15 13 3 14(W)| 8 10 12 4 11 D 13 18 22 9 16 3 26

5

6

7

8 |Total |Mean

2 0 0 0 8 8 5 3 d VEI 27 4 2 2 1 28 28 3 5 8 4| 36 36 3) GR) 5 38 38 7 3 4 8 39 39 6 5 6 6. mát 51 def. |def. |def. |def. 4 56 Qd Ll 7 dbas6t 61 9.1.12. | 5.14 8 65 65 là 9 5 4| 73 73 17 gr 79 79 171 RB 9| 18| 100 | 100 16] I2 12 8 | 100 | 100 121-151 def | 251-1052 2207 D, D 81,134 1924 A22 27| 22| 16| 26| 189 | 189 33 | 45. 46| 68, 320 | 320 3L1:571,301 48) 35025350

im 251 |255 | 221 |245 | 244 | 192 |263 |1793

In the above table manuscript T"? for pecia 2 contained only 86 of the 150 lines for the test collation, and in these 86 lines of text it contained '* Cf. HENR. DE GAND., Quodl. I, ed. R. MACKEN, pp. L-LXVIN; Ip., Quodlibet. VI, ed. G. A. WILSON (HENRICI DE GANDAVO Opera omnia, X), Leuven, 1987, p. XXI; ID., Quodl. VII., ed. G. A. WILSON, pp. XLIV-XLvI; ID., Quodlibet X., ed. R. MACKEN (HENRICI DE GANDAVO Opera omnia, XIV), Leuven, 1981, pp. XXXII-XXXV; ID. Quodl. IX., ed. R.

MACKEN, p. Lvilt; Ip., Summa, art. 31-34., ed. R. MACKEN, pp. xcir-xcii; and Ip., Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, pp. XLI-XLII.

THE TEXT EXAMINED INTERIORLY

XXXVII

4 variants. Had it contained the entire 150 lines, it is likely that it would have contained 7 variants (86/150 = 4/7). For pecia 9, the text edited here contained only the first ten lines of this pecia, too few to derive any

statistical conclusions. However, for these lines manuscript 9 contained one variant, manuscript 3 contained three, manuscript 2 had two, manu-

script 19(K’) possessed one, manuscript 10 had three, manuscript 13(1’) had one, manuscript 18 contained two, and manuscript 12(T’) had three.

Manuscript 11 (S’) contained only the last few lines of the text edited here. It possessed only the few lines of pecia 9, which, as mentioned, are too few to be of statistical importance. The table of the unique accidents reveals the relative carefulness and skill of individual copyists, and for this reason some of the manuscripts, especially those without explicit pecia transitions, which appear at the

bottom of the list, could be eliminated from the manuscripts chosen to be collated in their entirety for the critical edition which follows.

MANUSCRIPT 8 (Panis, Bibl. Nat., lat. 15355), INDEPENDENT OF THE UNIVERSITY TRADITION

$1. The Nature and Source of the Corrections

In the critical studies of the three previous volumes of Henry's Summa in this series the editors have all noted the importance of the manuscript PARIS, Bibl. Nat., lat. 15355.! In the 1960s L. Hódl first called attention to the corrections in the related manuscripts, PARIS, Bibl. Nat., lat. 15848 and 15350, which contain some of Henry's Quodlibeta? Subsequently R.

Macken studied many of these corrections in Henry's Quodlibeta and his Summa, but initially focused his attention on the corrections in the Summa in the second part of PARIS, Bibl. Nat., lat. 15355, that is corrections in articles 27 to 52.4 These manuscripts, PARIS, Bibl. Nat., lat. 15350, 15355

and 15848, were in the possession of Godfrey of Fontaines, who was probably a student of Henry, and when Godfrey died, many of his manuscripts, including these, passed on to the Sorbonne.’ In the critical studies preceding the editions of Summa,

art. 30-34, Summa,

art. 35-40, and

Summa, art. 41-44, it was argued that the manuscript PARIS, Bibl. Nat. lat. 15355 for these articles contained a text which 1) was initially copied from another manuscript; 2) is independent of the university exemplar traditions; 3) is, in its initial redaction at least, more primitive than the

first Parisian university exemplar; 4) probably originated in the school of Henry; 5) contains corrections, mainly marginal corrections in a littera cursiva, that seem to reflect the thought of Henry (an autograph of Henry's would be helpful for making a comparison of the handwritings,

! HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, pp. XCIV-CXXI; ID., Summa, art.

35-40, ed. G. A. WILSON, pp. XLHI-LV; Ip., Summa, art. 41-44, ed. L. HöpL, pp. LXII-LX.

? L. HöpL, “Neue Nachrichten über die Pariser Verurteilungen der thomasischen For-

menlehre," in Scholastik, 39 (1964), pp. 178-196.

? R. MACKEN, “Les corrections d'Henri de Gand à ses Quodlibets," in Recherches de

Théologie ancienne et médiévale, 40 (1973), pp. 5-51 + 6 photographic reproductions. ^ R. MACKEN, “Les corrections d'Henri de Gand à sa Somme,” pp. 55-100; etiam HENR. DE GAND. Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. XCIV. ° Cf. J. J. Dun, “La bibliothèque philosophique de Godefroid de Fontaines," in Estu-

dios Lulianos, 3 (1959), pp. 22-36 and 137-160; HENR. bE GAND., Summa, art. 31-34, ed.

R. MACKEN, p. XVII; J.F. WIPPEL, “Godfrey of Fontaines at the University of Paris in the last Quarter of the Thirteenth Century," in Nach der Verurteilung..., pp. 365-366.

MANUSCRIPT 8

XXXIX

but none is currently known); and 6) contains corrections some of which are corrected themselves, i.e. there are levels of corrections that seem to

reflect the intention of an author who at first corrected some minor copying faults, but also took the opportunity to finalize his text — an action beyond that of a scribe who needed only to correct copying errors. This manuscript, for the articles edited to date, i.e. those articles in the second part of this manuscript, is probably a copy of the liber magistri, the very manuscript used by Henry in his ordinary classroom lectures,’ or perhaps it is the liber magistri itself, which reflects in its initial uncorrected state

a text that is not without faults and is more primitive than either Parisian university exemplars, and which reflects in its corrected state a more refined text probably reflecting the final, definitive thought of Henry.

Even though the corrections in these articles of Henry's Summa edited to date are in the second part of this manuscript and these articles were copied by the same scribe as the scribe of Quodlibet I in the related manuscript PARIS, Bibl. Nat. lat. 15848, the first part of this manuscript (fols. 2ra to 116v) seems to have been copied by the same copyist of Quodlibet III, as R. Macken has pointed out.’ And, as mentioned above,

the focus of scholars to date has concentrated on the corrections in the second part of this manuscript of Henry's Summa, since these were edited first, and the articles edited here are in the first part of this manuscript. Because the text edited here provides the first opportunity to have a critical text of some of the articles contained in the first part of the manuscript PARIS, Bibl. Nat., lat. 15355, the corrections found in this

manuscript require a detailed analysis. Yet, as will be seen concerning $ Cf. R. MACKEN, "Les corrections d'Henri de Gand à ses Quodlibets," p. 40: *Concernant son écriture, les études relatives à la biographie d'Henri ne nous ont révélé jusqu'ici aucun document contenant un autographe." Of course, one must bear in mind that there could be a difference between the scribe of these corrections and the author of these corrections. Cf. Ibid., p. 38: *Ne parlons pas encore du scribe, mais de l'auteur des corrections.” 7 For the term “liber magistri" cf. L. HÓDL, “Literar- und Problemgeschichtliches zur neuen kritischen Edition der ‘Opera Omnia’ des Heinrich van Gent," in Freiburger Zeitschrift für Philosophie und Theologie, 32 (1985), p. 312, n. 44; HENR. DE GAND., Summa, art. 41-44, ed. L. HÓDL, pp. LVIII-LIX ef LXII-LXV; Ib., Summa, art. 35-40, ed. G.

A. WILSON, p. XXII, n. 12. 8 R. MACKEN, “Les corrections d'Henri de Gand à sa Somme," p. 57: “...du point de vue de l'écriture, le codex se divise en deux parties. Une première (fols. 2ra-116v), qui contient la Somme d'Henri du prologue à l'article 26, semble être l’œuvre d'un seul copiste, le méme que celui du Quodl. III d'Henri dans le manuscript Paris, Nat. lat.

(et 15848, aux ff. 21ra-53vb. La deuxiéme (fols. 117va-252vb) contient les articles 27-52

quelques phrases de l'art. 53)...; elle est également l’œuvre d'un seul copiste, celui qui a écrit le texte du Quodl. I dans le manuscript Paris, Nat. lat. 15848...”

XL

CRITICAL STUDY

articles 1-5 in the manuscript PARIS, Bibl. Nat., lat. 15355, which will be

given the symbol “A” in the critical edition that follows, much of what has been discovered about this manuscript from the previous editions in this series seems to be the case for it as well. Even though the first Parisian university exemplar for this part of the Summa is now lost,’ the text of this exemplar can be reconstructed from the common readings of manuscripts copied from it. A comparison of this reconstructed base text of the first Parisian exemplar with the text of manuscript A is most revealing, especially if one examines the omissions in the initial redaction of the manuscript A and the text supplied, usually in the margins, by

the corrector. The marginalia and corrections in the manuscript A for these articles are complex and they must be distinguished and described. Only after the logical types have been categorized will it be possible to determine the source of these corrections. There are various different types of marginalia and corrections in the manuscript A. First, there are comments

which do not seem intended to

be integral parts of the text, and this is to be expected of a manuscript which would have been studied closely by a scholar like Godfrey of Fontaines who was keenly interested in the thought of Henry of Ghent.

Second, there are also corrections which were intended as integral parts of the text. This second category of corrections can be further subdistinguished. Some of these marginal corrections corrected obvious copying errors, some of which were made by the copyist of the manuscript. Others, though, seem to be further developments of the thought of the author (in some of the volumes edited to date in this series some of these were

intended as replacements of texts which were struck from the initial redaction, but others simply continue the thought of the author and do not replace any text in the initial redaction). These continuations, elaborations, and in some cases replacements, though, can be further subdis-

tinguished. Of those marginal corrections in manuscript A which were intended to be integral parts of the text and which reflect further developments of the ideas in the text, many are also found as integral parts of

? Cf. A. MAIER, “Die Borghese-Handschriften der Biblioteca Vaticana," in Traditio, 6 (1948), p. 353; J. DEsTREZ (1) — M.-D. CHENU, "Exemplaria universitaires des XIII et XIV* siécles," in Scriptorium, 7 (1953), p. 69; R. MACKEN, Bibl. Man. H.G., pp. 732736; G. BATTELLI, “L’“exemplar” della Summa di Enrico di Gand," in Clio et son

regard. Mélanges d'histoire, d'histoire de l'art et d 'archéologie offerts à J. Stiennon,

R. LEJEUNE et J. DECKERS (eds.), Liége, 1982, pp. 23-33; R. MACKEN, review of the arti-

cles by G. Battelli, mentioned above, in Scriptorium 38, 1984, pp. 5*-6*.

MANUSCRIPT 8

XLI

the text in manuscripts copied from the university exemplar tradition. Other corrections in this manuscript, which both were intended to be integral parts of the text and reflect further developments of the thought, are unique to manuscript À and are not found in any other manuscript (except in manuscript I’, which was probably corrected against manu-

script A). A diagram of the different types of corrections in manuscript A would be: I. Marginalia not intended to be included as integral parts of the text

II. Corrections intended to be integral parts of the text A. Corrections of copying faults B. Further elaborations of the thought contained in the text (those which are continuations and those which replace text)

1. Corrections in manuscript A that are also contained in the text of manuscripts copied from the exemplar tradition 2. Corrections unique to manuscript A

However, even this oversimplifies the complexity of the marginal corrections because some of these corrections were themselves further corrected, and thus there are identifiable levels of corrections,!° but others were not. Some of these second level (and higher) corrections in

manuscript À are integral parts of the text of manuscripts copied from the first Parisian university exemplar, but other second level (and higher) corrections are absent in the texts of manuscripts copied from the first

Parisian university exemplar. Concerning the first type, some of the marginal notes in articles 1-5 in this manuscript are notes of a scholar which were never intended to be part of the text (category I above). For example, at the bottom of fol. 2va, there is in the margin “prima opinio" and at the bottom of fol. 2rb in the margin is the comment “de modo sciendi testimonio alieno." These brief comments without insertion signs seem to be notes the scholar used to organize the material in these articles in order to aid his study. However, there is in manuscript A a much longer text in the inferior margin of ed. G. 10 Cf. HENR. DE GAND., Quodl. X, ed. R. MACKEN, pp. CV-CXI; Ip., Quodl. VI, A. WILSON, pp. XXXIX-XLI. Summa, 11 For a similar comment concerning Summa, art. 35-40, cf. HENR. DE GAND., art. 35-40, ed. G.A. WILSON, p. XII.

XLII

CRITICAL STUDY

fol. 21va. This passage is also without an insertion sign, and thus does not appear to be an intended part of the text. Rather, it seems to be the com-

ment of a scholar, perhaps Godfrey of Fontaines himself, similar to the three comments in Henry's Quodlibet XII, q. 1-30 (and in the same hand as the three cases in Quodlibet XII, q. 1-30), where the editor, J. Decorte, concluded that in these three particular cases, these passages were not

retouches of the text by Henry himself. As in these three passages in Quodlibet XII, q. 1-30, the passage on fol. 21va is very compactly written in the bottom of the inferior margin, in a script which is more highly cursive than some of the other marginal corrections which do have insertion signs. For example, the ascender of the d" is looped, whereas for the articles edited here in the longest marginal correction, which seems to be

in the hand of the initial copyist!? and will be described below,'* the ascender of the “d” is without loops and the ascender of the “d” is a ver-

tical line perpendicular to the lines on the folio. The hand of this particular note seems to be that of Godfrey of Fontaines, whose hand has been identified by P. Mandonnet,? P. Glorieux,'6 J. Duin," C. Luna,'® and J.

Wippel'? in Godfrey's student handbook in the manuscript PARIS, Bibl. Nat. lat. 16297. Physically they appear differently than the marginal corrections with insertion signs and thus they seem intended to be different from corrections for which there are insertion signs. The text in the Summa, article 3, q. 1 in manuscript A is:

? HENR. DE GAND., Quodlibet XII, q. 1-30, ed. J. DECORTE (HENRICUS DE GANDAVO Opera omnia, XVI) Leuven, 1987, pp. XLIV-XLVIL.

3? R. MACKEN, “The Corrections of Henry of Ghent in his Summa, articles 1-26," in Essays on Henry of Ghent, ed. R. MACKEN, Leuven, 1994, p. 29: “It is interesting to note that some of the corrections in the margins and in the text are also written by the copyist of the text of the articles 1-26 in his own hand...."

4 Cf. infra, pp. LX1-Lxit. "> P. MANDONNET, Siger de Brabant (Les Philosophes Belges, VII) Louvain, 1908, p. Xin: "Cette écriture a envahi les espaces blancs et représente, à notre avis, l'écriture d'un étudiant qui a eu ces cahiers en sa possession. Or, cettre écriture, telle que pouvait étre

celle d'une reportation dans une école, ou des transcriptions d'utilité personnelle, contient...." See also, ID., Siger de Brabant (Les Philosophes Belges, VI) Louvain 1911, p.

136: “Il est méme possible que cette partie du manuscrit représente des copies ou des reportations de la main de Godefroy de Fontaines." 15 P. GLORIEUX,

“Recueil

scolaire de Godefroid

de Fontaines,"

in Recherches

de

théologie ancienne et médiévale, pp. 37-53. 17 J. J. DUIN, La doctrine de la providence dans les écrits de Siger de Brabant, Louvain 1954, pp. 130-135. 18 C. LUNA, Aegidii Romani opera omnia I: Catalogo dei manocritti (294-372) 1/3** Francia (Parigi), Olschki, Firenze 1988, pp. 246-254. I? J.F. WIPPEL, "Godfrey of Fontaines at the University of Paris", in Nach der Verurteilung..., pp. 360-363.

MANUSCRIPT 8

XLIII

Cum res cognoscatur ab intellectu per suam similitudinem sive speciem, per quam dicitur esse apud intellectum, quia per existentiam non est ei presens. Talis autem species, que est ratio intelligendi rem et formandi verum conceptum quidditatis rei sive verbum mentis in quo res cognoscitur, manet in anima re quantum ad actualem existentiam corrupta. Idem conceptus sive idem verbum poterit concipi per illam speciem cum res non existit, sicut cum existit. Unde cum rosa existente concipitur verbum in quo rosa sive quidditas rose cognoscitur per similitudinem eius in mente absque hoc quod in illo conceptu includatur ipsius rose existentia, ita per eandem speciem rosa non existente idem conceptus formabitur. Idem enim agens et eadem forma sive ratio agendi principium est eiusdem effectus. Ita est de Deo, qui est perfecta species sive ratio omnium intelligibilium, quod omnia poterit perfecte intelligere cum non sunt, sicut cum sunt. Et etiam angeli, qui habent species omnium rerum naturalium concreatas, per illas quidditates omnium rerum, sive sint (sit A) sive non sint (sit A) in effectu, poterunt cognoscere. Et homo per species rerum, que illis destructis remanent aut quas poterit sibi aliquo modo formare, poterit intelligere res etiam non existentes in actu (Cf. infra, p. 247, app. crit., lin. 58).

This passage appears in no other manuscript except manuscript I’,

where it also appears in an inferior margin without an insertion sign. As mentioned above, manuscript I’ seems to have been corrected against manuscript A, and so it is not surprising to find that only it and manuscript A contain this passage. However, there are marginal corrections in manuscript A which were

intended to be integral parts of the text (category II above). Some of these corrections seem to be corrections of obvious copying errors (cat-

egory IIA above). The text of manuscript A, for this part of the Summa, in its initial redaction, i.e. before the text is corrected, seems to be a writ-

ten copy of another manuscript.? In its uncorrected initial state there are

omissions — some are saut du méme au même’! and others are by

homoeoteleuta — which the corrector sometimes supplied in the margins. In the following example, the text of this edition is given and what is indicated in italics is the text supplied in the margins by the corrector: Nunc autem ita est quod quaecumque agunt propter finem necessario agunt mota a fine, et ideo intendendo finem, secundum quod dicit Philosophus II Metaphysicae, "Nihil incipit agere aliquam actionem nisi intendendo finem" et III? eiusdem dicit quod “impossibile est quod ista causa sit in rebus quae non movent

erga perfectionem" (Cf. infra, p. 280,26-31).

The eye of the copyist simply moved from “intendendo finem" to the next *intendendo finem" and the result is a saut du méme au méme. The ND: 20 R. MACKEN, "The Corrections of Henry of Ghent in his Summa, articles 1220 the text that sign a is uton homoiotele by omissions corrected such of presence 25: “The of articles 1-26, as found in ms. A, was a copy of a former text." Latin 21 ML. West, Textual Criticism and Editorial Critique Applicable to Greek and 25-26. pp. Texts, Stuttgart, 1973,

XLIV

CRITICAL STUDY

corrector, noting the omission, supplied the skipped phrase in the margins. What, though, is significant in this example is that the uncorrected text in this example lacks a sense: the “III° eiusdem" simply does not

make sense without supplying the omitted text. A similar example, where the text of this edition is provided with the marginal correction in manuscript A provided in italics, is: ...Sic multo certius fidelis novit ea quae sunt fidei, adhaerendo auctoritati primae veritatis, quam ea quae sunt cognita ab ipso naturali ratione, quantumcumque sciat ea medio claro demonstrationis, ita quod facilius posset trahi in dubium de conclusione scita medio demonstrationis, quam de eo quod fide tenet

(Cf. infra, p. 214,33-37).

The copyist's attention probably moved from the first *demonstrationis" to the second and omitted the text in between, but the corrector

noticed the error and supplied the text in the margin. Noteworthy again is that in this example the initial text lacks a sense without the marginal correction: the “quam de eo quod fide tenet" needs some comparative adverb to precede it.

There are other omissions in the initial redaction of manuscript A which are possibly homoeoteleutic omissions (but the initially omitted text is supplied in the margins by the corrector), but unlike the examples given above in which the text of the initial redaction of manuscript A made no sense, these passages have a meaning in the initial redaction of manuscript A. These are possibly not actually omissions by saut du méme au méme or by homoeoteleuta, but are possibly further elaborations of the thought of the author (category IIB above). In the following

example, the text of this edition is given with the marginal corrections in manuscript À in italics: Et ita in hoc quod quidam segnes sunt plus ad discendum quam alii, et quidam melioribus studiis et exercitiis imbuti a iuventute quam alii, consistit causa accidentalis, quod non omnes aeque apti sunt ad certitudinaliter sciendum (Cf. infra, p. 227,88-91).

Has the eye of the copyist moved from the first “alii” to the second "alii" and does the omitted text in the initial redaction reflect an omission by homoeoteleuton? Or, is it possible that the omitted text was not present in the model of the initial redaction of manuscript A? The latter explanation is a possibility. The passage certainly makes sense without

the text which the corrector has supplied, and the text supplied in the margin further elaborates the discussion to include not only those negligent in studying, but also those who have long worked at acquiring good study habits. If this apparent omission by homoeoteleuton, supplied in

MANUSCRIPT 8

XLV

the margins by the corrector, is not a copying fault of the initial redaction of manuscript A, the initial text of manuscript A (and its model) then seems to reflect an early, more primitive version of the text, which subsequently was elaborated and is now reflected in the marginal cor-

rection of manuscript A. The text of the final redaction of manuscript A, with its marginal corrections (and the text which one finds in the uni-

versity exemplars, i.e. category IIB1 above), represents a more fully elaborated text than the earlier version of the initial redaction. This example is not the only one in which the marginal corrections in manuscript A have the appearance of omissions by homoeoteleuta, but the supplied text in the margin seems to further elaborate the text of the initial redaction of manuscript A. These can be found by examining the

text of the critical edition and the critical apparatus which follow this study.?? The hypothesis of Henry developing and continuing his thought which is reflected in the marginal corrections of manuscript A is consistent with the method of how Henry reworked and developed his text in preparing the apograph which would be the source of the university exemplar. There are omissions, apparently by homoeoteleuta, in manuscript A when compared to the first university exemplar, but which are not supplied in the margins of manuscript A. At first glance they appear to be homoeoteleutic omissions, but the text of manuscript A has a sense without the omitted text. In the two examples which follow, the text of

the critical edition is provided and the text in italics is the text not present in manuscript A, but present in the Parisian university exemplar (which has been reconstructed using the common readings of manuscripts known to be copied from it).

...secundum quod dicit Augustinus, De dono perseverantiae, "Bonae spei est homo, si eum sic proficientem dies ultimus huius vitae invenerit, ut adiciantur ei quae proficienti defuerint, et perficiendus quam puniendus potius iudicetur." Unde de profunditate huius scientiae et infinitate scibilis in ea dicit Augustinus in Epistola ad Volusianum, "Tanta est Christianarum profunditas litterarum," etc., usque ibi, “‘cum consummaverit homo, tunc incipit," — longa est auctoritas, sed communis (Cf. infra, pp. 367,97 — 368,104).

Has the concentration of the copyist of manuscript A moved from the first “Augustinus” to the second and has the intervening text been omitted by saut du méme au méme? Or did the text of the model of manuscript A lack the reference to Augustine's De dono perseverantiae? 'The 22 See also the following in the text of the critical edition which follows: p. 110,410-

310,123. 411; p. 238,85-86; p. 264,62-63; p. 271,45-46; p. 272,65-69; and p.

XLVI

CRITICAL STUDY

text of manuscript À contains a meaning, and the text of the exemplar

which contains the reference to De dono perseverantiae seems to be an additional authority which supports Henry’s argument. Is it possible that

manuscript À in its initial redaction contained an earlier, more primitive text, and that Henry in approving the university apograph or exemplar added the additional argument from Augustine? This is a possible expla-

nation for the text not being present in manuscript A. The second example is: **Omnis doctrina ex praeexistenti fit cognitione." Discens non acquirit discendo nisi disciplinam. Ergo acquirit eam ex praeexistenti

cognitione" (cf. infra, pp. 167,23 — 168,24). Is this really a scribal fault by the copyist of manuscript A? Certainly one could imagine that the copyist's eye moved from the first “cognitione” to the second, and as a result the copyist omitted the text which came between. On the other hand, is it possible that the model of manuscript A was earlier than the exemplar, contained only the first premise, and students were expected

to supply the complete argument? Is it possible that reviewing the apograph or exemplar,

Henry

simply

supplied the complete

argument?

There are other examples of what appear to be omissions by homoeoteleuta in manuscript A when compared with the exemplar, where the missing text is not supplied in the margins.? While it is possible that these are truly copying omissions, it is also possible that these are further developments of Henry's thought, not initially present, but supplied by Henry in the apograph or the exemplar. There are as well other omissions, but not by homoeoteleuta, in man-

uscrip A when compared to the manuscripts copied from the first Parisian university exemplar. The text of manuscript A has a sense even without the omitted words, but the text present in the manuscripts copied from the first Parisian university exemplar, and absent in manuscript A, contains further developments. In the following example (where the text absent in manuscript A is provided in italics), the text which appears in manuscripts copied from the university exemplars adds the authority of John Damascene: Cum enim cuilibet rei naturali perfectae in forma sua debetur aliqua actio sive operatio propria naturalis et ex puris naturalibus per quam potest attingere bonum sibi naturale, ut patet in omnibus aliis rebus naturalibus, secundum quod dicit Damascenus II? Sententiarum, "Quorum naturae sunt differentes, horum et operationes differentes; impossibile enim est substantiam expertam esse naturali operatione," et libro De duplici natura et voluntate Christi, cap.? 4°: "Impossibile est naturam constitui extra eas quae secundum ipsam naturales proprietates

^ See for example, p. 64,676-678, p. 66,712-713, p. 83,276-277.

MANUSCRIPT 8

XLVII

veluti vitale rationale voluntarium. Qui enim non rationcinatur non est homo, non factus est enim homo non ratiocinans sive bene sive male;..." (Cf. infra, pp.

32,77 — 33,86).

Something similar occurs in art. 5, q. 6, where the text of manuscript A lacks a text contained in the first Parisian university exemplar which is an additional authority. In this instance the authority is Bernard. The example is, with the text absent from manuscript A in italics: Et ideo dicit Augustinus XIII? De Trinitate: “Habet scientia modum suum Unde dicit bonum, si quod in ea inflare solet aeternorum caritate vincatur.” Bernardus, "Non probat apostolus multam scientiam si modum sciendi nescias. Modus autem sciendi est ut scias quo ordine, quo studio, quo fine nosse quaecumque oportet: quo ordine, ut illud prius quod maturius ad salutem; quo studio, ut id ardentius quod vehementius promovet ad amorem; quo fine, ut propter tuam

et proximi

utilitatem.

Quidam

enim

student ut sciant, et curiositas

est;

quidam ut sciantur, et turpis vanitas est; quidam ut ditentur, et turpis quaestus est; quidam ut aedificent, et caritas est" (Cf. infra, pp. 360,130 —361,138).

One has the impression that manuscript A in its initial redaction generally contains a text with a meaning, and that when some passages are

compared to the same passages of the reconstructed text of the first Parisian university exemplar, these passages in the initial redaction of manuscript A seem to reflect a version that was earlier than what passed on in manuscripts copied from the university exemplars. Could it be that in its initial state manuscript A, which was used by Godfrey, probably in the school of Henry himself, contains passages intelligible and used in Henry's school lectures, and that in preparing or reviewing the university’s official copy, the apograph, Henry added these additional authorities and thus these passages passed on via the university exemplar which would have been constituted from the university's apograph?

If one compares the readings of manuscript A in its initial redaction and those of the first Parisian university exemplar, there are phrases and clauses which are not in manuscript A, but again manuscript A contains a sense. An example (in which the text absent from manuscript A is given in italics) will illustrate the point: ...sed quantum ad praesens, nihil; tamen circa hoc determinando magis in apparet esse verius ponendum quod hoc non contingit ex dispositione animae ad se, sed ex dispositione corporis et virium inferiorum quibus intellectus utitur et suam operationem quoad specierum receptionem, ut quanto organum phantasiae staaliarum virium sensitivarum organa melius sunt disposita, ut imagines puriores 220,59). biliores ordinatiores recipiant et conservent,.... (Cf. infra, pp. 225153

Again, manuscript A has a meaning and one has the impression that the phrases found in the manuscripts copied from the exemplar are

XLVIII

CRITICAL STUDY

clarifications and elaborations which Henry probably introduced to the apograph. In summary, there are omissions, some by homoeoteleuta, in the ini-

tial redaction of manuscript A, and that the initially absent texts are sometimes supplied in the margins by the corrector of this manuscript. Some omissions which have the appearance of being by homoeoteleuta

are problematic because the initial redaction of manuscript A has a sense and the text supplied in the margins in manuscript A has the appearance of further elaborating the thought of Henry. What do the other marginal

corrections, i.e. those which are not just supplying a text that may have been omitted (or seems to have been omitted) by homoeoteleuton, indi-

cate? An examination of other marginal corrections in manuscript A for this section of the Summa reveals that Henry was at times supplying an additional authority to a text which in its initial redaction contained a sense. In the following example taken from the text of the critical edition which follows, the text indicated in italics is supplied by the corrector in the margins of manuscript A: Et ideo absolute concedendum est quod solus Deus et maxime potest docere, secundum quod dicit Augustinus Contra epistolam Fundamenti: "per homines aliqua commemoratio signis verborum fieri potest. Docet autem unus verus magister, ipsa incorruptibilis veritas, solus magister interior" (Cf. infra, pp. 143,47

— 144,51).

It is the text of the final redaction of manuscript A which one finds in the university exemplar tradition. Supplying an additional authority in the margins of manuscript A is consistent with what was seen above,

namely that in preparing the apograph Henry probably added additional authorities which were absent in the initial redaction of manuscript A. In other examples of the marginal corrections in manuscript A, Henry is elaborating, specifying, and clarifying. One example in art. 1, q. 3,

where the text in italics is the text of the marginal correction in manuscript A, is:

Ex exemplari enim accepto a re habet quod materiale est in ipso, et incompletam similitudinem ad veritatem rei, sicut ipsum est similitudo rei incompleta, per quam ex puris naturalibus mens nata est concipere veritatem rei incompletam, si tamen ad hoc possit ex se sine exemplari aeterno, ut dictum est supra in quaestione proxima, quia forte, sicut in fine illius quaestionis dictum est, illud exemplar acceptum a re, quod dicitur similitudo rei incompleta, non sufficit ad hoc, ut mens ex solis naturalibus veritatem rei, etiam quantumc umque incompletam concipiat sine illustratione et informatione divini exemplaris. Ex exemplari autem aeterno recipit complementum et informationem pefectam, ut sit verbum expressae similitudinis ad rem extra, ^ (Cf. infra, pp. 85,328 — 86,338).

MANUSCRIPT 8

XLIX

The "concipere" is certainly required by the grammar of the passage. The *si tamen ..." clause is a conditional clause in which Henry raises the possibility of whether there could be natural knowledge of the incom-

plete truth of a thing without an eternal exemplar, and the "quia forte..." adds a development based on this possibility. Also of interest is the "sicut in fine illius quaestionis dictum est" which is a reference to a discussion

at the end of art. 1, q. 2 (cf. infra, pp. 66,726 — 69,769) that also appears in the margins of manuscript A, but this supplied ending of art. 1, q. 2 is in the hand of the copyist of the manuscript A?^ — the reference "sicut in fine illius quaestionis dictum est" could only make sense once the con-

clusion of the initial redaction of art. 1, q. 2 is further developed by Henry.? The text of article 1, q. 3 without these marginal additions, i.e. in its initial redaction, though, has a sense (once the "concipere" is added). It is the text in its final redaction which one also finds in the university exemplar tradition. Another example where again the text pro-

vided in italics is the text supplied in the margins of manuscript A, is: Ad tertium quod lumen materiale monstrat se, fam ex recto aspectu a corpore luminoso quam aspectu reflexo ab illo, directo tamen ab obstaculo obiecto utroque modo, per quandam necessitatem naturae, et ideo monstrando alia, in eo

quod est ratio videndi ea, non potest se occultare quin etiam monstret se in ratione obiecti (Cf. infra, p. 89,388-392).

The phrase “tam...modo” seems to be a clarification, and the clause “quin...obiecti” provides an obvious exception to the “non potest se occultare." One has the impression that these additions were not attempting to correct scribal errors, but they reflect refinements to a text

which already had a meaning. In this example, as in the previous two, the final redaction of manuscript A is the same text that is in the university exemplar tradition. There are, then, passages in Summa, art. 1-5, in which the Parisian uni-

versity tradition contains passages not present in the initial text of manuscript A. These additions which appear in manuscripts copied from the first exemplar seem to be further elaborations by Henry when he possibly corrected the university apograph. There are passages in manuscript A in which the initial redaction possessed a meaning, and the same passages have been refined by marginal corrections in manuscript A. Is it possible 24 Cf. R. MACKEN, “The Corrections of Henry of Ghent in his Summa, articles 1-26," p. 33: “The script is that of the copyist of the text, who himself corrects some mistakes in his copy of the model used."

25 For an analysis of this development to the conclusion of art. 1, q. 2 in ms. A, cf.

infra, pp. LXI-LXII.

i

CRITICAL STUDY

that these refinements were made by Henry in his school lectures, and when he supervised the apograph what were marginal corrections in manuscript A (or its model) became integral parts of the text of the apograph? If in preparing the text of the apograph, Henry refined and developed the earlier

redaction of his text reflected in the initial redaction of manuscript A, then it seems reasonable to suppose that when he had the occasion to lecture on these articles again, i.e. after the exemplar would have been established,

Henry would have introduced further refinements and developments into his text. Henry's working habit of refining and retouching an initial redaction as he prepared the university apograph (and possibly the university exemplar) seems to have continued, and in his ordinary classroom lectures he probably continued to refine and retouch his text even after the univer-

sity exemplar was established." This working method of polishing the text probably did not end once the first Parisian exemplar was established. Many of the marginal corrections in manuscript A for the section of Henry's Summa edited here are generally continuations and developments

of the text of the initial redaction. However, in some passages of Henry's Quodlibeta and Summa edited to date in this series, this manuscript of the Summa and its related manuscripts of the Quodlibeta contain marginal corrections which were intended as replacements for text struck, usually by va- cat, in the initial redaction." Some of these struck passages are quite lengthy, contain a sense, and most certainly derive from Henry him-

self.?* Although there are no such lengthy struck passages in the initial redaction of manuscript A for the section of the Summa edited here, these replacements when present in the manuscripts of Henry's works, which were in the possession of Godfrey of Fontaines, seem to rule out the possibility that Godfrey of Fontaines, acting on his own, struck these particular passages, which certainly had Henry as their author, in order to replace # See K. Emery, JR., “The Image of God Deep in the Mind: The Continuity of Cognition according to Henry of Ghent," in Nach der Verurteilung..., p. 67, n. 20, quoted above, p. v. *7 For examples of passages struck by means of “va- cat” and replaced with text in the margins by the corrector, cf. the photographs in R. MACKEN, *Les corrections d' Henri de Gand à sa Somme," photos IV, V, and VI, and R. MACKEN, *Les corrections d'Henri de Gand à ses Quodlibets," photos I-V.

*8 Some of these have been analyzed in R. MACKEN, “Les Corrections d’Henri de Gand à sa Somme,” pp. 55-100, where R. Macken concentrated on corrections in art. 27-

52; and many have been studied in the Critical Studies which precede the particular volumes of this series. More recently many of the extended struck passages of Quodlibet X have been examined in detail, cf. G. A. WiLsoN, “Henry of Ghent and John Peckham's Condemnation of 1286," in Henry of Ghent and the Transformation of Scholastic Thought, G. GULDENTOPS

and C. STEEL (eds.), Leuven, 2003, pp. 261-276.

detailed analysis of the lengthy struck passages in Summa, art. 34 is needed.

A similar

MANUSCRIPT 8

LI

them with a text Godfrey constructed ad mentem Henrici. For these types of corrections in manuscript À, that is, corrections intended as integral

parts of the text and contained in manuscripts copied from the exemplar tradition (category IIB1 above) — and which are replacements of lengthy passages which certainly had Henry as their author — it does not seem plausible that Godfrey on his own constructed these substituted texts ad mentem Henrici, and these passages became integral parts of the text of

the first Parisian university exemplar, a text which in theory Henry was to read, correct, and approve. The first Parisian university exemplar of Henry's Quodlibeta became available shortly after each Quodlibeta was delivered orally, and thus the text of the Quodlibeta would have circulated

via the first Parisian university exemplar during Henry's lifetime. Henry certainly would have known the text of the first Parisian exemplar of his Quodlibeta.”? Although the text of the Summa of the first Parisian univer-

sity exemplar may not have been distributed immediately, as L. Hédl*° and S. Marrone?! have independently suggested, evidence does suggest

that the text of the Summa was known in Henry's lifetime.*? However,

because

the manuscript PARIS, Bibl. Nat. lat. 15355

is,

from the point of view of the hands, in two parts, as R. Macken has 29 Cf. R. MACKEN, “Les Quodlibets d'Henri de Gand et leur exemplar parisien,” in Recherches de Théologie ancienne et médiévale, 37 (1970), pp. 175-196. 30 Cf. L. HODL, “Zur kritischen Neuausgabe der Summa des Heinrich von Gent (Eine Voranzeige)," in Franziskanische Studien, 69 (1987), p. 158, and more recently in his /ntroduction à l'édition critique de la Summa d'Henri de Gand, in HENR. DE GAND. Summa, art.

31-34, ed. R. MACKEN, p. xxvii: “Une publication tardive (peut-être méme posthume) de la Summa est avant tout suggérée par l'histoire de son influence postérieure." 31 S. MARRONE, “Henry of Ghent in mid-career as interpreter of Aristotle and Thomas Aquinas,” in Henry of Ghent: Proceedings of the International Colloquium on the Occasion of the 700" Anniversary of his Death (1293), W. VANHAMEL

(ed.), pp. 208-209:

“Perhaps I should even hazard an opinion about how the Summa was published. In the

introduction to the new edition, Raymond Macken has noted that there is evidence that

articles 1-61 of the Summa were delievered to the stationarius at Paris all at once — maybe in 1289 — as a first installment of the only part of his planned magnum opus Henry managed to write, the section de Deo.” 32 R. Wielockx has maintained that the first twenty-six articles of Henry’s Summa in the manuscript Paris, Bibl. Nat. lat. 15355, were in the possession of Godfrey of Fontaines as early as 1276-77 (AEGIDIUS RoMANUS, Apologia, (Opera omnia WI.1), ed. R. WIELOCKX, pp. 17-24; and R. WIELOcKx, “Henry of Ghent,” in A Companion to Philosophy in the Middle Ages, J. J. E. GRACIA and T. B. Noone (eds.), p. 296: “Godfrey of Fontaines already had a copy of Summa I-XXVI in his possession by 1276-7"). However, this manuscript seems independent of the Parisian university exemplar, and it could be possible that Godfrey had access to Henry's original prior to the university exemplar being established. Yet, in his Quodlibeta Henry repeatedly makes reference to his Summa, as if those attending the public disputation or at least those reading hisQuodlibeta, including Quodlibet I which was distributed by the Parisian university exemplar around 1276, would have been familiar with the text and division of his Summa (Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, pp. XXXV-XXXVI).

LII

CRITICAL STUDY

noted,? what may be the case for the second part with its replacement texts may not necessarily be the case for the first part of this manuscript, which contains the articles edited here and which, at least for the first

five articles, is without corrections that replace sizeable struck texts which certainly had Henry as their author. Still, the articles edited here do contain marginal corrections in this manuscript which are continuations and developments of the thought of the passage and which also are integral parts of the texts of manuscripts copied from the first Parisian

university exemplar. For these corrections (category IIB1 above) it does not seem likely that Godfrey would have invented these passages, and

these then crept into the first Parisian university exemplar without Henry's knowledge and approval. These corrections have Henry as their

ultimate source. ; There is, though, a further complexity concerning the corrections in this manuscript for the text edited here. Some of the marginal correc-

tions in manuscript A are not found in manuscripts copied from the university exemplar, and these corrections are unique to manuscript A (cat-

egory IIB2 above). In the following example, the text provided in italics is supplied in the margins of manuscript A, but is absent from all manuscripts copied from the first exemplar, with the exception of manuscript VAT., Vat. Lat. 854 (= manuscript I’), which, as mentioned above, was

probably corrected against manuscript A and could be expected in its corrected state to follow the readings of manuscript A. In the example the text in italics is also a marginal correction in manuscript I’: “Ad tale etiam exemplar aspiciendo potest homo per se scientiam investigare, non tamen sine adiutorio divini luminis menti assistentis, ut supra dictum est" (Cf. infra, p. 145,73-75). The text of the initial redaction of manu-

script A, and of manuscripts copied from the exemplar, contains a sense, and the “non tamen..." phrase further specifies that knowledge is not possible without the assistance of divine illumination. A similar example of the initial redaction of manuscript A together with the university exemplar having a sense, but manuscript A containing a marginal correction which specifies Henry's thought can be found in article 2. The text of the critical edition with the marginal correction in manuscript A in italics is: “Ad secundum, quod veritas semper pura est, dicendum quod in re ipsa semper pura est, non tamen ex parte cognoscentis" (Cf. infra, p. 217,84-85). Here the initial redaction of manuscript A and the ?? R. Macken, “Les Corrections d’Henri de Gand à sa Somme,” p. 57; et HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. xciv.

MANUSCRIPT 8

LIII

text of the exemplar have a sense. The marginal correction in manuscript A, though, specifies that the truth is always pure, but not from the part

of the knowing subject. What has happened in these examples? Could it be that for these examples manuscript A in its initial redaction contained a sense and was a primitive version of the text, that the exemplar in the examples above also reflected the text at this stage in its development, but that, after the apograph and university exemplar were established, Henry further refined the text that he used in his school, so that these

marginal corrections in manuscript A reflect the text in its most definitive state (but after the exemplar had been established)? The evidence based on an examination of the omissions in the first Parisian university exemplar when compared to the readings of manuscript A reveals the following. First, manuscript A in its initial redaction frequently is meaningful, although it does have faults. Could it be that manuscript A in its initial redaction represents the text of these articles in its earliest known stage — a text which Henry initially used

in his school? Second, the university exemplar also frequently contains a sense and sometimes contains passages, absent in the initial redaction of manuscript A, which are elaborations, specifications, and

developments when compared to the initial redaction of manuscript A. Could it be that Henry in preparing the apograph or in reviewing the exemplar entered some additional comments directly on the apograph or exemplar?

Third, there are marginal corrections in manuscript A,

and manuscripts copied from the university exemplar also contain as integral parts of their texts the very passages supplied by the corrector of manuscript A. Could it be that these marginal corrections were made in manuscript A or in its model before the university exemplar was constituted and so the text of these passed on in the exemplar? Fourth, there are also marginal corrections in manuscript A which seem to be developments

of Henry's thought, but the texts of these

corrections do not appear in manuscripts copied from the first exemplar. Could it be that Henry continued to use this manuscript (or its model) in his school and that these marginal corrections were made after the exemplar had been constituted and so are not reflected in manuscripts copied from the exemplar? The manuscript A was a living document with a history. Given the evidence so far, it seems that three stages can be identi-

fied in the life of the text of the five articles edited in this volume. The first stage seems to be the initial, primitive text of manuscript A, the second stage seems to be the text of the university exemplar (which

LIV

CRITICAL STUDY

does contain the text of some, but not all of the marginal corrections of manuscript A), and the third stage seems to be the final redaction of manuscript A. There are some examples from the text of this critical edition which illustrate these three stages. In the tables below, the initial redaction of manuscript A is given, the reconstructed text of the first Parisian exemplar is given, the final redaction of manuscript A 1s given, and the text of manuscript

I’ which

was

probably corrected

against manuscript A is also provided. Here the initial text of manuscript A makes perfect sense when it ends with the words “...ad cognoscendum." The text of the exemplar

INTIAL REDACTION OF MANUSCRIPT A

FINAL TEXT OF . | REDACTION | THE FIRST OF MANUEXEMPLAR SCRIPT A WITH TEXT SUPPLIED IN THE MARGINS INDICATED BY ITALICS

TEXT OF MANU|SCRIPTT (WITH TEXT SUPPLIED IN THE MARGINS IN ITALICS)

“Et ideo in tali modo discendi ad

“Et ideo in tali modo discendi ad

“Et ideo in tali modo discendi ad

“Et ideo in tali modo discendi ad

tale exemplar

tale exemplar

non est

non est

non est

dicendum quod

dicendum quod

tale exemplar non est dicendum quod

Deus doceat

Deus doceat

Deus doceat

Deus doceat

in quolibet

in quolibet

in quolibet

in quolibet

actu discendi, nisi sicut universale causans, dans discenti vires

actu discendi, nisi sicut universale causans, dans discenti vires

actu discendi, nisi sicut universale causans, dans discenti vires

actu discendi, nisi sicut universale causans, dans discenti vires

cognitivas per

cognitivas per

cognitivas per

cognitivas per

quas potest doceri et

quas potest doceri et

quas potest doceri et

quas potest doceri et

tale exemplar dicendum quod

apprehendere

apprehendere

apprehendere

apprehendere

veritates,

veritates,

veritates,

veritates,

LV

MANUSCRIPT 8

vel sicut universale movens, sine

vel sicut universale movens, sine

vel sicut universale movens, sine

quo nullum

quo nullum particulare

quo nullum particulare

movet, vel sicut lumen

movet, vel sicut lumen

aliquod supernaturalis gratie infusum

aliquod supernaturalis gratie infusum

aliquod supernaturalis gratie infusum

illuminans ad

illuminans ad

cognoscen-

cognoscen-

infra, p.

illuminans ad cognoscendum, nisi dicamus, ut

dum, nisi dicamus, ut

dum, nisi dicamus, ut

146,73-81)

supra dictum

supra dictum est, quod

vel sicut universale movens, sine

quo nullum particulare movet, vel sicut lumen

aliquod supernaturalis

gratie infusum illuminans ad cognoscendum.” (Cf.

particulare movet, vel sicut lumen

exemplar creatum non sufficit ad ostendendum aliquam

exemplar creatum non

supra dictum est, quod in (sup. lin.) exemplar creatum non

sufficit ad ostendendum

sufficit ad ostendendum

aliquam

aliquam

veritatem,

veritatem, nisi ad illustrationem

veritatem, nisi ad illustrationem

exemplaris

exemplaris

increati, ut

increati, ut

expositum est."

expositum est in fine secunde

est, quod etiam

nisi ad illustrationem exemplaris increati, ut expositum est

in fine secunde questionis, ut sic oporteat

dicere quod Deus immediate doceat in quolibet actu discendi quamcumque veritatem." (Cf. infra, pp. 145,73 146,85)

questionis, ut sic oporteat dicere

quod Deus immediate doceat in

quolibet actu discendi quamcumque veritatem."

LVI

CRITICAL STUDY

further develops the thought: “nisi dicamus....", and this additional text completes the thought which ends with “...ut expositum est.” The

text of the marginal correction in manuscript A contains the "nisi dicamus...." passage, but continues the thought even further by saying where this was treated, 1.e. at the end of the second question — which

as was indicated above was supplied in the margins of manuscript A by the very copyist of manuscript A — and adds the “ut sic oporteat..." clause. Manuscript I', copied from the first exemplar, but probably corrected against manuscript À, contains in its initial redaction the text of the exemplar. And in manuscript I', the text absent from the exemplar, but contained in the marginal correction of manuscript A, is supplied as a marginal correction. The three stages of the text are illustrated: the first is the textof the initial redaction of ms. A; the second

is the text of the exemplar with the “nisi dicamus ... ut expositum est" clause which was probably added by Henry to the apograph or exemplar; and the third and final is the text of the corrected ms. A which, when Henry lectured on this passage subsequent to the establishment of the first Parisian exemplar, continued the addition to the apograph

or exemplar by adding the “in fine ... quamcumque veritatem" clause. This would be consistent with what was described above as Henry's working practice.?4 A similar example which illustrates these three stages of the text of these articles can be found in article 1. In the example provided in the table below, the initial redaction of manuscript A contains a perfect sense, the exemplar develops the thought by providing an example,

and the final redaction of manuscript A with its marginal correction includes the example given in the university exemplar and furthers the discussion by addressing knowledge which is incomplete. Manuscript I’, copied from the university exemplar, contains the text of the exemplar, but it is probably corrected against manuscript A, and manuscript I’ contains in its margins the text which is absent from the exemplar but present in the marginal corrections of manuscript A. Probably in preparing the apograph or reviewing the exemplar, Henry developed the text and this is what is reflected in the university exemplar. However, within his school it is possible that Henry lectured on these articles more than once and it is possible that the text of manuscript À in its final redaction reflects further elaborations intended by Henry to be his definitive thought. ? Cf. supra, pp. XLIX-L.

LVII

MANUSCRIPT 8

INITIAL REDACTION OF MANUSCRIPT A

FINAL REDACTION OF MANUSCRIPT A (WITH TEXT SUPPLIED IN THE MARGINS IN ITALICS).

TEXLOF THE FIRST EXEMPLAR

TEXT OF MANUSCRIPT I’ (WITH TEXT SUPPLIED IN THE MARGINS IN ITALICS)

“De eis igitur que naturaliter sunt cognoscenda ab homine et ex puris naturalibus ad exemplar creatum

“De eis igitur que naturaliter sunt cognoscenda ab homine et ex puris naturalibus ad exemplar

“De eis igitur que sunt naturaliter cognoscenda ab homine et ex puris naturalibus ad exemplar

*De eis igitur que sunt naturaliter cognoscenda ab homine et ex puris naturalibus ad exemplar

creatum acceptum a rebus, ut est omnis cognitio

creatum

creatum acceptum a rebus, ut est

acceptum a rebus,

qua scitur id quod verum est in re, etiam qua cognoscitur ipsa veritas rei incomplete,

simpliciter dicendum est..." (Cf. infra, p. 147,114-118)

acceptum a rebus, ut est

omnis cognitio qua scitur id quod verum est in re,

omnis cognitio qua scitur id quod verum est in re, etiam qua cognoscitur ipsa veritas

et cum ad hoc sufficiat exemplar

rei incomplete, et cum ad hoc sufficiat exemplar

acceptum a re,

acceptum a re,

non illustratione divini et eterni exemplaris, simpliciter dicendum est..."

non illustratione divini et eterni exemplaris,

simpliciter dicendum est..."

simpliciter dicendum est..."

LVIII

CRITICAL STUDY

If the hypothesis being proposed here as a probable explanation of the manuscript evidence is correct, some difficult and confused passages in the manuscript tradition become clearer. For example, in art. 1, q. 12, Henry cites a passage from Avicenna, which is provided in the table below where the relevant passages are juxtaposed.

AVICENNA

INITIAL REDACTION OF MANUSCRIPT A

TEXT OF THE FIRST UNIVERSITY | EXEMPLAR

FINAL REDACTION | OF MANUSCRIPT A

“Et ideo nullo modo

“Et ideo non

“Et ideo non

“Et ideo non

potest

potest

potest

potest

manifestari aliquid horum

manifestari horum aliquod[sic] probatione que non sit circularis, vel per aliquid quod non sit notius Ipsis."

manifestari horum aliquod[sic] probatione que non sit circularis, vel per aliquid quod non sit notius seu quod est ignotius illis."

manifestari horum aliquod[sic] probatione que non sit circularis, vel per aliquid quod non sit

probatione que non sit circularis, vel per aliquid quod sit notius illis."

bas

=

ignotius ipsis." (Cf. infra, p. 190,119-121)

In the initial redaction of manuscript A the addition of the “non” after “aliquid quod” confuses the text of Avicenna and is clearly not correct. This text becomes even more confused in the exemplar tradition, where the “non sit notius” after “aliquid quod” is retained,

and "seu quod est ignotius” is added in an apparent, but failed atternpt to clarify. This addition only adds to the confusion. The correction in manuscript A provides a text which is perhaps most faithful to the text of Avicenna: “Et ideo non potest manifestari horum aliquod[sic] probatione, que non sit circularis, vel per aliquid quod non sit ignotius ipsis.” Here the corrector has added “ig-” above the line of the text, which gives the text a double negative and returns the

MANUSCRIPT 8

LIX

meaning of the text more closely to the text of Avicenna. Of course, the deletion of the “non” after “aliquid quod" would have accomplished the same effect, but perhaps the “non” was retained to keep the parallelism of the “quae non sit circularis” and the “quod non SORA Another example of a complex passage in the manuscript tradition also illustrates the development of the text as it passed through the manuscripts. The texts of the various manuscripts and their corrections are

juxtaposed in the table below. The hypothesis raised here, namely that in its initial redaction manuscript A is an earlier stage of the text which is developed in the first Parisian exemplar, and even further developed in

the school of Henry and reflected in the final redaction of manuscript A, and that manuscript A was the source of the corrections in manuscript I’ which initially was copied from the first Parisian university exemplar, is further confirmed.

INITIAL REDACTION OF MANUSCRIPT A

FINAL REDACTION OF MANUSCRIPT A (WITH MARGINAL CORRECTIONS IN ITALICS)

TEXT OF THE FIRST UNIVERSITY EXEMPLAR

“Secundo sic. ‘Natura determinata est ad unum’ solum. Si ergo homo naturaliter appeteret scire,

“Secundo sic. “Natura determinata est ad unum’ solum. Si ergo homo naturaliter appeteret scire,

“Secundo sic. ‘Natura determinata est ad unum’ solum. Si ergo homo naturaliter appeteret scire, non nisi unum aliquid appeteret scire.

homo a natura

homo a natura

MANUSCRIPT T (WITH MARGINAL CORRECTIONS IN ITALICS)

“Secundo sic. ‘Natura determinata est ad unum’ solum. Si ergo homo naturaliter appeteret scire,

homo a natura

LX

CRITICAL STUDY

aliquid sciret. Consequens est falsum secundum predetermi-nata. Ergo etc."

aliquid sciret. Consequens est

falsum secundum predetermi-nata.

Consequens est falsum.

aliquid sciret. Consequens est falsum, secundum

predetermi

Ergo etc.

Ergo etc.

nata.

Tertio sic. Ut dictum est per

Tertio sic. Ut dictum est per Augustinum, ‘Appetitus non est nisi ex

Tertio sic. Ut

Augustinum, ‘Appetitus non est nisi ex

cognitione. ' Si ergo homo natura appeteret scire,

homo a natura aliquid sciret. Consequens est falsum secundum predeterminata. Ergo etc." (Cf. infra, p. 279,915)

cognitione.’

Si

ergo homo natura appeteret scire, homo a natura aliquid sciret. Consequens est falsum secundum predeterminata. Ergo etc.”

Ergo etc.

dictum est per

Augustinum, * Appetitus non est nisi ex cognitione.' Si ergo homo natura appeteret scire, homo a natura aliquid sciret. Consequens est falsum secundum predeterminata. Ergo etc."

Was manuscript A the direct or indirect source of the university exemplar? The omissions in its initial redaction when compared to the university exemplar, and the texts of the marginal corrections in manuscript A but absent from the university exemplar make this unlikely. It is more likely that the model of manuscript A was the source of the university apograph and the exemplar. However, if the model of the initial redaction of manuscript A was

the source,

this model

itself would

have been corrected

in order to

explain the texts omitted in the initial redaction of manuscript A but present in manuscripts copied from the first Parisian university exemplar. This would explain the evidence revealed by the manuscripts. Articles 1-5 then seem to follow the general pattern of texts edited to date in this series. Manuscript A in its initial redaction generally contains a sense and probably reflects the earliest known redaction of the text, one that was

used in Henry's school. This evidence for this part of the Summa is consistent with R. Wielockx's contention that this part of manuscript À was already in Godfrey of Fontaines's possession by 1276,35 and the evidence does not

35 Cf. supra, p. LI, n. 32.

MANUSCRIPT 8

LXI

contradict the contention that the first Parisian university exemplar may not have appeared immediately, but was delayed.*% Furthermore, manuscript A was copied from a written source, which was probably the /iber magistri or possibly the original itself, and it is a text with some faults. The university apograph, which is now lost and which served as the model for the university exemplar, presents a text which in some places is a development of the more primitive text of the initial redaction of manuscript A. The university exemplar, though, was a text which was more or less fixed — the possibility that the exemplar itself was corrected over time must be left open. The manuscript A, though, continued in Henry's school and the marginal corrections unique to it probably represent the further and final developments of Henry's thought for these articles, after the first Parisian university exemplar was established. The hypothesis that manuscript A in its initial redaction reflects an earlier text than that of the reconstructed text of the exemplar, and that the text of the corrected manuscript A reflects a text which is more definitive and refined than the reconstructed text of the first Parisian university exemplar, can be further illustrated by examining one of the longer corrections in manuscript A. At the end of article 1, q. 2, the following text appears in the lower margins of folios 6v and 7r of manuscript A: Vel si velimus, possumus dicere, et forte melius, quod homo ex puris naturalibus suis sine omni supernaturali (supernaturali] naturali et super- sup. lin.) illustratione divini exemplaris assistentis potest per intellectum (per intellectum] sup. lin.) solum cognoscere id quod verum est de re sequendo sensum, ut dictum est supra, clarius tamen (tamen] se- add. sed. del.) cernendo quod verum est quam sensus cernat, (cernat] sup. lin.) quia «intellectus subtilius apprehendit et plus infunditur in substantiam receptivam quam sensus, qui solum percipit exteriora secundum superficiem», ut dicit Avicenna in IX? Metaphisice sue;

quodque veritatem ipsam rei nequaquam, sive in modico sive in multo, sine illus-

tratione divini exemplaris possit percipere; et quod exemplar abstractum (abstractum] de se add. sed del.) a re ad hoc non sufficiat per se, sed oportet conceptum de re ad exemplar acceptum a re determinari per divinum exemplar, ut si

in illo conceptu debeat videre veritatem sinceram et liquidam, clarius illustretur intellectus exemplari divino, et si aliquo modo quantumcunque tenui etiam tenu-

iter ipso illustretur, et si nullo modo eo illustretur, nullo modo videat ipsam ver-

itatem, ut dicamus quod huius exemplaris presentatio secundum communem curut sum vite, quamquam gratuito concedatur nec naturalia anime sic sunt ordinata est quantum tamen omnibus attingere, possint sua naturali operatione ad ipsum ex parte Dei (Dei] omnibus add. sed exp.) equaliter presentatur, ut unusquisque emisecundum dispositionem et capacitatem suam eo illustretur, nisi exigente veritatem ullam ne subtrahatur, omnino ei ut mereatur aliquis malitia nente determinato omnino videat, sed totaliter infatuetur in omni cognoscibili, ut in alio

36 Cf. supra, LI.

LXII

CRITICAL STUDY

ne videat veritatem in eo, sed dilabatur in errorem quem meretur (7r) — et sic secundum determinationem Augustini, (Augustini] sup. lin.) nulla veritas videtur omnino nisi in prima veritate —, et quod hoc est naturale creature rationali, quod solum possit ex puris naturalibus in cognitionem eius quod (quod] i. m.) verum est de re, et non ultra in cognitionem ipsius veritatis nisi per illustrationem divini exemplaris, et hoc propter eminentiam actus intelligendi ipsam veritatem, ut dictum est supra.

Et secundum hanc viam ad primum argumentum in oppositum, quod «nisi homo ex puris naturalibus posset in cognitionem veritatis, frustra eam investigaret», dicendum quod sine illa illustratione nec valeret homo eam investigare in tantum ut ad veritatis notitiam ex puris naturalibus investigando pervenire posset. Sed hic solum valet cum

adiutorio illius illustrationis, sic existente anima ratio-

nali in naturalibus creata. Ad secundum quod «homo naturaliter scire desiderat, ergo potest scire ex puris naturalibus», dicendum quod verum est, non tamen sic ut ipsam veritatem ex puris naturalibus videat, sicut dictum est. Naturali enim appetitu bene desiderat homo scire etiam illa que sunt supernaturaliter cognoscenda, que tamen (tamen] i. m.) secundum communem illustrationem a divino exemplari sine illustratione specialiori non posset attingere, ut infra videtur.(Cf. infra, pp. 66,726 —

69,769)

What has happened here? If one reads the text of manuscript A in its initial redaction, i.e. without the text above, the text has a sense. The text of the

initial redaction of manuscript A ends with Henry's responses to the five arguments and his response to the two arguments in oppositum. At this point, the question is complete and it could end naturally. It is at this point that the corrector placed in the inferior margins the text above and this seems to be a further elaboration: “Or if we want, we can say, and perhaps better, that humans from their pure natural powers, without any supernatural illumination of an assisting divine exemplar, are able to know the truth by the intellect only about things coming from the senses." With this possible way of addressing the issue, Henry can provide other responses to the two arguments in oppositum, which he does. The final redaction of manuscript A contains, then, this other possible way of treating the question, and in light of this additional possibility, two additional ways of responding to the arguments in oppositum. The above passage is also interesting because of the corrections of this passage in the inferior margins. These would be corrections of the corrections, or second level corrections. Initially, the corrector failed to record that

Augustine is the source of the determination that no truth could be seen at all unless in the first truth, and the corrector adds " Augustini" after “secundum determinationem." Equally interesting is the doublet of *omnibus": "Omnibus tamen quantum est ex parte Dei omnibus aequaliter praesentatur...." The corrector of manuscript A noticed the doublet and expunged the second “omnibus.” In the manuscripts collated for the edition which follows, all of the manuscripts which stem from the first and second Parisian

MANUSCRIPT 8

LXIII

university exemplars contain the doublet — manuscript B', which probably was copied from a manuscript better than the exemplar, as will be examined

below,?’ omits the second “omnibus.” There are examples in manuscript A where the corrector has systematically placed words and phrases with insertion signs in the margins of the text, and these added words and phrases do not appear in any of the other manuscripts, with the exception of manuscript I’, which as mentioned above

was probably corrected against manuscript A. For example, in some passages Henry initially wrote of the “sincere truth” which he understands is truth known with the assistance of the divine exemplars, as indicated in the

immediately preceding example. However, in the above example Henry seems to have refined his thought and has raised the possibility of knowing the truth without the aid of the divine exemplars, i.e. knowing things presented to humans by the senses. Doctrinally then there are two possibilities of truth in Henry’s definitive text: the sincere truth and the truth simpliciter, ie. any kind of truth, including truth about things humans know via the

senses.8 In the text of manuscript A, there are a number of passages in

which in its initial redaction Henry made claims about the “sincere truth.” The corrector, though, has systematically added in the margin: “vel cuius“vel etiam qualiscumque,” or some cumque,” “vel veritatis simpliciter,” similar phrase. Here are two examples in which the text of the corrector of manuscript A is given in italics: 1) “...tria requiruntur ex parte obiecti quod in nobis operatur actum videndi, quibus in actu nostro sinceram veritatem sive veritatem simpliciter intelligendi ex parte Dei operantis ipsum in nobis repondent alia tria (cf. infra, p. 73,76-79);” and 2) “Ad videndum ergo formationem talis verbi in nobis et mentis informationem ad cognitionem sincerae veritatis vel cuiuscumque, sciendum quod....(cf. infra, p. 84,305307).” In total, there are 18 examples of the corrector adding phrases similar 99

6

to these, when in the text the discussion is about the “sincere truth” and the

corrector by means of marginal insertions expands the discussion to apply to the truth simply understood. In these 18 instances, who made these and why? Could this have been Godfrey of Fontaines himself, who as a student of Henry, attempted to make his text consistent with the thought of Henry? Are these adnotationes, 37 Cf. infra, pp. LXVIII-LXXV.

38 The discussion of this distinction in the secondary literature is vast. For more recent

agostiniano," in discussions, cf. P. PoRRO, “Sinceritas veritatis. Sulle tracce di un sintagma

Augustinus 39 (1994) Madrid, pp. 420-429; S. MARRONE, Truth and Scientific Knowledge de in the Thought of Henry of Ghent, pp. 21-29 and esp. p. 25, n. 42; J. DECORTE, “Henri et Philosophie Gand et la définition classique de la verité," in Recherches de Théologie Illumination. médiévales, 68 (2001), pp. 34-74; C. Kann, “Skepsis, Wahrheit,

..., Bemerkungen zur Erkenntnistheorie Heinrichs von Gent," in Nach der Verurteilung Nach der pp. 48-51; K. Emery, JR. "The Image of God Deep in the Mind," in Verurteilung..., pp. 66-68.

LXIV

CRITICAL STUDY

which crept into the text, but were never intended by Henry? Or, did Godfrey have access to the liber magistri and were these passages in the liber magistri — added to the liber magistri when Henry lectured on these questions after the apograph had been approved? It seems that three explanations are possible. First, Godfrey had access to Henry's original (the autograph or possibly the liber magistri), copied this text before the apograph was constituted, and corrected it against this original (the autograph or possibly the liber magistri) after the autograph or liber magistri itself had been corrected by Henry and after Henry lectured on this material subsequent to the establishment of the apograph. The corrections unique to manuscript A then reflect the corrections Henry himself made to his autograph or the liber magistri to which Godfrey had access. A second explanation could be that manuscript A was the liber magistri itself. When Henry's autograph was in use to constitute the apograph, it is possible that Henry used the text of a good student, e.g. Godfrey, as the basis for his ordinary lectures. The second level corrections and the corrections unique to manuscript A might then represent corrections entered by Godfrey, but under Henry's direction. A third explanation would be that Godfrey copied this text before the apograph was constituted, corrected it once against the autograph or liber magistri, returned and corrected it a second time (this would account for the second level of corrections), and then — possibly simultaneously or possibly subsequently — introduced the corrections unique to manuscript À ad mentem Henrici. The corrections in this manuscript which are unique to manuscript A. would represent, then, the intervention of Godfrey as he attempted to make a text which would be sound for sense and which would be consistent with Henry's thought. Although this is a possible explanation, it does seem more convoluted than the first two which are simpler explanations. And, of course there are three manuscripts for the earliest of articles in Henry's Summa which are now lost but would help clarify the status of these corrections: the model of manuscript A (which was possibly the autograph or the liber magistri), the apograph, and the exemplar itself. However, given the various types of marginalia in this manuscript, some conclusions concerning the source of the marginalia can be made. First, those marginalia without insertion signs which were never intended to be integral parts of the texts were probably the work of Godfrey of Fontaines and not Henry, which is the same conclusion made by J. Decorte concern-

ing similar marginalia in Quodlibet XIII2° Second, those marginal correc-

tions in this manuscript which also are integral parts of the texts of those

?? HENR. DE GAND., Quodl. XII, qq. 1-30, ed. J. DECORTE, p. xLvu: “La conclusion qui s'impose aprés cet examen rapide de quelques notes marginales, est claire: nous avons affaire ici à des remarques critiques (quel qu'en soit l'auteur), non pas à des corrections

d'Henri lui-méme (comme dans les Quodl. IX et X)."

MANUSCRIPT 8

LXV

manuscripts copied from the first Parisian university exemplar, which in theory would have been read and approved by Henry himself, seem clearly to have Henry himself as the source. It does not seem reasonable to suppose that Godfrey of Fontaines would have acted on his own to introduce these corrections ad mentem Henrici and these very same corrections would have appeared as part of the integral text of the university exemplar which Henry himself was, in principle, to have examined and approved. (Neither is it reasonable to suppose for those corrections in subsequent articles of this manuscript which replaced lengthy texts which surely had Henry as their author, that Godfrey on his own would have struck these authentic passages, constructed replacement texts ad mentem Henrici, and these became part of the

university exemplar without the knowledge and approval of Henry.) These types of corrections certainly have the author as source. Third, for those marginal corrections in this manuscript which are unique to it (and manuscript I’ which was probably corrected against it), it cannot be ruled out that these were made by Godfrey who on his own attempted to create a text ad mentem Henrici. On the other hand, given what is known about the way Henry wrote,“ it is more probable that these marginal corrections, unique to manuscript A (and manuscript I’ which was probably corrected against it), reflect the final retouches of Henry to his original, or to the liber magistri,

to which Godfrey had access.*!

$2. The Date of the Corrections Attempting to date the corrections in this and the related manuscripts is a complex task. In the related manuscripts (PARIS, Bibl. Nat. lat. 15848 and 15350) of Henry's Quodlibeta, those marginal corrections which are also integral parts of the text of the first Parisian university exemplar would have been known at least by the time the exemplar of each Quodlibeta was available (approximately yearly, beginning c. 1276), and perhaps earlier. Furthermore, in the Quodlibeta some marginal corrections in these manuscripts make identifiable historical references. For example, R. Wielockx has indicated that one correction in Quodlibet II in Parts, Bibl. Nat. lat. 15848,

“ratione sue substantie, ut infra dicetur, secundum sententiam episcopi (fol. 571a)" makes reference to the Condemnation of 1277, and this marginal correction in manuscript A appears as an integral part of the text of the exemplar which was probably available c. 1278. One can reasonably assume that in this case at least this correction was made after March 7, 1277, but

^ Ibid., pp. XLIX-LXX. — ' ^! Ip,, Quodl. XIII, ed. J. DECORTE, pp. LV-LVI. 42 Cf. HENR. DE GAND., Quodl. II, ed. R. WIELOCKX, pp. XVII-XVIII.

LXVI

CRITICAL STUDY

prior to 1278. In some of the lengthy struck passages in Quodlibet X there are explicit references to John Peckham's condemnation of 1286, and so at least for Quodlibet X, some

of these replacement texts were

written after

1286.5 For Henry's Summa, though, it is not known with certainty when the first university exemplar was available. Those passages in the marginal corrections in PARIS, Bibl. Nat. lat. 15355 that are also integral parts of the text of the first Parisian university exemplar would have been part of the text when the exemplar was available. Those corrections which are unique to manuscript A, could have been entered after the exemplar had been established, but probably before Godfrey died in 1306 or 1309, when this and many of his other manuscripts went to the Sorbonne. Of course, in the above study, which distinguished those marginal cor-

rections in manuscript A which were also integral parts of the text of the first Parisian university exemplar and those corrections in manuscript A which were unique, this distinction was introduced to clarify the types of corrections. It does not necessarily follow that these two types of corrections in this manuscript were made at different times, although they would have been made at different times in the model for Godfrey's manuscript. Although it is possible that Godfrey of Fontaines or his scribe copied an initial text, then Godfrey corrected this text a first time against corrections which would ultimately appear as integral parts in the first Parisian university exemplar, and then corrected it a second time subsequently against corrections in his model which would have been made after the first Parisian university exemplar was established, this does seem complex — especially since he also entered his own marginalia as well. It seems more likely that Godfrey would have made an initial copy, and corrected it once — when his model would have been in its definitive stage. If one examines the handwritings of the corrections in manuscript A for the first five articles of the Summa, there are two different hands which made corrections and these are helpful in sorting out the layers of corrections. The first hand is that of the copyist himself. Although this hand mainly corrects scribal faults which could easily be checked against its model, this hand also copied the lengthy marginal correction which further developed the ending to article 1, q. 2 on fol. 7a and fol. 6v, mentioned above.^ This was not a scribal error of omission, but rather when the copyist returned to correct his text, the model for his manuscript had itself been modified with this more developed conclusion. The second hand continued

# Cf. G.A. WILSON, "Henry of Ghent and John Peckham's Condemnation of 1286,"

in Henry of Ghent and the Transformation of Scholastic Thought, G. GULDENTOPS and C. STEEL (eds.), Leuven, 2003, pp. 261-276.

^ Cf. supra, pp. LXI-LXV.

MANUSCRIPT 8

LXVII

the work of making corrections, but its model had also experienced the further developments of Henry. For example, twice references by way of marginal corrections in this second hand are made to the end of this question, i. e., the developed end which appears as a marginal correction in the hand of the copyist. These two references to this developed ending of art. 1, q. 2 would have been without meaning if the developed ending was not already part of the text of the model of manuscript A. This suggests that for these two examples at least, the corrections by the copyist were completed by the time the second hand made additional marginal corrections. The more compelling question is: when were the corrections to the model of manuscript A made?

But, of course, this manuscript is not avail-

able, and for the articles edited here, a precise date cannot be given with certitude. However, one can conclude that some corrections were made prior to

the establishment of the apograph, the immediate source of the first Parisian university exemplar, and others were made subsequently to the composition of the apograph.

MANUSCRIPTS TOULOUSE, BIBL. MUNIC. 199 AND Panis, BIBL. NAT. LAT. 14312: TWO MANUSCRIPTS POSSIBLY COPIED FROM THE APOGRAPH The actual first Parisian exemplar of these articles of the Summa is now lost. However, based upon manuscripts containing explicit pecia

indications of this exemplar, the text of the first exemplar for these articles can be reconstructed. In the above section which examined the text of manuscript A, the readings of manuscript A were compared with this reconstructed text of the first exemplar. There are, however, two manu-

scripts, TOULOUSE, Bibl. Munic.

199 (2 manuscript T") and Panis, Bibl.

Nat. 14312 (= manuscript B") which frequently contain readings not of the university exemplar, but of manuscript A, and some of these readings are superior to the text of the first exemplar. First, an examination

of some representative examples from each manuscript is in order, and second, an hypothesis which explains the evidence is required. There

are

examples

of

common

readings

TOULOUSE, Bibl. Munic. 199, and Paris, Bibl. readings are not the same as the readings of Parisian exemplar. These readings can be found of the edition which follows this Critical Study. tive examples will illustrate the point.

in

manuscripts

A,

Nat. 14312, but these the reconstructed first in the critical apparatus Here a few representa-

The first example can be found in article 5, question 4, in a citation

from Augustine's De ordine. The text given here is the text of the critical edition which follows the readings of manuscripts A, B' and T’ and the variant of the Parisian exemplar tradition is given in parentheses: “item, in eodem libro II°: ‘Ego si quid meos monere possum (possit), quantum mihi apparet, quantumque sentio, censeo illos disciplinis omnibus erudiendos.'(cf. infra, p. 342,88-90)."

Here, of course, there

exists a critical text of Augustine's De ordine, but one must be open to the possibility that the manuscript which Henry used may have contained a fault here. However, the first person “possum” seems required by the sense of the text. Another example, also of a citation, in which the text of the manu-

scripts A, B’, and T' have common readings and the text of the Parisian exemplar tradition contains variants, appears in article 1, question 6. Here the quotation is from Aristotle's De sensu et sensato. The text of

MANUSCRIPTS

COPIED FROM THE APOGRAPH

LXIX

the critical edition, following the readings of the manuscripts A, B’, and T’, with the variants of the Parisian exemplar tradition in parentheses is: Et ideo dicit Philosophus in libro De sensu et sensato: Secundum accidens ad scientiam auditus multum confert. Sermo enim existens audibilis causa est disciplinae non secundum (per) se, sed secundum (per) accidens. Ex nominibus (omnibus) enim constat, nominum autem unumquodque symbolum est."(cf. infra, p. 139,149-152).

While the substitution of ‘per’ for ‘secundum’ makes no major difference in the sense of the passage, the changing of *nominibus" to “omnibus” is more significant. In each of these three instances, the manuscripts A, B', and T' have the readings that accord with the texts of the Aristoteles Latinus, and the exemplar tradition seems to deviate. Also of interest in

this passage is the reading of manuscript I’, which as mentioned above, seems to have been corrected against manuscript A. Here the initial redaction of manuscript I’, which was probably copied from the first Parisian university exemplar, reads *omnibus." However in this manuscript this word is deleted and "nominibus" is added above the line. A third example, based upon the required correct Latin grammar, can be found in article 3, question 1, where a conditional sentence needs a

subjunctive verb. In this example, the common reading of manuscripts A, B’, and T’ has a subjunctive verb, but the reading of the manuscripts stemming from the university exemplar has an indicative verb. The reading of the critical edition, based upon the common readings of manuscripts A’, B', and T’, with the relevant variant of the first Parisian university exemplar provided in parentheses is: “Ea quae non sunt solent

praecaveri si suspiciantur nociva, et sperari si suspicantur proficua. Haec non possent (possunt) fieri nisi contingeret ea scire. Ergo etc. (Cf infra, p. 243,4-6)." The common reading of manuscripts A, B’, and T’ is preferred to the common reading of the exemplar tradition. A fourth example, based upon the sense of the text, where the common reading of manuscripts A, B’, and T' is superior to the reading of the reconstructed exemplar, can be found at the beginning of art. 1, question 11. Again, the text of the critical edition, based on the common reading of manuscripts A, B’, and T’, is given and the variant reading of

the reconstructed text of the exemplar is provided in parentheses: Primo sic. Sine (Scire) eo quod rei est innatum, nec unquam fuit, nec esse poterit, quia inest ei a natura et inseparabiliter. Sed mens humana ab initio est sine omni notitia, ut probant tria argumenta ad secundam partem questionis praecedentis. Ergo si aliqua notitia praecedat scientiam acquisitam per investigationem, illa non potest esse innata (Cf. infra, p. 177,6-10).

LXX

CRITICAL STUDY

Here “sine” is the only possible reading. If “scire” is taken as the reading, something else seems left out. Furthermore, one can understand how a scribe could have had “sine” in his model, but misread this and

copied "scire". Other examples of the common readings of manuscripts A, B', and T"

which are superior to the text of the university found in the critical apparatus of the edition examples suggest that the manuscripts B' and and probably copied early, i.e. at the end of the

exemplar tradition can be which follows. All these T’, both of French origin 13" and/or perhaps at the

beginning of the 14" centuries, had for their immediate source a text other

than the Parisian university exemplar. Their manuscript model is now lost, but it contained a text closer to the readings of manuscript A than to the text of the reconstructed Parisian exemplar. How is this possible? Because the Parisian manuscript is an early one,! it seems improbable that it represents the text of the exemplar after it was possibly corrected by scribes who used the exemplar. Another explanation is needed. Could it be that these two manuscripts were copied from the apograph itself and that the common readings of manuscripts B' and T’ represent the readings of the apograph? If so, in the examples above in which the readings of the reconstructed exemplar are variant readings, the variant readings would be faults committed by the copyist of the university exemplar. This is a plausible explanation, although other explanations might be possible. It should also be mentioned that manuscripts B’ and T" also have common readings with manuscript A even on those few occasions when manuscript A is faulty. For example, in art. 1, q. 6, the text of the critical edition, which in this case follows the reading of the reconstructed

Parisian university exemplar, is given with the faulty common reading of manuscripts A, B', and T’ in parentheses:

*...et alio modo scientia

acquiritur ab homine ut a principio extra, ut a didascalo (didasco), et hoc contingit in eo qui addiscendo sibi scientiam acquirit admonitus a didascalo (didasco) (cf. infra, pp. 136,98 - 137,101)." Of interest in this

passage is that manuscript T' in the first case of “didascalo/didasco” contains, along with manuscripts A and B’, “didasco”, but the corrector

of manuscript T' changed the reading to “didascalo.” A more detailed analysis of the corrections to manuscript T’ will be presented below?

! Cf. supra, p. xın. 2 Cf. infra, pp. LXXI-LXXV.

MANUSCRIPTS

COPIED FROM THE APOGRAPH

LXXI

There is another passage in the following critical text to which attention should be called. In article 1, question 11, manuscripts B' and T’ have a common reading, and all the other manuscripts, both manuscript A and the manuscripts of the university exemplar tradition, contain what appears to be an omission by saut du méme au méme. The passage, with the omitted passage of manuscript A and the university exemplar tradition provided here in italics is: Et tunc facit statim species recepta intellectum intelligere et primos conceptus formare, qui statim naturaliter veritate sua movent potentiam cognoscitivam; et illa statim naturaliter per naturale iudicatorium existens in ea, statim in ipsis conceptibus cognoscit veritatem principiorum et concipit initium habitus principiorum, qui dicitur intellectus ex primo actu quo intelligit veritatem principiorum, quorum habitu concepto quantumcumque imperfecto habilis est mens ex illo intelligere primorum principiorum veritatem (cf. infra, p. 181,77-85).

Is this truly a scribal omission? Or, is it, like the examples in manuscript

A given above, an example of the author refining his text? Could it be that this is an intervention of Henry to the apograph? The text has a primitive sense without the words “...qui dicitur intellectus ex primo actu quod intelligit veritatem principiorum..." Could Henry have inserted these words onto the apograph? Could the copyist of the Parisian university exemplar have not noticed this marginal correction and simply failed to copy these words? Or could the copyist have simply omitted these words because his eye went from the first “principiorum" to the second “principiorum?” This would explain the appearance of these words in manuscripts B’ and T’, and their absence in the manu-

scripts copied from the university exemplar tradition. The status of manuscript B^ seems relatively straightforward. It is a clearly and carefully copied work by a scribe who seems to have followed the sense of the text. At times the text of manuscript B' contains readings in common with manuscript A, but the manuscripts copied from the university exemplar tradition contain variants. For example, in article 1, question 6, the text of the critical edition which follows is

based upon the readings of manuscripts A and B': Est enim anima forma naturalis et ideo modo naturali perfectibilis, et hoc non nisi scientia in acquirendo eam a rebus sensibilibus inferioribus, reducendo id quod in ea est sciens in potentia ut fiat sciens in actu....(cf. infra, pp. 135,80 — 136,83)."

The words "scientia in" in this quote are fused into "scientiam" in the manuscripts other than manuscript A. The scribe of manuscript B' however, corrected the "scientiam" to read "scientia in”, and its corrected text

LXXII

CRITICAL STUDY

now reads in accord with the reading in manuscript A. Is it possible that in the apograph the word “in” was written too closely to "scientia"? Could the copyist of the university exemplar have mistakenly read the “in” for "-m"? Could the copyist of manuscript B' have had the apograph for its

model, and could this scribe have been initially confused by the graphism, but ultimately changed the text to "scientia in"? This is a possible explanation for the agreement of manuscripts A and B' in this example, and it accounts for the common variant in all the other manuscripts.

A similar passage is found in article 1, question 7. Here the text of the critical edition, with the variants of the first occurrence of “primum” given in parentheses, is: Veritas igitur cuiusque rei intellectui ostendi non potest nisi ostendendo ei conformitatem ad suum exemplar primum, (primum] i. m. AP om. K’P’T’W’) a quo est transformata. Quare cum illud exemplar primum et principalissimum non sit nisi veritas prima, solum ille docere et maxime potest qui intellectui potest ostendere conformitatem rei ad suum exemplar primum (cf. infra, p. 143,42-46).

Here the first time the word “primum” occurs in this example, the word

is needed, especially since Henry ends the sentence with a reference to "suum exemplar primum." Only manuscript B' contains the first “primum” as an integral part of its text — manuscript A contains the word in the margins, and manuscript I’, which again was probably corrected against manuscript A, also contains the word as a marginal correction. The other manuscripts omit the word. Is this another case of the scribe of manuscript B' having access to a text that was closer to manuscript A than to the text of the university exemplar tradition? The manuscript in Toulouse also has some unique features which should be mentioned. There is one very puzzling passage in manuscript T". At the end of art. 1, q. 2, there is text in the inferior margin. In all the other manuscripts, and in the edition which follows, this text properly ends question 2. It seems that the copyist of manuscript T’ began question 3 before he had completed question 2, and he left space for question 2, but not enough space. Consequently, when question 2 was eventually copied, the copyist needed to complete the end of question 2 in the inferior margin and make the appropriate insertion signs. What is intriguing about this text is that in manuscript A this text also appeared in the inferior margins. Above this text in manuscript A was given as an example.? In the inferior margins of fol. 6v, manuscript A contains the text *Vel si ? Cf. supra, pp. LXI-LXI.

MANUSCRIPTS COPIED FROM THE APOGRAPH

velimus,...ne

videat veritatem

LXXIII

in eo, sed dilabatur in errorem

quem

meretur." It then continues in the inferior margin of fol. 7r “Et sic secundum determinationem ...ut infra videbitur." The text of manuscript T’ reads “Vel si velimus,...ne videat veritatem in eo, sed dilabatur

in errorem..."

and then in the inferior margin the text continues

*...quem meretur. Et sic secundum determinationem

...ut infra videb-

itur." One has the impression that the model of manuscript T' did not have this passage as an integral part of the text. Perhaps its model looked like manuscript A, i.e. with part of this passage in the inferior margin of one folio and part on another, and that the copyist of manuscript T' misjudged the amount of space needed to complete question 2 because he concentrated on the text of the inferior margin on only one of the folios.

Perhaps these were schedulae added to the model of manuscript T’.* Although this manuscript seems to have been copied from a manuscript independent of the university exemplar tradition, the text of this manuscript was corrected. Most of the changes, though, were mutations

which brought the readings away from its initial model but closer to the readings of the university exemplar tradition. Here are two examples of these changes, where the text of the critical edition is given with the changes in manuscript T' and variants of other manuscripts in parentheses. The first example is taken from article 1, q. 2: Sed quod per tale exemplar acquisitum in nobis (in nobis] scr. sed exp. T’ om. I’K’P’W’) habeatur a nobis certa omnino et infallibilis notitia veritatis, hoc omnino est impossibile triplici ratione...(cf. infra, p. 43,282-284).

In this example the text of manuscript A and B’, along with the initial

redaction of manuscript T’ all contain the “in nobis.” The phrase did not make it into the Parisian university exemplar, and thus it is absent from manuscript I’ and W’, and it is also absent from the manuscripts copied from the second exemplar (whose text ultimately depended on the text of the first exemplar). The corrector of manuscript T', who probably used a manuscript based upon the university exemplar tradition to correct his copy, expunged the two words. A second example is found in article 1, question 4: Hinc dicitur de Ypocrate

(medico

add.

DK'P'T'G.

m.)W’)

propter

excellentiam

sui

ingenii quod naturaliter scivit logicam (cf. infra, p. 119,566-567)." Here

4 For the use of the term “schedulae” see R. MACKEN, “Quelques marginalia de ma-

manuscripta... nuscrits médiévaux,” in Scriptorium, 28 (1974), p. 292; ID., Bibliotheca

p. 131; and HENR. DE GAND., Quodlibet X, ed. R. MACKEN, p. LXXIV-LXXVI.

LXXIV

CRITICAL STUDY

the text of the apograph simply read “...de Ypocrate propter excellentiam...," a text which manuscripts A and B' contain, and which manu-

script T" in its initial redaction also contains. The university exemplar probably added "medico" and those manuscripts copied directly (manuscripts I’ and W’) or indirectly via the second university exemplar (manuscripts K’ and P") contain the addition. Manuscript T’, copied initially from a manuscript closer to A and B', initially follows the common reading of A and B’ and does not have the word "medico," but when it was corrected, it was corrected against a manuscript from the exemplar

tradition and the copyist added the word "medico" in the margin. From the evidence of the articles edited here, it is not possible to determine with certitude whether the model for the changes in manuscript T' is a manuscript copied from the first exemplar or the second exemplar. There is one passage in which the model for the corrections in manuscript T' seemed to be the second exemplar. The critical text with the additions of the second exemplar, represented here by the

readings in manuscripts K’ and P’, and manuscript T’ in parentheses is: Si enim homo ex puris naturalibus potest attingere ad illam (et per illa ad illam add. K’P’T’(i. m.)) lucis divinae illustrationem et per illam scire sinceram veritatem ex puris naturalibus, debet dici...(cf. infra, p. 62,629-632).

Here the additional “et per illa ad illam” is absent from manuscripts A, B’, the initial redaction of manuscript T’, along with manuscripts copied from the first Parisian university exemplar. This text is present as an integral part of the second university exemplar, and it appears in the

margins of manuscript T’. Could manuscript T’ have been corrected against a manuscript copied from the second exemplar? This example is suggestive, but there is contrary evidence. The piece of conflicting evidence can be found in art. 1, question 4. Here the critical text is: "Tertio dixit quod (Deus add. ’'T’(i. m.)W’)

praesens animam notitia perfecta veritatis de necessitate illuminat, ... (cf. infra, p. 99,161-162).” In this example neither manuscript A nor manuscript B’ contain the word “Deus”. The word is also absent in the manuscripts copied from the second exemplar. It is present in the manuscripts copied from the first exemplar, i.e. in manuscripts I’ and W’. In the initial redaction of manuscript T’, the word is absent, but the correc-

tor has supplied it in the margins. This suggests that this correction at least was made based upon a manuscript whose model was the first, not the second, Parisian university exemplar.

MANUSCRIPTS

COPIED FROM THE APOGRAPH

LXXV

The evidence concerning whether the model for the corrections in manuscript T’ was a manuscript copied from the first exemplar or the second exemplar, at least for these articles, is sketchy, conflicting, and

inconclusive. This much is known, though. In its initial stage, the text of this manuscript for these articles was closer to manuscripts A and B' than it was to the Parisian university exemplar tradition, and when it was corrected some of these changes brought the text away from its common readings with manuscripts A-and B', and closer to the text of the exemplar tradition. In summary, the texts of manuscripts B' and T’ are highly suggestive. Both manuscripts have frequent common readings with manuscript A.

However, manuscript A does not seem to be the immediate model for them — in the above study of manuscript A for these articles, there were passages in manuscript À which no other manuscript contained, except for manuscript I’ which may have been corrected against manuscript A. The critical apparatus in the text which follows contains many examples of manuscripts A, B’, and T (at least in its initial redaction) having common readings and the manuscripts copied from the university exemplar tradition having common variants. The copyists of the manuscripts B' and T' seem to have had as their model a manuscript whose text was closer to the text of manuscript A than the university exemplar. One possible historical explanation is that these two manuscripts may have been copied from the apograph itself.

THE FIRST PARISIAN EXEMPLAR Two manuscripts, BRUXELLES, Bibl. Royale, ms. IV.1202 and PARIS, Bibl. Univ., ms. 34, copied from the first Parisian university exemplar, possess explicit pecia indications of the first Parisian university exemplar, were copied fairly carefully, and contain almost the entire Summa. These manuscripts have been used in other volumes of this series to help reconstruct the text of the exemplar. However, the Brussels manuscript lacks these opening articles, and could not be used for this volume. Similarly, the Sorbonne manuscript begins only with the last lines of the last question of the last article of this volume. It was collated for these few

lines in the text of the critical edition below. The manuscript VATICAN,

ms.

Vat. Lat. 855 (= W^) does contain

explicit pecia transitions of the first Parisian exemplar, and it contains nearly the entire Summa of Henry. Similarly, manuscript VATICAN, ms. Vat. Lat. 854 (= V) also contains explicit pecia transitions of the first Parisian university exemplar, and it exists for the entire Summa. Because this manuscript was systematically corrected, probably against manu-

script A, as mentioned above, caution is in order. In reconstructing the text of the first Parisian university exemplar, the reader must focus on the text of manuscript I’ in its initial redaction, and not on it in its final corrected state. Some comments on the unique features of these two manuscripts are in order.

The manuscript VATICAN, ms. Vat. Lat. 855 (= W^), although copied from the first Parisian university exemplar, was not copied very well initially. It contains numerous faults, and in the test collation it was a manuscript with many unique accidents. Some of the faults seem to suggest that the initial scribe was a beginner. For example, the scribe frequently mistook the graphisms of "conclusiones," "Posteriorum," and “scire” and wrote "communiones," "posterius," and “sine” respectively. Certainly one would expect a more experienced copyist to know what a conclusion is, and to know the title of Aristotle's Posterior Analytics, and to know the difference between the infinitive "scire" and the preposition “sine”. There seem to be two sets of corrections to the text of Summa, art. 1-

5 in this manuscript: one which used more block letters and darker ink, and a second which is written using more cursive letters and lighter ink. In the apparatus of variants in the edition which follows the first set is

THE FIRST PARISIAN EXEMPLAR

simply indicated

“al. man.”

and the second

LXXVII

set is indicated by “3°

man.” The initial text of the copyist of this manuscript, though, was probably corrected in both sets of corrections against the exemplar itself

or a manuscript copied from it. When the initial scribal faults in this manuscript were corrected, the corrections typically bring the text closer to the text of the first exemplar. The manuscript

VATICAN,

ms.

Vat. Lat. 854 (= V) also contains

explicit pecia transitions which correspond to those of the first Parisian exemplar, although, as mentioned above,' none were noticed for the section of the Summa

edited here. This manuscript was probably copied

from the first Parisian exemplar. However, as mentioned on different occasions above, this manuscript was corrected probably against manu-

script A. In the example given above,’ the text of the initial redaction of manuscript À read “Et ideo in tali modo ... vel sicut lumen aliquod supernaturalis gratie infusum illuminans ad cognoscendum", the text of the exemplar continued the thought, *— nisi dicamus...ut expositum est”, and the correction of manuscript A contains the “—nisi dicasecunde fine “in continued but est” expositum mus...ut redacinitial its in I’ Manuscript veritatem." questionis...quamcumque corthe margins tion contains the text of the first exemplar, but in the rector supplied the “in fine secunde questionis...quamcumque veritatem" clause which is contained in the margins of manuscript A. Similarly, in the other example given above,’ the initial redaction of manuscript A reads

“De eis igitur que sunt ...ad exemplar creatum

acceptum a rebus, simpliciter dicendum est...", the exemplar continued the thought after the *ad exemplar creatum acceptum a rebus" with "ut est omnis cognitio qua scitur id quod verum est in re", and the corrector of manuscript A in the margins wrote: “ut est omnis cognitio qua scitur id quod verum est in re" and continued "etiam qua cognoscitur...non illustratione divini et eterni exemplaris" before the text resumes “simpliciter dicendum est." Manuscript I’ in its initial redaction contains the text of the exemplar, and the corrector of this manuscript places in the margin the continuation

"etiam qua cognoscitur

... non illustratione

divini et eterni exemplaris." Of course, the corrections in manuscript I’ become rather interesting when the corrector of manuscript I’ was confronted with a text which

! Cf. supra, p. XVI.

? Cf. supra, pp. LIV-LVI. ? Cf. supra, pp. LVI-LVII.

LXXVIII

CRITICAL STUDY

appears in the exemplar (and thus appears also in the initial text of manuscript I’), but which is absent from manuscript A (and possibly the model of manuscript A). For example, in the following table the text of manuscript A, the first exemplar, and the text of manuscript I’ (with the

text struck by means of va- cat indicated in italics) are provided. This example well represents the complexity of the manuscript tradition. Is the text absent from manuscript A a true scribal error? Manuscript À has a sense, and the text of the exemplar seems to further clarify the “primum principium." For the purpose of the present discussion of manuscript I’, the initial redaction of manuscript I’ follows the text of the exemplar and contains the text "conceptus entis ... super entis," but the corrector of manuscript I’ strikes this text by means of va- cat and in so doing brings the final redaction of manuscript I' closer to the readings of manuscript A.

TEXT OF MANUSCRIPT A

TEXT OF THE FIRST EXEMPLAR

TEXT OF MANUSCRIPT I’ (WITH TEXT STRUCK BY MEANS OF VA- CAT INDICATED IN ITALICS)

“In complexis vero primum principium et primus conceptus est qui primo fundatur

“In complexis vero primum principium et primus conceptus est qui primo fundatur

“In complexis vero primum principium et primus conceptus est qui primo fundatur super conceptus entis in quantum ens est, et sic est ille 'de quolibet affirmatio vel negatio

super

entis intentionem in

comparatione ad suum contrarium, quod est non ens, priusquam sub ente consideretur descensus ad aliquam partem entis." (cf.

| infra, p. 190,123-128)

super conceptus

entis in quantum ens est, et sic est ille ‘de quolibet affirmatio vel negatio et non simul de eodem,' quia fundatur super entis intentionem in comparatione ad suum contrarium, quod est non ens, priusquam sub ente consideretur descensus ad aliquam partem entis."

et non simul de eodem, '

quia fundatur super entis intentionem in

comparatione ad suum contrarium, quod est non ens, priusquam sub ente consideretur descensus ad aliquam

partem entis."

THE FIRST PARISIAN EXEMPLAR

LXXIX

A similar situation occurs in an example examined above in discussing texts that are present in the first exemplar, but absent in manu-

script A. In art. 5, q. 6, the text of manuscript A ended the solutio with a citation of Augustine's De Trinitate, “Et ideo dicit Augustinus, XIII?

De Trinitate, ‘Habet scientia suum bonum modum, si quod in ea inflare solet eternorum caritate vincatur.’” (cf. infra, p. 360,130-131). The text of the first exemplar continued, *Unde dicit Bernardus, *Non probat apostolus. ..quidam ut edificent et caritas est." The citation of Bernard is absent in manuscript A, but the initial redaction of manuscript I’, copied from the first exemplar, contains it. However, the corrector attempted to strike the text, but inadvertently placed the “va” of the va-

cat above the “Non” and correctly placed the “cat” above the “est” of “et caritas est." The text of the corrected text of manuscript I’ reads,

confusedly, “Et ideo dicit Augustinus, XIII? De Trinitate, ‘Habet scientia suum bonum modum, si quod in ea inflare solet eternorum caritate vincatur.’ Unde dicit Bernardus." Although confused, the text in manu-

script I’ illustrates that the copyist used the first exemplar as a model, but the corrector probably corrected the text against manuscript A. Above was mentioned that the corrector to manuscript A on eighteen occasions placed **vel etiam cuiuscumque" or some similar expression in the margins of the manuscript when the text treated the "sincere truth.”* These phrases are absent in all manuscripts except for manuscript I’. In sixteen of these instances the initial redaction of manuscript I’ follows the exemplar tradition, and the corrector of manuscript I places the appropriate phrases (the ones found in the margins of manuscript A) in the margins of the Vatican manuscript. These sixteen instances (and other examples, some of which are mentioned above) suggest that manuscript À was the model for the corrector of manuscript I. Of these eighteen examples, there is one occasion when the correc-

tion in manuscript A is missed by the corrector of manuscript I’, and there is another,

more

unusual

situation

where

manuscript

A has the

phrase “vel etiam veritatis simpliciter" in the margin, but this phrase is absent from the manuscripts copied from the first exemplar, except manuscript I’. Manuscript I’, and only it, has the phrase, but the phrase occurs in manuscript I’ in its initial redaction, which means that these words are an integral part of the text and are not placed in the margin by

^ Cf. supra, pp. LXHI-LXIV.

LXXX

CRITICAL STUDY

the corrector! One has the impression that the initial copyist of manuscript I’ possibly added this phrase, based perhaps on the earlier discussion of the sincere truth and the truth simpliciter where manuscripts from the first exemplar contain “in notitiam veritatis simpliciter vel sincerae (cf. infra, p. 71,46).” Above was mentioned that in manuscript A there is a comment in

the inferior margin of fol. 21va, which was not intended as a part of the text? This passage resembled three comments in the text of Quodlibet XIII. The corrector of manuscript I’, who seems to be including faithfully all the corrections in manuscript A into the cor-

rected version of manuscript I’, also included this comment. In manuscript I’ this text appears in the inferior margin of fol. 21r, where it also appears without an insertion sign. What is intriguing is that a comparison of this comment in manuscript I’ and manuscript A reveals subtle differences. For example, the text reads (with the fault of man-

uscript A provided in parentheses): “Et etiam angeli, qui habent species omnium rerum naturalium concreatas, per illas quidditates omnium rerum, sive sint (forte sicut) sive non sint (sit vel forte sicut),

in effectu poterunt cognoscere." This suggests that the corrector of manuscript I’ was viewing manuscript A itself, but altered this passage

for sense. In summary, manuscript I’ seems to have been copied initially from the first exemplar, but it was corrected against manuscript A. Why would a manuscript, copied from the text of the university exemplar — a text which in theory would have been read, corrected, and approved by

Henry himself — have been corrected against manuscript A? Did scholars even in the Middle Ages know the importance of manuscript À for the text of Henry's Summa, art. 1-5?

> Cf. supra, pp. XLII-XLIII.

THE SECOND PARISIAN EXEMPLAR For the articles edited in this volume the second Parisian university exemplar, reconstructed on the basis of the common readings of manuscripts PADOVA, Biblioteca Capitolare, ms. C.45 (= P") and ZWUNAARDE (Gent), Comtesse Goethals de Mude (= K’),' follows the general pattern

that is similar to the other sections of the Summa which have been edited in this series.? Generally, this exemplar contains a text which introduces additional changes to the text of the first Parisian exemplar. Some of these changes are further deteriorations of the text, for example new omissions, additions, inversions, and other mistakes were introduced

into this exemplar. However, some of the changes bring the text of the second Parisian exemplar closer to the common readings of manuscripts A, B’, and T’. The readings of this second Parisian university exemplar

both those in common with as well as those divergent from the texts of manuscript A, the reconstructed possible apograph (common readings of manuscripts B’ and T"), and the first Parisian university exemplar can be found by examining the critical apparatus of the edition that follows. The reconstruction of the text of this exemplar, as A. Dondaine has

maintained for all exemplars,? is indispensable for a critical edition. Furthermore, because the text of this exemplar was a model for manuscripts copied in the fourteenth and later centuries, some of which are now lost

but may resurface in the future, the reconstructed text of this exemplar needs to be provided.

! Cf. G. A. WiLsON, “A Second Exemplar...,” pp. 42-50.

2 HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, pp. LIX-LXII; ID., Summa, art.

35-40, ed. G. A. WILSON, pp. XV-XVI, XXXI-XXXII, XXXVIII-XL, and LXIN-LXV; ID., Summa, art. 41-46, ed. L HÓDL, pp. LXXVIII-LXXXI. 3 A. DONDAINE,

"Apparat critique de l'edition d’un texte universitaire," in L'Homme

et son destin d'aprés les penseurs du moyen áge, Louvain-Paris, 1960, pp. 217-218.

THE RECONSTRUCTION OF THE CRITICAL TEXT The critical text has been established by using manuscript A as the base text. This manuscript was copied from a written source which was either the original autograph or the /iber magistri of Henry, which in turn would have been the ultimate source for the university exemplar traditions. The corrections in this manuscript will aid scholars in understanding the historical development of Henry's ideas, and these corrections in their final state, intended to be part of the text, reflect the final

retouches of Henry either in this manuscript itself (directly or indirectly) or perhaps directly upon the model of this manuscript.

The manuscript PARIS, Bibl. Nat. lat. 14312 (= B") and the manuscript of TOULOUSE, Bibl. munic. 199 (=T’) were collated in their entirety. As

indicated above, it is possible that these two manuscripts were copied from the apograph itself. The common readings of these and manuscript À probably reflect the readings of the apograph. The text of the first Parisian university exemplar needed to be reconstructed. As mentioned above,! the text of these articles is absent in the

manuscript BRUXELLES, Bibl. Royale, ms. IV.1202, which has been useful in reconstructing the text of this exemplar in other volumes of Henry's Summa in this series. The manuscript PARIS, Bibl. de l'Universite, ms. 34, as mentioned above,” contained only the last few lines of the

text edited here. Following the general method of volumes of the Summa edited to date in this series, manuscripts copied from the first Parisian

university exemplar were selected to be collated entirely because of their

relative completeness, explicit pecia indications, and the few unique accidents revealed in the general test collation, the results of which have

been given above.* Two manuscripts surfaced as important by these criteria: VATICAN, ms. Vat. lat. 855 (= W’) and VATICAN, ms. Vat. lat. 854

(= I’). As cautioned above, because manuscript I’ probably was corrected against manuscript A, it is this manuscript in its uncorrected state which reflects the readings of the first university exemplar. Finally, at

! Cf. supra, p. LXXVI. ? Cf. supra, p. xv. * Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. LXVI.

^ Cf. supra, p. XL.

> Cf. supra, p. LXXxv.

THE RECONSTRUCTION

OF THE CRITICAL TEXT

LXXXIII

the end of the Toulouse manuscript there is a sheet which has been added to the manuscript, perhaps for binding purposes. These two folios are written in a hand different from the hand of the copyist of the rest of this manuscript. These two ending folios, though, contain part of the text of Henry's Summa, art. 1. On fol. 213va there is an explicit pecia transition which notes the change from pecia 1 to pecia 2, and this text is the only known text which marks this particular pecia transition. The internal evidence indicates that this text was copied from the first Parisian exemplar, and for this reason this pecia indication probably marks the transition in the first Parisian university exemplar. For these reasons,

these two folios were collated for this edition. In the critical apparatus of the following edition, these two folios are given the siglum “T’?.” The superscript is used to distinguish this part of the Toulouse manuscript that was copied from the first Parisian university exemplar, from the earlier part of the Toulouse manuscript, which was written in a different hand and was probably not copied from this exemplar. The text of the first Parisian university exemplar, then, for the edition which follows,

can be reconstructed on the basis of the common readings of manuscript W’, the uncorrected text of manuscript I’, the text of manuscript S’ (for the few lines when available), and the text of manuscript T'? (when available). The second Parisian university exemplar, lost for the entire Summa, was reconstructed on the basis of the common readings of two manuscripts, PADOVA, Biblioteca Capitolare, ms. C.45 (= P") and ZWIINAARDE (Gent), Comtesse Goethals de Mude (= K’). These two manuscripts con-

tain a number of explicit pecia indications at the same place and they contain common readings which firmly establish the text of the second

Parisian university exemplar. Seven manuscripts were collated in their entirety and two manuscripts were collated for the parts of the text which they contained. Manuscript A, of course, was used because of its importance. Manuscripts B' and T’, which were probably copied from the apograph, were also collated in their entirety. Manuscripts I’ and W’ were also collated in their entirety because the common readings of manuscript W’ and manuscript I’ in its uncorrected state reflect the first Parisian university exemplar. Manuscripts K’ and P’, because their common readings are probably the text of the second Parisian university exemplar, were also entirely collated. Manuscript S’, even though it presently contains only the last few lines of the articles edited here, was collated for these lines in large part because this manuscript will probably be used in subsequent volumes of Henry’s

LXXXIV

CRITICAL STUDY

Summa in this series. Lastly, manuscript T’? was collated for the two folios it contained. Its readings attest to the text of the first Parisian uni-

versity assume tion of The

exemplar, and on the basis of these readings one can provisionally that the explicit pecia transition that it contains is a pecia transithe first Parisian university exemplar. editorial principles used by the same editor in Summa, art. 35-

40° are used here. If manuscripts A, B’, and T’ as well as manuscripts

copied from the first Parisian university exemplar had common readings and the second Parisian university exemplar had a variant, this usually meant that the copyist of the second Parisian university exemplar had copied a fault. If manuscripts A, B’, and T’ had a common reading, but the first and second university exemplars contained variants, this usually (but not always) indicated a fault in the exemplar tradition. Generally, if

the readings of the other manuscripts were variants and if the sense of the text required, the readings of manuscript A were preferred, but the sense of the text was the ultimate determiner and there were occasions when the text of ms. A was faulty and the first Parisian university exemplar, which in theory at least was to be read and corrected by the author, could be used for the text. Although these were the general guiding principles, these principles were not slavishly adhered to, especially if the meaning of the text required that these principles be abandoned.

As this critical study has indicated, there are three distinct stages of this text of these articles which can be identified: (1) an early redaction

represented by the initial redaction of manuscript A; (2) the text of the first Parisian university exemplar; and (3) the final redaction of manuscript A, which probably reflects the final retouches of Henry to this text. To these three can be added another stage, represented by the sec-

ond Parisian university exemplar (which was probably copied from a manuscript dependent ultimately on the first Parisian university exemplar and which does represent in a number of instances a deterioration of the text). The editorial challenge is to present a text in two dimensions, but this may not always reveal the temporal dimension of the historical evolution of the text. The earliest known text, that of the initial redaction

of manuscript A, can be found in the critical apparatus, and the text of the second Parisian university exemplar can also be found in the apparatus. The text of the following critical edition reconstructs the text in its final stage of development that can be traced to the author, and thus

* Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 35-40, ed. G.A. WILSON, p. LXVII.

THE RECONSTRUCTION

OF THE CRITICAL TEXT

LXXXV

preference is given to the readings of manuscript A in its final redaction unless the sense of the text demands otherwise. And, as indicated above,

because manuscript I’ has been corrected against manuscript A, the final redaction of manuscript A will frequently be attested to by this manuscript as well, i.e. there are two manuscripts which in their final redactions reflect the text in its most definitive state.

THE REFERENCES IN SUMMA, ART. 1-5 R. Macken in his preliminary study of Henry’s sources contributed much

to current understandings

of Henry’s Aristotelian

sources.!

He

correctly observed that the Latin translation of Aristotle's Metaphysics which Henry seems to have used most frequently is a translation close to the translation attributed to Michael Scot, i.e. the Translatio Scoti (ara-

bico-latina)? which is found in the Renaissance Giunta edition of Aver-

roes's Commentary? and in more modern editions, e.g. Book II edited by G. Darms,^ Book V edited by R. Ponzalli? and Book IX edited by B. Bürke.° However, there are times when Henry refers to an “alia translatio." For example, in the text edited here there is the following passage in article 590195: Sed constat quod de illis Philosophus non determinat nisi in universali, in quantum sunt principia et causae entis simpliciter, secundum quod ipse dicit in I? Metaphysicae. “Arbitramur,” inquit, “scire omnia sapientem, sicut contingit, non secundum unumquodque scientiam habentem ipsorum," ubi dicit alia translatio: "Non singularem eorum scientiam habentem.” (cf. infra, pp. 254,38

—255,43)

These early lines of the Metaphysics are not present in the translation attributed to Michael Scot in Averroes's Commentary. The translation

cited initially by Henry, though, is almost verbatim the translation of James of Venice, and the second translation is closest to the anonymous

translation in the Aristoteles Latinus edition. That Henry was familiar with the translation of James of Venice is further confirmed by a passage ! R. MACKEN, “Les sources d’Henri de Gand,” in Revue philosophique de Louvain, 76 (1978), pp. 5-28. ? Cf. Ibid., p. 15: *Pour la Métaphysique d'Aristote ... la traduction médiévale employée par Henri se rapproche le plus de la "metaphysica nova," traduction de l'arabe attribuée à Michel Scot, reproduite dans les éditions critiques déjà parues du Commentarium Magnum d'Averroés sur certains livres de la Métaphysique; on la retrouve, avec moins de sûreté, dans le second texte publié dans l'editio Iuntina. Il s'agit dans les deux cas de la méme traduction attribuée à Michel Scot, diffusée au moyen áge avec le Commentarium Magnum d' Averroes. Il semble donc qu'Henri ait employé un manuscript de la Métaphysique d' Aristote contenant le Commentarium Magnum d' Averroés.” ? ARISTOTELIS Opera cum Averrois

Commentariis, Venetiis apud Junctas, 1562-1574,

(reprinted by Minerva, Frankfurt am Main, 1962). ^ AVERROES Commentarium in II Metaphysicae, ed. G. DARMs, Freiburg, 1966. > AVERROES Commentarium in V Metaphysicae, ed. R. PONZALLI, Bern, 1977. $ AVERROES Commentarium in IX Metaphysicae, ed. B. BÜRKE, Bern, 1969.

THE REFERENCES IN SUMMA, ART. 1-5

LXXXVII

in art. 2, q. 3 where Henry writes: “Et ideo dicit Philosophus I? Metaphysicae de sua scientia divina secundum unam litteram: ‘Notiores omnes hac, potior autem nec una est’” (cf. infra, p. 215,57-59). The translation of James of Venice is *Necessariores omnes hac. Potior autem nec una est.”’ The “secundum unam litteram" in Henry's text is

probably a clue to the reader that Henry is departing from his usual custom of referring to the translation attributed to Michael Scot. But, Henry also may have been aware of another anonymous transla-

tion of Aristotle's Metaphysics. In art. 2, q. 6, for example, he writes: ...secundum quod dicitur II? Metaphysicae: "Necesse est ut dispositio cuiuslibet rei in esse sit sua dispositio in veritate." Unde alia translatio dicit ibidem: “Unumquodque ergo sicut se habet ad esse, sic se habet ad veritatem." (cf. infra,

p.235,34-37)"

The first quote is verbatim from the translation attributed to Michael Scot, but the second is possibly from the "Translatio Composita"? or perhaps from an anonymous translation, one which seems similar to what became the basis of the florilegium edited by J. Hamesse.?

Finally, in art. 5, q. 5, Henry makes reference again to an “alia translatio" of Aristotle's Metaphysics. He writes ...Dobis tamen aliquando possunt esse occulta, secundum quod dicit Philosophus VI? Metaphysicae: “Omnis scientia habet principia, aut secundum finem certitudinis, aut secundum perscrutationem simplicem" ;et secundum quod ibi dicit alia translatio, *quaedam habent principia certiora, quaedam simpliciora." "Et intendit,” ut dicit Commentator, “simpliciora illa quae non sunt valde certa." (cf.

infra, p. 351,115-121)

The first reference is nearest to the translation attributed to Michael Scot, but the second seems to be from an anonymous translation.!° The 7 ARIST., Metaph., I, c. 2 (Transl. Iacobi, ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 10, 15-16). 8 ARIST., Metaph., IL, c. 1 (Transl. Composita, ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 120, 6-7:

; *unumquodque sicut ad esse sic ad veritatem se habet.") ? J. HAMESSE, Les Auctoritates Aristotelis. Un florilége médiéval. Etude historique et édition critique (Philosophes médiévaux, XVII) Louvain-Paris, 1974, p.118, n. 42. 10 This reference bears some similarity to the translation of William of Moerbeke. In this instance Moerbeke remains close to the so-called "Translatio Anonyma sive

‘Media.’” Although Henry does not seem to have used Moerbeke's translation, this does Arisnot mean that he did not know about it (see the discussion of this in J. DECORTE, *

totelian Sources in Henry of Ghent" in Henry of Ghent..., W. VANHAMEL (ed.), pp. 119120). Could it possibly be that Henry had a manuscript of Aristotle's works from his student days in the Faculty of Arts, which would have been too early to contain the translation of Moerbeke (cf. Ibid., p. 120), but he became aware of some of the dicta of the translation by Moerbeke after this translation had been made, and he made this reference from his memory?

LXXXVIII

CRITICAL STUDY

conjunction of these two translations with the commentary from Aver-

roes suggests that the manuscript of the Metaphysics which Henry used probably contained the Commentarium Magnum of Averroes.!! But did this manuscript contain more than one translation? J. Decorte raised the possibility that the manuscript that Henry used of the PAysics may have contained several translations in different columns or that Henry may have used a glossed manuscript, one with interlinear and marginal notes which may have contained other translations. Could something similar be the case for the manuscript which he used of the Metaphysics? Could this manuscript of Aristotle's Metaphysics have contained several translations in different columns? or could it have been a glossed manuscript with other translations in the margins or interlinear? Or, did Henry have access to more than one manuscript of Aris-

totle's Metaphysics? J. Decorte has also noted that the translation of Aristotle's De anima that Henry used is most faithful to the translatio vetus of James of Venice." There is one passage in the following critical edition in which Henry seems to have been aware of a translation which is closer to the Translatio Scoti, found in F. S. Crawford's edition of Averroes. The

text reads: Dicendum, secundum quod distinguit Philosophus in II? De anima, quod homo dicitur sciens dupliciter: sciens in actu et sciens in potentia. Sciens in actu est habens habitum scientiae et considerans secundum ipsum; qui dicitur "sciens proprie" “et in rei veritate". Ad istum non pertinet addiscere, sed docere, quia est perfectus in scientia, ut dictum est in praecedenti quaestione. (cf. infra,

p. 169,45-50)

The "sciens proprie" does come from a translation which is most faithful to the translation of James of Venice, but the “et in rei veritate" is nearer the translation of Michael Scot.

Finally, Henry seems to have been aware of different translations of the Aristotle’s Posterior Analytics. In art. 3, q. 1, he wrote:

!! See above the quote from R. Macken in note 4. 12 J. DECORTE, “Aristotelian Sources in Henry of Ghent,” in Henry of Ghent..., W. VANHAMEL (ed.), pp. 114-115. 13 Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. LXVII.

14 J. DECORTE, “Aristotelian Sources in Henry of Ghent," in Henry of Ghent..., W. VANHAMEL (ed.), pp. 116-118. 15 AVERROES, Commentarium Magnum in De anima, ed. F. S. CRAWFORD (CCAA VI,

1) Cambridge, Mass., 1953.

THE REFERENCES IN SUMMA, ART. 1-5

LXXXIX

...quod manifeste dicit Philosophus secundum antiquam translationem II? Posteriorum. * Apparet," inquit, “quod intentio definitionis rei et quia existat, sunt

duae res diversae, quia qui ostendit quid est res et eius definitionem, non apprehendit per hoc quod illa res existat. Nam cum homo ostendit definitionem circuli, quod sit figura plana, et cetera, non apprehendit per ostensionem illius quod sit esse circulo." Nota per illud quod dicit “sunt duae res diversae" ipsum non intelligere nisi diversitatem intentionum in intelligendo, quod patet per hoc quod subdit, *quia qui ostendit" etc. (cf. infra,

p. 248,79-86)

The “sunt duae res diversae," which Henry attributes to an "antiqua translatio," is not verbatim from the translation of James of Venice, but

it is closer to the translation of Gerard of Cremona.!f The “quia qui ostendit" is not found literally in either, and it is possible that Henry was citing this from memory or that Henry added these words to clarify the sentence.

16 Cf. R. MACKEN, "Les sources...," p. 8.

PREVIOUS EDITIONS OF THE SUMMA, ART. 1-5 The printing of Henry's Summa by Iodocus Badius Ascensius! in 1520 was the first edition of this work. Badius in his foreword to the edition wrote that he had searched for a good manuscript from which to make his printing and found one which met his standards with the Carmelites in Paris.? This manuscript may have been destroyed in the

printing process. If it did survive the printing, it is lost and unknown today. It is likely that this manuscript was the basis for the initial work of the Badius edition, but that this initial text was corrected against

another manuscript, and even corrected by a Renaissance humanist for the language and sense of the text, as R. Macken has maintained.? Because it is a humanistic edition, dependent ultimately on a manuscript stemming from the first university Parisian exemplar (the text of which has been reconstructed by means of manuscripts copied directly from it, as explained above^) its variant readings are not provided in the

critical apparatus, which has the series.” However, because years and so many references tion, the changes of folios in

been the custom for previous volumes in it has been the standard text for so many in the secondary literature are to this edithis edition are presented in the far mar-

gins of the critical text.

The edition of Scarparius in 1646 was dependent upon the edition of Badius. For the same reasons the edition of Badius was not collated and its variant readings are not provided in the critical apparatus, this edition was also not collated and its variant readings are not given in the apparatus of variants. Like the Badius edition, the Scarparius edition was used by scholars and for this reason the changes of folios are

provided in the far margins of the text of the following critical edition. ! For a discussion of Badius and his humanistic editions, cf. R. MACKEN, “Les corrections d'Henri de Gand à sa Somme," p. 55, n. 3. ? HENR. DE GAND., Summae

Quaestionum Ordinariarum...,

1520, I, f. ai. v: “Pauca

... nancisci datum est exemplaria, atque ea omnia manca et mutila praeter unum, quod a Carmelitarum Parisiensium Bibliotheca nobis magno beneficio optimi illius sanctissimi

coenobii antistitis, magistri Ludovici de Lyra, commodatum est."

* HENR. DE GAND., Summa, art. 30-34, ed. R. MACKEN, p. CXXX; ID., Summa, art. 3540, ed. G. A. WILSON, p. LXx.

^ Cf. supra, p. LXXXIII. > Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 30-34, ed. R. MACKEN, p. CXXX-CXXXI;

Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. LXX.

$ Cf. Ibid., p. cxxxi.

ID.,

THE GENESIS OF THE EXEMPLARS, REPRESENTED BY A DIAGRAM The explicit pecia indications of the first and second Parisian university exemplars and the general test collation of all manuscripts, the results of which were described in the Critical Study above, as well as

the collation of certain manuscripts in their entirety, provides the material for the establishment of a stemma codicum. However, those

who are familiar with the critical edition of medieval Latin philosophical or theological texts, especially those distributed by means of a university

exemplar,

realize

that these

manuscripts

were

living

texts.! The scribes and scholars who used these manuscripts and their models would correct them over time. Although a schema represented by a stemma codicum can be illustrative, it can at the same time oversimplify the complexity of the relationships among the manuscripts.

! Cf. supra, pp. XXXVIII-XXXIX.

XCII

CRITICAL STUDY

y = probably a model of Y = probably corrected against 1.p.= with explicit or implicit pecia indications

original,

at or(1ig27in6 al+ ,m)

Paris, ante 1276

pes

ght (1276 +m +n)

yo de ci as |den

A

ees

a

(8)

apogra ph

4

2)

B'

(12)

d

Y IS exemplar, Paris, probably at least by 1292

pope (13) 1.0. Lp:

MC i.p.

EI (LD Se

(2) Sy

ee

p

CIE) it

Y 2% exemplar 15

Y 16

6 17

Ig

Y

42220

(As J i.p.

i.p.

Y a---- + humanistic corrections (edition of Badius, Paris 1520)

Scarp. (edition of Scarparius, Ferrara 1646)

TECHNIQUE OF THE EDITION The principles of this edition are generally those of the previous volumes in this series. These principles are provided in the Critical Studies which precede the critical text of the works of Henry already

edited.! With this edition an attempt has been made to simplify the apparatus of citations. This was done in large part because more recent scholarship, especially the research done in the Aristoteles Latinus project, the appearance of more volumes in this series, and the recent study by J.

Decorte,? has made this possible. This simplification was also motivated by a desire to avoid redundancy. First, the research

and publication

of both

the Aristoteles

Latinus

project and the earlier volumes in this series have provided the foundation for an analysis of the translations which Henry most likely used, and this will allow future volumes in this series to eliminate references to translations

other

than

those

that

are

typically

used

by Henry

(although reference to these other translations will be necessary when Henry explicitly mentions an “alia translatio.") For Aristotle's Metaphysics, as mentioned above, Henry most frequently refers to a translation close to that attributed to Michael Scot, but he is aware of and does refer to other translations. In the edition which follows, references will be given first to the Translatio Scoti: when modern versions are available, as is the case for Books II, V, and

IX, reference will be given to these and not to the Giunta edition of Averroes;

when these are not available, reference will be to the Giunta

edition. If another translation is closest to the words Henry uses, refer-

ence will be given to this, followed by the Bekker numbers. When Henry is quoting Aristotle's PAysics, it is ordinarily to a translation closest to the translatio vetus by James of Venice, as J. Decorte ! For the previously edited volumes of the Summa, see especially HENR. DE GAND.,

G. A. WILSumma, art. 30-34, ed. R. MACKEN, p. CXLV; and Ip., Summa, art. 35-40, ed.

SON, pp. LXXII-LIV. For the previously edited volumes of the Quodlibeta, see especially HENR. DE GAND., Quod. VII, ed. G. A. WILSON, p. LXXV; Ip., Quodl. X. Ed. R. MACKEN, p. CXX-CXXII. W. 2 J. DECORTE, “Aristotelian Sources in Henry of Ghent,” in Henry of Ghent..., VANHAMEL (ed.), pp. 108-116.

3 Cf. supra, pp. LXXXVI-LXXXVIII.

XCIV

CRITICAL STUDY

has illustrated.^ Thanks to the work of F. Bossier and J. Brams, the

translatio vetus has now been critically edited.? References will be given to this recent edition and to the Bekker number. References to the Giunta edition and to the translation of William of Moerbeke in Thomas Aquinas's Commentary will no longer be given. The critical edition of the De anima has not yet appeared in the

Aristoteles Latinus series, and it is eagerly awaited by many. Lacking this critical edition, the editors of this series have referred to the Vetus translation in the edition of Albert the Great's Commentary. Following J. Decorte's advice,’ reference will be limited to this translation in the

edition of Albert the Great. The Bekker number also will be provided. In the apparatus of citations references to Aristotle's De caelo will give the reference to the translation of Gerard of Cremona in the commentary of Albert the Great*. The translation of Michael Scot which appears in the Commentarium Magnum of Averroes? is no longer pro-

vided because Henry seems to have had the translation of Gerard in front of him. Furthermore, since it does not seem that Henry ever directly quoted a manuscript which contained the translation of William of Moerbeke,!° reference to this translation in the commentary of Thomas

Aquinas will not be provided. For Aristotle's Ethica Nicomachea,

Henry

seems

to have used a

translation closest to the "recensio pura" of Robert Grosseteste. References to this work will be limited in the apparatus of citations to this

^ J. DECORTE, “Aristotelian Sources in Henry of Ghent," in Henry of Ghent..., W.

VANHAMEL (ed.), pp. 108-116. 5 ARIST., Physica. Translatio vetus, ed. F BossIER et J. BRAMS

VIL 1,2), Leiden-New York, 1990. $ ALBERTUS MAGNUS, De anima, ed. CLEMENS

STROICK

(Aristoteles Latinus,

(ALBERTI MAGNI

Opera

Omnia, VII) Münster im Westfalen, 1968. 7 J, DECORTE, “Aristotelian Sources in Henry of Ghent,” in Henry of Ghent..., W.

VANHAMEL (ed.), pp. 118: “First of all, a practical advice for future Henry of Ghent editors can be derived from what has been said above. For quotes from the Physics and the De anima they should refer to the Vetus translations by James of Venice only — unless, of course, Henry is exceptionally quoting the ‘alia translatio.’” * ALBERTUS MAGNUS, De caelo et mundo, ad fidem autographi, ed. P. HossFELD (ALBERTI MAGNI Opera omnia..., VI) Münster im Westfalen, 1971. ? AVERROES, Commentarium Magnum. In De caelo. Venetiis apud Junctas, V, 1562-

1574 (reprinted by Minerva, Frankfurt am Main, 1962). The translation of Michael Scot has recently been edited in Averrois Commentaria Magna in Aristotelem De celo et mundo (Recherches de Théologie et Philosophie médiévales. Bibliotheca 4.1.1 — 4.1.2) ed. F. J. CARMODY, Leuven, 2003.

'© See the discussion in J. DECORTE, “Aristotelian Sources in Henry of Ghent," in

Henry of Ghent..., W. VANHAMEL (ed.), pp. 118-120.

TECHNIQUE OF THE EDITION

XCV

translation in the Aristoteles Latinus and in Thomas Aquinas's Sententia libri Ethicorum. However, Henry was also aware of the translation by Hermann the German,!! and in those passages where he refers to this “alia translatio" reference will need to be given to it. Lastly for Aristotle's De interpretatione, reference will be given to only the translation of Boethius. It does not seem that Henry used a manuscript of this work with the translation of William of Moerbeke. The second effort to simplify the apparatus of citations is to provide limited references to works which might exist in multiple modern editions. In the past the practice of the editors of this series was to provide in the apparatus of citations references to many editions of works which might be available to scholars today, for example, references to some of the works of Augustine might include references to the Corpus Christianorum, series latina, to the Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum, and to the Patrologiae cursus completus, series latina. The intention was to provide an apparatus of citations which would be of most and easy use to scholars today, some of whom, the editors realized, may have access to libraries with limited collections. To those with more complete

collections in their libraries this practice may have seemed redundant. With this volume, there will be an attempt to eliminate some of these multiple references so that the apparatus of citations will be simpler. Of course, it is impossible for the editors to guess with complete accuracy

whether, in the above example of Augustine, a particular library may have the Corpus Christianorum, series latina, the Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum, or the Patrologiae cursus completus, series latina. As a general rule, when works such as Augustine appear in these three series, reference is given to the more recent Corpus C hristianorum,

series latina and the Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum, but not to the Patrologiae cursus completus, series latina.

In the apparatus of citations the references to Avicenna will be limited to the Avicenna Latinus edition. It seems that Henry used a text of

Avicenna's Metaphysics which was closest to the Paris manuscript collated for the Avicenna Latinus edition. Other simplifications have been made. For example, reference to the Liber sex principiorum is limited to the edition by L. Minio-Paluello — B.G. Dod in the Aristoteles Latinus; the Liber de causis is restricted to 1! Cf. HENR. DE GAND., Quodl. I, q. 17, ed. R. MACKEN, pp. 144-145.

12 Liber sex principiorum, ed. L. MiNIO-PALUELLO — B.G. Dop (Aristoteles Latinus, I, 6-7) Bruges — Paris, 1966.

XCVI

CRITICAL STUDY

the edition by A. Pattin?; Boethius's De consolatione philosophiae is cited only in the edition by C. Moreschini!*; and Cicero's De officiis is limited to the edtion by C. Atzert.? J. Decorte has distinguished three types of citations of Aristotle which one finds in Henry's texts.! The first are those longer citations which Henry seems to be taking directly from a passage in a manuscript in front of him. The second are, according to J. Decorte, “quotes of ideas formulated by Aristotle, but represented in epitomized form, as a kind of paraphrase or summary of the text of a manuscript the author possibly has before his eyes, and often introduced by a formula like ‘secundum Philosophum II? Physicorum.'"!? And thirdly there are quotes of dicta or sayings of Aristotle, which Henry may have known by heart or which were compiled in a florilegium. In the edition which follows the first type of quotes is given in quotation marks, and those words which can be found in subsequent printed editions are given in italics. The second type are not given in quotation marks, but those words which can be found in subsequent printed editions are provided in italics. The last type of reference is given in quotation marks, and if the words can be found in subsequent editions, these are printed in italics.'®

5 Liber de causis, ed. A. PATTIN, Leuven, 1966. 14 BOETHIUS, De consolatione philosophiae, ed. C. MORESCHINI (Bibliotheca Scripto-

rum graecorum et romanorum Teubneriana) München-Leipzig, 2000. 5 CICERO, De officiis, ed. C. ATzERT (Bibliotheca Scriptorum graecorum et romanorum Teubneriana) Leipzig, 1971 16 J. DECORTE, “Aristotelian Sources in Henry of Ghent,” in Henry of Ghent..., W. VANHAMEL (ed. ), p. 108.

17 Ibid. 18 For the practice of italicizing, cf. Ibid., p. 118: “References to the Physics in Aristoteles Latinus, vol. VII, part 1.2 will enable the editor to italicize more parts of Henry's text, and to bring out more clearly passages where he is faithfully copying Aristotle's text as distinct from passages where he only paraphrases the Philosopher.”

SYMBOLS

1. In the Text Itself

indicates in the margin the beginning of a new column in the manuscript. indicates a doubtful reading. the addition of letters or words which, according to the editor, would have been wanted by the author.

[]

words added in the manuscript tradition, but judged to be inauthentic.

2. In the Critical Apparatus announces

the variants;

the manuscripts

not mentioned

after this sign have the same text as the edition. exponents

supply the words not repeated. words which occur more than once in the same line are dis-

tinguished by exponents, for example, per!, per?.

ABBREVIATIONS

1. In the Critical Apparatus add. al.

corr. def. del.

addidit alius, alia, etc. alia manu(s) confer (conferas, conferatur, etc.) cancellatum (cancellavit) codex columna confusum conieci correxit (correctio, etc.) deficit (defectum loci vel anomalum finem significat) delevit (deletum, etc.)

ed.

edidit (editio, etc.)

eras. exp. hom. homoeoceph. id.

erasit expunxit homoeoteleuton homoeocephalon idem in margine inferior (inferius, etc.) inseruit invertit (ordo praeposterus, inversus, etc.) iteravit (iteratum, etc.) lacuna (id est spatium vacans in codice) liber linea(m) littera (litterae) manu tertia manuscriptum manuscripta margo mutavit

al. man.

cf. canc. cod. col. conf. coni.

i. m.

inf. inser. iny. iter.

lac. lib. lin. litt. man. 3° ms. mss. marg. mut.

n. om. ras. rescr. SCT. seq. Sqq. subl. superscrips. Suppl.

numerus

(lineae, paginae, etc.)

omisit rasura rescripsit (clarius scripsit) Scripsit sequitur sequentes sublineavit superscripsit supplevi(t)

XCIX

2. In the Apparatus of Citations Bad.

BGP(T)M ©. cap. CC lat. Cis CSEL

edition of Badius, Paris, 1520 Beitráge zur Geschichte der Philosophie (und Theologie) des Mittelalters, begründet von Clemens Baeumker, Münster i. W. caput (capitulum, etc.) capitulum Corpus Christianorum, series latina, Turnholti confer (conferas, conferatur, etc.). At the beginning of a reference 'cf.' signifies that the reference is not a literal citation. Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum, ed. by Academia Vindobonensis, Wien, 1886ss.

dist.

f ff.

distinctio folium folia incipit numerus (lineae, paginae, etc.)

pagina(e)

PL SC sol. sqq.

pecia Patrologiae cursus completus, series graeca, accurante J. P. Migne, Paris, 1857ss. Patrologiae cursus completus, series latina, accurante J. P. Migne, Paris, 1844ss. Sources Chrétiennes solutio sequentes

SIGLA OF THE MANUSCRIPTS A B'

= Paris, Bibl. Nat. lat. 15355 = Paris, Bibl. Nat., lat. 14312

I’

= Biblioteca VATICANA, ms. Vat. lat. 854

K'

= ZWUNAARDE (Gent), Comtesse Goethals de Mude, s.n., I

P'

= PADOVA, Bibl. Capitolare, C. 45 Il Panis, Bibl. de l'Université, 34

un

T'

y-

Le]

= TOULOUSE, Bibl. Munic., ms. 199 TOULOUSE, Bibl. Munic., ms. 199 (cf. supra, p. Xv-xvt) "onBiblioteca V ATICANA, ms. Vat. lat. 856

N.B. In the margins of the text: — Bad. - edition of Badius, Paris, 1520, I, f. —

Scarp. = edition of Scarparius, Ferrara, 1646, I, f.

26%

ap ones ; Ame a 1

wt uU hee

i1 ies teesERES ud 2 ire ae Viamse im aim AS eme Fendt (8V vnbecem-

Tate

oem

MA ef

— :

ea

Pomme at aut FE Efron

ere

L eM j

US

j emo. 5

ne

i;

nait aptttete ^ in ac ves

we ee

saclaca iibi ceaPam ae

de.

rks i

Lane fensfeac vd

Ga

hom free ber oon fte?

(ao dap e peat Qd,

bes e m. Ager elm G Sr

Pin

ed

Ag+

sie 7h

meses

A fofm. ape

ar

me

ME

Lord poouerty: Se 712

fo movue? Leeet ae bee fal aervnr st neAf dd Bre fle DAA oe fe ate JA Beatv Q ayervei vuee Str i 37 a4 D ee À 4 tg pod “FT ER D AE vu c fbr Ser y t ca gag me tenequdar ce Lapin | aifforeste + efter op feno wife fila ( £ tt Préc Parry

d

u

mei

eade fe scaREA tequo 5 : Wer GlyWR

fte, Me | |

sd ee

Pet.antenne

baie Lond

Mama cogmeans

i

|à L

LEqoc ÀOU(enfin ffallTe mdfione cedsace

ex ez fates 63 47 meld nese Gom(Pu Leu =Moves NU adiri ed][ig OG mo aes mod 48(aee (ai er^ 9 4 sec fenea vos Led far" Pe edo auc

À

ds end

AT004 is noue need 1g À

Re(eu

À

o a

A noue Ae S quisahpo eto geeM vant rode a£ ee ar eiaea ded se Fe (evevem dyear CEM 3 Adam ven (olo va

ee erate ! i Pod eiufno(femreraprt

D US eu

PSN

re End pA

ERY

ata

Men lp gie?AR areae dec? me cadi dea frette e arora lesee MO head Ça gilsendy tae Bo (bri Àamer etfore erete md foitite ao. ADwale tefle pde: on i-o ome bref Slo mibmdu Evellem?q ag geni ase (re bef

|

d e d NT tiep ex008 má o eq pot

ci nu chus AD ^id odie aa Eu fecta LET 'ead eo hepif ve Fapute flab 4° "Woaf-o semel ed ero9:QR qotop apre en Sauce free

EBD AY (ore

SERA uie gai

ea

(ers Q buen

RID

rw fle Says? À mincir 6 core

M Dulnere fyfanamec) ace fe

À

ew ee

en Nee tee qe rli

un: mi fic: n tguo fr uinde liqfto gants

Jem coq MER 00 (brc (le ve gati (ram Arad mE

[eA

aoc ito Vi i ub ollo negro

4

1

etse raters vus (B T

bas ary i die am Mc Coe ritai er dede: re Fo ER ra Fda quee

acetic

7

orna Pe largeaceptoà

quA cog? reff£af ai & (llla 5 Dende fo

aes

= me RAR mor eequOph ae “far

TU 4 poftiont re surf:

EE

vum ex pc jemfus-AR ec gerMA

is

RES

ne ri

moot io, (-error? quinul? (Fam quols 4e wl!noguza eG Aydy 8, SortWo

ga yarem poffeee Tone, 4au wer

irren breit Pure eme deri

umes dm Ce

dq in ne en PE IX eg” LS saetsi e tenisger «Gemg Gom pede ofa€ ax omi: Go mur ncebác (C m end and onseq eut mon meii p aimeg Ames om Domfme Vt God mp ac do femme”

Acnqoftó spemasoet cerofea fe? feofeadeal qe(Fd DUCVo E vi § Bley7 orvalend tp webs entpat erem Tacks. 3

a mas Der fl flener©actu(ca end ct€ acbu (oliin a

we foso fice (45 fiodeviare” fs (Oa bedliqus 49fio4pm 93 a

AufCom(ud exyorfenfulwe

Ppecuca i -

Ve dacebano 4 a dere Aa

eleucup'é, are ag bat quiebieredi nega ndee À eed quinam? Qa. (ih cadisviec? oulor$4 plural fii:ob; Was pus a € mpm dntgiuoDoch eee, one care”odeaida je es role afeTode e (64 9 AMPLES 04 00 (Pa Qua ur (eufiaghen Met

D rfr da ma

a X Wa

aafivdas Àdbh

cult atam gif

A

un >

au

oein

ee hoc

7 Éb œuf4 recto.

ea De

eis

3

saline

andeb eo te cel e$)3

e

ver

ped

eg

er fueR Gana, Sus 5: et PI toov, PE pat:

N[fte hör eR fan en que; jun Furnes fitout clauent nel tuba .. deicnent Anathema Ge amen: 6-

LAsIL Ms. Panis, Bibl. Nat., lat. 14312, f. 1r Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris

gu

|

-

e

2 PN hs RS

rol nr a RAN KI oir asARR C À pete peus Sete fe dy py viu erem

d

Pe

LR:

pe.

aa D Bret,

Mw

Mae zZ : malt post y ne

“vas

an Rn z

ea

a

ihe A 2

ee

"LE elite = my PL LCS nd ved peers —

N

oap

7

edi

of

FE

RES

hae

ae

CS

E

agria cu prm ee ae u

err dir umi eme 2

= v cu ant

\.

wa

on ett

hene

D inns n ar Deep

o 3

RIN Le Sl gas

eraeeLic Th imo Meli iq a

sa

peer y

SUMMA I-V

|Quia #heologia est scientia in qua est sermo de Deo et de rebus divinis, ut dicit AUGUSTINUS

VIII? De

civitate

Dei

—

dicitur

enim theologia quasi ‘deologia’ a “Theos’ Graece, quod est ‘Deus’ Latine, et ‘logos’, «quod est? 'sermo' vel ‘ratio’, quasi sermo vel ratio de

Deo et de rebus divinis —, ideo quaeritur hic primo quomodo theologia de Deo et de rebus divinis sit scientia; secundo quomodo in ea de Deo et de rebus divinis locutio sit habenda; tertio quae et qualia in ea de Deo

et de rebus

divinis sint cognoscenda.

AUGUSTINI et eius intentionem in libris 10

15

Ut autem

iuxta processum

De Academicis

«argumenta

eorum quae multis ingerunt veri inveniendi desperationem», dicentium scilicet «omnia esse incerla» et «nthil posse scr, «quantis possumus rationibus amoveantur>, paulo altius ordiendo quaerendum est hic primo de scientia et scibili communiter et in generali; secundo de scientia et scibili propriis theologiae in speciali| Et quia sacra scriptura solummodo ad hominis instructionem tradita est secundum APOSTOLUM dicentem: «quaecumque

ABTK'P'TW' 1 Quia] Prima pars summae magistri Henrici de Gandavo super primum sententiarum praem. K' Incipit summa magistri Henrici de Gandavo articulus generalis primus articulus de scientia et scibili in generali praem. W' | 4 quod est] supplevi cum ms. Patavino, Ant. Scaff. VIII, 141 et Badio | quasi] in W' | 5 et] in W' | de] om. BT | divinis] Z m T' | theologia] Z zz. man. cor. À | 6 Deo!] in ea add. sed exp. A | de Deo2] om. l' | de3...7 etl] om. (hom) W' | 7 locutio] ideo sed exp. et locutio im. W' | 8 et...rebus] der. sed exp. A | de] in B' | sint] sunt AB'I'T' (sed forte corr)W' | 10 veri] vim A(sed in veri corr.)B'W' ser. sed in vim mut. T' inde K'P' | 12 amoveantur] quae moveantur K'P' quanto | 13 communiter] | ordiendo] qu- add. sed exp. W' add. sed exp. A | 15 convenienter sed in communiter corr l' | propris] proprie K'P' instructionem] in add. W' 1 theologia...Deo] AUGUSTINUS, De civitate Dei, VIII, c. 1 (CC lat. 47, p. 216, 19

- 217, 20; CSEL 40.1, p. 354, 3-4; PL 41,225)

| 3 Theos...4 Latine] e

THOMAS DE AQ., Summa theol, 1°, q. 1, art. 7, sed contra (ed. Leon., IV, p. 19a);

ALBERTUS MAGNUS, Super Dion. De din nom., cap. 12 (ed. P. SIMON, p. 430, 34-36: “‘theos’ apud Graecos idem significat quod apud nos ‘deus”); e

IOANNES DAMASC., De fide orthodoxa, Y, c. 9, n. 3 (ed. E. BUYTAERT, p. 49, 20). | 9 argumenta...10 desperationem] AUGUST., Retract., I, c. 1, n. 1 (CC lat. 57, p. 1, 8-64 CSEL:36, p34157-8):5.|«41 omnia. ..incerta] ID., Contra Acad., II, c. 5, n. 11 (CC lat. 29, p. 24, 9; CSEL 63.5, p. 31,19-20); of etiam Retract., I, c. 1, n. 1

(CC lat. 57, p. 7, 8-9; CSEL 36, p. 11,10-11). | nihil...sciri] ID., op. ait, IIL, c. 5, n. 12 (CC lat. 29, p. 41, 30; CSEL, 63.5, p. 54, 15). | quantis...12 amoveantur] ID., Retract., I, c. 1, n. 1 (CC lat. 57, p. 7, 9-10; GSEL 365p211,12)20ba

quaecumque...16 sunt?] Rom. XV,4.

15

4

ARTICULUSI

seribla sunt ad nostram doctrinam scripta sunt», ideo omnia hic dubitanda ad scientiam humanae instructionis sunt referenda. Quantum igitur pertinet ad possibilitatem humanae cognitionis, circa primum praedictorum quaerenda sunt hic quinque: primum de possibilitate sciendi; secundum de modo sciendi; tertium de qualitate scibilium; quartum de appetitu sciendi; quintum de studio sciendi.

20

ARTICULUS I DE POSSIBILITATE SCIENDI Circa possibilitatem sciendi quantum ad. hominem pertinet, quaerenda sunt hic duodecim: primum, si contingat hominem aliquid scire; secundum, si contingat hominem aliquid scire sine divina illustratione; tertium, si homo alia; quartum,

quintum,

5

cognoscat lucem divinam qua cognoscit

si contingat hominem

si contingat hominem

scire a natura an ab acquisitione;

acquirere scientiam per se ipsum;

sextum, si contingat hominem acquirere scientiam alio homine docente;

septimum, si homo acquirat scientiam Deo in quolibet actu discendi docente; octavum, si contingat hominem acquirere scientiam angelo docente; nonum, si acquirens per se scientiam potest dici se ipsum docere; decimum, si contingat hominem acquirere scientiam nihil K' 1rb

Bad. 1'^

praesciendo;

undecimum,

si notitia praecedens

| omnem

10

scientiam

acquisitam sit homini innata; duodecimum, si contingat hominem aeque primo sine discursu cuiuslibet rei scientiam acquirere. |

Scarp. 2*

ABTK'P'TW'

16 omnia] om. K'P' | dubitanda] discutienda Bad. Scarp. | 2 De...sciendi] of supra, lin. 19-20. | 4 hic] om P' | duodecim] undecem (si) A(red exp. et duodecim À m. man. corr)B undecim sed exp. et duodecim scr, T' | contingat] contingit W' | 6 cognoscat] cognoscit P' | 7 alia] i zz. man. corr. A animam sed in alia corr. B' | contingat] contingant sed in contingat corr. W' | scire] oz. l' | ab] in add. W' | acquisitione] inquisitione K'P' | 8 si] i m. T' | scientiam] alio homine docente add. W' | per...9 scientiam] 4. m. inf I' | 10 scientiam] 7. m. man. corr. A.| discendi] i. m. T disputandi er vel discendi i, m. B' docendi P' | 12 potest] possit K'P' | 14 praesciendo] praestituendo sed exp. et praesciendo 7. 7. W' | si] contingat add. sed exp. T'

15

QUAESTIO 1

5

QUAESTIO 1 UTRUM CONTINGAT HOMINEM ALIQUID SCIRE Circa primum istorum arguitur quod non contingit hominem scire quidquid. Primo ex parte modi sciendi sic. Quidquid scit homo scit ex priori et notiori sibi, II Posteriorum

et I? Physicorum.

Sic autem

non contingit eum scire aliquid nisi sciendo illud per prius et notius eo, et eadem ratione illud per aliud prius et notius illo, et sic in infinitum. Sic 10

autem

procedendo

Posteriorum. 15

ad scientiam

nihil

contingit

scire.

omnino,

secundum | PHILOSOPHUM II? Metaphysicae. Ergo etc. Secundo ex parte medii quo scitur sic. Omnis humana cognitio intellectiva ortum habet a sensu, I? Metaphysicae et II?

Scarp. 2°

Sed «a sensibus corporis sincera veritas non est expetenda»

secundum AUGUSTINUM 83 Quaestionum q° 9. Ergo cognitione intellectiva non potest homo scire sinceram | veritatem. Sed non contingit hominem scire nisi sciendo sinceram veritatem, quia nihil scitur nisi verum, I? Posteriorum, et non est veritas nisi sit sincera, ABTKPTW

2 Utrum. ..scire] Cf supra, p. 4, 4-5. | 5 scitl] sit sed in scit corr. B'W' | scit?] sit sed in scit corr. B' | 11 cognitio] in add. T' | 14 83] sed (?) quod (?) sed exp. ef 83 im. T | 15 Sed...16 veritatem] om. (hom.) sed i. m. et inser. post Posteriorum W' | 16 sinceram] puram W' | 17 sit sincera] in. A scit sincera W'

5 Quidquid...6 sibi] ARIST., Phys, I, c. 1 (Transl. Vetus, ed. F BOSSIER - J.

BRAMS, P. 7, 8-9; 184a 16-17); of: etiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 2, p. 140, 3) et ID., Anal. post. I, c. 1 (Transl. Iacobi, ed. L. MINIO-PALUELLO-B.G. DOD, p. 5, 6 - 10; Transl. Gerardi, ed. L. MINIO-PALUELLO, p. 187, 8 - 11; 71a

5 - 9); of etiam ANON., Aust. Arist. (ed. J. HAMESSE, 55, p. 312, 12).

a)

Sic...omnino] Cf ID., Metaph., II, c. 2 (ed. G. DARMS, p. 71,1-8; Transl. Anon.,

ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 39, 6-9; 994b 20-24).

| 11 Omnis...12 sensu] Cf.

ID., op. cit. I, c. 1 (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 7, 3-21; 980a 21 -

981a 6) ef ID., Anal. post. II, c. 19 (Transl. Iacobi, ed. L. MINIO-PALUELLO-B.G.

DoD, pp. 106,14 er 105,17-18; Transl. Gerardi, ed. L. MINIO-PALUELLO,

pp.

281, 16 - 19 ef 280, 20 - 21; 100b 3-5 ef 100a 3); of. etiam ANON., Auct. Ant. (ed. J. HAMESSE, 35, p. 321, 125). | 13 a...expetenda] AUGUST, De div. quaest. 83, q. 9 (CC lat. 44A, p. 16,9-10; PL 40, 13).

| 16 nihil...17 verum] Cf. ARIST.,

Anal. post. 1, c. 2 (Transl. Iacobi, ed. L. MINIO-PALUELLO-B.G. DOD, pp. 7,4 9.26; Transl. Gerardi, ed. L. MINIO-PALUELLO, pp. 189, 12 - 192, 8; 71b 9 - 72b

4). | 17 non...18 falsitate] Cf AUGUST, De din quaest. 83, q. 1 (CC lat. 44A, p. 11,6; PL 40, 11).

D 1»

6

ARTICULUS I

id est, pura a falsitate secundum AUGUSTINUM P' den

Scarp, 3"

83

gr Eso'ete: | Tertio ex eodem medio arguebant negantes habetur IV?

Metaphysicae,

Quaestionum

| scientiam, sicut

20

sic. Sensus nihil certi apprehendit de

re, quia si aliquid apparet uni de re aliqua, contrarium eius apparet alteri de eadem, et quod apparet uni in uno tempore et in una dispositione, contrarium eius apparet eidem in alio | tempore et in alia dispositione. Quare cum intellectus nihil apprehendit nisi a sensu, intellectus nihil

2

certi potest apprehendere de re quacumque. Non potest autem esse scientia nisi apprehendendo aliquid certum et determinatum secundum

w' 1?

Bad. 1"^

AE

PHILOSOPHUM VI? Metaphysicae. Ergo etc. Quarto ex parte scibilis, et est similiter argumentum eorum IV? Metaphysicae, sic. Scientia non est nisi de fixo et permanenti secundum BOETHIUM I? | Arithmeticae. In rebus autem | sensibilibus, ex quibus habetur omnis humana cognitio mediante sensu, non est aliquid fixum aut permanens secundum AUGUSTINUM, qui dicit 83 Quaestionum q.*9*,| «Quod sensibile dicitur sine ulla intermissione Temporis cormmulatur». Ergo etc.

35

ABTK'P'TW'

18 Quaestionum] oz. W' | 20 medio] modo W' | 21 Sensus] sunt sed sensus 7. m. | 22si] non sed exp. l'(et si sup. £n)W' | 24 contrarium.. dispositione] o. (hom.) sed i. m. W' | apparet eidem] in. K' | 25 cum intellectus] inn W' | 26 autem] oz. T'W' | 29 parte] sciendi add. sed exp. P' | et] om PTT'W' | et est] inv. K' | eorum] eorumdem B'I' d- add. W' | 31 Boethium] conf. sed del. et Boethium 7. m. I’ hominem sed exp. et Boethium Z m. W' | 32 ex] in K' | habetur] haberet I' | mediante] veriditate sed exp. et mediante i m. W' | 34 sensibile] dividitur sed exp. ef sensibile 7. m. W' | dicitur] dividitur I' 22 si...24 dispositione] Cf. ARIST., Metaph., IV, c. 6 (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 79, 19-22; Iunt., VIII, £ 88rF-vG; 1011a 31-35). t. (206 Non...27 determinatum] Cf ID. op. cit, VI, c. 4 (Transl. Anon., ed. G.

VUILLEMIN-DIEM, p. 120, 17-19; Iunt., VIII, £. 149vL; 1027a 20-22. | 29 argumentum eorum] Cf ID. op c., IV, c. 5 (Transl. Anon, ed. G. VUILLEMIN-DIEM, pp. 76, 7 - 78, 21; Iunt., VIII, ff. 90ra-92vI; 1010a 1- 1011a 2); df. etiam AVERR., Comm. in Metaph., IV, comm. 22 (Iunt., VIII, £ 90rE-F).

30

|

30 Scientia...permanenti] Cf BOETHIUS, De Institutione arithmetica, I, c. 1 (Seat. 94A, p. 9, 8-9; ed. G. FRIEDLEIN, pp. 7,26 - 8,13). | 34 Quod...35 commutatur] AUGUST., De div. quaest. 83, q. 9 (CC lat. 44A, p. 16,2-3; PL 40, 13%

QUAESTIO 1 Quinto

40

ex parte

scientis,

7

et est argumentum

MENONIS

quo

negabat scientiam in principio Posteriorum, ut dicit COMMENTATOR super IX"? Metaphysicae, sic. «Nemo addisat nisi qui aliquid novit>, secundum AUGUSTINUM III? De Academicis et PHILOSOPHUM IX? Metaphysicae. Qui autem aliquid novit non addiscit, quia | «discere est motus ad sciendum». Nemo ergo est qui aliquid

45

addiscit. «Nemo autem potest babere disciplinam qui nibil didit», secundum AUGUSTINUM ibidem. Ergo etc. Sexto arguitur ex eodem medio aliter formando argumentum sic. «Nihil addiscit qui nibil novit. Non potest autem babere disaplinam qui nihil addiscity. Ergo «non potest babere disciplinam qui nihil novit». Homo quilibet ab initio nihil novit, quia intellectus humanus, antequam recipiat species, est «sicut tabula nuda in qua nihil depictum esf», ut dicitur in III? De

anima. Ergo etc.

ABTK'P'T'W' 36 scientis] scientiam sed exp. ef scientis 4 m. W' | Menonis] Mentoni sed in | 37 in] om. B' | Posteriorum] possunt sed exp. et Menonis corr W' Posteriorum i. m. W' | 38 Commentator] Averroes add. K' | addiscit] addicit I' adit sed in addiscit corr. W' | 39 secundum...40 novit] om. (hom.) sed secundum | 41 sciendum] ad Augustinum (abscisum) IX Meta- (abscisum) i. m. T P' | 42 addiscit aliud aliquid] | A inv. est] addiscendi add. sed exp. l' | ergo Nemo] Z m.I' | didicit] didiscit T' | 43 ibidem] et add. sed exp. l' | 44 medio] W (sed in addiscit corr.) | modo W' | 45 addiscit] addicit I'(addidit ante corr.) ef nihil2] novit add. B' | 47 humanus] habemus sed exp. humanus 7. m. T | 48 est!] et I' | nuda] rasa K'P' post est l' | in?] om. P'

36 argumentum...37 Posteriorum] Cf. ARIST., Anal. post. 1, c. 1 (Transl. Iacobi, ed.

L.

MINIO-PALUELLO-B.G.

DOD,

p. 6,13-14;

MINIO-PALUELLO, p. 188, 27 - 29; 71a 29-30).

Transl

Gerardi,

ed.

L.

| 38 super... Metaphysicae] Cf.

AVERR., Comm. in Metaph., IX, comm. 14 (ed. B. BURKE, p. 57,24-32; Iunt., VIII, f. 240vL). | Nemo...39 novit] AUGUST., Contra Acad., III, c. 3, n. 5 (CC

lat. 29, p. 37, 19-20; CSEL 63.1-3, p. 4820-21; ed. W GREEN, p. 47,14-16) er

ARIST., Mefaph., IX, c. 8 (ed. B. BURKE,

p. 56,7-10; Transl. Anon.,

ed. G.

41 | p. 177,20-23; 1049b 34 - 1050a 1). VUILLEMIN-DIEM, discere...sciendum] Cf ARIST., Phys, III, c. 1 (Transl. Vetus, ed. F. BOSSIER - ij. BRAMS, p. 99,6-10; 201a 15-18); AVERR., Comm. in Phys., MI, comm. 7 (ed. Iunt.,

IV, £. 88rF); THOMAS DE AQ, In Phys., V, L 8, $ 723(=9): "addiscere est motus ab ignorantia ad scientiam."). | 42 Nemo.. .didicit] AUGUST., Contra Acad., III, c. 3, n. 5 (CC lat. 29, p. 37, 19-20; CSEL 63.1-5, p. 48,20-21; ed. W. GREEN, p. 4714-15). | 45 Nihil...46 addiscit] Ibid. | 48 sicut. ..est2] ARIST., De an., III, c. 4 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 201,85; 429b 30 - 4302 2); cf. etiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 6, p. 186, 146).

8

ARTICULUS I

Septimo ex parte obiecti sic. Ille non potest scire rem qui non percipit essentiam et quidditatem rei, sed solum idolum eius, quia non novit Herculem qui solum vidit picturam eius. Homo autem nihil

50

percipit de re nisi solum idolum eius ut speciem receptam per sensus,

quae idolum rei est, non ipsa res. «Lapis enim non est in anima, sed species 55

lapidis». Ergo etc.

In contrarium arguitur primo argumento COMMENTATORIS super principium IE Metaphysicae sic. «Desiderium naturale non est frustra». «Homo», | secundum PHILOSOPHUM in principio Metaphysicae, «natura scire desidera». Ergo desiderium hominis ad scire non est frustra. Esset autem frustra, nisi contingeret eum scire. Ergo etc.

60

Secundo ex eodem medio aliter formando argumentum sic. Quod homo naturaliter desiderat possibile est ei contingere. Secundum enim Scarp. 3^

quod | dicit AUGUSTINUS IV? Contra Iulianum, «Negue omnes bomines natural instinctu beati esse vellemus nisi esse possemus. «Homo naturaliter scire desiderat». Ergo etc.

ABTK'P'TW' 51 percipit] pertis (?) sed exp. ef percipit Z =. T' | quia...53 eius] om. (hom.) sed i. m. man. corr. À | 52 vidit] novit B' videt sed in vidit corr. W' | vidit...53 solum] om. (bom.) sed i. m. Y | 53 solum...eius] idolum eius solum sed signis inversionis additis transposuit T' | receptam] perceptam A | 56 super] princi- add. sed del

K' | 57 IP] Ue sed in IT corr. A | 58 frustra] sic om K' | principio] primo IK'P'W' | 59 natura] ser. sed exp. T' om. I'(sup. £n.)W' | 60 scire!] scibile sed in scire corr. W' | frustra2] oz. P' | nisi] si T'W' | eum] causam sed del. et eum sup. lin. l' enim W' | 62 aliter] arguitur K'P' aut add. I' autem add. W' | 63 enim] ser. sed exp. T' om. l'K'P'W'

50

1lle...5t

rei] Giro ID, .Metaph.,

III, c. 2.

(Transl)

Anon;

ed.

iG,

VUILLEMIN-DIEM, p. 44,22-26; Iunt., VIII, £ 40vL; 996b 15 - 19). A 1v54 Lapis...55 lapidis] ID., De az, III, c. 8 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 223,74; 431b 29 - 432a 1); of. etiam ANON., Aut. Arist. (ed. J.

HAMESSE, 6, p. 188, 163). | 57 Desiderium...58 frustra] C£ AVERR., Comm. in Metaph., I, comm. 1 (ed. G. DARMS, p. 54,22-23); cf. etiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 1, p. 120, 62).

| 58 Homo...59 desiderat] ARIST., Metaph., I,

c. 1 (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 7,3; 980a 21); cf. etiaz ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 1, p. 115, 1). | 62 Quod...63 contingere] Cf. AVERR., Comm. in Metaph., Yl, comm. 1 (ed. G. DARMS, p. 54, 22-23). Neque...65 possemus] AUGUST., Contra Iul., IV, c. 3, n. 19 (PL 44,747).

| 64 | 65

Homo...66 desiderat] ARIST., Metaph, l, c. 1 (Ttansl Anon, ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 7, 3; 980a 21); of etiam ANON., Auct. Arist. (ed. Jj. HAMESSE, 1, p. 115, 1).

65

QUAESTIO 1

9

Tertio adhuc quasi ex eodem medio sic. Unumquodque potest attingere suam perfectionem ad quam naturaliter ordinatur, quia aliter esset frustra. Scire est hominis perfectio ad quam naturaliter ordinatur, 70

quia «in scientia spemlativa consistit eius PHILOSOPHUM X? Ethicorum. Ergo etc. Quarto sic. PHILOSOPHUS dicit III? et IV? II?

75

Caeli

et

mundi:

feZz/a»,

secundum

Metaphysicae

et

Quod non potest compleri impossibile est ut

incipiat fieri ab agente per naturam vel per rationem, quia omnis motus habet finem et complementum propter quem est. Sed secundum eundum I? Metaphysicae «homines philosophati sunt et prudentiam primo inceperunt investigare propter id quod est scire et intelligere et fugere ignorantiam. Possibile est ergo hominem scire et intelligere.

80

Quinto sic. Secundum AUGUSTINUM De vera religione, «qui dubitat an contingat aliquid scire se dubitare non dubitat,| sed certus est». Non est autem certus nisi de vero quod scit. Ergo illum qui dubitat se scire necesse est concedere se aliquid scire. Hoc autem non esset, nisi contingeret eum aliquid scire | cum contingit eum dubitare. Ergo etc.

ABTK'P'TW

67 adhuc] ad hoc l'K'P' | medio] z m. T' | Unumquodque] medio add. sed W (red in pertingere exp. W' | 68 attingere] contingere I'(sed del. et attingere Z #7.) | | perfectionem] per speciem sed exp. et perfectionem Z m. W' mut.) ordinatur] ordinetur sed in ordinatur corr. W' | 69 est hominis] enim (sed exp. et est sup. lin. l') hominis est I'W' | 70 quia] aliter esset(sup. Zr. W) frustra add. I'W' | consistit] contingit W' | 72 sic] quia add. W' | 73 Caeli] sup. ln. W' | est] m. T' | 74 agente] agentem sed in agente corr. I'W' | 75 quem] quod I'K'W' | 77 inceperunt investigare] AT'(sed signis inversionis additis transposuit) | et2...78 intelligere] om. (hom.) sed et fugere ... (abscisum) … hominem Seiten: (abscisum) i. m. T' | 80 contingat] contingit A | contingat aliquid] zzz K'P' | 81 est autem] inv. K' | scit] sit I'W'(sed in scit corr) | qui] quae sed in qui corr. W' | 82esset] est I'W' | 83 eum!] sap. Zn. W 70 in.. felicitas] ID., Erh. Nic, X, c. 7 (Transl. Grosseteste, ed. R.A. GAUTHIER, pp. 358,30 - 359,1; in THOMAE DE AQ. Sent. libri Eth., X, ed. Leonina XLVII, p.

582, 16-18; 77a 16-18); cf. etiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 12, p. 247,

209). | 73 non...75 est] Cf. ID. Meraph., II, c. 2 (ed. G. DARMS, p. 68, 1-7; Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, pp. 38,23 - 39,2; 994b 9-16); ID., op. cit, III, c. 2 (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, pp. 43,23 - 44,2; Iunt.,

VIII, £ 40rF-vG; 996a 22-29); et ID., De caelo, II, c. 12 (in ALBERTI MAGNI | 76 homines...78 Comm., ed. P. HOSSFELD, p. 171,85-86; 292a 20-21. ignorantiam] ID., Metaph., I, c. 2 (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 10,18 - 27; 982b 11-22).

| 80 qui...81 est!] AUGUST., De vera religione, c. 39, n.

72 (CC lat. 32, p. 235, 39-40; PL 54, 154).

I1"

10

Bad. 1"?

ARTICULUS I

Sexto quasi eadem via arguunt PHILOSOPHUS et eius COMMENTATOR IV? Metaphysicae sic. Qui | negat scientiam esse dicit in hoc quia certus est quod non est scientia; et non est certus nisi de aliquo quod scit; ergo qui negat scientiam esse et quod hominem non contingit scire necesse habet concedere scientiam esse et quia contingit hominem aliquid scire.| Et est haec ratio consimilis rationi illi qua PHILOSOPHUS concludit in IVe Metaphysicae quod illum «qui negat loquelam esse necesse est concedere loquelam esse». |

85

90

ESONUTIC

B' 1^

Dicendum quod scire large accepto ad omnem notitiam certam qua cognoscitur res sicut est absque omni fallacia et deceptione, et sic | intellecta et proposita quaestione contra negantes scientiam et omnem veritatis perceptionem, manifestum est et clarum quia contingit hominem

scire aliquid, et hoc secundum

omnem

modum

sciendi et

cognoscendi. Scire enim potest aliquis rem aliquam dupliciter: vel testimonio alieno et exteriori vel testimonio proprio et interiori. Quod primo modo contingit aliquid scire, dicit AUGUSTINUS contra ACADEMICOS XV? De

Trinitate

cap.° 12°. «Absim, inquit,

«ul score nos negemus quae Testimonio didicimus aliorum. Alioquin nescimus

ABTK'P'T'W'

84 eius] oz. l'W | eius Commentator] zz! K' | 86 in] 4e. W' | nonl...scientia] scientia non est K'P' | nisi] sup. dn. P' | 91 necesse...esse] 7. m. man. corr. À | 95 accepto] ascepto sed in accepto cor. T' | 94 fallacia] fatuula (?) sed exp. ef fallacia im W' | et?| om. W' | et sic] im P' | 95 intellecta] intellectiva I' sic add. K' | 96 est] oz. B' | quia] quod I'W' | 97 hoc secundum] zzi W' | 99 et!] sup. im. W' | 100 Quod] Hoc (?) sed exp. et Quod z. m. W' | 101 cap? 12°] oz. AG. m)BI'T'W' | cap.°...Absit] Absolute sed exp. et III absit À m. I’ | Absit] Absolute I' ab se sed exp. er Absit à zz. W' (cf. notam immediate praecedentem) | 102 ut] ubi I'W' | scire nos] inn I'W' | nos] wer. sed exp. À | quae] qui 'K'W' | didicimus] didiscimus AT"

85 Qui...89

scire] Cf ARIST., Metaph,

95

IV, c. 5 (Transl. Anon,

ed. G.

VUILLEMIN-DIEM, pp. 76,7 - 77,11; Iunt, VIII, £ 90rC-E; 1010a 1-32) er AVERR., Comm. in Metaph., IV, comm. 22 (Iunt, VIII, £ 90rE-vM). | 90

qui...91 esse?] ID., op. cit, IV, c. 4 (Tunt., VIII, £. 76rD; 1006a 26); cf. etiam ANON, Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 1, p. 123, 98) e? AVERR., Comm. in Metapb., IV, comm. 10 (Tunt., £ 76vL). | 101 Absit...106 aliorum] AUGUST., De Triz., XV, c. 12, n. 21 (CC lat. 50, p. 493,75-83; PL 42, 1075).

100

QUAESTIO 1

105

oceanum nec scimus esse erras aïque urbes, quas celeberrima fama commendat; nescimus fuisse bomines et opera eorum, quae historica lectione didicimus; postremo nescimus in quibus locis vel ex quibus bominibus fuerimus exorti, quia baec omnia testimoniis | didicimus | akorumm. Quod autem secundo modo contingit aliquid scite et rem percipere sicuti est, manifestum est ex eis quae experimur in nobis et circa nos,

110

11

et hoc tam

in cognitione

sensitiva

quam

intellectiva.

Scarp. 4* |A 2va

In

cognitione enim sensitiva sensus ille vere rem percipit,| sicuti est sine omni deceptione et fallacia, cui in actione propria sentiendi suum proprium obiectum non contradicit aliquis sensus verior vel intellectus

wr tv

acceptus ab alio sensu veriori, sive in eodem sive in alio. Nec de eo 115

quod sic percipimus dubitandum est quin percipiamus ipsum sicuti est. Nec oportet in hoc aliquam aliam ulteriorem causam certitudinis quaerere, quia, ut dicit PHILOSOPHUS, «quaerere rationem cuius habemus sensum, rationem,

verorum 120

| infirmitas intellectus est, caius enim dignius. babemus aliquid quam non

est

quaerenda

est ut conveniant

ratio»

rebus

Experimentum

sensatis.

Hinc

enim

est

| quod

dicit

AUGUSTINUS ubi supra: «Absit a nobis ut ea quae per sensus corporis didicimus

ABTKP'T'W'

103 oceanum...104 nescimus] om. (hom.) A | esse] rem I'W' | 104 quae historica] oz. I' | lectione] electione sed in lectione corr B' | didicimus] didiscimus T'W' | 106 testimoniis] testimonio B' | didicimus] didiscimus | didicimus aliorum] in» IK'PW'(g. mofam immediate I'T'W'(sed corr) contingit] om. T' | 109 quam] Z. zz. man. corr. À | 110 rem 107 | praecedentem) percipit] percipit rem sed signis inversionis additis transposuitÀ | sine] sup. kn. A(df. notam immediate sequentem) | sine...114 est2] om. (hom.) sed i. m. man. corr. A | 111 sentiendi] tiendi ef sen- sup. lin. A(df. notam immediate praecedentem) sciendi K' | 112 proprium obiectum] inv. B' | contradicit] nec add. T’ | 113 Nec] dum add YN | 114 est!] esset K' | quin] si K' an P' | percipiamus ipsum] illud | ipsum] ser. sed del. et illud sup. lin. l(of motam immediate percipiamus A praecedentem) sic P' | 117 cuius] cuiusmodi A | 118 quaerenda ratio] imu K' | 119 conveniant] conveniat I'P'W'(communiat (si) in textu et conveniat 7. m.) | 120 sensus corporis] imu K'P' | corporis] communis I'(sed del. et corporis 7 m)W'(et corporis i m.) | didicimus] didiscimus I''W'

116 quaerere?...118, ratio] ARIST., Phys, VII, c. 3 (Transl. Vetus, ed. E

BOSSIER - J. BRAMS, p. 287,5-6; 253a 32-33 et Transl. Vetus, ed. F. BOSSIER - J. BRAMS, p. 290,9-11; 254a 30-32). | 120 Absit...122 sunt] AUGUST., De Trin.,

XV, c. 12, n. 21 (CC lat. 50, p. 493,72-74; PL 42, 1075).

Bad. 2%

sermonum K'

Zu

12

ARTICULUSI

vera esse dubitemus. Per eos enim didicimus caelum et terram et ea quae in eis nobis nota sunt».

Hinc

etiam TULLIUS

in libro suo

De

Academicis,

volens probare contra Academicos quia contingit aliquid certitudinaliter scire, dicit sic: «Ordiamur a sensibus, quorum ita clara indicia et certa sunt ut si optio naturae detur, non videam quid quaeratur amplius. Meo iudicio maxima est in

125

sensibus veritas, si et sani sunt ac valentes et omnia removentur quae obstant et

impediunt. Aspectus ipse fidem facit sui iudica». De fide vero in cognitione intellectiva, quia contingit per eam aliquid vere scire sicuti est, statim subiungit ibidem dicens: «Af qualia

sunt baec quae de sensibus percipi dicimus, talia sequuntur ea quae non sensibus

130

percipi dicuntur, ut baec ille est albus, ille est canus". Deinde sequuntur maiora, ut

‘st homo est, animal est^. Quo ex genere notitia rerum nobis imprimitum.

Cognitione igitur intellectiva, sicut iam dictum est de cognitione sensitiva,

intellectus

ile

vere

rem

percipit,

sicuti

est

sine

omni

deceptione et fallacia, cui in actione propria intelligendi non contradicit intellectus verior vel acceptus a sensu veriori. Nec de tali intellectu plus dubitandum est quam de sensu. Unde AUGUSTINUS ubi supra: «Cum duo sunt genera rerum quae Sciunlur, unum

eorum quae per sensus

corporis percipit

animus, alterum eorum quae per se ipsum, multa ilk philosophi (loquitur de

ABTK'P'T'W' 121 vera] veri sed forte in vera corr. I' vere sed in vera corr. W' | dubitemus] dubitamus sed in dubitemus corr. I' | didicimus] didiscimus I'T'W' | et!] sp. lin. P' | eis] zm. A sunt add. K'P' | 122 Tullius] illis sed del et Tullius 2. =. l' | in...124 scire] in re sed del. et in libro de Academicis ... (abscisum) ... quia contingit aliquid cer-(abscisum) ... i. m. B' | 124 et] est sed in et corr. T' | et certa] incerta I' | 125 naturae] sup. Zn. l' | Meo] Modo sed i» Meo corr. B' Video sed in Meo corr. I | est...126 sensibus] in sensu est I' | 126 ac] et K'P' | removentur] removeantur K' | 128 De...132 imprimitur] De modo sciendi testimonio alieno gi à m. 2^ man. A | quia] sic add. K'P' | per eam] zer. sed exp. T' | 129 statim] om W' | At] Aut ATK'P'T'W' | 130 quae!] quaedam I’ | de] i =. T' | 131 illel...albus] om. (hom.) sed i. m. W' | canus] canis B'T'(sed in canus corr) (canorum Cz) | 132 imprimitur] imponitur sed in imprimitur corr. T' | 134 omni] ex add. sed del. A | 137 ubi supra] verbi gratia K' | 138 percipit] recipit À ser. sed del. et recipit À m. T | 139 eorum] om. K'P' | loquitur] loquuntur I'W' | loquitur...140 Academicis] ser. sed exp. B' 124 Ordiamur...127

iudici] M. T. CICERO, Lucullus, II, c. 7, n. 19 (edd.

PLASBERG, pp. 36,24 - 37,9).

| 129 At...132 imprimitur] ID., op. it, n. 21 (ed.

O. PLASBERG, pp. 37,28 - 38,5).

| 137 Cum...142 vivere] AUGUST., De Trin.,

XV, c. 12, n. 21 (CC lat. 50, p. 493,66-77; PL 42, 1075).

135

QUAESTIO 1 140

|

13

ACADEMICIS) garriunt contra | corporis sensus, cum tamen quasdam Jirmissimas per se ipsas |perceptiones rerum verarum nequaquam in dubium vocare potuerunt, quale est illud, "scio | me vivere"».«In quo non metuimus ne aliqua veri similitudine. fallamur,

quoniam

certum

est eum

qui fallitur. vivere».

«Ubi

Pt qv jn yy “i vb

nec

Academicus dicere potest: "fortassis dormis et nescis et in somniis vides,’ quia nec in

145

ea scientia per somnia falli potest, quia et dormire et in somnis videre viventis est. Nee illud Academicus dicere potest: "furis fortassis et nescis! quia sanorum visis similia sunt etiam | visa furentium. Sed qui furit vivit, nec contradicit Academicus.

Scarp. 4?

Non ergo fallitur nec mentiri potest qui dixerit scire se vivere», Nec de hoc alia probatio requirenda est quam illa quae habetur ex exercitio intellectus et 150

per signa evidentia a posteriori, qualia inferius ponentur. |

Contra hoc tamen antiquitus vigebant septem errores, tam | ex parte sensus, tam ex parte intellectus, quorum quinque reprobat PHILOSOPHUS IV? Metaphysicae, illorum scilicet errorem qui negabant scientiam negando illd principium scientiale «de quolibet

ABTKPTW' 140 garriunt] garretur sed exp. ef garriunt 7. T' | contra] circa T'W' | | 141 perceptiones] corporis] cordis I' | tamen] dam(?) sed del. T conceptiones I' | verarum] usorum sed exp. ef verarum 7. m W' | vocare] revocare K'P' | 142 non] Z m. B' | metuimus ne] mentuimur nec K'P' | 143 quoniam] quando sed del. et quoniam À m. T' | fallitur] fallimur sed in fallitur corr. I' | 144 somniis] sumptus sed in somnis corr. T' | nec] om K'P'( m.) | 145 scientia] falli sed del. et potest add. K' | somnia] sumnia (?) sed in somnia corr. T' | somniis] sumnis (?) sed in somnis corr. T' | 146 potest] Z m. A | 147 visa] | 149 inventium add. sed del. K' | 148 scire] om B'( m. (i m)K'PN habetur] ex add. B'I'(. m)K'P'W'(@. m.) | ex] om. ATG m)TW'G m) | ex exercitio] ex termino sed exp. ef ex exercitio À m. W(d. molam immediate praecedentem) | 150 evidentia] om. I'W'(. m.) | 151 vigebant] ingerebant K' | | 152 tam] tum B'P' septem] sex l'K'P'T'W' | tam] tum BTP' tamen K' I'K'P'W' quatuor quidem quinque] | l' lin. sup. tamen ef del sed ante K' tamen sed exp. et quidem À m. T' | 153 illorum] o» K' | 154 scientiale] seminale sed del. et scientiale sup. Ln. B'

| 143 142 In...143 vivere] Ibid. (CC lat. 50, p. 490,9-11; PL 42, 1073). 153 | 1074). 42, PL 491,18-30; p. 50, lat. (CC Ibid. Ubi...148 vivere] illorum...154 scientiam] Cf ARIST., Metaph., IV, c. 4-8 (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 66,16 - 83,14; Iunt., VIII, £. 74vK-99rE; 1006a 1 - 1012b | 154 de...155 eodem] ID, op. at, c. 3 (Transl. Anon., ed. G. 31. VUILLEMIN-DIEM, p. 66,1-2, 11-12; Iunt., VIII, £. 74vH-I; 1005b 19-20, 23-24); cf. etiam ANON, Auct. Arist. (ed. J. Hamesse, 1: 9123,97:

Bad. 2° K' 25

14

ARTICULUS I

affirmatio vel negatio, et non simul de eodem. Sextum vero, qui erat MENONIS negantis hominem posse addiscere, reprobat in principio Posteriorum. Septimum autem, qui erat Academicorum negantium veri perceptionem, reprobant AUGUSTINUS et TULLIUS in libris suis De Academicis. Eorum

A 2wb

autem contra quorum errores disputat PHILOSOPHUS

in

IV° Metaphysicae, quidam dicebant quod omnia essent falsa, quidam vero quod omnia essent vera, ali vero quod omnia essent vera et falsa simul. Eorum vero qui dicebant quod omnia essent falsa, quidam rationem opinionis suae acceperunt ex parte rei, ut ANAXAGORAS et XENOPHANES, qui dicebant quod «omne esset | admixtum cum omni», quia videbant omne fieri ex omni, «et illud mixtum dicebant esse neque ens neque

155

160

165

non ens, et quasi neutrum extremorum, sed medium pet abnegationem inter

ipsa», et ideo impossibile esse ut aliquid aestimetur vere, sed quod omnes aestimationes essent falsae, et quod sic non esset scientia de aliquo, quia scientia solum verorum est, ut dicitur I

Posteriorum.

Isti errabant non distinguendo ens in potentia ab ente in actu. «In ABTKTP'TW' 155 qui] quod K' | erat] errat PP | 156 addiscere] addicere T' | 157 Posteriorum] posuerunt sed exp. e Posteriorum i. m. W' | autem] vero I'W' | 158 veri] verior K' in de P' | reprobant] reprobat K' | 160 autem] vero K'P' | in] om. IK'P'W' | 162 essent!] falsa add. sed exp. W' | veral] simul sup. kn. W' | vera?...163 falsa] falsa et vera I'K'P'W' | 164 falsa] i m. T' | 166 omni] quia videbant omne add. sed exp. T' | 167 omne] om. I'( =.)W' | omne fieri] zn» K'P' | feri] esse add. sed del T' | fieri...dicebant] . =. W' | nequel] om. (sup. in.W' | 168 quasi] quod sed in quasi corr. W' | 169 impossibile] est add.Y

| ut] ras, et ut sup. lin. W'

155 Menonis...156 addiscere] Cf. ARIST., Anal. post. I, c. 1 (Transl. Iacobi, ed. L. MINIO-PALUELLO-B.G. DOD, p. 63-14; Transl. Gerardi, ed. L.

MINIO-PALUELLO, p. 188, 27-29; 71a 29-30).

| 161 quidam...163 simul] Cf

ID., Meraph., IV, c. 4-8 (Iransl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM,

pp. 66,16 -

83,14; Iunt, VII, ff 74vK-99rE; 1006a 1 - 1012b 31). | 165 Anaxagoras...166 Xenophanes] Cf ID., op. aZ, c. 4 (Ttansl Anon., ed. G.

VUILLEMIN-DIEM, p. 70,25-26; Iunt, VIII, £ 81vK; 1007b 2590. Lad66 omne. ..omni] ID., op. cit., c. 5 (Iunt., VIII, £ 86vL; 1009a 26)s* |H67. et £169 ipsa] AVERR., Comm. in Metaph., IV, comm. 28 (unt. VILU£398:E)84 | 01041 scientia...est] Cf. ARIST., Anal post, I, c. 2 (Transl. Iacobi, ed. L. MINIO-PALUELLO-B.G. DOD, pp. 7,4 - 9,26; Transl. Gerardi, ed. L.

MINIO-PALUELLO, pp. 189, 12 - 192, 8 ; 71b 9 - 72b 4). | 172 In...173 actu]

ID., Metaph., IV, c. 5 (Iunt., VIII, £ 87vG;

1009a 35); et AVERR.,

Metaph., IV, comm. 15 ef 20 (Iunt. VIII, f. 82rE er £. 87vK).

Comm.

in

170

QUAESTIO 1

15

potentia enim contraria et contradictoria sunt simul, non autem in actu». Citca

entia 175

enim

in

actu

solummodo

est

distinctio

contrariorum

et

contradictoriorum, quod scilicet aliquid sit determinate hoc et non illud, per quod est determinata veritas et scientia de aliquo, quod sit ipsum et

non aliud. Alu vero dicebant quod omnia essent falsa, sumentes rationem 180

suam ex parte sensus, ut DEMOCRITUS et LEUCIPPUS, qui dixerunt quod «idem sentitur a quibusdam quidem dulce et a quibusdam amarum», et quod «isti non differunt nisi secundum multitudinem et paucitatem, quia scilicet 7/7 quibus videtur dulce sunt plures et sant, quibus vero amarum, sunt pauct et

185

infirmi». Nihil ergo,| ut dicebant, est in rei veritate determinate tale vel tale, immo quodlibet nec tale est nec tale, et sic nihil est verum, sed omnia sunt falsa, et non est omnino scientia. «Causa errors istorum erat

190

quia aestimabant quod intellectus et sensus idem essent et scentia a sensu comprehenderetur. Unde cum eis visum fuit quod sensibilia diversam babent dispositionem apud sensum nec | aliquid certi sentiretur, crediderunt quod nec aliquid certe sciretur». | Horum opinioni annexa fuit opinio ACADEMICORUM, de qua dicit

ABTKPTW

173 non] per add. sed del. Y pro add. sed exp. W' | actu] contra add. sed del. T | Circa] Contra I'(sed Circa i. m.)K'W' | 174 solummodo est] inn I'K'P'W' | 175 scilicet] sit add. sed del T' | et non] zz» W' | 179 parte] sua add. sed del A | ut] sicut P' | quod] et add. W' | 180 dulce] forte dicere P' | quod] om. K'P' | 181 differunt] dicetur sed exp. et differunt z. m. T' dixerunt I' | multitudinem] mulierem sed exp. et multitudinem i m. W' | 183 in] rerum add. sed exp. K° | determinate...184 tale] tale vel tale determinate K'P' | vel tale] om W' | 184 immo] vel add. I! | 185 erat] est B'T'(sed exp. ef erat 2 m) | 187 habent] An scribendum haberent ? (Cf lin. 188: sentiretur) | 188 certi sentiretur] sentitur certi (sed signis inversionis additis transposuit P") re K'P' | 189 aliquid] sentiretur add. sed del A | certe] om. A incerte sed in certe corr. T' | sciretur] scietur sed in sciretur corr. A scitur l'K'P'W' | 190 opinioni] opinio sed exp. ef opinioni 7. m. al. man. T'

178 omnia...179 Leucippus] Cf. ibid. (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 75, 9; Iunt., VII, f. 88vH; 1009b 12). | 180 idem...amarum] Idd. (Tunt., VIII, £ 88rF; 1009b 1-5). | isti...185 infirmi] AVERR., Comm. in Metaph., IV, comm. 21 (Iunt., VIH, f. 88vM-89rA). | 185 Causa...189 sciretur] Ibid. (Iunt., VIII, £ 89rE); of etiam ARIST., De an. Il, c. 1 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p 170, 77; 427a 22) et ID, Metaph., IV, c. 5 (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 75,11-12; Iunt., VIII, £. 88vH; 1009b 14-15).

W'

vb

K' av.

Scarp. 5°

16

T 2"

p' 2" r2»

BI 1^

ARTICULUS I

AUGUSTINUS quod «affirmabant ab bomine nibil veri aut certi perapi posse», non tamen hominem debere cessare a veritatis inquisitione, veritatem autem dicebant aut solum Deum nosse aut fortasse animam | bominis exatam cotpote, et quod hoc intendebant de rebus tantum quae pertinent | ad philosophiam,| de aliis autem non curabant. Ratio eorum, secundum quod recitat AUGUSTINUS, fuit quia dicebant «solum his signis verum posse cognosci quae non possent babere rationem fa/s», ita quod verum a falso dissimilibus notis discerneretur nec haberet cum falso signa communia, et sic id quod verum est falsum apparere non posset; talia autem signa inverniri posse, impossibile esse

195

200

ctedebant;| et ideo concludebant quod veritas propter quasdam naturae

tenebras vel non esset vel obruta et confusa nobis lateret. Unde et dixit DEMOCRITUS, ut habetur IV» Metaphysicae: «aut nihil omnino est verum, aut quod non monstratur nobzs». Alii autem, ut AMFRATHAGORAS Bad. 2€

et eius sequaces, dicebant omnia

esse vera et falsa simul, dicendo quod «non | esset veritas extra animar et quod illud quod apparet extra non est aliquid quod est in ipsa re in tempore quo apparet, sed est in ipso apprehendente. Unde omnino ABTK'P'TW' 191 affirmabant] nihil add. sed exp. B' | 193 autem] non add. I' | Deum] esse add. sed del. À | animam hominis] zzz K' | 194 pertinent] pertinebant K' | 197 possent] possunt W' | 198 dissimilibus] falsis add. sed del A | 199 id] illud I | 200 non] possum add. sed exp. W' | non posset] Z m. man. corr. A | posset] potest T' | esse] dicebant seu add. A | 202 esset] essent A | obruta] obsecura K' obtata P' | etl] vel K' | nobis] vel add. l' | 204 monstratur] a add. sed exp. T' | 205 autem] vero I'W' | Amfrathagoras] Anafrathagoras T' Anaxaores K' | eius] sui K' est sed exp. ef eius i. m. W' | omnia esse] zzz K'P' | 206 esse] om. I'W' | falsa] esse add. A | 207 apparet] appro- sed del. et apparet zm. W' | ipsa re] #2 I' | 208 ipso] primo l' 191 affirmabant...posse] AUGUST., Contra Acad. I, c. 3, n. 7 (CC lat. 29, p7,19-21; CSEL 63.1-3, pp. 8,29 - 9,1; ed. W. GREEN, p. 17,16-17). | 192 veritatem...194 corpore] ID., op. zz, n. 9 (CC lat. 29, p. 8,68-70; CSEL 63.1-3, pp. 10,16-18;. ed. W GREEN, pp. 18,24-26); of etiam ibid. I, c. 8, n. 23 (GCUat29, p. 16,41-46; CSEL 63.1-3, pp. 20,27 - 21,3; ed. W. GREEN, pp. 10,26 11,11)-|- 194 de:. .195 catabant] ID3 op. at, IE c. Sant (CC lat. 29, p. 24,2-4; CSEL 63.1-3, p. 31,13-15; ed. W GREEN, p. 34,17-19). | 197 solum...198 falsi] Ibid. (CC lat. 29, p. 24,14-16; CSEL 63.1-3, p. 31, 24-26; ed. W. GREEN, p. 34,29-31). | 203 aut...204 nobis] ARIST., Mefaph., IV, c. 5 (Iunt., VIII, £ 88vH;

1009b 11-13).

| 205 Amfrathagoras...206 simul] Cf ID., op. ait., IV, c.

(Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM,

1007b 21-25).

4

p. 70,22-23; Iunt., VIII, £. 89vH;

| 206 non...animam] AVERR., Comm. in Metaph., IV, comm. 21

(Iunt., VIII, £. 89rE).

205

QUAESTIO 1 210

215

17

negabant res habere esse extra animam, et ideo oportebat illos dicere quod duo contraria essent simul vera, non tantum secundum diversos apprehendentes secundum eundem sensum, sed etiam secundum eundem secundum diversos sensus et secundum eundem sensum diversimode dispositum, quia quod apparet uni mel secundum gustum, alteri apparet secundum gustum non mel, et quod «uni apparet me/ secundum visum, apparet eidem non mel secundum gustum, et quod alicui

apparet per oculos unum, mutato ;7/7 oculorum apparet ei duo». Ex quo concludebant quod nihil determinatum appareret nec esset aliquid verum determinatum, et quod ideo omnino non esset scientia. Ali vero, ut HERACLITUS 220

et sui sequaces, dixerunt quod omnia

sunt simul vera et falsa, «quia aestimabant quod tantum sensibilia essent entia et quod ipsa mon essent determinata in esse suo, sed continue transmutata, ef

quod sic nihil | in eis maneret idem zz rei verifate», sed | essent in eis simul ens et non ens, et de eodem, quia motus componitur ex esse et non esse, et omnis transmutatio media est inter ens et non ens. Propter quod 225

ulterius dixerunt quod «von oporteret respondere ad quaestionem ‘sic’ aut ‘non’. Unde et «Heraclius in fime vitae suae opinabatur quod mon oporteret aliquid dicere, sed tantum movebat digitum». Ex quo movebantur ad dicendum quod

ABTKPTW 210 diversos] sensus add. K'P'T'( m. )W'

BTK'PW'

| 211 secunduml...sensum] oz.

| 212 eundem!] sensum add. K'P' | secundum!...secundum?] oz.

I | eundem?] diversos W' | 213 mel...gustum] vel (sed exp.) secundum gustum mel K' | gustum] non mel in texin ef alteri apparet secundum non mel et quod uni apparet mel secundum gustum, et quod aliter apparet unum per oculos 7, zz. sed totum exp. et alteri...unum 1. m. inf. W | 214 uni] zI | 215 secundum!] gustum add. sed exp. K' | alicui] uni K' | 216 apparet!...oculos] per oculos apparet B'T'W' | per...unum] unum per oculos l'K'P' | 219 Heraclitus] conf. sed in Heraclitus corr. T' | et sui] sui et eius l | omnia] omnino l' | 220 entia...221 essent] o. (bom.) sed i. m. W' | 222 nihil...eis!] in eis nihil A | maneret] remaneret sed in maneret corr. T' | idem] de sed in idem corr. W' | 225 non!] om. K'P' | respondere] ostendere sed del. et respondere 7 m.Y | 226 opinabatur] prima occubatur sed exp. ef opinabatur À m. W' | non] nec K' | oporteret] oportebat K' | 227 tantum] om. K'P' | ad] idem add. sed exp. W' | 220 214 uni...216 duo] ID. op at, IV, comm. 26 (Iunt., VIII, £ 94vI). quia. ..222 veritate] ARIST., Metaph., IV, c. 5 (Iunt., VIII, £. 90rA-B; 1010a 1-5); |» 225 of. ANERR., Comm. in Metaph., IV, comm. 22: (lunts/ VIII, £. 90rE-vG).

nonl...non2] AVERR., Comm. in Metaph., IV, comm. 22 (Iunt. VIII, £. 90vH). | 226 Heraclitus...227 digitum] ARIST., Metaph., IV, c. 5 (Iunt., VIII, £ 90rC; 1010a 10-14).

K' 2% A

3

18

Scarp. 5? Bad. 2vP

ARTICULUS I

de nullo scientia acquiri posset ab homine. Opinio MENONIS et quorundam PLATONICORUM erat quod nemo posset aliquid addiscere et quod ideo nemo posset aliquid scire, ut supra dictum est in quinto et sexto argumento. Defectus | rationum istarum opinionum patebit statim in dissolvendo argumenta. | Sed contra positionem omnium eorum principalem, quia negans scientiam destruit omnem fidem et totam philosophiam, ut dicit PHILOSOPHUS IVe Metaphysicae, impossibile est disputare demonstrando scientiam esse et aliquid posse sciri, quia negant omnia sciendi principia, sed tantum utendum est in defensione scientiae contra ipsos sermonibus veris et valde probablilibus quos non possunt negare. Ex talibus igitur sermonibus per tria aperta inconvenientia sequentia ex dicto ipsorum convincit eos TULLIUS in libro suo De Academicis, quorum primum sumitur ex scientiis artificialibus, secundum ex actibus virtutum, tertium ex operibus humanae conversationis. Primum inducit sic. «Ars omnis ex multis perceptionibus sit. Quas si substraxeris, quomodo distingues artificem ab inscio? Quid enim est | quod arte

effi potest,

mist is qui artem

tractabit mulía perceperifóo

Unde

dicit

ABTK'P'T'W' 228 nullo] nulla I' | 230 addiscere] addicere T' | addiscere...aliquid?] om. (bom.) sed i. m. À | 231 dictum] tactum B'K'P' | 232 rationum istarum] zz A (sed signis inversionis additis transposuit) K"T' (sed signis inversionis additis transposuit) | patebit] apparebit K' | 234 positionem] opinionem A ser. sed del. ef opinionem i m.l | omnium] omnino I' | omnium eorum] istorum omnium P' | eorum] Z zz. T' istorum K'P'(vf. notam immediate praecedentem) | 235 ut] unde T. | 256 Philosophus] oz. l' | 237 sciri] cum his add. . m. 3° man. W' | 238 in] om. AT | 239 veris] oz. K' | valde] naturale sed exp. et valde i. m. W' | quos] quodl | negare] accusare K'P' | 241 dicto] dictu T' | libro] et quod sed exp. et in libro Z m. W' | 242 scientiis] scientias I' | 244 inducit sic] inductum l' | Ars omnis] inv, I'W' | 245 inscio] initio I' | 246 perceperit] perceperat I 229 Menonis Cf ID, Anal MINIO-PALUELLO-B.G. DOD,

post, IL, c. p. 6,13-14;

MINIO-PALUELLO, p. 188, 5-7; 71a 29-30).

1 (Trans. Iacobi, ed. Transl Gerardi, ed.

L. L.

| 234 negans...239 negare] Cf. ID.,

Metaph., IV, c. 4 (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 66,16-27; Iunt., VIII, £. 74vL-75rA; 1006a 1-12); etiam AVERR., Comm. in Metaph., IV, comm. 9 (Iunt., VII, £ 75rC-vM). | 244 Ars...246 perceperit] M. T. CICERO, Lacullus, II,.c. 7, n. 22 (ed. O. PLASBERG, p. 37,15-31).

230

235

240

245

QUAESTIO 1

250

19

AUGUSTINUS De vera religione: «nihil altud esse artem vulgarem nisi rerum expertarum memoriam. | Secundum inducit sic. «Ouaero: vir ille bonus qui statuit omnem cruciatum perferri potius quam officium perdat aut fidem, quomodo fieri potest ut nullum supplicium recuset, nisi his rebus assensus sit quae falsae esse non possunt?»

P' 2:5

Tertium inducit sic. «Ouomodo suscipere aliquam rem aut agere fideliter

233

audebit cui certum nihil erit quid sequatur, ultimum | bonorum ignorans quo omnia referantur?» De hoc ponit bonum exemplum PHILOSOPHUS IV? Metaphysicae. Ambulans enim, ut dicit, «ambulat et non stat, quia opinatur | quod ambulandum est, et non vadit per viam ad puteum stantem in via,

I' 2%

sed evifat ipsum. Scit enim quia casus in puteum est malus.

«AD ARGUMENTA?

260

265

Rationes igitur probantes quod contingit aliquid — scire concedendae sunt. Ad rationes vero in oppositum respondendum per ordinem. | Ad primum, quod «omnis scientia est ex priori et notiori», etc., dicendum quod ile modus acquirendi scientiam intelligendus est solummodo de scientiis conclusionum. Principia enim per se primo et immediate cognoscuntur, non per alia, quia non habent alia notiora se.

ABTK'P'T'W'

247 De] i m. W' | 248 expertarum] expertorum sed in expertarum corr. T' | memoriam] effici potest add. sed exp. A | 249 inducit sic] zz» T | Quaero] Quare sed del. et quomodo sup. in. B' | vit] ubi I! | omnem cruciatum] #. T | 250 potius] post sed del. ef potius i m. W' | aut] vel P' | 251 recuset] verusque K' | 253 bonorum] beatorum T' | 254 De] Dum I'(sed del. et De sup. in)W' | bonum] om K' | 255 ambulat] oz. l' | 256 vadit] vidit sed in vadit corr. N | stantem] stans K' | 257 evitat] vitat K'P' | quia] quod K' | 259 quod] quia B'I' | 260 respondendum] est add. B'K'P' eundem I'W (sed exp. er respondendum À m.) | per ordinem] om. P' | 262 est] om W' | 263 scientiam] Z zz. man. corr. À | intelligendus est] /z» T' | intelligendus...264 solummodo] solummodo est intelligendus I'K'P'W' | 264 se] et add. K' | 265 non!...alial] om. K'P' | non?...alia?] alia non habent B' 247 nihil...248 memoriam] AUGUST., De vera religione, c. 30, n. 54 (CC lat. 32, pp. 222,25 - 223,26; PL 34, 146). | 249 Quaero.. .251 possunt] M. T. CICERO,

Lucullus, XL, c. 8, n. 23 (ed. O. PLASBERG, p. 39,7-16). | 252 Quomodo...254 | 255 referantur] ID, op. c, n. 24 (ed. O. PLASBERG, p. 39,17-22). Ambulans...257 malus] ARIST., Meraph., IV, c. 4 (Iunt., VIII, f£. 85rB-C; 1008b 14-18) | 262 omnis...notiori] Cf. supra, p. 5,5-6.

Bad. 2YE

20

ARTICULUS I

Non distinguentibus igitur notum per se ab illo quod est | notum per aliud, illis solummodo contingit ille processus in infinitum et nihil scire, Bad. 2*F

et non aliis. | Ad secundum, quod «a sensibus corporis non est expetenda sincera veritam, dicendum quod verum est ubique et in omnibus sequendo iudicium sensus, et hoc propter duo ex quibus AUGUSTINUS arguit quod

270

«indicium certum non est constitutum in sensibu, quorum primum est rerum

sensibilium —mutabilitas,

secundum

est

ipsius

sensus

fallibilitas.

Apprehensione autem facta per sensus, avertendo a sensibus, iudicium fiat in ratione, quod summe monet fieri AUGUSTINUS Scarp. 6*

À 3

ut in

inquisitione veritatis, «bene a sensibus sincera veritas | expetenda est», et hoc quantum ex puris naturalibus iudicio rationis in lumine puro naturali potest conspici vel simpliciter iudicio intellectus in claritate lucis aeternae. De qua | sinceritate in iudicio rationis sequentis sensum loquitur AUGUSTINUS ad litteram, secundum quod de utroque modo conspiciendi veritatem videbitur inferius. Ex sensu ergo originaliter bene est expetenda sincera veritas quodammodo, quoniam «sensus

ABTK'P'T'W' 266 notum!] notus AT' | 267 et] sic add. K'P' | scire...aliis] sensus et non animal sed del. ef scire et non aliis Z m. W' | 269 secundum] dicendum sup. Zr. W' | quod...270 veritas] post est sed signis inversionis additis transposuit Y. | a] ex K' | expetenda] exspectenda P'W' expedienda l' | 270 ubique] ubicumque W' om. K' | 271 Augustinus] intellectus sed del. et Augustinus i m. I’ | 272 non] om. A(i. m. man. corr)P' | in]exP' | sensibus] sensibilibus I' | quorum] izer. sed exp. T' | 274 Apprehensione] secundum est ipsius sensus fallibilitas add. sed va- cat sup. lin. W' | a] sup. lin. P' | 275 iudicium] carius ser. W' | ratione] bene a sensibus sincera veritas expetenda est add. à m. T' | monet] Scropst cum Badio movet AT" movit B'T'W'(sed in movet mut.) novit K'P' | feri Augustinus] Augustinus fieri sed signis inversionis additis transposuit T' | Augustinus] certissima cognitio circa suum proprium obiectum nisi impediatur add. (homoeoceph., cf. infra, b. 21, 283-284) sed exp. et va- cat sup. lin. A clarius ser. W' | 276 bene] unde W' | expetenda] exspectanda P' expetende sed in expetenda corr. W' | 277 in] et I' | 278 conspici] concipi T' | 279 De...280 litteram] post quodammodo ef -a- sup. lin. B' | 280 secundum...282 quodammodo] -b- sup. in. B' | 282 expetenda] exspectanda P' | quodammodo] De.. litteram iter. ef -a- ef -c- sup. lin. B'

269 a...270 veritas] Cf supra, p. 5,13. | 272 iudicium...sensibus] AUGUST., De div. quaest. 83, q. 9 (CC lat. 44A, p. 17,1-2; PL 40, 13). | 276 a...est] Ibid. (CC lat. 44A, p. 16,9-10; PL 40, 13).

| 282 sensus...283 obiectum] ARIST., De an.,

IL, c. 6 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 102,75; 418a 14-15); of etiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 6, p. 179, 66).

Zip

280

QUAESTIO 1

21

proprii est certissima cognitio ara suum proprium obtecium», misi impediatur vel ex se vel ex medio vel ab aliquo alio, nec contingit 285

cessante omni impedimento ipsum errare sive aliter apprehendere suum proprium obiectum quam sit, licet talis apprehensio non sit mansiva vel

propter rei vel ipsius sensus mutabilitatem ut certa veritas diu capi non possit stando omnino in iudicio sensus. Id tamen quod apprehensum est per sensum non deceptum abstrahendo et iudicium formando penes 290

intellectum, ubi manet quasi sine transmutatione quod apprehensum est

nec verisimilibus speciebus phantasmatum obumbrari potest, certissima vetitas a tali sensu capitur, et nobis certissima scientia est illa rerum

295

300

305

sensibilium quae ad sensus experientiam potest reduci. Unde | sensum dimittentes et eius iudicium penitus abnegantes frequenter | in absurdissimos errores apud intellectum sophisticis rationibus decepti inciderunt, sicut ZENO, qui dixit quod «nihil contingit moveri», et quicumque dixit quod «moto uno moventur omnia» Unde semper oportet credere sensui particulari non impedito, nisi alius sensus dignior in eodem alio tempore vel in alio eodem tempore contradicat vel virtus aliqua superior percipiens sensus impedimentum.| Non enim sensus aeque bene dispositi sunt in omnibus vel in eodem diversis temporibus, et ideo non aequaliter iudicio eorum credendum est, ut patet in sano et aegro. Magis enim credendum est gustui sani quam aegri, et ei qui videt aliquid de prope quam qui videt a longe, et ei qui videt aliquid per medium uniforme quam | ei qui videt per medium non uniforme, et sic

ABTKP'T'W

283 proprium obiectum] im. K' | obiectum] quam sit, licet talis a- add. (bomoeoceph., cf. infra lin. 286) sed del. A | 284 impediatur...se] ex se impediatur K' | contingit] quae sed del. et contingit Z m. W' | 287 diu] deum sed exp. ef diu im.W' | 288 possi] possunt I' | apprehensum est] apprehenditur T' | 290 | 291 nec] vissi- add. sed de. K' | obumbrari potest] sine] sub K'P' obumbrabit I'(sed obumbrabit in obumbrari corr. ef potest Z m)W' | 292 et nobis] inv. B' | scientia est] zn K' | 293 ad sensus] ab sensu W | Unde] zer. inf 3rb K' | 298 credere] om W' | particulari] percipienti K' | 299 alio tempore] inv, B' | contradicat] om W' | vel virtus] z. mm. W' | 302 eorum] oz.

B' | 303 gustui] oz. K' | sani] sano K' | aegri] aegro K' | 304 aliquid?) om. W' | 305 uniformel...medium?] om. (hom.) sedi. m. W' | ei qui] om. W' 296

nihil...moveri] Cf. ID, Metaph,

III, c. 4 (Transl.

VUILLEMIN-DIEM, p. 55,25-28; Iunt., VIII, £ 57vG-H;

Anon.

1001b 8-11).

ed.

G.

| 297

moto...omnia] Cf ID., Phys, VIII, c. 1 (Transl. Vetus, ed. F BOSSIER - J. BRAMS, p. 282,10-11 e pp. 277, 17 - 278, 2; 252a 10-11 e 250b 24-26).

K'39*

Bad. 3

p'2"

22 Bad. 38

ARTICULUS I

de ceteris huiusmodi dispositionibus. | Ad tertium, quod idem saepius apparet diversimode eidem vel diversis, dicendum quod non sequitur ex hoc quod nulli sensui

credendum est, quia, ut dictum est, in quo unus fallitur alter frequenter verum dicit, vel in quo idem fallitur in una dispositione verum dicit in

B' vb

alia. Et sic patet quomodo deficiebat ratio DEMOCRITI. Licet enim sensibilia habent diversam dispositionem apud sensum, aliquid tamen determinate percipitur per sensum | non deceptum in hora in qua non decipitur. Et non solum differunt sensationes penes paucitatem et multitudinem

I 2va

Scarp. 6?

310

sentientium,

sed

secundum

dignitatem

maiorem

et

minorem | sensuumin sentiendo.| Similiter patet defectus rationis ACADEMICORUM. Non enim verum est dictum eorum quod nihil percipitur determinate per signa et quod non verificant de re, immo signa quae sunt propria sensibilia alicuius sensus, id quod sunt ostendunt sensui proprio non decepto nec impedito et in determinatam notitiam veritatis rei possunt intellectum inducere. Unde et ipsimet solliciti erant in inquirendo veritatem per huiusmodi

signa magis quam

alii, licet aestimatio

eorum

ABTK'P'TW' 306 huiusmodi] huius B'K'W' | 309 quia...est2] oz. (bom.) W' | fallitur] fallit I'(sed in fallitur corr)K'P'T'W' | 310 fallitur] falit I'K'P'T'W' | verum2...311

| 313 non2] i #. T'

| 314 solum] om. P'

|

differunt] determinant (? K' dicunt sed exp. et differunt i m W' | 315 sentientium] sentiendum AK'P'T' sensuum I'W' | dignitatem maiorem] iz» A | 316 minorem] minorum W' | sensuum] sentiendum K' | 317 Academicorum] Academici AT' | 318 verum est] im. K' | 319 non] significant neque add. T' | 320 ostendunt] #r B' | nec] de add. sed exp. B' | 325 huiusmodi] huius B'K'W' | 324 possent] possunt W' | 325 ei] ser. sed exp. T' | quodi] est add. K' | currere] carere sed exp. ef currere i, m. T' videmus add. B' | aliquem] aliquod sed in aliquem corr. W' | aliquid] aliud sed in aliquid corr. W'

307 idem...508 diversis] Cf. supra, p. 6, 21-24.

| 311 Licet...314 decipitur] ar

ARIST., Metaph., IV, c. 6 (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 79,15-24;

Iunt, VIII, £ 94rB-C; 1011a 25-35).

| 317 Similiter...Academicorum]

Cf

supra, pp. 15,120 - 16, 195. | 324 veritatem...invenire] Cf ARIST., Metaph., IV, c. 5 (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 75,9; Iunt., VIII, £ 88vH;

1009b 11-12)

|

Et...326 apprehendet]

320

erat quod

veritatem numquam possent invenire. Et erat aestimatio eorum similis in hoc ei quod currere aliquem ad apprehendendum aliquid quod

alia] in alia verum dicit A

315

Cf ibid, (Transl. Anon., ed. G.

VUILLEMIN-DIEM, p. 76,5-6; Iunt., VIII, £. 88vM; 1009b 36 - 1010a 1).

325

QUAESTIO 1

330

23

numquam apprehendet, sicut improperat eis PHILOSOPHUS IV? Metaphysicae. Cetera vero pertinenta ad eorum opinionem amplius declarabuntur | in quaestione proxima sequenti. Per idem patet falsum esse quod assumpsit AMFRATHAGORAS, quod res sequuntur sensuum apparentias, quoniam sensus, sive verus sive deceptus, non potest sumi nisi a re, quia wensus est virtus passive.

K' 3"

Unde et quamvis idem diversimode apparet eidem vel diversis, hoc non

235

est nisi propter deceptionem vel impedimentum alicuius sensus cui non oportet credere in hoc, nec tamen propter hoc dicendum est quod nulli sensui credendum est. Sensui enim non decepto omnino oportet credere et quis sit talis maxime habet iudicare intellectus ex pluribus experimentationibus praehabitis |circa illa in quibus sensus potest decipi vel impediri.|

340

Ad quartum, quod omnia sensibilia sunt in continua transmutatione, dicendum quod HERACLITIANI, quorum illa fuit ratio, «solum sensibiha credebant esse emíia», et erat error omnium

345

philosophantium usque ad tempora Italicorum, qui unanimiter negabant scientiam esse propter mutabilitatem rerum sensibilium naturalium. Quorum errorem percipientes posteriores philosophi ponebant scientiam esse et aliquid posse sciri in rebus sensibilibus naturalibus. Sed in modo sciendi et acquirendi scientiam diversificati sunt. PYTHAGORAS enim, primus Italicorum, credens cum praecedentibus quod de rebus naturalibus propter earum transmutationem ex eis ipsis non posset ABT'K'P'T'W'

326 improperat] imperat sed in improperat corr. T' | Philosophus] eis add. sed exp. A | IV°] in 3° I'(sed in IV? corr)W' | 328 declarabuntur] determinabuntur W' | 329 patet] apparet K'P' | Amfrathagoras] com. (of supra, p. 16,205): Amphrathagus AI'W' Amfrataus B'P'T’ Anaxagoras K' | 330 res] tres Bw] 331 a] sup. lin. I! | 332 idem] ratione I'W'(sed exp. eidem 7. m) | 333 propter deceptionem] om. I' | vel] et sup. in. K' | 335 Sensut...credere] om Kia decepto] deceptio I' | 339 quartum] dicendum add. I'W'(sed exp) | 340 | 545 sensibilium | fuit ratio] im K' Heraclitiani] Heracliani I'I'W' i zz. W' | scientiam ef exp. sed secundum scientiam] 345 | naturalium] zz A naturalibus] oz. K'P' | 348 earum] eorum BT' | eis] om. K'

| 331 328 in...sequenti] Cf. infra, art. 1, q. 3, pp. 60,596 - 61,628. sensus...passiva] ARIST., De an., II, c. 11 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 146,78; 424a 1). | 339 omnia...340 transmutatione] Cf. supra, p. 6, | 341 solum...entia] ARIST., Metaph., IV, c. 5 (Transl. Anon., ed. G. 31-35. VUILLEMIN-DIEM, p. 76,8 (ad Zt); Iunt., VIII, £. 90rA; 1010a 2-3). | 346 Pythagoras. ..353 intransmutabilia] Cf. ID.., op. c.., I, c. 5 (Transl. Anon., ed. G.

VUILLEMIN-DIEM, pp. 17,20 - 18,24; Iunt., VIII, £. 6rE-F; 985b 24 - 986a 24).

A

3v

Bad. 34

24 W' 2%

haberi

ARTICULUS I scientia,

ut tamen

salvaret

| aliquo modo

scientiam

rerum

naturalium, mathematica induxit in naturalibus, ponendo 1psa principia et causas rerum naturalium tam in esse quam in cognitione, eo quod per

350

abstractionem suam a materia sensibili et transmutabili quodammodo T' 2vb

sunt intransmutabilia. PLATO autem posterior | PYTHAGORA, videns mathematica secundum rem inesse naturalibus et ideo realiter mutari cum naturalibus quantumcumque abstrahantur ab eis, nec per

355

mathematica de naturalibus fixam posse haberi scientiam, posuit formas Scarp. 7°

ideales causas et principia rerum naturalium tam in esse quam in cognitione, et omnino | separatas ab eis et absque omni transmutatione, ut sic per illas de transmutabilibus intransmutabilis possit esse scientia.omni transmutatione, ut sic per ilas de transmutabilibus

Bad. 31

K' 3vb

P2

intransmutabilis possit esse scientia. | ARISTOTELES autem, videns quod res nec habet esse nec cognosci nisi per id quod est in re, et quod singularium propter eorum transmutationem non posset esse scientia ex se ipsis, posuit | universalia, genera scilicet | et species, abstrahi per intellectum a singularibus in quibus habent esse secundum veritatem. Universale enim est unum in multis et de multis, quae, licet ut in singularibus sunt, sunt transmutabilia, ut tamen sunt in intellectu, sunt intransmutabilia. Et secundum hoc de rebus naturalibus, sensibilibus, particularibus, transmutabilibus per eorum universalia existentia apud intellectum posuit fixam haberi scientiam. ABTK'P'T'W'

349 scientiam] secundum e7 scientiam sup. in. 2^ man. W' | 352 et] vel sed exp. et et sup. lin. T' | 353 intransmutabilia] transmutabilia I'W'(transmutata sed del er transmutabilia z. 7.) | 354 secundum rem] iter. sed del B' | inesse] enim esse sed enim exp. ef in- À #. T | ideo] non K'P' | 355 quantumcumque...356 naturalibus] oz. (hom.) sed i. m. Y | 356 haberi] habere K' | 357 et...rerum] in principia ente sed del. ef et principia rerum i. m. W' | naturalium] z. zz. man. corr. A quam add. sed exp. K' | quam] quod T' | 358 et!] ideo add. K'P' | 359 illas] illos ila K' | 362 res...esse] nec habet esse res sed signis inversionis additis transposuit T | 363 singularium] conf. (sincerium) sed in singularium corr, l' | 365 et] sup. lin. A | 367 in2] om. K' | suntl] ser. sed del W' | sunt?] sint 'K'W' | 368 ut...intransmutabilia] oz. (how) A(i m. man. vorr)K' 320 existentia] existentiam sed in existentia corr W' | 371 fixam haberi] habere fixam K' | haberi] habere B'T'P'(vf. notam immediate praecendentem) | scientiam] notitiam K'P'

353 Plato...361 scientia Cf ID., op at, c. 6 (Transl. Anon, ed. G. VUILLEMIN-DIEM, pp. 21,18 - 22,26; Iunt., VIII, £. 7tE-F ef 7vF-8rB; 987a 30 987b 34).

360

365

370

QUAESTIO 1

25

AUGUSTINUS autem philosophia Platonis imbutus, si qua invenit in ea fidei accommoda, in scriptis suis assumpsit. Quae vero invenit fidei adversa, quantum potuit, in melius interpretatus est. Et ideo cum, ut dicit in libro PA

83

Quaestionum,

q.* 44*, «sacrilegium videbatur esse opinari ideas

rerum poni extra divinam mentem, quas ipsa intueretur ad constituendum quae constituebat», quod tamen ARISTOTELES

PLATONI

imposuit, dixit

PLATONEM eas posuisse in divina intelligentia et ibi subsistere, secundum quod dicit VIIP De civitate Dei cap? 4°: «Quid in his 380

| Plato

senserit,

naturarum,

385

390

id est, ubi finem

ubi lumen

omnium

omnium

rationum

actionum,

ubi causam

omnium

esse cognoverit vel crediderit,

temere

affirmandum esse non arbitror. Fortassis enim qui prae ceteris Platonem fama celebriore laudant, aliquid tale de Deo sentiunt ut in illo inveniatur et causa subsistendi et ratio intelligendi et ordo vivendi». Unde AUGUSTINUS sanius interpretans dicta PLATONIS quam ARISTOTELES, ponit principia certae scientiae et cognitionis veritatis consistere in regulis sive rationibus aeternis incommutabilibus existentibus in Deo, quarum participatione per intellectualem cognitionem | cognoscitur quidquid sincerae veritatis in creaturis cognoscitur, ut, sicut sua entitate est causa omnium existendi in quantum sunt, sic et sua veritate est causa omnium cognoscendi in

quantum

vera

sunt.

Et

per

hoc

de

rebus

transmutabilibus,

ABTKPTW 373 accommoda] conf. sed exp. et accomoda À m. T' | 374 Et ideo] im W' | cum] oz. K' | ut] Z zz. man. corr. A. | 375 Quaestionum] 73 Quaestionum add. W | q 449] om. A(i. m. man. corr) UN inv. Y. | sacrilegium] sacrilegum BTP" | 376 poni] positum I' | ipsa] om W' | intueretur] constitueretur sed in intueretur corr. T' | 377 dixit] enim add. sup. lin. B' | 378 eas] eos T eis sed in eas corr. W' | posuisse] imposuisse I | 379 cap. 4°] om. A(z. m. man. corr)I'T'W' | 380 actionum] rationum (4e/) esse (ex) K' | 383 celebriore] celebrire(?) sed celebriore Z m. I’ | aliquid] sunt add. sed exp. W' | tale] esse add. sed del. A | inveniatur] scr. sed in- exp. et de- Z m. T' deveniatur sed de- exp. et insup. lin. K' | 384 et2...vivendi] Z m. W' | sanius] summus W | 385 quam] quae W' | 386 veritatis] clarius ser. W' | 387 incommutabilibus] ex add. sed exp. K' | quarum] quamI' oz. W' | 389 existendi] essendi K'P' | 390 sunt...591 quantum] 077. (hom.) sed i. m.T | et] in add. W' | 391 sunt] oz. W' 372 philosophia...374

est] THOMAS

DE AQ.

Summa

theol, 1, q. 84, art. 5,

| 375 sacrilegium...377 constituebat] responsio (ed. Leon. V, p. 322a). 44A, p. 72,55-57; PL 40, 30). | 377 lat. (CC 46 q. AUGUST., De din quaest. 83, Platoni imposuit] Cf ARIST, Metaph, I, c. 9 (Transl. Anon. ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 30,26 - 31,16; Iunt., VIII, f. 21rC-D; 991a 19 - b 9). | 379

Quid...384

vivendi]

AUGUST.

De au

De, VIII, c. 4 (CC lat. 48, p.

220,33-38 et 50-54; CSEL 40.1-2, p. 359,22-27 et p. 360,10-15; PL 41, 228).

Bad. 3"!

26

ARTICULUS I

quantumcumque transmutabiles sunt, certa potest esse et fixa scientia, secundum quod dicit AUGUSTINUS, XII? De

Trinitate

cap.? 14°:

«Non solum rerum sensibilium in locis positarum sine spatüs locahbus manent intelligibiles incorporalesque |rationes, verum eliam motionum in temporibus transeuntium sine temporal transitu. stant etiam ipsae. intelligibiles non sensibiles

595

rationes. Ad quas mentis acie pervenire paucorum est. At cum pervenitur quantum fieri. potest, non in eis manet ipse perventor, et fit rei nom transiloriae transitoria K' 4"

A 3% Scarp. 7^

Bad. 3

ae 3n

cogitatio. Quae tamen cogitatio transiens per | disciblinas quibus eruditur animus memoriae commendatur, ut sit qua redire possit quae cogitur inde transire, quamuis

400

si ad | memoriam cogitatio non rediret atque ibi quod commendaverat | inveniret, velut rudis ad boc sicut ducta fuit duceretur, idque inveniret ubi primum invenerat in illa incorporea veritate, unde rursus quasi descriptum in memoria figeretur». Sed de hoc amplior sermo etit in quaestione proxima inferius. | Ad quintum et ad sextum, quod non contingit scire, quia non contingit addiscere, dicendum quod assumptum falsum est. Bene enim contingit addiscere, ut patebit inferius. Sed | inteligendum quod addiscere dupliciter potest accipi: uno modo communiter ad omnem acquisitionem scientiae de novo — sic non oportet quod omnis

405

ABTK'P'IW' 392 sunt] sint I! | et] oz. T | fixa] vera(?) sed del. et fixa i. m. Y | fixa scientia] scientia certa (exp.) fixa K' | 393 cap.° 14°] om. AT'(4 m)W' | 395 rationes] unde add. T | motionum] motuum B' | 396 stant] oz. W' | non sensibiles] insensibiles W' | 397 acie] acies I'W' | paucorum] peccatorum sed del et paucorum 7 #. I’ | pervenitur] vel attendatur add. i. m. 3° man. W' | quantum] quam I' | 398 eis] ens sed in eis corr. W' | fit] sit AB'K'P'T'W' | transitoria] 7. m. | 400 sit] sic I’ | qua] quo BTK'P' oz. W | cogitur] cogitatur I'W' | inde] om. W' | 401 si] sit W' | cogitatio] re add. sed exp. W' | ibi] cuil' | 402 velut] vel ac sed ac del. et ut à m. l' | ad hoc] adhuc I'W' | ducta] dicta ef vel ducta Z. z. 2^ man. W' | ubi] non K' | 403 incorporea] corporea ef in- sup. Lin. A | rursus] virtus sed del, ef rursus sup. lin. I' | figeretur] com. (of August., Lc) figuretur ABTK'P'T'W' figuraretur Bad. | 404 amplior...erit] sermo erit amplior B' | erit] est l'et W' | in.. inferius] inferius in quaestione proxima B' | 405 ad] om I'K' | quia] quod I' | 406 addiscere] addicere T' | dicendum. ..407 addiscere] oz. (hom.) sed m. Y | 407 addiscere] addicere T' | 408 addiscere] addicere sed in addiscere corr. T' | dupliciter] dici W' | communiter] 0. W' | 409 sic] sed l' 394 Non...403 figeretur] ID., De Trin., XII, c. 14, n. 23 (CC lat. 50, pp. 376,54 377,68; PL 42, 1010-1011). | 405 non!...406 addiscere] Cf. supra, p. 7, 3649.

| 408 uno...409 novo] Cf ARIST., Anal. post. I, c. 1 (Transl. Iacobi, ed. L.

MINIO-PALUELLO-B.G.

DOD,

pp.

6,1

-

7,3;

MINIO-PALUELLO, pp. 188,10 - 189,11; 71a 17 - b8).

Transl.

Gerardi,

ed.

L.

QUAESTIO 1 410

415

420

425

addiscens aliquid novit, quia addiscens notitiam primorum principiorum ex nulla notitia praecedente eam acquirit—; alio modo proprie ad cognitionem conclusionum solum, quam acquirit secundum actum ex notitia principiorum praecedente, in qua latet secundum potentiam, ut infra patebit; et sic addiscens aliquid novit. | Ad septimum, quod «homo nihil percipit de re cognoscibili nisi idolum solum», dicendum quod percipere idolum rei contingit dupliciter:|uno modo tamquam obiectum cognitionis, — hoc modo verum est quod percipiens solum idolum rei non cognoscit rem, sicut videns | imaginem Herculis depictam in pariete (ex hoc non videt neque cognosicit Herculem)—; alio modo tamquam rationem cognoscendi; sic non est verum. Per solam enim speciem perceptam de re cognoscitur vere res, ut lapis vere videtur per solam speciem suam sensibilem receptam in oculo, et vere intelligitur per solam speciem suam intelligibilem receptam in intellectu. Sed dices forte quod illa species est sensibilis recepta a sensu, ergo cum

430

27

sit accidens

et

similitudo

solius

accidentis,

non

inducit

in

cognitionem eius quod quid est et substantiae rei. Ad quod dicendum quod, etsi intellectus recipit primo species intelligibiles rerum sensibilium et corporearum, ut sunt sensibiles, quas primo per illas species intelligit, secundario tamen sub illis speciebus sensibilium naturalis rationis investigatione concipit per se ipsam notitias rerum non sensibilium, ut sunt quidditates substantiarum et alia ABTK'P'T'W' 410 notitiam] notitia I' | 411 acquirit] acquirere sed in acquirit corr. I' | 413 latet] late K' | 414 patebit] videbitur BTK'P'T'W' | et...novit] Z. m. man. corr. A | 417 tamquam...modo?] oz. (hom.) sed i. m. W' | obiectum] ob- add. sed exp. K' | cognitionis] et add W' | 418 est] et sed exp. er est sup. lin. W' | percipiens] percipiendum I'W' | 419 imaginem Herculis] smu P' | Herculis] om. W' | 421 perceptam] acceptam K' | perceptam...422 speciem] om. (bom.) sed i. m. T' | cognoscitur] cognoscuntur T' cog- W' | 422 speciem] suam T' | speciem suam] iz! W' | suam] om. I | 423 oculo] et vere intelligitur per solam speciem suam sensibilem receptam in oculo add. sed va- cat sup. lin. W' | vere intelligitur] ideo (de/) intelligitur vere K' | 424 intelligibilem] intelligente sed in intelligibilem corr. T' | 425 est] om. K'P' | recepta] 4 m. man. corr. À | 427 eius] quidquid est add. sed del. K' | quid est] quidem P' | et] om W' | substantiae] scientiae(?) sed del. et substantiae 7. m. l' | 428 quod?] sup. in. l' | etsi] si T' | 429 sunt] zm T' | quas...430 intelligit] Z 7. man. corr. A | 431 concipit] percipit K'P' | ipsam] ipsas I'W' quas primo per illas species intelligit add. sed exp. A | 432 quidditates] rerum add. K'P' | et] sup. in. W 415 homo...416 solum] Cf. supra, p. 8,52-54.

Bad. 371

Pi 38 B'2»

28

ARTICULUS I

eiusdem modi,| quae proprias species non habent in intellectu. Et hoc est quod dicit AUGUSTINUS IX? De Trinitate cap.° 3°: «Ipsam vim qua per oculos cernimus, sive sint | radii, sive aliquid aliud, oculis cernere non

435

valemus, sed mente quaerimus, et si fieri potest, etiam hoc mente comprehendimus. W 2^

Scarp. 8*

Mens ergo ipsa, sicut corporearum rerum notitias per sensus corporis colligif,| sic incorporearum per se ipsam». Et appellat res corporeas ut sensibiles sunt, res

autem incorporeas quaecumque id quod sunt sensibilia non sunt, ut sunt mathematica et quidditates substantiarum, materia et | forma et huiusmodi quorum notitiam mens sub speciebus sensibilium ex naturali colligantia sensibilium ad insensibilia naturalis rationis industria colligit

440

quasi fodiendo sub ipsa specie a sensibili re ei praesentata, ad modum Scarp. 8?

Bad. 3A

quo ovis | naturali instinctu per species sensatas aestimat insensatas, ut imaginando vel videndo per speciem lupi sensibilem aestimat ipsum nocivum et inimicum, et ideo dicitur intelligere quasi ab «intus legere». |

Scarp. 8°

ABTK'P'T'W' 433 modi quae] quae modi sed signis inversionis additis transposuitT' | non] sup. lin. et i. m. W' | habent] contingit add W' | 435 per...cernimus] cernimus per oculos T' | sint] alii add. sed del. A | aliquid] om. l'(4 m)W' | 436 si] sic sed in si corr T' | 437 notitias| rerum add. sed exp. K' | 438 incorporearum] incorporeorum sed in incorporearum corr. T' | 439 id] illudI' | non] im. T' | sunt?] om. K'P' | sunt mathematica] iz». I' | 441 huiusmodi] huius BT'K'W' | speciebus sensibilium] sensibilibus speciebus K' | 442 sensibilium] sunt seu sed exp. et sensibilium 7. m. T' | 443 quasi] qui e vel quasi 7. m. 2^ man. W' | a] om. K'W' | re] rei I | 444 sensatas aestimat] oz. K' | 445 vel videndo] i m. man. corr À | lupi] Z #. T' | lupi sensibilem] zzz B' | aestimat] aestimata er aestimando sup. in. al. man. T' insensatas add. sed exp. I! | 446 quasi] quod quod et est sup. lin. W' | ab] x. m. B' 454 Ipsam...438 ipsam] AUGUST. De Tris, IX, c. 3, n. 3 (CC lat. 50, p. 296,13-18; PL 42, 963). | 444 ovis...446 inimicum] Cf. AVICENNA, De anima,

IV, 1 (ed. S. VAN RIET, pp. 6,79 - 7,88).

| 446 intus legere] Cf THOMAS DE

AQ., Quaest. disp. de veritate, q. 1, art. 12 (ed. Leon. XXII/1, p. 35,24-26); ID., Summa theol., II-II, q. 8, art. 1, resp. (ed. Leon., VIII, p. 66a).

445

QUAESTIO 2

29

QUAESTIO 2 UTRUM CONTINGAT HOMINEM ALIQUID SCIRE SINE DIVINA ILLUSTRATIONE Circa secundum arguitur quod non contingit hominem aliquid scire ex sola naturali industria sine speciali illustratione divina. Primo sic. IP «Ad» Corinthios III? dicit APOSTOLUS: «Non sumus sufficientes cogitare aliquid ex nobis quasi ex nobis, sed sufficientia nostra ex

10

15

Deo es. Non est autem perceptio veritatis nisi ex cognitione. Ergo sufficientia ad percipiendum veritatem non est nobis nisi ex Deo. Sed hoc non nisi illustratione speciali alicuius luminis divini, quia omne quod percipitur in lumine percipitur. Ergo etc. Secundo sic. Super illud I «Ad» Corinthios XII? «Nemo potest dicere "Dominus lesus! nisi in Spiritu Sancto», dicit AMBROSIUS: «Verum a quocumque dicatur a Spiritu Sancto est». Sed quicumque scit verum aliquod illud verbo mentis suae dicit. Ergo a Spiritu Sancto scit illud et dicit. Hoc autem non est sine speciali illustratione. Ergo etc. Tertio sic. I? Soliloquiorum dicit AUGUSTINUS: «Intelhigibihs est Deus, intelligibilia sunt et | isa disciplinarum spectamina, tamen plurimum differunt. Nam

20

Wg

terra visibilis est et lux, sed terra, nisi luce illustrata, videri non

potest. Ergo illa quae in disciplinis traduntur, quae quisque. verissima esse nulla | dubitatione concedit, credendum est non posse intelligi, nisi ab ako quasi suo sole illustrentur».| llle autem «alis quasi sol» non est nisi lux divina,

ABTKPTW 1 Utrum...2 illustratione] Cf supra, p. 4, 5-6. | 3 hominem] om. K'P' | 5 Primo] oz. W' | Apostolus] oz. K' sic add. B' | 7 autem] sup. Ln. W' | ex] om. BTK'P'TW | 8 sufficientia] nostra add. P' | nobis] oz. B' | 9 nisi] ex add. T | luminis] hominis I’ | luminis divini] zz! P' | 11 illud] o». AT' | XII] 14 sed in 13 mut. T' | 13 quocumque] aliquoque(?) sed del. et quocumque 7. zz l' | scit] sit A(et -c- sup. Zz.)I | 14 dicit2] dicitur et K' et add. P' homo add. sed del. T" | 17 intelligibilia] intellectiva I' | 18 differunt] differt l'K' | estet] zz» W' | lux] ser. sed in lucet mut. W' | 19 Ergo] et add. I'P'W' | 21 illustrentur] illustretur K'P' 5 Non...7 est] II Cor. IIL5. | 11 Nemo...12 Sancto] I Cor. XIL3. | 12 Verum...13 est] AMBROSIASTER, In Epistulas ad Corinthios, 1, c. 12 (CSEL 81.2, p. 132, 6-7; PL 17, 245B). | 16 Intelligibilis...21 illustrentur] AUGUST., Sod I, c8, n..15 (CSEL 89, pp..23,15 -:24,2; PL. 32, 81).

A 4n Scarp. 8^

30

Bad. 4^

ARTICULUSI

secundum quod dicit ibidem: «Quomodo in hoc sol tria quaedam het advertere, quod est, quod fulgeat, quod illuminet, ita et in illo secretissimo Deo taka | quaedam sunt, quod est, quod intelligit, quod cetera facit intelhigi». Exgo etc. Quarto

K' 4" p' 3%

Domini

in

sic.

Dicit

monte:

AUGUSTINUS «Omnis

libo

IP

De

25

sermone

| anima rationalis etiam cupiditate caecata,

cum cogitat et ratiocinatur,| quidquid in ea ratione verum est non est tribuendum ei, sed ipsi luci veritatis, a qua vel tenuiter tangitur». Illa autem lux non est nisi

specialis illustrationis divinae. Ergo etc. Quinto sic. AUGUSTINUS dicit XII’

Confessionum:

30

«Si ambo

videmus verum esse quod dicis, et ambo videmus verum esse quod dico, ubi, quaeso,

id videmus? Nec ego utique in te nec tu in me, sed ambo in ipsa quae supra mentes nostras est incommulabili veritate». Sed in illa nihil videmus nisi speciali divina illustratione, quia ipsa excedit limites naturae nostrae. Ergo etc. In contrarium arguitur primo sic. AUGUSTINUS dicit I? De

55

Academicis: «Quae ducit ad veritatem nulla via melius intelligitur quam diligens inquisitio veritati». Frustra autem esset inquisitio, nisi homo per

ipsam sine speciali divina illustratione ad eam posset attingere. Ergo etc. «Ones

Secundo sic. PHILOSOPHUS dicit in principio Metaphysicae: homines natura scire desiderant. Sed non desiderant natura, nisi

AB'TK'P'T'W 22 quaedam] 4 m. T' | 23 quodl] conf. sed in quod corr. B' | fulgeat] fulget K' | ita] oz. A | 24 quaedam] quae dicta W' | 25 libro] vel sed in libro corr. W' | 26 in monte] om. B' | etiam] in IW' | 27 et] ac K'P' | ratiocinatur] forze rationatur Al’ ratiocinat sed in ratiocinatur corr. W' | inea] oz. A | 28 ipsi luci] inv. IW' | luci lucis T' | tenuiter] tenuerit A | autem lux] #7 W' | 30 Confessionum] sunt sed exp. et Confessionum 7. m. W' | 31 dicis] dico W' |

dicis...quod?] om. (bom.) sed i m. T'

| et...videmus?] Z m. 34 man. W'

|

verum?...dico] oz. W' | 32 ego utique] zzz T' | 33 nisi] in add K' | 34 divina illustratione] zz! I'K'P'W' | naturae nostrae] zz». T | 35 contrarium] sic add.lY | 36 melius] om. K' | intelligitur] invenitur K'P' | 37 autem] aliter K' | per ipsam] hominem K' | 38 ad...posset] posset ad eam B' | posset attingere] Z m. A | 39 principio] primo I' | 40 nisi quod] iter. sed exp. T" 22 Quomodo...24 intelligi] Ibid (CSEL 89, p. 24,3-6; PL 32, 877).

| 26

Omnis...28 tangitur] ID., De Sermone Domini in monte, II, c. 9, n. 32 (CC lat. 35, p. 122,705-708; PL 34, 1283). | 30 Si...33 veritate] ID., Conf, XIT/e 2590065 (CC lat. 27, p. 235,33-36; CSEL 33, p. 336,2-6; PL 32, 840). | 36 Quae...37 veritatis] ID., Contra Acad. I, c. 5, n. 14 (CC lat. 29, p. 12, 34-36; CSEL 63.1-3, p. 15,7-8; ed. W. GREEN, p. 22,6-8). | 40 Omnmnes...desiderant!] ARIST., Metaph., 1, c. 1 (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 7, 3; 980a Ay A

eliam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 1, p. 115, 1).

40

QUAESTIO 2

31

quod per naturam scire possunt.| Ergo homines per naturam aliquid possunt scire. Ad tale autem non requiritur specialis illustratio divina. Ergo etc. |

«SOLUTIO» 45

50

23

Dicendum ad hoc quod omnium cognoscibilium se habentium | per ordinem, ita quod semper postremum natum est cognosci per praecedens, si cognitio primi illorum poterit attingi per intellectum ex puris naturalibus sine omni speciali illustratione divina, similiter et omnium posteriorum cognitio eodem modo poterit attingi. Si enim homo ex puris naturalibus sine omni speciali illustratione divina poterit attingere ad cognitionem primorum principiorum speculabilium, similiter et ex puris naturalibus sine omni speciali illustratione divina poterit attingere ad cognitionem omnium conclusionum sequentium post principia. Licet enim cognitio principiorum sit quaedam illustratio ad cognitionem conclusionum, si tamen ex puris naturalibus poterit homo

ad illam attingere,

non

dicitur illustratio

specialis

divina

in

cognoscendo per ipsa conclusiones Si autem in aliquibus cognoscibilibus ordinatis ad invicem primum illorum non poterit attingi ab homine ex putris naturalibus, sed solum ex speciali illustratione

ABTK'P'TW'

41 quod] om. K' | per?...aliquid] aliquid per naturam B' | per?...42 possunt] in textu et i. m. W' | 42 possunt scire] zzz I'K'P'W' ergo homines add. W' | 46 natum] habet I'W' | est] etiam I' | 48 speciali illustratione] zzz B'T' | divina] speciali divina add. A | 49 Si...50 homo] per intellectum sed exp. ef Si enim homo i m. T' | 50 illustratione] illustrat esse sed in illustratione corr. W' | 51 primorum...53 cognitionem] oz. (hom.) sed i. m. T' | principiorum] prin- K' | 52 speciali illustratione] illustratione speciali sed signis inversionis additis transposuit T' | illustraione] commune (?) add. P' | divina] om. T' | 53 conclusionum sequentium] zz K'P' | 54 quaedam] quidem I'W' | 56 homo...attingere) attingere homo ad illam I' | ad...attingere] attingere ad illam K'P' attingere illam W (cf. notam immediate praecedentem) | attingere] ad cognitionem omnium conclusionum sequentium post principia. Licet enim cognitio principiorum sit quaedam illustratio ad cognitionem conclusionum. Si tamen ex (4j. supra, ln. 53-55) add. sed va- cat sup. lin. T' | illustratio specialis] n» B' | 57 ipsa] ipsas T' | 58 poterit] potest P'

Scarp. 9*

Bad. 4*8

32

K' 4

ARTICULUS I

divina, neque similiter aliquid eorum quae sunt post, quia posteriora non cognoscuntur | nisi in ratione primi. Nunc autem proculdubio verum " est quod in aliquibus cognoscibilibus primum illorum non potest cognosci aut sciri ex puris naturalibus, sed solum ex speciali illustratione

60

divina, ut in illis quae per se et simpliciter sunt credibilia, et ideo in

W' Qvb

talibus simpliciter et absolute concedendum est quod non contingit hominem scire aliquid ex puris naturalibus, sed solum ex speciali illustratione divina, secundum quod hoc inferius determinabitur. Quidam autem hunc modum sciendi volunt extendere | ad omne

65

scibile, dicendo quod nullum verum contingit sciri ab homine ex puris

naturalibus sine speciali illustratione divina lumine aliquo supernaturali ju va

infuso. Et credunt hoc esse de mente

70

| AUGUSTINI in omnibus libris

suis, ubicumque tractat, quod quicumque verum videt in prima veritate sive in regulis aeternis sive in luce aeterna illud videt, secundum quod

À 4n

dicit XI’ De civitate Dei cap? 10°: «Non inconvenienter dicatur sic illuminari animam incorporea luce simblicis sapientiae Dei, sicut illuminatur aeris corpus luce corborea». Sic dicentes multum derogant dignitati et perfectioni intellectus creati. Cum enim cuilibet rei naturali perfectae in forma sua debetur aliqua actio sive | operatio propria naturalis et ex puris

ABTK'P'T'W' 60 divina] ut in illis quae per se et simpliciter sunt credibilia add. (homoeoceph., cf. infra, lin. 64) W' | aliquid] aliquod BTK'P' | 61 primi] sicut add. sed exp. W' | Nunc] Non I' | 63 sciri] nisi add. K' | 64 divina] secundum quod hoc inferius determinabitur.

Quidam

autem

hunc

modum

sciendi volunt extendere

ad

omne scibile, dicendo quod nullum verum contingit sciri ab homine add. (bomoeoceph., cf. infra lin. 67-69) sed va- cat sup. lin. A divinam sed in divina corr. W' | ut...67 divina] om. (hom.) sed sign. inser. im textu et i, m. B' | simpliciter] principaliter PP | 65 concedendum] credendum sed in concedendum corr. T' | 66 scire aliquid] zm. T' | 68 omne] omnem I' | 70 illustratione] ab aliquo homine add. sed del et exp. K' | lumine] lumen sed in lumine corr W' | supernatural] sunt natura puris naturalibus sed in supernaturali corn I' | 72 ubicumque. ..quicumque] ubicumque ef ubicumque tractat quod quicumque 7. m. W' | 73 regulis] relativis sed in regulis corr. P" | 74 cap.° 10°] om. A(é. m. man. corr)B'l'(sup. Zr)TW' | 75 incorporea] in corpore B' | 76 multum] infinitum K' | derogant] derogando I'W' multum add W' | 77 perfectae] perfectione T' perfectioni W' | forma sua] /z» K'P' | 78 debetur] debeatur K'P' | operatio] opera sed in operatio corr. W' 60 posteriora...61 primi] Cf ID., Mezaph., II, c. 1 (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 41, 7-8; Iunt., VIII, £ 36vG-H; 995a 27-30). | 74 Non...76 corporea] AUGUST., De d» Dei, XI, c. 10 (CC lat. 48, p. 331,61-63;

CSEL 40.1-2, p. 527,23-25; PL 41, 326).

13

QUAESTIO 2

33

naturalibus per quam potest attingere bonum sibi naturale, ut patet in 80

omnibus aliis rebus naturalibus, secundum quod dicit DAMASCENUS II?

85

Sententiarum: «Quorum naturae sunt differentes, borum et operationes differentes;| impossibile enim est substantiam expertam esse naturali operatione» et lbro De duplici natura et voluntate Christi, cap. 4°: «Impossibile | est nafuram constitui extra eas quae secundum ipsam naturales proprietates veluti vitale rationale voluntarium. Qui enim non ratiocinatur non est homo, non factus est enim homo non ratiocinans sive bene sive male», cum ergo «scire et intelligere maxime sit propria operatio intellectus», ut dicitur in I De anima, si scire non | posset ei contingere ex puris naturalibus, neque ulla operatio omnino; et sic quoad hoc esset inferior

90

omnibus

Scarp. 9^

p' 2:

creaturis, quod est inconveniens; secundum enim quod dicit

PHILOSOPHUS Il? Caeli et mundi: «res bona completa integra bonitate non indiget operatione aliqua qua sit bona», et est causa prima omnium, a qua omnis res alia recipit suam bonitatem; et ideo eget propria operatione per quam moveatur in ipsam, ut divino esse illius participet secundum

|

ABTKP'TW 79 quam] quem K'P' | 80 aliis rebus] im». I'K'P'W' | secundum...86 male] oz. A | Damascenus Datum I | II I ATK'PTW | 81 Sententiarum] suarum cap. VI add. B' | horum et] zz I'W' | operationes] operantes sed in operationes corr. W' | 82 expertam] expartem I'P' | naturali] in add. sed exp. W' | et...83 duplici] et vel deduci sed exp. et et libro De duplici zm W' | 83 Christi] oz. W' | cap.? 4°] oz. B'T'(4 m.) | 84 est] sup. in. T' | constitui] constituit Z #. constitui cor. T' | 86 non?] om. K' enim add. sup. lin. B' | enim] ser. sed del B | sive bene] zer W' | 87 maxime sit] zz T' | maxime...propria] propria sit K'P' | 88 I9] principio T | si] ergo add. sed exp. A | posset] sed add. sed exp. A | 89 neque. ..esset] ier. ef ci contingere ex puris naturalibus add. (homoeoceph.) sed va- cat sup. in. 'T' | 90 enim] om. À | 911I9] in I° KP | bona] bene A | completa integra] integra completa sed signis inversionis additis transbosuit T' | integra] veritate scr. sed exp. K' | 93 alia] et sed exp. et alia Z m. W' | recipit suam] inv K'P' | 94 ut...participet] in divino quo illius ens potest sed exp. et ut participet illius esse divino 7 m W' | participet] perciperet T' esse ef participet 2. m. l' | secundum] rem secundum add T 81 Quorum...82 operatione] IDANNES DAMASC., De fide orthodoxa, I, c. 57, n. 1,

(versio Burgundionis, ed. E. BUYTAERT, p. 142,8-10).

| 84 Impossibile...86

male] ID., De duabus in Christo voluntatibus, c. 4 (ed. D. ERASMUS, p. 49; P305;

134C-D). | 87 scire... intellectus] ARIST., De an., I, c. 1 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 11, 68; 403a 7-8). | 91 res...92 bona] ID., De caelo,

II, c. 12 (in ALBERTI MAGNI

Comm., ed. P. HOSSFELD, p. 172, 82-83 et 173,

67-68; 292a 22-23 et 292b 4-5).

| 94 ut...96 naturam] ID., De an., IL, c. 4 (in

ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 83, 65-66; 415a 29 - b 2); of ANON.

Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 6, p. 179, 57).

K'5"

34

ARTICULUS I

quod potest. Omnia enim lud appetunt, ef causa illius 42777 quaecumque

I3"

agunt secundum naturam. Forte dicetur hic pro opinione praedicta: «Bene verum est quod intelligere verum et scire est propria et naturalis operatio intellectus et animae humanae per quam bonitatem suam acquitit, sed ad illam eget speciali illustratione propter actus illius eminentiam et dignitatem, cum tamen cetera agant actiones suas ex puris naturalibus. Hoc enim est propter illarum actionum imperfectionem,| et non est inconveniens quod res una indigeat pluribus ad agendum actionem perfectiorem, cum res alia indigeat paucioribus ad agendum actionem imperfectiorem». Hoc dicere omnino est inconveniens et multum derogat dignitati animae rationalis. Si enim aliae res inferiores ex putris naturalibus possint in aliquam — operationem — naturae suae correspondentem et proportionalem, inconveniens est hoc denegare animae rationali, ut licet non possit ex puris naturalibus in eminentem operationem naturam suam excedentem, quin possit in aliquam operationem naturae suae congruentem et proportionalem. Multum enim est inconveniens ut Deus animam humanam fecerit inter naturales res et sibi non praeparaverit instrumenta naturalia quibus poterit in operationem aliquam

naturalem

sibi debitam,

cum

illa praeparaverit

ABTK'P'T'W'

95 agunt] agit I! | 97 est] om. I'(sup. in.)W' | 98 etl] est I' | 99 per quam] i 7.'lT | eget speciali] zz» A | 100 illius] evidentiam add. sed del K' | 101 agant] agent I agunt K' | actiones] affectiones K' | est] om. B''K'P'T'W' | 102 illarum...105 actionem] post actionem I' | actionum] actionem P om. I' | 103 pluribus] ser. e paucioribus sup. Zz. I' | 106 possint] possunt W' | 108 inconveniens] hic add. P' | hoc] om. A hic K'T'(cf. notam immediate praecedentem) | denegare] derogare P' | 109 eminentem operationem] inv K'P' | 110 aliquam] aliquem I' | 111 inconveniens] conf. sed exp. ef inconveniens u. zz. W' | 112 naturales res] inv I'K'P'W' | 114 illa] ilam T' | 115 minus] unus sed del. et minus sp. in. ' | operatur frustra] inn A | 116 deficit] deficiat AT' | sibi] suis I' | 117 aut] vel A

101 Hoc...104 imperfectiorem] Cf. ID., De caelo, II, c. 12 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. P. HOSSFELD, p. 173,61-75; 292a 28 - b 13); of ANON. Auct. Arist. | 115 Multo...116 necessariis] Cf. ID., op. cit, I,

c. 4 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. P. HOSSFELD, p. 26, 69-70; 271a 35); tf

eliam ANON., Act. Arist. (ed. J. HAMESSE, 3, p. 161, 18).

100

105

110

alis rebus

inferioribus. Multo enim minus Deus quam natura aliquid operatur frustra aut deficit alicui rei in sibi necessariis. Operatio autem animae humanae proptia naturalis non est alia quam scire aut cognoscere.

(ed. J. HAMESSE, 3, p. 164, 67).

95

115

QUAESTIO 2

120

125

Absolute | ergo concedere oportet quod homo per suam animam absque omni speciali divina illustratione potest aliqua scire aut cognoscere, et hoc ex puris naturalibus. Contrarium enim dicere multum derogat dignitati animae et humanae naturae. Dico autem ‘ex puris naturalibus! non excludendo | generalem influentiam primi intelligentis, quod est primum agens in omni actione intellectuali et cognitiva, sicut primum movens movet in omni motu cuiuslibet rei naturalis Nec impedit illa influentia generalis adiuvans ad cognoscendum quin cognitio illa dicatur fieri ex puris naturalibus. Quia enim homo in cognoscendo quaecumque cognoscit naturaliter habet sibi assistentem

130

135

35

illam

influentiam,

idcirco

dicendum

est

quod

ETE 3b

Scarp. 10*

ad

cognoscendum omnia alia posteriora, ad quae per illam attingit, ex puris naturalibus attingit. Si ergo large accipiamus scire | ad omnem certam notitiam rei, ut comprehendat etiam cognitionem sensitivam, sicut dictum est in quaestione praecedenti, quantum est ex parte sensus et cognitionis sensitivae, patet quod simpliciter et absolute dicendum est quod contingit aliquid scire et cognoscere certa cognitione sensitiva, ut ostensum est in quaestione praecedenti, et hoc ex puris naturalibus,

K'5*

quod pertinet ad istam quaestionem, et hoc ideo, quoniam sensibilia sensuum prima quadam necessitate naturali immutant sensus et per illa 140

etiam naturali necessitate immutant sensus, tam exteriores quam interiores, omnia sensibilia posteriora. | Quantum | autem est ex parte intellectus et cognitionis intellectivae, cuius cognoscere proprie dicitur scire, distinguendum est. Quamquam

enim

secundum

AUGUSTINUM

83

Quaestionibus

ABTKPTW

121 derogat] erogat sed in derogat corr. T' | 123 et] in TW' | 125 adiuvans] om. P' | 127 homo] Z m. man. corr. À | 128 influentiam] primi intelligentis add. K'P' | est] erit B' | 131 certam notitiam] zz K' | rei] 4 m. T' | 133 et] om. K'P'(sup. An)W' | 134 est] om W | 135 et] om W | 136 est] om W | praecedenti] praecedenti B' | puris] ipsis K' | 138 prima quadam] praeter quem sed del. ef principaliter quadam 7. m. W' | necessitate natural] zz» I'W' | et...illa] zer. sed exp. À | et...139 sensus] oz. (hom.) sed i. m. B'(sed -tate naturali immutant abcissum)T' | illa] illam K'P' | 139 naturali necessitate] n» I'K'P'W' | tam...140 interiores] et tam exteriores sed exp. ef tam exteriores quam interiores 3. m. W' | 142 proprie dicitur] zzz I'W'

133 quaestione praecedenti] Cf. supra, art. 1, q. 1, p. 10,93-99. praecedenti] Ibid.

| 136 quaestione

Bad. 47°

pis

36

ARTICULUS I

«nihil scitur nisi verum», aliud tamen est scire de creatura id quod verum

A4

est in ea, et aliud est scire eius veritatem, ut alia sit cognitio qua cognoscitur res, alia qua cognoscitur veritas eius. Omnis enim virtus cognoscitiva per suam notitiam apprehendens rem, | sicut habet esse in se extra cognoscentem, apprehendit quod verum est in ea, sed non per hoc apprehendit eius veritatem. Sensus enim etiam in brutis bene apprehendit | de re quod verum est in ea, ut verum hominem, verum lignum, verum lapidem, et maxime proprium obiectum, «circa quod de

145

150

necessitate est verus», sed tamen nullius rei veritatem apprehendit sive

cognoscit; propter quod de nullo potest iudicare quid sit in rei veritate, ut de homine quod sit verus homo, vel de colore quod sit verus color. Cognitione igitur intellectiva de re creata duplex potest haberi cognitio: una qua praecise scitur sive cognoscitur simplici intelligentia id quod res est; alia qua scitur et cognoscitur intelligentia componente et dividente veritas ipsius rei. In prima cognitione intellectus noster omnino sequitur sensum, nec est aliquid conceptum in intellectu quod non erat prius in sensu. Et ideo talis intellectus in quantum huiusmodi bene potest esse verus

ABTK'P'T'W' 144 scitur] sicatur K'P' | tamen est] inu A | creatura] occatura l' | 145 eius] verum verum add. sed del K' | 146 alia...cognoscitur?] i m. W' | 147 notitiam] motivam W' | sicut] sicuti B'I'K'P'T' est add. sed exp. K' | in se] om. B' | 148 se] re T | non] om. K'P'(sed i. m. et inser. post hoc) | 150 re] etiam add. sed exp. B' | hominem] est add. sed exp. W' | 152 est] eius l' | 153 sit] sint P' sunt K' | veritate] quod sit add. sed exp. B' | 154 colore] calore T' | color] calor T' | 155 duplex potest] inv T' | duplex...haberi] potest haberi duplex K'P' | 156 cognitio] Z zz man. corr. À | scitur] scit P' | simplici intelligentia] simplicti intellectia sed exp. ef simplici intelligentia Z m W' | intelligentia] intellectiva I' | id] ad K' | 157 qua] quae sed in qua corr. W' | intelligentia] intellectiva I'W'(sed in intelligentia corr) | 158 rei] om K' | 159 cognitione] cognoscet I'(sed del. ef cognitione À m.)W'(sed in cognitione corr) | noster] unum K' | 161 talis intellectus] 2 I' | huiusmodi] huius l'K'W'

144 nihil...verum!] Cf AUGUST., De din quaest. 83, q. 1 (CC lat. 44A, pH.6sPL 40, 11); of supra, art. 1, q. 1, pp. 5,15 - 6,19. | 151 circa...152 verus] Cf. ARIST., De an., IL, c. 6 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 102, 75; 418a

11-15) e ID., op. ait., III, c. 3 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 170, 86-87; 427b 11-12); of etiam ibid. (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 175, 82-83; 428b 14 - 29a 1). | 155 Cognitione...158 rei] CFADS op. cit. III, c. 6 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 207, 54-57; 430a

26 -b 1). | 160 nec...sensu] Cf THOMAS DE AQ., Quaest. disput. de veritate, q. 2,

art. 3, art. 19 e/ ad 19" (ed. Leon., XXII/1, pp. 49,147-148 er 55,534-535).

155

160

QUAESTIO 2

165

37

concipiendo sive cognoscendo rem sicuti est, quemadmodum et sensus quem sequitur, licet non concipiat vel intelligat ipsam veritatem rei certo iudicio percipiendo | de ipsa quid sit, |ut quod sit verus homo vel verus color.

Scarp. 10° T" 3»

Cuius duplex est ratio, una ex parte ipsius intellectus, alia vero ex

170

175

180

parte intelligibilis. Ex parte intellectus ratio est quia intellectus veritatem non concipit simplici intelligentia, sed solum «compositione et divisione», |ut | vult PHILOSOPHUS VI? Metaphysicae et ut inferius habebit declarari. Unde sicut sensus dicitur verus comprehendendo rem sicuti est, non autem comprehendendo eius veritatem, sic et simplex intelligentia sequens sensum verum vera dicitur, comprehendendo rem sicuti est, non autem comprehendendo eius veritatem. Ex parte autem intelligibilis ratio est quod alia est intentio rei qua est id quod est et alia qua dicitur vera, licet simul sunt in quacumque re et convertuntur sibi invicem, quia omne ens est verum et e converso. Ut enim dicit prima propositio De Causis, @rma rerum creaturarum est esse». Et ideo prima intentio comprehensibilis per intellectum est ratio entis, quam contingit intelligere absque eo quod ulla alia intentio circa ens intelligatur, quia nullam aliarum includit in se et ipsa in omnibus aliis includitur. Quamquam enim intentio entis non intelligitur nisi sub ratione veri, quod est per se obiectum intellectus, non tamen verum in

eo quod est ratio intelligendi ens est obiectum intellectus, sicut est ens.

ABTK'P'T'W'

162 sive] non sed exp. et sive i. m. T' | 163 vel] nihil sed exp. ef vel sup. lin. V | 165 color] calor T' | 166 duplex] conf. er duplex i. m. 2^ man. W' | parte] 2. m. A | ipsius] om T | vero] i T | 167 parte?] iter. sed exp. K'° | 168 intelligentia] intellectiva I' | 169 Philosophus] in add I'W' | et] om. T | 170 sicut] sic I'W'(sed in sicut corr) | 171 eius veritatem] inn T | et] est T' | simplex] simpli sed in simplex corr. W' simpliciter K' | 172 intelligentia) intellectiva I'W'(sed in intelligentia corr) | sensum verum] imu K' | 173 eius) carius sc. W' | 174 quod] quia P' | 175 sunt] ser. sed in sint mut. W' | quacumque] quocumque T' | 179 ulla] nulla IT’ | circa ens] sır. ef extra ens 1. m. 3° man. W' | 180 intelligatur] intelligantur l'K' | quia] quod I' | aliarum] aliorum sed in aliarum corr. T' | 181 non] in add. W' | 182 quod] sed exp. et quid ens Z #. P' | 183 obiectum] clarius ser. W' 168 compositione...divisione] ARIST., Metaph., VI, c. 4 (Iransl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 121, 20-21; Iunt., VIII, £. 151vL; 1027 917-19), 29 2169

ut...170 declarari] Cf infra, p. 39,212-220. | 177 prima?...178 esse] ANON., Liber de causis, prop. IV, 37 (ed. A. PATTIN, p. 54).

T 4» K' 5"

38

Bad. 42

ARTICULUS I

Ratio enim veri est ratio intelligibilitatis in quocumque, obiectum tamen est verum ens vel verum bonum, et sic de aliis rerum intentionibus.| Unde quia intentio entis in omnibus aliis rerum intentionibus includitur, tam universalibus quam particularibus — quod enim non est ens nihil est —,

ideo vult COMMENTATOR

super primam propositionem

De

causis «quod esse vehementioris est adhaerentiae cum re quam» alae intentiones quae sunt in ea. Post intentionem autem entis proximiores sunt in re illae intentiones Bad. 52

diversimode

universales

quae

et secundum

sunt

ordinem,

unum,

verum,

quoniam

bonum,

quaelibet

185

et

hoc

| res

sub

190

intentione entis existens tripliciter potest considerari. Primo in quantum

habet esse determinatum in natura sua, quo per formam suam est in se

195

indivisa et a quolibet alio divisa. Sic convenit ei intentio unius: in eo

enim quaelibet res est una quo in se est indivisa formaliter et a quolibet alio divisa. «Unum enim», ut dicit PHILOSOPHUS III?»

Pt 4" B' 2"

Metaphysicae,

«est aliquid per se existens solitarium». Secundo in quantum in esse suo | habet quod de ea exemplar ad quod est repraesentat. Sic convenit intentio veri: in tantum enim vera est | quaecumque res, in quantum in se continet quod exemplar eius repraesentat. Tertio autem in quantum congruit suo fini ad quem est. Sic convenit ei intentio boni: in tantum enim quaelibet res est bona, in quantum respicit finem, qui bonus est.

ABTK'P'T'W'

184 intelligibilitatis] intelligentis K' | | quocumque] quacumque sed in quocumque corr. W | obiectum tamen] zz» A | 185 et] o». I' | 186 aliis] aliquis I'W'(sed in aliis corr) | intentionibus] Unde quia intentio add. sed va-cat sup. lin. W' | 190 ea] conf. sed del. et ea i. m. W' | 191 Post] Ponit sed del. et Post im.l | 192 verum] et add. I'W' | 193 diversimode] sup. lin. A(cf motam immediate sequentem) | —diversimode...194 tripliciter] 4 m. man. corr A | quoniam] quem W' | 194 entis] sup. iin. A(d. notam praecedentem) | |tripliciter] dupliciter K' | 195 in natura] zz! W' | 196 divisa] et add. I'W' | convenit] contingit P' | 197 res est] 2m W' | indivisa] divisa e in- i zz. A divisa ef insup. lin. P" | 198 alio] om K' | divisa] diversa I'P'W' | 199 solitarium] solicitarium sed in solitarium corr. P' | in2] sup. fin. B' | 200 ad] et W' | convenit] contingit P' communit sed exp. ef convenit im W' | 203 congruit] congravit sed in congruit mut. T' contingit W' | ad quem] in quantum T' | quem] quam I' | convenit] contingit P'W' | in tantum] intentio sed in in tantum corr. T' | 204 est?] om. P'

189 quod...190 ea] ID., op. at, prop. I, 15 (ed. A. PATTIN, p. 49).

1198

Unum...199 solitarium] ARIST., Meraph., III, c. 4 (Iunt., VIII, £ 57rF; 1001 b 1

-4).

200

QUAESTIO 2 205

39

Quia igitur verum dicit intentionem rei in respectu ad suum exemplar, quae non est | prima, sed secundaria, ens autem dicit intentionem rei primam et | absolutam, id quod est ens et verum in re bene potest

Scarp. 11*

Kuss

apprehendi ab intellectu absque hoc quod intentio veritatis eius ab ipso 210

219

220

225

apprehendatur. Intentio | enim veritatis in re apprehendi non potest nisi apprehendendo conformitatem eius ad suum exemplar; intentio vero entis apprehenditur in re absoluta sine omni tali respectu. In cognitione autem secunda, qua scitur sive cognoscitur veritas

A 4%

ipsius rei, sine qua non est hominis cognitio perfecta de re, cognitio et iudicium intellectus omnino excedunt cognitionem et iudicium sensus, quia, ut dictum est, intellectus veritatem rei non cognoscit nisi

componendo et dividendo, quod non potest facere sensus, et ideo talis intellectus potest cognoscere de re quod non potest cognoscere sensus, neque etiam intellectus qui est simplicium intelligentia,| quod est certo iudicio apprehendere de re quod in rei veritate sit tale vel tale, ut verus homo vel verus color et huiusmodi. De isto ergo modo sciendi et cognoscendi aliquid per intellectum quo scitur vetitas rei, quod est proprie scire, utrum ex puris naturalibus possit homo scire aliquid sine omni speciali illustratione | divina, adhuc restat dubitatio. | Et est dicendum quod, cum, ut dictum est iam, veritas rei non

ABTK'P'TW' 205 Quia] Qui B' | respectu] eius sed del. et respectu À m. l' | 206 autem] enim IW' | 207 primam] in respectu ad suum exempar add. sed exp. B' | 208 hoc] om. A(i. m. man. corr)B' | intentio] enim add. sed exp. W' | ab?] ipsa add. sed exp. | 209 apprehendatur] apprehendetur P' | enim] om T' | 211 K' apprehenditur] apprehenderet I' | absoluta] absolute B'T' | sine] sup. in. W' | omni] oz. AT' | 212 qua] quae sed in qua corr. W' | scitur] scitus sed zz scitur corr. T' | cognoscitur] consignatur sed in cognoscitur corr. T'W' | 213 ipsius tei] iz) K' | 214 excedunt] excedit I'K' | 215 cognoscit] im. T' | 217

cognoscerel] consignare sed exp. et cognoscere i m. T'

| cognoscere?]

consignare sed in cognoscere vorr. T' | 219 veritate] iter. sed exp. K' | 220 color] calor T' | huiusmodi] huius B'I'K'T'W' | 221 ergo] igitur BTK' | 225 ut] om. A | iam] quod add. i. m. A(man. corr)!’

| intellectus...216 215 ut...est] Cf. supra, p. 36, 157-158 et p. 37,166-170. dividendo] Cf ID., De interpret., c. 1 (Trans. Boethii, ed. L. MINIO-PALUELLO, p. 5.14-15; 16a 12-13); of etiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 32, p. 3052); of. etiam ARIST., Metaph., VI, c. 4 (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p.

121,20-21; Iunt., VIII, £. 151vL; 1027b 17-19). bp. 36,155 - 39,220.

| 225 dictum...iam] Cf. supra,

4

T 4» Bad. 5

40

ARTICULUS I

potest cognosci nisi ex cognitione conformitatis rei cognitae ad suum exemplar, quia, secundum quod dicit AUGUSTINUS De vera religione: «vera in lantum vera sunt in quantum principals unius. similia sunt», et ANSELMUS

De

veritate:

«veritas est rei conformitas

ad

suum exemplar | verissimum», et ibidem «quod est vere est, in quantum est, quod ibi est, secundum quod duplex est exemplar rei, dupliciter ad duplex

exemplar

veritas

rei habet

ab homine

cognosci

Est enim,

secundum quod vult PLATO in I? Timaei, duplex exemplar: «quoddam factum atque elaboratum, quoddam perpetuum atque immutabilen. Primum exemplar rei est species eius existens apud animam universalis, per quam acquirit notitiam omnium suppositorum eius, et est causata a re. Secundum exemplar est ars divina continens omnium rerum ideales rationes, ad quod PLATO dicit «Deum mundum instituisse», sicut artifex ad exemplar artis in mente sua facit domum, non autem ad primum. Aspiciendo igitur ad exemplar primum, sciendum quod homo potest

dupliciter

descriptum

extra

aspicere:

uno

cognoscentem,

modo

ut

ad

ut aspiciendo

obiectum

imaginem

cognitum

hominis

ABTKTP'TW

226 cognitione] consignatione sed in cognitione corr. T' | 228 unius] unus sed del. et unius Z m. T similia(?) add. sed del K' | 229 Anselmus] autem sed exp. et Anselmus z 7. T' | veritate] 7? cap.° add. K'P' | conformitas] conformitatis sed in conformitas corr. W' | 230 ibidem] aliidem sed in ibidem corr. T' ne add. sed exp. W' | vere est] verum sed exp. et vere est sup. in. W' | 231 duplex] dicit sed exp. et duplex Z m. W' | dupliciter] oz. A duplex T' | ad] i m. man. corr. A aliquid I'W' | 232 duplex] dupli sed in duplex corr, B' | veritas] quidditas K' | 233 duplex exemplar] oz K'P' | 234 perpetuum] proprium speciem sed del. et perpetuum Z m W' | 235 existens...universalis] apud animam universalis existens I'W' universalis existens apud animam K'P' | 236 causata] tanta P' | 239 autem] quo K'P'Z m. T' | 240 quod homo] zzz I | 241 ad] om. B' | 242 extra] apud K' | cognoscentem] cognoscilibitatem K' cogitationem I'W'(sed in cognoscentem corr.) 228 veral...229

sunt] AUGUST.,

231,22-24; PL 34, 152).

De vera religione, c. 36, n. 66 (CC lat. 32, p.

| 229 veritas...230 verissimum] Cf ANSELMUS, De

veritate, c. 11 (ed. F. SCHMITT, p. 191,19-20; PL 158, 480A); of THOMAS DE AQ., Quaest. disput. de veritate, q. 1, art. 1, (ed. Leon., 22/1, p. 6, 170-200: “Anselmus in

libro De veritate “veritas est rectitudo sola mente perceptibilis” — rectitudo enim ista secundum adaequationem quandam dicitur....”). | 230 quod...231 estl] Cf. ANSELMUS, De veritate, c. 7 (ed. F. SCHMITT, p. 185,15; PL 158, 475B). |

234 quoddaml...immutabile] PLATO, Tim. 28C (Ttansl. CALCIDII, ed. PH.

WASZINK,

p. 21,14-15).

|

238 Deum...instituisse]

CALCIDII, ed. J. H. WASZINK, p. 21,20).

230

Ibid, 29A

(Transl.

233

240

QUAESTIO 2

245

250

41

depictam in pariete ad cognoscendum hominem; alio modo ut ad rationem cognoscendi descriptam | in cognoscente, secundum quod species sensibilium describuntur in sensu et species intelligibilium in intellectu. Primo modo impossibile est cognoscere veritatem | rei aspiciendo ad suum exemplar, sed solum contingit de ea habere imaginariam apprehensionem, qualem sibi potuit formasse fortuito ipsa imaginativa virtus. Unde miraretur homo, si homo cuius est illa imago, quem numquam viderat, sibi occurreret, ut dicit AUGUSTINUS VIII? De Trinitate cap? 5°. Per illam etiam imaginatiam apprehensionem acceptam de imagine depicta, si nominaretur ei ille cuius erat imago, posset devenire ad iudicandum aestimative de illo cuius esset imago, si ei

Scarp. 11^

occurreret, et tunc primo ex ipsa re visa in proptia forma eius veritatem 255

260

cognoscere et per ipsam de eius imagine, si esset vera imago ei cotrespondens, iudicare. Et per hunc modum | legitur regina Candacis habuisse imaginem Alexandri regis depictam apud se priusquam eum umquam viderat, et eum cognovisse statim cum eum vidit, licet se alium fuisse simulasset. Secundo igitur modo, scilicet aspiciendo ad exemplar acceptum ab ABTKP'TW 243 depictam] de materia sed del. et depictam i. m. W' | ad?] sup. lin. A | 244 descriptam] descriptum B'T | cognoscente] cognosnente sed in cognoscente corr B' | 248 imaginariam] imaginationem et(sup. Un. al man) T | apprehensionem] comprehensionem T' | 249 imaginativa] imagina sed in imaginativa corr. W' | Unde] unum sed in unde corr. W' | miraretur] minaretur sed in miraretur corr. W' | est illa] zz» I'T' | illa] om. B' est add. sed exp. W' | 250 quem] quae T' | quem...occurreret] sibi occurreret quam nunquam viderat K'P' | ut] oz. B' | 251 illam] oz. B' | 252 imagine] imaginatione T | 253 ad. ..aestimative] sor. sed signis inversionis additis transposuit T' aestimative ad iudicandum A ad iudicandum aestimationem P' ad iudicandum aestimatione K' | esset] erat T' | imago] primo sed exp. et imago 7. m. W' | ei occurreret] zn rh | 255 cognoscere] agnosceret I'(sed in | 254 veritatem] cognitione W' cognoscere corr:)K'(sed -t exp.) | imagine] imaginatione B'I'W' sed add. W' | 256 Et] om. A(sup. in)I'K'P'T'W' | legitur] quod add. sed exp. B' | Candacis] Candeacis I' Candens sed in Candacis corr. W' | 257 habuisse] habuisset sed in habuisse corr. B' habere K' | regis] om. I'(; m)K'P'W' | 258 cognovisse] cognovit sed in cognovisse corr. (4 m.) T' cognovisset sed in cognovisse corr. B' | eum2] oz. W' | vidit] viderat B'I'P'T'W' videret K' | 259 simulasset] simularet BTKP'TW 249 miraretur...250 occurreret] Cf AUGUST., De Triz., VIII, c. 5, n. 7 (CC lat. 50, pp. 276,1 -277,36; PL 42, 952). | 256 regina...259 simulasset] Cf ANON.,

Historia Alexandri Magni (Historia de Preliis) $ 109 (Rezension J^, ed. A. HILKA R. GROSSMANN, pp. 134, 25 - 136,54).

P' 4®

42

ARTICULUS I

ipsa re ut ad rationem cognoscendi in ipso cognoscente, bene potest aliquo modo veritas ipsius rei cognosci formando conceptum mentis de re conformem illi exemplari. Et per hunc modum posuit ARISTOTELES scientiam rerum et veritatis cognitionem acquiri ab homine ex puris naturalibus et de rebus naturalibus transmutabilibus, et tale exemplar

265

acquiti ex rebus per sensum tamquam primum principium artis et scientiae, secundum quod dicit in principio Metaphysicae: «Fit autem ars, cum ex multis experimento intellectis una fit universalis de similibus A

5ra

T 4

acebíio», et in Il?

Posteriorum:

«Ex sensu | quidem fit memoria, ex

memoria autem multotiens facta experimentum, ex experimento autem universali existente in anima | uno praeter multa, illud est artis princibium et scientiae».

Cui concordat illud quod dicit AUGUSTINUS

XI° De

270

Trinitate

cap.? 4°: «Detracta specie corporis quae corporaliter sentitur, remanet in memoria

Bad. 5YE K' 6"

similitudo eius, qua rursus voluntas convertit aciem mentis ut inde formetur intrinsecus sicut ex corpore obiecto sensibili extrinsecus formabatur». Inde, ut dicit libro VIII? cap.? 5°, «Secundum generales aut speciales | rerum nofzifia» vel natura insitas vel experientia collectas | de eis quae non vidimus «cogitamus». Unde per universalem notitiam quam in nobis habemus

ABTK'P'T'W' 261 re] om. AG. m. man. corr)B' (sup. En.) (sup. in.)K'P'T'W' | in...cognoscente] om. W' | 263 exemplari] exemplaris K' | hunc] oz. l' | 264 cognitionem] cognoscet I'W'(sed in cognitionem corr) | 265 etl] etiam I'T' |

etl...naturalibus?] ow. sed (abscisum)-bus naturalibus (transmutabilibus sed in

naturalibus corr) i m. B' | 268 autem] ifr. T' | universalis] et add A | 269 Posteriorum] posterius sed in Posteriorum corr, W' quod add. K' | quidem] quod P'T"(sed exp. er quidem 7. mm.) oz. K' | fit] sit AK'P'T'W' | 270 ex] om. AT' | universali] naturali(?) sed del et universali à m.I' | 271 illud] id I' quod add. P' | artis] et add. sed exp. A | 272 Cui] clarius ser. W' | 273 cap. 49] om. A(i. m. man. corr.)B'l'(red cap.° 3° À m.; ef. motam immediate sequentem) YNV | 4°] 3° K'P' | corporis] correctionis sed in corporis corr. W' | sentitur] senturi sed in sentitur corr. W' | 275 Inde] om. W' | 276 VIII] IV» I'W' secundum add. sed exp. B' | cap.° 5°] om. A(i. m. man. corr)\'(i. m)T'W' | aut] aliut sed in aut corr. W' | rerum notitias] zz? B' | 277 non] videmus add. sed del. K' 267

Fit...269

acceptio]

ARIST.,

Metaph,

I, c.

1 (Transl.

Anon.,

ed.

G.

VUILLEMIN-DIEM, p. 7, 21-22; 981a 6-7). | 269 Ex...271 scientiae] ID., Anal

post. II, c. 19 (Transl. Iacobi, ed. L. MINIO-PALUELLO-B.G.

DOD, p. 105,18 -

106,5(ad Lir); Transl. Gerardi, ed. L. MINIO-PALUELLO, p. 280, 20-29; 100a 3-9); df. etiam ANON, Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 35, p. 321, 120). n 279

Detracta...275 formabatur] AUGUST., De Trin., XI, c. 3, n. 6 (CC lat. 50, pp.

339,161 - 340,165; PL 42, 988). | 276 Secundum...278 cogitamus] ID., op. cit. VII, c. 5, n. 7 (CC lat. 50, p. 277,26-28; PI;42; 952).

215

QUAESTIO 2

43

acquisitam de diversis speciebus animalis | cognoscimus de qualibet re 280

I' 4

quae nobis occurrit an sit animal an non, et per specialem notitiam asini

cognoscimus de quolibet quod nobis occurrit an sit asinus an non. Sed quod per tale exemplar acquisitum in nobis habeatur a nobis certa omnino et infallibilis notitia veritatis, hoc omnino est impossibile

ttiplici ratione, quarum prima sumitur ex parte rei de qua exemplar 285

290

295

huiusmodi abstractum est, secunda ex parte animae in qua huiusmodi

exemplar susceptum est, tertia ex parte ipsius exemplatis quod a re in anima susceptum est. Prima | ratio est quod exemplar tale, eo quod abstractum est a re transmutabili, necesse habet aliquam rationem transmutabilis. Unde quia res naturales magis sunt mutabiles quam mathematicae, ideo posuit PHILOSOPHUS maiorem haberi certitudinem scientiae de rebus mathematicis quam de naturalibus per species earum universales, et hoc non nisi propter specierum ipsarum existentium apud animam transmutabilitatem. Unde hanc causam incertitudinis scientiae rerum naturalium ex sensibilibus acceptam AUGUSTINUS, pertractans 83 Quaestionum q. 9%, dicit quod «a sensibilibus corporis non est expetenda sincera verita», et quod «saluberrime admonemur averti ab boc mundo ad Deum,

id est veritatem quae intelligitur et in interiori mente capitur, quae semper manet et eiusdem naturae est, Zola alacritate converti».

300

Secunda ratio est quod anima humana, quia mutabilis est et erroris

ABTKP'TW 280 an2] aut K' | 282 a nobis] ser. sed exp. T' om. TK'P'W' | 283 omninol] opinio P' | notitia] notati sed in notitia corr. W' | est impossibile] zzz K'P' | 285 huiusmodi!] huius BTK'W' | parte animae] ier im A | huiusmodi?] huius B'K'W' | 286 parte] eius add. K'(sed exp.)P' | exemplaris] Z z l' | a re] a se sed exp. et a te i, m. W' | re] se T'(cf. motam immediate praecedentem) | 287 susceptum] exceptum sed ex- exp. et sus- À m. T' | est] sup. in. W' | 288 tale] om. K' timere sed exp. et tale 7. m. W' est add. T' | 289 necesse habet] imu K'P' | 290 mutabiles] transmutabiles K'P' | 291 haberi] om. B' | 292 quam] quod TI | de] rebus add. K'P' | earum] eorum B'T | universales] universalis T' | 293 propter] sor. sed exp.K'i. m. P' | 294 incertitudinis] certitudinis ef in- sup. in. K' | 295 sensibilibus] sensibus B'K'P'T' | acceptam] tam sed del. et acceptam 7. m. W' | 296 dicit] contingit BTK'P'W' | sensibilibus] sensibus B'K'P'T'W' |

298 in] oz. B'K'T' | et2] in add. I'K'T'(. m)W' | 300 est2] om. T' 291 maiorem...294 transmutabilitatem] Cf. ARIST., Metaph., VI, c. 1 (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 117, 15-27; Iunt., VIII, £ 145vI-L; 1026a

6-18). | 296 a...299 converti] AUGUST., De div. quaest. 82, q. 9 (CC lat. 44A, pp. 16,9-10 er 17,24-28; PL 40, 13-14).

Scarp. 12*

44

W' va

ARTICULUS I

passiva, per nihil quod mutabilitatis aequalis vel maioris est cum ipsa, potest rectificari ne obliquetur per errorem et in rectitudine veritatis persistat. Ibi exemplar omne quod recipit a rebus naturalibus, cum sit inferioris gradus naturae quam ipsa, necessario aequalis vel maioris mutabilitatis est cum ipsa. Non ergo potest eam rectificare ut persistat in infallibili veritate. Et est ratio AUGUSTINI De vera religione probantis per hoc immutabilem veritatem per quam anima habet certam scientiam esse super animam, dicens: «Lex omnium artium cum sit omnino |

305

immutabilis, mens vero humana, cui talem leger videre concessum est, mutabilitatem

pati possit erroris, satis apparet super mentem nostram esse legem quae veritas

P' 4 K' 6"

722138

B' 2%

dicitur», quae sola | sufficit | ad rectificandum mentem commutabilem et obliquabilem in infallibili cognitione, de qua non habet mens iudicare, sed per illam de omni alio. De omni enim eo quod est inferius mente, habet mens potius iudicare quam per illud iudicare de alio, secundum quod determinat | ibidem. Tertia ratio est quod huiusmodi exemplar, cum sit intentio et

310

315

species sensibilis rei abstracta a phantasmate, similitudinem habet cum falso sicut cum | vero, ita quod, quantum est ex parte sua internosci

non potest; per easdem enim imagines sensibilium in somno et in furore iudicamus imagines esse res ipsas, et in vigilia sani iudicamus de ipsis

ABTK'P'T'W'

315 ibidem] in T?

301 per] vel l' | per nihil] quod nihil est quod K' | mutabilitatis] mutabilis(?) sed -bilis del. er -bilitatis 7. #7. I mutabitur W' | maioris...ipsa] maius quoam 7. m. 3° man. W' | ipsa] rectitudine veritatis persistat add. sed exp. W' | 302 rectificari] certificari A | et] an scribendum et ? (cf. infra, lin. 305 ubi scriptum es! "...ut persistat") | 303 Ibi] sed P' dicitur quod add. K' igitur Bad. (an recte?) | exemplar omne] zz! I'W' | exemplar...quod] omne quod exemplar sed signis inversionis additis transposuit P | omne quod] oz. K' | naturalibus] oz. W' | 305 cum] vel quam add. 7. m. 3° man. W' | in] om. T | 308 scientiam] Z zz. P' | 309 talem legem] zzz W' | 310 mentem] veritatem I' | 312 et obliquabilem] om. N' | 313 sed] dicitur sed exp. ef sed i. m. W' | enim] alio add. sed del K' | inferius] inferior sed in inferius corr. AT' | 315 determinat] ger- (?) sed del. et determinat 7. #. W' | ibidem] hic énapit T” | 316 quod] quia P' | huiusmodi] huius I'K'T?W' | 318 sicut] sic T^ | cum] omni add. sed exp. T^ | quod] quam sed exp. ef quod i. m. W' | 319 sensibilium] oz; K'P' | furore] iudicare add. sed del. K' | 320 sani] om. A sciri T'W' 308 Lex...311 dicitur] ID., De vera religione, c. 30, n. 56 (CC lat. 32, p. 224,73-77;

PL 34, 147). | 313 De...314 alio] Cf ID., op. ait, c. 31, n. 57-58 (CC lat. 32, pp. 224,1 - 226,53; PL 34, 147-148). | 316 cum...318 vero] Cf. ARIST., De somno et vigilia, c. 3 (in AVERR., De sompno et vigilia, p. 94,20-21; Iunt., VI, ff. 29B-30E;

462b 19 -20).

320

QUAESTIO 2

45

rebus. Veritas autem sincera non percipitur nisi discernendo eam a falso. Igitur | per tale exemplar impossibile est certam haberi scientiam et

AE

certam notitiam veritatis. Et ideo si debeat certa scientia haberi veritatis, 325

oportet mentem avertere a sensibus | et sensibilibus et ab omni intentione quantumcumque universali et abstracta a sensibilibus ad incommutabilem veritatem supra mentem

330

existentem, «quae non habet

imaginem falsi a qua discerni non possi, ut dicit AUGUSTINUS 83 Quaestionum q.* 9, ubi pertractat istam rationem. | Sic ergo patet quod duplex est veritas et duplex modus sciendi veritatem, quos innuit AUGUSTINUS retractans illud quod dixit I? Soliloquiorum: «Deus qui nisi mundos, verum scire voluisti», dicens: «Potest responderi multos etiam immundos mulla scire vera, neque enim definitum est hic quid sit verum, quod nisi mundi scire possunt et quid sit scire». Patet etiam

quod certam scientiam et infallibilem veritatem, si contingat hominem 335

cognoscere, hoc non contingit ei aspiciendo ad exemplar abstractum a re per sensus quantumcumque sit depuratum et universale factum.| Propter quod primi ACADEMICI sententiam PLATONIS imitantes — «idem quippe sunt Academic qui Platonicm, ut dicit AUGUSTINUS in Epistola ad Dioscorum — negabant aliquid sciri omnino

ABTK'P'T'I?W' 321 eam] ea I' | a] sup. Zz. W' | falso] cum add. KP' | 323 Et] o». K' | certa scientia] dici sed exp. ef certa scientia z. m. T' | 324 mentem] habere add. sed exp. T' | avertere] comite sed in avertere corr. W' | sensibus. ..sensibilibus] sensibilibus et sensibus I' | sensibilibus] sensibus T' | et2] om T"W' | et2...326 existentem] 7 #. T' | 325 sensibilibus] sensibus K'P' | 326 supra] sic I'W'(sed exp. et supra i. m.) | existentem] zer. sed del K' oz. W' | 327 possit] potest B''KP'T'T"W' | 83] 8 &3 sup. lin. T' | 328 pertractat] tractat P' | 329 duplex?] dicit sed exp. et duplex À m. W' | duplex modus] duplices modi B' | 330 quos] quod sed in quos corr. T' | retractans] tractat K' | dixit] z =. man. corr. À | 331 nisi] sap. in. I’ | 332 etiam] esse T' | immundos] mundos B'T in mundos I'W' | 333 sit2] scit W' | 334 certam...336 factum] i m. B' | 335 cognoscere] scire Z m. 3° man. W' om. I^ | 336 quantumcumque] quamcumque sed exp. ef quantumcumque i. m. T' | sit] universale add. B'P' | depuratum] deputatam I' deputatum T^ | et] vel illibatum Z zz. 2^ man. W' | universale] ille W' | 337 Academici] Achicius(?) sed del. et Academici .. m. l' | Platonis] oz. l' | 338 qui] quod K'P' 326 quae...327 possit] AUGUST., De di» quaes. 83, q.

9 (CC lat. 44A, p.

17,27-28; PL 40, 14).. | 331 Deus...voluisti] ID., $04/ I, c. 2 (CSEL 89, p. 5,1) | 332 Potest...333 scire2] ID., Retractationes, I, c. 4, n. 2 (CC lat. 57, p. 14,12-14;

CSEL 36, pp. 22,18 - 23,3). 34, p. 681,5-6).

T 4^

| 338 idem...Platonici] ID., Epis, 118, 16 (CSEL

Bad. 5° Scarp. 12>

46

ARTICULUS I

contra STOICOS, qui solum ponebant sensibilia in mundo, et hoc intelligendo de notitia veritatis sincerae, ponendo omnem notitiam vetitatis sincerae de quacumque re haberi non posse nisi aspiciendo ad Bad. 5*6

K' 6b

Bad. 6°

340

exemplar secundum. |

Qui tamen bene discernebant quod aliqualis notitia veritatis posset percipi per sensus et mediantibus sensibus per intellectum, quam tamen putabant | non mereri dici scientiam, secundum quod dicit AUGUSTINUS III? De Academicis: «Sunt qui omnia ista quae corporis sensus attingit opinionem posse gignere confilentur, scientiam vero negant, quam volunt intelligentia contineri remolamque a sensibus in mente viver». «Cum enim», ut dicit in libro II°, «eis nihil turpius visum est quam opinari et nibil perapi posse concluserunt, wt nihil sapiens umquam approbare», sed id quod probabile et verisimile appareret sequeretur. Unde non distinxerunt de certa notitia qua percipitur id quod verum est in re, sive per sensum sive per intellectum, a notitia qua scitur veritas ipsius rei, neque etiam de hac distinxerunt quod quaedam est veritatis notitia liquida et sincera, alia vero phantastica per phantasmata et imagines rerum obumbrata, sed, ut videbatur ex eorum verbis, simpliciter aliquid sciri posse negabant. Et ideo posteriores ACADEMICI verba positionis illorum tenentes, sed mentem ipsorum ignorantes, omnem scientiam et veritatis perceptionem penitus negabant, non solum quoad perceptionem intellectus de notitia quae pertinet ad sapientiam et de rebus pertinentibus ad philosophiam, sed etiam quoad perceptionem | sensus, ut expositum est in quaestione praecedenti. Negabant autem ili primi ACADEMICI omnem scientiam et

ABTK P'T'T 340 ponebant] forte ponerebant A | 341 notitia] necessaria sed del. ef notitia 7. zz. T' | 342 veritatis] nostras sed exp. ef veritatis i m. I" | 344 notitia] notitiam W' | 345 sensibus] sensibilibus I' | 346 dici scientiam] zz» I'K'P"W' scientia dici T' | 347 omnia] quae add. sed exp. A | omnia ista] inn A | quae] im. A | 349 remotamque] remotam a T' | sensibus] sensibilibus I’ | enim] sz. Zn. T | 351 umquam] numquam T" aliter sed exp. ef unquam i m. W' | 353 verum est] zz! I'I"W' | 356 phantastica per] oz. K'P' | imagines] imagines sed in imaginationes mut. I imaginationes K' | 359 sed...ignorantes] 0. K'P' | mentem] mentes T'(sed in mentem corr)W' | 360 non solum] iter. sed del T' | 363 est] zm. B' | 364 scientiam] se add. sed exp. T'? 347 Sunt...549 vivere] ID., Contra Acad, III, c. 11, n. 26 (CC lat. 29, p. 50, 81-85; CSEL 63.1-3, p. 67,7- 10; ed. W. GREEN, p. 61,1-4). | 349 Cum...352 sequeretur] ID., op. @t., II, c. 5, n. 11 (CC lat. 29, p. 24,20-22; CSEL 63.1-3, p. 32,2-4; ed. W. GREEN, p. 34,35-37).

345

350

355

360

QUAESTIO 2 365

370

notitiam veritatis simpliciter quantum ad verba sua, ut veram sententiam PLATONIS de sincerae veritatis notitia ad tempus opportune occultarent,| quam demum tempore congruo ad hoc | tertium genus ACADEMICORUM propalaret, secundum quod dicit AUGUSTINUS II? De Academicis: «Hoc mihi videntur egisse et ad occultandum tardioribus et ad significandum vigilantioribus sententiam suamm. «Certam enim habuerunt | "Academia | de veritate scientiam et eam temere ignotis vel non purgatis animis prodere noluerunt». «Quid igitur», ut dicit libro III°, «placuit tantis viris agere ne in quemquam cadere veri scientia | videretur? Auditer, inquit, «am paululum altentius,

315

47

non

quid scam,

sed quid aestimem.

Plato

vir sapientissimus

T2213”

Bad. 6H

DUANE Scarp. 15*

A 5"

et

erudifissimus temporum suorum fait, quem certum est duos sensisse mundos esse: unum intelligibilem, in quo veritas ipsa habitat, alterum autem istum sensibilem ad

ius imaginem factum;| et de illo in eam quae se cognosceret animam velut exspohri et quasi serenari veritatem, de isto autem instructorum animis non scientiam, sed

opinionem, posse generari». «Haec et alia buiusmodi videntur inter eius. successores 380

quantum | potuerunt esse servata et pro mysterüs custodita. Non enim facile ista

ABTKP'TT"7W' 366 ad] aut sed in ad corr. W' | 367 demum] deinde A(forte)K’ divinum T” | congruo] congruum W' | 369 Academicis] cap.° 16° add. B' | 370 sententiam] suam sed in sententiam corr. T' | 371 scientiam] À #. man. corr. À | non] ratio sed del et non i. m. T' | animis] alis A | 372 prodere] procedere P' | noluerunt] noluerit A | Quid] Quia sed in Quid corr. T' Quid sed del. et Quia sup. ln. I | igitur] ergo K'P' | III‘) cap.? 29° add. B'K'P' | viris] viri K' | 373 quemquam] quamquam T"W' | cadere] o». K' | paululum] paulum sed in paululum corr. B' | 374 non quid] nunquid sed in non quid corr. A | sciam] scientia K' | sed] aestimem add. sed del K' | vit] om. K'P' | 375 eruditissimus] eruditissimorum K' | quem] quod K' | duos] sisi add. sed exp. W' | mundos] modos I'W'(sed del et mundos À m. 3° man.) | 376 istum] mundum add. l'K'P'T'(4 m)T?W' | 377 in eam] sup. Un. T | quae] qua l'I"W' | exspoliri] exspoliari K' | 378 quasi] quaeritur sed exp. ef quasi sup. lin. T' quid sed del. et quasi i. m. 3° man. W | 379 huiusmodi] huius B'R'P'T^W' | 380 quantum potuerunt] Zer. sed exp. A 369 Hoc...370 suam] ID., op. cit., c. 10, n. 24 (CC lat. 29, p. 31,15-17; CSEL 63.1-3, p. 40,21-23; ed. W. GREEN, p. 41,16-18). | 370 Certam...372 noluerunt]

ID., op. c, c. 13, n. 29 (CC lat. 29, p. 33,18-19; CSEL

63.1-3, p.

44,11-13; ed. W GREEN, p. 44,5-7). | 372 Quid...375 fuit] ID. op. ci, III, c. 17, n. 37 (CC lat. 29, p. 57,1-7; CSEL 63.1-3, p. 75,16-21; ed. W. GREEN, p. 67,25-31). | 375 duos...379 generari] Ibid. (CC lat. 29, p. 57,25-29; CSEL 63.1-3, 76,7-13; ed. W. GREEN, p. 68,5-11); cf. etiam ID., Retractationes, I, c. 5, n. 2

(CC lat. 57, p. 12,15; CSEL 36, p. 20,5-6). | 379 Haec...390 arbitrabatur] Ibid, n. 38 (CC lat. 29, pp. 57,33 - 58,59; CSEL 63.1-3, pp. 76,17 - 77,21; ed. W. GREEN, p. 68,15-39).

“ied pra

48

ARTICULUSI

percipiuntur nisi ab eis qui se ab omnibus vitiis mundantes et in | aliam quandam plus quam bumanam consuetudinem vendicant, graviterque peccat quisquis ea sciens quoslibet bomines docere voluerit. Quam ob rem cum Zeno, princeps Stoicorum, nec

quidquam esse praeter bunc sensibilem mundum nibilque agi nisi corpore, nam

[ 4%

Deum et ipse ignem putabat, brudentissime atque utilissime mihi videtur Archesilas, cum illud late serperet malum, occultasse penitus "Academiae sententiam et quasi aurum inveniendum posteris obruisse. Quare cum in falsas opiniones ruere sit turba paratior ef consuetudine | corporum omnia esse corporea facillime, sed noxte,

385

credantur, instituit vir acutissimus dedocere potius quos. patiebatur male doctos,

quam docere quos dociles non arbitrabatum. «Cum enim», ut dicit in Epistola ad Dioscorum, «Epicurei numquam falli corporis sensus dicerent, Stoici autem fall aliquando concederent, utrique lamen regulam

390

comprehendendae veritatis in sensibus ponerent, quis istis contradicentibus audiret

Platonicos, si ab eis diceretur non solum esse aliquid quod neque tactu corporis neque olfactu neque gustu vel auribus aut oculis percipi possit, neque aliqua imaginatione cogitari, sed id solum vere esse atque id solum percipi posse quod incommutabile et sempiternum est, percipt autem sola intelligentia, qua veritas, quomodo attingi potest,

allingatur? Cum ergo talia sentirent Platonici quae neque docerent carni. deditos ABTKTP'TT^W 381 eis] his K'P' | ab2] oz. T" | aliam] aliquam T' animam sed exp. ef aliam 7. m. W' | 382 graviterque] graviter A graviter quia T'"W'(se quia exp.) | peccat] peccant aut sed in peccat corr. W' | 383 quoslibet] quolibet T^ | homines docere] Zer. P | Quam...rem] Quem orbem T? | rem] quem Zeno add. sed del, W' princeps add. sed del. K' | 384 quidquam] quisquam A | praeter] nisi K'P' | nihilque] nihil quod T? nec licet in eo T' in eo add. B'K'P'T'T^W' | agi] agere T^ | corpore] corpus K' | 386 late] latet W' lateret I'T? | serperet] serpent sed in serperet corr. A serpent sed in serperet corr. T' serpentum l'K'P'T^W' | penitus] peius sed del. et penitus 7. m. I' | sententiam] scientia sed exp. ef sententiam À #. W' scientiam I' | 387 inveniendum] inveniendae K' | posteris] posteris A | Quare cum] Quartum K'P' | falsas] fallacias I' | 388 paratior] paratio T' parator W' in false add. sed del. et exp. A | corporea] corpora I'I'I^W' | 389 credantur] credatur B'K'P'T'T'?W | vir] ubil' | potius] post B' penitus P' punitus sed in penitus mut. K' | 390 quam] im. W' | ut] om. A. | 391 Epicurei] Episcari sed in Epicurei corr. T' ser. ef clarius -cu- i m. W' | corporis sensus] iz» K' | 392 falli aliquando] imu A | 393 comprehendendae] apprehendendae A | sensibus] sensibilibus I' | 394 tactu] Z zz. man. corr. A | 395 olfactu] a sensu (?) sed exp. ef olfactu i m. T' olfactum l' | neque!] vel AK'P'T' | gustu] gustar T? gusti B' | aut] vel A | 396 vere esse] scr. sed exp.

A | id2] om. T^ | solum?] vere add. BT'T'T^W'

| quod] quia B'K'P'I'

percipi autem] percipiantur K' | quomodo] o». W' corr. À | carni] causam sed exp. ef carni à m. T'

| 397

| 398 Platonici] Z. mm. man.

390 Cum...402 ponerent] ID., Epist, 118, 19-20 (CSEL 34, p. 683,10-28).

395

QUAESTIO 2 400

49

bomines, neque tanta essent auctoritate abud populos ut credenda persuaderent donec ad eum habitum perduceretur animus quo isa capiuntur, elegerunt occultare sententiam suam, et contra eos disserere qui verum se invenisse iactarent, cum inventionem ipsam veri in carnis sensibus ponerent». «Inde», ut ait III? De Academicis cap.? 29°, «ommia illa nata

405

410

sunt quae novae Academiae attribuuntur». Novi enim ACADEMICI illud mysterium non scientes dixerunt ACADEMICOS veteres penitus negasse scientiam, et sic eos crudeliter infamarunt quibus posteriores fortiter restiterunt. «Nam Carnaides primo illam calumniandi impudentiam qua videbat Archesilam non mediocriter diffamatum deposuit, et ob hoc dicitur | Carnaides | tertiae "Academiae princeps atque auctor fuisse. Deinde ultimo |Antiochus, Philonis auditor, tam velut aperire cedentibus hostibus portas coeperat, et ad Platonis auctoritatem legesque "Academiam revocare, quamquam et Metrodorus id antea facere temptaverat, qui primus dicitur esse confessus non directo placuisse Academicis nihil ABTK'P'T'T?W' 399 homines] om. A | auctoritate] veritates (veritatis sed in veritates mut.) i. m. al man. Y | apud] illos add. sed exp. B' | populos] philosophos T' | 400 perduceretur] perducetur K' | 401 sententiam suam] imu I' | disserere] discurrere sed exp. et disserere 2m. W' | 402 veri...ponerent] lac et in carni sensibus veri est T" | carnis] carni sed in carnis corr. W' | 403 Inde] Unde W' om. K' esse add. sed exp. Y | cap.° 29°] om. A(é. m. man. corr)l'(& z)K PT TW | 404 enim] autem B' | illud] aliud K'P'T? | 405 mysterium] ministerium B'I'P'T"W' | 406 infamarunt] infamaverunt B'T' | 407 Nam] libro III, c. 30 add. A(i m. sine signo insert)! K'I" libro III, c. 25 add. P libro add. W' | Carnaides] Carnastis T"W' Cardides (?) sed in Carnaides corr. B'T' Carnasses T' libro IH, cap. (30 add. sed del) add. B'(cf. notam immediate praecedentem) | primo illam] om. T^ | calumniandi] coaptandi I'(sed del et calumniandi À m.)T” coaptanda W' | impudentiam] imperitiam (sed del.) impugnantiam K' | videbat] videbis T?W' | 408 Archesilam] Achesilam BTK'P'TT^W | Carnaides] Carnastes T Carnasses I' Carnasdes W' | 409 auctor] actor I'T^W" | Deinde] atque sed exp. et Deinde i m. T' | ultimo] olim sed exp W' | Antiochus] Anthiocus B'T' Antiotus W' ultimo add. W‘(f. motam immediate praecedentem) | Philonis] Philomonis K'P' | 410 iam] ut K'P' | aperire] aperte K'P' | aperire cedentibus] zz T' | portas] partas T^ | coeperat] coeperam IT^W' | ad] ow. I'T?W' | 411 legesque] leges quia W' | Academiam) Academicorum K'P' | revocare] renovare K' | Metrodorus] Petrodorus BTK'P'T^W | id illud K' | antea] anima W' | 412 placuisse] patuisse P' placuisse(sed del) patuisse K' 403 Inde...404 attribuuntur] ID., Contra Acad., III, c. 17, n. 38 (CC lat. 29, p.

58,58-59; CSEL 63.1-3, p. 77,11-12; ed. W. GREEN, p. 69,1). | 407 Nam...416 sit] ID., op. cit, c. 17-18, n. 39-40 (CC lat. 29, p. 58,71-75 ef pp. 59,16 - 60,46; CSEL 63.1-3, pp. 77,23-25 et 78,11 - 79,8; ed. W. GREEN, pp. 69,14-16; et 69,54 - 70,24).

12213"

KT

Scarp. 13°

50

A 5b

DESEE

Bad. 61 JU SES B' 3n

ARTICULUS I

posse comprehendi, sed necessario contra Stoicos buiusmodi arma eos sumpsisse. Post illa autem tempora omni pervicacia pertinaciaque demortua os illud Platonis, quod in philosophia | purgatissimum est et luadissimum, dimotis nubibus | erroris

415

emicuit maxime in Plotino, ut in hoc revixisse putandus stb».

Sincera igitur veritas, ut dictum est, non nisi ad exemplar aeternum conspici potest.| Sed est advertendum quod sincera veritas sciri | potest aspiciendo ad hoc | exemplar dupliciter: uno modo aspiciendo ad ipsum tamquam obiectum cognitum, in ipso scilicet videndo exemplatum, «quia bene probat imaginem qui intuetur exemplar», ut dicit AUGUSTINUS

aspiciendo

IIl! De

ad exemplar

Academicis

illud tamquam

420

cap.° 30°; alio modo

ad rationem

cognoscendi

tantum.

Primo modo cognoscimus de imagine Herculis quod sit vera imago eius, videndo Herculem, et in hoc advertendo correspondentiam imaginis ad exemplar scimus quod sit vera imago eius Hoc modo veritas cuiuslibet rei factae ad exemplar perfectissime cognoscitur viso suo exemplari Et ideo cum omnis creatura sit imago quaedam divini exemplaris, verissime et perfectissime cognoscitur veritas cuiuslibet creaturae in eo quidquid est, videndo nudam divinam essentiam, secundum quod dicit AUGUSTINUS XI? De civitate Dei, ds

ABTKTP'T'T^W' 413 necessario] om. l'(4 m.)T?W' | huiusmodi] huius I'T?W' | eos] ad eos sed exp. T' om. l'KP'T?W' | 414 pervicacia] peructacia T" | pertinaciaque] pertinentiaque I' | os] et K'P' | illud] illius A ser. sed zz illius zzz. T' | quod] quos K'P' | 415 philosophia] purgatas unum est add. sed del K' | est] om. P' | et] ut W | lucidissimum] est add. K'P' | dimotis] de motis sed in de matis wut. T' dematis T'(sed del. et demotis 7. m)K'P'T"W' | 416 sit] fit AB'K'W' creatura igitur add. sed exp. W' | 417 nisi] oz. K'P' | 419 aspiciendo] et add. sed exp. W' | 420 tamquam] ad add. B' | 421 probat] zm. I’ | exemplar] À zz. man. corr. A exemplam sed exp. ef exemplar À mm. al. man. T' | 422 cap.° 30°] i. m. man. corr. A | 30°] cap.° add. W' | 423 aspiciendo...exemplar] ad exemplar aspiciendo sed

signis inv. transpos. A

| adl...illud] illud ad exemplar T'

| 425 sit] fit

ABTK'P'TT^W' | 426 imago eius] Z #. I' | videndo...427 eius] om. (hom.) K'P' | 427 imaginis] imaginationis B' | 428 factae] formae sed exp. et factae i. m. W' | exemplar] scimus add. sed del. A | 429 creatura] veritas K'P' | 430 perfectissime] per fammen(?)(sed del et -fectissime à m) I | cuiuslibet] cuiuscumque T' | 431 quidquid] quod quid AB'K'P'T'T?W' | essentiam] exemplar sed exp. et existentiam 7. mm. 2^ man. W' 421 quia...exemplar] ID., op. &r., c. 18, n. 40 (CC lat. 29, p. 59,8-9; CSEL 63.1-3, p. 78,3-4; ed. W. GREEN, p. 69,26-27) | 432 Ipsi...434 sciunt] ID., De ax Dei,

XI, c. 29 (CC lat. 48, p. 349,1-9; CSEL 40.1-2, p. 556,10-18).

425

430

QUAESTIO 2

435

Sancti angeli per ipsam praesentiam incommutabilis veritatis ipsam creaturam melius ibi tamquam in arte qua facta est quam in ea ipsa sciunt». Unde quia non solum imago nata est cognosci per exemplar a priori, sed etiam e converso exemplar per imaginem a posteriori, ideo | AUGUSTINUS per creaturas docet cognoscere qualis sit ars divini exemplaris, cum dicit in sermone IP Super Ioannem: «Afendunt bomines mirabilem fabricam et mirantur consilium fabricantis.

440

Stupent quod vident,| et amant quod non vident. Si

ju 5ra

Bad. 6"!

ergo ex magna aliqua fabrica laudatur hominum consilium, vis videre. quale consilium Dei est, id est Verbum Dei? Attende istam fabricam mundi.

445

51

Vide quae

sunt facta ber verbum et cognosce quale sib». Unde per hunc modum ex aggregata notitia omnium creaturarum | tamquam una imagine perfecta divinae artis, quantum perfectior | poterit esse in creaturis, posuerunt philosophi perfectam haberi cognitionem Dei, quanta ex puris naturalibus haberi poterit, ut infra videbitur. Ad talem autem cognitionem divini exemplaris homo non potest

KT We

attingere ex puris naturalibus sine speciali illustratione, nec etiam in vita 450

ista lumine communis gratiae, secundum quod dicit AUGUSTINUS in libro De fide catholica, loquens ad Deum: «Isa, inquit, «essentia et species potest dict et forma, et est id quod est, reliqua autem | non sunt id quod sunt. Haec verissime potest dicere Ego sum qui sum’. Haec tanta et tals

ABT'KP'T'T?W’ 433 sancti] oz. A | ipsami] zm. T' | 434 qua] quae sed in qua corr. W' quam K' | 435 nata] mata T" | 437 creaturas] creaturam sed in creaturas corr. W' | divini] digni sed exp. et divini i. m. T' | 438 sermone] secundo e sermone 7. m. T' | sermone...Ioannem] II? libro super (illud add. I'W’) Iob I'K'P'T?W' (gf. notam immediate praecedentem) | mirabilem] mirabiles I'I^ | 440 fabrica] facienda I'T? | hominum] conf. I homo T" | vis] vix sed in vis corr. T' | videre] videmus sed in videre corr. T' | 441 Deil] dicitur I’ | idest] ibi W' | Dei?] om. P' | istam] illam K' | 442 sunt facta] zzz K'P' | verbum] Dei add. B' | et] enim (?) sed exp. et et sup. lin. et inde à m. 3° man. W | quale] qualiter l'I7W' | 443 aggregata] novus add. sed exp. W' | imagine] imaginatione D'I'T^ | imagine perfecta] iz K'P' | 444 quantum] quam I | 445 philosophi] conf. sed exp. et philosophi 4 m. T' | perfectam] perfectionem T' | quanta] quantum K'P' quantae l'(orfeI^ | 447 autem] igitur K'P' om. T' | 449 communis gratiae] cognitione sed exp. ef communis 7 m. T | 450 libro] lege I' | loquens] loquentis sed in loquens corr. W' | 451 essentia] est add. T' | id] illud 'K'P' | 452 Haec!] Hoc I'T” 438 Attendunt...442 sit ID., In Iohannis evangelium tractatus, tract. 1, n. 9 (CC lat.

36, pp. 5, 9 - 6, 16; PL 36, 1384).

| 450 Tua...454 reservas] Ps.-AUGUST.,

Speculum, c. 28 (PL 40, 980B). | 452 Ego...sum?] Ex. 5, 14.

Scarp. 14*

52

ARTICULUS I

est ut de eius visione ‘nil in bac vita sibi usurpare mens humana audeat, quod solis

electis fuis praemium in subsequenti remuneratione reservas», secundum quod dicitur super illud: «Habitat lucem inaccessibilem quam nullus hominum vidit,

455

sed nec videre potest», scilicet «in hac vita, post autem videbitur». Et quod 1n hac

vita videri non potest, verum est nisi per donum gratiae specialis, qua homo per rapíwz a sensibus abstrahitur, quomodo Moyses et Paulus Deum

viderunt in Jac vila per essentiam,

videndo Deum Ad

Paulinam,

ut dicit AUGUSTINUS

de

et quomodo beatus «Benedictus sub

uno radio vidit totum mundum», ut dicit GREGORIUS

460

in IV? Dialogi,

quia, cum ad ipsius divinae naturae exemplar videndum non potest attingere homo

ex puris naturalibus

sine speciali divina illustratione,

neque ad sciendum aliquam veritatem in creaturis aspiciendo ad ipsam. Si vero sciatur sincera veritas aspiciendoad divinum exemplar ut ad rationem cognoscendi, hoc modo posuit PLATO omnem veritatem cognosci aspiciendo ad exemplar aeternum, secundum quod dicit AUGUSTINUS inducens ad hoc auctoritatem TULLII in Epistola ad

ABTKP'TT*W 453 eius] vis T' | nil] nihil B'(vel sed in nihil zzz)l'K'P'TW' | usurpare] usurpatione re sed in usurpare corr. T' | 454 electis] elementis (?) sed exp. er electis Z #. 2^ man. W' | subsequenti] sequenti A | reservas] reservans sed in reservas corr. W' | 455 inaccessibilem] in accidentalem sed exp. ef inaccessibilem im.W' | 456 potest] Gregorius add. i. m. l' | scilicet] glossa B'K'P' | vita] post essentiam ut dicit add. sed exp. T' | post...457 vita] om. (hom.) sedi. m. Y | autem] omnino sed exp. ef autem À m. T' | Et] hoc et add. A(sed exp)BI'T^W' | 457 specialis] supernaturalis K'P' specialis in sed exp. ef supernaturalibus Z =. T' | qua] quia T^ | 458 homo...raptum] per raptum homo T' | Moyses] quando T' | 459 viderunt...460 Deum] Zer. sed va- cat sup. lin. W' | 460 Deum] oz. T | quomodo] quando T' | Benedictus] dominus I'(sed exp. e Benedictus 7. 7) 17W (sed del. et Benedictus i. m. 3° man.) | 461 IV°] om W' | 462 quia] quare I' forfe quam P' | videndum] im. K' | 463 sine speciali] zz» W' | 464 aliquam] veritatis add. sed exp. W' | 465 vero] autem A | exemplar] exemplum sed exp. ef exemplar À m. T' | 467 exemplar] i m. T' | 468 auctoritatem] auctorum sed exp. ef auctoritatem 7. zz. T' 453 nil...454 reservas] GREGORIUS MAGNUS, Moralia in Job, XIX, praef. (CC lat. 143A, p. 956,5-7). | 455 Habitat...456 potest] I Tim. VI, 16. | Habitat...456 videbitur] G/ossa

interlin. in I Tim. I Tim., 6, 16 (ed. 1634, VI,

725-262; PL 114 def). | 459 de...460 Paulinam] Cf. AUGUST., Episr., 147, c. 13, n. 31 (CSEL 44, pp. 305,3 - 306,3). | 460 Benedictus...461 mundum] GREGORIUS MAGNUS, Dialogorum libri IV, IV, c. 8 (ed. A. DE VOGUE, p. 422-8;

PL 77, 332Bc).

465

QUAESTIO 2

53

475

Dioscorum: «lud», inquit, «attende quoniam Plato a Cicerone | multis modis | apertissime ostenditur in sapientia non bumana, sed plane divina, unde humana quodammodo attenditur, in illa utique sapientia prorsus immutabili atque eodem modo semper se babente veritatem constituisse | et finem boni et causas rerum et ratiocinandi fiduciam. Oppugnatos autem esse nomine Epicureorum et Stoicorum a Platonicis eos qui in corporis vel in animi natura ponerent et finem boni et causas rerum et ratiocinandi fiduciam. Durasse tamen errores, sive de moribus sive de

480

quos iam obmutuisse conspicimus. Ex quo intelligitur ipsos quoque Platonicae gentis philosophos, paucis mutatis quae Christiana improbat disciplina, invictissimo uni regi Christo pias cervices oportere submittere, qui inssit et creditum est quod illi vel proferre metuebant».

470

natura rerum sive de ratione investigandae veritatis, usque ad tempora | Christiana,

Hanc

igitur sententiam

secundum quod dicit in fine

PLATONIS

insecutus

De Academicis:|

affectus, ut quod sit verum

non

«NAA dubium est

credendo solum, sed etiam inftelligendo

apprehendere. desiderem —, apud Platonem me interim quod sacris, nostris. non

ABTKPT'T"?W 469 quoniam] quam AT' quem K'T"W' | 470 divina] conf. sed del. et divina 1. m. I | 471 attenditur] accenditur I’ | immutabili] conf. sed exp. e? immutabili 7. y.

T' | 472 semper] oz. K'P'

| veritatem] veritate K'P'

T 5% PysS

est AUGUSTINUS,

cerium est numquam prorsus a Christi auctoritate. discedere. Non enim reperio valentiorem. Quod autem subtilissima ratione persequendum est — tla enim iam sum

6™

K'7v>

gemino pondere nos impelli ad discendum, auctoritatis atque | rationis. Mibi igitur

485

A

| etl] om. I'T?W'

|

boni] homini l'P' | causas] causae sed in causae corr. K' causae sed causas 7. m. P' | 473 fiduciam] durasse tamen errores add. sed del K' | nomine] ne sed del. et nomine i z.l | nomine Epicureorum] iter. sed exp. W' | 474 eos] eorum sed in eos corr W' | qui] quae T" | natura] o». B' | ponerent] poneres K' ponerens sed in ponerent corr. P' | 475 tamen] usque ad tempora Christiana add. (ef. infra, sed signis inversionis additis transposuil) T' | errores] erroris sed in errores corr. W' | 476 usque...Christiana] om. sed df. supra, app. erit, lin. 475 T' | 479 Christo] sup. in. B' | pias] regi sed del. et pias sup. lin. T | cervices] oportet submittere add. sed del K' | submittere...480 metuebant] z m. T' | et] sup. dn. A | 480 metuebant] mutuebant sed in metuebant corr. W' | 482 Nulli] autem add. K' | 483 discendum] dicendum T' | Mihi] Veri I | igitur] sed add. sed exp. W' | 484 a Christi] aliquid K' | discedere] discere K' | 486 sum] sunt I'(sed del. et sum i m)K'P'T? | credendo] sr sed in credo mut. (Pevensey desiderem] desiderium T' desidero I'T^W' | apud Platonem] appellationem sed exp. et apud Platonem ;. m. W' | non] om. T?

469 Illud...480 metuebant] AUGUST., Epist. 118, 20-21 (CSEL 34, pp. 684, 1 -

685, 8). | 482 Nulli...488 confido] ID., Contra "Acad, II, c. 20, n. 43 (CC lat. 29, pp. 60, 16 - 61, 24; CSEL 63.1-3, p. 80, 10-17; ed. W. GREEN, p. 71, 17-24).

Bad. 6v* Tub

54

Scarp. 14°

ARTICULUS I

repugnat me reperturum esse confido». Et est sententia quam in omnibus libris suis tenet, quam et cum ipso teneamus, dicendo quod nulla certa et infallibilis notitia veritatis sincera a quoquam potest haberi nisi aspiciendo | ad exemplar lucis et vetitatis increatae. Unde illi soli certam veritatem valent agnoscere qui eam in illo exemplari valent inspicere, quod «non omnes valent», ut dicit VIII! De Trinitate, sed «paa acie ingenii» transmutabilia omnia valentes transcendere et regulis immutabilibus de mutabilibus iudicare,

490

495

«de quibus nu/lus indicat, et sine quibus nullus certe zudicai», ut dicit in II? De libero arbitrio, cap? 6°. Hinc dicit VIII De Trinitate: «Formas rerum corporalium per sensus haustas et quodammodo infusas memoriae, ex quibus etiam ea quae non sunt visa ficto phantasmate cogitantur, sive aliter quam sunt sive fortuito quomodo

immutabiliter

ABT RT

manentibus

sunt, alir omnino

regulis super mentem

nostram

vel approbare apud nosmet ipsos vel improbare

IW

488 me] inde I'T"? mihi sed exp. e? me i m. W' | reperturum] scripsi cum Badio: reperiturum ABTK'P'T'T?W' | confido] cum fide K' | 489 libris suis] iz». T" | quam et] zz) I | 491 sincera] sincere KP' | quoquam] quocumque l'K'P'T^W' quoque T' | haberi nisi] sciri nisi Z zz. 2^ man. W' | exemplar] exemplum K' | 492 increatae] increteate sed -creteate exp. ef -creatae i. m. I' | agnoscere] cognoscere T'(sed in agnoscere corr.)K'W' | 493 inspicere] in scicere sed exp. et inspicere Z m. T' | valent?] videtur sed exp. ef valent À zz. ef deinde in vident mut. T' vident I'(sed del. et valent i. m.)K'P'T?W' | 494 VIIIo...Trinitate] cont., De Trinitate VIII? cap.°(om. I'(sup. Zz.)K"T?) 8°(om. W 4° B'T'?)(cap.° 8°] 8° in textu et cap.? 8° im. man. corr. À) ABTK'P'T'T?W' | 495 regulis] realis sed exp. et regulis 7. m. T' elementis sed exp. ef regulis 7. m W' | 496 et] id est T^ | in] om. BTK'P'I? de T' | II*] libro add. T" vel add. sed exp. W' | 497 arbitrio] sup. lin. T' | cap. 6°] Z m. man. corr. A i. z. T' | VIII] IX P' (an recte 2) 4° I'T?. | 498 Formas] Formans I' | rerum corporalium] zz» T' | infusas] inde add. K'P' | 499 ficto] si certo K' | cogitantur] cogitando W' cogitatur K' cogitur I'P'T” | 500 regulis] elementis sed exp. er regulis 2 m. W' | 501 immutabiliter]

immonstrabiliter I' | vell] inter sed exp. et vel sup. lin. T' | vel2] om. T? 493 non...valent?] ID., De Trin., VIII, c. 6, n. 9 (CC lat. 50, p. 283,112; PL 42, 955). | 494 pauci...ingenii] Cf ID., op. at, XIII, c. 9, n. 12 (CC lat. 50A, p. 398,1-4; PL 42, 1023). | 496 de...iudicat?] ID., De kb. arb, II, c. 14, n. 38 (GE lat. 29, p. 263, 46-53). | 498 Formas...502 improbamus] ID., De Trin., IX, c. 6,

n. 10 (CC lat. 50, pp. 301,19 - 302,25; PL 42, 967).

500

QUAESTIO 2

55

convincimur cum recte aliquid approbamus aut improbamus». Et ibidem: «Cum arcum pulchrum et aequaliter intortum quem vidi Carthagini animo revolvo, res quaedam menti nuntiata ber oculos memoriaeque transfusa imaginum aspectum facıt, 505

510

515

sed aliud mente conspicio, secundum quod mihi opus illud placet. Unde etsi displiceret, corrigerem. Itaque de istis secundum illud iudicamus et cernimus rationalis mentis intuitu. Ista autem praesentia corporis tangimus, aut imagines absentium fixas in memoria | recordamur aut eorum similium talia fingimus, alter figurantes | animo imagines corporum aut per corpus corporalia videntes, aliter autem rationes artemque ineffabiliter pulchram talium figurarum super aciem mentis simplici intelligentia capientes. In illa ergo arte in qua temporaha facta sunt omnia, formam secundum quam sumus, et secundum quam vel in nobis vel in corporibus vera et recta ratione aliquid operatur,| visu mentis aspicimus, atque inde conceptam rerum veracem notitiam tamquam verbum apud nos habemus, et dicendo intus gignimus». Et hoc non solum de huiusmodi rebus corporalibus, sed etiam de incorporalibus, secundum quod dicit in Epistola quadam ad Nebridium: «Veniat | in mentem illud quod "intelligere! appellamus duobus modis in nobis fieri, aut ipsa per se mente aique ralione intrinsecus, aut

520

admonitione a sensibus. In quibus duobus illud primum, id est de eo quod apud nos est, Deum consulendum; boc autem secundum, de eo quod a | corpore sensuque ABTK'P'T'T7W'

504 oculos] des. T?

502 convincimur] convimur sed in convincimur corr. À convincantur(sed del. et convinciamur(?) À 77) convincuntur T" | recte] zer. sed exp. K' | approbamus] probamus I'K'P'T?W' | Cum] Est K' | 503 arcum] achum sed in arcum vorr. T' | et] contra add. W' | quem] quam I' | revolvo] revolves K'P' revolo T” | 504 nuntiata] nunciato sed in nunciata corr. T' | per] Hic finitur cod. paa memoriaeque] metuetur (?) quae sed if memorietur quae mut. T' | 505 illud placet] À #. I’ | 507 mentis intuitu] zm I'W' | 508 recordamur] recordemur W' | 509 figurantes] aliae add. sed exp. W' | imagines] imaginationes aeu aliter] Has sed del. et Aliter sup. in. T | 510 pulchram] punitativam sed del. et pulchram i. m. I' plura autem K' | 511 simplici] intuitu add. K'P' | capientes) capaces P' | 512 sumus] scimus T' | 513 corporibus] corporalibus Ku] inde] in I' | 514 rerum veracem] veracem sed exp. ef rerum veracem À mT’ | veracem] verificantem sed exp. ef veracem i. m. W' | 515 intus gignimus] zz» K'P' | Et] in add. sed exp. A | huiusmodi] huius BTK'W' | 516 etiam] etT' | 517 Veniat] ad add. et rep. in f. 5vb sed exp. T' | mentem] mente l'KP'W | intelligere appellamus] intelle(sed exp.) appellamus intelligere K' | 518 in...fieri] fieri in nobis K' | ratione] idem sed exp. ef ratione À m. W' | 519 illud] id est W' | nos] ter. sed exp. A | 520 hoc...521 consulendum) om. (hom.) sed i. m. Y | secundum] quod add. W' | sensuque] sensibilique r 502 Cum...515 gignimus] ID., op. az, c. 6-7, n. 11-12 (CC lat. 50, pp. 303,66-79

et 303,1 - 304,6; PL 42, 967). (CSEL 34, p. 31, 18-26).

| 517 Veniat...521 intelligimus] ID., Epist. 13, 4

K' ge W 4%

Bad. 7'K

56

Bae A 6%

nuntiatur, nibilominus Deum consulendum

Scarp. 15* I 5va

| inteligimus.|

Et sic de universis

quae intelligimus «ntus praesentem ipsi menti consulimus veritatem», ut dicit in libro De magistro. «De qua micat omne quod rationabili menti lucet», ut dicit ANSELMUS,

Bad. 7:-

ARTICULUSI

Proslogion

14? cap?

Quomodo

autem hoc fiat,

in quaestione proxima sequenti declarabitur. | Responsio autem huius ad praesens, quae magis ibi declarabitur, est quia, ad hoc quod aliqua conceptio in nobis de veritate rei extra vera sit sincera veritate, oportet quod anima, in quantum per eam est informata, sit similis veritati rei extra, cum «veritas sit quaedam adaequatio

25

rei et intellectu». Quare cum,

530

ut dicit AUGUSTINUS

Il? De

libero

arbitrio, «anima de se | sit mutabilis a veritate in falsitatem, et ita quantum est de se non sit veritate | cuiusquam rei informata, sed informabils, nulla autem res se ipsam formare potest, quia nulla res potest dare quod non habe, oportet ergo quod aliquo alio, sincera veritate, de re informetur. Hoc autem non potest fieri per exemplar aliquod acceptum

ABTK'P'T'W’ 521 nuntiatur] mentiatur K' | intelligimus...522 intelligimus] intellectus sed exp. e! intelligimus, et sic de universis quae intelligimus z. m. W' | 522 intus] om. K' | consulimus] consuivimus I' | 523 micat] mutat sed in micat corr. W' | rationabili] rationali I'K'P'W' | 524 Anselmus] Augustinus A(sed in Anselmus corr) T'W' ser. sed exp. et Augustinus (?) i m. B' I° add B'IV9 add Y | Proslogion] Soliloquiorum I'W' | cap.°] om. I' | 525 quaestione proxima] zz UIK'W ]| quaestione...sequenti] proxima sequenti quaestione P'(of notam immediate praecedentem) | 526 Responsio] Ratio K' | magis ibi] zzz I'W' | ibi] determinabitur add. sed exp. K' | declarabitur] determinabitur W'(of motam immediate praecedentem) | 527 hoc quod] À m. W' | conceptio] sit add l' | 528 veritate] rei extra cum veri- add. sed exp. T' | quod] vel quaestio i m. B' |

anima...529 sit!) à m. B' | 529 veritati] Z. m. man. corr. A | quaedam] quidam

W' | 530 Quare] Quia BTK'PW' | cum]tamen K' | 531in]etK' | 532 cuiusquam] alicuius K' | 533 informabilis] immobilis add. sed exp. T' | res2] om. T' | dare] z m. I’ | 534 oportet ergo] inv. K' | aliquo alio] alio modo K' inv. BIW" | alio] om. l'P' | 535 aliquod] quod K'P' | acceptum] exceptum W' est add. K'P' 522 intus...veritatem] ID., De magistro, c. 11, n. 38 (CC lat. 29, pp. 195, 45 - 196,

46). | 523 De?...lucet] ANSELMUS, Proslogion, c. 14 (ed. F. S. SCHMITT, I, p. 112,5-6). | 525 in...proxima] Cf. infra, art. 1, q. 3, pp. 82,250-83,280. |, 527

aliqua...529 extra] AUGUST., De Zb. arb, II, c. 12, n. 34 (CC lat. 29, pp. 260, 21 - 261, 51). | 529 veritas...530 intellectus] Cf. THOMAS DE AQ., Quaest. disput. de veritate, q. 1, a. 1 (ed. Leon. 22/1, p. 6,186-1 87); of. etiam J. DECORTE, “Henri

de Gand et la définition classique de la vérité," in Recherches de Théologie et Philosophie médiévales, 68 (2001), pp. 34-74. | 531 anima...534 habet] AUGUST., De lib. arb., II, c. 17, n. 45 (CC lat. 29, p. 267, 1-5).

335

QUAESTIO 2

34

a re ipsa, ut prius ostensum est. Necesse est ergo quod ab exemplari incommutabilis veritatis formetur, ut vult AUGUSTINUS ibidem. Et ideo

dicit libro De

vera

religione:

«Jw

eius

verafe

vera sunt

quaecumque vera sunt, ita et eius similitudine similia sunt». Necesse est ergo 540

quod illa veritas increata in conceptu

nostro

characterem

transformet,

suum

conceptum

nostrum

se imprimat,

et ad

et sic mentem

nostram expressa veritate de re informet similitudine illa | quam res ipsa habet apud primam veritatem, secundum quod dicit XI° De Trinitate: «Ea quippe de illa prorsus exprimitur, inter quam et ipsam nulla 545

natura interiecta est». Et quomodo sit ista expressio, declarat per simile, cum dicit XIV?

De

Trinitate: «Ubi sunt illae regulae scriptae quibus quid sit iustum, quid

iniustum agnoscitur, nisi in libro lucis illius quae veritas dicitur, unde lex omnis

iusta describitur et in cor hominis non migrando, sed tamquam imprimendo 550

transfertur, sicut imago ex anulo et in ceram transit et anulum non relinquit.

Et

haec est lucis illius informatio qua, in quantum lucet, homo verax fit in

ABTKP'T'W'

536 ipsa] proxima K' osten- add. sed del A

BTK'P'TW

| ut] om T

| 538 libro] om.

| De] quod sed exp. et De i. m. T' | 539 sunt!] om. K'P' | eius]

ea W' | similia] conf. sed similia Z m. I'W'(3* man.) | ergo] igitur BTK'P' | 540 se] ingenerat(?) add. sed del. A ipsum add. sed del. K' | ad] om. K'P' | 541 characterem] charactere K' | suum] suo K' | 542 de re] Z. m. man. corr. À | informet] scr. sed in- exp. ef trans- i. m. T' informate I'(sed in informet corr)K' | 544 Trinitate] cap.° 2° add. B'K'P' | Ea] Illae W' | exprimitur] 4 =. T' | inter quam] antequam K' | 546 sit] fit P' | expressio] declaret add. sed exp. W' | declarat] determinat K'P' | 547 Trinitate] cap.° 5° add. K'P' cap? libro XI? add. | B' | scriptae] inscriptae K'P' | quid!...iustum] et quid iniustum Z m. P' | 548 agnoscitur] agitur sed del. et agnoscitur i. m. T. | lucis illius] zz» W' | quae] | 549 iusta] ista KPW isto TI) | qui K'W'(sed in quidem mut. 3° man) K' | imprimendo] impellendo m À. tamquam] cum sed exp. ef tamquam | 550 sicut] sic K'P' | imago] 82,266). p. 2, q. 1, art. infra, (of. ABTK'T'W' primo I' | etl] om W' | 551 haec] hoc I’ | lucis] lux I'(sed del. et lucis 7. m)K'P'W' | quantum] quam T

536 ut...est!] Cf supra, pp. 44,316 - 45,328.

| Necesse...537 formetur] Cf.

AUGUST., De 4b. arb., IL, c. 16-17, n. 44-45 (CC lat. 29, p. 267,79-89 et 11-12). | 538 Sicut...539 sunt2] ID., De vera religione, c. 36, n. 66 (CC lat. 52, p. 231,19-20;

PL 34, 151). | 544 Ea...545 est] ID., De Triz., XI, c. 5, n. 8 (CC lat. 50, p. 344,40-41; PL 42, 991). | 547 Ubi...550 relinquit] ID., op. c£, XIV 6/15; n221

(CC lat. 50, p. 451,47-53; PL 42, 1052).

K' 8b

58

ARTICULUS I

intellectu; in quantum vero contingit, iustus fit in affectu. Secundum quod de primo dicit AUGUSTINUS Super Ioannem, sermone 39°: «Factus est oculus. tuus. particeps buius. lucis. Clausus est? Hane lucem non minuisti. Apertus est? Hanc lucem non auxisti, sed est verax anima, est veritas

555

apud Deum, cutus est particeps anima. Cuius particeps si non fuerit anima, omnis homo mendax est». De secundo vero dicit in Sermone quodam de expositione Sacrae Scripturae: «Iz Deo», inquit, «one quod diatur id ipsum est; neque enim in Deo aliud est potestas, aliud prudentia, aliud fortitudo, aliud illa lux perfundit

560

quodammodo et suis qualitatibus afficit, quomodo cum oritur ista lux visibilis, si auferatur, unus est corporibus omnibus color, qui potius dicendus est nullus color; cum autem illata illustraverit corpora, quamvis ipsa unius modi sit, pro diversis lamen corporum qualitatibus diverso ea nitore aspergit; ergo animarum sunt illae affectiones | quae bene sunt affectae ab illa luce quae non afficitur et formatae ab illa

565

iustitia,

aliud

castitas,

quia

baec

animarum

sunt,

quas

quae non formatur». Perfecta igitur, ut dictum est, informatio veritatis non

habetur nisi ex similitudine veritatis menti impressae de re cognoscibili ab ipsa prima et exemplari veritate. Omnis enim alia impressa, a quocumque exemplari abstracto a re ipsa, imperfecta obscura et nebulosa est, ut per ipsam certum iudicium de veritate rei haberi non

ABTK'P'T'W’

552 intellectu] intellectum W' | vero] tangit add. sed del K' | contingit] tingit BTK'P' tangit W'(g.. notam immediate praecedentem) | iustus] intus K' | in affectu] iustum sed -stum exp. ef affectum i zz. 3° man. W' | 553 de primo] Z. m. W' | de...dicit] dicit de primo K' | 555 Apertus] aptus P' | sed] si B' | sed est] sicut K' si P'(f. notam immediate praecedentem) | 556 animal] om. W' | fuerit] fuerunt sed in fuerit corr. W' | 558 id] ser. sed exp. T' non I'K'P'(et nisi add. i. m.) | 559 est] om. I' | prudentia] potentia sed exp. et prudentia i m. T' | 560 castitas] vel scientias add. i. m. 3° man. W' | haec] à m. W' contra(?) sed del et haec sup. lin. I’ | quas] quos sed in quas corr. T' | 562 unus] zer. T' | esti] color add. W' ex sed exp. et est sup. lin. man. corr. T | corporibus] conf. T coloribus K'P' | corporibus...color?] corporibus est color qui dicendus est nulus color Z W' | omnibus] potius add, T' | potius] im T' | color?] calor T' | 563 pro] Per T' | 564 tamen] colorum corporibus add. sed del. K' | corporum] corpora T' | qualitatibus] coloribus K'P' | 565 ab!] in l'W' | afficitur] afficiatur I" | 567 impressae] impressa B'I'K'P'W' | 568 et] ut W' | alia] anima I' | 569 quocumque] quo ef -cumque 7. m. man. corr. A quolibet I'W' | imperfecta] est add. sup. lin. l' | obscura] obscuratur sed in obscura corr. T 554 Factus...557 est] ID., In Iohannis evang. tract., tract. 59, n. 8 (CC lat. 36, p. 349,21-29; PL 36, 1685). | 558 In...566 formatur] ID., Sermo 341, c. 6, n. 8 (PL

39, 1498).

570

QUAESTIO 2

30

59

possit. Propter quod AUGUSTINUS comparat primam et iudicium per eam sereno aeri super nubem, secundam vero et iudicium per eam aeri nebuloso vel obscuro sub | nube, cum dicit IX? De Trinitate cap? 6°: «Claret desuper iudicium veritatis ac sui turis incorruptissimis regulis |firmum | est, etsi corporalium imaginum quasi quodam nubilo. subtexitur. Sed interest utrum ego sub illa vel in illa caligine tamquam a caelo perspicuo secludar an sicut in

Scarp. 15^ K'8"

pr 5^

altissimis montium accidere solet, et inter utrumque aere libero fruens et serenissimam

580

| Jucer | supra et densissimas-nebulas subtus aspiciam». Et est sciendum quod dictus modus cognoscendi veritatem communis est et ad notitiam principiorum, ut supra in argumento tertio huius quaestionis, et ad notitiam conclusionum, ut patet in omnibus iam inductis. Et ita per hunc modum acquirendi notitiam veritatis verarum

W gu A

Ga

artium habitus in nobis generantur, qui in memoria reconduntur, ut ex 585

eis iterato conceptus similes formemus, et quoad habitus, tam principiorum quam conclusionum, ut secundum hoc intelligamus illud AUGUSTINI IX? De Trinitate: «In illa | aeterna veritate visa mentis conspicimus, atque inde conceptam veracem notitiam rerum tamquam verbum | apud nos habemus», quod in habitu memoriae concipitur, ut ad illam inteligentia revertens iterato verbum formet, et hoc per certam

590

scientiam habeat etiam de rebus transmutabilibus, secundum quod dicit

ABTKPTW 571 primam] oz. T' prima W | 572 aeril] aerem sed in aeris mut. W' | secundam] secundum A ser. sed in secundum corr. W'(ser) | 573 nebuloso] nubiloso B'I'K'W' | obscuro] abstracto sed in obscuro corr. T' | IX°] X° A | cap.? 6°] oz. AI'T'W'(Z. m.) | 574 Claret] ser. sed del. ef reminaret 7. mm. sed forte del. W' | incorruptissimis] incorruptibilis realis sed -bilis realis exp. ef -simis regulis 7. m. T' incorruptibilis realis sed incorruptismis regulis 2m W' | 575 quasi] ita (?) sed in quasi corr. 2^ man. W' | interest] interent sed in interest corr. T' intererit sed in interest corr. B' | 576 utrum] verum l' | ego] eo sed del. et ego i. m. W' | 577 montium] Z. #. man. corr. À | accidere] accideret sed in accidere corr. A | et serenissimam] iter. in f. 4va W' | 580 supra] patuit add. B' | tertio] primo l'K'P' | 581 huius quaestionis] Z m. B' | 582 inductis] in habentis sed in inductis corr. T | Et] infra per add. sed exp. K' | verarum] etiam add W | 583 habitus...nobis] in nobis habitus K'P' | reconduntur] secunduntur sed exp. er reconduntur 7 m. W' | 584 similes] ime- add. sed del. A | 586 Augustini] 0. K'P' | Trinitate] cap.° 6° add. B'K'P' | In illa] In (Z m.) illa enim P' | 587 inde] in I' | conceptam] é #. T' | 589 intelligentia] intelligentiam K'P' 574 Claret...578

aspiciam]

302,28-36; PL 42, 966).

ID., De Tri, IX, c. 6, n. 10-11

(CC lat. 50, p.

| 580 supra...581 quaestionis] Cf. supra, pp. 29,16 -

30,24. | 586 In...588 habemus] ID., De Triz., IX, c. 7, n. 12 (CC lat. 50, pp. 303,1 - 304,6; PL 42, 967).

Bad. 7":

1' 5^

60

ARTICULUS I

AUGUSTINUS XII De Trinitate cap? 14% «Non solum rerum sensibilium in loco positarumm, et cetera, ut supra in quaestione praecedenti in solutione quarti argumenti, ubi de hoc. Iste ergo est verior modus acquirendi scientiam et notitiam veritatis quam ile quem ponit ARISTOTELES ex sola sensuum

505

experientia, si tamen sic intelexit ARISTOTELES et in idem cum PLATONE non consensit. Immo, quod verius creditur, etsi PLATONI in modo dicendi obviavit, occultando divinam doctrinam magistri sui, sicut

et alii priores ACADEMICI, eandem tamen cum PLATONE de notitia veritatis habuit sententiam, secundum quod hoc videtur insinuasse cum loquens de veritatis cognitione dicit in Il? Metaphysicae

600

quod

«illud quod est maxime verum sit causa veritatis eorum quae sunt post, et quod ideo dispositio cuiuslibet rei in esse sit sua dispositio: in veritate». Propter quod dicit AUGUSTINUS in fine De Academicis: «Quod autem ad eruditionem doctrinamque attinet et mores quibus consulitur animae, non defuerunt

aculissimü ac solertissimi viri qui docerent disputationibus suis Aristotelm et Platonem ita sibi concinere ut imperitis minusque attentis dissentire videantur multis AB'TK'P'TW' 591 cap.° 14°] o». AT'W' | 592 ut] in solutione quarti argumenti ut add. BTK'P'T'W' | in2...593 argumenti] Z #. man. corr. A | praecedenti] praetacta sed exp. et praecedenti .. m. W' | 593 in...argumenti] oz. B'I'K'P'T'W'(of supra, app. crit, lin. 592) | 594 ergo est] in». K'P' | 595 quem] quae K' | sensuum] ser. sed in sensitivum mut. T' | 596 et] ut sed in et corr. T' | in idem] forte nondum K' | 597 non] om. K' | verius] veritas sed del et verius i. m. Y | Platoni] Platonicis sed in Platoni corr. A Plato W' | 598 divinam] scientia add. sed exp. B' nostram add. K' naturam add. A(sed del)P' | 599 et] iter. sed exp. K' | 600 habuit] notitiam add. sed exp. T' | 602 maxime] maximum I'K'P' | 603 cuiuslibet] cuiuscumque B' | 604 dicit] Z =. T' | autem] de add. sed exp. P' | 605 eruditionem] eruditionum W' | eruditionem doctrinamque] doctrinam eruditionemque B' | attinet] tenet T' | consulitur] consilitur sed in consulitur corr. B' consistitur I' | defuerunt] defuerit(?) I' | 606 docerent] decendit sed in docerent corr. W' | 607 ita sibi] zz; W' | concinere] continere B'T'K'P' conf. sed in continere mut. al. man. W' | dissentire] quis sentire sed in dissentire corr. W' 591 Non...592 positarum] ID., op. cit., XII, c. 14, n. 23 (CC lat. 50, p. 376,54-55;

PL 42, 1010). | 592 supra...593 argumenti] Cf. supra, q. 1, pp. 23,339 - 26,404. | 595 Aristoteles...596 experientia] Cf ARIST., Merapb., I, c. 1 (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 7, 3-21; 980a 21 - 981a 7). | 597 Immo...601 cognitione] Cf. infra, p. 61,606-610.. | 602 illud...603 veritate] ARIST., Meraph., II, c. 1 (ed. G. DARMS, pp. 57,4 - 58,10; 993b 25-31); of etiam ANON., Aut. "Arist. (ed. J. HAMESSE, 1, p. 118, 42). | 604 Quod...614 potuissent] AUGUST., Contra Acad. III, c. 19, n. 42 (CC lat. 29, p. 60,4-19; CSEL 63.1-3, p. 79,11-25; ed. W. GREEN, pp. 70,26 - 71,1).

605

QUAESTIO 2

61

contentionibus. Sed tamen eliquata est, ut opinor, vera verissimae philosophiae disciplina. Non enim est ista buius mundi philosophia quam sacra detestantur,| sed 610

Ki gv

alterius intelligibilis, cui animas multiformis erroris tenebris caecatas numquam ista ratio subtilissima revocaret, nisi summus Deus populari quadam clementia. divini

615

intellectus auctorem usque ad ipsum corpus humanum dechnaret, cuius non solum praeceptis, sed etiam factis excaecatae animae redire in semet ipsas eliam sine disputationum | concertatione |potuissent», «cum iam», ut dicit in Epistola ad Dioscorum, «Christianae aetatis exordio rerum invisibilium atque aeternarum fides per visibilia miracula salubriter praedicaretur bominibus qui nec

[6b Scarp. 16*

videre nec cogitare aliquid praeter corbora poterant».

620

625

Hoc ergo modo, qui mente excedente aliquid veritatis sincerae intelligit, in rationibus primae veritatis intelligit. «Sed, ut dicit AUGUSTINUS De videndo Deum, «forte hoc difficile est. Irruit enim de consuetudine carnalis vitae in interiores oculos nostros furba phantasmatum». «Quae» ut dicit III? De Academicis cap.? 9°, «consuetudine. rerum corporalium nos eliam cum veritas tenetur et quasi in manibus babetur, decipere atque illudere moliuntur». Igitur, ut dicit De videndo Deum, «qui hoc non potest oret et agat ut posse mereatur, nec ad bominem disputatorem pulset ut quod non legit legat, sed ad Deum Salvatorem | ut quod non valet valear». | Ex puris igitur naturalibus exclusa omni divina illustratione nullo modo contingit hominem scire liquidam veritatem. Sed tamen adhuc

ABTK'P'T'W' 608 eliquata] ser. sed exp. et obliquata 7. m. T' eliquatum W' | vera] una B' om. lK'PW' | 609 detestantur] de re (8vb) sciantur K' scriptura add. AT'(z m.)T'(. m.) | 610 cui] ser. sed exp. et etiam 7. zz. al. man. T' | multiformis] multis formis T' | erroris] oz. K'P' | caecatas] caecatis sed in caecatas corr. A | 611 populari] approbari T' | 613 excaecatae] et caecatae 'W' | 614 disputationum] dispositionum AB'(sed in disputationum corr)K'P'T'W' | concertatione] concreatione K'P' | 616 aeternarum] aeternorum A | 618 excedente] excetate sed in excetata mut. K' | veritatis sincerae] zz! B' | 619 rationibus] ratione l'W' | 620 difficile] difficultate W' | 621 phantasmatum] phantasmata I' | 622 cap. 9°] om. A(i. m. man. corr)BT(. m)T'W | rerum corporalium] inv. K' | 623 nos etiam] Z m. l' | manibus] mentibus K' | 624 atque] arte sed exp. ef atque sup. lin. T | illudere] iter. sed del K | 625 disputatorem pulset] disputare plus est K'P' | pulset] pluset sed del. er pulset 7. m. l

614 cum...617 poterant] ID., Epis. 118, 20 (CSEL 34, p. 684,10-15). Sed...621 phantasmatum] ID., op. a£, 147, 42 (CSEL 44, p. 316,14-16).

| 619 | 622

Quae...624 moliuntur] ID., Contra Acad., TI, c. 6, n. 13 (CC lat. 29, p. 42,14-17;

CSEL 63.1-3, p. 55,13-16; ed. W. GREEN, p. 52,26-29). ID., Epist. 147, 29 (CSEL 44, p. 304,4-7).

| 624 qui...626 valeat]

T4 553 Bad. 7™

62

B' 3%

A Gb

ARTICULUS I

restat quaestio utrum ex puris naturalibus possit scire eam. Si enim homo ex puris naturalibus | potest attingere ad illam lucis divinae illustrationem et per illam scire sinceram veritatem ex puris naturalibus, debet dici posse scire sinceram veritatem, licet sine illa illustratione eam scite non possit, sicut si ex puris naturalibus potest attingere ad prima principia disciplinarum et per illa scire alia ex puris naturalibus, dicitur scite illa, licet ea non possit scire sine primis principiis.| Quod si ex putis naturalibus non possit attingere ad illam illustrationem, nec per illam ex puris naturalibus

I grs

W 4%

dicendus

est scire liquidam veritatem,

|

De videndo

Deum,

«si vut, videtur; si

non vult, non videtur». Unde et regulas aeternas Deus aliquando offert ABTK'P'T'W' 630 attingere...illam] ad illam attingere K'P' | illam] illud sed illam z. zz. man. corr. À et per illa ad illam add. K'P'T'(Z m.) | 631 per] pro sed in per corr. W' | illam] illa BTK'T'W' | 633 si] om W' | 634 illa] alia P' | dicitur] zzer. sed exp. T | 635 licet] sed W' | ea] illa KP' | primis] oz. W' | 636 non] z. T' | 637 naturalibus] per illam add. sed del K' | 638 est] oz. B' | huius] om. B' eius W' | 640 regulas] realas (?) sed exp. et regulas 7. m. T' | videat] vide sed exp. er videat 2. zz. I' videant sed in videat corr. W' | 641 naturalia] ad illas add. K' | attingunt] attingant K'P' | illas] illa W' | 642 ut] et W' | a...veritate] ad primam veritatem sed in a prima veritate corr. À | 643 informetur] reformatur sed in informetur corr. T' | prius] primum sed zz prius corr. T' | 644 attingant] attingat K'P' | illas2] scias K' | offert Deus] iz! B''K'P'TW' | quibus] offerre add. K' offert add. sed exp. P' | et...645 vult] om. (hom) W' | 646 videat?] videt I'W' | 647 sicut] sic K' | nec] sup. in. P' | 648 determinat] decatur sed exp. et docet i.m. T' | sil...649 vult] oz. (hom.) sed i. m. N' | 649 Unde...aeternas] et regulas aeternas unde sed signis inversionis additis transposuit T' | regulas] elementas sed in regulas corr. W' 637 ut...638 huius] Cf supra, pp. 31,45 - 32,67.

635

ut

dictum est in principio solutionis huius. Nunc autem ita est quod homo ex | puris naturalibus attingere non potest ad regulas lucis aeternae, ut in eis videat rerum sinceram veritatem. Licet enim pura naturalia attingunt ad illas, quod bene verum est — sic enim anima rationalis creata est, ut immediate a prima veritate informetur, ut iam prius | dictum est —, non tamen ipsa naturalia ex se agere possunt ut attingant illas, sed illas offert Deus quibus vult et quibus vult subtrahit. Non enim quadam necessitate naturali se offerunt, ut in ilis homo veritatem videat, sicut lux corporalis, ut in ea videat colores, sicut nec ipsa nuda divina essentia. Secundum enim quod determinat AUGUSTINUS

630

| 643 ut...est] Cf. supra, pp.

50,425 - 52,464. | 648 sil...649 videtur] AUGUST., Epist. 147, 18 (CSEL 44, p. 289,12).

640

645

QUAESTIO 2 650

63

malis, ut in eis videant multas veritates quas boni videre non possunt,

quia praescientia regularum aeternarum non offertur eis, secundum quod dicit AUGUSTINUS IV? De Trinitate cap.° 16°: «Sunt nonnul qui potuerunt

655

ilud

660

665

adem

mentis

ultra

omnem

creaturam

transmittere

et lucem

incommutabilis veritatis quantulacumque parte contingere, quod Christianos | ex fide sola viventes nondum potuisse derident». Easdem etiam regulas aliquando eis subtrahit et eos in errorem cadere permittit, secundum quod super Iob

XXXVIII°,

«Immanibus

Scarp. 16^

abscondit lucem», dicit GREGORIUS

XXVII? Moralium:

| «Immanes sunt qui se elatis cogitationibus extollunt.

Sed his lux absconditur,

quia nimis

in cogitationibus

Bad. 8™

suis superbientibus

cognitio veritatis denegatur». Alüs autem omnibus «pro sua sanitatey aspiciendum conceditur, ut dicit AUGUSTINUS I^ Soliloquiorum. Absolute ergo dicendum quod homo sinceram veritatem | de nulla re habere potest ex puris naturalibus eius notitiam acquirendo, sed solum illustratione luminis divini, ita quod licet in puris naturalibus constitutus illud attingat, tamen ex puris naturalibus naturaliter attingere illud non potest, sed libera voluntate quibus vult se ipsum offert. |

ABTK'P'TW 650 videant] videat W' respondant(?) T' | boni] homines sed exp. et boni z. m. T' | 651 praescientia] praesententia B' | regularum] elementas sed in regulas corr. W' | regularum aeternarum] zzz B''K'P'T'W' (gf. supra, lin. 649 ubi scriptum est "regulas aeternas") | offertur] offert l'K'P' | 652 dicit] oz. K’ | cap.° 16°] om. A(i. m. man. corr) YW (&.m.) dicit add. K' | 653 creaturam] iter. sed exp. K' | 654 incommutabilis] commutabilis e¢ in- 4 m. T' | . quantulacumque] quantalibet(?) A ser. sed in quantulaquorum mut. al. man. et veritate add. sed exp. T' ser. sed -ulacumque exp. ef -libus i m. IT | 655 fide sola] in BTK'PW | viventes] viventis sed in viventes corr. W' | potuisse] potisse (!) A | etiam] autem P' | regulas] relativas (?) sed exp. e regulas Z m. T' elementas sed in regulas corr, W' | 656 cadere] eundem K' | 657 XXXVHT] 3° W' | Immanibus] In manibus V/z/gz/z In montibus W' | Immanibus...lucem] su. P' | Gregorius] Augustinus sed exp. ef Gregorius À m. B' | 658 se] sunt sed del. et se i. m. l' | cogitationibus] cognitionibus ABTT'W' | 659 lux] Z mm. man. corr. A | 660 autem] omnino sed exp. et autem i, m. T' | omnibus] hominibus sed in | 661 aspiciendum] esse add. B' | 665 naturalibus] omnibus corr. W' constitutus add. sed exp. AB' | 664 luminis divini] zzz K' | ita] om A(& m. man. crr)BTK'P'TW | in] sup. in. B' | 665 naturaliter...666 illud] illud attingere naturaliter B'K'P' | attingere illud] zz! I'I'W' 652 Sunt...655 derident] ID., De Trin., IV, c. 15, n. 20 (CC lat. 50, p. 187,11-15;

| 658 | 657 Immanibus...lucem] lob XXXVL32. PL 42,901-902). Immanes...660 denegatur] GREGORIUS MAGNUS, Moralia in Job, XXVII, c. 15, n. 24 (CC lat. 143B, p. 1348,1-7; PL 76, 412). | 660 pro...sanitate] AUGUST, Sohl. I, c. 13, n. 23 (CSEL 89, p. 35,4).

Bad. 8'N

64

ARTICULUS I

Petts

solum liberam voluntatis electionem sequentes syllogismo, licet non syllogistice, procedunt in omnibus actionibus suis,| sicut probatur per dictum exemplum de puero in Perspectiva, nec solum homo industria naturali ex primis principiis syllogismi | sine arte sic potest facere quae sunt artis; quin per haec possit quodam modo et brutum, secundum quod recitat AMBROSIUS, dicens in Hexaemeron: «Exsortem rationis canem nemo esse dubitat; tamen si sensus eius vigorem | consideres,

A11 K' 16%

Bad. 14*9

censes

eum

sentiendi

sagacitate

vim

rationis

590

asciscere.

Deinde quod pauci qui in addiscendo vitae longitudinem contriverunt, vix potuerunt cognoscere. ut syllogismorum connexiones contexerent, | hoc natural canis eruditione comprehendere facile poterit aestimari. Nam ubi vestigium | leporis cervice repereri alque ad diverticulum semitae venerit et quoddam viarum compitum quod partes in plurimas scinditur, obiciens singula. semitarum exordia lacius secum ipse pertractat velut syllogistica voce sagacitatem colligendi odoris emittit. «Aut in banc partem», inquit «deflexerzt aut in illam, aut certe in bunc se anfractum contulit. Sed nec istam nec illam ingressus est | viam. Superest | igitur ut

B' 6%

ABTKP'T'W'

584 homines] ratio add. sed exp. A | 585 voluntatis] rationem add. sed exp. A | voluntatis electionem] in». K'P' | electionem] electioni(?) sed exp. ef electionem i. m. 3° man. W | 586 probatur] approbatur W' | 587 de] in sed exp. et de i. m. K' | Perspectiva] sperspectiva sed in perspectiva corr. P' | solum] solumodo sed in solum corr. W' | 588 ex primis] exprimit P' | sic...589 facere] potest facere sic K' | 589 per] scr. sed exp. T' | haec] hoc B' | quodam modo] i. m. man. corr. À post brutum B' | 590 Ambrosius dicens] x. m. W' | 591 Exsortem] Exsorteme ef -e exp. A Exorte B'I'(sed in Ex ordine mut) Ex ordine I' Ex ordinem W' om. K'P' | rationis] 4 #. W' | canem] carnem sed in canem corr. W' | dubitat] ex parte add K'P' | 592 consideres] nemo est qui(&. m. 3° man) non(Z m. 2^ man.) W' | eum] ei(eum sed in ei mut.) eum W' | sentiendi] oz. K' | asciscere] asiscere A assiscere l'W' acciscere K' | 593 in] hoc add. sed exp. T | longitudinem] conver- add. sed exp. W' | contriverunt] concreverunt K'P' | 594 potuerunt] poterunt BTK'P'W' | cognoscere] cogitare W' | hoc] om. I'(A m.)W" | 595 comprehendere] comprehendunt sed in comprehendere corr. W' | ubi] iter. Z. m. 3° man. W' | 596 cervice] cervique W' an scribendum cervive cum Ambrosio? | repererit] reperit B'K'P'TW' | adj in I’ | diverticulum] venticulum sed exp. ef vel diverticulum 7. m. 3° man. W' | venetit] devenerit T' | 598 secum] feci(?) sed exp. et secum 4. m. W' | colligendi] colli W' callidi P' | 599 hanc partem] hac parte I! | partem] in hoc add. sed del. A | inquit] in quid W' | inquit deflexerit] in. K'P' | hunc] hanc B'K'P'T'(red del. et hunc i. mw hac I' | 600 viam] se add. i. m. 3° man. W' | igitur] ergo A 591 Exsortem...601 contulerit] AMBROSIUS, Hexameron, VI er a(CSBIs2244p.

219,3-17).

585

595

600

QUAESTIO 4

121

in istam partem «se? sine dubitatione contulerit» et statim in leporem persequitur Et quod canis iste in hoc syllogisticae regulam statim, AMBROSIUS exponit, dicens: conferant philosophi propositiones sibi dividentes, et ex tribus, 605

610

illum anfractum observat artis «Nonne totas dies cum unam earum

veraz esse necesse sit, duas earum in principio interficiunt tamquam mendacio

convenientes, ef sic in eam quae relicta est vim veritatis esse definiunté» Canis ergo facit quod artis syllogisticae est omnino sine arte et sine principiis artis ab ipso perceptis,| puer autem praedictus similiter sine arte, ex primis tamen principiis artis ab ipso perceptis. Et sic universaliter quaecumque agentia per cognitionem et secundum cognitionem quamcumque, tam sensitivam quam intellectivam, secundum regulas artis syllogisticae faciunt quaecumque faciunt, vel artificiose | ut noscentes artem illam, vel non artificiose ut non noscentes artem illam.

615

Qui etsi in faciendo regulam artis non habent in se, ut pueri, nec etiam aliquid artis percipiunt, ut bruta, tamen non nisi per artem regulantur existentem in luce aeterna, quae omnium agentium per cognitionem actiones dirigit, vel ipsis agentibus impressionem artis percipientibus, vel non percipientibus, secundum quod dicit AUGUSTINUS De vera religione,

620

ubi

cum

ostendit

sic esse

in rationem

habentibus,

ostendit et sic esse et in aliis, dicens: «Hoc et in ceteris animantibus, quae ralione carentia sensu Tamen non carent, animadverti potest. Nullum enim borum est

ABTKP'TW

601 se] supplevi cum Ambrosio

| in2] om. T | anfractum] amfractum B'TK'

|

602 persequitur] consequitur T' | 603 statim] stotim sed zz statim corr. T' | totas] totos K'P' | 604 conterant] conterunt B'T | et] ex sed in et corr. W' om. W' | tribus] et add W' | cum] Z m. T' | 605 duas] deus sed exp. er duas 7. m. W' | earum] esse add. sed exp. P' | mendacio] mendacia K' | 606 esse] om. T | definiunt] distrahunt K' | 609 artis] i m. T' | perceptis] praeceptis T | 611 quamcumque] quaecumque T' | sensitivam] significatam sed del et sensitivam Z m. al. man. T' | regulas] ars sed exp. er regulas À m. W' | 612 artis] iter. sed exp. À | 613 noscentes!] nocentes ef -s- sup. lin. man. corr. À | artem!] autem add. W' | vel...illam2] om. (hom.) sedi. m. sup. 1! | noscentes?] nocentes et -s- sup. lin. man. corr. À | 614 nec] neque 'K'P'TW' | etiam] oz. l'W' | | 616 agentium] actionum K' | 615 bruta] beata sed in bruta cr. W' dirigunt A(sed in dirigit corr) K'P'T dirigit] 617 | K' add. cognitionem] agentium dirigent sed in dirigit corr. I! | percipientibus] accipientibus W | 619 cum] tamen I'P' | 620 et2] om. K' | aliis] alii sed in aliis corr. W' | 621 non] sup. dn. T

603 Nonne...606 definiunt] Ibid (CSEL 32.1, pp. 219,20 - 220,3).

| 620

Hoc...624 moderatis] AUGUST., De vera religione, c. 42, n. 79 (CC lat. 32, p.

240,25-31).

W 8"

115

122

ARTICULUS I

quod non in sono Bad. 144

vel in cetero motu atque operatione membrorum

numerosum

aliquid et in suo genere moderatum gerat, non aliqua scientia, sed tamen in intimis naturae terminis ab illa incommutabili numerorum lege moderatis». |

Scarp. 32*

QUAESTIO 5 UTRUM

CONTINGAT

HOMINEM

ACQUIRERE

SCIENTIAM PER SE IPSUM Circa quintum arguitur quod non contingit hominem scire per se ipsum acquirendo scientiam sine doctore. Primo sic. In eo quod potest homo per se acquirere frusta quaerit KT Mas

Scarp. 32>

auxilium alterius. Nunc

autem

homo, ut sciat, non

frustra|

quaerit

alterius auxilium, ut patet. | Ergo etc. Secundo sic. Secundum PHILOSOPHUM IX? Metaphysicae nihil procedit de potentia ad actum nisi per aliquid praeexistens in actu tale quale est illud| in potentia. Quare cum homo, ut dictum est in quaestione proxima, ex se solum est in potentia sciens, non potest fieri in actu sciens nisi per aliud sciens in actu. Hoc autem est doctor aliquis.

10

Ergo etc.

Tertio sic. Secundum PHILOSOPHUM in Elenchis credere. qui disi». Secundum autem AUGUSTINUM De

«oportet eum moribus

ABTK'P'TW'

622 atque operatione] iter. sed exp. A | 623 non] modicum add. sed exp. T' | scientia] sed non add. sed exp. W' | tamen] cum I' | in2] om K'P' | intimis] mentitudinis(?) sed in intimis corr. W' | 624 moderatis] moderata K'P | 2 Utrum...5 ipsum] Cf supra, p. 4, 8. | 4 quintum] argumentum add. T' | se] re T | 5acquirendo] acquirendum sed in acquirendo corr. W' | 6 per. ..acquirere] acquirere per se B' | 7 Nunc...8 auxilium] om T' | 8 alterius auxilium] zz K'P' | ut patet] Z =. B' | 10 aliquid] aliquod W' | in] om A | 13 in!] om. P' | aliud sciens] aliquid T' | aliquis Ergo] zz W' | 15 Tertio] Secundario sed exp. et Tertio i. m. T' | 16 discit] dicit sed exp. e discit Z. zz. 3° man. W' | autem] quod W"

10 nihil...11 potentia] Cf. ARIST., Metaph., IX, c. 8 (ed. B. BURKE, p. 54,1-21;

Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, pp. 176,18 - 177,14; 1049b 2-26).

|

15 oportet...16 discit] ID., De Soph. Elench., 1 (Transl. Boethii, ed. B. G. Dob, p- 7,10; 165b 3); of. etiam ANON., Au. Arist. (ed. J. HAMESSE, 37, p.332/9)

i

QUAESTIO 5

20

25

123

ecclesiae «quod credimus debetur auctoritati». Nullus ergo addiscit nisi credens auctoritati. Hoc autem est acquirere scientiam non nisi ab aliquo docente. Ergo etc. Oppositum arguitur primo sic. PHILOSOPHUS dicit I? Metaphysicae: «Ars fit, cum ex multis | experimento intellectis una fit universalis de similibus acceptio». Et ibidem: «Experientia artem | fedt». Sed experientiam de rebus scibilibus potest homo capere per se sine omni doctore, et similiter naturali ratione potest colligere universalem de similibus acceptionem, quia secundum COMMENTATOREM super prologum D e | anima: «Intellectus facit universalitatem in rebus». Ergo etc. |

Scarp. 33° Due

A11%

Bad. 14*8

Ad intellectum huius quaestionis notandum est in principio quod omnis cognilio est per assimilationem cognoscentis ad cognitum. Unde dicebant 30

quidam philosophantium, ut recitat PHILOSOPHUS in I?»

quod

intellectus

compositus

est

ex

omnibus

De anima,

quatenus

omnia

ABTK'P'T'W 17 ecclesiae] esse sed exp. et ecclesiae z. m. I! exerce sed exp. ef ecclesiae 7. m. W' | 18 est acquirere] acquirere est sed signis inversionis additis transposuit À | scientiam] scientiarum(?) sed in scientiam corr. I! | 21 fit!] 2 m. T' sit AB'T'K'P' | experimento] experimentis I’ | fit2] sit ABTW' | 22 universalis] naturalis sed exp. et universalis Z m. I’ | fecit] facit T' | 24 de] om. I'(sup. En )W' | 25 similibus] ser. sed in si mut. W' | acceptionem] actionem sed zz actionem corr. W' | Commentatorem] Philosophum K'(sed de/)P' | 28 notandum] videndum I' | 29 cognitum] cognitiva W' | 30 in...32 cognosceret] (abscisum) -situs est ex (abscisum) i. m. B' | 31 est] esset I'K'P' extra sed exp. ef esset im. W' | quatenus] qualitatibus ut I' qualibus ut W' quatinus K'P' 17 quod...auctoritati] AUGUST., Refractationes, I, c. 14, n. 3 (CC lat. 56, p. 43,55;

CSEL 36, p. 68,9-10); cf. etiam ID., De utilitate credendi, c. 11, n. 25 (CSEL 25.1, p. 32,23). | 21 Ars...22 acceptio] ARIST., Meraph., I, c. 1 (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 7,21-22; 981a 6-7); of supra, art. 1, q. 2, b. 42,267-269. | 22 Expetientia...fecit] Ibid. (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 7,20; 981a 3-4); of etiam ANON., Aact. Arist. (ed. J. HAMESSE, 1, p. 115, 4). | 26 Intellectus...rebus] AVERR., Comm. in De an., I, comm. 8 (ed. F S. CRAWFORD,

p. 12,25-26); of ANON., Au. Arist, (ed. J. HAMESSE, 6, p. 176, 27). | 29 omnis...cognitum] THOMAS DE AQ., Quaestiones disputatae de veritate, q. 8, art. 9, ad 3m (ed. Leon., XXII/2, p. 251,217-219); q. 1, art. 1, resp. (ed. Leon., XXII/1, p. 5, 162-163); ALGAZEL, Meraph., I, tr. 3, sent. 2 (ed. J.T. MUCKLE,

p. 64,27-28).

| Unde...32 cognosceret] Cf. ARIST., De an., I, c. 2 (in ALBERTI

MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 20,75-77; 404b 7 - 21).

124

ARTICULUS I

cognosceret. Sed hoc est impossibile, secundum quod contra eos ibidem determinat PHILOSOPHUS, ut per rerum substantiam eis assimiletur. Non enim oportet ut sit naturae ignis ad hoc ut cognoscat ignem, nec naturae aquae ad hoc ut cognoscat aquam, et sic de ceteris, sed solum oportet ut assimiletur eis informatus per earum species. Unde secundum quod determinat II? et IIl! De anima, «oportet intellectum esse potentiam passivam speciei susceptivam et se babere ad intelligibilia sicut. sensum ad sensibiha et ideo ab omnibus esse immixtum et nulli babere quidquam commute», ut omnia intelligat, ut de se sit intellectus omnes formae quae recipiuntur in eo, non actu, sed potentia. Et sic intellectus de se «quodam modo est omnia intelligibilia», «sed actu nibil eorum est antequam intelligat», sed

est «sicut tabula apta scriptutae nihil habens actu scriptum in ea». Est ergo de se in potentia essentiali receptiva, quae per se non exit in actum, sed per

ABTK'P'TW' 32 cognosceret] cognoscet K' ex omnibus qualibet ut omnia cognoscet et add. sed va- super qualibet ef -cat super cognosceret W' | est] oz. W' | impossibile] implure sed exp. ef impossibile i =. T' | contra] ser. sed exp. ef contra i. z. l' | 34 ignem...35 cognoscat] om. (bom.) sed i m. I | nec] sup. hn. W' neque B'K'P'T | 35 naturae] antequam add. sed exp. W' | cognoscat] cognoscant W' | sed] 4 mT’ | 36 ut] sup. in. W' | earum] eorum K' | Unde] Ut A | 37 quod] Philosophus add. B' | II] secundum sed in II? corr. W' | II? et] om. P' | ID...III*] ow. K' | III? De] zzz W' | 39 habere quidquam] #2 l' | quidquam] quidquid B' | 40 omnia intelligat] #72 I | omnes] omnis P' | omnes...41 intellectus] 072. (hom.) sed i. m.T' | 41 de...42 modo] quodam modo de se A | 42 omnia] est add. sed exp. T | nihil] naturalis sed exp. ef nihil Z m. l' | antequam] quam add. sed exp. W' | intelligat] et de se sit intellectus add. sed del A | 43 est] om. T(sub. Én.)K'P'W' | 44 essentiali] essentialiter A 32 Sed...33 assimiletur] ID., op. it; I, c. 5 (in ALBERTI MAGNI

Comm., ed. Cl.

STROICK, p. 47,71-78; 409b 25 - 410a 12). | 37 oportet...40 commune] ID., op. cit, III, c. 4 (in ALBERTI MAGNI

Comm., ed. Cl. STROICK, p. 176,75-77; 429a

16-18); of etiam ANON., Aut. Arist. (ed. J. HAMESSE, 6, p. 185, 137). | 39 et!...42 intelligibilia] Cf. ibid. (in ALBERTI MAGNI Comm, ed. Cl. STROICK, p. 178,90; 429a 18-20); of etiam ARIST., De an., III, c. 4 (in ALBERTI MAGNI Comm.,

ed. Cl. STROICK, p. 201,80-82; 429b 22-25). | 42 modo.. intelligibilia] ID., op.

dt, III, c. 8 (in ALBERTI MAGNI

Comm., ed. Cl. STROICK, p. 223, 70-71; 431b

21-22); of etiam ANON., Act. Arist., (ed. J. HAMESSE, 6, p. 188, 161) 590 sed!...intelligat] ID., op. a, c. 4 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p.

201,84-85; in AVERR., Comm., ed. F. S. CRAWFORD, p. 428,6-7; 429b 23-24). | 43 sicut...ea] Ibid. (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 201,85; 430a

1-2),

35

40

QUAESTIO 5 45

50

25

60

125

illud quod recipit de specie intelligibilium. Ipsae etiam species intellectus | quibus in rebus sensibilibus informari debet extra intellectum non sunt intelligibiles in actu, sed in potentia solum,| et ideo nec de se possunt fieri in actu ut moveant intellectum passivum. Oportet ergo ponere virtutem aliquam existentem in actu quae intelligibilia in potentia facit intelligibilia in actu, ut possint actu movere intellectum passivum. Haec autem est vis quam appellamus intellectum agentem, qui ponitur altera potentia animae cum possibili, ut possibilis intellectus se habeat ad intelligibilia sicut perspicuum in medio et organo ad colores, et agens ad omnia ista sicut lux, ut sicut «x fait colores esse in actu ut moveant medium et oculum, sic zm/e/lectus agens facit inteligibiha esse in actu» ut moveant intellectum possibilem et | fiat unum intellectus in actu compositum ex intellectu et intelligibili, sicut ex materia et forma. Intellectus autem possibilis sic informatus specie intelligibilium statim in lumine intellectus agentis sine omni notitia actuali vel habituali generali vel speciali praecedente, sed potentiali solum, de qua notitia potentiali dicit Glossa superillud Ad Hebraeos I? «Cum sit splendor. «Deus inseminavit animae initia intellectus et sapientiae»,| naturaliter concipit |

TTE Kong»

W'g^

Scarp. 33^ T4125

ABTK'P'TW 45 species] intelligibilium add. sed del. K' | intellectus quibus] an scribendum quibus intellectus? | 46 intellectus] in add. K'P' | quibus] om. T' ser. sed exp. et sunt in sup. in. I' | quibus...sensibilibus] in rebus sensibilibus quibus sed szgnis inversionis additis transposuitÀ | in] om. 'K'P'W' | in...sensibilibus] post debet B' | sensibilibus] in actu quibus add. sed exp. T' quibus add. sup. lin. Y | 47 sunt] À zz. man. corr. À | in actu] 4 m. T' | 48 actu] actum BTK'P'W' | ergo] igitur B'I'K'P'W' | 49 aliquam] aliam B'T | 50 movere] manere sed in movere corr. I' mediae sed exp. et movere 7. z. W' | 51 autem] oz. l' | quam] zm. I' qua B' | 52 possibili] pluri sed exp. et possibili sup. in. T' | ut possibilis] ex pluris sed exp. et ut possibilis Z zz. T' | intellectus] intellectis sed in intellectus corr. W' | ad] in add. sed exp. W' | 53 ad omnia] et quod sed exp. ef ad omnia i. m. W' | 54

utl...lux?] oz. (bom. P' | esse] ignus(?) add. sed exp. T | in] sup. dn. K'

|

ut2...55 actu] om. (hom.) sed i. m. Y | 56 possibilem] pluralem sed exp. er possibilem sup. Un. T' | et] iter. in fol. 8vb W' | unum intellectus] nn A(sed szgnis inversionis additis transposuit)B'Y'K'P'T'W' | actu] actum W' | 57 compositum] componi sed in compositum corr. W' | 58 possibilis] pluris sed exp. ef possibilis 7. m.'l | 59 vel habituali] 4 m. I' | 61 Glossa] ser.(2) sed exp. et Glossa i. m. Y om. W' | Ad] om. K'P' | Iv] oz. W' | 62 inseminavit] etiam seminavit W'

54 lux2...55 actu] ID., op. cit. c. 5 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 203,88-89; 430a 14-17); of etiam ANON., "Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 6, p.

186, 149). | 61 Cum...splendor] Hebr. 1,3. | Deus...62 sapientiae] AUGUST.,

Sermo 117, c. 7 (PL 38, 667).

126

Bad. 15:8

primas intentiones intelligibilium incomplexorum primo cognoscendo terminos et quidditates rerum. Et sic primo informatur mentis intelligentia primis rerum conceptibus, ut expressissimis similitudinibus veritatis rerum in actuali consideratione mentis descriptis, ut sunt intentiones entis et unius numeri et magnitudinis et ceterorum incomplexorum quae sunt prima naturaliter | intellecta et incomplexa. Et appellatur eorum intellectus. «ndiusibikum |intelligentia», qua mens primo naturaliter cognoscit terminos ex quorum collectione ad invicem per intellectum componentem et dividentem consimiliter concipit naturaliter sine omni discursu primas conceptiones intelligibilium complexorum, ut quod «totum est maius sua parte», «si ab aequalibus aequalia demas, quae relinquuntur aequalia sunt», «de quolibet affirmatio vel negatio et non simul

B' 6" A 122

ARTICULUS I

de eodem»,

et

cetera

huiusmodi,

quae

sunt

prima

65

70

principia

13

scientiarum complexa naturaliter intellecta, prius | tamen intellectis terminis.| De talibus enim dicit PHILOSOPHUS quia «principia cognoscimus in quantum terminos cognoscimus». Et sunt ista quasi principia per se naturaliter intellecta cuiuslibet scientiae ex putris naturalibus acquirendae. Quod

80

ABTKP'T'W' 64 informatur] ad add. W' | 65 intelligentia] intellectiva sed exp. ef intelligibilia 7. m.W' | ut] sup. in. W' et P' | similitudinibus] sensibilibus K' | 67 et!] om. W' | etunius] zz! I | 68 incomplexa] in complexa sed exp. ef incomplexa i. m. I' in conceptu sed exp.et complexa 7. m. W' | 71 componentem...dividentem] dividentem et componentem K'P' | concipit] accipit W' | 72 primas] compositiones add. sed exp. W' intentiones add. sed del K' | 73 si] sed P' | 74 aequalia sunt] izu K' | non...75 eodem] de nullo simul T' | 75 huiusmodi] huius BTK'W' | 76 complexa] communicata sed exp. ef complexa À m. W' | 79 Et sunt] er. K' | naturaliter] ife. B' | 80 acquirendae] acquirenda I' acquisita K' exquirendo sed exp. et acquirendi mut. T' 69 indivisibilium intelligentia] ARIST., De a7, III, c. 6 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 206,54; 430a 26-27); cf. etiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 6, p. 187, 152). | 73 totum...parte] EUCLIDES, Elementa, comm. concep., 9 (ed. H. BUSARD, p. 3); of THOMAS DE AQ., Summa theol ,1-1I, quot, art. 1, resp. (ed. Leon., VI, p. 325b). | si...74 sunt] ARIST., Anal. post., I, c. 10 (Transl. Iacobi, ed. L. MINIO-PALUELLO-B.G. DOD, p. 23,15-18; 76a 42);

EUCLIDES, Elementa, 1, comm. concep., 3 (ed. H. BUSARD, p. 33). | 74 de...75

eodem] ID., Meraph., IV, c. 3 (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 66,1-2

ef 11-12; Iunt., VIII, £ 74vH-I; 1005b 19-20, 23-24); cf. etiam ANON., "Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE 1, p. 123, 97 (ad di). | 78 principia...79 cognoscimus] ID.., Anal. post. 1, c. 3 (Transl. lacobi, ed. L. MINIO-PALUELLO-B.G. DOD, p. 10,19-21

(ad kt); Transl. Gerardi, ed. L. MINIO-PALUELLO,

pP VS

23-25); df. etiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE 35, p. 313, 32).

2b

QUAESTIO 5

85

127

dico propter notitiam sincerae veritatis, et etiam propter notitiam scibilium supernaturalium, ut sunt ea quae sunt fidei et revelationis, quae | ex puris naturalibus et ita per se acquirendo homo scire non potest, sed solum | per illustrationem divinam, et ita Deo interius docente, ut dictum est supra quaestione secunda et infra dicetur. In illis autem principiis primis naturalibus includitur in potentia notitia omnium particularium conclusionum quae sequuntur, quae per studium et

Pid tes KT

diligentiam ductu rationis naturalis de potentia deducuntur in actum, ut 90

intellectus ea in actu sciat et in particulari quae in principiis scivit in potentia et in universal. Et per hunc modum generatur in anima scientiae habitus perfectus reponendo in habitu memoriae quod prius lucebat in consideratione intelligentiae, ut intelligentia ad memoriam

recurrens,

cum

opus

fuerit,

iterum

consimili

notitia

actualis

considerationis informetur, ita quod cognitio omnis intellectualis, tam 95

100

principiorum quam conclusionum, sit acquisita et nulla innata; sed cognitio principiorum naturaliter acquiritur quia nec studio nec deliberatione, et quoad hoc dicitur ipsorum cognitio naturalis; cognitio vero conclusionum voluntario studio et mentis indagatione acquiritur, et ideo nullo modo dicitur naturalis. | Hinc dicit COMMENTATOR super III"? De anima: «Intellectus qui in nobis est duas babet actiones quarum una est comprehendere intellecta,|

ala est extrabere formas et denudare a materiis, quod nihil akud est

nisi facere eas intellectas in actu postquam erant in potentia». Intellecta autem ABTKPTW 82 ea...sunt2] i m. T' | sunt fidei] zz! I' | fidei] et in tenebris W' | 83 scire...potest] non potest scire K' | 85 infra dicetur] dicitur sed exp. ef infra dicetur i. m. W' | 86 principiis primis] zzz l'K'PW | 87 conclusionum] communionum sed in conclusionum corr, W' | quae2...studium] per studium quae sed exp. et quae per studium i m. W' | 88 rationis naturalis] naturalis rationis naturalis(sed exp.) W' | de potentia] om W' | 89 ea] eas BTK'P'T'W' | 90 modum] in anima artis add. W' | 91 reponendo] et add. sed exp. W' | 92 lucebat] et add. W' | 93 opus] corpus sed in opus corr. À | consimili] cum simili P' | 95 innata] immitata sed del. et innata 7. m. al man. T' | 96 quia...97

naturalis] om. B' | 97 cognitiol] cogitatio P' | naturalis cognitio] i m. W'

|

98 conclusionum] quae add. i. m.T' | 100 Commentator] Averroes add. K' | 102 intellecta] intelligentia sed in intellectualia mut. al man. T' | 103 intellectas...actu] in actu intellectas K' | postquam] autem add. K'P' 84 ut...85 secunda] Cf. supra, art. 1, q. 2, pp. 31,45 - 32,67. | 85 infra dicetur] Cf. infra, art. 1, q. 7, pp. 143,21 -147,123. | 100 Intellectus...105 potentia] AVERR., Comm. in De an., III, comm. 36 (ed. F. S. CRAWFORD, p. 495,463-68); of etiam ibid., comm. 21 (ed. F. S.CRAWFORD, p. 455,14-22).

Bad. 15'€

A

128

Scarp. 34°

Bad. 152

ARTICULUS I

duobus modis fiunt in | nobis: aut naturaliter — et sunt primae propositiones—, aut voluntate — et sunt intellecta acquisita ex primis propositionibus. | Sed circa deductionem intellectus de potentia in actum sciendum quod sicut in naturalibus aliquando principium agens intra ita potens est ut sine omni adminiculo exterioris agentis potentiam potest in actum deducere, aliquando vero ita est debile quod sibi non sufficit ad illud

Tp TRO

105

110

sine adminiculo agentis exterioris — verbi gratia in aegrotante aliquando vis naturalis | intra curativa morbi tam potens est, ut sine omni adminiculo exteriori et adiutorio medici et medicinae de potentia sano faciat actu sanum aliquando vero est in tantum debilis, ut hoc non possit

facere sine adiutorio medicinae exterioris —, similiter contingit in proposito quod aliquis homo aliquando invenitur ex sollertia naturali ita subtilis K' 179

et industrius,

ut solo

adiutorio

interiori

luminis

115

intellectus

agentis possit ex primis principiis naturaliter intellectis elicere | ductu naturalis rationis conclusiones proximas, et ex illis alias ulteriores, et sic

deinceps gradatim et ordinatim procedendo usque ad conclusiones ultimas particulares rei cognoscendae. De tali homine dico quod per se et sine omni doctore exteriori potest dicto modo sibi perfectam scientiam acquirere. «Turc enim opinamur cognoscere unumquodque cum

ABTKP'T'W'

105 primis] Z z. W' | 107 deductionem] deductione I' | in actum] intellectum et inactum Z #. l' | 108 in] actum add. sed exp. l' | aliquando] altero sed del er aliquando Z m. T' | agens] oz. B' | 109 sine omni] iter: sed exp. W' | agentis] agentes sed in agentis corr W' | potentiam...111 exterioris] i m. sp. l' | potest] habeat B | 110 sibi] o» K'P' | 111 in aegrotante] oz. K'P' | 112 curativa] sor. sed in curatiam ww. T' | morbi] conf. sed del et morbi À m. I | morbi tam] in debitam sed in debi- exp. ef morbi 4m W' | 114 sanum] alio add. sed exp. W' | in] om. K' | tantum] quantum sed del. ef tantum À m. man. corr. A | non] sup. Zz T | 115 facere] om. K'P' | medicinae exterioris] iz» I'K'P'W' | 116 invenitur] invenit B' in venitur sed exp. ef invenitur i m. 2^ man. W' 117 subtilis] a add. sup. Un. W' | et] ut W' | industrius] quod add. i. m. 3° man. W' | ut] in W' | interiori] interioris K'P' | 118 naturaliter...119 ex] -liter intellectis elicere ductu naturalis rationis conclusiones proximas, et ex À m. ef et ex etiam in textu Y | elicere] elucere sed in elicere corr. T' | 119 naturalis rationis] inv. K'P' | conclusiones] fore quaestiones B' | 120 et] a add. P' | procedendo] z. » I' | 122 et] om. B'T'(sup. n)K'P'T'W' | perfectam] oz. K'P'

123 Tunc...124 elementa] ARIST., Phys. I, c. 1 (Transl. Vetus, ed. F BOSSIER J. BRAMS, p. 7,5-7; 184a 12-14); of etiam ANON., Aut. Arist. (ed. J. HAMESSE, 2, p. 140, 2).

120

QUAESTIO 5

125

130

135

140

129

cognoscimus causas primas et principia prima usque ad elementa», sicut scribitur in principio Physicorum, ubi dicit COMMENTATOR quod «doctrinae ordinatae est incipere | a cognitione primarum causarum rei cognoscendae perfecte usque ad causas propinquas». Cuando vero homo ex naturali industria non est talis, dico quod per se scientiam alicuius rei perfectam acquirere non potest sine doctore; potest tamen aliquem gradum in ipsa acquirere maiorem vel minorem secundum qualitatem subtilitatis maioris aut minoris in ipso, maxime adhibitis studio et diligentia, quia studio acuendo ingenium aliquando recuperat id in quo natura deficit, secundum quod dicit BOETHIUS De disciplina scholarium: «Studio dihgenter immorandum | est. Dikgentia enim cuiuslibet obtusitas permollitum. Et CHRYSOSTOMUS super illud Matthaei XXII* «De resurrectione mortuorum non | egisti», dicit: «Ex lectionum diligentia nascitur saentia. Ignorantia autem negligentiae est filia». Et sicut est in hoc dispositio diversa in diversis ex parte luminis naturalis menti inhaerentis, sic ex parte luminis divini menti assistentis, ut dictum est,| et ita propter diversam utriusque dispositionem in diversis diversimode se habent diversi ad scientiae cognitionem seu investigationem per se ipsos. Credo

ABTK'P'TW' 124 principia prima] zz I’ | 125 in...Physicorum] Physicorum in principio W' | 126 ordinatae] sunt add. sed exp. K' | perfecte] perfectione A(sed in perfecte crr) TW | 130 aut] vel K'P' | 131 diligentia] disciplina I'K'P'W' conf. (dilma) B'T'(sed exp. et disciplina Z m.) | studio2] aliquando add. sed exp. T aliunde add. sed exp. W' | 132 aliquando recuperat] aliunde reperat sed in aliquando recuperat corr. W' | 134 Studio] enim add. K'P' | est] oz. l' | 135 XXII*] Chrysostomus add. W' | 136 diligentia] scr. sed exp. et disciplina 7. mm. T' disciplina I'K'P'W' | 137 Et] zer. T' | 138 diversa] autem add. sed exp. T aut add W' | in] ex sed exp. et in sup. lin. Y sup. lin. W' | luminis...inhaerentis] luminis vel mentis inconvenientis sed del. ef lumini naturalis mentis inhaerentis 7. m. I | menti mentis A(e -s exp)l'(g. motam immediate praecedentem)Y. | menti...139 luminis] oz. B' | sic] et ef sic Z mT’ | 139 propter] discursum add. sed del K' | 140 se...141 diversi] i m l' | 141 diversi] i m T' | cognitionem seu] om. B'K'P'T'W' | se] À #. K

125 doctrinae...127 propinquas] AVERR., Comm. in Phys., I, comm. 1 (Iunt., IV, £ 6rF).

| 134 Studio...135 permollitur] Ps.-BOETHIUS, De disciplina scolarium, Y,

n. 7 (ed. ©. WEIJERS, p. 95,19-20; PL 64, 1225C); sf. etiam ANON., Aut. Arist. (ed. J. HAMESSE, 26, p. 294, 1). | 135 De...136 legistis] Matth., XXII, 31. | 136 Ex...137 filia] ANON., (PS.-CHRYSOSTOMUS), Opus imperf. in Matth., hom.

42 (ed. 1539, II, pp. 691B-692C; PG 56,870). 3, pp. 75,122 - 77,154.

| 139 ut...est] Cf. supra, art. 1, q.

wi on

A 12%

Pit

Scarp. 34°

130

Bad. 15

ARTICULUS I

igitur quod per se homo sine omni doctore exteriori ex puris naturalibus potest scientiam sibi acquirere. Sic enim ab initio artes repertae sunt, ut dicit PHILOSOPHUS I? Metaphysicae, sed tamen nullus per se ad perfectum aliquid deducere potuit, ut dicitur IP Metaphysicae.|

145

«AD ARGUMENTA? Ad primum in contrarium, quod «frustra quaereret homo alterius auxilium si per se posset scientiam acquirere», dicendum quod non est verum, quia facilius, citius, et perfectius homo scientiam per magistrum

K' 18"

Bad. 15*E

MI

acquirit quam per se, ut patebit in sequenti quaestione. Ad secundum, quod «homo est in potentia sciens et ideo non potest procedere in actu sine aliquo existente in actu», dicendum quod licet idem secundum idem non sit potens se ipsum ducere de potentia in actum, quando tamen in uno sunt duo quorum unum | est principium activum, alterum passivum, bene potest se ipsum per id quod est in ipso in actu deducere in actum id quod in ipso est in potentia.| Sicut contingit in animatis quod moventut ex se ipsis, quia sunt divisibilia in duo, quorum unum est per se movens, | ut anima, reliquum vero pet se

ABTK'P'T'W'

142 per] sup. ln. | doctore] doctori B' | 143 scientiam sibi] #2 K' | sibi] cuius sed exp. et sibi i. W' | sibi acquirere] zz B' | 144 Philosophus] in add. K' | 145 aliquid] aliud W' | deducere] ducere ef de- sup. Hin. B' | 147 homo] om. A | 149 magistrum] nostrum(?) sed exp. ef magistrum À m. l' | 150 sequenti quaestione] in». B' | quaestione] iter. sed exp. W' | 151 homo] om A | est...potentia] in potentia est A | 152 sine. ..actu?] om. (hom.) sed i. m. W' | 153 ducere] ut add. A(sed exp)I'K'P'T'W' | 154 est principium] zzz W' y 155 bene potest] in A | id] illud l' | est...ipso] in ipso est BT'T'W | in ipso] 2. m. man. corr. el inser. ante est sed signis inversionis additis transposuit A | 156 inl] om. K'P' | 157 moventur] conf. sed in moveretur tamen quod mut. W' | 158 quorum] 7 m. inf. T | sel] re T' | per2...159 motum] motum(motu P") per se

l'K'P'W' | se2] aliud sed exp. er se i. m. man. corr. A

143 artes...sunt] Cf ARIST., Metaph, I, c. 1 (Transl. Anon, ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 7,14-22; 980b 26 - 981a 8). | 144 nullus...145 potuit] Cf

Dit

VII! co

VUILLEMIN-DIEM, supra, p. 122,6-7. sunt...159 corpus] BRAMS, pp. 291,12

de(ed TGNE DaRMwS]

p. 5322-3;

Transl.

Anon,

ed.

G.

p. 36,4-5; 993b 1-2). | 147 frustra...148 acquirere] Cf. | 151 homo...152 actu2] Cf supra, p. 122,11-13. [us Cf ARIST., Phys, VIII, c. 4 (Transl. Vetus, ed. F BOSSIER - J. - 292,1; 254b 14-19).

150

155

QUAESTIO 5 motum, ut corpus, sicut dicitur VIII?

131

Physicorum,

sic contingit in

165

proposito quoniam | anima humana habet in se agens quo est omnia facere quae pertinent ad actum intelligendi, et possibile quo est omnia feri, ut dicitur in III? De anima. Species enim universalis recepta in possibili per agens movet possibilem et informat, ut actu speculetur, tamquam ratio concipiendi verbum mentis in quo speculatur notitiam veritatis, ut dictum est supra quaestione secunda et tertia.

170

dicendum quod dictum illud exponit se ipsum. quod discere, proprie sumendo 'discere', non quia discere dicitur relative ad docere. Sed iste sciendi, quia praeter hunc est alius, scilicet

160

Ad

tertium,

inventionem,

175

quod,

secundum

«nullus

quod

addiscit

dicit

nisi

credens

1125

auctoritati»,

Bene enim verum est contingit sine doctore, non est omnis modus sciendo per propriam

PHILOSOPHUS

in Elenchis:

«Quod quis novit, inveniendo vel addiscendo novit». Unde noscere inveniendo non est addiscere nisi large sumpto pro ‘investigare’, ubi nulli oportet credere, sed solum ex notitia priorum procedere ad notitiam posteriorum, ut dictum est. |

Bad. 15"^ Scarp. 35°

ABTK'P'TW

159 dicitur] VII? add. sed exp. K' | 160 quoniam] quando B' | est] potest AT | 162 in!] om. l'K'P'W' | recepta] recreata(?) sed in recepta corr. T' | possibili] pluri sed exp. et possibili i #. T' | 163 possibilem] plurem sed exp. ef possibilem i m.T' | 164 notitiam] notitia I'K'P'W' | 165 et tertia] oz. W' | 166 nullus] intellectus P' | auctoritati] accidenti sed exp. ef auctoritati 4 m. W' | 169 discere] discemus sed in discere corr. T' dicere sed exp. et discere À m. 3° man. W | dicitur] ad add. sed exp. I’ | relative] elemente sed exp. ef relative À m W' | 170 sciendo] sciendi T' | 171 dicit Philosophus] zz B' | 172 Quod] Quando

IK'W'

| inveniendol] inveniens B'

| vel...inveniendo2] om. (bom.) T

|

addiscendo] addiscens B' | noscere] nocere sed exp. ef noscere À. m. 3° man. W' | inveniendo2] post addiscere P' | 173 large sumpto] zzz T'oc| »subisis174 procedere] om. K'P' | nulli] nullum sed in nulli corr. A notitia add. sed exp. T" | 175 posteriorum] i. #. W' 160 anima...161 fieri] ARIST., De an., III, c. 5 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 203,88; 430a 14-17). | 164 ut.. .165 tertia] Cf. supra, art. 1, q. 2,

pp. 41,260 - 43,281 et art. 1, q. 3, pp. 71,3851. | 166 nullus...auctoritati] Cf. supra, p. 123,17-18. | 172 Quod...novit2] ARIST., De Soph. Elenc., 2 (Transl. Boethii, ed. B. G. DOD, p. 45,26-27; 178b 34-35).

159

ARTICULUS

I

QUAESTIO 6 UTRUM CONTINGAT HOMINEM ACQUIRERE SCIENTIAM ALIO HOMINE DOCENTE

B' 6

Circa sextum arguitur quod non contingit hominem acquirere scientiam alio homine docente. Primo sic. Per nullum potest alicui alteri acquiri scientia nisi qui facit eum actu scientem de potentia | sciente. Quod non potest facere homo circa hominem, quia non potest homo homini plus facere in docendo quam monstrare signa sensibilia particularia extra, quae in quantum huiusmodi non movent intellectum in quo debet acquiri scientia, sed solum sensum. Ergo etc. Ex quo arguitur aliter secundo. Per illum non potest alteri acquiri

10

scientia cuius actio non excedit sensum, cum scientia debet generari in

intellectu. Actio hominis exterioris, cum solum proponit sensibilia particularia, non excedit sensum. Ergo etc. Tertio sic. Homo non habet scientiam nisi per speciem intelligibilem quam habet de re, nec acquirit eam nisi per hoc quod speciem intelligibilem de re in se acquirit. Per illum ergo qui non potest intellectum. informare. specie intelligibili non potest homini acquiri scientia. Quilibet homo est huiusmodi, cum solum proponit sensibilia particularia, quae non sunt nisi in potentia intelligibilia nec excedunt sensum in quantum huiusmodi. Ergo etc.

ABTK'P'T'W'

1 Utrum...2 docente]. Cf supra, p. 4, 9. | 4 docente] discente sed exp. et docente m. T | 5 alicui coni: alii A om. B'TK'P'T'W' | alteri] om. K'P' | 6 facere

homo] in». K'P' | 7 homo!] im A | in] om A | 8 signa sensibilia] in». K'P'

quam add. sed del. K' | sensibilia particularia] im» T' | 9 huiusmodi] huius BTK'W | 10 sensum] sensibus sed exp. et sensum i, mm. W' | Ergo] Z z Y | 11 alteri acquiri] zz; K' | 13 Actio] Actione K' | exterioris] exterior B' | cum] non I’ tunc K'P' | proponit] ponit ef pro- À m. T' | 15 speciem] perspeciem sed in speciem corr, I' | 16 intelligibilem] in talibus(sed exp.) -telligibilem W' | 17 speciem] om.I' | in...acquirit] acquirit in se W' | illum] istum P' | 18 informare] formare W | intelligibili] intelligendi sed zz intelligibili corr. T' | 19 Quilibet] quibus sed de/ P' | huiusmodi] huius B'K'W' | solum proponit] iz IT | 20 particularia...intelligibilia] Z. m W' in. . intelligibilia] intelligibilia in potentia K'P' | 21 huiusmodi] huius I'K'W' | etc.] quarto add. sed exp. B'

15

20

QUAESTIO 6

29

30

35

133

Quarto sic.| Per illum non potest homini acquiri scientia qui non facit nisi proponendo ei signa | rerum quas penitus ignorat, aut quas | prius scivit, quia si penitus ignorat res quid sint quae significantur, et ignorat signa, quia sunt correlativa ad invicem signum et significatum, et relativorum eadem est intelligentia secundum PHILOSOPHUM | in Praedicamentis. Qui enim omnino ignorat rem quae est lapis non cognoscendo id cuius hoc nomen ‘lapis’ debet esse signum, nec novit an hoc nomen "lapis! omnino sit signum, et per tale non potest scientiam rei acquirere. Si autem | prius scivit rem, tunc non acquirit eius scientiam per tale signum, maxime cum homo homini nihil facit nisi talia signa proponendo exterius, ut dictum est. Ergo etc. Quinto sic ex eodem medio. Homo non proponit homini nisi signa nota aut ignota. Nec per ignota potest acquiri scientia, sicut nec

AT2 K' 18%

Scarp. 35°

P128

homini Latino per verba Graeca, si non novit Graecum, nec per nota,

quia non sunt nota nisi prius sciendo res quarum sunt signa, ut dictum est. Ergo etc.

Sexto sic. AUGUSTINUS dicit De utilitate credendi: «Neque signis quibuslibet aliquid cognoscere potest, nisi illud ipsum | cuius ea signa sunt novib. Sed homo nihil docet nisi faciendo rem cuius est signum cognoscere signo. Ergo non docet nisi quod prius discens novit. Hoc autem non est docere, sed recordari. Ergo etc. |

ABTKPTW

22 acquiri] om. A | 23 proponendo] proponere K' | aut...25 ignorat] res quid sed del. et aut quas prius scivit, quia si penitus ignorat À m. I’ | 24 res] oz. T | quid sint] i zz. sed eras. l' | significantur] signat sed in signatur corr. I’ | 25 quia] quae I | sunt] i m. T' | correlativa] forte correlatam A | 26 relativorum] elementorum sed exp. et relativorum i m. W' | intelligentia] intellectus AT" | 27 Praedicamentis] conf. sed in Praedicamentis corr. W' | 28 id] illud I’ | an] om. K'P' | 29 lapis] debet add. I! | sit] esse I’ | 30 eius] oz. AP' | 31 homo homini] in. K'P' | 32 talia] elementa sed exp. ef talia i m. W' | 54 nota] sup. dn. man. corr. A. | ignotal] ignem sed del. et ignota sup. lin. al. man. T | sicut] sic K' | 35 verba Graeca] inv I'W' | 36 quarum] quorum B'I'I'W' | ut...57 est] om. K'P' | 39 Neque] nec inI' | nisi illud] nihil aliud sed exp. ef nisi illud 7. m. W | ea] om. A | 41 Ergo] om. K'P' | quod] quid sed in quod corr. W' | discens] diffinitiones W | 42 recordari] recordare sed in recordari corr. W' 22 Per ... 32 etc.]Cf. THOMAS DE AQ., Quaestiones disputatae de veritate, q. 11, art. um

rum. Cf .intelligentia] arg. 3 (ed. Leon., XXII/2, p. 347,27-39). | 26 relativo 22,24-26; 8a p. O, MINIO-PALUELL L. ed. ARIST., Caregor., c. 7 (Transl. Boethii, 303, 28). | p. 31, HAMESSE, J. (ed. Arist., Ast. ANON., etiam of 13-15); b 35-37, 39 Neque...40 novit] AUGUST., De utilitate credendi, c. 13, n. 28 (CSEL 25.1, p.

36, 3-5).

1128

134

Scarp. 36*

ARTICULUS I

Septimo sic. Si homini per hominem acquiritur scientia, ille tamquam actu sciens alterum ut potentia scientem sibi similem faceret et actu scientem. Sed non contingit aliquid facere sibi simile nisi per formam qua alteri assimilatur. Sciens autem scienti assimilatur per formam quae est scientia. Ergo homo per suam | scientiam generaret scientiam in alio. Hoc autem falsum est, quia scientia non est qualitas activa, sicut est calor. Ergo etc. Oppositum arguitur primo sic. Per illum acquiritur alteri scientia qui facit ut alter sciat quod prius ignoravit. Quod facit homo homini per

45

50

vetba, sicut experientia videmus, et secundum quod dicit PLATO ad hoc

Bad, 15"?

sunt verba inventa. Ergo etc. Secundo sic. APOSTOLUS dicit I? Timotheum Il: «Positus sum ego praedicator et doctor gentium in fide et veritate». Sed non esset doctor nisi acquirendo alteri scientiam. Ergo etc. | -

25

Hic reducendae sunt ad memoriam opiniones tactae supra in quarta quaestione. Ponentes enim quod humana anima de se habet omnem scientiam, vel naturaliter ei impressam vel ante corpus acquisitam, cum ponebant quod scire nihil aliud erat quam reminisci, ut dictum est ibi, dicerent quod homo omnino nullam scientiam de novo

ABTK'P'T'W'

45 acquiritur] acquireretur B'TP' ser. sed del. et acquireretur i. m. K' | 4 ut] a add. A | 45 contingit] convenit W' | aliquid] conf. (am) sed exp. et aliquid 7. m. man. corr. À alium sed exp. et aliquid i. m. T' aliquem B' | simile] similem sed in simile corr. B' | 46 scienti] autem add. sed exp. W' | 48 scientiam] om. K'P' |

falsum est] zzz K'P' | est] sup. din. W' | 50 arguitur] quare sed exp. er arguitur

im. W | 52 et] om K'P' | 53 sunt... inventa] inventa sunt verba K'P' | Ergo] oz. KP' | 54 I] II* A(sed in I* corr)I'T' | Timotheum] serzpsi cum

Scarpario (cf. THOMAS DE AQ., Quaestiones disputatae de veritate, q. 11, art. 1, sed

contra, 1 (ed. Leon., XXII/2, p. 349,158)): Corinthios ABT'K'P'T'W' | II9] om. DK'PW' | 59 enim] om. T' | humana anima] zz I'K'P'W' | 60 ante] aut sed in ante corr. W | 61 cum] zm. T' | erat] est K'P'T' | 62 omnino] oz. T' | de...63 acquirit] acquirit de novo K'

52 ad...53 inventa] Cf PLATO, Tim, 51B-C (Transl. CALCIDII, ed. TUE. WASZINK, p. 49, 14-24). | 55 Positus...veritate] I Tim. II, 7. | 58 supra...59 quaestione] Cf. supra, art. 1, q. 4, pp. 95,78 - 97,137. | 61 ut...62 ibi] Cf ibid, pp. 24,80 - 95,102

60

QUAESTIO 6

65

70

75

80

135

acquirit, et ita quod per nullum | doctorem acquireretur homini scientia, sed quidquid homo ageret extra, hoc esset ad excitandum memoriam, ut recordaretur eius quod prius erat oblitus, quia secundum eos addiscere non erat nisi reminisci. Sed contra hoc sunt omnia ibi dicta ad illarum opinionum reprobationem, et maxime illud, quod intellectus possibilis humanae animae est in potentia pura ad scientiam. AVICENNA similiter, qui posuit scientiam animae dari ab intelligentia, et quod nihil restabat nisi impedimentum recipiendi influxum intelligentiae amovere, similiter diceret quod homo non doceret nisi amovendo prohibens, quod non est docere nisi per accidens. Quod aliquorum notitiam, maxime illorum quae sunt | super vires animae

naturales, ut est cognitio credibilium,

ABTK'P'T'W'

63 acquireretur] acquiretur K'P'T'(sed in acquireretur corr)W' | 64 extra] ex P' | 65 erat] Z m. man. corr. A | 67 hoc] haec B' | ibi] ibidem K’ | illarum] omnium l'illorum K'P' | 68 et] ad W' | possibilis] pluris sed exp. ef possibilis i m. T' | humanae animae] 4 m. man. corr. A. | 69 est] iter. sed exp. W' | ad] in add. sed exp. W' | 70 animae] omnino B' | 71 intelligentia] intellecta W' | quod] oz. A | nihil] non K'P' | 73 doceret] docet K' | amovendo] a modo sed exp. et amovendo 7. m. I autem tantum( zz. 3° man.) modo W' | quod] quia I' | 74 illorum] maxime add. sed del. A | quae] qui BTK' | super] supra T' | 75 ut] non P' | et] oz. K'P' | quae] m. T' | 77 Etiam] et I’ | quod sic] zer: sed exp. T' | notitiam veritatis] inn T | 79 omnino] eam K' | 80 philosophicam] praehabitam BTK'W' | 81 anima] om T | naturali] naturalis I'P' | perfectibilis] perfectibiliT' | et?] ut T

| 67 ibi dicta] Cf sid,

pp. 97,138 -101,218. | 70 similiter] Cf ibid, pp. 95,103 - 97,124 ut...dicetur] Cf. infra, art. 1, q. 7, p. 147,111-113.

art. 1, q. 2, pp. 45,322 - 46,343.

Bad. 168

et illorum quae

pertinent ad revelationem, sic anima humana suscipiat, bene tenet fides catholica, ut infra dicetur. Etiam quod sic suscipiat notitiam veritatis sincerae secundum aliquem modum, concessum est superius. Sed quod aliter nullam cognitionem acquirat, omnino est contra vetitatem philosophicam, ut dictum est | supra in quaestione secunda. Est enim anima forma naturalis et ideo modo naturali perfectibilis, et hoc non nisi

64 ut...66 reminisci] Cf. ibid.., p. 95,95-102 et p. 97,137.

K' 18”

| 77

| 80 ut...secunda] Cf supra,

Autor

136

ARTICULUS I

scientia in acquirendo eam a rebus sensibilibus inferioribus, reducendo id quod in ea est sciens in potentia ut fiat sciens in actu, sicut dicit Bad. 16€

PHILOSOPHUS in IV?» Physicorum. | Ad cuius evidentiam considerandum quod sicut ea quae fiunt solum ab arte, si similiter possent fieri a natura, simili modo faceret ea natura

sicut

facit

et ars,

secundum

quod

dicit PHILOSOPHUS

85

II?

Physicorum: «Si eset in kigno vis navis factiva, similiter ut natura fecisset navem». Similiter necesse est esse e contra in eis quae possunt fieri ab arte et a natura, similiter ea fieri ab arte, sicut nata sunt fieri a natura, ut Scarp. 36> p' 12%

eodem modo

et | ordine quo natura agit in curando morbum

generando sanitatem,|

agit et ars, sive alterando sive digerendo, sive

quibuscumque modis aliis. Cuius ratio est quia in omni ars communicat naturae non operatur ats sicut agens solum sicut adminiculans et coadiuvans naturam. Unde minister naturae. Scientia autem uno modo ab homine

actione in qua principale, sed medicus dicitur acquiritur ut a

principio intra, quod est natura, ut est naturalis ratio, ut dictum est supra 13e

90

et

de eo qui propria inventione sibi scientiam acquirit; et alio modo scientia acquiritur ab homine ut a principio extra, ut | a didascalo, et

ABTK'P'T'W'

82 scientia in] scientiam B'(sed in scientia in corr) 'K'P"T'W" | sensibilibus] sensibus sed del. ef sensibilibus 7. m. K' | reducendo] eam add. sed exp. K' | 83 sciens!] scientiae I'K'P'W' | 84 in] om. P' | 86 solum] oz. K'P' | natura] qua

K'P' | 88 ut] ars add. sup. bin. al man. T' | natura] i zT | 89 ab...90 fieril] om. (bom.) sedi. m. '' | 90 et] sup. lin, W' | et...arte2] om. (om) ' | natural]

et add. sed exp. W'(cf. motam immediate praecedentem) | similiter] consimiliter W consimile K'P' | arte?] et a natura add. sed del. A | 92 agit] aget sed in agit corr. A aget B' ageret I'K'P'W' | digerendo] dirigendo K'P' dirigerendo AI' | 93 modis alis] in omnis sive quibuscumque in omnis animal sup. lin. sed exp. et

modis aliis 2m. W' | est] sine add. sed exp. W' | inl] sup. in. B' | 94 sicut] ars

add. sed del. K' | 96 a] ab sed in a corr. T' | 98 alio] hoc sed del. et alio i zz. T' |

99 utl] om. I'(sup. lin) K'T'W' | al] sup. in. W' | ut] dictum est supra add. in f. 13rb sed exp. T’ | a2] sup. in. W' | didascalo] didasco AB'T'(sed in didascalo

corr.)

82 reducendo...83 actu] ARIST., Phys, VII, c. 3 (Transl. Vetus, ed. F. BOSSIER J. BRAMS, p. 267,10-21; 247a 30 - b 29); ID., Phys, VIII, c. 4 (Transl. Vetus, ed.

F BOSSIER - J. BRAMS, p. 294,9-16; 255a 33-b 4). | 88 Si...89 navem] ID, op.

at, II, c. 8 (Transl. Vetus, ed. F BOSSIER - J. BRAMS, p. 91,1-2; 199b 28-29).

|

95 medicus...101 didascalo] Cf THOMAS DE AQ., Quaestiones disputatae de veritate,

q. 11, art. 1 (ed. Leon., XXII/2, p. 351,291-314).

art. 1, q. 2, pp. 41,260 - 43, 281.

| 97 ut2...supra] Cf supra,

95

QUAESTIO 6 100

105

137

hoc contingit | in eo qui addiscendo sibi scientiam acquirit admonitus a didascalo.| Dicendum | igitur quod sicut si per se investigans scientiam supposita notitia | principiorum non posset errare in discursu et deductione conclusionum ex principiis, ex primis principiis eliceret conclusiones

proximas,

et ex

illis conclusionibus,

quae

iam

sunt

principia posteriorum, eliceret conclusiones ulteriores, et sic usque ad conclusiones ultimas et principia proxima rei sciendae, sic semper conceptiones suas gradatim et per immediata ordinando et procedendo a primis ad ultima, sicut est procedere scientiae ordinatae, consimiliter 110

115

homo docens extra ex habitu scientiae, quo debet esse perfectus in actu,

debet habere in promptu conceptus in se ordinatos a primis principiis usque ad ultimas conclusiones. Aliter enim non esset idoneus doctor. Eodem modo debet procedere in docendo discipulum: primo principia prima per se nota proponendo ei; deinde ea per immediata, quantum potest, applicando ad determinatas conclusiones et ab illis in ulteriores consimiliter usque ad ultima, explicando hunc discursum discipulo per signa verborum vel quaecumque alia, ut melius poterit, significantia illos conceptus

quos ratio naturalis interius ordinaret, si in suo discursu

errare non posset. Et sic illos conceptus sic per signa propositos format

ABTKPTW

100 contingit] communit sed in contingit corr. W' | sibi scientiam] zzz B' | acquirit] et alio modo scientia acquiritur ab homine add. W' | 101 didascalo] didasco AB'T' | 103 in] sup. Zz. W' | 104 conclusionum] et add. i. m. 3° man. W' | principis ex] oz. P' | ex?] om. T'K'W (gf.notam immediate praecedentem) | principiis2] om. l'K'W' | 105 conclusiones] communiones sed in conclusiones corr W' | et] ut W' | ilis] Z #. T | conclusionibus] communionibus sed in | 106 | iam sunt] im K' | sunt] fiut W' conclusionibus c. W' conclusiones] communiones sed in conclusiones corr. W' i. m. T | 107 ultimas] conf. (ulimas) sed del. et ultimas À m. T | principia proxima] zzz K' | rei...108 procedendo] i. m. T' | 108 per] Z ». man. corr. À | ordinando) ordinendo K' | 109 primis] et add. K'P'T' | 110 ex] quae sed exp. ef ex 1. m. W' | perfectus] fectus ef per- sup. lin. P' | actu] actum W' | 111 habere] dicere K'P' | inl] actu add. K' | in2] enim I' | 112 doctor] zm. T' | 113 procedere] doctor add. K' | discipulum] om A | 114 prima] Z m. sed inser. ante principia T | prima...se] Z mm. man. corr. À | proponendo) forte ponendo A producendo(sed exp) ponendo P' | ei] eis B''K'P'T'W' | per immediata] pars mediata W' | 115 conclusiones] communiones sed in conclusiones corr. W' | 116 consimiliter] | | ultima] ultimam I'W' cum sensus sed exp. ef consimiliter i m. W' discursum] decursum ‘sed in discursum corr. T' | 117 alia] aut sed exp. ef alia 7. m. W' | 118 si...suo] sine quo K' sine suo P" | discursu] ordina- add. sed del À | 119 per] singula add. K'P' | format] formare I'W' formas K'P'

B 7" K' 18% I 12» W gu

138

ARTICULUS I

in se discipulus admonitus per signa. Quos quidem conceptus per se sic

120

ordinare nesciret, quia ratio non habet a natura ut eos ordinet, sed in

ordinando errate potest. Et quia ille ordo conceptuum interius sic formatorum est per se causa doctrinae et proxima, vocum autem ordinatio exterior non est nisi signum admonitivum et directivum rationis in conceptus suos ordinando, ideo doctor exterior non est causa

125

acquirendi scientiam in discipulo nisi per accidens, ordinando scilicet signa exteriora; ratio vero interior est causa eius per se, ordinando scilicet conceptus interiores, in quibus percipitur veritas rei cognoscendae immediate, sicut si aliquis esset intentus ad aspiciendum astrum lovis in caelo, et quia minutum Scarp. 37*

est astrum illud,

conferens

130

oculum circumquaque | non posset aciem visus in ipso sistere et figere determinate, et alter assistat, qui astrum illud videat et digito suo dirigat aciem visus illius quousque ad directam oppositionem illius astri eum

ANS

perduxerit, et tunc ibi sistat et digitum immotum teneat,| ut sic visus

Keaton

sistendo ad quietem digiti in astrum dictum aciem aspectus figere

135

admoneatur et hoc facto statim astrum videat et advertat, iste digitus Bad. 16"?

alium videre non facit per se, quia visui eius nihil imprimit, sed claritas astri facit sese videre. | Et nota quod signa verborum non solum per accidens sunt causa acquirendi scientiam sicut iste digitus causa videndi astrum, immo multo magis per accidens. Digitus enim, licet per se non facit videre astrum, per se tamen ducit oculum ad directam oppositionem sub qua astrum

videtur. Signa autem verborum non per se faciunt videre veritatem, nec

ABTK'P'T'W'

120 signa] vera propositones add. sed exp. l' | sic] om. I'(sup. in.)W'(i. m) | 121 in] ut sed in in corr. T' | 122 conceptuum] forte conceptivum A | 123 est] et sed in est corr. T' | 127 signa exteriora] iz» T' | eius] est sed. exp. P' | eius...se] est (sed exp.) per se eius P' | se] eius add. P'(cf. notam immediate praecedentem) | 130 et] quia sed exp. et et sup. lin. W' | 131 visus] in visus sed in visus corr. W' | in ipso] oz. Ain eo T' | figere] figurae I' | 132 alter] aliter sed in alter corr. B' | dirigat] conf: (dig at) A | 135 sistendo] assistendo A | 136 admoneatur] amoveatur KP' | statim] o». K'P' | et2] om T' | 137 alium] ier. K' | quia. ..138 sese] oz. (hom.) sed i. m.(se i. m. et se in textu) W' | nihil] naturalis sed del. et nihil i. m. T' | 138 sese] per se l' | 139 signa] singula I’ | verborum] oz. B' | verborum...solum] non solum verborum AT"(sed Signis inversionis additis transposuit)(cf. motam immediate praecedentem) | causal À m. W' | 140 causa] om. BTK'P'TW | 141 non facit] faciunt non I' | 142 oculum] ad astrum add. sed del À | 145 faciunt] faciun ef -t sup. in. A | faciunt...veritatem] videre veritatem faciunt K'P'

140

QUAESTIO 6

145

150

139

per se ducunt intellectum ad ordinandum suos conceptus, sed per accidens, scilicet in quantum | sermo est sicut symbolum inter doctorem et discentem, non naturaliter, sed per institutionem, res ipsas

PUTAS

praesentans de quibus formantur conceptus, et sic sunt causa doctrinae accidentaliter per accidens, et similiter ipse doctor. Et ideo dicit PHILOSOPHUS in libro De sensu et sensato: «Secundum accidens ad scientiam. auditus multum confert. Sermo enim existens audibilis causa

est disciblinae, non

secundum

se, sed secundum

accidens.|

Ex

nominibus enim constat, nominum autem unumquodque symbolum est». |

I' 12%

Bad. 16€

«AD ARGUMENTA»?

155

160

Ad obiectum primum, quod doctor non facit nisi quod proponit | signa quae solum movent sensum, dicendum quod licet sub esse particulari quo proponuntur a doctore non excedunt sensum, ex sensu tamen mediante phantasia per lumen agentis ipsa signa particularia sensibilia facta universalia intelligibilia movent intellectum et admonent ipsum, ut formet conceptus ad modum quo signa eorum | exterius proponit doctor et sic ducit ad scientiam, ut dictum est. | Per idem patet secundum et tertium. |

ABTKP'T'W'

144 ducunt] in add. l'W' in cognitionem add. sed del. K' | conceptus] sermo est add. sed exp. T' | 145 scilicet] om. I'K'P'T'W' | 146 ipsas] ipsa I'W' | 147 formantur] formatur l' | sunt causa] super eam K' | 148 accidentaliter] actui(?) sed in accidentaliter corr. T' | per accidens] om. B' | similiter] sic add. l' | 149 dicit Philosophus] ipse Philosophus dicit T' | in] ow. l'W | 151 | secundum!] per disciplinae] distinctione sed exp. et disciplinae À m W' omnibus nominibus] 152 | K' Et Ex] | l'K'P'W' per IK'P'W' | secundum?] | nominum] omnium sed exp. e I'(sed del et nominibus sup. Zz)K'P'W' nominum 3. =. W' | unumquodque] unumquoque A | symbolum] zer. sed del. K' | 154 quod!] om A | 155 signa] per solum add. sed exp. W' | movent] secundum sup. lin. W' | 157 ipsa] sensus add. sed exp. P' | 158 sensibilia] sensibilium W' | universalia] ulla B' una K'P'W' | intelligibilia] intelligentia B'T(sed in intelligibilia corr)K'P'T'W' | 160 sic] eum add. B'T' 150 Secundum...152 est] ARIST., De sensu et sensato, c. 1 (in THOMAE DE AQ. Sententia libri de sensu et sensato, ed. Leon., XLV/2, p. 11; 437a 11-15); f. etiam ANON., Auct. Arist, (ed. J. HAMESSE, 7, p. 196, 5). | 154 doctor...155

sensum] Cf supra, p. 132,6-10. tertium] Cf. supra, p. 132,15-21.

| 161 secundum] Cf. supra, p. 132,11-14.

|

HMS

Bad. 16*E Bad. 16*F Scarp. 37°

140

Bad. 16°°

K' 19% W ov

Bad. 164

ARTICULUS I

Ad quartum, quod signa quae proponit doctor non ostendunt rem nisi omnino ignotam aut cognitam, dicendum quod necesse est, si quis discat res aliquas, quod noscat eas, sed alio modo quam quaerit nosse, quia scit sub quadam confusione et in generali, et ignorat notitia distincta et in speciali qua quaerit ipsam rem scire, ut infra dicetur. | Per idem dicendum ad quintum et ad sextum, quod ille qui addiscit signa novit sciendo res in generali, nec ad aliud ordinantur nomina quam ad confusum intellectum rerum exprimendum. Notitia enim distincta et in particulari exprimenda est per defintionem quae nominis est expositiva. Secundum enim quod dicit PHILOSOPHUS in principio Physicorum: «totum | quiddam et indefinitum significat nomen, ut circulus; definitio autem illius dividitur in | singularia». Et sic in nomine primo nobis sunt manifesta confusa magis quorum quaeritur ab addiscente cognitio determinata. | Ad septimum quod «scientia non est qualitas activa», dicendum quod verum est, nec intendimus quod doctor per modum agentis naturalis per suam scientiam generet scientiam in discipulo sicut obicitur, sed quod ex sua doctrina proponat signa ordinata, ad quae ratio in discipulo consimiles debet formare suos conceptus et per hoc acquirere scientiam directus a doctore, admonitus, sed actione propria

ABTKP'T'W' 162 ostendunt] nisi add. sed del A | 163 nisi omnino] omnino nisi sed signis inversionis additis transposuit T' | quod] non add. K'P' | 164 nosse] iter. sed exp. T' | 165 quia] ut add. sed exp. W' | quia...166 qua] om B' | notitia] non I'(sed exp. et notitiam zZ m.)W' notitiam sed in notitia corr K' | 166 rem] om. BTK'PTW' | 167 ad2] om. B'K'P' | quod ille] 4 m. I' | 168 sciendo] quod add. sed exp. P' | ad] est T' | 169 intellectum rerum] #2 B' | terum] ei sed exp. ef nominis Z m. T' | 171 nominis] necessariis sed del. et nominis 7. m. T' | enim] oz. A | 172 quiddam] quoddam W' | indefinitum] definitum K'P' | 173 autem] der. T | illius] alius sed del. ef illius Z #2. l' | in!) iter in fol 9vb W^ | 174 sunt] om. K'P' | manifesta] mani-(conf.) sed conf. eras. et -festa i. m. Y | magis quorum] quorum magis sed signis inversionis additis transposuit A | 176 septimum] sextum T'W' | 177 per] verbum add. sed exp. T' | 178 suam scientiam] zu». I'W' | 179 obicitur] ob sed exp. et obicitur Z. m. 2^ man. W' | proponat] proponitur sed in proponat corr. T' | 180 debet] iter: sed exp. Y. | 181 doctore] docere ;. mm. sed del W' | admonitus] amonitus K' an scribendum ad monitus ve/ et admonitus? | propria] et add T' i

162 signa...163 cognitam] Cf supra, p. 132,22-27.

| 167 quintum] Cf. supra, D.

133,33-37. | sextum] Cf supra p. 133,3842. | 172 totum...173 singularia]

ARIST., Phys, I, c. 1 (Transl. Vetus, ed. E. BOSSIER

184b10-12).

- J. BRAMS,

| 176 scientia...activa] Cf supra, p. 134,48-49.

p. 8,5-7;

165

170

175

180

QUAESTIO 6

185

190

141

interiori; propter quod agens interior verius dicendus est doctor quam exterior. Unde et habet ille doctor interior de propositis ab exteriori iudicare. Propter quod dicit AUGUSTINUS in fine De gratia Novi Testamenti: «Eo ipso quo forinsecus. bene admonente iudicio non errare approbamus, quid aliud quam internum lumen magistrum nos babere testamur® Propter quod periti discipuli est examinare dicta magistri, quoniam, ut dicit BOETHIUS De disciplina scholarium, «wm est magistratus orationibus omnino confidere, sed primo est credendum | donec videatur quid sentiad». |

Scarp. 38°

QUAESTIO 7 UTRUM HOMO ACQUIRAT SCIENTIAM DEO IN QUOLIBET ACTU DISCENDI DOCENTE

10

Circa septimum arguitur quod scire non contingit homini Deo docente in quolibet actu discendi. Primo sic. Deus in creatura non agit quod agere in se proprio motu suo potest, secundum quod dicit AUGUSTINUS VII? De civitate Dei: «Si Deus res administrat ut eas proprios motus agere sinal». Sed homo proprio motu, ductu et inquisitione naturalis rationis potest sibi scientiam acquirere, ut habitum est supra. Ergo etc. Secundo sic. Hominem non docet nisi qui actione sua specie

ABT'K'P'T'W' 182 quam...183 doctor] om. (hom.) sed i. m. W' | 183 exterior] exterius AT | 184 in fine] finem W' | 185 ipso] modo P' | quo] quod I'T'W' | forinsecus] fornicetus I'T'W' | bene] unde K'P' | 187 periti] parti sed in periti corr. I'W' piti B' perati sed in periti corr. K' | 188 disciplina] discipulo sed de et disciplina 7. m.T' | 1 Utrum...2 docente] Cf supra, p. 4, 10-11. | 3 quod...non] zter. sed exp. T' | contingit] convenit B' | 5 quod] quid sed in quod corr. À | proprio motu] ivy B' | 6 suo potest] zz! W' | 7 administrat] qui ministrat K' | ut] aut add. W' | 8 et] in sed exp. ereti.m. T' | 10 sic] om A | qui] forte quod A | specie] speciem T"

185 Eo...186 testamur] AUGUST., Epist. 140, n. 85 (CSEL 44, p. 234,12-14). | 188 stultum...190 sentiat] Ps.-BOETHIUS, De disciplina scolarium, V, n. 4 (ed. O. WEIERS, p. 121,6-7; PL 64, 1234A). | 7 Sic...8 sinat] AUGUST., De civ. Dei, VIII, c. 30 (CC lat. 48, p. 212,38-39; CSEL 40.1-2, p. 546,20-21; PL 41, 220).

9 ut...supra] Cf supra, art. 1, q. 5, pp. 123,28 - 127,92.

A 13* Bud Bad. 16"

|

142

PME Ags

Bad. 16K

ARTICULUS I

intelligibili mentem informat, quia per hoc solum scit et intelligit. Et hoc Deus non facit in quolibet actu intelligendi, immo in nullo facit secundum communem cursum huius vitae, quia sufficienter informatur a phantasmate, et non est natus | aliter informari. Ergo etc. Oppositum | arguitur primo sic. In Psalmo dicitur de Deo: «Qui docet bominem scientiam». Secundo sic. Secundum AUGUSTINUM De magistro et De veta religione, «cathedram babet in caelis qui corda hominum docet in terris». Ille non est nisi Deus. Ergo etc. |

«SOLUTIO»

113%

K' 19

20

Dicendum ad hoc quod hominem docere nihil aliud est quam ipsi ostendere notitiam veritatis, ut eam percipiat quam prius non vidit.| Nunc autem veritas in creatura non est nisi emanatio quaedam a veritate prima sicut imago ab exemplari, ut dicit Glossa | super illud «Diminutae sunt veritates a filis bominum»: «Una est veritas qua illustrantur animae sanctae, sed quoniam multae sunt animae, in ipsis veritates multae dici possunh. Sicut enim ab una facie resultant multae imagines in speculo, ita ab una prima veritate multae veritates. Et AUGUSTINUS dicit De vera

ABTK'P'T'W' 11 intelligibili] intelligendi sed in intelligibili corr. T' | mentem] mente I' | scit

et] sit W

| 12 in?) Z m. W' uno add. sed exp. T'

| facit? om T

| 14

phantasmate] phante sed exp. e? phantasmate i m. l' | 16 hominem] animam I'W'(sed exp. et homine (sit) i m.) | 17 Secundum] om B'I'T'W' | Augustinum] Augustinus B'TW' Arguitur sed in Augustinus mut. T' | 18 corda hominum] post terris KP' | hominum] om. BTT'W' | 19 non] eniml' | 21 ad] quod ad(sed exp.) K' | quod] est add. K' | ipsi] ei A | 22 prius] plus l' | vidit] videndum sed in vidit corr. W' | 23 a] vel ab i. m. man. corr. sed sine signo insertionis A | 24 imago] imaginatio K'P' | imago ab] immo sed del. et imago ab i. m. l' | ab] om. K'P'T' (sup. Zn.)W (df. motam immediate praecedentem) | 25 Una] Vera(?) sed in Una corr. T | 26 quoniam multae] universale add. sed exp. W' | in] om. T(sup. lin. W' | veritates multae] in B' | 27 una] uno I! | resultant...imagines] multae imagines resultant T' | 28 Et] Ut W'

16 Qui...scientiam] Ps. XCIIL10.

15

| 18 cathedram...19 terris] AUGUST., In

lohannis epistulam ad Parthos tractatus, tract. 3, n. 13 (SC 75, p. 210; PL 35,2004); of etiam YD., De magistro, XIV, n. 46 (CC lat. 29, pp. 202,17 - 203,33) ef ID., Sermo de

disciplina Christiana, XIV, n. 15 (CC lat. 46, p. 223,382-383; PL 40,678). her 25 Diminutae...hominum] Ps. XL2. | Diminutae...27 possunt] AUGUST., Enarr. in Ps., Ps. 11,2 (CC lat. 38, p. 82,3-6).

25

QUAESTIO 7 religione:

30

143

«Si est falsitas, ex his est quae imitantur unum, non in quantum

id imitantur, sed in quantum implere non possunt. Illa autem est veritas quae id implere potuit et esse id quod illud est. Unde et verbum rectissime dicitur. Cetera vero Z/Zus unius similia dici possunt in quantum sunt; in Tantum enim et vera sunt.

Hoc autem eius similitudo et ideo veritas. Quapropter vera in tantum vera sunt in quantum sunt. In tantum autem sunt in quantum principals unius similia sunt». 35

40

45

Sic autem est in omnibus factis ad exemplar quod in tantum est in eis veritas in quantum respondent suo exemplari, et quanto magis respondent ei, tanto magis dicenda est | veritas eis inesse. Nec potest cognosci si veritas sit in exemplato, nisi cognita conformitate eius ad suum exemplar, secundum quod dicit AUGUSTINUS III? De Academicis: «Bene probat imaginem quisquis intuetur exemplum», et dictum est de hoc supra in quaestione secunda. Veritas igitur cuiusque rei intellectui ostendi non potest nisi ostendendo ei conformitatem ad suum exemplar primum, a quo est transformata. Quare cum illud exemplar primum et principalissimum non sit nisi veritas prima, solum ille docere et maxime potest qui intellectui potest ostendere conformitatem rei ad suum exemplar primum. Hoc autem solus Deus potest. Et ideo absolute concedendum est quod solus Deus et maxime potest docere, secundum quod dicit AUGUSTINUS Contra

ABTK'P'T'W' 29 Si est] ser. sed in Sic est mut. et deinde del. et Si est 7. m. T' | est2] om. K'P' | quantum] id add. id impossibile add. K' | 32 sunt?] possunt sed pos- exp. A | 33 Hoc...sunt] oz. (hom.) sed i. m. T' | Quapropter] Quae propter W | 35

esti] om. I’ | in2] om. K'P' eis add. I'W'

| in eis] oz. VW'(ef. notam immediate

praecedentem) | 37 respondent] respondet I’ | ei] et add. K'P' | dicenda est] inv. A | veritas eis] eis veritas eis(sed exp.) W' | eis inesse] in eis esse A | 40 Academicis] conf. sed Academicis i m. al man. T | Bene] Unde K' | imaginem] imaginationem I' | quisquis] scripsi cum Augustino, Badio et Scarpario: quisque ABTK'P'TW' | 41e] ut W | 43ei] eius K&' | 44 Quare] quia P' | | 45 intellectui] cum] tamen est K'P' | primum] oz. A(i. m.)l(4 )K'PTW intellectum K'P' | 48 potest] zer. sed exp. A | secundum...51 interior] Z m. man. corr. À | dicit] om. T

29 Si...34 sunt?] ID., De vera religione, c. 36, n. 66 (CC lat. 32, pp. 230,12 | 35 Sic...36 exemplari] Cf. supra, art. 1, q. 2, pp. 231,24; PL 34,151-152). 39,225 - 40,239. | 40 Bene...41 exemplum] AUGUST., Contra Acad., III, c. 18,

n. 40 (CC lat. 29, p. 59,8-9; CSEL 63.1-3, p. 78,3-4; ed. W. GREEN, p. 69,26-27). | 41 et...secunda] Cf supra, art. 1, q. 2, pp. 39,225 - 40,239.

Scarp. 38°

144

epistolam

ARTICULUS I

Fundamenti:

«Per homines aliqua commemoratio. signis

verborum fieri potest. Docet autem unus verus magister, ipsa incorruptibilis veritas,

solus magister interiom. Et hoc isto ostendendo conformitatem tei creatae creatura et creata est et descripta, quia potest videri nisi aspiciendo ad ipsum,

50

modo docendi qui scilicet sit ad suum exemplar primum, a quo conformitas ad tale exemplar non et solus Deus potest homini hoc

exemplar ostendere, ut ad ipsum aspiciat, ostendendo scilicet illud velut

55

obiectum velut rationem cognoscendi solum, sicut dictum est in quaestione secunda praecedenti, secundum quod de hoc modo docendi K' 19%

A 13 Bad. 17% W' 10"

loquitur AUGUSTINUS

dicens

V?

Confessionum:

«Me

docueras, |

Deus meus, miris et occultis modis. Propterea credo quod tu docueris quoniam verum est, nec quisquam praeter te alus doctor | est ubicumque et undecumque clarueriby, et libro XI*: «Quis porro docet | nos nisi stabilis veritas? Quia et per creaturam cum nos admonemur,| ad veritatem stabilem ducimur, quae nisi maneret cum erramus, non esset quo rediremus.

60

Ut autem cognoscamus, docet nos». Secundum

quod etiam dicit Glossa super illud Matthaei XXIV? magistrum habetis». «A solo Deo est mentis informatio intellectum».

«Unum dando

ABTKP'T'W' 49 aliqua] anima sed in aliqua corr. W' | commemoratio] communicatio K'P' commotio(?) I'(sed exp. et commemoratio i 77) W'(e/ -memoratio i m.) | 50 verus] dicitur add. sed exp. A vel add. T | ipsa] om. K'P' | ipsa...51 magister] om. (hom.) sed i. m. Y | 51 isto] ideo sed exp. et isto 7. m. W' | 52 ostendendo] ostendo sed in ostendendo corr. ' | creatae] creaturae sed in creatae corr. T' | suum] explar add. sed del. K' | primum...53 exemplar] iter. sed exp. T' | 53 est...descripta] et descripta est K'P' | 54 nisi] nec P' | 55 ipsum] ipsam P' | ostendendo] ostendo sed in ostendendo wrr. I' | velut] ut 'K'P'W' | 56 sicut] ut B' | 57 de] oz. I'W' | 58 Me] oz. T'W' | 59 meus] om A | 60 te] sup. Zn. I' | est2] oz. T' ubique(sed del.) est(sed exp.) add. K' | et undecumque] =. l' | 62 cuml] 7m. I’ | admonemur] admovemur I'T'(sed in admonemur corr) | ducimur] dicimur sed in ducimur corr. T' | quae] qui I! | 63 cognoscamus] cognoscimus B'T'W' cum ergo(?) ef cognoscimus 4. m. T' | 64 quod] i m. W' | etiam] om W' | etiam dicit] in K'P' | illud] o K'P' | XXIV*] XXIV? ser. sed in IX°(?) mut. Y et 4° T' | 65 est] et add. sed exp. T' 49 Per...51 interior] AUGUST., Contra epistolam Fundamenti, c. 36 (CSEL 25.1, p. 241,16-18). | 58 Me...60 claruerit] ID., Conf., V, c. 6 (CC lat. 27, p. 62,17-21;

CSEL 33, p. 96,21-24; PL 32,710). | 61 Quis...63 nos] ID, op. cit., XI, c. 8 (CC lat. 27, p. 199,11-18; CSEL 33, pp. 287,20 - 288,4; PL 33,813) . WL. 64 Unum...65 habetis] Marth. XXIII, 8. | Unum...66 intellectum] Cf THOMAS DE AQ., Catena Aurea, In Matthaeum 23 (ed. A. GUARIENTI, pp. 332b-333a).

65

QUAESTIO 7 Praeter hoc autem

aeternum

145

exemplar, quod est causa rei, est

aliud exemplar rei abstractum et causatum a re, ad quod aspiciendo potest homo quoquo modo cognoscere veritatem rei per conformitatem 70

75

ad illud, sed forte non sine illustratione exemplaris primi, ut dictum est

supra in eadem quaestione secunda. Unde tale exemplar proponendo concessum est in quaestione praecedenti quod homo potest hominem docere, et solum tali modo, ut dictum est. Ad | tale etiam | exemplar aspiciendo potest homo per se scientiam investigate, non tamen sine adiutorio divini luminis menti assistentis,| ut supra dictum est. Et ideo in tali modo discendi ad tale exemplar non est dicendum quod Deus doceat in quolibet actu discendi nisi sicut universale causans, dans discenti vires cognitivas per quas potest doceri et apprehendere veritates, vel sicut universale

80

movens,

sine quo

nullum

particulare

movet, vel sicut lumen aliquod supernaturalis gratiae infusum illuminans ad cognoscendum, nisi dicamus, ut supra dictum est, quod etiam exemplar creatum non sufficit ad ostendendum aliquam veritatem nisi ad illustrationem exemplaris increati, ut supra expositum est in fine secundae quaestionis, ut sic oporteat dicere quod Deus immediate ABTKPTW 67 Praeter hoc] vere cum sed exp. et Praeter hoc Z m. T' | hoc] homo sed in hoc corr. W' | autem] est add. B'(sed exp.)I'(sed exp.)K'P' | aeternum exemplar] zz. l'KP'T'W | rei] om. B' | est2] et K'P' ser. sed exp. et est sup. in. T' | 69 quoquo modo] quandoque sed exp. e quoquo modo À m. T' | 70 sed forte] om. K'P' | sed...primi] z. m. man. corr. sed inser. post primi À | exemplaris primi] zzz IK'P'W' | 71 secunda] i z.I | tale] talem W' | 73 et] non add 'K'P'T'(Z z)W' | ut...est] dicendi W' | tale] talem W' | etiam] om. W' | exemplar] ut dictum est. Ad tale etiam exemplar add. W' | 74 per se] philosophiae I'W' | I(sed à m. inf. al. man)K'P'TW | 75 non..assistentis] oz. A(i. m. man. corr)B menti] oz. I’ | 76 modo discendi] inn I' | discendi] sciendi(sed in discendi corr) seu(sed exp.) discendi(sed exp.) T' | ad] sup. Un. A | non...77 sicut] oz. B' | quod Deus] oz. I' | 77 causans] vel concedens add. i m. 3° man. W' | dans] | deus W' | 78 discenti] discerti sed in discenti corr. T' discendi P' dicen W | 79 | doceri] docere W cognitivas] cognitissimas I' cognitias() K' universale] universai K'P' | movens] manens I'K'P'W' | 80 supernaturalis) naturalis ef super- À m. I' supernaturali W' | 81 nisi...85 veritatem] Z zz. man. corr. A | supra...est] dictum est supra BTK'P'W' | etiam] oz. BIT'(sed in sup. Hn)K'P'T'W' | 82nisi] sup. in. l'W' | 83 increati] ser. sed exp. et divini sup. En. T | supra] om A | in...85 veritatem] oz. (hom) B'T(i.m)K'P'T'W' 70 ut...71

secunda]

Cf supra, art.

1, q. 2, pp. 41,260

- 42,266.

2

in...praecedenti] Cf. supra, art. 1, q. 6, p. 139,154-160. | 75 ut...est] Cf. supra, art. 1, q. 2, pp. 40,240 - 43,281. | 81 dicamus...est] Cf supra, art. 1, q. 2, pp. 43,282 -45,328.

| 83 ut...84 quaestionis] Cf supra, art. 1, q. 2, p. 50,417-424.

p! 135 Scarp. 39* TA 1/135

146

ARTICULUS I

doceat in quolibet actu discendi quamcumque veritatem. In primo enim modo Deus non docet aliter quam agit omnes actiones rerum naturalium in passibili, dando scilicet ei potentiam et virtutem recipiendi impressionem agentis in ipsum. Sic enim docet dando alicui vim et potentiam per quam potest addiscere et recipere disciplinam, sicut si dicatur calefacere dando calefactibili vim et potentiam per quam est receptivum caloris. Sed hoc est valde a remotis et improprie attribuere Deo aliquam actionem. De hoc tamen modo docendi dicit CHRYSOSTOMUS super ilud Matthaei XXIII? «Vos

85

90

autem nolite vocari Rabbi: «Nolite», inquit, «aZos vocare Rabbi, ne divinum

bonorem bominibus deferatis. Unus enim est magister omnium qui omnes bomines

95

naturaliter docet. Si enim homo bominem erudiret, omnes homines discerent qui babent doctores. K' 20"

Scarp. 39^

Nunc

autem

quia homo

non

docet, sed Deus,

multi quidem

docentur, pauci quidem | discunt. Homo enim non intellectum praestat bomini docendo, sed a Deo praestitum per admonitionem exercet. Doctrina enim cotis babet offitium. icut enim cos non facit ferrum, sed acuit, sic sine causa insensatus

100

docetur». Unde in isto actu Deus potius dicendus esset Pater et auctor naturae quam magister et doctor scientiae. In secundo vero modo Deus non aliter docet quam agit omnes actiones rerum naturalium coagendo agentibus particularibus, dando et consetvando eis virtutem agendi in omnibus | suis actionibus. De quo

105

AB'TK'P'T'W' 86 In] om. (sup. in)W' | 88 in] ut W' | 89 alicui] aliter sed exp. et alicui z. zz. W' | 91 valde...remotis] a remotis valde K'P' | 92 attribuere Deo] iz» K' | 95 Matthaei] Chrysostomus add. W' | 94 vocari] vocare A(sed in vocati corr)BT

| Nolite...Rabbi?] oz. (hom.) W' | inquit] om. K'P' | alios] om. I'K"P'(cf. notam praecedentem) | vocate] vocari K'P' | divinum honorem] iz! K'P' | 95 honorem] hoc(?) sed in honorem corr. I' | enim est] ;zz B'T' | 96 discerent] dicerent sed del. et discerent i. m. 3° man. W' | 97 homo] Z m. W' | multi] in hoc sed del. et multi i m. T | 98 quidem] vero Bad. Scar. (an recte 2) | 99 praestitum] sed add. B' | per admonitionem] admonitionem per sed signis inversiomis additis transposuit W | 100 cos] cotis B'I'P"T'(sed in cos corr)W' cos(sed exp.) chos K° | ferrum] factum P' | insensatus] sensatus Ps.-Chrys. | 101 potius] post sed in potius corr. W' | esset] est B'K'P' | et] ut T' | auctor] actor sed in auctor corr. T' ductor K'P' | 103 vero modo] oz. A | non] nisi W' | 104 agentibus] augentibus sed im agentibus corr. W' | et conservando] oz. A | 105 conservando] communicando K'

93 Vos...94 Rabbi!] Maj. XXIIL8. | Vos...101 docetur] ANON. (PS.-CHRYSOSTOMUS) Opus imperf. in Matth, hom. 43 (ed. 1539, 699B; PG

56,879-880).

QUAESTIO 7

110

115

120

147

modo agendi dicit AUGUSTINUS XI? Super Genesim ad litteram: «Natura agit interiori motu nobis occultissimo; cui tamen si Deus substrahat operationem intimam qua eam substituit et facit, continuo tamquam exstincta nulla creatura remanebit». Sed iste modus docendi adhuc non est proprius Deo quem quaerimus. In tertio vero modo docendi docet Deus hominem ea quae sunt supernaturaliter cognoscenda,| ut ea quae sunt fidei vel revelationis, de quibus infra dicetur. De eis igitur quae naturaliter sunt cognoscenda ab homine et ex puris naturalibus ad exemplar creatum acceptum a rebus, ut est omnis cognitio qua scitur id quod verum est in re, etiam qua cognoscitur ipsa veritas rei incomplete, et cum ad hoc sufficiat exemplar acceptum a te, non illustratione divini et aeterni exemplaris, simpliciter dicendum est quod Deus non docet in quolibet | actu discendi, ut patet ex supra determinatis. Quomodo

A 13

autem doceat in discendo sinceram veritatem

vel simpliciter ^quamcumque, — sufficienter —habitum est ex praedeterminatis Quomodo autem doceat in eis quae sunt fidei et revelationis, determinabitur inferius. |

«AD ARGUMENTA» 125

B' m

Ad primum in oppositum, quod «homo potest proprio motu acquirere scientiam», dicendum quod verum est de rebus naturalibus,

ABTKP'TW 106 XI?] IX? B'T'(sed in XI? corr)T'in K' | XI°...Genesim] po(?) super(sed del et exp. et IX? super 7. m.) se v- sed in XI? Super Genesim corr. W' | Genesim] conf. sed eras. ef Genesim i. m. l' | 107 cui tamen] certum W' | 108 operationem intimam] operationem(carius scr.) similiter(sed ras) intimam(clarius ser) W' | tamquam] tandem T' | 109 nulla creatura] zz; B' | adhuc] ad hunc W | 111 hominem] etiam add. B' | 114 eis] his K'P' | naturaliter sunt] zm A | et] om. K'W' | 115ad...116 re] Z m. inf. T | ut...118 exemplaris] Z #. man. corr. À | 116 etiam...118 exemplaris] om. B'T'(Z m)K'P'T'W' | 117 et] abscisum A | 119 quolibet] in add. sup. in. ' | ut...120 determinatis] o» A | 120 in] om W' | discendo] dicendo sed in discendo corr W' docendo IK | 121 vel...quamcumque] Z. 7. man. corr. A(man. corr)T | quamcumque] si add. sed exp. W' | sufficienter] sufficiente sed in sufficienter corr. K' | 122 doceat] 7. m. W' | quae sunt] #er sed exp. T' | 123 inferius] o» A | 126 naturalibus] dicendo add. sed del. A 107 Natura...109 remanebit] AUGUST., De Gen. ad litt., IX, c. 15 (CSEL 28,1, p.

288, 2-5). | 125 homo...126 scientiam] Cf supra, p. 141,5-6.

Bad. 17™

148

ARTICULUS I

sciendo id quod verum

quam

tamen

discernit; Sinceram Bad. 17

Deus

est in re vel natura, veritatem imperfectam,

docet dando naturale iudicatorium

quo scienda

vel etiam cum hoc supernaturaliter illustrando mentem. autem veritatem aut aliquam veritatem supernaturaliter

130

cognoscendam aut forte veritatem quamcumque non potest scite sine ipso proprie docente, ut dictum est et infra dicetur. | Ad

secundum,

quod

«Deus

non

informat

mentem

specie»,

dicendum quod verum est nisi sicut agens universale, nec aliter docet per solam huiusmodi speciem conceptus mentis formando, nisi dicatur

1142 P' 13

W 10% Bad. 17'^

quod etiam per huiusmodi speciem non potest conceptus mentis formando sine divina illustratione. Si tamen debet formari conceptus ad sinceram veritatem | percipiendam, vel aliquid | supernaturale cognoscendum vel forte ad aliquam veritatem simpliciter percipiendam, ibi proprie dicitur docere, ut dictum est. | Argumenta in oppositum non procedunt nisi secundum praedictum modum. |

Scarp. 40*

ABTK'P'TW'

127 id...natura] À #. man. corr. A (fortasse lectio duplex) | vel...imperfectam] om. B'T(se7 vel non sciendo veritatem imperfectam i m)K'P'T'W' | 128 quam] quod B'KP'TW | docet] in add P' | iudicatorium] iudicationem sed -m exp. e -rium Z #. W' | quo...129 discernit] Z =. T' | 129 vel...mentem] om AG m. man. corr.) B'I'(. z)KP'T'W | cum] hoc add. I' | cum hoc] sup. hn. man. corr. A(df. supra, app. erit, lin. 129) | supernaturaliter] forte specialiter A | 130 aut...vetitatem?] om. W' | 131 cognoscendam] om. K' | aut.. quamcumque] 7. m. man. corr, À | quamcumque...132 ut] quamcumque sed del. e non potest scire sine ipso proprie docente, ut. m. l' | non...132 proprie] in textu et i. zz. T' | scire] homo K'P' | 132 proprie] proprio K'P' | 133 mentem] i m. man. corr. A | 134 nec] om I'. m)K'P'W' | 135 solam huiusmodi] #2 K'P' | huiusmodi] huius B'I'W' | mentis...137 conceptus] om. (hom.) P' | nisi...137 illustratione] 07. A(Z. zz. man. corr.) B'T(4.z.)K" TW (ef.notam immediate praecedentem) | dicatur] dicamus I' | 136 huiusmodi] huius l' | potest] huius add T' 137 tamen] Deus add. sed exp. T' | debet] om. B' | 138 percipiendam] percipiendum W' | 139 vel...aliquam] Z zz. man. corr. A | aliquam] aliam I'W' quam K'P' | simpliciter percipiendam] oz. A 155 Deus...specie] Cf. supra, p. 141,10-11.

135

140

QUAESTIO 8

149

QUAESTIO 8 UTRUM CONTINGAT HOMINEM ACQUIRERE SCIENTIAM ANGELO DOCENTE

10

15

Circa octavum arguitur quod non contingit hominem acquirere scientiam | angelo docente. Primo sic. Praeter id quod divinitus menti | impressum est supernaturaliter non acquiritur scientia ab homine nisi per lumen intellectuale et speciem intelligibilem, et per alia non docetur Sed nullum horum operatur angelus in ipsa, ut patet. Ergo etc. Secundo sic. Docens facit discentem ut fiat sciens in actu qualis ipse est. Sed angelus sciens est simplici intuitu sine discursu. Ergo si doceret hominem, | faceret ipsum scire sine discursu. Hoc autem non contingit. Ergo etc. Ad oppositum arguitur. Primo sic. Sicut se habet luminosum corporale ad visum corporalem, sic et spirituale ad visum spiritualem. Sed luminosum corporale, ut sol, lumen diffundendo facit videre corporaliter oculum corporalem. Ergo luminosum spirituale, cuiusmodi est angelus, diffundendo lumen spirituale faciet videre oculum humanae

20

mentis spiritualem. Secundo sic. Quanto aliquid magis est in actu, tanto magis natum est educere id quod est in potentia ad actum. Angelus magis est in actu sciens quam homo. Si ergo homo, ut dictum est, per hoc quod est in actu sciens potest docendo facere hominem actu scientem, multo fortius

ABTKPTW 2 Utrum...3 docente] Cf. supra, p. 4, 11-12. | 4 hominem] homini T | 6 menti] mentis sed in menti corr. T' | 7 supernaturaliter] 7. 77. T' | lumen] actadd. sed exp. T' | 8 intellectuale] intelligibile K' | et!...intelligibilem] Z #. W' | intelligibilem] intelligibile T' | alia] iter. sed del. K' | 9 ut patet] om. K'P' | 11 esti] om. l' | si doceret] zzz W' | 12 faceret] facere e -t sup. in. P' | 13 contingit] communit sed in contingit corr W' | 14 se habet] im. W' | 15 corporale] sicut sol lumen diffundendo add. (homoeoceph. ?, of: infra, lin. 16) À | et] corporale sed del A | spirituale] 4 =. T' | 16 Sed] sic T' | luminosum] lumen A | sol] solum sed in sol corr. W' | 17 cuiusmodi] cuius AB'W' eius ef ut sup. lin. T' | 18 diffandendo] diffinendo T' | oculum] o» K' | 20 Secundo sic] iter. sed exp. W' | 21 educere] reducere I'W' | Angelus] zer. sed exp. W' | in2...22 sciens] sciens in actu T' | 22 quam...23 sciens] om. (hom.) sedi. m. Y. | est] habet add. sed del. T' homo add. AT | quod] om. Al. m)K'P'TW' | 23 facere hominem] inv. A | actu?] actus P'

113% K' 20%

Bad 7e

150 Bad. 17*8

ARTICULUS I

ergo et angelus. |

«SOLUTIO»

25

In hac quaestione et in aliis consimilibus, ubi veritas latet et fides nihil distinguit, nihil asserere debemus nisi quod naturali ratione fidei

Bad. 17"€

Bad. 17" Scarp. 40°

tamen consentaneum et non contrarium poterimus investigare, et ubi quaestio una plures sinus habet et difficultates sicut ista, non solum omnia, sed singula, suis locis propriis et semper pro tanto quantum ad propositum negotium pertinet pertractanda sunt. | Dicendum ergo quod rationalis animae humanae duplex est status: unus separationis eius a corpore et alter unionis eius cum corpore. In primo statu est intelligentia quaedam, sicut angelus, et tunc idem iudicium de modo docendi angelum ab angelo et animam humanam ab angelo, de quo nihil ad praesens, maxime cum quaestio est de scientia hominis coniuncti, quae est alterius generis ab illa quae est animae separatae, ut alias patebit. | Circa scientiam animae et modum intelligendi ut est in corpore, et ita hominis per animam considerandum quod triplex est. Unus est pure naturalis, quia naturalis et modo naturali, quo intelligit ea quae sibi naturaliter subsunt, ut naturalia et ea quae ex sensu circa naturalia potest investigare. Qui est naturalis, quia ex principiis et naturalibus instrumentis potest ad ipsum pertingere, et est modo naturali, quia per sensus et sensibilia acceptus. De quo modo sciendi dicit PHILOSOPHUS quod «deficiente sensu necesse est deficere scientiam ABTK'P'T'W'

26 hac] autem add. W' | aliis] om. B'I'K'P'T'W' | 27 debemus] debet W' | 28 consentaneum] consonum B' | 29 ista] illa T" | 31 negotium] om B' | 32 ergo] igitur BTK'P' | humanae] o». B' | 33 et...corpore2] om. (hom.) sed à. m. lI | 34sicu] ut IK'P'W' | et om P' | idem] est add. i. m. K' 1.35 humanam] an add. sed exp. W' | 36 angelo] homine K'P' | quo] ad add. sed exp. K' | nihil] naturalis sed in nihil corr. ' | 38 alias] vel sed in alibi mut. al. man. T'

| 39 et2] vel vita add. 3° man. W' | 40 animam] hominem K'P' | triplex] illud

et triplex Z m W' acceptatur P'

| 41 est] oz. AK'P'

| 44 est] ex A

| 45 acceptus]

38 alias] Cf HENR. DE GAND., Quodl. I, qq. 12 & 13 (ed. R. MACKEN, pp. 80,75 - 81,99). | 46 deficiente. ..scientiam] ARIST., Anal. post. I, c. 18 (Transl. Iacobi, ed. L. MINIO-PALUELLO-B.G. DOD, p. 40,4-5(ad Et), Transl. Gerardi, ed. L.

MINIO-PALUELLO, p. 221,22-23; 81a 38-40); cf. etiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 35, p. 317, 70).

30

35

40

45

QUAESTIO 8

50

secundum illum sensum. «Caec enim natus nihil potest cognoscere de coloribus, | neque intelligendo neque imaginando». Secundus est partim naturalis; partim supernaturalis, quo intelligit per fidem ea quae sunt fidei. Qui est supernaturalis, quia per lumen aliquod supernaturaliter infusum; est autem naturalis, quia modo naturali, quia per fidem et ex fide non intelligimus nisi sub similitudinibus corporalibus involuta. Propter quod dicit APOSTOLUS I? «Ad»

55

Corinthios

65

A14" K' 20"

XIII: «Videmus nunc per speculum in aenigmate»,

et beatus DIONYSIUS in principio Caelestis Hierarchiae: «Impossibile est alter lucere nobis divinum radium nisi sacrorum velaminum similitudine involutum». Tertius

60

151

modus

est omnino

supernaturalis,

quo intelligit homo

pure spiritualia circa Deum et spirituales creaturas. Qui est supernaturalis, quia de illis ad | quae attingere non potest nisi per lumen supernaturale, et est modo supernaturali, quia non per species a sensibus acceptas, sed illis omnino sopitis, quoniam illa non contingit homini in vita ista videre nisi per ecstasim in tertio genere visionis intellectualis, quali vidit PAULUS «ea quae non licet hominem loqui», ut dicitur | IP «Ad»? Corinthios XII. De qua dicitur super illud IP* Corinthios V* «sve mente excedimus». «Ecstasis est excessus. menti» in

T 14"

Pla

quo inferiora a memoria elabuntur; in qua fuerunt omnes sancti, quibus

aliqua supermundana revelata sunt. Unde nec

| de isto tertio modo

ABTKP'TW' 47 nihil] non K' | 49 naturalis...supernaturalis] scibilis sed exp. ef naturalis partim supernaturalis i m. W' | 52 sub] est autem add. sed exp. W' | 54 in] et T | 56 aliter] oz. K'P' | lucere] lumen P' | lucere nobis] zz! B'K' | 58 quo...60 supernaturalis] ozz. (hom.) K'P' | 59 creaturas...60 quia] quae sed exp. ef creaturas, qui est supernaturalis z. zz. W' | 61 est] ex A lumen add P' | a] de B' | 62 acceptas] accepta I'W'(sed in acceptas corr) | quoniam] cum W' | contingit] contingunt T communit sed in contingit cor. W' | 63 ecstasim] in genere add. sed exp. W' | tertio] alio K'P' | 64 licet] habet P' | loqui] Z =. T | II* Marcum(?) K' | 65 II*] oz. B' | 66 excessus] excessu sed in excessus corr. W' | 67 omnes...68 modo] À m. man. corr. À | 68 tertio] om. K' 47 Caecus...48 imaginando] ARIST., Phys, IT, c. 1 (Transl. Vetus, ed. F. BOSSIER - J.BRAMS, p. 45,6-8; 193a 7-9); of efiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 2,

p. 144, 52). | 54 Videmus...aenigmate] I Cor. XIII, 12. | 56 Impossibile...57 involutum] Ps.-DIONYSIUS, De cael. hier, I, 1 (ed. PH. CHEVALLIER, vol. III, p.

733,1-3(Transl. Scoti Eriugenae); PG 3, 121B); of efiaz THOMAS DE AQ., Summa theol. I, q. 1, art. 9, responsio (ed. Leon., IV, p. 24a).

| 64 ea...loqui] II Cor.

XII, 4. | 66 sive...excedimus] IJ Cor. V, 13. | Ecstasis...mentis] AUGUST., Enarr. in Ps., Ps. 34, serm. 2, n. 6 (CC lat. 38, p. 317,44).

er

152

ARTICULUS I

sciendi, si homo poterit doceri ab angelo, quaestio est, quia ille status sic sciendi aliquid habet animae separatae, sed de primo modo et secundo. Et quia non est dubium homines in multis veritatibus per angelos doceri — hoc enim expertum est testimonio Sacrae Scripturae, secundum quod Danielis X? legitur angélum dixisse ad Danielem: W' 102 Shaip1 718

Be

K' 20%

«Veni

ut docerem

te quae

ventura

| sunb—,|

hoc

igitur

absolute

concedendum est. Sed quis sit docendi modus angelo proprius, hic | quaerimus. Perquiremus igitur dicta aliorum circa hoc, ut quod verius videbitur teneamus, quia dubitare de singulis non erit inutile. Et includuntur dicta omnium de hoc quos videte potui in tribus modis quibus ponunt angelum docere hominem. Quorum primus ponit hoc angelum facere operando circa hominis intellectuale; secundus vero ponit ipsum hoc facere operando circa hominis imaginativum; tertius autem ponit ipsum hoc facere operando circa hominis sensus particulares. Isto tertio modo ponendi dicunt quod angeli | docent homines ordinate proponendo sensibus eorum sensibilia a quibus recipiuntur ordinata phantasmata in imaginativa,| et ab illis ordinatis species intelligibiles ordinatae recipiuntur in intellectiva ad modum quo dictum est superius homines doceti per hominem. Sed de isto modo docendi nulla est dubitatio quin angeli, tam boni

ABTKP'TW'

69 sciendi] docendi K'P' | 70 sciendi] si homo poterit deceri ab angelo add. sed exp. À | habet] esse add. W' | separatae sed] zzu K'P'W' sed(sed del) separatae sed( m.) T et add. K'P' | 73 Danielis] dictum I' | legitur] per add B' | 74 Veni] oz. K' | docerem] doceam K'P' | ventura] natura K' | 75 Sed] quod add. sed exp. K' | quis] quid sed in quis corr. T' | sit] si sed in sit corr. W' | docendi modus] iz» K'P' | 76 verius] om. I' | 78 potui] poni sed in potui corr. W' | 79 Quorum] docere sed del. et quorum À m. I' | ponit] 4 m. B' | 80 operando] imaginativum add. sed exp. A | operando...intellectuale] circa hominis intellectuale operando K'P' | 81 ponit] po- e -nit i m. man. corr. A | ipsum hoc] iz; I'K'P'W' | ipsum...82 autem] i m. man. corr A | imaginativum] imaginationem I'K'W' imaginatum B' | 82 autem ponit] zer. l' | ponit] -nit ez po- Z m. man. corr. A(cf. motam supra, lin. 81) | ipsum] ser. e ipsum Z m. W' | 83 tertio] oz. K' | 85 in] sup. in. A et T om. B' | 86 species] specie KP" | ad] movendum ad add W' | quo] er W' | 88 modo] À zz. 3° man.W' | angeli] post boni I'K'P'W' 74 Veni...sunt] Dan. X, 14. | 77 dubitare.. inutile] Cf ARIST., Metaph., I, c. 1 (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 41,3-17; Tunt., VIII, £. 36vG-K;

995a 25 - b4). 139,148.

70

| 87 dictum...superius] Cf. supra, art. 1, q. 6, bp. 137,102 -

75

80

85

QUAESTIO 8 90

153

quam mali, possint homines docere, vel per signa naturalia prius a natura formata, aut quae ipsi ex materia vi sua conformant, vel per signa artificialia vocum significativarum, qualia ipsi possunt formare in assumpto corpore, quod nobis non manifestent vel quod nobis manifestent; et hoc vel ab ipsis formato, in quali angelus docuit Mariam de Fili Dei incarnatione, Lucae II°, vel a natura. prius generato,

95

secundum quod daemones loquuntur et docent per energumenos movendo in eis organa vocum ad loquendum aliquando linguam quam ignorant obsessi vel sicut | angelus docuit Balaam loquens per «os asina»,

100

105

110

Numerorum

XXII.

Sed iste modus

docendi

non

proprius angelo, quia convenit etiam homini, unde nec ipsum quaerimus. Secundo modo principali, scilicet ponendo angelum docere operando circa nostrum intellectuale, triplex est modus ponendi. | Primus est quod cum omnis intellectualis operatio per duo perficiatur, scilicet per lumen intellectuale et per species intelligibiles, ita quod per species fiat apprehensio, per lumen vero iudicium de apprehenso, cum igitur, ut dictum est supra, modus proprius docendi ipsius Dei sit ex parte luminis quo illustratur homo ad percipiendum certam et sinceram vel etiam quamcumque veritatem, modus vero docendi hominis sit ex parte specierum eius adminiculo ordinatarum in intellectu, angelus autem medius natura est inter Deum

et hominem,

medius ergo modus docendi convenit ei partim communicando

Bad. 18'E

est

cum

ABTKPTW 89 possint] possunt A | vel] secundum W' | 90 ex...91 ipsi] oz. (hom.) B' | vi sua] vis uti P' | sua] format add. sed exp. W' | 91 significativarum] significatarum K' | formare] qualia add. W' | 93 quali] qualia W' | angelus] angelis sed in angelus corr. W' | 95 quod] homines add. sed del. B' | et docent] 7. z.Y | energumenos] serzpsi: energuminos AB'TK'P'T'W' | 97 obsessi] obessi sed in obsessi corr. W' | os] hosI' | 99 convenit] contingit K'P'W' | unde] om. K'P' | 101 ponendo angelum] iz! K' | 102 est] om. P' | 103 operatio] sup. lin. man. corr. À | 106 dictum...supra] supra dictum est I' | supra] om. W' | 107 percipiendum] percipiendam K'P' | 108 vel...quamcumque] oz. A(z. m. man. corr)B'TK'P'T'W' | veritatem] vel etiam quamcumque add. i. m. l'(cf. notam immediate praecedentem) | 109 parte] superiorum add. K'P' | adminiculo ordinatarum] inv IK'P'W' | 110 natura] non K' | natura est] iz» T' | natura...inter] inter utrumque(Z =. 34 man.) natura(sed signis inversionis additis transposui) est(i. m. 3° man) W' | 111 convenit] contingit W | partim] docendo add. sed del. K'

93 ab...94 incarnatione] Cf. Lu. I, 26-37. | 97 os asinae] Num. XXII, 28. 106 ut...supra] Cf supra, art. 1, q. 3, pp. 75,122 - 77,154.

|

A 14%

154

T 14* Scarp. 415 Ding

RU 2je

I' 14"

Bad. 18'F

ARTICULUSI

modo docendi hominis et partim cum modo docendi Dei [cum modo docendi Dei] per hunc modum. Quia enim angelus habet lumen intellectuale imperfectius quam Deus, lumen intellectuale non potest ei imprimere, ut ita perfecte discat, sicut lumine quod imprimit ei Deus. Lumen enim | Dei est ratio exemplaris cuiuslibet creaturae, ut dictum est supra, non sic | autem lumen angeli. Quia tamen angelus | habet lumen intellectuale perfectius. quam homo, potest se cum lumine spirituali animae humanae applicare spiritualiter, et illud ex praesentia et approximatione sua confortare, et quasi accendere ad perfectius inspiciendam veritatem. | Sed hoc nihil est, quoniam nihil proprie docet nisi quod ad causandum exemplar rei cognoscendae in mente aliquid agat quo verbum veritatis de re concipiat Per hoc enim solum informat discentem | scientia, quod appellatur docere. Hoc autem lumen angeli nullo modo facere potest, eo quod ipsum non est exemplar rei, quo verbo vetitatis de re ipsa mens informari possit. Unde nec Deus dicitur proptie docere ratione qua est lumen intellectuale accendens lumen hominis naturale, ut ad intelligendum acuatur, sed solum in quantum est ats et liber rationum viventium. Per hoc enim solum imprimit menti vetbum determinatum naturae rei, et eius distinctam cognitionem facit, ut dictum est supra. | Secundus modus ponendi angelum docere operando circa nostrum intellectuale est quod angeli sunt sicut specula spiritualia clara lucida, et similiter animae humanae. Et ideo cum angelus applicat se et opponit spiritualiter animae hominis, speciei quam habet in se species

ABTK'P'T'W’

112 Dei] divini W' | cum?...113 Dei] seclusi: om. (hom) P' | 114 ei] eis T' | 115 ita] oz. I'W' | perfecte] imperfecte I’ | lumine] lumen I'K'P'W' | ei] eis sed in ei corr, T' | 116 enim..est] Dei est enim sed signis inversionis additis transposuit W | 117 angeli...118 lumen] om. (bom) sed i m. T | 119 spiritualiter] spirtuali P | 122 nihill] naturalis sed exp. enihil Z zz l' | quod] 7. m. l' | 125 scientia] scientiam I'W' | 126 nullo] ier I' | non...exemplar] exemplar non est P' | quo] oz. P' | 127 Deus] om. B' | dicitur proprie] zzz AT’ | 128 docere] zm. T' | qua] quae W' | 129 sed] sup. dn. I' i. m. W' | est ars] Z m À | 130 menti] ei Z zz. 3° man. W' | 131 determinatum] ponendi angelum docere operando circa nostrum intellectuale add. sed exp. et va -cat Sup. lin. B' | 155 etl] om. K' sunt add W' | cum] om. K'P' | 136 speciei] speciem I | in se] z m. T'

116 ut...117 supra] Cf supra, art. 1, q. 3, pp. 75,122 - 81,238. Ibid..

| 132 ut...supra]

115

120

125

130

135

QUAESTIO 8

140

145

150

consimilis formatur in anima, sicut speculum materiale in speculo sibi opposito format imaginem qua informatur. Et ita per hunc modum docendi dicitur quandoque quod angelus visa sua facit nostra, et docet nos. Hoc apparet inconveniens tripliciter. Primo sic, quia si angelus sic posset animam coniunctam corpori informare et sua visa communicare, multo fortius et animam separatam, et unus angelus alium angelum, et unus angelus primus omnem alium angelum, ut sic intelligant per species acquisitas, non per innatas, quod multis inconveniens videtur. Secundo apparet hoc inconveniens, quia angelus non posset animam specie sua informare | migrando, sed solum speciem consimilem ei quam habet in se in eam generando, sed hoc non contingit nisi in naturalibus activis et passivis, quales non ponuntur esse aliquae substantiae separatae a materia. Tertio

155

155

apparet

inconveniens,

quia

anima

hominis,

ut

est

ptincipium intelligendi in homine, non recipit species nisi a phantasmate, tamquam a suo proprio activo, nec aliter nata est eas recipere. Quare cum nihil natum est pati naturaliter nisi a suo activo, ab angelo nullo modo talem impressionem potest immediate recipere. Unde et AUGUSTINUS vult III De Trinitate quod angeli nihil agant producendo in rebus naturalibus nisi mediantibus causis naturalibus. Aut igitur anima species illas spirituales ab angelo non recipit aut per illas nullatenus intelligit. Et ideo angelus per eas hominem ABTKTP'TW 137 formatur] conformatur I'K'P'W' | in!...138 informatur] iter. sed va- cat sup. lin. A | 139 docendi] oz. B'T'(Z. m.)K'P'TW' | docet] sz. et doceat Z m. 34 man.

W'

| 141 sicl] om. T

| sil etsi W'

| 143 et!] per add I' | 144 primus] ad

primum I' alium(sed del) a add. K' | angelum] primum add. I'K'W'(sed exp) | 145 quod] quia K'P' | 147 specie sua] suam speciem I' zz K'P' | speciem...148 non] Z #. ef non in textu W' | 148 hoc] om. K' | 149 contingit] communit sed in contingit corr. W' | esse aliquae] inn A | 152 non] nisi K' | recipit] nisi add. I'W'(sed exp) | 153 nec...154 activo] om. (hom.) B'K'P' | aliter] aliquando T' | nata est] #2 T' | eas] et I’ etiam W' | 154 nihil] naturalis sed in nihil corr I | pati naturaliter] im» I'W' | 155 talem impressionem] iz» K' post potest B' | recipere] Quare cum nihil natum est naturaliter pati add. W' | 156 angeli] oz. P' in add. TK" | 159 per illas] o». W' | eas] omnino add. sed exp. W' 137 speculum...138 informatur] Cf supra, art. 1, q. 4, p. 97,140-142. | 152 non...153 phantasmate] Cf. ARIST., De an., III, c. 6 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 223,76-81; 432a 3-14). | 156 angeli...158 naturalibus] Cf. AUGUST., De Trin., III, c. 10, n. 19 (CC lat. 50, p. 146,1-12; PL 42,879).

W' 10%

156

Scarp. 42°

À 14" Reis

ARTICULUS I

omnino docere| non poterit. Et hoc est quod testatur beatus BERNARDUS dicens super Canticum:| «Sctote nullum creatorum spirituum per se mentibus nostris abplicari,| ut nullo medio nostri suive corporis

160

instrumento, ita nobis misceatur, ut eius particibatione docti sive doctiores, boni sive Bad. 18°

HSE B' 8"

P' 14" Bad. 18H I' 14%

meliores efficiamur». | Tertius modus ponendi angelum docere operando, scilicet circa nostrum intellectuale, est quod sicut homo nutu suo solo alium hominem subtilem in multis potest docere, sic angeli nutus quosdam spirituales possunt animae hominis interius ostendere, et per hoc hominem docere. Sed quod sic hominem solis nutibus doceat, hoc

165

omnino est impossibile, quoniam anima nihil ab extra se apprehendit,

170

nisi specie illius informetur. Aut ergo anima nutus illos omnino non apprehendet, et ideo | per illos angelus hominem omnino docere non poterit; aut | nutus ipsi facient species suas in animam hominis. Quod est impossibile, quia speciebus informati non potest nisi acceptis a phantasmate et per sensus, ut dictum est. Quod si sic species ipsorum acciperet et | angelus hominem doceret, esset ille modus docendi quo determinatum est supra hominem unum docere alium. | Tertio modo | principali ponendi angelum docere hominem, operando scilicet circa nostrum phantasticum, triplex est modus

175

ponendi, quorum duo sunt impossibiles, tertius vero possibilis. Primus

180

illorum est quod ipse angelus existens in organo phantasiae ostendit intellectui species imaginabiles, non tamen imprimendo eas in phantasia,

ABTK'P'T'W'

161 nullum] oz. I' | 162 medio] modo W' | nostri] nostris I' | suive] sive T' | 163 ita] in T non add W' | nobis] non add. sed exp. W' | misceatur] miscetur sed in misceatur corr. ' | participatione] ut add W' | sive doctiores] om. À | 165 angelum docere] #7 W' | 166 suo solo] inv. K'P' | solo] oz. I | 168 animae] spirituales add. I! | 169 docere] Sed quid hominem add. sed exp. W' | sic] Z zT | doceat] docent in I'W' | 171 specie] speciem sed in specie crr.'T' | 172 apprehendet] apprehendit B' | illos] angelos add. sed del K' | 173 aut] aliud sed in aut corr. W' | ipsi] Z z. W' | 174 impossibile] sed add. W' | quia] s^. Zz. T | 175 ut] quod W' | ipsorum] eorum T' | 178 ponendi] z 7.'l' | angelum docere] docere(docendi sed in docere corr) angelum T' [^d 79 triplex] Z =. W' | 181 existens] oz. K' | 182 intellectui] in(s4p Zn.) intellectum T | imaginabiles] imaginales I'W' | in phantasia] zz W'

161 Scitote...164 efficiamur] BERNARDUS, Super Cant, setmo 5, n. 8 (ed. J. LECLERCQ - C.H. TALBOT -H.M. ROCHAIS, I, pp. 24,26 - 25,1). | 175 ut...est] Cf. supra, p. 155,151-154. | 177 determinatum...supra] Cf. supra, art. 1, q. 2, pp. 41,260 - 43,281.

QUAESTIO 8

185

190

157

quales ipsa phantasia nata est eidem ostendere, ut ab eis abstrahantur species intelligibiles | per quas intelligat, et sic per illas angelus hominem doceat Quod est omnino impossibile, quia talis species imaginabilis non est nata fieri nisi ab obiecto sensibili et in organo corporali. Et cum hoc si ab alio nata esset fieri per se subsistens, non tamen ab ea intellectus abstraheret species intelligibiles, quia non est natus abstrahere eas nisi a speciebus existentibus in phantasmate, quae se habent ad intellectum sicut colotes ad visum, ut vult PHILOSOPHUS in

III

195

200

Bad. 18"H

De anima.| Secundus modus ponendi angelum operar circa nostrum phantasticum in docendo hominem est quod angelus imprimit novas species imaginabiles immediate in phantasia, quales natus est sensus imprimere, ut ab illis intellectus species intelligibiles abstrahat. Et per hunc modum angelus hominem doceat, sicut dictum est prius. Quod est impossibile propter causam iam dictam, quia tales species non sunt natae generari nisi ab | obiecto sensibili et mediante sensu particulari. Angelus autem nihil de novo operatur circa res naturales nisi mediantibus causis naturalibus, ut dictum est supra. | Ideo sequitur tertius modus ponendi angelum docere hominem operando circa organum phantasiae, non aliquid ei imprimendo, sed impressa ipsi a sensu disponendo, ut regulariter et ordinate ab ipsis species intelligibiles abstrahantur, sed hoc ponitur facere dupliciter. Uno

ABTKP'T'W' 183 eidem] zer. sed exp. W' | abstrahantur] abstrahat B'I'(sed in abstrahantur corr)K'P' | 184 quas] quos sed in quas corr. I' | 186 obiecto] oculo sed exp. et obiecto Z m. I' ab add. sed exp. W' | 187 nata esset] zz» B' | 188 abstraheret] abstraherent sed in abstraheret corr. W' | 189 natus] ab add. sed exp. A | abstrahere eas] zz! A | eas nisi] zz! W' | in phantasmate] infante sed in in phantasmate corr. I' | 190 vult Philosophus] zz K'P' | 192 nostrum] naturam sed in nostrum corr. T' | 193 phantasticum] phant e -tasticum Z =. T | 194 | 196 angelus...doceat] hominem doceat sensus imprimere] iz! l'K'P'W' angelus K' | est2] om. W' | 197 impossibile] est add. à m. 3° man. W (ef. notam immediate praecedentem) | 198 sensibili] scibili K'P' | 199 nihil] om T | 200 | 202 non] oz. W' autem add. K'P' | 205 sensu] supra] prius B'K'P'W' imprimendo add. sed exp. B' | disponendo] disputando sed in disponendo corr. T' | ordinate] ordinante sed in ordinate corr. W' | 204 species] in add W' | hoc] om. K'P' | dupliciter] dicitur sed exp. et dupliciter z. zz. W'

190 colores...visum] Cf ARIST., De an., III, c. 7 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 211, 83; 431a 14-15); of etiam AVERR., Comm. in De an., II, comm. 30 (ed. F. S. CRAWFORD, p. 469,27-28). | 196 dictum...prius] Cf. supra,

p. 156,165-177. | 200 ut...supra] Cf. supra, p. 155,156-158.

Bad. 18”!

R21

Scarp. 42^

158

ARTICULUS I

modo amovendo prohibens, motum scilicet inordinatum imaginum in phantasmate sedando. Quibus inordinate motis non potest mens per ipsas aliquid determinate intelligere. Fit enim illa sedatio reprimendo id quod motum imaginum in phantasmate facit inordinatum, sive hoc sit

205

naturae malitia, vel morbus, vel disturbatio aliqua humorum, vel prava

A 14

W 11"

aS?

consuetudo, vel daemonis actio, ut sedata perturbatione possint imagines ordinate movere intellectum, et sic «sedendo et quiescendo fiat anima prudens», ut dicitur in VII? Physicorum. Sed iste modus docendi et agendi est omnino per accidens, quia «agens solum removens prohibens est agens per accidens». Ideo est secundus modus quo ponitur | illud agere per se. Et non videtur esse alius modus possibilis angelo, ut doceat hominem secundum statum communem acquirendi scientiam ab homine in hac vita, quem ad praesens quaerimus.| Et est iste modus quod angelus dicatur docere hominem agendo circa imagines in phantasmate receptas a sensu, ut ordinate praesententur et proponantur intellectui, cum intentus est ad intelligendum, et hoc ex ordine quo natae sunt movere intellectum ad ordinate recipiendum species intelligibiles,| per quas formentur ordinati conceptus in intelectu secundum ordinatum ABTKP'T'W' 205 inordinatum] sw. sed in inordinatorum mut. al man. T | imaginum] imaginativum K'P' | 206 sedando] cedando sed in sedando corr. A | mens] om. W' | 207 ipsas] ipsa B' | determinate] determinati B' | sedatio] cedatio A | id] om. I | 208 imaginum] imaginativum P' | in phantasmate] infante sed zz in phantasmate corr. I | inordinatum] natum add K' | 209 naturae] vere I’ | disturbatio] possunt disturbatio add. sed exp. W' | 210 vel daemonis] vel demonstrationis sed del. ef vel demonis i. m. l' | daemonis] de mens sed exp. e demonis 7. m. al. man. T' | sedata] cedata sed in sedata cor. A | perturbatione] perturbationes K' | 211 imagines ordinate] imaginationes K' | sedendo] cedando sed in sedendo corr. A sedando I'K'P' | 212 VIISjVII9?P' | 214 per accidens] oz. K'P' | 215 est] om K'P' | 216 esse alius] alius esse sed signis inverstonis additis transposuitW' | ut...hominem] zm. B' | 217 in] sub. Ln. W' | 218 quem] quod I’ | est] esto sed-o exp. A | est...quod] quod est(se exp.) W' | iste modus] om. A(i. m. man. corr)B'I'(sed imagines i m)K'P'T'(of moram immediate praecedentem | 219 dicatur] quod add. sed exp. W' | imagines] homines sed exp. ef imagines Z m. man. corr. A imaginationes K' | phantasmate] faciente sed exp. et phantasmate im. W' | 221 ex] eo B'T' | 223 in] et T'

211 sedendo...212 prudens] ARIST., Phys, VII, c. 3 (Transl Vetus, ed. E BOSSIER - J. BRAMS, p. 267,16; 247b 24); of etiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 2, p. 155, 189).

| 213 agens...214 accidens] ID., op. cit, VIII, c. 4

(Transl. Vetus, ed. F. BOSSIER - J. BRAMS, pp. 295,5 - 296,8; 255b 14 - 256a 2): £f. etiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 2, p. 157, 208).

210

215

220

QUAESTIO 8

225

230

235

discursum a primis scibilibus ad scibilia posteriora, sicut supra expositum fuit in modo docendi quo homo docet hominem. Et hoc possunt facere angeli, tam boni quam mali, naturali potentia quam habent ad transmutandum naturalia localiter et corporaliter. Possunt ergo angeli docere homines per motum spirituum et humorum in hominis phantastico, ordinando imagines existentes in ipso, tali ordine quo | intellectus intelligere possit per species intelligibiles abstractas ab eis quae numquam vel qualia numquam intellexit, secundum quod de tali ordine facto in imaginibus | a natura aliquando videntur in somnis qualia numquam fuerunt visa in vigilia, ut determinat | PHILOSOPHUS in De somno et vigilia. Unde de tali potentia angelorum dicit AUGUSTINUS 83 Quaestionibus: «Daemon serpit per omnes aditus sensuales, dat se figuris, accommodat coloribus, adhaeret sonis, odoribus se subiicit, infundit saporibum,

240

159

et ostendit

aureos, quod non possent facere, si numquam seorsum vidissent montem, seorsum aurum. Hoc ergo modo angelus quod scit per species sibi innatas proponit homini in signis imaginum ordinate interius, sicut

ABTKP'TW 225 expositum] positum I'W' | 227 transmutandum] transcendum W' | 228 homines] om. A sor. sed del. I! | 229 hominis] in add. sed exp. ef del T | 231 abstractas...eis] ab eis abstractas ab(sed exp.) eis(sed exp.) W' | 232 in] om. I'(sup. Én)K'P'W' | imaginibus] imaginationibus W' | 233 ut] Z zz. man. corr. À | 234 in] oz. K'P | De] om B'T' | somno] sumpto sed in somno corr. T' | Unde] et vigilia(sed exp.) add. ' | 236 aditus] Zter. sed del. K' | accommodat] se add B' | 237 se] de sed in se corr. W' | subicit] subitum I' | 239 numquam. ..240 nullam] Zer. P' | 240 nullam] ser. sed in nulla mut. al man. T | 241 sensu] sensum I'K'W' | perceperat] procedat sed exp. et perceperat À m. T' | 243 quod] quos T' | possent] possunt I' | 244 aurum] aurreum sed in aurum corr. A | Hoc ergo] imu W' | ergo] oz. T' | quod] quos W' sit angelus quod add. P' | scit] sit P'W' | 245 imaginum] om. P'

224 supra...225 fuit] Cf. supra, art. 1, q. 6, pp. 137,102 - 139,148. | 232 de...233 vigilia] Cf. ARIST., De somno et vigilia, c. 3 (Iransl. Vetus, ed. H. J. DROSSAART LULOFS, p. 22,7 - 24,6; 461a 26 - b10); of etiam AVERR., De sompno et vigilia (ed. A. SHIELDS, pp. 94, 20 - 95, 36; ed. Iunt., VI, ff. 29rB - 30rE; 460b 27 - 462b 11). | 236 Daemon...257 saporibus] AUGUST., De div. quaest. 83, q. 12 (CC lat.

44A, p. 19,4-7; PL 40,14).

P'14*

KT

homini

formas notas et ignotas, ex quibus facit conceptus complexos et incomplexos quales numquam prius conceperat. Intelligendum tamen quod nullam formam per hoc potest repraesentare cuius imaginem | aut speciem extra sensu non perceperat, vel in toto vel in parte, secundum quod dormientes somniant montes

245

I 14"

Scarp. 45*

160

ARTICULUS I

homo docens hominem scientiam suam proponit ei per ordinata sensibilia extra per quae ordinantur imagines intra. Et secundum hoc non differunt modus docendi hominis et angeli, nisi quod homo extra

Bad. 18**

proponit illa per quae imagines ordinantur intra, angelus vero interius motu suo facit ut illa ordinatio fiat. Est autem hic advertendum quod cum homo doceat accidentaliter per accidens, quia per signa artificialia significativa ab impositione, ut dictum est supra, angelus docet per accidens, quia non nisi imagines proponendo, sed non accidentaliter per accidens, quia illae imagines sunt signa naturalia per se intellectum ad formandum conceptus de rebus ducentia. |

250

235

«AD ARGUMENTA» Quod ergo arguitur primo, quod angelus non potest hominem docere, quia nec lumen nec speciem imprimit, dicendum quod hoc B' 8%

Bad. 18'-

Bad. 19

facete

est

| docere

per se, et licet sic non

doceat,

docet

tamen

quodammodo per accidens phantasmata ordinando, ut dictum est. | Similiter patet ad secundum argumentum principale. Si enim immediate angelus a sua scientia scientiam causaret in homine, talem modum

sciendi

causatet

in homine

qualem

ipse habet,|

si tamen

ABTK'P'T'W' 246 per] om. BTK'P'W' | ordinata] principia add. sed del A | 247 ordinantur] ser. sed in ordinabantur mut. T" ordinabantur I'K'P' ordinabuntur sed in ordinantur corr. W | 248 non differunt] respondent sed del. et non differunt i ». l' | differunt] de ut sed exp. er differunt Z m. W' | et angeli] om T' | et...quod] z m. sed quod etiam in textu W' | nisi] om. I | extra proponit] Z mm. I'(sed extra de.)P'W' | extra...249 ill] proponit illa extra K' | 250 facit] om. P' | ordinatio] ordinando sed in ordinatio corr. W' | hic] hoc B' | 251 doceat] docet A(sed in doceat corr)B'I'K'P'T’ | accidens] docet add. K' | quia] quae W' | artificialia] accidentalia K'P' | 252 significativa] signa T'W' | ab...supra] iter. sed exp. W' | 254 imagines] imaginens sed in imagines cor. W' | 255 conceptus] conceptum K'P' | 257 quod] oz. AB'I'W' | angelus...hominem] hominem non potest angelus T' | 258 nec!] nihil P' | nec2] neque T' | hoc] est sed exp. et hoc Z m. W' | 259 est?] non sed exp. et est sup. in. W' | 261 argumentum principale] om. BTK'P'T'W' | 262 immediate] posset add. sed del K' | causaret] conf sed exp. et causet i. m. 2^ man. W' | 263 sciendi] scientiae T' | causaret] Z #. T' | in homine] oz. B'T(4 m)K'P'T'W'

252 ut...supra] Cf. supra, art. 1, q. 6, pp. 138,139 - 139,148. | 257 angelus...258 imprimit] Cf. supra, p. 149,6-9. | 260 ut...est] Cf supra, p. 159,228-239. | 261 secundum argumentum] Cf. supra, b. 149,10-13.

260

QUAESTIO 8 265

270

215

280

161

subiectum esset et susceptibile,| quod nunc non est ita. Et ideo adhuc si hoc modo reciperetur scientia in homine ab angelo, reciperetur tamen secundum modum recipientis. Nunc autem quia angelus non causat in homine scientiam nisi per phantasmata, per quae discurrendo intelligit, ideo alium modum scientiae in homine causat quam sit ille quo ipse novit.| Ad

argumenta

in oppositum,

quia nituntur

hominis, ergo etc», dicendum quod ratio procedit acsi | scientia esset

potentia activa, et per hanc viam ab una scientia altera generaretur, secundum quod obiiciebat COMMENTATOR super III" De anima. Nunc autem non sic est, nec pet hanc viam generatur scientia, sive ab

homine sive ab angelo. Et non est alius modus quo angelus doceat

ABTKP'T'W'

264 et] om. B'I'T'(an recte 2) | adhuc] ad hoc I'P' adhuc sed in ad hoc mut. T | 265 in...angelo] ab homine(sed del.) in(sed del) angelo in homine K' ab homine in angelo P' | 266 secundum] quod dicit add. sed exp. T' | Nunc] possunt sed in Nunc corr. W' | quia] om. K' | 267 nisi...phantasmata] per phantasmata nisi W' | 268 alium] quod W | 271 similiter] simpliciter W | ergo] quod add. W' | 272 infundendo] infuncando(?) sed in infundendo wrr. T' | sol] ideo sed exp. et sol i. m. W' | 273 infundendo] informando(?) sed in infundendo corr. T' | corporale] corporalem sed in corporale corr. W' | 274 neuter] neutrum PW' | 275 autem] singularis hominis add. W' | 277 huiusmodi] oz. K'P' post angelum B' | huiusmodi ab] ab huius I'T' ab huiusmodi (huius sed in huiusmodi corr) W' | 279 secundum] dicendum add. I'K' | 280 hominis] et add. sed exp. B' | procedit] procedendum sed in procedit corr, W' | acsi] si fer in fol. 15va T' | 281 hanc] hac hanc K' | ab...scientia] una scientia ab K'P' | 282 obiiciebat] obiiciebant W' | super] om. AB'T'(sed 7. m.) | HI""] III? B'K'P' | 283 sic est] zz! I'W'

272 angelus...273 corporale] Cf. supra, p. 149,16-19. | 279 angeli ... 280 etc.] Cf

| 281 per...generaretur] Cf. AVERR, Comm. in De an., II,

comm. 5 (ed. F. S. CRAWFORD, pp. 411,717 - 412,721).

Bad. 19'M

ad inconveniens,

similiter respondendum est. Quod ergo arguitur primo in oppositum, quod «angelus potest docere | lumen infundendo spirituale, quia sol corporaliter facit | videre lumen infundendo corporale», dicendum quod licet ita sit, neuter tamen horum lumen infundit nisi in disposito et luminis susceptivo. Nunc autem intellectus humanus corpori coniunctus secundum communem statum viae non est dispositus ad recipiendum huiusmodi ab angelo illuminationem, quidquid sit de hoc ipso posito in alio statu, sive in corpore sive extra corpus. | Ad secundum, quod «angeli scientia magis est in actu quam

supra, p. 149,21-22.

Scarp. 43b

A15» Ke 228

Bad. 19*N

1715”

162

ARTICULUS I

hominem possibilis secundum

Bad. 198

statum communem

viae nisi mediante

285

^ hominis phantasmate, ut dictum est. |

Scarp. 44°

QUAESTIO 9 UTRUM ACQUIRENS

PER SE SCIENTIAM POSSIT DICI SE IPSUM DOCERE

I' 14%

w1*

Pi

Circa nonum arguitur quod acquirens scientiam possit | dici docere se ipsum. Primo sic. Actio quaelibet magis debet attribui causae principali quam instrumentali Sed homo qui docet exterius signa sensibilia — proponendo | secundum modum praedeterminatum est quasi causa instrumentalis in docendo respectu intellectus agentis. Signa enim illa — sunt quasi instrumenta intellectus agentis, a quibus | species imprimitin

5

10

intellectu possibili quibus docetur et intelligit, ut dictum est. Intellectui

ergo agenti tamquam causae principali magis debet attribui actus docendi quam homini exteriori. Si ergo homini exteriori propter illa instrumenta signorum quae proponit attribuitur actus docendi, ut vere dicatur esse doctor, multo fortius et intellectui agenti debet attribui actus docendi Sed quod attribuitur ipsi intellectui verius attribuitur ipsi homini cuius est, quia ipse intellectus respectu actus non est nisi hominis instrumentum. Ergo ipsi homini qui discit principaliter debet attribui actus docendi. Vere ergo potest dici quod homo doceat se

ABTK'P'T'W’

285 possibilis] philosophus sed exp. er possibili à m. T' | statum] statutum sed in statum corr. W' | statum communem] zz» K' | 286 phantasmate] zer. sed exp. W' | 2Utrum...3 docere] Cf supra, p. 4, 12-13. | 4 nonum] quaeritur et add. K'P' | arguitur] sic add T' | 6 causae] esse I'(sed in causae corr. et causae i. m.) W (sed in causae corr. et causae i. m. 3% man.) | 7 signa] Zer. T' | 8 causa instrumentalis] irn A | 9 intellectus agentis] zz A | Signa...10 agentis] À z. W' | 10 in] om I | 11 possibili] impossibili sed in possibili corr. W' | Intellectui] Intellectus e Intellectui À #. T' | 12 causae] omne sed exp. ef causae i m. l'W(3* man) | 13 exterioril] exterior T' | 14 proponit] praeponit A | ut] aut sed p ut corr. I' | 15 agenti] iter. K' | 17 ipse] actus respectu actus add. K' | ipse intellectus] zz I'P' | respectu] respectum T' | non est] zzz W'

286 ut...est] Cf supra, p. 158,215-218. 137,102 - 139,148.

| 11 ut...est] Cf. supra, art. 1, q. 6, pp.

15

QUAESTIO 9 20

25

163

ipsum acquirendo per se scientiam, multo magis quam acquirendo per alium. Secundo sic. Ille principaliter docet qui facit discentem esse certum de veritate cognita. Hoc autem facit homo ipsemet in se magis quam homo exterius per iudicium naturalis rationis suae, ut dictum est supra. Homo ergo acquirendo per se scientiam verius debet dici docere se ipsum quam alius homo exterior. Tertio sic. Sicut homo se bene exercendo est sibi causa virtutis, ita

30

et bene ac diligenter inquirendo est sibi causa scientiae. Sed qui est causa scientiae dicitur docere.| Ergo etc. In oppositum est PHILOSOPHUS, qui dicit in VIII? Physicorum quod «possibile est quod docens addtscab». |

K' 22%

Bad. 198

Scarp. 44?

SOSOPBUPPNSE

35

Ad intellectum huius quaestionis solum oportet scire quid dicitur et intelligitur nomine ‘doctoris’. Sciendum igitur quod omne agens in quantum huiusmodi debet esse aliquid existens in actu secundum esse formae illius qua agit. Quod patet tam in agente principali quam instrumental. Generans enim animal tamquam agens principale debet habere perfecte secundum actum in se formam animalis; generans vero animal tamquam agens instrumentale, ut calor naturalis, debet habere in

40

se secundum actum virtutem formae animalis. Quod ergo importat

ABTK'P'T'W'

20 acquirendol...se] per se acquirendo K'P' | 21 alium] aliam T | 23 ipsemet] oz. K' | in se] om. B' | 24 exterius] exterior B'(am recte ) | 25 Homo] autem add. W' | se] ipsum add. i. m.T' | 26 alius] alquis l' | 27 Sicut] om. T | se] om. I! | se bene] imu K'P'T' | bene exercendo] zz& A | 28 et] om. K'P' | ac] et B' | inquirendo] acquirendo I’ | estsibi] zz& W' | 29 docere] i m. W' | 30 qui...31 Physicorum] IV? Physicorum qui dicit K'P' | | 31 in] om. I'W'(f. motam immediate praecedentem) | VH] IV» TKP'T'W' intellectum] 33 | T' corr. addiscat in sed asdiscat quod!] quia B'P"T' | addiscat] autem add. A(sed exp.)B'K'P'T'W' | 34 nomine] nomen W' | quod] cum add. | 35 huiusmodi] huius K'W' | existens...actu] in actu existens sed B'TW signis inversionis additis transposuit B' | 36 illius] est I' | Quod] Qua sed in Quod corr. W' | 39 tamquam] iter. sed exp. A | 40 actum] in se formam add. sed exp. et formam del, A | ergo importat] /z» K'P' | importat] informat Ww

24 ut...25 supra] Ibid | 31 impossibile...addiscat] ARIST., Phys, VIII, c. 5 (Transl. Vetus, ed. F. BOSSIER - J. BRAMS, p. 300,7-8; 257a 12-15).

164

ARTICULUS I

perfectam rationem principii activi secundum aliquam formam ad causandum similem sibi in alio debet esse perfecte informatum forma ila secundum actum in quantum huiusmodi. Nunc autem doctor nomine suo importat perfectam rationem principii activi secundum scientiam ad causandum scientiam consimilem in alio, modo tamen quo

45

determinatum est supra. ‘Doctor’ ergo ratione sui nominis significat docentem in se habere secundum actum perfectam informationem scientiae.

Quare

cum

discens

in quantum

huiusmodi

non

est actu

habens scientiam, sed in potentia tantum, actus autem et potentia ad illum, A 15%

Bad. 19°

cum

sint

contraria

secundum

PHILOSOPHUM

in

IX?

Metaphysicae non possunt esse simul in eodem, idem ergo non potest esse discens et docens se ipsum. Et hoc est | quod dicit PHILOSOPHUS VIII? Physicorum: «lmpossibile est quod docens addiscat», quia docentem necesse est habere scientiam, discentem vero non habere. Cum ergo per se acquirens scientiam proprie est discens, talis in acquirendo scientiam nullo modo potest dici docere se ipsum. |

«AD ARGUMENTA»

THERE

Ad primum in oppositum, quod «homo instrumentaliter docens dicitur doctor, multo fortius ergo et homo per | suum intellectum, cuius

AB'TK'P'T'W'

41 principii activi] activi principii sed signis inversionis additis transposuit B' | aliquam] aliam l'K'P'W' | 42 causandum] scientiam add. sed del A | similem sibi] im. K'P' | alio] aliquo I’ | informatum] informatam T' | 43 huiusmodi] huius K'W' | autem] oz. A(: #.)B'TK'P'T'W' | 45 consimilem] sibi add. T' | alio] aliquo sed in alio corr. T' | 46 ratione...nominis] nominis ratione sui I' | sui nominis] imu. K'P'W'(cf. notam immediate praecedentem) | significat] signat W' | 48 Quare] quia sed in quare corr. T" | cum] causa l' | discens] dicens sed in discens corr. T | huiusmodi] huius B'T'K'W' | 49 actus] ergo add. l' | autem] ifer. K' | 50 illum] actum add. i. m. man. corr. A | sint] sunt B'K'P'T'W' | in]

om. BTK'P'W'

| 53 VIII] IV» T'W' | 54 addiscat] asdiscat T' | 55 non

habere] inn W' | per...scientiam] aquirens scientiam per se T' addiscens W' | 58 in] sup. Zn. W' | 59 suum] sui K'P'

| discens]

46 determinatum...supra] Cf. supra, art. 1, q. 6, pp. 137,102 - 139,148. | 49 actus...51 eodem] Cf ARIST., Meraph., IX, c. 2 (ed. B. BURKE, pp. 30,19-20 er

32,6-8; Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 170, 10-16; 1046b 15-17).

|

55 Impossibile...54 addiscat] ID., Phys, VIII, c. 5 (Transl. Vetus, ed. F BOSSIER - J. BRAMS, p. 300,7-8; 257a 12-13). | 58 homo...60 instrumentum] Cf. supra, p.162,13-16.

50

OS

QUAESTIO 9 60

ille est instrumentum», dicendum quod alia est ratio qua dicitur aliquis doctor, et alia qua dicitur causa doctrinae. Causa enim doctrinae| solummodo dicitur ex eo quod agit ut in alio doctrina fiat in actu, quocumque modo etiam instrumentali, et ideo non oportet ipsum in quantum

65

70

165

huiusmodi

forma

doctrinae

informari

Doctor

autem,

ut

dictum est, non | dicitur nisi quia agit secundum formam doctrinae qua informatur. Licet ergo intellectus hominis principalius agit ut fiat scientia in se | ipso, quam homo exterior, ut probat argumentum, quia tamen homo exterior agit ex forma scientiae qua informatur, secundum eam disponendo et proponendo signa quibus alter docetur, non sic autem agit ipse homo per suum intellectum, cum ex se ipso acquirit scientiam, merito ergo debet dici doctor homo exterior, non autem ipsemet sui ipsius.| Unde et si agens| interior aliquando dicatur doctor, hoc est improptie sumendo

nomen

‘doctoris’, extendendo

Scarp. 45*

ipsum ad

Bad. 197°

1.15%

Kee P' 14%

principale agens in discendo. Discere enim communius est quam doceri, 75

80

quia discere non

solum dicit relationem ad docentem,

sed etiam ad

quamlibet scientiam causantem, ut homo poterit dici discere ex se ipso, non autem doceri, quia doceri solum dicit relationem ad docentem. Per idem patet responsio ad secundum. | Ad tertium dicendum quod bene concedendum est hominem esse sibi causam scientiae, sicut et virtutis, ut tamen non dicatur ex hoc | doctor sui ipsius. Non habendo | enim virtutem potest homo sibi esse| causa moralis virtutis. Et similiter non habendo scientiam potest sibi

ABTK'P'TW'

60 est ratio] Z mm. I' in». K'P' | aliquis...61 dicitur] oz. (hom) l' | 61 alia] causa add. sed exp. T' | dicitur] causa dicitur add. sed del. T' | Causa...doctrinae] iter. K' | 62 agit] agiet sed in agit corr. P' | alio] alia I' qua W' | doctrina fiat] inu. K' | 63 quocumque] quandocumque sed exp. ef quocumque 7. m. TOR 54. huiusmodi] huius B'K'W' | 65 quia] qui K'P' | 66 fiat scientia] im. K'P' | 67 69 | 68 homo exterior] iu T' | se] iter. sed ep K disponendo...proponendo] proponendo et disponendo B' | et] ordinando ada. sed exp. T' | docetur] daretur P' | 70 ipse] om B' | 71 non] ipsemet add. W' | 72aliquando] aliunde W' | dicatur] dicitur esse K' om. P' | 74 communius] conveniens I' | 75 quia] doceri solum dicit relationem ad docentem add. (bomoeoceph., of. infra, lin. 77) sed del. A | etiam] om. IW' | 76 quamlibet] quemlibet B' | dici] docere add. sed del. K' | 77 doceri?] docere add. sed del. K' | 80 scientiae] suae add W' | sicut et] m W' | 81 homo] om. Y | homo...sibi] sibi esse homo K' | 82 causa] causam sed im causa corr. W' | Bt om. W' | scientiam] oz. P' | sibi] igitur K' | sibi esse] zzz Ww

78 secundum] Cf. supra, p. 163,22-26.

| 79 tertium] Cf. supra, p. 163,27-29.

Bad. 19%?

Scarp. 45>

B'8" weil

166

ARTICULUS I

esse causa scientiae. Habendo autem scientiam impossibile est quod sibi sit causa scientiae ea ratione sciendi qua habet eam. Alia autem ratione non est inconveniens, ut quod habens

scientiam in universali sit sibi

85

causa scientiae in particulari, sicut etiam habendo aliquid uno modo potest homo esse causa eiusdem in se ipso, non habendo illud alio modo, sicut contingit in medico qui sanat se ipsum. Ipse enim habens

sanitatem in cognitione artis causat eam in habitu sui corporis. Nunc autem cum ad hoc quod aliquis dicatur doctor, secundum eandem rationem qua habet scientiam debet eam

Bad. 19YE

quod idem simul scientiam aliquam habeat et non habeat eodem modo, non autem est aliquis doctor nisi habendo scientiam quam debet docere, et secundum modum quo eam debet docere, neque aliquis docetur nisi non habens scientiam vel non secundum illum modum quo debet doceri, impossibile ergo est omnino quod aliquis se ipsum doceat, quamquam sit possibile ut aliquis in se ipso scientiam, sicut et sanitatem aut virtutem, causet. |

Scarp. 45°

QUAESTIO 10 UTRUM CONTINGAT HOMINEM ACQUIRERE SCIENTIAM NIHIL PRAESCIENDO

Circa decimum arguitur scientiam nihil praesciendo.

quod

homo

non

potest

acquirere

ABTK'P'T'W’

83 scientiae] in particulari, sicut etiam habendo aliquid uno modo potest homo esse causa eiusdem add. (homoeoceph., of. infra, lin. 86-87) sed exp. et va- cat sup. lin. A | sibi] om. K'P' | 85 inconveniens] conveniens ef in- sup. kn. K' | 87 homo esse] zum K'P' | in...habendo] quae in se ipso non habendo aliud i m. sed habendo etiam in textu W' | habendo] autem add. l' | illud] aliud add.

BTKP'TW'

90

causare, et impossibile est

| 89 in cognitione] ier sed exp. À | eam in]

T' | 90 cum] zm. T' | 91 qua] quam sed in qua corr. W'

iz. W' | in?] i m. | est] om K'P'

habeat!] habeant P' | habeat2] vel non add. A(sed exp)BT'K'P'T'W'

| 92

| modo] z

m. man. corr. À | 93 quam] de add. sed exp. W' | quam...95 scientiam] ier, K'P' | 94 et...docere] oz. (hom) K'P' | 95 modum quo] #2 P' | 96 ergo est] zz» BKP'TW' | es] om. I' | omnino] oz. P' | 97 possibile] impossibile sed imexp. À | ut aliquis] oz. K'P' | in] sap. in. W' | 98 aut] et l' | causet] esset add. sed exp. et causet 3° man. W' causat B' causare K' | 2 Utrum...3 praesciendo] Cf supra, p. 4, 13-14.

95

QUAESTIO 10

167

Primo sic. Qui nihil praescit in nullo novit quod quaetit, et talis

nescit quando invenit quod quaerit, sicut dicit THEMISTIUS super principium libri Posteriorum. Qui hoc autem nescit nihil addiscit, quia non est addiscere nisi sciendo quaesitum per actum | addiscendi. 10

Scarp. 45°

Ergo etc.

Secundo sic. PHILOSOPHUS dicit IX? Metaphysicae: «Nihil movetur ad aliquid nisi babeat aliquid de eo ad quod movetur». «Discens movetur ad scientiam;

ergo

habet aliquid scentia»,

quod

expresse

dicit ibidem.

«Necesse esf», inquit, | «uf addiscens babeat aliquid de cognitione». 15

Tertio

sic. Addiscens

omnis

desiderat

scire; aliter enim

AUS *

non

laboraret ad sciendum. Sed secundum AUGUSTINUM X? De Trinitate «ncognita desiderare | non possumus». Ergo addiscens novit aliquid, quod | expresse dicit | ibidem: «Nam, inquit, «mpressam in 20

animo baberemus tamquam disciplinae notionem, nula modo ad eam discendam studio flagraremum. Quate cum flagramus studio discendi, necesse est quod studentes scire aliquid habeamus de scientia. Quarto sic. In principio Posteriorum dicit PHILOSOPHUS: «Omnis doctrina ex praeexistenti fit cognitione». Discens non acquirit discendo ABTK'P'T'W' 6 nihil] novit add. sed exp. T' | 7 quando] quomodo T' | quod] quid A | dicit] om. T' | 8 libri Posteriorum] vel possunt sed exp. ef libri Posteriorum Z m. W | Qui...autem] Qui(sed exp.) autem(sed exp.) qui autem hoc W' | hoc] om. K'P' | hoc autem] zz I | 11 dicit] om W' | 12 habeat aliquid] zz» B' | Discens] Addiscens K'P' | 14 habeat aliquid] in. A | 16 Sed] om W' | Augustinum] de add. sed exp. W' | 17 non] im. T' | 18 quod] om W | 19 disciplinae] disciplinatio(?) sed iz disciplinae corr. W' | 20 discendam] dicendam T' | Quare] quia K' | flagramus] flagraremus K'P' | studio2] stuplo sed exp. et studio 7. m. W' | 21 necesse] necesse est add. sed exp. W' | studentes] studientes PP | 22 sic] sicut sed in sic corr. W' | In] om. AB' | Posteriorum] possunt sed exp. et Posteriorum i, m. W' | 23 Discens] Dicens sed in discens corr. T' | Discens...24 cognitione] 077. (hom.) sed signum inser. in textuÀ 6 talis...7 quaerit] Cf. THEMISTIUS, Super Librum Posteriorum, 1, c. 1 (ed. J. R.

O'DONNELL, p. 246,28-37).

| 11 Nihil...12 movetur?] ARIST., Meraph., IX, c.

8 (ed. B. BURKE, p. 56,10-11; 1050a 1). | 12 Discens...13 scientiae] Ibid. (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 177,25; 1049b 56 - 1050a 1). | 14 Necesse...cognitione] Ibid. (ed. B. BURKE, p. 56,10; 1049b 56 - 1050a 1). | 17 incognita...possumus] AUGUST., De Trin., X, c. 1, n. 1 (CC lat. 50, p. 311,2-3; PL 42, 971); of: etiam YD., De Trin., X, c. 1, n. 3(CC lat. 50, p. 515, 114-122; PL 42, 974).

| 18 Nisi...20 flagraremus] ID., op. t, X, c. 1, n. 1 (CC lat. 50, p.

311,16-18; PL 42, 971). | 23 Omnis...cognitione] ARIST., Anal. post. I, c. 1 (Transl. Iacobi, ed. L. MINIO-PALUELLO-B.G. DOD, p. 5,5-4; 71a 1-3); 4f. etiam

ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 35, p. 311, 1).

Scarp. 22% 7168

168

ARTICULUS I

nisi disciplinam. Ergo acquirit eam ex praeexistenti cognitione. Quinto

Piss

P's"

Bad. 19**

sic.

AUGUSTINUS

III?

De

Academicis:

«Nemo

disciphnam in animo babere poterit qui nihil didicit». Et sequitur statim: «N¢hi/ autem didicit qui nihil novit». Ergo etc. Oppositum arguitur primo sic. Secundum PHILOSOPHUM III? D e anima «ntellectus noster ante addiscere est sicut tabula rasa in qua nihil depictum esl». Sed sine pictura scibilium existens nullam habet scientiam. | Ergo ante addiscere nullam habet omnino scientiam addiscens. Ergo nihil praenoscit. Secundo sic. Ibidem: «Intellectus de se est | omnia in potentia et nihil in acta eorum quae intelligit ante intelligere». Addiscit autem antequam intelligit id quod non intelligit. Ergo ante addiscere non est actu aliquid eorum quae postea intelligit. Sed non est notitia nisi sciat homo actu id quod novit. Ergo intellectus ante addiscere nihil novit. Ergo etc. Tertio sic. Non est intellectus de se magis in actu intelligendi quam sensus in actu sentiendi, quia non fit intellectus in actu nisi per sensum. Sed sensus fit in actu sentiendi nihil omnino praesentiendo. Ergo et intellectus fit in actu intelligendi nihil omnino praeintelligendo. Et fit in actu per addiscere. Ergo etc. |

ABTK'P'TW'

24 ex] et sed exp. ef ex cognitione i m. W' | cognitione] o». W' | 25 Augustinus] arguitur sed in Augustinus corr. T' | De] Trinitate add. sed del K' | 26 animo] alio sed exp. e animo 1. m. 3° man. W' | didicit] didiscit Al! dediscit sed in didiscit mut. W' | 27 didicit] didiscit ATW' | etc] Ad add A | 28 Secundum Philosophum] o». B' | 29 ante] aut W' | 31 ante addiscere] aut discere W' | nullam...omnino] omnino nullam habet B' | habet omnino] zz. I'T'W (gf.notam immediate praecedentem) | 33 Intellectus] est add. P' | 34 in] est K'P' | ante] aut W | 35 intelligit!] intelligat K' | id] ad sed in id corr. T' illud B'W' | ante] om W' | non] nos- sed in non corr. W' | 37 Ergo] etc. add. I'W'(sed exp) | 39 intellectus] magis in actu add. sed del K' | 41 sentiendi] quia non sit intellectus in actu nisi per add. sed exp. I' quo add. W' | 42 Ergo] À m. man. corr. À | 43 Et] sic sup. Zn. K'P' 25 Nemo...26 didicit] AUGUST., Contra Acad, III, c. 3 (CC lat: 295p. 3719-20;

CSEL 63.1-3, p. 48,20-21; ed. W. GREEN, p. 47,14-15). | 26 Nihil...27 novit] Ibid. (CC lat. 29, p. 37,20; CSEL 63.1-3, p. 48,21-22; ed. W. GREEN, p.

47,15-16).

| 29 intellectus...30 est] ARIST., De an., III, c. 5 (in ALBERTI MAGNI

Comm., ed. Cl. STROICK, p. 201,85; 429b 30 - 430a 2); of etiam ANON., Auct. "Arist. (ed. J. HAMESSE, 6, p. 186, 146). | 33 Intellectus...34 intelligere] ID., op. cl, C. 4 (in ALBERTI MAGNI

Comm., ed. Cl. STROICK, p. 201, 84-85; 429b

30-31); df. etiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 6, p. 185, 138).

25

30

35

40

QUAESTIO 10

169

45

Dicendum, secundum quod distinguit PHILOSOPHUS in II? De anima, quod homo dicitur sciens dupliciter: sciens in actu et sciens in potentia. Sciens in actu est habens habitum scientiae et considerans secundum ipsum; qui dicitur «sens proprie» «et in rei veritate». Ad istum

50

=>

non pertinet addiscere, sed docere, quia est perfectus in scientia, ut dictum est in praecedenti quaestione. Sciens autem in potentia dicitur duobus modis: uno modo quia est «innatus scire», alio modo quia habet scientiam in habitu,| sed «son utitur ea», neque considerat secundum eam. Primo modo homo «gnorans dicitur esse siens in potentia», quia est sicut materia in quantum est receptibile scientiae. Secundo modo dicitur homo in potentia sciens, quia habet potentiam considerandi «cum vulty. Sciens autem in potentia isto secundo modo, qui cum vult, vadit ad actum considerandi, non dicitur addiscens, neque acquirens scientiam, sed est «a//4s modus» acquirendi scientiam, ut dicit PHILOSOPHUS in II?

ABTKP'TW 45 Dicendum] quod add. K'P' | quod] dicit et add. T' | 46 quod] om A | homo] sit sup. An. K' | dupliciter sciens] oz. (boz.) l'(post actu)W' | inl] om. W'

| et] om. K'P' | in2] oz. W' | 48 qui dicitur] inn W' | et] oz. W' non add. sed exp. A | istum] istam T' | 50 est] oz. I’ | in2...dicitur] dicitur in potentia IW' | 52 habitu] iter. sed del K' | 53 ignorans. ..esse] dicitur esse ignorans I' | 54 receptibile] an scribendum cum Badio et Scarpario receptibilis ? | 55 quia habet] quibus sed exp. er quia habet 7. m. W' | 56 qui] quis IK'P'W' | cum] Z z. | vadit] cum add. sed exp. T'(cf. notam immediate praecedentem) | 57 actum] forte artum P' | considerandi] alius add. sed del. ef talis Z m. T' | addiscens] asdiscens sed in addiscens corr. T' | 58 alius] in II? De anima sed exp. et et del. et alius i m.T' | dicit] im W' | in] libro A oz. I'W'

46 homo...47 potentia] Cf ID., op. at, II, c. 5 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 96,65; 417a 21-22). | 48 sciens...veritate] Ibid. (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 98,81, ubi scriptum est "sciens proprie"; in AVERR. Comm., ed. E. S. CRAWFORD, p. 215,1-2, ubi seriptum est "et in rei veritate"; 417a 28); of etiam Ibid. (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p.

98,77-80; 417a 21-28). - 164,56.

| 49 ut...50 quaestione] Cf supra, art. 1, q. 9, pp. 163,40

| 50 Sciens...53 eam] Cf. ARIST., De an., II, c. 5 (in ALBERTI MAGNI

Comm., ed. Cl. STROICK, p. 98,77-81; 417a 21-28). Comm.

in De an., II, comm.

55 (ed.

| 51 innatus scire] AVERR.,

K S. CRAWFORD,

p. 214,25-28).

| 52

non...ea] Ibid. | 53 ignorans...potentia] Ibid. (ed. F. S.CRAWFORD, p. 214,32). | 55 cum vult] Ibid. (ed. E. S. CRAWFORD, p. 214,36). | 58 alius modus] ARIST., De an., II, c. 5 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 98,81-85;

417a 28 - b2).

Bad. 20°F

170 K' 23"

Scarp. 46^

Pa

De

ARTICULUS I

anima,

qui dicitur rememoratio,|

PLATO posuit addiscere, et non alio modo.

secundum

quem

modum

Sciens autem in potentia

60

primo modo addiscens est et accipiens scientiam ab alio, ut a didascalo, et est in potentia sciens isto modo proprie sciens in potentia, quia est | sciens in potentia, actui scilicet contraria quoniam, ut vult PHILOSOPHUS, iste quando vadit ad scientiam ex potentia, «a/teratur in

T 16* A 15%

actum per doctrinam ex contraria dispositione», quae est «ignorantia». Sciendum etiam quod potentia huiusmodi duplex est: quaedam puta omnino actui scientiae impermixta, quaedam autem permixta scientiae imperfecte, secundum quod duplex est ignorantia, quae est cum hac potentia ex qua transmutatur in actum contrariae dispositionis.

65

Est enim, ut dicit PHILOSOPHUS in libro Posteriorum, quaedam «ignorantia negationis», quae omnem actum scientiae privat, et perfectum

70

et imperfectum. Est et alia «gnorantia dispositioni», quae actum scientiae perfectae privat, aliquem tamen | actum scientiae imperfectum ponit,| quia post ignorantiam negationis multipliciter homo mutatur ex dispositione contraria ad habitum, quousque habitus sit perfectus generatus, firmus et fixus. Et in tota media transmutatione est actus

mixtus cum potentia. Habet enim addiscens in tota transmutatione sua

ABTK'P'T'W’

59 rememoratio] alius I'(sed exp. e? rememoratio i m)W' | 61 didascalo] didascosco A didascolum T' didasco B' didascalico K'P' | 62 proprie...63 sciens] Z #. T' | 63 scilicet contraria] inn B' | quoniam] Quam sed exp. e Quoniam Z #. W' | ut vult] inn W' | 64 potentia] quo sed del. e potentia i. m. W' | 66 huiusmodi] huius B'K'W' | duplex] dicit sed exp. et duplex À zz. W' | 67 actui] actu I'K'P'W' | autem] ut W' | 68 ignorantia] ignota sed -ta exp. e -rantia Z zl | 70 libro] primo K' | 71 ignorantia] ignota sed -nota eras. e -norantia 7 =. I' | privat] privet I' | 73 imperfectum] factum add. sed exp. W' | 74 multipliciter] mirabiliter T' multum I'(sed ded et multipliciter 7. m.)K'P' | homo] hominis sed in homo corr. W' | 76 media] mea sed in media corr. A memoria sed in media corr. T' | 77 cum] non sed exp. et cum i, m. W' | transmutatione] est actus add. P'

64 alteratur. ..65 dispositione] Ibid. (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK,

p. 98,80-81; 417a 32-33).

| 65 ignorantia] AVERR., Comm. in De an., IT, comm.

56 (ed. E. S. CRAWFORD, p. 215,20).

| 70 quaedam...73 privat] ARIST., Anal.

post. I, c. 16 (Transl. Iacobi, ed. L. MINIO-PALUELLO-B.G. Transl. Gerardi, ed. L. MINIO-PALUELLO, p. 217,10-11).

negationis]

Ibid.

(Transl.

Iacobi,

ed. L. MINIO-PALUELLO-B.G.

34,18-19; Transl. Gerardi, ed. L. MINIO-PALUELLO,

23-24).

DOD, p. 34,18-19; | 71 ignorantia

| 72 ignorantia dispositionis] Iba.

DOD,

p.

p. 217,10-11(ad sit); 79b

75

QUAESTIO 10

80

85

90

95

100

171

qua vadit ad scientiam imperfectam notitiam cum potentia ad notitiam perfectam, ut iam dicetur. | Cum igitur istis duobus modis itur ad scientiam ex contraria dispositione duplici, si appellemus addiscere communiter omnem motum ab ignorantia in scientiam, sive sit ab ignorantia negationis sive ab ignorantia dispositionis, dicendum quod necesse est ponere hominem addiscentem posse acquirere scientiam nihil praesciendo. Cum enim homo est in pura potentia et ignorantia negationis, omnino nihil novit, sicut oculus qui semper fuit in tenebris nihil umquam vidit. Sed hoc modo non sumitur addiscere proprie. Addiscens enim proprie dicitur qui per ductum alicuius exterius ad actum scientiae vadit via disciplinae vel per ductum naturalis rationis interius. Quia igitur qui nihil novit nihil ab alio percipit, quia signa quae doctor | proponit omnino ignorat, nec etiam per se ipsum ad aliquid tendit,| et non est proprie discens nisi talis, igitur procedens ab ignorantia negationis ad scientiam ille nihil novit. Sed talis non proprie, immo improprie dicitur addiscens. Discens enim proprie necesse est quod ipse ea quae proponit doctor apprehendat, et per intellectum ad aliquid quod prius non novit apprehendendum tendat. Dicendum | igitur quod addiscere proprie sumptum oportet quod | sit motus, non ab ignorantia negationis ad scientiam, sed ab ignorantia dispositionis. Talis autem ignorantia | ponit aliquid scientiae. Et ideo oportet omnem proprie addiscentem scire aliquid. Propter quod PHILOSOPHUS,

attendens motum

discipuli in scientiam per doctorem,

dicit in principio Posteriorum:

«Omnis doctrina et omnis disciplina

ABTKPTW 78 qua vadit] qua dicit sed in qua vadit corr. W' | ad!] sup. in. T | 80 modis itur] igitur sed exp. et modis itur Z m. T' | itur] iterum W' | 81 appellemus] | 83 contra add. W' | addiscere] discere B' | communiter] contra W ignorantia] ignota sed in ignorantia corr. I' sive add. W' | 88 ductum] alterius add. sed exp. T' | exterius] exteriorius PP | 89 naturalis] natura W' | interius] exterius K'P' | igitur] agitur P' | 90 alio] illo I'K'P'W' | proponit omnino] omnia K' | 91 aliquid] om K' | 92 discens] zm W' | 93 ille nihil] zz P' | improprie] proprie ef im- sup. in. W' | 94 est] om. I | ipse] post doctor K' |

95 prius] plus W'

| 97 Dicendum] À m W'

| 98 abl...negationis] post

scientiam K' per ignorantia non sed post scientiam P' | ab ignorantia?] per ignorantiam P' | 99 aliquid] aliud I’ | 102 omnis] om. AB'T'(A.77) 102 Omnis...103 cognitione] ID. op. at, I, c. 1 (Transl. Iacobi, ed. L. MINIO-PALUELLO-B.G. DOD, p. 5,3-4; 71a 1-2); of etiam ANON., Au. Anst. (ed. J. HAMESSE, 35, p. 311, 1).

Bad. 206

P' 15% T d5ys

B' 8" K'255* Scarp. 47*

172

ARTICULUS I

intellectiva fit ex praeexistenti cognition». Et dicitur motus ille ut est in discipulo ‘disciplina’, ut procedit a magistro dicitur ‘doctrina’. Et quia iste motus ad scientiam est via investigationis et omnis investigatio ortum sumit a primis principiis scientiarum, idcirco oportet discentem praescire prima principia scientiarum, secundum quod dicit PHILOSOPHUS IV? Metaphysicae: «Oportet addiscentem aliquid primo scire ista, et non quaerere ea cum quaeretur ab eo de ei». Et ideo horum principiorum notitiam comparavit II’ Metaphysicae: «co ianuae in domo quem nullus ignorat», qui ad intrandum domum tendit, quia per illam ingreditur homo ad cognoscendum secretiora domus quae ignorat. Ubi dicit COMMENTATOR, «Iz quolbet genere sunt aliqua respectu aliorum, quasi ianua respectu domus, et baec non latent aliquem. Et haec sunt prima cognita babita naturaliter in quolibet genere entium», et quomodo habita naturaliter, patebit in sequenti quaestione. Quae autem discipulus circa principia debeat praecognoscere, nec quaerere

ea

Posteriorum.

cum

addiscit,

—PHILOSOPHUS

— determinat

IP

De dignitate enim debet supponere quia est, id est

ABTKP'T'W' 103 fit] sit T' | ex] et sed in ex cor. W' | 106 a] ex K'P' | scientiarum] scientia P | 107 prima] istarum add. sed del A | principia scientiarum] zzz BTK'P'TW | 108 Philosophus] in add. l'K'P'W' | addiscentem] discentem B' | primo] primum B'K'P'T'W' | 109 quaeretur] quaereretur AB'T'K'(sed in quaeretur corr.)P'T'W' | de eis] deis sed in de eis corr. W' | 111 quem] quidem sed exp. et quem Z. m. man. corr. A quam B'T | tendit] intendit sed in tendit corr. T' | per] sup. in. W' | 112 ingreditur] i =. T' | quae] qui B'W' | Ubi] uc l'W' | 113 aliorum] aliarum T' | 114 domus] est add T' | et...non] in qua W' | 117 discipulus] habere add. i. m. 34 man. W' | circa] ser. sed exp. ef certa i. m. 3° man. W' | debeat] debet A debeant sed in debeat corr. W' | praecognoscere] praecognita W' | nec] non I'W' | 118 addiscit] discit K'P' 108 Oportet...109 eis] ID., Meraph., IV, c. 3 (Iunt. VIII, fol. 73rD-E; 1005b 3-4). | 110 loco...111 ignorat] ID., op. &r., I, c. 1 (ed. G. DARMS, p. 53,9-10;

995b 5). | 113 In...115 entium] AVERR., Comm. in Metaph., II, comm. 1 (ed. G. DARMS, pp. 54,42 - 55,46). | 116 patebit...quaestione] Cf infra, q. 11, pp. 178,26 -179,37. | 117 Quae...118 addiscit] Cf. ARIST., Anal. post. I, c. 1 (Transl. Iacobi, ed. L. MINIO-PALUELLO-B.G.

DOD,

pp. 6,1 - 7,3; Transl.

Gerardi, ed. L. MINIO-PALUELLO, pp. 188,10 - 189,11; 71a 18 - b 8). | 119 De...121 scientia Cf ID. op cit, c. 2 (Transl. Iacobi, ed. L. MINIO-PALUELLO-B.G. DOD, p. 9,21-26; 72a 36-64). | De...127 est] Gf dp, op. cit., 1, c. 10 (Transl. Iacobi, ed. L. MINIO-PALUELLO-B.G. DOD, p. 24,6-10;

76b 11-16).

105

110

115

QUAESTIO 10 120

125

130

173

certam inhaerentiam praedicati ad subiectum. Et sumit ibi dignitatem pro quolibet principio complexo quod non est conclusio in scientia. De conclusione autem cuius scientiam quaerit debet habere duplicem notitiam: unam quoad partes quae sunt incomplexa, subiectum scilicet et passio; alteram quoad inhaerentiam passionis in subiecto. De subiecto autem oportet praecognoscere quid est non definitive, quia hoc bene est quaesitum in scientia, ut patebit in sequenti quaestione, sed quid est quod dicitur per nomen, et similiter si est,| non in existentia actuali

T 16"

exterius, sed si sit res et natura aliqua alicuius | praedicamenti, ut infra

A 16"

patebit. De passione autem oportet praecognoscere quid est quod dicitur per nomen tantum, non si est, quia hoc est quod quaetitur scire de ea. Eius enim esse est subiecto inesse, cum sit accidens, quod verum

est cognitione certa et determinata. Si tamen aliquis ex principiis quaerit determinate scire aliquam conclusionem, ut utrum | angulus ad circumferentiam trianguli descripti 135

in semicirculo

140

habeat vel | ex testimonio magistri vel quocumque alio modo. Si autem nullo modo ipsam conclusionem praesciret nisi in universali in principiis, cum scire aliquid in universali in principiis est scire in potentia solum, et ita est | omnino nescire in actu, nullo modo eam determinate et in particulari scire affectaret. Oportet ergo | quod conclusionem

sit rectus, necesse

ABTK'P'T'W' 120 subiectum] Z m. al. man. T' | Et sumit] sumit e/ enim add. al. man. sed signis inversionis additis transposuit T' | dignitatem] digni sed in dignitatem corr. W' | 121 est] oz. P' | 122 conclusione] communiore sed exp. ef quaestione Z m. W' ab add. sed exp. T' | 125 definitive] definitionis sed -ionis exp. ef -ive im. W' | 127 in] om. I'(sup. in)K' | 128 si] sic K' om. W' | praedicamenti] praedicati K'P' | 130 non] sz. Zz. l' | si] nisi sed in si corr. W' | quia] tamen add W' | 131 Eius] /ac. P' | enim esse] zzz K'P' | 132 cognitione] cum est add. W' | 133 Si tamen] i m. J^ man. W' | quaerit determinate] ;z! I'K'P'W' | 134 ad] vel T' | 135 est] om. P' | eius] om W' | 136 habeat] habet ATP'T'W'(sed del. et habeat À m. 2^ man.) | quocumque] aliquo W' | autem] enim B''K'P'T'W' | 137 conclusionem] communionem sed in conclusionem corr. W' | praesciret] i. m. man. corr. À | 138 universali] quid add. sed exp. T' | universali in] Z. m. man. corr. A | 139 solum] est add. I'(sed exp)W' | omnino] iter. sed exp. W' | in actu] inn W' | nullo modo] ser. sed signis inversionis additis transposuit et deinde totum exp. W' | 140 ergo] igitur BTK'P'W' | conclusionem] communionem sed in conclusionem corr. W'

124

De...127

est] Cf

ID,

op.

K' 23"

est ut prius aliquam eius notitiam

at,

c.

1

(Transl.

Iacobi,

ed.

L.

MINIO-PALUELLO-B.G. DOD, pp. 5412-17; 71a 11-16). | 134 angulus...135 rectus] Cf EUCLIDES, Elementa, III, prop. 30 (ed. H.L.L. BUSARD, p. 80,31-40).

Bad. 20S

W' 12"

Scarp. 47^

174

ARTICULUS I

praesciat in sua complexione aliquo modo, licet non eo modo quo quaerit scire. Si enim nihil eam praesciendo omnino neque eius scientiam quaerendo et affectando deveniat in eius cognitionem, hoc etit casu, quia praeter eius intentionem. Sed istum modum praecognoscendi non Bas

Gh

tangit PHILOSOPHUS

aliis, quia non

est

scientialis,

sed

dubitationis vel opinionis. Frequenter enim cum dubitamus de conclusione utrum sit vera an falsa, eo quod | habemus in ista dubitatione aliquam notitiam de ipsa, procedimus ad investigandum an vera sit an falsa. Sed bene tangit istum modum praecognoscendi cum dicit quia «oportet eum credere qui discit». Unde cum magister geometra dicit quod | omnis angulus ad circumferentiam trianguli descriptus in semicirculo est rectus, statim discipulus credit, et sic aliquo modo novit conclusionem,

Bad. 20*H

cum

sed non

eo

modo

quo

desiderat

demonstrationem. Et ille modus praecognoscendi loquitur AUGUSTINUS X° De Trinitate .|

145

150

scire, scilicet per

est ille de quo 153

«AD ARGUMENTA» Per haec patent omnia inducta ad primam partem, quia ostendunt quod addiscens proprie dictus debet habere aliquid de notitia, quod est verum, quia debet habere notitiam principiorum et aliquam conclusionis

AB'TK'P'TW'

142 eam] forte eius A | 143 erit] est K'P' | 144 intentionem] sed isto modo add. sed exp. W' | 145 nonl...Philosophus] Philosophus non tangit I'W' | alis] animal(?) sed exp. ef aliis 4 =. W' | 147 conclusione] communione sed zz conclusione corr. W' | vera] natura sed in vera corr. W' | an] aut I'T' est sed exp. et aut Z m. W vel KP' | eo] ow. W' | 149 vera sit] im K'P' | 150 Unde...magister] cum magister unde W' | cum] ow. B' | 151 angulus] triangulus B'(se in angulus corr)T' | trianguli] oz. K'P' | 152 rectus] recto I'T'W' | sic] alio modo add. sed exp. W' | 153 conclusionem] communionem sed in conclusionem corr. W' | modo] eo add. W' | 154 modus] i. m. I' 1155 X°] Ive T' | 157 quia] ad add. K'P'W' | ostendunt] ser. sed in ostendendum mut. T' ostendendum K'P' | 158 est verum] in; K'P' | 159 aliquam] aliam BT(sed in aliquam corr)K'P'T'W' | conclusionis] communionis sed in conclusionis corr. W'

150 oportet...discit] ARIST., De Soph. Elenc, I (Transl. Boethii, ed. L. MINIO-PALUELLO, p. 7,10; 165 b 3); of etiam ANON., Act. Arist. fed. 3j.

HAMESSE, 37, p. 332, 9). | 154 de...155 loquitur] Cf AUGUST., De Trin., X, c.

1, n. 1-2 ef c. 2, n. 4 (CC lat. 50, pp. 311,1 - 316,32; PL 42,971-975). ostendunt...161 addiscere] Cf ibid.

15157

QUAESTIO 10 160

165

170

175

175

cuius quaerit notitiam, quam perfecte habebit in posterum, quia sine

notitia aliqua illius quod quaerit scire non desideraret addiscere, et ideo nec moveret se ad addiscendum. Sine notitia vero principiorum non posset in addiscendo procedere, quia ex illis rationis industria debet eius quod quaerit perfectam notitiam elicere. | Argumenta prima duo in oppositum procedunt non de acquisitione scientiae proprie dictae, quae fit in addiscente via investigationis suppositis principiis, et est scientia conclusionis, sed de illa scientiae acquisitione qua acquiritur notitia principiorum. De | illa enim verum est quod non habetur ex praeexistenti notitia. Quomodo autem habetur, exponet sequens quaestio. | Ultimum argumentum videtur probare quod perfecta notitia intellectus possit haberi addiscendo et nihil praesciendo, quia notitia sensus statim habetur nihil praesciendo. Dicendum igitur ad illud secundum PHILOSOPHUM IIl? De anima quod sensus comparatur intellectui qui habet habitum in actu, sed non actu considerat, quia sicut sensus potest exire statim in actum sentiendi per sensibilia, quae sunt

180

extsa, sic intellectus habens habitum scientiae statim potest procedere in actum considerationis per intelligibilia, quae sunt intra. Et non differt nisi quod sensus habet moventia particularia extra se, anima autem habet sua intellecta universalia intra se. Propter quod, ut dicit,

ABTK'P'T'W' 160 in] om W' | 161 notitia aliqua] in. K'P' | scire] perfectam notitiam elicere add. sed subl. et scire i. m. T' | desideraret] desideratret sed in desideraret corr. A ad add. B'K'P'T'W' | 162 ad] oz. AB(: m.)T' | 163 illis] illius l'K'P'W | 165 prima duo] iz» I'W' | oppositum] opposita W | 167 et] om W' | scientia conclusionis] inv. I’ | 169 enim] oz. T' | enim verum] zz; K'P' | praeexistenti] cognitione add. I'(sed del)K'P'W' | Quomodo] Quando W' | 170 exponet] exponit K'P' | 172 et] sup. in. T' | quia] potentia add. sed exp. W' | 173 igitur] quod sensus sed del. et exp. B' | 174 Philosophum] in add. l' | 176 in] À m. W' sup. in. K' | 177 sic] sensus sed exp. ef sic i m. W' | statim] potere add. sed exp. W' | 178 intelligibilia] intelligentia W' | intra] intelligibilia add W' | Et sic add. B' | Et...180 intra] oz. (hom.) sedi.m. inf. Y | 179 nisi] sup. lin. A

165 Argumenta...oppositum] Cf supra, p. 168,29-39.

Cf. infra, art. 1, q. 11, pp. 178,26 - 179,56.

| 170 sequens quaestio]

| 171 Ultimum argumentum] Cf

| 174 sensus...175 actul] Cf ARIST., De an., II, c. 5 (in supra, p. 168,40-44. ALBERTI MAGNI Comm. ed. Cl. STROICK, p. 100,78-80; 429a 16-18).

Bad. 20"!

023)

Bad. 20"K

176 Scarp. 48*

A 16% T'16%

Scarp. 48^

ARTICULUS I

«zntelligimus cum volumus, non autem sentimus».| Si autem comparetur intellectus ante habitum ad sensum, non valet comparatio nisi quoad simplicem comprehensionem et conceptum rei per suam speciem. Huic enim intellectui advenit naturaliter prima cognitio simplicis apprehensionis, sicut ut sensui, ut dicetur in proxima quaestione, | sed in hoc non est intellectus | contentus, sed ulterius vadit ad cognoscendum id quod latet in apprehenso, scilicet ad comprehendendum vetitatem rei apprehensae, et ea quae in ipsa latent, ut sunt proptietates, accidentia consequentia ipsam; quod sensus non habet facere, quia rationalis non est, nec virtus collativa. Unde dicitur intelligere quasi «intus», id est sub ipso quod | primo apprehenditur, «egere» ad ulteriora cognoscenda, secundum quod dicit AVICENNA IX? Metaphysicae assignans in hoc differentiam intellectus et sensus, dicens: «Anima rationalis plura comprehendit et plus scrutatur apprehensum et plus exsboliat illud ab illis quae non sunt intra intentionem rei nisi accidentaliter, et ipsa penetrat interiora comprehensi,

et exteriora». Et hoc est nobilitatis quam habet intellectus supra sensum; et ad hoc eget aliquo principio scientiali superposito ad sciendum et

AB'TK'P'T'W' 181 intelligimus] intelligens sed in intelligimus corr. W' | autem!] om. T' | autem?] sup. fin. l' | 182 intellectus] oz. B' | 183 simplicem] simplicitatem sed in simplicem corr. W' | Huic] seripsi cum Scarpario: hoc AB''K'P'T'W'Bad. | 184 enim] autem T' | advenit naturaliter] iz». K' | prima] praedicta T' | 185 sicut. ..quaestione] aer. in. f. 16rb sed va- cat sup. in. A | utl] et BIK'P'W' | 186 hoc] hac B' | 187 id] iter. sed exp. K' | apprehenso] prehenso ef ap- sap. lin. P' | ad] sup. in. A | comprehendendum] apprehendendum A (zz recte ?) | 188 ea] ideo W' | ut] et W | sunt] sint sed zz sunt corr. B' | accidentia] activa W' | 189 consequentia] continentia B'I'(sed exp. ef consequentia À m)K'P'W’ | ipsam] ipsa K'P'W'( zz) oz. Y | facere] im W' | quia] quod I'W' | 191 quod] quo W' | 192 secundum...196 exteriora] i m. T' | 193 et] ad add. W' ad A(sed exp. ef et sup. lin)T (sed exp. et et sup. lin)K'P' | sensus] sensum P' | dicens] quod add. K' | 194 comprehendit] apprehendit A (am recte ?) |

scrutatur...plus?] om. (how) A

| 195 sunt] intra dictionem add. sed exp. W'

|

intentionem] intentionum sed in intentionem corr. W' | comprehensi] compresi et -hen- im. W' | 196 supra] sic sed in supra corr. W' | 197 supetposito] subposito T' superpono sed in superposito corr. W'

181 intelligimus...sentimus] Ibid. (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 100,81; 417b 24 - 25); of etiam ANON., Aust. Arist. (ed. J. HAMESSE, 6, p. 179, 61) | 190 intus] C. THOMAS DE AQ., Quaest. disp. de veritate, q. 1, art. 12 (ed.

Leon. XXII/1, p. 35,24-26); ID., Summa theol ,I1-II, q. 8, art. 1, resp. (ed. Leon.,

VIII, p. 66a). | 191 legere] Ibid. | 193 Anima...196 exteriora] AVICENNA, Metaph. IX, c. 7 (ed. S. VAN RIET, pp. 511, 97 - 512,00).

185

190

195

QUAESTIO 10

178

intelligendum veritatem in re, quali non indiget sensus ad solummodo comprehendendum id quod est superficietenus sensibile in re. |

Bor Bad. 204

QUAESTIO 11

Scarp. 48°

UTRUM NOTITIA PRAECEDENS OMNEM SCIENTIAM ACQUISITAM SIT HOMINI INNATA

10

15

Circa undecimum arguitur quod notitia praecedens scientiae investigationem non sit innata, sed acquisita. Primo sic. Sine eo | quod rei est innatum, nec umquam fuit, nec esse poterit, quia inest ei a natura et inseparabiliter. Sed mens humana ab initio est sine omni notitia, ut probant tria argumenta ad secundam partem | quaestionis praecedentis. Ergo si aliqua notitia praecedat scientiam acquisitam per investigationem, illa non potest esse innata. Secundo sic. «Prinapiay secundum PHILOSOPHUM «non cognoscimus nisi in quantum | terminos cognoscimus». Cognitio terminorum non inest nobis a natura, sed per species rerum acceptas a sensu eam acquirimus. Ergo etc. Tertio sic. Quod habetur via experientiae | non habetur a natura, sed ab acquisitione, quia experientia opus | rationis est, non naturae.

ABTKP'TW' 199 id] ideo W' | superficietenus] superficientes W' | 2 Utrum...3 innata] Cf. supra, p. 4, 14-15. | 4 arguitur] argumentum T' | 6 Sine] Scire I'(sed in Sine corr)K'P'W' | rei est] £z» B' | innatum] natum e in- sup. in. W' | 7 quia] qui W' | inest] est K' | ei] natura oz. (hom.) W' | 8 initio est] initione sed in initio est corr. I' | 9 quaestionis praecedentis] im. A | quaestionis...notitia] z. =. l' | si] ergo add. W' | 10 innata] ignota T | 12 Cognitio terminorum) cognitionum sed in cognitio corr. ef terminorum i. m. T' | 13 inest] est T' | per species] zz W' | 15 via] viae B' | 16 quia] sed P' 8 ut...9 praecedentis] Cf supra, art. 1, q. 10, pp. 169,29 -170,43. | 11 ed. L. Iacobi, (Transl. 3 c. I, post. Anal. ARIST., Principia...12 cognoscirnus?] MINIO-PALUELLO-B.G. DOD, p. 10,19-20); of etiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 35, p. 313, 32).

Bas

K' 248

ios

Scarp. 48> W' 12%

178

ARTICULUS I

Principia prima quae supponit addiscens per hunc modum habentur secundum PHILOSOPHUM I° Metaphysicae ten? Posteriorum. Ergo etc. Ad oppositum sic. «Omnis homo natura scire desiderat», 1° Metaphysicae. Desiderium autem non est nisi ex aliqua notitia secundum Bad. 218

AUGUSTINUM

X°

De

Trinitate,

nec

potest

20

esse

desiderium naturale nisi ex aliqua notitia naturali ante investigationem. Ergo etc. |

«SOLUTIO»

25

Dicendum ad hoc: secundum quod triplex est scire, scilicet in potentia, in habitu, et in actu, de quo dictum est in quaestione proxima,

Scarp. 49*

triplex inest homini notitia: in potentia, in habitu, et in actu. Notitia in potentia est notitia qua homo innatus est scite et nosse; quae est in naturali iudicatorio existente in anima quae est in potentia ut fiat omnia in cognoscendo, | sicut sunt in materia potentiae quibus est in potentia ut fiat omnia in essendo, et praecedit omnem habitum et omnem actum notitiae naturaliter in anima praeexistens, sicut potentiae in materia praecedunt omnem formam et actum formae naturaliter in materia, et

ABTKTP'TW'

17 Principia prima] zzz K' | prima] oz. W' | habentur] habetur T' | 18 Metaphysicae] Desiderium autem non est nisi ex aliqua notitia secundum Augustinum X? De Trinitate add. (bomoeoceph., of. infra, lin. 21-22) sed va- cat sup. in. À | 21 notitia] naturali ante investigationem, ergo etc. Dicendum ad hoc add. sed va- cat sup. in. P' | 23 desiderium] principale add. sed del A | naturali] i m.Y | 26 hoc] quod add. T' (an rece ?) | scilicet] om. AB'T'(sup. Lin.) [327 potentia] omni in potentia W' | de...28 actu] oz. (hom.) sed i. m. man. corr. A | 28 homini] in add. W' | 32 in] cognoscere add. sed del K' | 33 potentiae]

potentia P' | 34 etl] omnem add. B' 17 Principia...habentur]

Cf ID, op. at, IL, c. 19 (Transl. Iacobi, ed. L.

MINIO-PALUELLO-B.G. DOD, pp. 104,9 - 107,7; Transl. Gerardi, ed. L. MINIO-PALUELLO, pp. 279,11 - 282,4; 99b 15 - 100b 16); e? ID., Metaph., I, c. 1

(Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 7, 3-22; 980a 21 - 981a jewel

Omnis...desiderat]

VUILLEMIN-DIEM,

ID.

Metaph,

I,

c.

1

(Transl.

Anon.,

p. 7,3; 980a 21); of etiam ANON., Auct. Arist

HAMESSE, 1, p. 115, 1). | 21 Desiderium..

ed.

20 G.

(ed...

.notitia] Cf. AUGUST., De Trin., X, c.

1, n. 1 (CC lat. 50, p. 310,2-5; PL 42, 971). | 27 de...proxima] Cf. supra, art. 1, q. 10, pp. 169,45 - 170,65.

30

QUAESTIO 11 33

179

inclinat animam tamquam naturalis potentia et vis in ipsa, ut naturaliter

tendat ad apprehendendum verum, sicut illae inclinant materiam, ut naturaliter se extendat ad suscipiendum in se formas rerum. Quare cum illud quod est solum in potentia simpliciter est non ens, ut quod est in potentia homo non est homo, propter illam notitiam quae est in potentia pura non debet homo dici habere notitiam aliquam aut scientiam aliquam, sed magis neque scientiam habere neque notitiam,

45

neque scire aliquid aut nosse omnino, sicut materia propter potentiam quam habet ad formas non dicitur habere formam aliquam, neque esse ullo modo formata, sed quantum est in se omnino dicitur esse informis. Unde per hoc quod concessum est supra, quod scientia in potentia innata est homini a natura, similiter et scire, non intendimus ponere

50

55

quod aliquid habitus scientiae vel notitiae actualis insit a natura in anima, sicut nec aliquid formae vel actus eius ponimus esse a natura in materia per hoc quod ponimus | ipsam a natura esse in potentia ad omnes formas. Et tenet se illa potentia in anima plus ex | parte animae quam alicutus habitus, sicut et potentia materiae plus se tenet | ex parte materiae et potius est aliquid ipsius materiae quam ipsius formae. Quomodo autem hoc sit intelligendum, alias videbitur. Haec autem notitia in potentia sola nobis innata est. Appellando ergo acquisitum omne superveniens ei quod innatum est, omnis notitia in habitu et omnis notitia in actu acquisita est. | ABTK'P'TW 35 animam...36 inclinant] oz. (hom.) sed i. m. Y | ut] om. W' | 36 illae] illa W' | materiam] ser. sed eras. l' | 37 suscipiendum] suscipiendam B' | cum] id om. (bom.) W' | 38 est3] om. W' homo om. (hom.) A. | 39 non...homo2] oz. (hom.) B' | 40 aut ut K'T'(sed in aut corr) | 41 aliquam] om A(& m. man. corr)BTK'P'T'W | habere...notitiam] neque notitiam habere K' | neque?] sup. lin. Y | 42 aut] neque P' | 43 esse] est sed in esse corr. W' | 44 formata] formatam P'T' formatum I' formatur W' | in] ex K'P' de B' | esse informis] im. K' | informis] informata B' in formis I' | 45 in potentia] i m. T' | 46 innata] nata I' natura sed exp. ef innata 7. m. W' | 47 aliquid] aliquis K'T'W' | vel] potentiae add. sed del K' | actualis] actu T' om BT’. m)K'P'W' | 48 a...49 esse] oz. (hom.) K'P' | in] forma om. (bom.) T' | 49 ad...50 potentia] ser. P' | 50 potentia in] alic- sed exp. ef potentia in sup. Zz. B' | quam] aliquod add. W' | 51 alicuius] aliquis T' alius W' | 52 est] ad add. I'(sed exp)K'P'W | 53 hoc] om. K' | autem?] ergo B'K'P'T' igitur I'W' | 54 acquisitum omne] zzz P' | 55 omne] esse K 45 quod!. ..supra] Cf. supra, p. 178,28-29 et art. 1, q. 4, pp. 101,219 - 102,234.

|

46 non...48 materia] Cf. supra, art. 1, q. 5, pp. 123,28 -126,77. | 53 alias] Cf. HENR. DE GAND., Quodl. I, q. 10 (ed. R. MACKEN, pp. 68,43 - 69,61).

A 16” K' 24% 1717

Bad. 21'€

180

ARTICULUS I

Sed aliquid quod non est innatum, sed superveniens et acquisitum, dupliciter potest acquiri: uno modo naturaliter, alio modo rationaliter. Primo modo acquirit homo notitiam primorum principiorum tam in speculativis quam in activis. Sicut enim oculus de se nullam habet speciem visibilium innatam, quia secundum PHILOSOPHUM «receptivum colorum est non color», neque aliquem actum videndi antequam species recipiat, quia «videre pati quoddam est a ws, sed | nullo impedimento existente, neque ex parte sensus neque medii neque obiecti, statim cum offertur visibile, speciem suam naturaliter facit in

visum et facit oculum actu videre, ita quod hoc contingente oculus non potest.non recipere speciem et necessarium est ipsum videre visibile, et exinde naturaliter defertur species usque ad imaginativam et informat eam, sic humanus intellectus de se nullam habet speciem intelligibilium innatam, neque aliquem intelligendi vel sciendi habitum aut actum, | sed secundum PHILOSOPHUM «solum est omnia intelligibila in potentia», et «non est aliquid eorum actu antequam intelligit», et non intelligit nisi | specie recepta, quia est «777745 passiva», sed nullo impedimento existente, neque

ex

parte intellectus.

neque

in imaginatione,

statim

naturaliter

ab

ABTK'P'T'W' 57 quod] sup. An. P' | 58 rationaliter] rationabiliter sed in rationaliter corr. T' | 60 de...nullam] de(sed exp.) nullam de se W' | 63 nullo] modo add W' | 64 neque?] ex parte add. K'P'T' | 65 statim] est add. K' | offertur] iter. sed exp. K' | in] et P! | 66 visum] visis W' | facit] facere ef vel facit 7. m. 3° man. W' | contingente] conf. sed in contingente corr. W' | 67 non] potest om. (boz.) W' | 68 exinde] ex materia W' | imaginativam] forze imaginationem A | 70 neque] habitum add. sed exp. B' | intelligendi...sciendi] sciendi vel intelligendi A | vel] et W' | sciendi] nihil add. sed del A | actum] auctum T' | 71 intelligibilia] intellectiva AB' sr. sed in intellectiva zzz. T' | in potentia] iter. sed exp. T' | 72 aliquid] aliquod I'T' | eorum] in add. T'W' | intelligit!] intelligat K' | nisi] der. inf. Tórb Y | 73 virtus] est add. sed del. T' | neque] nisi P' | 74 neque] oz. P' | in] om A(sup. in.)B'T'P'T'W' ex parte K' | imaginatione] imagine W' imaginative K' imaginabile P' | ab] ad K'P'T'W'

61 receptivum...62 color] ARIST., De an., II, c. 7 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 117,85; 418b 26). | 63 videre...visibili] ID., De somno et vigilia, c. 2 (459a 26); of etiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 7, p. 202, 86). | 71 solum...potentia]

ID., De an., III, c. 4 (in ALBERTI

STROICK, p. 201,84; 429b 30-31).

MAGNI

Comm., ed. Cl.

| 72 nonl...intelligit!] Ibid (in ALBERTI

MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 201,84-85; 429a 22-24); cf. etiam AVERR., Comm. in De an., III, comm. 5 (ed. F. S. CRAWFORD, p. 387,25-26). | 73 virtus passiva] AVERR., Comm. in De an., III, comm. 4 (ed. E. S. CRAWFORD, p.

384,27).

60

65

70

QUAESTIO 11 75

80

85

90

181

imaginativa virtute intellectus agentis generatur species intelligibilis in intellectu possibili naturaliter, et maxime in prima receptione quam nulla cognitio praecedit. Et tunc facit statim species recepta intellectum intelligere et primos conceptus formare, qui statim naturaliter veritate sua movent potentiam cognoscitivam; et ila statim naturaliter per naturale iudicatorium existens in ea, statim in ipsis conceptibus cognoscit veritatem — principiorum et concipit initium habitus principiorum, qui dicitur intellectus ex primo actu quo intelligit veritatem principiorum, quorum habitu concepto quantumcumque imperfecto habilis est mens ex illo intelligere primorum principiorum veritatem. Hoc ergo modo habitus principiorum supervenientes | sunt dicto iudicatorio principio sciendi innato; et non sunt innati, sed naturaliter acquisiti per potentias naturales animae rationalis, sicut oculus naturaliter acquirit species colorum in se et per illas naturaliter videt. Tali autem notitia principiorum supposita ex acquisitione tali, homo via investigationis rationalis rationaliter per potentiam naturalem rationis,

ut est ratio,|

discurrendo

acquirit

sibi ex

notitia illorum

principiorum notitiam conclusionum, et per hoc etiam habitum eorum, quo 95

de

facili

potest

se

homo,

cum

vult,

convertere

super

eas

intelligendas; qui dicitur scientia. Et dicitur proprie habitus acquisitus, quia per rationis investigationem et industriam advenit. Habitus autem principiorum similiter acquisitus est, sed naturaliter, ut dictum est; et

ideo non proprie acquisitus dicitur. Quia ergo addiscens proprie dictus est qui scientiam rei acquirit

ABTK'P'T'W'

75 imaginativa] imaginem W' imaginativam K'P' | 76 possibili naturaliter] conf: sed in possibili naturaliter corr. T' | 77 cognitio] cogitatio I' | recepta] receptas in sed in recepta corr. A receptum W' | 78 naturaliter] 7 7 I’ | veritate] virtute K' | 79 movent] movet K'P'W' | cognoscitivam] cognitivam l'K'P'W' | 82 qui...83 principiorum] om. (hom.) ATK'P'W' | intellectus] Z zz. et in textu Tel 84 ex...85 ergo] i m. inf W' | 87 animae rationalis] in. K'P' | 90 homo] in add, A | rationaliter] causaliter K' totaliter PP | 92 principiorum] et add. T' | notitiam] i =. man. corr. À | conclusionum] omnium add. W' | 93 facili] facto(?) sed exp. et facili i. m. W' | cum vult] oz. B' | vult] om T' | 94 qui] quia W' | 95 investigationem] investitudinem sed in investigationem corr. W' | 97 non] oz. K' | 98 Quia...investigationem] £ m. B' | dictus] oz. P'

86 et...87 rationalis] Cf supra, art. 1, q. 4, pp. 109,387 -112,452. Ibid.

| 96 ut.. .est2]

K' 24^

W' 12"

182

ARTICULUS I

per investigationem, sic autem non acquirit nisi scientiam conclusionis determinatam Bad. 212

et in particulari,

et praesupponendo

solum

notitiam

100

principiorum et notitiam conclusionis confusam et in generali,| dicendum ad quaestionem quod notitia praecedens scientiam acquisitam per investigationem, quantum ad notitiam in potentia principii

ays

scientialis, est notitia naturalis innata, nullo | modo acquisita. Et qualis sit illa, dictum est, quia in potentia pura, quia scilicet innati sumus scire,

A 16%

ut dicit | in IP Ethicorum. Quantum vero ad notitiam principiorum et similiter conclusionis modo confuso et in generali non est innata ullo modo, sed naturaliter acquisita, et ita non proprie

105

acquisita, quia naturaliter, ut dictum est, adveniens est, non quaesita nec Bad. 21"

Bad. 21YE

investigata, sicut est quaesita et investigata conclusionis. |

a discente

| scientia

110

Scarp. 50°

«AD ARGUMENTA» Per haec patent obiecta. Primum enim, quod «mens humana ab initio est sine omni notitia», bene verum est de notitia in habitu vel in

actu, quae proptie notitia dicitur. De notitia autem in potentia, quae non

ABTK'P'T'W'

99 scientiam] comonis(?) add. sed del. K' | conclusionis] communionis sed in conclusionis cor. W' | 100 et? om BTK'PW' | 101 conclusionis] communionis sed in conclusionis corr, W' | 103 principii] principali K'P' | principii scientialis] principali seminalis sed del. et principii scientialis 4 m. I'(of molam immediate praecedentem) | 104 scientialis] seminalis B'W'(sed exp. et scientialis À. »2.)(d. notam immediate praecedentem) | est notitia] notitia est sed signis inversionis additis transposuit K' | naturalis] notitia add. W' | 106 dicit] dicitur IKPTW | vero] autem W' | 107 conclusionis] communionis sed in conclusionis cor. W' | confuso] concluso T' confusi K'P' | 109 naturaliter]

adveniens (est add. I'W) add. IP'K'W

|

naturaliter...est!| ut dictum est

adveniens est sed signis inversionis additis transposuit T'(o notam immediate praecedentem) | adveniens est] om. I'K'P'W'(¢. notam immediate praecedentem) | quaesita] acquisita K'P' | 110 sicut...investigata?] om. (bom.) sed i. m. K' | a] autem W' | 111 conclusionis] communionis sed in conclusionis corr. W' 115

haec] hoc BT. | 114 est?] oz. B' | 115 notitial] notiva sed exp. ef notitia corr. K'

105 innati...scire] Cf ARIST., Erh. Nic, II, c. 1 (Transl. Grosseteste, ed. R.A.

GAUTHIER,

p. 162,5-16; in THOMAE

DE AQ. Sent. Libri Eth., X, ed. Leonina

XLVI, p. 75,14-26; 3a 14-26). | 113 mens...114 notitial] Cf supra, b. 177,7-8.

115

QUAESTIO 11

183

est proprie notitia, non est verum. Illa enim, ut dictum est, inest animae a natura. Unde quantum ad omnes habitus scientiales anima ab initio est sicut tabula rasa, tamen 120

125

130

desiderat, 254

sicut complanata

| et apta nata omnia

haec

recipere quae in ea describi possunt, et etiam apta de eis receptis iudicare. Unde quantum ad omnia ista recipienda quae praecedunt notitiam inquisitivam, simile est de sensu et intellectu, nisi quoad hoc quod sensus nullam veritatem habet comprehendere | circa sensibilia, quod facit intellectus circa intelligibilia, ut dictum est supra quod nec etiam aliquis habitus in ipso sensu generatur ex sensibilium comprehensione, sicut generatur aliquis habitus in intellectu ex comprehensione intelligibilium. | Ad secundum patet similiter, quoniam | non est in nobis aliqua notitia praecedens notitiam principiorum, neque secundum actum neque secundum habitum, sed ipsa naturaliter est acquisita, et eam solum praecedit notitia potentialis innata, ut dictum est. | Per idem patet tertium, quia eodem modo procedit. | Quod arguitur in oppositum, quod homo naturaliter scire ergo naturaliter novit aliquid, dicendum

quod verum

est,

secundum modum tamen desiderii, quia desiderium sciendi naturale pure ex notitia potentiali pure qua homo in potentia natus est scire, et hoc ante omnem receptionem notitiae; desiderium autem naturale non pure, quod est quodammodo rationale, est ex aliqua actuali notitia

ABTKPTW

116 enim] non est add. sed del. et exp. K' | 117 ab initio] om IK'P'W' | 118 sicut!] tamquam A | omnia] quae oz. (hom.) T' | 119 quae] omnia add. T' | et] om. l'W' | 121 inquisitivam] inquisitam B' (an ree ?) | nisi] ubi sed exp. e | comprehendere] | 122 quod| quoddam W' nisi sup. in. W' comprehendendo P' | 123 intelligibilia] intellectiva sed in intelligibilia corr. T' | 124 etiam] est K' | habitus] etiam K' | sensibilium] cognitione add. K' | 125 | 132 scire comprehensione] apprehensione K'P' incomprehensione W' desiderat] inv. P' | 133 est] in potentia natus oz. (hom.) T' | 134 quia] quae W'

| naturale] sciendi add W'

| 135 purel] purum l'

| notitia potentiali]

potentia naturale B' | 136 hoc] est add. I’T'( #.)W' est a natura add. KB] | non] om. W' | 137 ante] a natura W'(o. notam immediate praecedentem) | est] et A(et -s- sup. quodammodo] modo W' | rationale] rationali W lin)TW' | actuali notitia] im I'P'K'W'

116 ut...est?] Cf supra, pp. 178,26 - 179,56. | 123 ut...supra] Cf. supra, art. 1, q. 2, pp. 36,159 - 37,165 et art. 1, q. 4, pp. 106,317 - 107,333.

supra, p. 177,11-14.

| 127 secundum] Cf.

| 131 tertium] Cf supra, pp. 177,15 - 178,19.

homo...133 aliquid] Cf. supra, p. 178,20-24.

| 132

P'1ór

K' 24%

Bad. 21%F Scarp. 50°

I^T6"* Bad. 21'8

184

ARTICULUS I

habita imperfecte

Bad21"

partim rationaliter praedeterminatis. |

et in generali, qua desideratur

sciri

in particulari

et

partim naturaliter,

perfecte,

ut

patet

ex 140

Scarp. 50*

QUAESTIO 12 UTRUM CONTINGAT HOMINEM AEQUE PRIMO SINE DISCURSU CUIUSLIBET REI SCIENTIAM ACQUIRERE Circa duodecimum arguitur quod homo aeque primo sine discursu

potest sibi notitiam singulorum acquirere.

5

Primo sic. Homo scientiam acquirit per speciem acceptam a sensu. Sed cuiuslibet speciem aeque primo natus est per sensum acquirere. Ergo etc. Secundo sic. «Sicut se babet sensibile ad sensum, ita intelligibile ad

intellectum». Sed sensus

aeque primo natus

est acquirere notitiam

cuiuslibet sensibilis et statim in ipso cognoscere quidquid est ipsi cognoscibile sine discursu. Ergo et intellectus aeque primo natus est Scarp. 50° ^ acquirere notitiam cuiuslibet intelligibilis et statim | in ipso cognoscere quidquid est ipsi cognoscibile sine omni discursu. Tertio sic. Quorum est eadem ratio agendi aeque primo nata sunt agere in proprium passibile, ut quilibet ignis ratione qua est calidus calefacere calefactibile. Eadem autem est ratio cuilibet vero, in quantum

ABTK'P'T'W 138 imperfecte] in perfectione l | naturaliter] et add B'T' | 139 rationaliter] rationabiliter T' | perfecte] imperfecte K'P' | 140 praedeterminatis] indeterminatis sed in- exp. ef prae- i. m. T' | 2 Utrum...3 acquirere] Cf supra, p. 4,15-16. | 9 ita] sic I'K'P'W' | ad2] sup. in. W' | 10 notitiam] scientiam P' | 11 et statim] zer. sed exp. W' | 13 acquirere] scientiam add. sed exp. T' | notitiam] eius add. sed exp. K' | cuiuslibet] eiuslibet PP | intelligibilis] intelligunt(?) sed del. ef intelligibilis Z #. I' intelligentiae sed in intelligibilis corr. W' | in ipso] om. I’. m)W' | 14 ipsi] sibi A | sine... discursu] o» K' | 15 ratio] iter. sed exp. À | aeque] ea K' | 16 proprium] in add. sed exp. l' | passibile] possibile I'(sed in passibile corr.) W (sed exp. et passibile i. zz. 3° man.) | 17 Eadem] Ea sed in eadem corr. T' | autem] oz. K'P' 9 Sicut...10 intellectum] ARIST., De an., III, c. 4 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 177,76-77; 429a 16-18); of etiam ANON., Aut. Arist. (ed. J.

HAMESSE, 6, p. 185, 137).

10

15

QUAESTIO 12

20

185

est, verum agendi in intellectum et movendi ipsum, quia non movet intellectum nisi sub ratione qua est verum. Ergo omne verum sub ratione veri movet intellectum aeque primo et ita sine discursu | natum est ipsum movere. Per hoc autem acquirit scientiam. Ergo etc.

W' 12^

Quarto sic. Facilius res quaelibet nata est procedere in actum ab

25

30

35

habitu incompleto quam a ptivatione puta, quia plus distat | actus a privatione | quam a potentia. Sed anima est in pura carentia et privatione de se ad habitus | principiorum, ut dictum est, et est in potentia | et habitu incompleto per principiorum notitiam ad habitus conclusionum. Ergo facilius est transire a principiis ad cognitionem conclusionum quam per se ad cognitionem principiorum. Sed ad illam vadit statim naturaliter sine discursu, ut dictum est supra, ergo et | ad istam. Contra. Eorum quorum unum natum est sciri et intelligi per alterum, et non e converso, non est intellectus aeque primo natus acquirere scientiam, sed unius primo et alterius per discursum ab uno in alterum. Sic se habent intellectus principiorum et conclusionum. Ergo non aeque ptimo, sed | per deductionem ab uno in aliud est intellectus natus acquirere eorum scientiam. |

ABTKP'TW'

18 est] om. K'P'T' | est verum] zzz B' | verum] habet rationem add. K' | movendi] modificandi T' | movet] ipsum add. K' | 19 qua] i » T' | est verum] inv K'P' | 21 acquirit] aquirit e -c- sup. in. l' | 22 Quarto] Prima K'P' | est] facere add. sed exp. T' | 23 incompleto] completo A in completo T'K'P' | pura...25 privatione] om. (hom.) sed i. m. T' | 24 est] om. Y (sup. En )K'P'TW (4 m. 3° man) | in] sup. in. A | in pura] conf. sed eras. et est in puraim.T | carentia...25 privatione] privatione et carentia B' | et] s» Zm T | 25 est2...26 et] om. (hom.) sed i. m. W' | 26 incompleto] in completo I' | 27 | transire] conclusionum] communionum sed in conclusionum corr W' transire(sed exp.) transcire W' | 28 conclusionum...cognitionem] om. (hom.) sed im. W' | ad2] om. K' | 29 naturaliter] natura AT | discursu] discursum sed in discursu corr. W' | 31 et] ad sed exp. et et sup. lin. W' | 33 scientiam] om. P' | | 34 conclusionum] | in] ad KP' discursum] a primo add. sed del A communionum sed in conclusionum corr. W' | 35 sed] /z l' | uno] unum sed in uno corr. W' | 36 acquirere eorum] zz T' | eorum] sup. Zn. P'

25 ut...estl] Cf supra, art. 1, q. 11, p. 181,85-97.

| 29 ut...supra] Ibid.

Fut Scarp. 51* B'9% MT

ASS

P' 16"

Bad. 21"!

186

ARTICULUS I

Ad hoc primo intelligendum quod scientia sive notitia est de ultima hominis perfectione, et etiam cuiuslibet intellectualis naturae; hominis,

40

secundum PHILOSOPHUM X° Ethicorum. Nunc autem ita est iuxta determinationem PHILOSOPHI II? De caelo et mundo quod res omnino perfecta perfectionem suam habet a se ipsa absque omni operatione sua, gua acquirat eam. Et ideo Deus scientiam et notitiam omnem de se et rebus aliis habet absque omni acquisitione a rebus scitis et absque omni conversione super eas et absque omni discursu ab uno in alterum, sed uno simplici intuitu in se ipso aeque primo et simul omnia cognoscit, quia sua scientia non est causata a rebus. Res vero quaelibet alia, quia perfectionem. suam in scientia non

45

habet de se, sed ab alio, quia habet eam a rebus, ideo eam non nisi sua

50

operatione acquirit. Sed ea quae primo perfecto propinqua sunt in ordine | rerum operatione simpliciore eam acquirunt, quae vero sunt remotiora, operatione possibili Et ideo angeli, qui primo sunt propinquiores, convertendo se ad principia scientiarum sibi innata, ex ilis sibi statim scientiam acquirant omnium aliorum sine discursu

55

unde

I' 16%

et

in ipsa

consistit

felicitas

vitae

contemplativae

ABTK'P'T'W 38 primo] est add. K° | 39 et...40 unde] om. (hom.) sedi. m. T' | 40 unde] om. B' | contemplativae] contemplatione W' | 41 secundum Philosophum] quod vult Philosophus B' | iuxta] secundum B' | 42 determinationem Philosophi] im À | De] om ABTK'P'W' | 43 perfectionem. ..habet] habet perfectionem suam À | 44 qua] quae T | Deus] oz. K' | 45 et] de add. P' | 46 omni?] om. B' | 47 primo...simul] simul et primo I'W' | 48 cognoscit] cognitum(?) sed exp. et cognoscit im. W' | sua scientia] /z» K'P' | causata] sr. sed in creata mut. Y creata K'P'W' | 49 quia] quae W | in scientia] Z =. l' | 50 quia habet] quaecumque sed exp. ef quia habet » W' | nisi] a add I'W' | 51 acquirit] requirit B' | perfecto] perfectio sed in perfecto corr A | 52 rerum] À m. man. corr. À | acquirunt] acquirit sed in acquirunt corr. A | 53 possibili] pluri B' potentiali P | 55 scientiam] Z #. B' | acquirant] acquirunt B'I'K'P'W'

40 in...hominis] Cf ARIST., Eth. Nic, X, c. 7 (Transl. Grosseteste, ed. R.A. GAUTHIER, pp. 358,30 - 359,2; in THOMAE DE AQ. Sent. libri Eth., ed. Leonina XLVII,

p. 583,16-18;

1177a

16-18)

et ibid

(Transl.

Grosseteste,

ed. R.A.

GAUTHIER, p. 361, 7-10; in THOMAE DE AQ. Sent. libri Eth., ed. Leonina XLVII, p. 586,5-8; 1178a 5-8).

MAGNI

Comm.

| 42 res...44 eam] ID., De cael, I, c. 12 (in ALBERTI

ed. P. HOSSFELD,

p. 172,82-83;

292a

habet2.. .tebus] Ibid.; cf. supra, art. 1, q. 4, bp. 109,387-112,452.

22-24).

Ins

50

QUAESTIO

12

187

causalitatis intelligendi unum ex altero, ut ex notitia unius tamquam prius noti deveniant in notitiam alterius | posterius ignoti, ut sic per

unum investigent notitiam alterius, sed singula aeque primo intelligunt, 60

Bad. 221

non tamen uno simul intuitu simplici singula intelligendo, sicut facit Deus, sed unum post alterum, secundum quod super res se convertunt.

Homo autem, cum sit in ultimo ordine intelligentiarum post primum, qui non habet sibi aliquam notitiam innatam nisi in potentia solum, 65

70

75

ut

dictum

est,

primo

sibi

naturalitr

acquirit

notitiam

principiorum incomplexorum sub esse incompletissimo et | confuso magis, secundum quod congruit humanae naturae, quia | «nnata est nobis via sciendi ex nobis notioribum, quae sunt confusa magis, procedendo «zz nofiora naturae» quae sunt distincta et determinata magis, et hoc per hunc modum. Homo enim sibi acquirit notitiam primo de terminis et quidditatibus rerum in generali primo cognoscendo et considerando quid dicitur per nomen. Ex quibus terminis componendo et dividendo secundo concipit prima principia complexa sub esse confuso, et secundum quod homo magis est dispositus in lumine naturalis intellectus et ingenii subtilitate, tanto perfectius prima principia, tam incomplexa quam complexa, ab initio concipit Omnes tamen generaliter ab initio ea sub esse confuso concipiunt, licet unus magis distincte et minus confuse quam alter. Sed postmodum paulatim

ABTK'P'TW 56 notitia] illius add. sed exp. T | 57 deveniant] deveniat I'K'P'T'W' | posterius...58 alterius] iter. (bomoeoceph.) sed va- cat sup. in. T' | 58 investigent] investiget 'K'P'T'W' | intelligunt] intelligit A(sed in intelligunt corr)I'K'P'T'W' | 59 simul] om. K' | facit Deus] om. BT'W' | 60 convertunt] convertit A(sed in convertunt corr)K'P'T'W' | 62 sibi...notitiam] aliquam (scientiam add. sed del.) notitiam sibi A | aliquam] a quam sed zz aliquam corr. I' | nisi] ut add. sed exp. B' | 63 solum] post est B' | 64 principiorum] sub esse add. sed exp. W' | confuso] sunt add. sed exp. W' | 67 hoc] iter. sed exp. W' | hunc] ser. sed exp. et unum i #. W | 68 et] de add. K'P' | 69 rerum] i. m. W' | 70 per] pro sed in per corr. W' | 71 confuso] confusa P' | 73 tam...74 complexa] om B' | 74 incomplexa] complexa l'K'P' completa sed in complexa mut. W (d. motam immediate praecedentem) | |complexa] incomplexa l'K'P' incommunica(?) sed -communica exp. ef -complexa zm. W' | concipit] ier. sed exp. A | Omnes] Omnis sed in Omnes corr. W' | 75 generaliter] oz. K'P' | ea] eam sed in ea corr. W' | unus] in add. sed exp. W' | 76 minus] unus sed in minus corr. T

63 ut...est] Cf. supra, art. 1, q. 11 p. 179,45-50 et art. 1, q. 5, pp. 124,43 - 127,99.

|

65 innata...67 naturae] ARIST., Phys, I, c. 1 (Transl. Vetus, ed. E. BOSSIER - J. BRAMS, p. 7, 8-10; 184a 16-18); of efiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 2,

p. 140, 5).

K'25* Bad. 22:K Scarp. 51°

188

ARTICULUS I

determinant ea omnes semper magis et magis. Secundum enim quod dicitur in principio Physicorum, «pweri primo appellant omnes viros W 13"

Hoz

P'16* B'9" A178

patres et mulieres.

matres; posterius autem»,

cum

vigoratur

intellectus

|

eorum, «determinant unumquemque borum» et cognoscit puer patrem suum inter ceteros viros et matrem suam inter ceteras mulieres. Et | haec confusa notitia principiorum in quantum huiusmodi

80

habetur primo via sensus, memoriae et experientiae, quae consistit in

singularibus, in quorum notitia non consistit ars aut scientia. «Artfex enim universale et causam cognoscit, expertus autem cognoscit singulare tantum, et causam ignorat» ut dicitur in | principio Metaphysicae, sed solum in eis consistit principium artis et scientiae. Principium dico | extra terminos artis consistens, antequam intellectus | ex ipsis universale abstrahat, quod existens «n anima unum praeter multa est primum principium artis et scientiae» intra terminos artis consistens, ut dicitur in fine Posteriorum, et tunc maxime quando intellectus in illo universali

abstracto naturam et causam rei cognoscit et veritatem videt. Tunc enim primo determinatam notitiam principii habet. Sed tamen ante ipsam ab eius notitia confusa, tam in complexis quam in incomplexis, incipit

ABTKP'TW' 77 ea] eam W' | semper] om. P' | et] ac K'P' | et magis] zz! T' | 78 primo] primum A | 79 matres] i m. W' | cum] zm W | 80 unumquemque] unumquamque I' unumquaeque sed in unumquemque corr. W' unumquodque K'P' | horum] eorum T' ser. sed in eorum mut. W' | 82 confusa] et add l' | huiusmodi] huius B'TK'W' | 83 in singularibus] 4 7 man. corr. A | 84 singularibus] singulis I'(sed in singularibus corr.)K'P'W'(sed in singularibus corr) | 85 cognoscit2] contingit I'(sed in cognoscit corr)W' | singulare] particulare K'P' | 86 causam] cum sed in causam corr. W' | 87 in...consistit] consistit in eis B'K'P'W | 88 extra terminos] 4 #. I' | artis] om. PP | 89 abstrahat] extrahat sed ex- exp. et abs- sup. lin. man. corr. À abstrahit B' | est] et sed in est corr. T' | primum] prius K' | 90 et] est sed in et corr. T' | intra] inter I’ | artis] ex add. sed exp. B' | 91 Posteriorum] possunt sed exp. et Posteriorum 7. m. W' | intellectus...92 abstracto] Z #. T' | universali] viso sed exp. ef universali 7. m. W' | 92 rei cognoscit] cognoscit rei sed signis inversionis additis transposuit À | 93 principii] principium P | ante] aut W' | 94 complexis] incomplexis B' | quam] tam K'P' | incomplexis] complexis B' (cf. notam, supra lin. 94) 78 pueri...80 horum] Ibid. (Transl. Vetus, ed. F. BOSSIER - J. BRAMS, p. 8,7-9; 184b 12-14); of. etiam ANON., Au. Arist. (ed. J. HAMESSE, 2, p. 140, 5). | 84 Artifex...86 ignorat| ID. Meraph., I, c. 1 (Transl Anon, ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 8,11-16; 981a 25-30).

| 89 in...90 scientiae] ID., Anal.

post. II, c. 19 (Transl. Iacobi, ed. L. MINIO-PALUELLO-B.G. DOD, p. 106, 1-4(ad lift), Transl. Gerardi, ed. L. MINIO-PALUELLO, p. 280,24-26; 100a 6-10).

85

90

QUAESTIO 12

189

95

rationis discursus, primo ad cognoscendum veritatem quidditatis terminorum in principiis incomplexis, quorum notitia determinata acquiritur inquirendo via definitiva ex confusa cognitione definiti in significato nominis eliciendo cognitionem eius determinatam in definitiva ratione. «Indefinitum enim quiddam significat nomen, ut arculus.

100

Definitio autem ipsius dividitur in singularia», id est in singulas partes definiti,

105

ut dicitur in | principio Physicorum.| Et tunc primo, quando termini sic cognoscuntur in definitiva ratione, intelligitur veritas et quidditas rerum, et ex ipsis concipitur intellectus | determinatus primorum principiorum complexorum, sicut prius eorum intellectus indeterminatus concipiebatur ex ipsis terminis cognitis | in confusa nominis significatione. Et sunt principia ista definitive intellecta, tam complexa quam incomplexa, principia artis et scientiae infra terminos intellectualis

cognitionis. Et de numero talium principiorum illa sunt prima principia 110

simpliciter quae de primis et universalioribus magis concipiuntur, ut in incomplexis principiis primum principium et primus conceptus est conceptus entis, in quantum est ens, sub quo sunt omnes alii conceptus incomplexi, et ex ipso et post ipsum concipiuntur. Ex conceptu enim

ABTK'P'T'W' 97 acquiritur] antequam W' | inquirendo] enim add. T' | via] quia T' | via definitiva] iter. P' | definitiva] demonstrativa K' | definiti...98 nominis] z. #. man. corr. À | 98 nominis] rationis B' non K'P' | eius] in significato W' | 99 quiddam] quid tam(?) sed in quiddam corr. I' | 100 ipsius] illius I' | singulas] singulis sed in singulas corr. W' | 101 ut...Physicorum] oz. A | Physicorum] oz. W | 102 termini] ser. sed exp. et nihil Z m. W' talia K' | intelligitur] intellectu sed in intelligitur corr. I’ | et] sup. in. W' | 103 intellectus] i =. W' | 104 primorum] quorum K'P' | primorum principiorum] im IW' | prius] principia K' principalis P' | 105 indeterminatus] determinatus ef in- sup. Zn. T | confusa] confuse A(sed in confusa corr)BITP'W' | 107 ista] ila K'P' | definitive] distincte T' determinate I'W' | intellecta] in illa sed in intellecta corr. T' | 108 incomplexa] incognita ef -gnita exp. ef -plexa im. W' | 110 et] om. K' | in] Z m. man. corr. À | 111 incomplexis] complexis B'T(e in- sup. Zz.) K'P'T (et in- sup. lin.) incognitis sed exp. et incomplexis À m. W' | principiis] principii sed zz principiis corr. W' | et] ex sed in et corr. T' | primus] complexus add. sed exp. T' | est conceptus] sap. Zn. T' | 112 entis] inest sed exp. ef entis Z. m. man. corr. À eius K'P' | 113 etl] ut W | et!...115 incomplexi] oz. (hom) sed i. m. T |

post] sup. lin. W'

99 Indefinitum...100 singularia] ID., Phys, I, c. 1 (Transl. Vetus, ed. F BOSSIER - J. BRAMS, p. 8,5-7; 184b 10-12).

Key 2578 Bad. 22% Kr

Scarp. 52°

190

ARTICULUS I

entis via deductionis ratione definitiva eliciuntur omnes alii conceptus Metaphysicae incomplexi sequentes. Unde dicit AVICENNA in I? impressione, prima anima in imprimuntur statim quae sunt talia suae: «Res et ens enim Quae eis. ab acquiruntur alia et quae non acquiritur ex ahis notioribus se,

115

promptiora sunt ad imaginandum per se ipsa sunt ea quae communia sunt omnibus

rebus, sicut res et ens et unum, et cetera. Et ideo non potest manifestari borum aliquid probatione quae non sit circularis, vel per aliquid quod non sit ignotius

120

illi». Secundum quem modum a primo philosopho, cuius subiectum est

ens in quantum ens, omnis alius artifex subiectum suum sumit tamquam aliquod ens particulare sub ente simpliciter. In complexis vero primum principium et primus conceptus est qui primo fundatur super conceptus entis in quantum ens est, et sic est ille «de quolibet affirmatio vel negatio ef non simul de eodem, quia fundatur super entis intentionem in comparatione ad suum contrarium, quod est non ens, priusquam sub ente

consideretur descensus ad aliquam partem entis. Sub hoc enim conceptu

ABTKTP'TW 114 entis] mentis sed in entis corr. T' | deductionis] rationis add. sed del K' | 115 incomplexi] incommunem sed in incomplexi corr. W' | Unde] ser. sed in Ut mut. et Ut i. m. W' Ut K'P' | in] om. 'K'P'W' | IP] principio B' | 116 anima] post add. sed exp. W' | prima] impressi- add. sed del K' | impressione] appressione K' | 117 acquiritur] acquiratur W' | aliis] animal sed zz aliis corr.

W' | 118 sunt3] super P' | 119 etl] oz. A | 120 aliquid!) serzpsz cum Avicenna et Scarpario: aliquod AB'K'TP'T'W' | quae] quod W' | circularis...ignotius] circularis, vel per aliud quod non sit seu ignotius 4 mm. inf. W' | sit2] notiva add. sed del. K' notius(i. m. T' illis add. B") seu quod est add. B'T'P'T (gf.motam immediate praecedentem) | ignotius] notius er ig- sup. lin. A | 121 illis] ipsis A om. B' | modum] modus P' | a] enim K' | philosopho] physico K' physicorum P' | 122 quantum] est add. K' | tamquam aliquod] ;z; K' | 123 particulare] ens add. sed exp. T' | In] principiis add. B'T'(sed exp.) | vero] om. K'P' | primum] est sed in et corr. T' | 124 super] entis add. B | conceptus2...126 super] oz. (hom.) A ser. sed va- cat sup. lin. l intentionem in comparatione ad suum contrarium sed va- cat sup. lin. ef deinde conceptum in quantum est ens. Et est ille "de quolibet affirmatio vel negatio et non simul de eodem", quia fundatur super B' | 125 sic] o». K'P'W' | 126 fundatur] fundantur W' | intentionem] ad add. sed exp. K' | 127 est] sup. in. P' | 128 consideretur] considerentur W' | partem entis] partis W' | entis] eius B' | hoc] om. KP' | enim] complexo add. sed del T' 116 Res...121 illis] AVICENNA, Mezaph. I, c. 5 (ed. S. VAN RIET, pp. 31, 2 - 32,5

et 33, 25-28).

| 125 de...126 eodem] ARIST., Metaph., IV, c. 3 (Transl. Anon.,

ed. G. VUILLEMIN-DIEM,

p. 66,1-2 ef 11-12; Iunt., VIII, f. 74vH-I; 1005 b

19-20, 23-24); sf. etiam ANON., Auct. Amst. (ed. J. HAMESSE, 1, p. 123, 97 (ad litt.)).

125

QUAESTIO 12

130

135

140

145

191

complexo sunt omnes alii conceptus complexi, et ex ipso et post ipsum concipiuntur. Ex conceptu enim huius principii «de quokbet affirmatio vel negatio et non simul de eodem via deductionis ratione syllogistica eliciuntur omnes alii conceptus sequentes. Unde et ipso interempto omnes | alii interimuntur, ut vult PHILOSOPHUS in IV? Metaphysicae.| Et per ipsum omnes ali probantur et etiam primi conceptus principiorum syllogismi, ut patet per totum ex Analyticis PHILOSOPHI. Et ideo quicumque aliquid intelligit ens intelligit primo inter incomplexa, nec de hoc aliquis dubitare potest, quia nihil potest intelligi nisi verum, et non est verum | nisi ens. Et illud principium «de quokbet affirmatio», etc., primo intelligit | inter complexa, secundum quod de hoc principio dicit PHILOSOPHUS IV? Metaphysicae: «Necesse | est ut illud principium sit valde manifestum et notum. Et de necessitate oportet concedere illud qui babet cognitionem — enti». Unde dicit COMMENTATOR: «Quemadmodum oportet philosophum |attribuere quodlibet genus entium |alicui primo, et scire quid est illud primum», et hoc quoad incomplexa, «ia oportet |

Paire T.18*

K'25*

W'13* Bad. 22!

Scarp. 52°

ipsum, cum consideravit de primis propostionibus, attribuere omnia alicui primo».

Unde PHILOSOPHUS contra negantes | eum exterius, quod tamen negari

ABTKP'TW 129 conceptus complexi] iz; T | 130 concipiuntur] concipitur sed in concipiuntur corr. W' | huius] huiusmodi P' | 131 et] sup. Zn. T' | ratione] ser. sed exp. et intentione sup. in. W' | syllogistica] sylloscita sed exp. ef syllogistica im. T | eliciuntur] elici I'(et -untur Z 7)W (sed in eliciuntur corr) | 132 conceptus] complexus sed exp. et conceptus Z m. T' complexi add. I'W' | 133 ut] nec sed del. et ut sup. lin. T' | vult] dicic P | IV] X°TW' | Eq UtW | 135 Analyticis] seripsi: analecticis AB'TK'P'T'W' | 136 ideo] omnino sed in ideo corr. W | ideo quicumque] Z =. I | aliquid] om. KP' | 137 incomplexa] complexa K'(ef in- sup. Zz.)P'T' (etin- sup. ln.) conceptu(?) sed exp. e? incomplexa im. W' | 138 et] quod sed exp. et et i. m. T' | 139 affirmatio] vel negatio add. IK'P'W' | primo intelligit] aliud principium sed exp. ef primo intelligit 2 m. T' | complexa] incomplexa AI'(complexa ef in- sup. in.) | hoc principio] zz» K'P' | 140 Philosophus] in add. l'K'P' | 141 concedere] condere sed in concedere corr. W' | 142 qui] quia W' | Unde] Ut I'W' Ubi B' | 145 philosophum] primum

K'P' | 144 etl...145 primo] om. (hom.) sedi. m.T

| et? ad W' | incomplexa]

conf. sed in incomplexa corr. W' complexa ef in- sup. in. K' | 145 consideravit] scr. sed in consideraverit mut. W' consideraverit PP | 146 eum] ser. sed exp. et ipsum 7. m. B' illud K' | tamen] cum W'

| 138 de...139 affirmatio Ibid 130 de...131 eodem] Ibid Necesse...142 entis] Ibid (lunt, VIII, f. 73tF-vG; 1005b 12-16) Quemadmodum...145

Iunt., ff. 73vM-74rA).

primo] AVERR.,

Comm.

in Metaph., IV, comm.

| |

140 143

8 (ed.

B'9v

192

Ay

ARTICULUS I

non potest quoad interius rationem, non procedit | per aliquod principium complexum, sed solum ex terminorum incomplexorum significatione, quae solum praecedit hoc principium complexum. Complexum enim primum nisi per incomplexa cognoscere non possumus. Licet enim aliqua propositio sit per se nota, et primo

150

quantum est de se, ut est illa cuius praedicatum includitur in subiecto,

I’ 175

ignoranti tamen subiectum quid est et eius definitionem talis propositio non est nota. Ignorans enim quia homo est animal rationale mortale, potest ignorare an homo sit animal, et alius non, ut dicit ALGAZEL in Logica sua. ‘Secundum interius rationem" dico, quia qui scit quod homo est animal rationale mortale scit praedicatum includi in subiecto, cum dicitur «homo est animal. Unde dicit AVICENNA I? Metaphysicae suae: «Non potest cognosci quid | sit vere enuntiari, nisi de unoquoque eorum dicatur quia res est, vel aliquid, vel quid», et PHILOSOPHUS VIe Metaphysicae: «Oportet non ignorare illud quod significat aliquid, quid sit secundum essentiam et definitionem, quia quaerere absque hoc est facere nihih. Cognitio enim eius quod quid est est principium omnis

155

160

cognitionis perfecte habendae de re, et ad ipsam omnis cognitio, tam in

complexis quam in incomplexis, reducenda est. Unde illa propositio omnibus est per se nota cuius omnes terminos cognoscunt; illa vero solum sapientibus cuius terminos soli sapientes cognoscunt, secundum

ABTKP'T'W' 148 ex terminorum] exteriorum A(sed in ex terminorum cor) K'P'W' | incomplexorum] incomplexiorem sed in incomplexorum vom. W' | 150 Complexum] 7 #. W' | primum] ar scribendum principium ? | incomplexa] enim add. T' | 152 includitur] Z #. T' | 155 animal] alius sed in animal corr. W' | alius] non ut dicit add. sed del K' | non] nam K' | 156 interius] exterius K' | rationem] suam add T | 157 scit] oz. l'K'P'T'W'(4 m 3° man) | praedicatum] carius ser W' | 158 animal] Z zz man. corr. A | 159 quid] quomodo sed exp. ef quid 7. zz. man. corr. À | 161 VI°] V9 AT(VI? sed mut.) P'K'T' | 162 sit] scitI' | absque] Z #. W' | facere] quaerere K'P' | 163 eius] i m A Deus sed in eius corr. I' | est!) sup. kn. T | est2] om. K'P'W'(i. m)(of. notam immediate praecedentem) | 164 de] sup. in. AT’ | ad] sup. in. A | ipsam] eam IN' | 165 in] sap. Zz. W' | incomplexis] complexis sed in incomplexis corr. I | 166 omnibus est] #2 l'K'P'W' | terminos] eius add I' | cognoscunt cognoscit P'T'W' | vero] vete l' 155 potest...non] Cf. ALGAZEL, Logica, I, c. 1 (ed. C. LOHR, 249,22-27). | 159 Non...160 quid] AVICENNA, Meraph., I, RIET, pp. 53,39 - 34,42). | 161 Oportet...163 nihil] ARIST., (Iunt. VIII, £. 145vG; 1025b 27-30); of. etiam AVERR., Comm. in

21 (ed. F. S. CRAWFORD, p. 29,11-18).

pp. 240,39-44 er c. 5 (ed. S. VAN Metaph., VI, c. 1 De an., I, comm.

165

QUAESTIO 12

quod BOETHIUS libro communium 170

mnm

De Hebdo madibus

193

distinguit dupkx genus

conceptionum animi, quarum omnium prima est illa «de

quolibet affirmatio» etc. Ex qua via deductionis argumentatione demonstrativa eliciuntur omnes ali conceptus complexi, sive illorum qui sunt principia in aliquibus scientiis specialibus sive conclusionum ultimarum. Et ex hoc philosophus, cuius est considerare quidditates rerum, habet probare prima principia particularium scientiarum. Et per hunc modum

quidquid homo cognoscit post simpliciter prima principia naturaliter cognita, via rationalis deductionis

180

| cognoscit, non solum intelligendo

unum post alterum, quod facit et angelus, sed etiam intelligendo unum ex altero, tamquam incognitum actu ex actu cognito, in quo illud est cognitum in potentia solum; qui modus cognoscendi angelo non convenit. Unde et modus intelligendi angelorum proptie intellectualis

ABTKPTW

168 Boethius] dicit add T'

| Hebdomadibus] et add T'

| distinguit]

distinguit(?) sed -guit clarius scr. i. m. T | duplex genus] damus sr. W | 169 conceptionum] conceptuum K' | quarum] iter. sed exp. W' quorum K’ | prima] primus K' | illa] ille K' | 170 affirmatio] vel negatio add. K'P' | 171 | 172 complexi] connexio sed exp. e argumentatione] argumentative K'P' communionum sed in conclusionum conclusionum] 173 | W' m. i complexi | ultimarum] ultimatorum sed in ultimarum corr. T' cuius est corr. W' considerare quidditates rerum add et deinde Unde et modus intelligendi angelorum proprie intellectualis dicitur, hominum veto rationis, secundum quod

dicit Damascenus De duabus naturis et una persona Christi: "Operatio intellectualis est in angelis et omnibus incorporeis simplici oppositione sive apprehensione intelligentibus; rationis vero in hominibus, qui ex anima et corpore componuntur, non simplici, sed varia et rationcinative apprehensione | intelligentibus add. (of. infra, lin. 181 - p. 194,187) sed va- cat sup. in. À z. quidquid] 176 | À corr. man. m. À modum] 175 | Et...hoc] é m. man. corr. À m.W' | prima principia] in. K'P' | 178 unum?] unde sed in unum corr. I' |

179 actul...cognito] i m. W'

| illud idem I

| est] sp. Zu. W'

| 180

cognoscendi] in add. i m. I’ | 181 convenit] communit 7. m. convenit corr. W' contingit P' | modus] melius sed del. et modus i. m. T

168 duplex...169 animi] BOETHIUS, Hebdom., c. 1 (ed. C. MORESCHINI, p. 187,17-25; PL 64, 1311A-B). | 169 de...170 affirmatio] ARIST., Metaph., IV, c. 3 (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 66,1-2 er 11-12; Iunt., VIII, £.

74vH-I; 1005 b 19-20, 23-24); df. etiam ANON., Auct. Anst. (ed. J. HAMESSE, 1, p.

125, 97 (ad Git)). | 177 via...178 angelus] Cf supra, pp. 186,53 - 187,60.

K' 26"

194

ARTICULUS I

dicitur, hominum vero rationalis, secundum quod dicit DAMASCENUS

De duabus naturis et una persona Christi: «Operato intellectualis est in angelis. et omnibus incorporeis simpli oppositione sive apprehensione intelligentibus; rationalis vero in hominibus, qui ex anima et Scarp. 53°

B' 9% T'18%

prr Bad. 22M

corpore

| componuntur,

185

non simpl, sed varia et ratiocinativa apprehensione

intelligentibus». Et nota quia est ordo in illis posterius cognitis ab homine, quia quaedam posteriorum sunt in potentia priori in illo primo principio, tam incomplexo quam complexo, prius ex eo nata cognosci,| quaedam in posteriori nata posterius cognosci | ex eodem, et sic per ordinem usque ad ultima incomplexa | et ultimas conclusiones complexas.| Et secundum hunc ordinem debet procedere ordinata scientia in cognoscendo, sicut natura procedit ordinate in generando, quia non sunt omnia aeque primo in potentia in primis principiis, ut sciantur ex ipsis, sed necesse est quaedam sciri mediantibus aliis, sicut non sunt

190

195

omnia aeque primo in potentia in materia, ut generentur ex ea, sed

necesse est quaedam generari mediantibus aliis primo generatis. Et ideo sicut natura non potest primo et immediate ex pane generare hominem, sed oportet ut primo ex pane generetur sanguis, et ex sanguine sperma,

AB'TK'P'T'W' 182 hominum...rationalis] hominum vero potentialis sed del et hominum vero rationalis Z #. l' | rationalis] potentialis W'(cf. notam immediate praecedentem) | dicit] Z mm. man. corr. A | 183 persona] quam sed exp. ef persona À m. T' | 184 et] in add. K'P' | incorporeis] corporeis sed in incorporeis corr A | oppositione] appellatione sed in oppositione vr. T' operatione I'W' | oppositione sive] om. B'K'P' | sive apprehensione] À m. man. corr. sed inser. ante oppositione A om. I'T'W (c. notam immediate praecedentem) | 185 apprehensione] appositione BP' | 186 et] om l' | apprehensione] appositione B'P' in oppositione T' #. I'W' | 188 quial] quod l'K' | est ordo] im. K'P' | cognitis] cognitus sed in cognitis corr. I' | 189 tam] tamen I'W' | 190 incomplexo] cum plurimum(?) sed in complexo mut. W' | complexo] complexumW' | cognosci] cogniti I'W' ex eodem add. sed exp. A | quaedam in] in quoddam W' | quaedam...191 eodem] oz. K'P' | 191 cognosci] cogniti I'W'(sed in cognosci corr) | ordinem] et add. W' | 192 incomplexa] incompleta sed in incomplexa corr. W' | conclusiones] communiones sed in conclusiones corr. W' | complexas] completas W' | Et] om. A ser. sed exp. et Quod est z zz. W' | 194 procedit] procederet A praecedit I! | 196 aliis] animal sed zz aliis corr. W' | 197 in potentia] post materia K'P' | 200 primo...pane] ex pane primo K' | exl...generetur] generetur ex panel’ | et] oz. l'

183 Operatio...187 intelligentibus] IOANNES DAMASC. Institutio elementaris, c. 8 (ed. D. ERASMUS, p. 46; PG 95, 110B).

200

QUAESTIO 12

205

195

et tunc ex spermate homo, sic ratio ex primis principiis non potest scire immediate ea quae mediata sunt, sive complexa sive incomplexa, sed oportet eam | discurrere per omnia intermedia priusquam mediata poterit per prima cognoscere. Et qui hunc ordinem non observant | in addiscendo modicum proficiunt, et saepius errant. Absolute ergo dicendum quod homo non potest aeque primo devenire in notitiam singulorum, immo in quolibet genere principiorum oportet eum prius scire confusa quam determinata, et deinde ex

ANT® W' 13"

confusis via discursus rationalis investigare determinata, vel definitive 210

vel demonstrative, et hoc per ordinem semper primo cognoscendo principia incomplexa, et deinde ex incomplexis complexa, et tam in his quam in ilis primo confusa et indeterminata, deinde distincta et determinata, ut dictum est. |

Bad. 22"

«AD ARGUMENTA» 215

220

Ad primum in oppositum, quod «speciem cuiuslibet rei aeque primo mens nata est acquirere», dicendum quod licet ita sit, non tamen nata est per illam intelligere omnia intelligibilia | de ipsa re aeque primo et | eodem modo, sed primo conceptus confusos primarum intentionum, et deinde ex determinatione definitiva conceptus earum determinatos, et per illos omnes conceptus sequentes, tam complexos

ABTK'P'TW

201 tunc] om. K'P' | primis principiis] zz» I' | 202 incomplexa] completa sed exp. et incomplexa i m. W' | 203 discurrere] currere A(ez dis- 4 m. man. crr)BTK'P'TW' | per] omnis add. sed exp. B' | omnia] omnes sed in omnia corr. À et add. T' | intermedia] in media sed in intermedia corr. T' | mediata] | mediata poterit] zz K' | 204 observant] immediate sed im- exp. A obserbant A | 206 non...primo] aeque primo non potest K' | 207 notitiam] notitia T' | singulorum] singularum B' | 208 determinata] vel definitione denumerativa add. W' | et deinde] 4 m. I' | et...209 determinata] Et dictum est ex confusus(si) via discursus rationalis investigare determinata i m. W' | 210 primo] post incomplexa K' | 211 deinde] om K'P' | incomplexis] complexis ef in- m. A | 212 illis] alis W' | et!] om. W' | indeterminata] determinata T'W' | 215 aeque...216 est] mens nata est aeque primo A primo mens nata est K'P' | 216 acquirere...217 est] i m. in. T | 217 illam] naturalem add. W' intellectam add. P' nata(sed del) est(sed exp.) add. K' | omnia] om. A | intelligibilia] aeque primo add. I'W' | 218 modo] aeque primo add. sed exp. W' | 219 earum].eorum l'K'P' | 220 omnes conceptus] zz KP!

215 speciem...216 acquirere] Cf. supra, p. 184,7-8.

PAs K' 26%

196

ARTICULUS I

quam incomplexos, secundum quod apparet in pueris, qui primo omnes Bad. 220

Scarp. 53>

Bad. 23°

viros appellant batres, ut dictum est. | Ad secundum, quod «sensus aeque primo apprehendit omnia sensibilia», dicendum secundum dicta superius quod non est simile de sensu et intellectu, quia sensus simpliciter et superficietenus exterius rem per suam speciem apprehendit, sed non ipsam rem interius, neque ipsius | rei veritatem, in qua plura contingit discerni, | sicut facit intellectus, ut dictum est secundum AVICENNAM. Propter quod dicit PHILOSOPHUS: Qui unum dicit quodammodo multa dicit. Ad quae multa cognoscenda non potest intellectus humanus

potentia in quibusdam

aeque primo, sed quaedam latent in

225

230

quae operatione rationis oportet in actum

deducere, quod et facit non nisi discurrendo, quia propter debilitatem

Bad. 237

luminis intellectualis in homine non potest omnia illa statim percipere, quod potest angelus propter luminis intellectualis fortitudinem in ipso. Sed hoc poterit homo cum «evacuatum fuerit in ipso quod ex parte est et fuerit sicut angelus Dei in caelo». | Ad tertium, quod omnis veritas est per se obiectum intellectus, ABTK'P'TW' 221 apparet] in principio add. W' | in] iter. sed exp. K' | qui] quae B' | omnes...222 appellant] appellant omnes viros T' | 223 secundum] dicendum add. VK'P'W'(sed exp.) | 224 dicendum] quod add. T' | secundum. ..superius] post simile B' | 225 superficietenus] superficientem sed in superficietenus corr. W' et add. T | 227 ipsius reijjs! B'K'P'T | veritatem] veritatis sed in veritatem corr. T' | plura] pluresT' | contingit] convenit sed in contingit corr. A communit sed in contingit corr. W' | 228 dictum] dicens sed exp. et dictum i, m.

W'

|

229 dicit!] iter. sed exp. K' secundum

Philosophum

add. A(sed

exp.) B'I'T'(sed exp) | 230 primo] attingere add K' | 231 quibusdam] quibus d-(?) sed in quibusdam corr, W' | operatione] opere I'T'W' | 233 statim] intelligit add T | 234 luminis] litteras sed exp. ef luminis i m W' | intellectualis] actualis AUK'P"T'W' | fortitudinem] fornem(?) sed -nem exp. er -titudinem z. =. I' | 235 cum] est l'. | quod] quem K' est add. P' | 237 omnis] omnes W' | veritas] veritatis A per se add. sed exp. K' 221 primo. ..222 patres] ARIST., Phys, I, c. 1 (Transl. Vetus, ed. F BOSSIER - J. BRAMS, p. 8,7-9; 184b 12-14); cf. etiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 2, p.

140, 5). | 222 ut...est] Cf supra, p. 188,78-79. Cf. supra, b. 184,10-12.

175,171 - 177,199.

| 223 sensus...224 sensibilia]

| 224 secundum. ..superius] Cf. supra, art. 1, q. 10, Pp.

| 226 neque...227 intellectus] Cf AVICENNA, Metaph., IX,

C. 7 (ed. S. VAN RIET, pp. 511,97 -512, 00).

| 229 Qui...dicit2] Cf ARIST.,

Metaph., X, c. 6 (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 196,21-22; Iunt., VII, f 267:D-E; 1056b 12-14). | 235 evacuatum...236 caelo] I Ad Cor, XIIL10; of etiam Mattb. XXIL30. | 237 omnis...intellectus] Cf supra, p. 185,19--22.

237

QUAESTIO 12

240

245

250

|

197

dicendum quod verum est, sed veritas primorum est obiectum eius per se et primo, aliorum autem per se, sed non primo, et ideo non potest cognosci veritas in illis nisi per discursum ex primis. | Ad quartum, quod «facilius est animam transire ad notitiam conclusionum ex principis quam per se ad notitiam principiorum», dicendum quod verum est quantum est ex parte recipientis, quia anima humana de se nihil habet habitus principiorum. In principiis autem in potentia habet habitus conclusionum. Sed quantum est ex parte luminis intellectus, quo fit iudicium veritatis et principiorum et conclusionum, secus est, quia aliquid sufficit ad percipiendum statim veritatem magis perspicuam quod non sufficit ad percipiendum | minus perspicuam. Quia ergo magis perspicua est veritas | principiorum quam conclusionum,

ideo

cum

quidditas

terminorum

offertur

Bad. 2379

T 18" p' 17“

intellectui,

statim vis cognitiva naturalis percipit veritatem principiorum, licet non conclusionum, quarum etiam veritatem statim perciperet, si in tantum esset elevatum lumen cognoscitivum in hominibus quantum in angelis. Et sicut est de perceptione veritatis principiorum et conclusionum, ita 255

est de generatione habituum, quia ex talibus actibus percipiendi primo habitus cognitivi concipiuntur,| et per actum intelligendi veritatem quam complexorum tam principiorum, habitus principiorum actum talem per incomplexorum, concipitur in suo initio, et frequentatum augmentatur et firmatur, et per actum ratiocinandi ABTKP'TW

238 primorum] principiorum I'W' non add. sed exp. W' | 239 aliorum.. .primo?] om. (bom.) sed i. m. W' | autem] vero A | et?] om K'P' | 241 quartum] dicendum add. K'P' | 242 principiorum] principium sed in principiorum corr. W' conclusionum K'P' | 243 est2] eius sed zz est corr. W' | quia] de add. sed exp. A | 244 habitus] conclusionum add. W' | 246 conclusionum] se add. sed exp. K' | 247 statim... percipiendum] iter. in fol. 18vaT' | 248 quod.. .perspicuam?] om. (Born. ) A (sed i. m. man. corr)Y | 249 est] om. W' | quam] quamquam sed in quam corr. W' | 252 conclusionum] communionum sed in conclusionum corr. W | quarum] quare sed in quarum corr. T' | statim perciperet] inn NE]. 2258 cognoscitivum] cognitivum sed in cognoscitivum pr. T' cognitivum B' | quantum] quam W' | 254 et] om W' | 255 percipiendi] partiscipandi sed in W' | 256 cognitivi] cognitationi sed in cognitivi corr. T cogni sed in cognitivi corr. W' T (4.m.) | | et] ut BTK'P'T'W'(zn ree ?) | intelligendi] oz. A( m. man. corr.)B 258 talem | W' (hom.) oz. principiorum] habitus 257 | B' veritatum veritatem] actum] inv K'P' | 259 frequentatum] frequentatio B' | augmentatur...260 frequentatum] 077. (hom.) sed i. m. inf. man. corr. A. | actum] rationu- add. sed del. K

241 facilius...242 principiorum] Cf. supra, p. 185,27-28.

RK 27m

198

Bad. 23%

concipitur habitus conclusionis et per ipsum frequentatum habitus conclusionis augetur et firmatur. | Est enim intelligendum quod aliud est principium, aliud est habitus

Scarp. 54°

A 187 W 13%

ARTICULUS I

principii,

sicut

conclusio,

aliud

habitus

conclusionis.

Principium enim est quoddam opus intellectus, velut quaedam notitia actu intelligendi | lucens in intellectu tamquam verbum et conceptus eius, quo intellectus informatus in actu intelligendi perfectissime est in actu id quod intelligit, et perfectius quam ex ipsa specie quam habet de re. Et ideo ex illa notitia est perfecta | assimilatio intellectus ad intellectum,| ut intellectus, cum sit de se quodammodo omnia intelligibilia, «actu tamen

r 17% Scarp. 54°

aliud

nihil eorum est antequam intelligat», sicut dicit

PHILOSOPHUS in III? De anima. Quod intelligo ipsum dicere non tam propter speciem rei qua intellectus informatur, ut eliciat actum intelligendi, sed propter ipsam | notitiam quae lucet in intellectu ex actu intelligendi, licet neutro illorum informetur intellectus,| nisi cum est in actu intelligendi. Et est ista notitia conceptus quidditatis rei in intellectu simplici, propositionis vero in intellectu componente vel dividente, per quem habitus complexus vel incomplexus generatur et augmentatur, quo utitur intellectus ad faciliter concipiendum principium postquam

ABTKTP'TW' 260 conclusionis] om. I' | per...frequentatum] frequentatum per ipsum I' | frequentatum] actus add W' | 261 firmatur] affirmatur K'P' | 262

principium] et add. TK'P'T'@. m)W'

| est? om B'T

260

| 263 habitusi]

principium K'P' | conclusio] et add. I'K'P'W' | conclusionis] communionis sed in conclusionis corr. W' | 265 intelligendi] tamquam add. sed del K' | 266 eius] est W' | 267 quod] i. m. P' | quam!] quod W' | 268 ideo] et add. W' | 269 intellectum] intelligendum sed in intellectum corr, T' ut in-add. sed exp. W' | se] sit add. P' | 271 in] om. I'K'P'W' | non] tamen sed in non corr. W' | 272 tam] tamen ABTT'W' | qua] quam I'P' | informatur] informetur K' | 274 licet...275 actu] dicitur in textu et deinde licet neutro illorum informetur(ser. sed exp.) intellectus, nisi cum est in actu Z m. W' | informetur] informatur K'P' | 275 est] Z mT’ | 276 vel] et B'I'W' | per] secundum P' | 277 quem] quam T' quod W' | habitus...278 principium] iter. (homoeoceph.) sed va- cat sup. lin. W' | incomplexus] complexus e7 in- sup. in. B' incommunionis sed in incomplexus corr. W' | 278 intellectus] intellectu K'P' 270 actu.. intelligat] ARIST., De an., III, c. 4 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 201,84-85; 429b 30-31); of etiam ANON., Auct. Arist. (edi. HAMESSE, 6, p. 185, 138).

265

270

275

QUAESTIO 12

199

generatus est habitus in eo. Non est autem idem quod quis agit et quo 280

agit, sicut habitu grammaticae

complexam

orationem

quis constituit,

quae non est habitus ipse, et similiter in operatione rationis ex habitu scientiae concipit quis conclusionem, quae non est ipse habitus. |

ABTK'P'TW' 279 autem] ad sed in autem corr. I'W' | quod] quoddam P' | quis] qui I'W'(sed in quis corr) et quo add. sed exp. A | agit] facit I'W' | 280 complexam] congruam B'T'(sed exp. et complexam À m.) | 282 concipit] accipit K'P' | est...habitus] z. #. B'

Scarp. 54

ARTICULUS II DE MODO SCIENDI

B' 107

K' 26% Bad. 25'^

|Quia non contingit scire rem absque eo quod sciatur modus eius, viso de possibilitate sciendi et scientiam acquirendi, consequenter de modo sciendi videndum est. Ubi circa sciendi certitudinem sex sunt inquirenda: primum, si contingit hominem aliquid scire certitudinaliter; secundum, si quilibet homo certitudinaliter scit quaecumque ipse scit; tertium, si quilibet homo quaecumque scit scit ea aeque certitudinaliter; | quartum, si omnes homines quicumque sciunt eadem sciunt ea aeque certitudinaliter, quintum, si omnes homines apti sunt aeque certitudinaliter scire; sextum,| si omnia scibilia nata sunt aeque certitudinaliter sciri. |

QUAESTIO 1 UTRUM CONTINGAT HOMINEM ALIQUID SCIRE CERTITUDINALITER Circa primum arguitur quod non contingit hominem aliquid scire certitudinaliter. Primo sic. AUGUSTINUS

dicit

83 Quaestionum

q.* 9*: «A

ABTKP'T'W' 1 Articulus II] zzz T' | Articulus ... 2 sciendi] oz. articulus et primum de certitudine sciendi W' | 2 20. | 5 contingit] communit sed in contingit corr. sciendi certitudinem] in». B' certitudine sciendi K'P'

AB'TK'P' Incipit secundus De..sciendi] Cf. supra, p. 4, W' | 5 circa] de K'P' | | 6 si] sic W' | contingit]

communit sed in contingit corr. W' | 7 scit!] sit W' | scit2] sit W' | 8 tertium] est add. T' | scit!] sit I! | scit2] omT'( m)W' | certitudinaliter] sit add W' | 9 quicumque] quaecumque K' | ea aeque] eaque I' | 10 si] 4» T' | 11 sextum...12 sciri] oz. T' | si] =. W' | 12 sciri] scire sed in sciri corr. W' | 2 Utrum...3 certitudinaliter] Cf supra, iin. 6. | 4 arguitur] argutum sed in arguitur corr. W' | aliquid] aliud W' | aliquid scire] zz A | 6 sic] scit sed in sic corr. W'

6 A...7 veritatis] AUGUST., De din quaest. 83, q. 9 (CC lat. 44A, p. 16,9-10; PL

40, 13).

10

QUAESTIO 1

201

sensibus corporis non est expetenda sincerttas veritati». Sed homo per se nihil scit nisi ex sensibus, quia ab ipsis omnis nostra cognitio ortum habet, I? 10

Metaphysicae, Il? Posteriorum, et III De anima. Ergo homo non potest scire sinceritatem veritatis. Nihil autem scitur certitudinaliter nisi sciendo sinceram veritatem, quia non est scientia nisi

ex veritatis cognitione. Ergo etc. Secundo sic. AUGUSTINUS ibidem: «N¢hil est sensibile quod non babeat 15

simile falso, ita ut internosci non possi». Veritas autem cettitudinaliter sciri non potest nisi «of; dissimilibus fal», ut dicitur in I De

Academicis. Ergo per sensibile nulla veritas | potest cognosci certitudinaliter, sed homo non cognoscit | nisi per sensibilia. Ergo etc. Contra. Habens certam regulam sciendi, in qua non contingit eum

de TE PM

errare, potest certitudinaliter scire, quia potest scire in illa et per illam, et 20

25

ipsa fallere non potest. Talis autem regula est veritas primorum principiorum. Secundum enim PHILOSOPHUM IV? Metaphysicae, «principium est valde manifestum et notum. Homines autem non decipiuntur nist in eo quod nesciunt». Hoc autem non habet dubitationem. Talem autem regulam habet in se homo naturaliter acquisitam, ut patet ex praedeterminatis. Ergo etc. |

ABTK'P'T'W

7 sinceritas] sinceras T' | sinceritas veritatis] veritas sincera A | 8 quia] quae W' | 9 Posteriorum] possunt sed exp. e? Posteriorum i. m. W' | et] oz. B' | 10 sinceritatem veritatis] sinceram veritatem B' | 11 certitudinaliter] i m. B' | 13 sensibile] scripsi cum Scarpario (of. August): scibile ABTK'P'T'W' | 14 sciri...15 potest] non potest scire(sciri I) I'K'P'W' | 15 in] om. IW' | De Academicis] Ethicorum K'P' | 19 certitudinaliter] certitudinem sed in certitudinaliter corr. T' | 20 fallere] potest ad. P' | 24 regulam] materiam sed exp. ef regulam 7. m. Pe 25 praedeterminatis] supra determinatis K'P'

7 Sed...8 habet] Cf ARIST., Metaph, I, c. 1 (Transl. Anon, ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 7,3-22; 980a 21 - 981a 7); ID., Anal. post. II, c. 19 (Transl. Iacobi, ed. L. MINIO-PALUELLO-B.G.

Dob, p. 105,18-19; Transl. Gerardi, ed.

L. MINIO-PALUELLO, p. 281,16-19; 1000a 3-4); of etiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 35, p. 321, 120); of ARIST., De an., Ill, c. 5 (in ALBERTI MAGNI

Comm., ed. Cl. STROICK, p. 228,75-81; 432a 3-14). | 13 Nihil...14 possit] AUGUST., De din quaest. 83, q. 9 (CC lat. 44A, p. 16,14-15; PL 40,13). | 14 Veritas...15 falso] ID., Contra Acad. II, c. 6, n. 14 (CC lat. 29, p. 26,21; ESEL

63.1-3, p. 33, 27; ed. W. GREEN, p. 33, 27).

| 22 ptincipium...25 nesciunt]

ARIST., Metaph., IV, c. 3 (Iunt., VIII, £. 73:F-vG; 1005b 12-17).

praedeterminatis] Cf. supra, art. 1, q. 11, pp. 181,57 - 182,97.

| 24 ut...25

Bad. 23"

202

ARTICULUS II «SOLUTIO»

Dicendum est hic ex praedeterminatis quod cum hominem contingit habere notitiam primorum principiorum, quae sunt notissima in sua veritate et certissima, ita quod in illis non contingit eum errare, et

ex ilis via rationalis deductionis contingit eum scire posteriora, in quibus similiter non contingit errare postquam intellectus videt ea reducta in principia, et talis notitia certa est, necessario est ponendum quod contingit hominem non solummodo scire, quod quodammodo concedebant

negabant,

Academici,

et hoc

sed et certitudinaliter

etiam

secundum

scire, quod

communem

hominis

30

omnino

modum

35

cognoscendi in statu huius vitae.

I' 187 A 18*

Scarp. 55> 17275

Verum intelligendum quod certa notitia duplex est secundum duo quae faciunt notitiam certam, quorum unum est quod sit libera ab omni errore, alterum quod sit in aperta | veritatis | visione. Primo modo notitia est certa qua ita veritatem cognoscimus, quod nequaquam de ea dubitare possumus; secundo modo illa est certa notitia qua veritatem clare videmus in luce | intellectuali ad modum quo videmus visibile in luce solari. Primo modo certam notitiam contingit hominem | hic habere secundum dictum modum sciendi ex primis principiis speculabilium, ad quem potest attingere actione praecisa naturalium virium animae, aspiciendo ad solum exemplar creatum abstractum a re,

ABTK'P'T'W' 27 hic] contra sed exp. T' om. I'K'P'W' | 28 contingit] communit sed in contingit corr. W | sunt] in add. K'(sed del)P' | 29 sua] om. I' | contingit] ser. er contingit 7. m. W' | eum...31 contingit] iter. (homoeoceph.) P'K' | 31 videt] i m. W' | 32 est2] om. A(sup. Hn)BTK'PT'W' | ponendum] ponendo K' | 33

quod!] quia BTK'P'T'W'

| solummodo] solum K'P'

| 37 Verum] Ut K'(sed

exp. et et sup. ln.)P' tamen add. sup. lin. al man. T' | 39 aperta] apta P' | 40 cognoscimus] Z #. I | nequaquam...ea] de ea nequaquam K'P' | 41 qua] quam W' | 42 dare] om. K'P' | clare videmus] inv B'TT'W' | in!] om. T' | inl...videmus?] om. (bom.) K'P' | 43 notitiam] scientiam B' | contingit] hic add. Y | hominem] homine K' | 45 quem] quam I' | praecisa] praescia T' | 46 ad solum] im. K'P' | abstractum...49 increatum] oz. (hom.) sed i. m. T'

27 praedeterminatis] Cf. supra, art. 1, q. 12, pp. 187,39 - 196,214. | 29 in2. ..errare] Cf ibid. | 33 quodammodo. ..35 negabant] Cf. supra, art. 1, q. 1, pp. 11,107 - 12,127 et p. 16,196-204 et art. 1, q. 2, pp. 45,331 - 50,418.

40

45

QUAESTIO 1

50

203

si tamen ad hoc sufficiat illud exemplar sine illustratione exemplaris aeterni secundo modo | nequaquam nisi aspiciendo ad exemplar increatum, quod est causa rei secundum modum praedeterminatum. Cognitio enim quae acquiritur per phantasmata non potest esse, quin quantum est de se aliquo modo sit quodammodo obscurata, secundum quod dicit AUGUSTINUS III De Academicis: «Istae imagines sunt quae consuetudine rerum corporalium nos etiam cum veritas tenetur et quasi in

55

60

manibus babetur, decere atque illudere moliuntum. Unde per species intelligibiles puras, quia non sunt nisi idolum, non veritas ipsa, hominem non contingit hic secundum communem statum viae sinceram et liquidam sive claram veritatem vel etiam qualemcumque scire nisi aspiciendo ad exemplar lucis increatae, ut praedeterminatum est, secundum quod dicit AUGUSTINUS loquens de huiusmodi speciebus puris XII’ De Trinitate: «Rerum franseuntium stant utique intelligibiles, non sensibiles rationes, ad quas mentis acie pervenire paucorum est, et cum pervenitur quantum fieri potest, non in eis manet tpse perventor, sed velut ade ipsa reverberata

repellitum. Et adhuc aspiciendo ad exemplar increatum sicut ad rationem 65

intelligendi tantum, non sicut ad obiectum intellectum, secundum quod

ABTK'P'TW'

47 si...48 aeterni] i 7. man. corr. À | illud...48 aeterni] sine exemplari aeterno B'K'P'T'W' sine(sed exp. et illud exemplar sine illustratione exemplaris aeterni 7. m.) exemplari aeterno I' | 50 enim quae] tamen aeque sed in enim quae corr. T | | quin] quoniam K'P' oz. B' | 51 quantum...se] Z m. man. corr. A add. sit quodammodo] | B'K'P'T'W' om. quodammodo] | I’ aliquo...sit] i. I' abstracta add. P' | 52 imagines] imaginationes B'T' | 53 veritas] oz. K'P' | 55 quia...ipsa] i #. T | 56 contingit] communit sed in contingit corr. W' | | | vel] seu BTK'PTW | 57 veritatem] oz. A statum] oz. I vel...qualemcumque] £. #. man. corr. sed inser. post claram A | qualemcumque] quamcumque B'T'W' quantumcumque K'P' | nisi] sap. in. T | 58 ut] et W' | 59 huiusmodi] huius BI'K'T'W' | 61 acie] 2 m. W' | pervenire] clarius scr. W' | est et] quae sunt(?) sed in est ut mut. W' | et] ut A(sed exp. er et sup. Jin.)K'P' (of. notam immediate praecedentem) | cum] tamen K'P' | 64 exemplar] lucis increatae ut praedeterminatum est add. K' | 65 sicut] sic B' 47

sufficiat...48

aeterni]

Cf. supra,

art.

1, q. 2, p. 50,419-426.

|...

E49

praedeterminatum] Cf. supra, art. 1, q. 2, pp. 40,242 - 43, 283. | 52 Istae...54 moliuntur] AUGUST., Contra Acad, III, c. 6, n. 13 (CC lat. 29, p. 42,13-17; CSEL 63.1-3, p. 55,13-16; ed. W. GREEN, p. 52, 25-29). | 60 Rerum...63 repellitur] ID., De Trin, XII, c. 14, n. 23 (CC lat. 50, p. 376,54-61; PL 42, 1010). | 65 secundum. ..66 est] Cf. art. 1, q. 2, p. 62,629-640.

W' 14"

204

ARTICULUS II

supra determinatum est, non contingit hominem perfecta certitudine cognoscere vetitatem. Et quia secundum communem statum non contingit scire aliquid aspiciendo ad exemplar increatum ut ad obiectum in praesenti vita, sed solum in futura, et ideo dicit AUGUSTINUS IX? D e

Eas P' 18=

Trinitate in principio quod «erfa cognitio nobis non perficitur nisi post banc vilam». De qua certitudine dicit XV° De Trinitate: «bh veritatem sine ulla difficultate videbimus, eaque clarissima et certissima perfruemur, nec aliquid quaeremus mente ratiocinante, sed contemplante cernemus». Unde ex hac obumbratione vitae | praesentis frequenter contingit quod homo qui certe scit nescit quanta certitudine sciat.| Propter hoc dixit quidam: «Hoc solum scite me so, quod nescio»; et e converso credit, secundum

ila Bad. 23"C

quidem

quod dicit CHRYSOSTOMUS:

didicisse

Ethicorum:

nos

credimus»,

et

«Adhuc mulla nescimus, et

PHILOSOPHUS

in

VII?

«Quidam opinantium non dubitant, sed aestimant certe scire». |

Ad primum in | oppositum, quod «a sensibus non est expetenda |

ABTK'P'T'W'

66 perfecta] perfecte T' perfecti sed in perfecta corr W' | certitudine] certitudinem sed in certitudine corr. W' cognitione K'P' | 67 cognoscere] oz. P' | cognoscere veritatem] zz! K' | Et] om. AB' | Et quia] Z m. T'(of notam immediate praecedentem) | quia] Z. m. man. corr. À | 68 contingit] convenit P communit sed in contingit corr. W' | 69 et] om. B'TK'P' | 70 quod] i z. T' | perficitur] clarius ser. W' | 71 dicit] in add. K'P'T' | Ibi] Ubi sed zz Ibi corr. W' | 72 ulla] ser. sed u- exp. et u- i. m. Y | eaque] eam I' ea K'P' | 73 ratiocinante] ratiocinare K' | contemplante] contemplate AT' | 74 contingit] communit sed in contingit corr. W' | 75 nescit] iter. sed exp. A | quanta] quam sed in quanta corr. T' | sciat] fiat I'W' | hoc] quod B'T'W' | 76 scire me] zzz B'K' | converso] contra B'TK'P' | scire se] inn K' | 79 Quidam] ethici add W' | aestimant] non add. W' | 81 a sensibus] assensus sed sensibus sup. Lin. W' 70 certa...71 vitam] AUGUST., De Trzz., IX, c. 1, n. 1 (CC lat. 50, p. 293,25-26;

PL 42, 960).

75

qui nescit scire se

«AD ARGUMENTA> Scarp. 56* K' 27%

70

| 71 Ibi...73 cernemus] ID., op. a., XV, c. 25, n. 45 (CC lat. 50,

pp. 523,17 - 524,19; PL 42, 1092). | 76 Hoc...nescio] Cf HIERONYMUS, Epist. 53, c. 9 (CSEL 54, p. 462,9-10; PL 22, 548); M. T. CICERO, Lacullus, c. 25, n. 74 (ed. O. PLASBERG, p. 63, 10-11). | 77 Adhuc...78 credimus] IOANNES CHRYSOSTOMUS, Opus perf. in Matth., hom. 4, c. 3 (ed. 1539, II, p. 25A; PG 57,

43). | 79 Quidam. ..scire] ARIST., Erh. Nic, VII, c. 5 (Transl. Grosseteste, ed. R.A. GAUTHIER, p. 276,1-2; in THOMAE

XLVII, p. 388,26-27; 1146b 26-27). -202,7.

DE AQ. Sent. libri Eth., ed. Leonina

| 81 a...82 veritas] Cf. supra, bp. 201,6

80

QUAESTIO 1

85

sincera vVerila», dicendum quod verum exemplar lucis increatae, et hoc non quia impura, sed quia in nobis sit impura obumbrata, sicut lux solis oculis quodammodo

205

est quantum aspiciendo ad ipsa veritas in se in aliquo sit quando est phantasmatibus fumo caligantibus impura

est, tamen certitudo aliqua veritatis ex sensibus haberi

potest, ut dictum est, non stando in sensibus et eorum iudicio, quia facillime decipiuntur sensus, sed per intellectum intelligibilem speciem quantum possibile est depuratam a sensibus abstrahendo, et ibi penes se 90

iudicando. Unde ad litteram AUGUSTINI illo dicto suo hortatur nos, ne

stemus in iudicio sensus, sed abstrahamus nos quantum possumus a sensibus, et coniungamur intelligibilibus, secundum quod dicit concludendo | in fine quaestionis: «quapropter», inquit, «saluberrime

[189

admonemur averti ab hoc mundo, qui profecto corporeus est atque sensibilis, et ad

95

100

Deum et ad veritatem, quae intellectu et interiore | mente capitur, quae non babet imaginem falsi a qua discerni non possit, tota alacritate converti». | Per haec patet ad secundum, quod | «omne senstbile babet. simile falso», dicendum quod verum est quantum est ex parte speciei in quantum est sensibilis et phantastica maxime in stando in sensu, qui non potest similium iudicare dissimilitudinem. Transcendendo tamen sensus

ABTKPTW

82 dicendum] o». W' | quantum] quanta AI'P'T'W' in add. B' | 83 increatae] aut etiam forte nulla nisi inspiciendo ad illud exemplar lucis increare, ut expositum est add. i. m. inf. T | 84 sit] fit T | 85 caligantibus] caligatis BTK'P'T'W' (an recte ? | impura] in pura W' | 86 est] sup. iz. W' | 87 quia] quod I' | 90 iudicando] sensus add. sed del. A | dicto suo] inv. T' | ne] non r | 91 stemus] scimus sed in stemus corr. T' | quantum] m. I’ | 92 et] ut W | coniungamur] iter, sed del. K' | dicit] dicitur B' | 95 quapropter] quaecumque sed exp. et quapropter À m. W' | 94 admonemur] non movemur W | mundo] modo W' mondo K' | profecto] perfecto I' profectus PP | 95 Deum] eum A

| quae!] qua W' | et2] in add. A | interiore...mente] im. K' | 96 imaginem]

imaginationem B'T' | falsi] pluri(?) sed exp. ef falsi s. l' | tota alacritate] conf. (totalitate ?) sed in tota latrice ww. W' | 98 quantum est] om. A | est2] om. B'I'P'T'W' (cf. notam immediate praecedentem) | in...99 est] sup. in. B' | 99 est] | ini] om. | phantastica] phantasmata I'W' sensibile add. sed del. K' BTK'P'T'W' | 100 dissimilitudinem] similitudinem e dis- 7. m. T' et phantastica maxime stando in sensu, qui non potest similium add. (homoeoceph., df. supra, lin. 99-100) sed va- cat sup. lin. T'

87 ut...est] Cf. supra, art. 1, q. 1, pp. 20,269 - 22,306. | 93 quapropter...96 converti] AUGUST., De div. quaest. 83, q. 9 (CC lat. 44A, p. 17,24-28; PL 40,14). | 97 omne...98 falso] Cf. supra, p. 202,13-14.

Scarp. 56? £423» B' 10”

Bad. 242

206

ARTICULUS II

ratio bene diiudicat illam, et verum a falso discernit. Unde AUGUSTINUS

in tota illa quaestione nihil intendit nisi quod imagines sensibilium ut sensibiles quasi omnino communes sunt vero et verisimili sive falso, secundum quod assimilantur species quas visus capit ab auro et ab autichalco, quae discerni sensus iudicio nequeunt. Unde et somniantes

105

de speciebus quae eis apparent iudicant quod sunt res ipsae. Quare cum non potest percipi verum nisi a falso discernatur, iudicium verum non est constitutum Bad. 24%

in sensibus

Et ideo concludit in fine: «Ouamobrem

salubriter admonemur», etc., ut dictum est. | 110

Scarp. 56*

QUAESTIO 2 UTRUM QUILIBET HOMO

CERTITUDINALITER SCIAT

QUAECUMQUE IPSE SCIT Circa secundum arguitur quod certitudinaliter quaecumque ipse scit. Primo Scarp. 56^

sic.

AUGUSTINUS

dicit

non 83

quilibet

homo

scit

Quaestionibus:

«Comprehendi non potest quod sine intermissione mutatur», quia antequam ratio iudicium potest complere, iam non est res ipsa | quod fuit. Naturalia sunt huiusmodi, ut dicit AUGUSTINUS ibidem. Ergo comprehendi non possunt. Quod tale est non potest certitudinaliter sciri. Quamvis ergo

ABTKP'T'W' 101 diiudicat] intudicat sed in iudicat corr. T' iudicat I'K'P'W' | 102 nihil] illa add. sed exp. W' | sensibilium] oz. K'P' | 103 sensibiles] sunt add. B' | sunt] om. B' | sunt vero] zzz l' | 104 ab2] om. K'P' | 105 sensus iudicio] inn I'W' | nequeunt] et add. W' | 106 quod] et sed quod sup. Zz. T' | Quare] Quartum sed in Quare corr. W' | 107 verum?] unum sed in verum corr. om. K'P' | 108 concludit] concludunt sed in concludit corr W' | Quamobrem] Quemobrem W' | 2 Utrum...3 scit] Cf supra, p. 200,7. | 4 non] Z m. man. corr. A | quilibet] quodlibet sed in quilibet arr W' | seit] sit W' | 6 sic] scit l'W | Quaestionibus] quaestione add. K'P'(et deinde lac.) | 8 iudicium potest] zz I'PW' | complere] te add. sed exp. W' | ipsa] ipsam sed in ipsa corr. T'W' ipsum lK'P | 9 huiusmodi] huius BTK'T'W' | 10 possunt] potest AK'P'T'W' | Quod] enim add. sed exp. B' 108 Quamobrem...109 admonemur] AUGUST., De div. quaest. 83, q. 9 (CC lat. 44A, p. 17,24; PL 40,14). | 7 Comprehendi...mutatur] Ibid. (CC lat. 44A, p. 16,7-8; PL 40,13). | 9 ibidem] Cf Ibid. (CC lat. 44A, pp. 16,11 - 17,23; PL 40,15).

10

QUAESTIO 2

207

contingit hominem | naturalia scire, ut dictum est supra, non tamen contingit eum scire ea certitudinaliter. Secundo sic. Illa quae tantam habent diversitatem, | ut homo vix 15

20

25

sibi in eis potest cavere | ab errore, non contingit hominem scire certitudinaliter. Moralia et legalia omnia sunt huiusmodi secundum PHILOSOPHUM in I? Ethicorum, et tamen contingit ea hominem scire. Ergo etc. Metaphysicae: «Disposito Tertio sic. PHILOSOPHUS dicit II? intellectus nostri apud illud quod est valde in natura manifestum. similis. est dispositioni oculorum vespertilionis ad lucem soli». Oculus autem vespertilionis de luce solis non potest habere certam notitiam, quia non sufficit eam inspicere; ergo nec intellectus noster de illis quae in natura sua sunt valde manifesta. Illa secundum COMMENTATOREM ibidem sunt divina et supernaturalia. Ergo quamvis contingit hominem ea scire, non tamen contingit eum ea scire certitudinaliter. Contra. Non contingit | hominem aliquid | scire nisi de quo habet veritatis notitiam, et in quantum veritatem noscit in tantum scit. Sed habendo notitiam veritatis non contingit errare de re cuius est, quia

ABTK'P'T'W'

11 scire] scii W' | 12 contingit] communit 7. m. contingit corr. W' | 14 potest] 15 iux add. sed exp. K' | contingit] communit sed in contingit corr. W' | notam (d. B'T'W' huius ] huiusmodi | K' omnia huius sunt uiusmodi] omnia...h | contingit] communit sed zz | 16 in] om. BTW' immediate praecedentem) 18 sic] secundum add. sed exp. | K' del. sed contingit corr. W' | ea] homine add. K'P' | in...manifestum] om. valde] 19 | K'P' im dicit] us W' | Philosoph À | non!] om. W' | lucem ad luce] de 21 | I'K'P'W' natura in um manifest Gn.)P' | sua] om. A | sup. K'(sua eam] disponere add. K'P' | 22 natura sua] inn manifesta] inn K' | valde | BTT'W' om valde] sunt valde] iz! P' | 23 sed in contingit corr. ei communit contingit] 24 | A del. sed add. sunt ] manifesta hominem(z. hominem] deinde aliquid scire nisi de quo habet add. W | contingit in contingit sed communit contingit] 25 | T 2m. m.) contingit B' | eascire] (it) P | convenit vel W' corr. contingit in sed communit corr. W' | 26 contingit] in. T' | sup. add. enim 27 veritatis notitiam] zzz K'P' | et] oz. T' | quantum] W' corr. 28 contingit] communit sed in contingit

11 ut...supra] Cf supra, art. 1, q. 2, p. 33,119-131.

| 15 Moralia...huiusmodi]

R, pp. 142,28 ARIST., Eth. Nic, I, c. 2 (Transl. Grosseteste, ed. R.A. GAUTHIE p. 10,12-28; XLVII, 143,11; in THOMAE DE AQ. Seat. libri Eth., ed. Leonina

1 (ed. G. DARMS, 1194b 12-28). | 18 Dispositio...20 solis] ID., Metaph., II, c. IT, comm. Metaph., in Comm. AVERR., Cf. ibidem] 23 | p. 53,13-15; 993b 9-11). 56,67). 55,51 pp. DARMS, G. 1 (ed.

KA TS

W' 14% Scarp. 57*

T 19% p' 18%

208

ARTICULUS II:

non errat nisi falsitate deceptus. Sed ubi non contingit errare, scit homo Bad. 24

certitudinaliter. Ergo non contingit hominem aliquid scire quin sciat illud certitudinaliter. |

30

«SOLUTIO» Dicendum ad hoc quod secundum PHILOSOPHUM scire non est aliud quam certam habere veritatis notitiam. Scientia ergo cuiuscumque sit aut certa est aliquo genere certitudinis aut scientia non est. Unde et ACADEMICI, quia omnia credebant esse incerta et tantis errorum

25

tenebris involuta, ut de nullo posset homo certam notitiam habere, scientiam negabant omnino, ut dictum est supra. Unde cum, ut ibidem

1.18

contra ipsos obtentum est, hominem possibile est scire et percipere notitiam veritatis, absolute concedendum quod homo quaecumque scit certitudinaliter scit, quia veritas cum menti apparet, de ipsa mens ipsa se ipsam certificat per naturale iudicatorium, quod penes se habet, de quo dictum est supra, licet aliquando non nisi magno labore homo ad hoc devenire potest ut sibi appareat. Propter quod dicit | AVICENNA: «Unaquaeque res certitudinem suam babet, qua est id quod es» Unde si homines in omnibus iudicium rationis attenderent et exspectarent,

AB'TK'P'TW' 29 errat] erat I'(sed in errat corr)W' | falsitate] firmitate sed in falsitate corr. T' | contingit] communit sed in contingit corr. W' | scit] om. sed sic 1. m. W' | 30 contingit] potest I' | aliquid] aliquod W' | 34 habere] o». W' | cuiuscumque] cuiusque P' | 37 tenebris] tebris sed in tenebris corr. W' | homo...habere] habere homo certam notitiam K'P' | 38 negabant omnino] im, l'W' | cum] est K'P' | 39 obtentum] ostensum K'P' | est2] om. l'K'P'W' | 40 concedendum] secundum add. K' | 41 certitudinaliter] creatum(?) sed exp. et certitudinaliter i m W' | scit] sciat W' | cum] dum I'W | 42 iudicatorium] iudicantium sed in iudicatorium corr. W' | 43 magno] magis P' | 45 certitudinem] certitudines sed in certitudinem corr. T' | certitudinem...47 in] iter. (homoeocephal.) W' | suam]suas T' | qua] quia sed exp. ef qua i. m. man. corr. A quibus sed in qua corr. T' quam W' habet add. P' | est!] habere esse K' | id] illud W' | 46 omnibus] hominibus T' | rationis] oz. l'W(4 =) | rationis attenderent] zr T' 33 scire...34 notitiam] MINIO-PALUELLO-B.G.

Cf ARIST., Anal. post. I, c. 2 (Transl. Iacobi, ed. L. DOD, p. 7,4-19; Transl Gerardi, ed. L.

MINIO-PALUELLO, p. 189,12-33; 71b 9 - 23). | 42 de...43 supra] Cf. supra, art. 1, q. 5, pp. 127,78 -128,99 et art. 1, q. 7, p. 148,125 -129. | 45 Unaquaeque. ..est?] AVICENNA, Metaph., I, c. 5 (ed. S. VAN RIET, p. 34,55-56).

40

45

QUAESTIO 2

209

numquam in certificando errarent. Nunc autem quia saepius homines iudicium rationis opinando 50

secundum

ea quae apparent praeveniunt,

aliquando incertis | tamquam certis adhaerent, et scire se credunt, cum solum opinionem | habeant, ut dicit PHILOSOPHUS VII? Ethicorum.|

A 18%

27 Bad. 246

«AD ARGUMENTA» Ad primum in oppositum, quod naturalia sunt in continuo fluxu, dicendum quod verum est in ipsis particularibus, non autem in 55

universalibus abstractis ab ipsis, quae manent in mente, secundum quae

de ipsis est certa scientia, qualitercumque particularia mutentur, ut dictum est supra. Non enim est scientia de rebus in quantum sunt extra in effectu, sed in quantum natura et quidditas earum a mente est 60

comprehensa, | sive res sint extra sive non, ut infra dicetur. Ad secundum, quod moralia in maxima sunt varietate, dicendum

quod licet moralia et legalia propter condiciones et circumstantias particulatium in summa sunt varietate, ut quod modo statutum est ad medelam in proximo vergat ad noxam, ut non possint statui in eis aliqua principia universalia certa certitudine et apud omnes observanda, dico 65

proxima, prima tamen principia operandorum remota certa sunt semper

ABTK'P'T'W 47 certificando] certitudo sed in certificando corr. W' | homines] iudicando add. sed del K' | 48 iudicium rationis] zz! T' motionem per sed exp. ef iudicium rationis im. W' | rationis] om. IK'P'(f. notam immediate praecedentem) | 49 incertis] in- (f. 18vb) incertis sed in incertis corr. À | certis] apparent add. sed exp. T | 53 Ad primum] oz. W' | primum] primus B' | 54 ipsis] om. B' | 55 manent] maneant sed in manent corr. I' | quae2] quod I'W' | 56 ipsis] ipsa l' | mutentur] mittentur I' om. K' | 57 sunt] om. W' | 58 et...earum] eatum et quidditas B' | 59 sint] sunt sed zz sint corr. W' | sint extra] ax B' | 60

secundum] tertium AB' dicendum add. A

| 61 licet] sup. in. l' | 63 ini] sup.

kn. B' | noxam] noxiam W' | possint] possunt W' | statui] hominis add. P' | eis] ipsis K' om W' | 64 universalia] mutabilia(?) sed del. ef universalia 7. m. T | 65 tamen] enim B'I'K'P'W' | principia] ordinandorum add. W'

49 et...50 habeant] Cf. ARIST., Erh. Nic. VII, c. 5 (Transl. Grosseteste, ed. R.A. GAUTHIER, p. 276, 1-2; in THOMAE DE AQ. Sent. libri Eth., ed. Leonina XLVII, p. 388,26-27; 1146b 26-27). | 53 naturalia...fluxu] Cf. supra, p. 207, 6-2. | 56 ut...57 supra] Cf. supra, art. 1, q. 1, p. 207, 15.

Scarp. 57b

210

Bad. 247!

Bad. 24 W' 14" Baar

ARTICULUS II

et infallibilia et semper et ubique eadem manentia, ut quod «unicuique reddendum est quod suum est, cum est in statu recipientis» et quod «nemini iniuriandum est», et cetera huiusmodi, ex quibus pro tempore et loco valiturae certae regulae vivendi possunt institui, quae tamen postmodum variatione temporum et locorum variari poterunt. De quibus intendit PHILOSOPHUS illud supra dictum I? Ethicorum. Variari autem poterunt illae regulae secundae manentibus primis regulis invariabilibus, ex quibus aliae de novo institui possunt, similiter pro tempore et loco valiturae. Per quas etiam sapiens certam habet operandorum scientiam. Unde quod dicit PHILOSOPHUS quod moralia «identur esse sola legis» institutione, hoc secundum COMMENTATOREM verum est quantum ad communem gestimationern et suspicionem hominum, qui prima principia operandorum, ex quibus alia instituuntur, non percipiunt. | Praecepta enim moralia secundaria, quae sunt regulae proximae operandorum, instituta sunt a iustitia quae est | legis positiva,| cui de quibusdam non contingit universaliter recte dicere, nec tamen peccatum hoc est in lege, nec in legislatore,| sed in natura rei Materia enim ABTKPTW 66 et infallibilia] et in falsibilia sed del et et infallibilia z #7. l' | infallibilia] in falsibilia sed in infallibilia corr. T'(of notam immediate praecedentem) | 67 reddendum] vicuique I' vicinque sed in unicuique corr. T' | cum est] om. (hom.) K'P' | 68 huiusmodi] huius K'W' | quibus] zer. W' post modum add. I'K'P'W' | 69 institui] iusti sed in institui corr. W' | 70 variatione] ser. sed in vatiationem mul. W' | temporum] ipsum sed exp. ef temporum i m. W' | 71 intendit Philosophus] 77 A | 72 autem] sup. in. P' | 73 institui] iusti(?) sed in institui corr. W' | 74 sapiens] regulam i. m. al. man. T' | certam habet] AK' | 75 operandorum scientiam] iz; K' notitiam operandorum B'P' | scientiam] notitiam I'W' (c motam immediate praecedentem) | 77 Commentatorem] communem sed in commentatorem corr. W' | 78 quantum ad] secundum K'P' | 79 alia] illa W | 81 a iustitia] 2 7. l' | positiva] et iustitia add. sed del T' | 82 contingit] communit sed in contingit corr. W' convenit B' | recte] im W' | dicere] Z m. man. corr. A | 83 hoc] sup. in. W' | nec] neque BI'W' | legislatore] legelatore sed in legislatore corr. W' | sed] sup. in. T' | natura] enim add. sed exp. 'T' | natura rei] zz» K'P' 70 postmodum...poterunt] Cf. ARIST., Eth, Nic, I, c. 3 (Transl. Grosseteste, ed. R.A. GAUTHIER, pp. 143,28 - 144,11; in THOMAE DE AQ. Sent. libri Eth., ed.

Leonina XLVII, p. 10,13-27; 1094b 13 - 27). | 76 videntur...77 legis] Ibid. (Transl. Grosseteste, ed. R.A. GAUTHIER, p. 142, 33; in THOMAE DE AQ. Sent, libri Eth. ed. Leonina XLVII, p. 10,16; 1094b 16). | 77 verum...79

percipiunt] EUSTRATIUS, Comm. in Eth. Nic., I, c. 2 (ed. H. P. MERCKEN, p. 34,

69).

70

29

80

QUAESTIO 2

85

90

95

LI

operabilium et eius natura talis est quod variabilis est secundum loca et tempora et personas. Unde illa iustitia quae dicitur legis positiva, quae in principiis proximis operandorum consistit, superior est iustitia quae appellatur legis directiva, quae consistit in primis principiis operandorum, et frequenter mutat quod statutum est a legis positiva.| Verbi gratia, iustitia quae appellatur legislativa dicit quod «omni deponenti

reddendum

est

depositum»,

ubi

quandoque

11219

accidit

inconveniens in particularibus quae | legislator non consideravit, qui non potuit omnia particularia considerare, ut quando depositor fur esse perpenditur vel in furiam versus. In istis enim casibus deponenti non est reddendum depositum, puta, si sit gladius quo furiosus velit se ipsum occidere. Unde tunc supervenit legis directiva corrigens et complens legis positivam et excipit furem et furibundum, quos legislator excepissset, si advertisset, quia non fuit intentionis suae hos includere,

secundum quod haec omnia determinat XPHILOSOPHUS V? Ethicorum ante finem. Propter quod dicit in III? Politicae:

ABTKPTW 84 eius] om. W' | natura] regula B'K'P' | talis est] o. T' | quod...est2] oz. (bom.) P' | 85 Unde] cum add. A(sed exp.)B'T'(sed eras) K'P"T'W' | illa] ista B' | in] primis sap. Zz. K' | 86 proximis operandorum] #7 K' | consistit...88 operandorum] om. (hom.) sedi. m.'T' | supetior...87 consistit] oz. (hom.)T | 88 et frequenter] ru. T' | positiva] latorare(?) add. sed exp. A | 89 Verbi] Vir sed in Verbi corr. A | quod...90 deponenti] ponenti sed quod omnni deponent À m. l' quod deponiti sed exp. e quod omni deponenti i m. W' | 90 deponenti] desponenti sed in deponenti corr. A depositi P' | est] om W' | depositum] depositionum sed in depositum corr. I' deponiti sed in depositum corr W' | 92 | 93 perpenditur] praependitur T' perpendium sed in esse] carius scr. W' perpenditur corr, W' | furiam] furia W' | versus] versam #. versus corr. W | deponenti] deponiti I'W'(sed in deponenti corr) | 94 depositum] os. K'P' | sit] om. K'P' | 95 complens] completis sed in complens corr. W' directivam add. sed del A | 96 positivam] compositivam I' | furibundum] furiendum sed in furibundum corr. W' | 97 excepissset] accepisset W' | si advertisset] oz. P' | 99 in III?] licet sedin III? Z. m. inf. T 89 omni...90 depositum] Cf. M. T. CICERO, De officiis, III, c. 25, n. 95 (ed. C. ATZERT, p. 114,24-26); cf. etiam AMBROSIUS, De officiis ministrorum, I, 253 (ed. M.

TESTARD, p. 219; PL 16, 100B-C). | 98 haec...determinat] ARIST., Ez. Ni, V, c. 16 (Transl. Grosseteste, ed. R.A. GAUTHIER, pp. 248,15 - 249,14; in THOMAE DE AQ. Sent. libri Eth., ed. Leonina XLVII, p. 321,31-24; 1137a 51 - b 24).

K' 28"

212 Scarp. 58*

p Bad. 24"

Scarp. 58^

ARTICULUS II

«Quaecumque | non videtur posse determinare | lex, neque bomo potest utique nota facere. Sed universale lex instituit; reliqua iustissima | sententia iudicare habent Principes et disbonero». Et sic patet plane quod quantum in moralibus est

100

scientiae, tantum in eis est certitudinis. |

Ad tertium, quod «éntellectus noster se babet ad manifestissima naturae sicut oculus vespertilionis ad lucem soli», dicendum quod quantumcumque |

105

homo non habet, nec modicum notitiae clarae de supernaturalibus, sicut iN. 19

nec vespertilio | de sole, tamen pro eo tantillo quod notitiam habet de eis bene potest habere notitiam certam sine omni scrupulo erroris. Non enim solum est certitudo notitiae, quia clara, sed quia ab errore libera, ut

Bad. 24*


Bad 29'N

ARTICULUS III

philosophia, quantum potest manuducere | connexio a sensibilibus ad insensibilia procedendo. Et hoc est solum quoad generalia, quae pertinent ad rationem causalitatis superiorum respectu inferiorum, non autem quoad propria, in quibus certior consistit eorum scientia. | Ad secundum, quod «ex philosophia habetur scientia omnium», dicendum quod verum est quoad genera singulorum, quia de quolibet genere entis considerat, sed non quoad singula generum neque quoad singula de singulis consideranda, sed quoad singula generum considerat

60

65

substantias corporeas, non autem incorporeas, quae non minus scibilia Bad 2979

sunt quoad singula specialiter consideranda circa eas quam corporalia, ut dictum est. |

Scarp. 71*

QUAESTIO 4 UTRUM CONTINGAT HOMINEM SCIRE OMNIA EX PURIS NATURALIBUS Circa quartum arguitur quod contingit hominem scire omnia ex puris naturalibus suis. Primo sic. Homo potest scire ex puris naturalibus suis illa quorum notitia includitur in potentia in primis principiis naturaliter cognitis, quia ex illorum notitia per naturalis rationis investigationem potest cognitionem aliorum deducere in actum. Omnia scibilia sunt huiusmodi.

ABTKP'TW' 60 manuducere] /z P' | connexio] connexum P' | a] sensibus add. K'(sed del)P' | ad] zm. T' | 61 insensibilia] ser. sed in- exp. W' | generalia] genera alia(?) sed in generalia corr W' | 63 certior] o» K' | 64 ex philosophia] philosophia ex sed signis inversionis additis transposuit W' | 66 genere] genus sed in genere corr. W' | entis considerat] in». I’ | sed...67 considerat] om. (hom.) B' | generum] genera T' communiam(?) sed in generum corr. W' | neque] nec T nocem(?) sed in neque corr W' | neque...67 consideranda] i m. T' | 67 consideranda] considerando K'P'T' | generum] conf. sed in generum corr. W' | 68 quae] quo sed in quae corr. W' | minus] unus sed in minus corr. W' | 69 circa] corporalia add. sed del. K' | quam] oz. T' | 2 Utrum...3 naturalibus] Cf. supra, p. 243, 9-10. | 4 omnia] om K' | 6 puris] 2 m W' | 8 investigationem] investitudinem sed in investigationem corr. W' | 9 huiusmodi] huius B'K' 64 ex...omnium] Cf. supra, 253,13-14.

70

QUAESTIO 4 10

15

20

257

Omnium enim scibilium notitia in potentia includitur in primis principiis. Ergo etc. Probatio assumptae est, quia primum principium incomplexum est intentio entis in quantum ens est; primum complexum est «de quolibet affirmatio vel negatio», |ut dictum est supra. Sub intentione et conceptu entis simpliciter continetur omnis conceptus incomplexus, sive sit creati | sive increati, ut vult AVICENNA I? Metaphysicae suae; sub conceptu ilius complexi «de guolibet affirmatio vel negatio», continetur quilibet conceptus complexus, sive sint extrema entis creati sive increati. Secundo sic. Frustra esset aliquid in potentia ad aliud, nisi actu illud posset attingere. Cum ergo «ntellectus humanus» secundum PHILOSOPHUM «est in potentia omnia inellgibiha», et hoc in putis naturalibus | constitutus, |«##hi/ autem est ponere frustra in fundamento naturae et cteatutae», ergo etc. Oppositum arguitur sic. Scientia hominis ex puris naturalibus non

ABTKPTW'

10 inl] om. W' | 12 incomplexum] incomplexorum sed in incomplexum corr, A | complexum] incomplexum I'(sed in complexum | ens est] im W' PN, | 14 conceptu] conceptus V crr)K'PW'(sed im complexum corr) Avicenna increati] 15 | W' corr. incomplexus in sed incomplexus] incomplexum add. sed exp. W' | ut...18 increati] oz. (bom.) B' | vult Avicenna] zr Pan 16 suae sub] suae sed in sub mut. W' | complexi] communicari sed exp. ef #. W' | 17 quilibet] quaelibet I’ omnis K'P' complexus add. sed exp. complexi T' | complexus] complexis sed in complexus corr. W' | entis] mentis sed in entis corr, W' | 19 esset aliquid] im A | 20 illud posset] inn A | posset] intelligere add. sed exp. T | 22 est ponere] i» K'P' | 24 arguitur] quod ser. sed exp. W'

10 Omnium...11

principis] Cf supra, art. 1, q. 2, p. 33,91 - 34,97.

ls 45

de...negatio] ARIST., Metaph., IV, c. 3 (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 66,1-2, 5-6, 11-12; 1005b 19-20, 23-24); df. etiam ANON., Au. Arist. (ed. J. 5 HAMESSE, 1, p. 123, 97). | Sub...15 increati] Cf. AVICENNA, Meraph., I, c.

(ed. S. VAN RIET, pp. 34,50 - 35,61).

| 16 de...negatio] ARIST., Mefaph., IV, c.

3 (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 66,1-2, 5-6, 11-12; 1005b 19-20,

4:20 23-24); of. eliam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, AY pnd23552. intellectus...21 intelligibilia] ID., De az., III, c. 5 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 201,83-85; 429b 30 - 450a 2); of. etiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 6, p. 186, 149). | 22 nihil...23 creaturae] ID., op. af tice 9 Ain

g. etiam ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 229,83-84; 452b 21-23); I, c. 2 Pol. ARIST., etiam of 168); ANON., Aut. Arist. (ed. J. HAMESSE, 6, p. 188,

(ed. F. SUSEMIHL, p. 8,5; 12532 9); df. etiam ANON., Auct. Arist (ed. J. HAMESSE,

Anon., 15fp. 252, 4).0| 24 Scientia...25 sensus] Cf ID., Meraph., I, c. 1 (Transl. ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 7,3-18; 980a 21 - 981a 2).

puoos

Scarp. 71°

W' 17^ A22"

258

ARTICULUS III

est nisi via sensus, secundum PHILOSOPHUM.

Sed plura sunt scibilia

25

quorum notitia a sensu non capit ortum, quia non cadunt omnino sub sensu, nec ea quae cognoscuntur ex sensu sufficiunt ad hoc ut faciant Bad 29"?

illa sciri, ut sunt quidditates incorporalium. Ergo etc. |

Scarp. 72*

1232 1332

Ad hoc dicendum quod ab agente per | instrumentum non potest ptocedere actio ad quam instrumentum se extendere non potest, quia instrumento artis fabrilis opus carpentationis faber efficere | non potest. Nunc autem ita est quod ratio naturalis in | cognitione quae sibi ex puris naturalibus competit utitur ut instrumento lumine naturali sibi veritates rerum illustrante et eas intellectui manifestante. Lumen autem illud, quia naturale est, limitatum est ad solummodo

naturalem illustrandam. adminiculo

sensuum

30

33

notitiam hominis

Cum ergo ila notitia quae naturalis est sit

et sensibilium,

lux homini

connaturalis

solum

illustrat ad sciendum notitiam eorum quae mediante sensu nata sunt cognosci. Talia sunt illa quae sunt scibilia philosophica solum, praeter

40

quae sunt plura alia, quae excedunt naturalem intellectum hominis, quia

per sensibilia non potest ad illorum quidditates cognoscendas attingere, maxime autem Dei, quia omnia sensibilia sunt effectus quidam virtutem illius in nullo adaequantes, et sine cognitione eius quod quid est omnino scientia de natura rei haberi non potest, secundum quod dicit PHILOSOPHUS VI? Metaphysicae: «Oportet non ignorare illud quod

ABTKP'TW' 26 non?...omnino] omnino non cadunt l'K'P'W' | 27 quae] o». K' | cognoscuntur] cognoscitur sed exp. ef cognoscuntur 2. m. W' | faciant] ad add. sed exp. A | 28 sunt] scit(?) sed in sunt corr. B' | 30 quod] om. K'P' | agente.. instrumentum] per instrumentum ab(non P") agente K'P' | 31 quam] hoc sed eras. et quam i. m. W' | se extendere] procedere K'P' | 33 ratio] ita add.

W'

| quae] qui K' | 35 rerum] om K'P'

| 36 est!] i

A

| limitatum]

limitate sed exp. ef limitatum 7. =. W' | limitatum est] oz. B' | 37 naturalem] naturalis W' | quae] quaW' | sit] fit B' | 38 homini] non B' | connaturalis] naturalis ef con- sup. in. T' | 39 illustrat] et add T' | 40 scibilia] sensibilia sed exp.et scibilia Z m. T | 41 alia] non(sed exp.) potest add. l' | intellectum] i m. man. corr. À | 42 illorum] eorum I' | cognoscendas] attingendas add. I'K'P'W'(sed exp) | 43 maxime] maximam T'(sed in maxime wrr)W' | 44 et] om. W' | 45 haberi] habere W' | 46 quod] quid est add. sed exp. B' 46 Oportet...47 est2] ID., op. at., VI, c. 1 (Iunt., VIII, £. 145vG; 1025b 29-30).

45

QUAESTIO 4

50

significat aliquid, quid est, quia | absque boc faeere nihil es, ubi dicit COMMENTATOR: «Quaerere enim aliud scire boc non determinato est quasi non quaerere». Unde volentes ex vestigio creaturae divinam essentiam perfecte cognoscere irridet Io b. XI°: «Forsitam, inquit, «vestigia Dei comprebendes et omnipotentem usque ad perfectum reperie» et XXXVI°: «Ecce Deus magnus, vincens scientiam nostram». Et non solum clara illorum notitia nostri intellectus possibilitatem excedit, sed et illa quae nata est haberi de eis per fidem et in aenigmate, secundum quod dicetur infra. |

r2"

Bad 29"

«AD ARGUMENTA»

55

60

259

Ad primum in oppositum, quod «omnium notitia in potentia includitur in primis principiis», dicendum primo ex parte primorum principiorum quod sicut in naturalibus illud quod ptocedit ex radice semper tenet et sapit naturam seu virtutem radicis, nec potest naturam radicis excedere, sic principia prima naturalis cognitionis, cum a sensibus et sensibilibus velut a radice trahantur, ut saepius dictum est, vim et

65

naturam sensibilium excedere non possunt, ut sicut ipsa in naturali | notitia hominis accepta sunt a sensibilibus, ultra notitiam | eorum quae adminiculo sensuum nata sunt cognosci extendi non possunt. Licet ergo ratio entis simpliciter et absolute accepta sit in potentia sufficiens ratio

ABTKPTW'

47 significat] significant W' | quia] et B' | hoc] oz. W | ubijut W' | 48 | hoc] et sed exp. er hoc i m. T' | determinato] Quaerere] Quare W' | determinate K'T'(sed in determinato corr) | 49 volentes] quasi add K' A transposuit additis inversionis signis sed perfecte e cognoscer e] perfecte cognoscer 5955 | 50 comprehendes] comprehendens W' | 51 XXXVI°] o. W' a} 54 | in) sup. de et exp. l'Wsed ex | de] possibilitatem] pluralitatem IW naturam secundum...infra] iter. sed exp. T' | 57 dicendum] quod add. W' | 59 principia 60 | W' corr. xadicis in sed radice radicis] | W' m)K'P'T' B'T(: om. seu] | 62 excedere] excedit ere sed in excedere corr. T' | prima] ia BTK'P'TW 6 | 63 hominis] ex add sed exp W' | possunt] poset K | T r simplicite absolute W' r simplicite et absolute te] r...absolu simplicite in. ..sufficiens] sufficiens in potentia B''K'P'W' 48 Quaerere...49

146rA).

quaerere] AVERR.,

Comm.

in Metaph., VI, comm.

2 (Iunt.,

| 50 Forsitan...51 reperies] Job XI, 7. | 51 Ecce...52 nostram] Iob

XXXVI, 26.

| 54 per...aenigmate] I Cor, XIII, 12.

infra, art. 5, q. 3, p. 329,55-58. 257,10-11.

| secundum...infra] 4f

| 56 omnium...57 principiis] Cf supra, f.

Scarp. 72> B' 12v

260

ARTICULUS III

cognoscendi quodlibet cognoscibile quod sub ratione generali entis continetur, in quantum tamen est accepta per sensum

K1337

a sensibilibus,

limitata est, ut sit in potentia principium cognoscendi solum illa ad quae potest deducere ratio naturalis adminiculo sensuum et sensibilium, et non alia. Secundo dicendum ex parte luminis naturalis intellectus, ut est coniuncti, quod quamvis | principia prima sunt, quantum est de se, sufficienter in potentia ad faciendum scire quodlibet cognoscibile, quia

70

tamen lumen illud limitatum naturaliter est, ut non sit natum illustrare

P' 22" A 22*

ad eliciendum notitiam | aliquam ultra notitiam quae ex sensibilibus hauritur, ultra quam non potest se | extendere, nisi ei adiutorium luminis superioris addatur, sicut lux naturalis in oculo cati sufficit ad illustrandum medium, ut eo videat aliqua visibilia grossa, et non potest

75

ei ostendere minuta nisi lumine solis vel candelae, vel aliquo exteriori Bad 29%

superinfuso. | Ad secundum, quod omnia sunt homini naturaliter cognoscibilia,

dicendum quod aliqua sunt homini cognoscibilia naturaliter, quia ex principiis naturaliter ei inditis potest in illorum cognitionem devenire 1723”

sine adiutorio exteriori; sic homini in statu huius vitae solum sunt naturaliter cognoscibilia| ea quae sensuum adminiculo capere potest.

ABTK'P'T'W' 66 quodlibet] quod de(sed exp.) licet W' | generali] generalis T' | 67 per] sap. lin. 3° man. W' | sensibilibus] similibus sed exp. et sensibilibus À zz. T' sensibus K'P | 68 limitata] litterata(?) sed in limitata corr. W' | 69 ratio naturalis] rationalis I' | adminiculo...70 naturalis] 0. (hom.) B' | sensibilium] a natura add. sed exp. 'T' | 70 alia] aliter sed in alia corr. W' | Secundo] Secundum sed in Secundo corr, W' | 71 coniuncti] coniunctus Bad. | sunt] ser. sed in sint mut. T' sint I' | se] sup. Zn. 2^ man. W' | 72 sufficienter] sufficiant sed in sufficienter corr. W' | scire] ad add. sed exp. A | quia] sed forze -ui- exp. A | 73 lumen] om. K' | illud] humidum add. sed del. K' | ut] nec W' | 74 eliciendum] naturam add. sed exp. T' aliciendum sed in eliciendum corr. W' | quae] est add. l' | sensibilibus] autem add. W' | 75 hauritur] habetur K'P' | quam] qui sed in quam corr. W' | 76 cati] natu sed in cati corr. W' | sufficit] sufficiunt sed in sufficit corr. W' | 78 nisi] luminis add. sed del. K' | aliquo] exterior add. sed del. T' extremino add. sed exp. W' | 80 homini naturaliter] zz B'TK'P'T'W' | 81 quod] omnia add. sed exp. l' | cognoscibilia] À zz. T' | 82 naturaliter ei] inn BTK'P'W' | devenire] devenisse sed in devenire corr. T' | 84 quae] aeque W' | sensuum] sensum sed in sensuum corr. W' 76 oculo cati] Cf. THOMAS DE AQ., De spiritualibus creaturis (ed. Leon., XXIV/2, p. 110, 457); ISIDORUS, Erymologiae, XII, 2, 38 (ed. J. ANDRÉ, p. 121).

omnia. ..cognoscibilia] Cf. supra p. 257,19-23.

| 80

80

QUAESTIO 4 85

90

261

Alio modo sunt aliqua naturaliter ei cognoscenda seu cognoscibilia, quia de natura sua natus est illa intelligere, sed hoc non ut ex putis naturalibus illa intelligat, sed quia naturaliter ita ordinata est, ut nata sit recipere lumen quo adiuta illa intelligat. Unde secundum hunc modum homo otdinatur ad hoc, ut per gratiam elevetur ad suscipiendum magis bonum, quam sit illud quod potest attingere per naturam. Quod non videbant philosophi, et ideo cognitionem hominis et beatitudinem non posuerunt ultra id quod potest attingere per naturam, et errabant. |

Bad 29% Scarp. 73*

QUAESTIO 5 UTRUM CONTINGAT HOMINEM SCIRE PER GRATIAM ILLA QUAE EXCEDUNT NATURAM

Circa quintum arguitur quod non contingit hominem scire per gratiam illa quae eius excedunt naturam. Primo sic. Inter agens et patiens | debet esse proportio. Non enim, ut dicit PHILOSOPHUS, quodlibet natum est agere in quodlibet, sed

10

unumquodque in sibi conveniens et proportionale. «Actus enim activorum sunt in patiente et dispositoy. Scitum autem agit in sciens, et non est proportio intellectus humani in cognoscendo ad id quod eius naturam excedit, quia si in cognoscendo ipsum esset eius ad ipsum proportio, ABTKPTW'

85 naturaliter ei] inn I'W' | cognoscenda seu] om. BTK'P'TW | quia] Z m. .intelligat] man. corr. À | 86 natus est] inn W' | ut] om. T' | 87 naturalibus. intelligat] | T' transposuit addis inversionis signis sed illa naturalibus intelligat illa intelligit W' | quia] quod K'P' | ita] illa K' | 88 lumen] licum(?) W' | non] 91 | W' corr. ordinatur in sed ordinando intelligat] iz; B' | 89 ordinatur] om. W' | 92 et] ideo add. AI'(post errabant) | 2 Utrum.. .3 naturam] Cf. supra, p. 243,10-11. | 4 quintum] sextum T' | contingit] communit sed in contingit corr. W' | per] naturam add. sed del. K' | 5 quae] illa add. sed exp. T' | 7 natum] | iter. sed exp. T' | agere in] i m. W' | 8 et] ut sed exp. ef et sup. lin. 2^ man. W' in 11 excedit] procedit I! | cognoscendo] id quod eius naturam excedit quia cognoscendo add. sed exp. W' | ipsum!] nec add. I'W'(sed exp) | eius.. ipsum?] ad ipsum eius À

Pa 91 etl...92 naturam] Cf infra, art. 4, q. 5, pp. 290,57 - 293,116. BOSSIER F. ed. Vetus, (Transl. 9 c. I, Phys. quodlibet!. . .quodlibet?] Cf. ARIST., 2 c. Il, an., De ID. disposito] Actus... 8 | 16-18). 192a J. BRAMS, p. 39,11-14; 11-12); cf. etiam (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 77,70; 414a 55). 179, ANON., "Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 6, p.

W 17*

262

Ks"

Bad 305

ARTICULUS III

non excederet ipsum. Ergo quod excedit ipsam naturam eius non potest homo | ullo modo scire. Secundo sic. Si sciret per gratiam quod eius naturam excedit, illa gratia necessario est ei supernaturalis. Sed quod est supernaturale non est susceptibile per naturam, ergo solum per gratiam, et eadem ratione illa per aliam, et sic in infinitum. Hoc autem est impossibile ut sic procedatur; ergo et primum, quod homo sciat per | gratiam quod non potest scire per naturam. Tertio sic. Sicut se habet oculus corporalis ad videndum mediante luce corporali sibi naturali, sic intellectus ad videndum | mediante luce spirituali sibi naturali Sed nullo lumine superior potest oculus corporalis elevari ad videndum quod non potest videre lumine sibi naturali; ergo nec oculus spiritualis ad videndum quod non potest videre lumine sibi naturali. In contrarium est quoniam cognitio hominis naturalis non excedit adminiculum sensus. Si ergo non posset scire per gratiam quae non potest scire per naturam, nullo modo posset eius notitia excedere

15

20

25

visibilia. Quare cum in ultima notitia hominis consistit eius beatitudo,

Bad 30:T

beatus esset ex notitia causatorum sensibilium quam potest habere ex ipsis. Quare cum hoc sit haeresis philosophorum, aliam oportet homini dare scientiam per gratiam quam potest habere per naturam. |

AB

TKPTW'

14 Si] non sed exp. et Si i. m. W' | eius] ex add. sed exp. W' | 15 supernaturalis] super nihil sed in supernaturalis corr. W' | 17 in] ow. T' | ut...18 procedatur] om.B' | 18 et] om. K'P' | per] hominem add. P | gratiam] quam autem sed exp. ef gratiam 7. m. W' | 20 Tertio] Tertium I' | 21 naturali] ergo nec oculus add. (homoeoceph., cf. infra, lin. 24) sed del. A | intellectus] ut add. W' | 22 Sed] nullus mediante lumine add. sed del. K' | 23 lumine] limine sed exp. er lumine 7. m.T | 24 ergo...25 naturali] oz. (hom.) sed i. m. man. corr. A | quod] i. m. W' | videre] Zr. sed exp. W' | 28 posset] potest sed del. et posset 7. m. man. corr. A | 30 esset] om. I' | causatorum] tantorum l' | potest habere] » K'P' | 31 aliam oportet] 7. m. K' 20 Sicut...22

naturali

Cf. supra, art. 2, q. 4, ho21922

2122047

ae 29

in...beatitudo] Cf ARIST., Eh. Nic, X, c. 7 (Transl. Grosseteste, ed. R.A. GAUTHIER, pp. 358,25 - 359,1; in THOMAE DE AQ. Sent. libri Eth., ed. Leonina

XLVII, p. 582,12-17;

1177a 12-17).

art. 1, q. 12, b. 186,38-48.

288,22-26.

| 31 Quare...philosophorum] Cf supra,

| aliam...32 naturam]

Cf infra, art. 4, quio, T

30

QUAESTIO 5

263

35

Dicendum ad hoc quod secundum AUGUSTINUM VIII Super Genesim «in ipso mundo gemina providentiae divinae operatio reperitur, partim naturalis, partim voluntaria, naturalis per occullam administrationem», de

40

qua dicit libro [X°: «Omnis iste naturae usitatissimus cursus babet quasdam leges naturales | et determinatam vim, quid unumquodque valeat vel non valeai», verbi gratia, «wt de grano tnitici non nascatur faba, sed triticum. Super hunc cursum rerum naturalem voluntaria administratione pofestas est creatoris facere

Scarp. 73°

de omnibus aliud quam eorum seminales rationes babent», verbi gratia, «uf lignum

45

aridum repente floreat, et fructum gignat, et asina | loquatur, et cetera huiusmodi quae Deus maturis dedit, ut baec ex eis fieri possent actione potentioris. Non enim ex eis ila faceret nisi fier possemb», ut ita dicit IOANNES DAMASCENUS, «Quae tamen non dedit | eis, ut haberent ex motu suo naturali. Et ideo potentia illa appellatur potentia oboedientiae, non naturae». Nunc autem sicut Deus agit et movet ut primus motor in movendo creaturas corporales motu corporali sic agit et movet ut ABTKPTW'

35 Genesim] conf. sed in Genesim corr. W' | providentiae] necessario add. sed exp. | providentiae...operatio] operatio divinae providentiae B'T' operatio A providentiae divinae I'K'P'W' | divinae operatio] operatio divinae sed signis inversionis additis transposuit A(df. motam immediate praecedentem) | 37 libro] vel sed in libro corr, W' | Omnis] ser. sed in Omnes zur. W' | iste] istae W' | naturae] nec habet(sed exp) K' | cursus] rursus P' | cursus habet] rursus(g. noram | —quasdam] quosdam sed in immediate praecedentem) habet sed post leges K quasdam corr. W' | 38 determinatam] determinata sed forte in determinatam corr. W' | quid] quin sed in sed inser. ante vim W' | 39 nascatur] noscatur W' | 40 m. W' | 41 seminales] scientialem W" voluntaria] vocare sed exp. et voluntaria | 42 et cetera] et cum 7. m W' | cetera] om. I | cetera huiusmodi] zz» P' huius cetera K' | 43 huiusmodi] huius T'W'(vf. notam immediate praecedentem) | naturis] nataris sed in naturis corr. I’ | actione...44 possent] oz. (hom.) sed Non enim ex eis illa faceret nisi fieri possent 2. #. man. corr. A | 44 Non] om. RT t | possent] posset I'W' | 45 eis ut] ut eis sed signis inversionis additis transposuiW zer. motor] in...49 | l'W' sicat ut] 47 | 46 naturali] suo add. l' | Et] om. K'P' sicut ut] | BTP'W' sicut sic] | K'P' om. corporales] 48 | À lin. sed va- cat sup. T' sup. lin. K 35 in...36 administrationem] AUGUST., De Gen. ad lift, VIII, c. 9 (CSEL 28,1,

pp. 243,25 - 244,4). | 37 Omnis...58 valeat?] ID., op. «t., IX, c. 17 (CSEL 28,1, p. 291,9-14). | 39 ut...41 habent] Ibid. (CSEL 28,1, p. 291,18-22). | 41 ut...44 possent] Ibid (CSEL 28,1, p. 292,4-10). | 45 Quae...47 naturae] Cf. IOANNES DAMASC., De duabus in Christo voluntatibus, c. 7 (ed. D. ERASMUS,

52; PG 95, 143A-B).

p.

A 23^

P'22*

264 Da

ARTICULUS III

primus motor in movendo creaturas spirituales | motu spirituali, et ideo sicut dupliciter movet, ut dictum est, creaturas corporales, una scilicet

50

providentia generali et naturali, et altera providentia speciali et voluntaria, similiter congruit ut dupliciter moveat creaturam spiritualem. Motus K' 34"

autem

eius

est in intelligendo

et volendo,

et hoc

scilicet

providentia generali movendo eam lumine naturaliter sibi indito ad cognoscendum ea quae subsunt | cognitioni naturali, et similiter ad ea agendum quae sibi ex naturalibus agere competit; providentia autem speciali movendo eam lumine supernaturaliter infuso ad cognoscendum quae sunt super facultatem rationis naturalis, et similiter voluntarie ad agendum quae sibi per gratiam agere competit, ut sic homo ordinetur, tam ex parte intellectus quam affectus, ad aliquid superius quam ex puris naturalibus possit attingere, quod non contingit in aliquibus ratione

55

60

carentibus, et hoc ut homo, qui ferri debet in finem suum ratione et voluntate, quod non competit ratione carentibus, auxilium semper a Bad 30:

1:239

Deo suo postulet, nec ipsum aliquando contemnat, quod de facili faceret, si ex puris naturalibus sibi omnino sufficeret.| Et hoc est quod dicit CHRYSOSTOMUS exponens illud Matthaei VII, «Date et dabitur | vobis» «Omnenm, inquit, «creaturam sensibilem Deus armatam et munitam creavit. Akos enim munivit velocitate pedum, alos unguibus, alios pennis, alios

ABTKPTW' 50 dupliciter] dicitur I'W'(sed in dupliciter corr) | una] unaque sed in una corr. T | 51 generali...naturali] naturali et generali I'W' | et naturali] om. B' | 52 dupliciter] dicitur I’ | spiritualem] specialem sed in spiritualem corr. W' | 53 in] om.W' | hoc] etiam add. K'P' | 54 movendo] modo sed exp. et movendo À m. I' | indito] audito sed in indito corr. W' | 55 similiter] et add B'I'T'W' | 56 ex] natura -ibus add. sed del K' | autem] i m. T' | 57 movendo] modo sed in movendo corr. À | 58 quae] sibi ex naturalibus agere competit add. sed exp. B' | facultatem] omnes add. sed exp. W' | rationis naturalis] Z =. K'P' | similiter] sic W | 59 per...agere] agere per gratiam K' | agere competit] im. I’ | 61 quod] et I' | 62 etl...63 carentibus] oz. (hom.) sed i. m. man. corr. A | ferti] om. K' | 63 auxilium] suum add. K'T' | semper...64 Deo] a Deo semper K' | 64 suo] oz. T' sunt add. sed exp. W' | ipsum aliquando] 4 m. K'P' | contemnat] seribsi cum Badio et Scarbario: contemnet AB'T'K'P'T'W' | de] faceret add. sed del. K' | 65 omnino] non add. W' | 66 illud] iter. sed exp. ' | 67 armatam] conf. (arma-(?)) sed im armatam corr W' | 68 Alios] ser sed in alias mut. K' | Alios...pedum] Z #. I' | munivit] minuit I'T'(se in munivit corr)W' | alios!]

alias K' | alios2] alias K' | alios?] alias K' 66 Date...67 vobis] Lu. VI, 38; cf. etiam Matth. VIL, 7. | 67 Omnem...78 ipso] ANON. (Ps.-CHRYSOSTOMUS), Opus imper in Mattb, hom. 18 (ed. 1539, 573B-574C; PG 56, 730).

65

QUAESTIO 5

265

dentibus, alios cornibus, hominem autem solum sic disponit ut virtus ilkus sit ipse. 70

Et in eo quod infirmiorem eum fecit omnibus, eo ipso fortiorem voluit eum esse in se. Nam sciens Deus quia cognoscere et colere Deum vita aeterna est, ignorare autem et contemnere |perditio sempiterna, nec ita infirmum eum creavit, ut omnino nibil boni

Scarp. 74*

facere possit, ne quem super omnia et propter quem omnia fecerat, omnibus inveniretur esse deterior, nec ita potentem eum creavit, ut etiam sine Dei auxtho ex se

75

ipso facere possit quod vult, ut infirmitatis suae necessitate coactus, semper necessarium babeat dominum suum. Si enim omnis | virtus bominis in Deo est, et lamen contemnit omnium

potentia eius esset in se ipso

bonorum auctorem,

W' 18"

quanto magis negligeret eum, si

|

Bad 30%

«AD ARGUMENTA» 80

85

Ad primum in oppositum, quod «non est proportio intellectus ad sibi | supernaturale», dicendum quod verum est de se per lumen naturae, tamen lumine gratiae bene sit ei proportionale quod est supernaturale, sicut per lumen naturale est proportionale ei quod ex puris naturalibus potest cognoscete. | Ad secundum, quod «illius luminis gratiae non est susceptibilis per naturam, sed per gratiam solum», dicendum quod verum est, ita quod ex putis naturalibus illud sibi acquirat vel quod naturaliter lumen ipsum sibi

ABTKPTW'

69 alios] alias K' autem sup. in. P' | disponit] disponi I disposito sed in disponit corr. W' disposuit B'K'P' | 70 infirmiorem] inferiorem I'(sed in infirmiorem corr)W' | fecit] facit I'W (sed in fecit corr.) | eo2] ex sed exp. et eo sup. lin. K' | eum2] tum W' | esse] esset I'W' | 71 vita] vitam W' | 72 ita] vita sed zz ita corr.l | infirmum) infirmus I' inferius sed forte in infirmum corr. W' | eum] oz. | 73 quem?] quod I'W' | 74 | creavit] conf. sed in creavit corr. W IW inveniretur] invenitur W' | 75 facere possit] potest facere K'P' | possit...vult] | 77 tamen i m T' | infirmitatis] infirmitas sed in infirmitatis corr. T | 781n se] W' m. 7. auctorem ef exp. sed actorum auctorem] | I' zz contemnit] iter. sed exp. W' | 81 supernaturale] super connaturale l' super eum(sed exp.) | quod] | supernaturale...82 sit] Z m. inf. man. corr, À naturale W' | per] ) praecedentem notam A(cf. lin. sup. est] | W' exp. sed supernaturale add. super T' | 82 tamen] tam sed exp. ef tamen À m. I | lumine] lumen sed in | ei] om. AG m. man. corr) K'PN'(À. m. sed inser. post lumine or. W' proportionale) | 84 puris] om. K' | 87 ipsum] om. À

80 non...81 supernaturale] Cf supra, p. 261,9-11. supra, p. 262,15-16.

| 85 illius...86 solum] Cf

Boos

Bad 30'Y

266

K' 34%

Scarp. 74^ A 23%

ARTICULUS III

inditum habeat. Est tamen ipsius susceptibilis per naturam, quia natura de se ad hoc ordinata est, ut munere creatoris hoc recipiat, et per illud illa quae natura non attingit cognoscat. Unde licet homo non accepit | a natura quod per se ad | illorum notitiam attingat, accepit tamen a natura ut alterum in se recipiat cuius adiutorio ad | illam attingat. Aliter enim ad illam omnino attingere non posset, secundum quod dicit DAMASCENUS libro De duabus naturis et una persona Christi: «lmpossibik est qualemcumque naturam uti actione, vel operari

90

95

operationem vel passionem, quorum potentiam non secundum naturam. assumpsit, velut non polest germinare terra non secundum Bad 3072 T'24"

1232

Bad 30%2

maturam

accipiens a conditore

germinativam potentiam». | Ad tertium, quod «oculus corporalis | per nullum supernaturale lumen potest videre quod non potest videre in lumine naturali», dicendum quod non est simile, quoniam praetet sensibilia in lumine materiali sensus non est aliud sensibile omnino, sed praeter intelligibile lumine naturali intellectus est aliud intelligibile ei lumine | supernaturali, quod distat a naturalibus intelligibilibus intellectus et ab ipso intellectu, non sicut | sapor vel odor a visu et a colore, quae nullo modo sunt

ABTKP'TW' 88 Est] Et sed in Est corr. T' | 89 hoc recipiat] zz I' | 91 quod] qua A(sed exp. et quod £. m. man. corr)BTT'W' | notitiam] accepit add. W' | attingat] attingit I'W'(sed in attingat corr.) | tamen] sup. Zz. l' | a] et sed ina corr. W' | 92 Aliter] Alius K' | 94 libro] vel sed in libro corr. W' | De] om W' | 95 naturam] naturalibus sed in naturam corr, W' | 96 operationem] suam add. K'P' | naturam] quam add. sed exp. À | assumpsit] conf. sed in assumpsit corr. W' | 97 velut] vellit sed in velut corr. W' | germinare] generare sed exp. ef geminare 7. m. T' | conditore] conditor sed in conditore corr. W' creatore K'P' | 99 tertium] secundum sed in tertium corr. W' | 101 dicendum. ..simile] sensus non est aliud sensibile sed del. et dicendum quod non est simile 7. m. l' | quoniam] quod sed exp. et quoniam sed in W' | in] intelligibile sed -telligibile exp. I' vel W' | in...103 supernaturali] intellectus cum aliud intelligibile ei lumine supernaturali sed va- cat sup. in. et in lumine materiali sensus non est aliud sensibile omnino, sed praeter intelligibile lumine naturali intellectus est aliquod intelligibile ei super lumen naturali À #. inf. et in lumine materiali in textul' | 103 est] cum sed in est corr. W | supernaturali] naturali ef super- sw» lin. A | 104 intelligibilibus] intelligentibus sed in intelligibilibus corr. T' | et] ut W' | 105 non] nam I' nec(?) sed in non corr. W' | vel] et K'P' | et] vel I'W' | a2] om. KP

95 Impossibile...98 potentiam] IOANNES DAMASC., De duabus in Christo voluntatibus, c. 7 (ed. D. ERASMUS, p. 52; PG 95,143A). | 99 oculus...100 naturali] Cf supra, p. 262,24-25.

100

105

QUAESTIO 5

267

visibilia, sed sicut visibile excellens distat a visibili temperato et a debili

110

visu, ad quod non potest ipse attingere, nisi lumine clariori illustretur et fortificetur. Unde dicit PHILOSOPHUS in Il? Metaphysicae quod «intellectus noster se babet ad manifestissima naturae, sicut oculus vespertilionis ad lucem sols». |

ABTKP'T'W'

106 a2] sup. in. T' | 107 ipse] esse sed exp. ef ipse sed in W' | lumine] limine sed del, et amine À m. l' | 108 in] oz. B'TW' | 109 naturae] zm W' | oculus] z m. man. corr. A | ad2] solem seu add. T' | 110 lucem] lumen AP' | solis] solum K' Quartus articulus de appetitu sciendi add. rub. W' 109 intellectus...110 solis] ARIST., Metaph., II, c. 1 (ed. G. DARMS, p. 53,13-15;

993b 9-11).

Scarp. 75

ARTICULUS IV IDE

EAPAehBa04 OY We ol

Quia scibilia non sunt facta homini cognoscibilia, nisi ut aliquando ea sciat et cognoscat, ad sciendum autem ea non se extenderet, nisi scire

ea

ea appeteret, idcirco postquam visum est de qualitate scibilium ab homine, videndum est de appetitu sive desiderio sciendi in ipso. Et circa hoc quaeruntur novem: primum, si homo appetat scire;| secundum, si omnis homo appetat scire; tertium, si homo naturaliter appetat scire; quartum, si omnes homines aequaliter appetant scire; quintum, si homo

appetat scire ea quae notitiam naturalis rationis excedunt; sextum, si homo appetat scire omnia; septimum, si homo aequaliter appetat scire

Bad. 30°4

singula; octavum, si sit aliquod unum quod homo principaliter appetat scire; nonum, si propter illud quod homo principaliter appetit scire appetat omnia alia scire. |

Scarp. 75°

AB'TK'P'TW' 1 Articulus. ... 3 sunt] Quartus articulus. De appetitu sciendi rub W' | 2 De... sciendi] Cf supra, p. 4, 21. | 3 sunt] om. A(z m. man. corr)BTK'P'T'W' | nisi] naturae sed in nisi corr. W' | ut] sed in W' sup. lin. K' | 4 extenderet] extendent () A | scire] ov K'P' | 5 idcirco] terio K' | est] oz. W' | 6 sive] seu K'P' | desiderio] videndi add. sed del. A studio add. sed exp. | sciendi...ipso] in ipso sciendi sed signis inversionis additis transposuit B' | 7 appetat] appareat T' | 8 tertium. ..scire?] post appetant scire I' | si] omnis add. sed exp. K' | 9 appetant] appetunt B' | 10 appetat] appetit I' | notitiam] notitia P' | naturalis] om. I'W' | naturalis rationis] zzz I'W' | rationis] sup. in. A | 12 sit] scit I' |

aliquod] quod P' | appetat] appetit I' | 13 scirel] sciri l' | homo...appetit] appetit homo principaliter A

10

QUAESTIO 1 QUAESTIO

269 1

UTRUM HOMO APPETAT SCIRE Circa primum arguitur quod homo non appetat scite. Primo sic. Si homo appeteret scire, aut quod novit aut quod non novit. Nec est medium, quia est divisio per contradictoria inter quae non cadit | medium secundum PHILOSOPHUM in X? Metaphysicae. Non quod novit, quia eius quod novit iam habet scientiam, secundum enim AUGUSTINUM 10

15

83

Quaestionibus

K' 34%

in

scientiis idem est sosse quod habere. Appetitus autem non est respectu habiti, sed respectu non habiti, possibilis tamen haberi. Neque quod non novit, quia secundum AUGUSTINUM IV? De Trinitate «appetitus ex notitia procedit». Ergo etc. Secundo sic. Potentia naturalis non est nata moveri nisi a suo proprio obiecto naturali. Obiectum proprium appetitus naturale non est verum quod movet ad sciendum, sed bonum. Ergo etc. Contra est quia homo, ut sciat, laborat. Quod non esset, nisi scire

appeteret. Ergo etc.|

Bad. 308

ABTKPTW 2 Utrum...scire] Cf. supra, p. 268,7. | 5 divisio] divino sed in divisio corr. W' | per] inter K' | quae] quia sed del. et quae À m. I' quod sed in quae corr. W' | 6 in]

om. B'K'PW'

| 7 habet] eius add A

| 8 scientiam] notitiam K'P'

| 9 est!]

esse add. sed exp. T | est2] ens sed in est corr. T. | 10 possibilis tamen] Z =. W' | Neque] Nec T' | 13 naturalis] naturales sed in naturalis corr B' | 14 proprio obiecto] inv. K' | naturale] naturalis sed in naturale corr. B' | est] nisi add. K'P' (sed in bonum corr) | 15 bonum] homini I'(sed del. et exp. et bonum i. m.)K'P'T'W | 16 homo ut] in. K'P' 4 Si...5 novit] Cf supra, art. 1, q. 6, p. 133,33-37 et art. 1, q. 10, p. 167,6-10.

| 5

contradictoria...6 medium] Cf. ARIST., Metaph., X, c. 4 (Transl. Anon., ed. G.

VUILLEMIN-DIEM, p. 193,15-16; Iunt., VIII, f. 262:L; 1055b 7-8); etiam ibid., c. 7 (Iransl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 1992-3; Iunt., VIII, f£. 269vM;

1057a 33-34); di etiam ID., Metaph, IV, c. 7 (Transl. Anon, ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 80,15-16; Iunt., VIII, £ 96vK; 1011b 23-24); of etiam ANON., Aust. Arist. (ed. J. HAMESSE, 1, p. 123, 106). | 8 in...9 habere]

AUGUST., De din. quaest. 83, q. 35 (CC lat. 44A, p. 51,32-33; PL 40, 24) | 11 appetitus...12 procedit] ID., De Trin., IX, c. 12, n. 18 (CC lat. 50, p. 310,59; PL

42, 971).

270

ARTICULUS IV

Dicendum ad hoc quod ita est in omnibus potentiis activis et passivis ordinatis ad invicem, quod illa potentia quae universalem finem | respicit movere habet alias ad actus proprios illis et inclinare eos in fines proprios illarum, quos sub fine universali respiciunt tamquam fines sibi proprios et particulares ordinatos in finem universalem, qui est proprius finis primi moventis, qui omnia alia ad finem et ad bonum suum obtinendum movet, veluti caelum, quod intendit universalem

20

25

conservationem generabilium et corruptibilium, movet omnia inferiora,

quorum unumquodque agit particulariter ad conservationem |suae speciei. Similiter rex qui intendit bonum regni movet barones et ballivos | qui intendunt bonum provinciarum aut civitatum quarundam, et «architectonica ars movet alias artes, quae sunt sub ipsa», ut determinat

PHILOSOPHUS in principio Ethicorum. appetitus rationalis sive voluntas respicit

30

Nunc autem ita est quod | tamquam suum finem

bonum simpliciter ut bonum est, quaelibet autem alia potentia animae

aliquod particulare bonum

| quod sibi bonum est, sicut visus perfici

intentione coloris, intellectus perfici intentione veri, secundum

quod

dicit AVICENNA in IX? Metaphysicae suae: «Dico oportere ut scias quod omnis virtus naturalis babet delectationem et bonum quae sunt sibi propria, et babet nocumentum et malum quae sunt sibi propria.| Verbi gratia, delectatio irae

ABTK'P'TW' 19 hoc] sup. En. l' | ita] vel sed exp. et ita sup. Zn. T quod add. sed exp. W' | 20 universalem] naturalem sed in universalem corr. P' | 21 illis] ili T' | eos] illos K' | in]adA | 22 illarum] om. A | respiciunt] recipiunt sed in respiciunt corr. T | fines2] om. A | 23 sibi] om. K'P' | 25 quod] oz. K'P' | universalem] generationem add. sed del A | 26 corruptibilium] Z #. W' | 28 Similiter] Super sed exp. et Similiter 4 #. W' | ballivos] baillivos PP | 29 bonum] et add. sed exp. W' | aut] et T | 32 respicit] rescipiscit sed in respicit corr A | suum finem] inv. K'P' | finem] Z m. man. corr. À | 33 quaelibet] qualibet sed in quaelibet corr. W' | alia] om. K' | 34 aliquod] zer. sed exp. K' | 35 coloris] caloris sed in coloris corr. K' | secundum...40 recordatio] 2 #. T' | 36 Avicenna] om. K'P' | in] oz. I'W' | suae] om. B' | oportere] operatione P' | 37 sunt sibi] zzz K' | 38 sunt sibi] zz! K'P' | irae] zz T' 30 architectonica...ipsa] ARIST., Eth. Nic, I, c. 1 (Transl. Grosseteste, ed. R.A. GAUTHIER,

p. 141, 18-19; in THOMAE

DE AQ. Sent. Abr Eth., ed. Leonina

XLVII, p. 3,14-15; 1094a 14). | 36 Dico...40 recordatio] AVICENNA, Metaph. IX, c. 7 (ed. S. VAN RIET, pp. 507,9 - 508,15).

35

QUAESTIO 1

40

271

est victoria, et delectatio aestimationis est fiducia, et delectatio conservativae | est recordatio». Appetitus igitur | rationalis in homine sive voluntas movere habet omnes alias potentias animae ad actus suos et in proprios fines.

Scarp. 76* P' 23%

Nihil autem movet ad actus inclinando in finem, nisi appetat finem.

Appetit ergo voluntas in homine, immo homo per voluntatem, fines et perfectiones — proprias omnium aliarum potentiarum — animae 45

comprehendendo sub | actu suo actus omnium illarum et sub fine suo

fines omnium illarum. Et’est se ipsam movens primo appetens sibi bonum simpliciter et movens omnes alias appetens | non sibi, sed eis bona particularia illis propria, sed hoc intentione ordinandi omnia illa bona in bonum sibi. Cum ergo de numero illarum potentiarum una sit 50

T 23^

intellectus, cuius obiectum et finis est verum et scire, dicendum quod

homo per voluntatem appetit scire, sed secundum intellectum. |

Bad. 312

«AD ARGUMENTA»

55

K' 34%

Ad primum in oppositum, quod «homo non appetit, neque quod novit, neque quod non novit», dicendum quod duplex est appetitus, naturalis et rationalis, quia voluntas et est natura et est ratio. Unde aliquid appetit appetitu naturali, ut est natura, et tali appetit quod omnino non novit, quia appetitus naturalis ut est a natura potentiae volitivae nudae non procedit ex notitia aliqua in appetente, sicut est de

ABTK'P'TW 39 et1...40 recordatio] iter. sed exp. W' | 41 alias] oz. B' | proprios fines] zzz K'P' | 42 in...nisi] nisi in finem sed signés inversionis additis transposuit W' |

finem?] sed add. sed exp. W' | 43 ergo] om. K'P' fine add. sed del. À | immo] sr. sed del. W' | 45 suo!] omnes sup. Zn. K'P' | illarum] allarum(szo) sed in illarum corr. B' i z. W' | et...46 illarum] om. (bom.) sed i. m. man. corr. À | 46 ipsam) ipsum K'P' | appetens] apparens I'(sed in appetens corr.) KP"W (sed in appetens corr) | 48 ordinandi] ordinando sed in ordinandi corr. W' | 50 intellectus] intellectui W' | et scire] om. K'P' | 51 secundum] per K' | 53 oppositum] opponi sed in oppositum corr. W' | 54 duplex] de sed exp. e duplex sed in W | duplex est] imu K'P' | 55 est!] i m. T' | 56 appetit appetitu] appetitu appetit sed signis inversionis additis transposuit N | et...57 natura] iter. (bomoeoceph.) sed va-

cat sup. lin. W' | appetit2] appetitu P' | 57 non] movet add. sed exp. W' | ut]

aut I! | potentiae volitivae] zz K'P' lin. A | in appetente] om. P'

| 58 nudae] non B' unde I'W'

53 homo...54 novit] Cf. supra, p. 269,4-12.

| in] sap.

272

Bi 13"

Scarp. 76°

Bad. 31€

ARTICULUS IV

appetitu «materiae, quo appetit formam», secundum PHILOSOPHUM IP Physicorum, ubi COMMENTATOR distinguit duplicem appetitum: unum qui est sine cognitione et alterum qui est per cognitionem. Cum vero voluntas appetit aliquid «appetit rationali, ilk est qui procedit ex notitia» et de illo loquitur AUGUSTINUS. De quo sciendum quod cum homo appetit scire appetitu rationali, qui fit per cognitionem, scire illud quod appetit, et novit | et non novit, aliter tamen et aliter, quia quod novit imperfecte et in potentia et in universali non novit in actu et perfecte et in particulari,| et appetit scire in quantum non novit et non appetit in quantum novit, sed per illud quod novit excitatur ad appetendum quod non novit, secundum quod dicit AUGUSTINUS X? De Trinitate, ad modum quo dictum est supra de addiscente, qui aliquid novit et per illud movetur ad acquirendum quod non novit. |

60

65

70

Ad secundum, quod «obiectum appetitus non est verum, sed bonum», dicendum quod verum est, quoniam non nisi bonum est obiectum appetitus, sed hoc vel bonum simpliciter, quod est bonum sibi

immediate, vel bonum huic, quod est proprium bonum alicuius potentiae sub ipso. Unde obiectum appetitus non est verum ut verum sub ratione veri, sed sub ratione boni potentiae inferioris, ut intellectus,

et per hoc ipsum appetit, ut dictum est, sicut e converso obiectum

ABTK'P'T'W' 59 appetitu] nudae add. B' | 60 Physicorum] Physicis sed in Physicorum corr. W' | Commentator distinguit] au I'W' | duplicem] duce sed in duplicem corr. I' | 61 sine] sub K'P' | 62 vero] ergo K'P' | aliquid] quod est add. sed exp. T' | 63 et] om. T' | 65 etl] om. A(sup. in)T' | aliter!...69 novit] oz. (hom.) sed i. m.

man. corr. À

| 66 etl] om. I'K'P'W'

| inl...67 perfecte] iter. sed del I' |

non...actu] 2. W' | 67 scire] sciri W' | 70 quo] ad add W' | 72 secundum] dicendum add. K'P' | 73 est quoniam] quoniam est sed signis inversionis additis transposuit W' | nisi] hic sed exp. ef nisi 4 m W' | 74 sed] om B' | 75 huic...est] quod est huic W' | proprium bonum] zz. B' | 76 ipso...77 sub?] om. (bom.) Y | vetum!] sub ratione add. sed del. A | 78 sicut] si sed in sicut corr. W/!

59 materiae...formam] ARIST., Phys., I, c. 9 (Transl. Vetus, ed. F BOSSIER - J. BRAMS, p. 40,2-4; 192a 22-23); cf. etiam ANON., Auct. "Arist. (ed. J. HAMESSE, 2,

p. 142, 32). | 60 distinguit...61 cognitionem] AVERR., Comm. in Phys., I, comm. 81 (Iunt. £. 46rC-vG). | 62 appetitu...63 notitia] AUGUST., De Trin., IX, c. 12, n. 18 (CC lat. 50, p. 310,59; PL 42, 971). | 67 et?...69 novit] Cf ID., op. at, X, c. 2, n. 4 (CC lat. 50, pp. 315,1 - 316,32; PL 42,974-5). | 70 dictum. ..supra] Cf supra, art. 1, q. 3, pp. 82,250 - 83, 280 et art. 1, q. 4, pp. 102,235 - 103,251. | 72

obiectum...73 bonum!] Cf supra, p. 269,14-15. 270,19 - 271,5f.

| 78 ut...est] Cf. supra, pp.

75

QUAESTIO 1

2/9

intellectus non est bonum voluntatis ut bonum sub ratione boni, sed 80

sub ratione qua verum est. Et ideo istae duae potentiae, voluntas et intellectus, ad invicem sese movent, immo, ut magis proprie loquar,

ipsum volentem et intelligentem, quia intellectus concipiendo finem per modum intentionis sub ratione veri proponit ipsum voluntati, quae ab ipso fine | movetur sub ratione boni, et sic intellectus movet 85

90

voluntatem metaphorice ad modum quo finis movet efficientem. E contra | voluntas movet intellectum proprie et per modum agentis et impellentis in opus, ut dictum est. Et ideo istae duae virtutes reflectuntur super se invicem et super actus suos. Intellectus enim intelligit se intelligere et actum et obiectum suum; similiter voluntatem intelligit velle et actum et obiectum eius. Et e contrario voluntas vult se et actum et obiectum suum; similiter intellectum vult intelligere et actum et obiectum eius. Et sic utrique illorum est obiectum quidquid est obiectum alterius. |

E5359

A 23”

aay

Bad. 31 Scarp. 77°

QUAESTIO 2 UTRUM

Circa secundum

OMNIS HOMO

APPETAT SCIRE

arguitur quod non omnes

homines

appetant

scire. Primo sic. Unusquisque quaerit quod appetit. Sed non omnes quaerunt et laborant scire. Ergo etc. Secundo sic. Nullus appetit | quod habere renuit. Scire multi renuunt, ut illi qui dicunt Deo

lob XXI°: «Recede a nobis, scientiam viarum

ABTK'PTW'

79 voluntatis] ut bonum voluntatis add. sed exp. W' | sed] Z m. man. corr A | 80 est] om. BI'K'P'T'W' | et] om W' | 81 ad...movent] sese movent ad invicem K' | immo] ser. sed del W' | 82ipsum]ipsi KP' | volentem] notitia sed exp. et voluntasti 7. m. W' | 87 ideo] oz. l' | 89 se intelligere] intelligere se

intelligit(sed exp) W' | etl] ad add. sed exp. W' | et obiectum] ater. sed exp. W' |

2 Utrum. ..scite] Cf supra, p. 268,8-9. | 5 quod] et sed exp. et quod im. T | omnes] appetunt add. sed del. I’ | 6 quaerunt...laborant] appetunt W' (gf. notam immediate praecedentem) | laborant] quod homines appetunt(?) add. sed de. T | Ergo] À m. inf. Y | 7 Nullus] Nullo I' Omnis sed exp. e Nullus im W | 8 viarum] conf. sed in viarum corr. W'

87 ut...est] Ibid. | 8 Recede...9 nolumus] Job XXI, 14.

1023:

274

P23"

W' 18"

ARTICULUS IV

tuarum | nolumus» et Osee IV°: «Tu quoque scientiam reppulisti». Ergo etc. Tertio sic. Nullus appetit quod odit. Sed scire multi odiunt I? «Imprudentes odibunt scientiam». Ergo etc. Proverbiorum Contra est quia secundum AUGUSTINUM «omnes appetunt | esse beati». Beatitudo autem vel est scientia et notitia quaedam secundum PHILOSOPHUM X? Ethicorum,

Bad. 31

AUGUSTINUM I? De

vel non est sine scientia secundum

10

15

Academicis. Ergo ete.|

«SOLUTIO Dicendum ad hoc quod sicut praecedens quaestio est de hominis

appetitu ut homo

est, simpliciter intelligenda de appetitu hominis

ratione speciei, ita quaestio ista, quia est de omnis hominis appetitu,

20

intelligenda est principaliter de appetitu hominis ratione individui. Et differt multum de appetitu hominis ut homo est, qui sequitur speciem, et de appetitu hominis ut iste homo est, qui sequitur hypostasim. Et non solum hoc restat in appetitu, sed etiam in aliis actionibus et passionibus animae, secundum quod dicit DAMASCENUS in libro De duabus

25

AB'TK'P'TW' 9 nolumus] oz. B' | Osee] Secundum sed exp. et Osee À m. W' | quoque] re add. sed del A | 11 Sed] om. BTK'P'T'W' | scire] Z zz. man. corr. À | multi] multum sed in multi corr. B' | odiunt] odium W' 8 add. sed exp. K' | 12 I9] sup. lin. 2^ man. W' | Imprudentes] Impruden- B' | odibunt] odiunt I'W' | 13 est] o». K'P' | 14 Beatitudo] de sed exp. et Beatitutdo Z m. W' | autem] oz. BTK'P'T'W' | et...quaedam] zm W' | 16 I°...Academicis] et II"? Ethicorum sed exp. et I? De Academicis im W' | 18 praecedens quaestio] zz» I'K'P'W' | hominis appetitu] zz» I'K'P'T'(sed signis inversionis additis transposuit)W' | 19 intelligenda] intelligendum I'(sed in intelligenda corr)T'W' intelligendo TK' | hominis] Z #.'T' | 20 ita] et I'(sed del. et ita sup. Zn.) W(sed in ita corr.) | omnis] om. W' | 22ut] hominis add. sed exp. B' 9 Tu...reppulisti] Osee IV, 6. | 12 Imprudentes...scientiam] Pro» I, 22. | 13 omnes...14 beati] AUGUST., De Trin., XIII, c. 5, n. 8 (CC lat. 50, p. 392,29-30; PL 42, 1020). | 14 Beatitudo...quaedam] Cf. ARIST., Eh. Nic, X, c. 7 (Transl. Grosseteste, ed. R.A. GAUTHIER, pp. 358,25 - 359,1; in THOMAE DE AQ. Sent. libri Eth., ed. Leonina XLVII, p. 582,12-17; 1177a 12-17). | 15 non. ..scientia]

Cf. AUGUST., Contra Acad. I, c. 2 (CC lat. 29, pp. 5,1 - 6,50; CSEL 63.1-3, pp. 6,18 - 8,11; ed. W. GREEN, pp. 15,27 - 16,37); of etiam ID., Contra Acad. I, c. 8

(CC lat. 29, p. 16,33-57; CSEL 63.1-3, pp. 20,27 - 21,13; ed. W. GREEN, p.

26,16-39).

| 23 non...25 animae] Cf. supra, art. 2, q. 5, p. 230,136-152.

QUAESTIO 2

30

naturis et una persona Christi: «Natwralis proprietas est quae naturam constituit et dividit speciem a specie. Hypostatica autem est proprietas quae dividit hypostasim ab hypostasi. Et simpliciter dicere, quaecumque omnes homines habent a conditore data naturales sunt proprietates. Differens autem usus hypostaticus est: voluntas et velle naturale est; differens autem voluntas et differens velle hypostaticurm. Omnis homo habet posse velle et omnis homo vult, sed non

35

40

275

omnis

homo

similiter vult, quare simpliciter velle est

naturale, hoc aliquid et taliter velle hypostaticum. Multum ergo distat ista quaestio a praecedenti. | Intelligendum ergo, cum appetitus non sit nisi boni, quod sicut species est universale quid et simpliciter ens respectu individui quod est hic et nunc, ita appetitus speciei in quantum huiusmodi est appetitus boni ut est bonum speciei; appetitus vero individui, in quantum huiusmodi est bonum individui hic et nunc. Bonum autem speciei est bonum simpliciter, quia est bonum | naturae quam continet species, et natura semper appetit quod bonum est simpliciter Bonum vero individui est bonum quod videtur huic sive simpliciter sive delectabile vel utile quod est hic et nunc, quia non est bonum naturae nisi ut in hoc,

ABTKP'T'W'

27 constituit] instituit K'P' | est proprietas] Z. m. l'K'P'W | 28 quaecumque] 29 quicumque sed in quaecumque vorr. W' | omnes homines] 2 m. W' | | W' corr. usus in sed conf. usus] | W' corr. naturales in sed ) naturale(? naturales] zz sed Omnes 30 et2] om. I'W' | 31 velle!] vellere sed in velle corr. T' | Omnis] | Omnis cor. W' | Omnis...33 hypostaticum] oz. (bom.) B' | habe] 2m W similiter quate vult2] | 31-33) lin. supra motam W 32 sed] om. I'(sup lin.)K'P'T'(gf. velle naturale add. sed exp. A | est] om. A(sup. En)T (sup. lin. )K'P'T'W'(g. supra, K'P' app. crit., lin. 31-33) | 33 taliter] tale K' | 34 praecedenti] quaestione add. ] huiusmodi 37 | corr) boni in I'W'(sed | 35 cum] causa PP | boni] bonum W' corr. individui in sed videre individui] | W' add. in vero] 38 huius B'K'T' | sed | in quantum] ut est A | 39 huiusmodi] huius BTK'W' | individui] videri in individui] 42 | W quem TK'P' | 40 quam] quod in individui vor. W et exp. sed naturale utile] | K'P' sive vel] 43 | W' corr. divinum sed in individui K'P' om. naturae] | À in. sup. et et del. sed vel et] | W' im. utile

in Christo 26 Naturalis...31 hypostaticum] IOANNES DAMASC., De duabus 49139 B): 134G-135 95, PG 49-50; voluntatibus, c. 4-6 (ed. D. ERASMUS, pp. G. ed. Anon., (Transl. 4 c. VII, Metaph. ARIST., Cf. Bonum...40 simpliciter] ; 1029b 3-12). VUILLEMIN-DIEM, pp. 126,16 - 127,1; ed. Iunt., VIII, f. 160rE-vH

Vetus, ed. J. | 41 natura. ..simpliciter] Cf ID., De gen. et corrupt., II, c. 10 (Transl. HAMESSE, J. (ed. Arist. Aut. ANON., etiam cf. JUDYCKA, p. 76,3-5; 536b 28-30); 4, p. 170, 47).

K' 35%

Scarp. 77°

2776

Bad. 314

Bad. 31*H

A 24^

I' 24"

dp 240

ARTICULUS IV

et quod hoc est appetit quod sibi bonum est. Quia tamen ratio speciei continetur in individuo, bonum speciei est bonum simpliciter individui, licet quandoque ratione individui respicit specialem rationem boni sibi convenientem. | Cum ergo quaeritur an omnis homo appetat scire, dicendum quod omnis homo ratione qua est homo et continet in se naturam speciei, appetit scire, sicut et homo simpliciter appetit scire, ut dictum est, quia in scire consistit perfectio speciei secundum intellectum. Et unusquisque appetitu qui competit ei ratione speciei perfectionem speciei in se appetit, sicut et ipsa species sibi suam perfectionem appeteret, si esset separata ab individuis. Ratione vero | individui distinguendum quod loquendo de scire simpliciter, omnis homo appetit scire; loquendo autem de scire | aliquod scibile particulare hoc vel illud, non oportet quod omnis homo appetat scire vel hoc vel illud. Cum enim homo ratione individui in quantum hutusmodi non appetat aliquid nisi ut sibi conveniens vel simpliciter, vel ut delectabile vel utile, et scire per se ex natura sua sit delectabile et natum delectare quemcumque de quocumque scibili sit — et si non delectet, hoc est per accidens | aliquod existens in individuo vel contingens ipsi ex ipso scire, ut iam patebit, sicut et gustum per se delectat dulce, et si non, hoc est per aliquod accidens existens in gustu vel contingens ipsi ex ipso dulci —, hoc igitur particulare vel illud | omnis homo per se et naturaliter appetit scire in quantum scibile est, et similiter appetitu rationali, si aliquo modo ipsum cognoscat et advertat, et si aliquis scire non appetat hoc

ABTK'P'T'W' 44 speciei] appetitus add. sed del K' | 45 in individuo] in divino sed exp. et in individuo À #. W' | individuo] ut add. sed exp. A | bonum!] huius add l' | 48 homo] ratione quo est homo add. W' | 49 est homo] in. A | continet] homo add. sed exp. Y | in...naturam] naturam in se l' | naturam] essentiam B'T' |

50 sicut...scire?| o». (hom) K'P'

| 51 unusquisque] qui add I

| 52

perfectionem speciei] oz. sed perfectionem Z m.I' | 53 suam perfectionem] zzz KP' | perfectionem] perfecionum W' | 54 individui] o» B' | 57 quod omnis] in fexfu et sup. lin. man. corr. À | vell] om. K'P' | 58 individui] in indivina sed in individui corr. W' | huiusmodi] huius B'I'K' | appetat] appetit ABTP'TW' | 59 vel] ut add. I'(of notam immediate sequentem) | vel3...60 delectabile] om. (hom.) sed i. m. ' | utile] universale sed exp. er utile i m. W' | 60 sit] scit T'W' | delectare] delectari I'W' | quemcumque] quodcumque I' | 62 in] om. I'(sup. in)W" | 64 existens] om. A | ipsi] praecedenti add. sed exp. T' | 67 si] sis sed in si corr. W' | non] om. A ser. sed exp. l' | appetat] appetit K'P'W' 50 ut...est] Cf supra, art. 4, q. 1, pp. 270,19 - 271,51.

45

50

55

60

65

QUAESTIO 2

particulare scibile vel illud, hoc est per | accidens. Et sicut est de

pi 23%

voluntate et appetitu sciendi, sic et aliorum. |

Bad. 31"

70

19

80

277

Ad primum in oppositum, quod «non omnes quaerunt scire», dicendum quod non quilibet appetitus movet ad prosecutionem appetiti, sed fortis quem non potest retrahere contrarius | appetitus. Debilem enim sciendi appetitum habentes retrahit fatigatio ex labore, ne scire quaerant, et ideo contrarius appetitus fortior quiescendi retrahit appetitum discendi, ne ad actum moveat. Nihilominus tamen appetitus | est in eis ad sciendum. Unde et multi non volentes laborare ut sciant, bene vellent scire sine labore. | Ad secundum, quod «scire multi renuunt», dicendum quod hoc est per accidens aliquod quo informatur repugnans scientiae ut per habitum

K535".

Scarp. 78* Bad. 31"K

contrarium, sicut infidelis non desiderat scire scientiam fidei, quia nec in

85

suae: eadem delectatur. Unde dicit AVICENNA IX? Metaphysicae «Res conveniens praeparata virtuti apprehendenti, si fuerit probibens vel impediens animam, abhorrebit eam, et eliget | potius contrarium, sicut infirmus aliquis abominatur sapores dulces, et desiderat sapores malos abominabiles per essentiam. Unde generalem causam quare multi non sentiunt delectationes intellectuales ex scientia, quamvis comparati non debent delectationibus

B13

ABTK'P'T'W

oz. 71 oppositum] opponi sed in oppositum corr. W' | 72 movet...75 appetitus] trahere retrahere] | I' quod quem] | m.T fortis] (bom.) sed i. m. T' | 73 sed 94 W fortis add. sed exp. B' | appetitus!] contrarius appetitus] nn Bile W(sed in ne retrahit] fateg-(sió) add. sed exp. T | 76 ne] ut I'(sed exp. et ne sup. lin.) hoc corr) | 77 volentes] valentes K'P' | 79 secundum] dicendum add. KP' | | corr)P'W" quo in I'K'(sed quod quo] | T' #. i aliquod] est] iz) W' | 80 | 81 quia] om. A(i. m. man. corr)Y(sup. informatur] informatus W' W' | lin.)K'PW'(sup. lin. 3° man.) | 82 suae] om. B' | suae Res] scire sed exp. T | eligit eliget] 84 | T corr. impediens in sed 83 impediens] ipse dicens desiderat 85 | K'P' quis aliquis] | W' corr. infirmus in sed conf. infirmus] desiderat sapores] om. K'P' | malos] et add. l'K'P'W | abominabiles] sapores nes delectatio in sed delectores nes] delectatio 86 | K' sapores desiderat add. P' in sed operari ] compatari | T ones intellecti les] intellectua 87 crr W' | comparati corr. T' | debent] debeat I' debet W'

71 non...scire] Cf. supra, p. 272,5-6. 83 Res...85

essentiam] AVICENNA,

509,50 - 510,53).

| 79 scire...renuunt] Cf supra, p. 273,7-8 Mefaph. IX, c. 7 (ed. S. VAN

|

RIET, pp.

278

ARTICULUS IV

sensus, quia in infinitum excedunt, dicit «guéa nos in hoc nostro saeculo et W

18%

Scarp. 78b

Bad. 3171

A 24% Bad. 31™

nostro corpore demersi sumus in multa turpia. Ideo non | sentimus illam delectationem | cum apud nos fuerit aliquid de causis eius, nec allicimur ad eam, nisi prius deposuerimus a cervicibus nostris iugum voluptatis et irae et sorores earum, et degustemus aliquid illius delectationis, et sic fortasse imaginabimus de illa barum aliquid. Sed praeapue cum fuerint solutae quaestiones et revelata fuerint inquisita nobilia, tunc comparatio buius nostrae delectationis ad illam nostram delectationem erit sicut comparatio. delectationis. sensibilis quae est odorandi odores gustatorum delectabilium ad delectationem. comedendi ea» vel est per accidens aliquod contingens ex scire, sicut peccator non vult scire legem, ne concipiat remorsum conscientiae ex ipsa, vel dicuntur scientiam renuere interpretative qui ut sciant nolunt laborare. Nihilominus tamen omnes isti quantum est ex parte scire simpliciter scire vellent. | Per idem patet ad tertium. Scire enim nullus odit nisi per accidens, ut dictum est. |

Scarp. 78*

QUAESTIO 3 UTRUM HOMO NATURALITER APPETAT SCIRE Circa tertium, quod homo primo sic. Quod

non appetat scire natura, arguitur

naturaliter determinatum

est ad unum

finem non

naturaliter inclinat ad alium. «Appetitus naturaliter determinatur ad borum»,

ABTKPTW' 88 quial] om. W' | quia?] quod A | 89 demersi] dimersi sed in demersi corr. T' | turpia] Et add. P' | 91 prius] plus sed zz prius corr. T' | et2] om. I'W'(in sup. lin.) | sorores] sororis sed in sorores corr. W' | earum] eorum sed zz earum corr. T' | 92 fortasse] forte I'W' | imaginabimus] imaginabimur K' | parum] patum K' pater P' | 93 solutae] solitae sed in solutae corr A | revelata] revolutata sed in revelata corr. T' | 94 comparatio] operatio B' | 95 est] oz. IK'PW'(sw» in) | odorandi] ordinandi B' | gustatorum] gustandorum ABK'P'T' | 96 comedendi ea] coniungendi sed in comedendi mut. l' conf. sed exp. et commedendi ea 7. m. W' (cf. notam immediate praecedentem) | 98 conscientiae] suae add. T' | 99 interpretative] interpretatione I'W' | qui] quia A | laborare] labore sed in laborare corr. W' | 101 odit] odor sed exp. et odit i. m. W' | 2 Utrum...scire] Cf supra, p. 268,8. | 3 tertium] arguitur add. sed exp. B' | natura] naturaliter T' | 5 inclinat] 2 m. I 88 nos...96 ea] Ibid. (ed. S. VAN RIET, p. 512,4-15). | 5 Appetitus...bonum] Cf. ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 13, p. 249, 6).

90

95

100

QUAESTIO 3

279

15

quia est proprium obiectum | eius. Ergo non inclinatur naturaliter ad verum. Sed appetitus non appetit naturaliter, nisi ad quod naturaliter inclinatur. Ergo etc. Secundo sic. «Natura determinata est ad unum» solum. Si ergo homo naturaliter appeteret scire, non nisi unum aliquid appeteret scire. Consequens est falsum. Ergo etc. Tertio sic. Ut dictum est per |AUGUSTINUM, «appetitus | non est nisi ex cognitione». Si ergo homo natura appeteret scire, homo a natura aliquid sciret. Consequens est falsum secundum praedeterminata. Ergo etc.

20

Ethicorum. Quare cum homo appetat scire voluntate, non ergo natura. principio in PHILOSOPHUS dicit quod est Contra | Metaphysicae: «Oznes bomines natura scire desiderant».

10

Quarto

sic.

Voluntas

distinguitur

contra

II?

Physicorum

ABTK'TP'T'W

6 obiectum] i m. T' | 9 Secundo] Si sed exp. ef Secundo sup. kin. ehrt naturaliter appeteret] zz W' | non...scite2] homo a natura aliquid sciret | Al'(non..scire sed exp. et homo..sciret i m.) (d. infra, bn. 13-14). KEG zz falsum] est 11 | K'P' aliquid...scire?] scire aliquid appeteret falsum] secundum praedeterminata add. AT m. inf) | 12 dictum...non] oz. (bom.) sed i. m. T' ser. sed del. et homo a natura aliquid sciret add. im. T | Tertio...15 etc] i zz. man. corr. A | 19 in principio] V? sed exp. er in principio 2. m.l'W' | 22 dicendum] quod add. K'P' | Philosophum] II? Metaphysicorum add. sed exp. Y

7 appetitus...8 inclinatur] Cf ARIST., Eih. Nic, II, c. 1 (Transl. Grosseteste, ed. R.A. GAUTHIER, p. 163,10-16; in THOMAE DE AQ. Sent. libri Eth., ed. Leonina

XLVII, p. 75,19-26; 1103a 19-26). | 9 Natura...unum] Cf THOMAS DE AQ., Summa theol, 1, q. 41, art. 2, resp. (ed. Leonina IV, p. 422b). |. 12 Ut... ested]. supra, art. 4, q. 1, p. 272,61-71.

| Appetitus...cognitione] Cf. AUGUST., De Trin.,

IX, c. 12, n. 18 (CC lat. 50, p. 310,56 -61; PL 42, 971-972.

praedeterminata] Cf supra, art. 1, q. 4, pp. 107,341-344.

Cf. ARIST., Eth. Nie, II, c. 5 (Transl Grosseteste,

| 14

| 17 homo...18 natura]

ed. R.A.

GAUTHIER,

p.

169,12-13; in THOMAE DE AQ. Sent. libri Eth., ed. Leonina XLVII, p. 89,9-10; 1106a 9-10).

I' 24%

Scarp. 78°

ID

naturam

Bad. 37'V

in oppositum,

quod «homo

omnium

scientia

est

imperfectus», dicendum quod imperfectum hominis in vita ista nec in creaturarum cognitione impleri potest, ut supra dictum est, sed hoc impletum erit in futuro, quando secundum GREGORIUM in IV° Dialogorum «nihil erit quod non videbit qui videntem omnia videbit» quod solum continget eis qui hic solum ea quibus opus est scire quaerunt, et cuncta sobrie investigant ad opus doctrinae fidei et ad regulam fidei, cuius | scientia magis est necessaria ut homo pervenire possit ad perfectionem humanae vitae in sciendo, quam omnis disciplina philosophica. | Ad secundum, quod in omni creatura contingit summum bonum contemplari ad opus doctrinae fidei, dicendum quod verum est. Hoc tamen non est possibile hominem in omnibus perscrutari, nec opus est

120

Bad. 37“

amplius scrutari quam scientiae fidei et pietatis satis | est, ut infra dicetur.|

Scarp. 93°

QUAESTIO 3 UTRUM STUDENDUM SIT HOMINI UT SCIAT SCIBILIA SUPER SCIENTIAS PHILOSOPHICAS Circa tertium arguitur quod non est homini studendum ut sciat scibilia super scientias philosophicas.

ABTK'P'TW'

79 omnium] omni K' | 81 est] sup. in. W' | 82 in2] om. TK'P'W' | 84 quod] quid T' | continget] contingit T' | 85 et!...sobrie] et sobrie sed del. et et sobrie i. m. et deinde cuncta in textul' | sobrie] solibrie sed in sobrie corr. W' | fidei] dei et fi- i m. Y | ad2] sup. in. K' | 87 vitae in] in vitae sed signis inversionis additis transposuitW'_ | disciplina] phan- add. sed exp. I' | 90 Hoc] Homo sed in Hoc corr. W' | 91 nec...92 scrutari] oz. (hom) Y (i.m)K'P'W'(i. m) | 92 est...93 dicetur] 7. m. inf. T' | 2 Utrum...3 philosophicas] Cf. supra, p. 316,8-9.

79 homo...80 imperfectus] Cf supra, p. 322,7.

| 83 nihil...84 videbit] Cf

GREGORIUS, Dialogi, IV, c. 34 (ed. A. DE VOGUÉ, p. 116,49-51; PL 77, 376Bb).

| 89 in...90 fidei] Cf. supra, p. 322,9-13. | 92 ut...93 dicetur] Cf infra, art. 5, q. 6, bb. 355,43 - 356,49 et art. 5, q. 7, p. 364,26-38.

80

85

90

QUAESTIO 3

10

327

Primo sic. Ecclesiastici XIII? sequitur: «Altora te ne quaesieris et fortiora te ne scrutatus fueris». Illa quae sunt super scientias philosophicas | sunt fortiora et altiora homine, quia supra vires naturales rationis, ut dictum est supra. Ergo etc. Secundo sic. De notitia illorum quae fidei sunt et supra scientias philosophicas dixit CHRISTUS in evangelio: «Note cogitare quomodo aut quid loquamini», etc. Sed ilud ad quod non est cogitandum ut cognoscatur, sed munus Spiritus Sancti exspectandum, non est studio investigandum. Ergo etc. Contra est illud I

15

Esdrae

A 28%

VII: «Esdras praeparavit cor suum, ut

investigaret legem Domini», quod non erat nisi studio. Lex autem Domini erat de scibilibus supra scientias philosophicas. Ergo etc. Et super illud Sapientiae 20

VI? «Cogitare de illa sensus est consummatus,

Glossa: «In praesenti studendum disciplinae vivendum. |

dicitur in

| est sapientiae, et secundum normam

Scarp. 93»

Bad. 37:8

«SOLUTIO»

25

Dicendum ad hoc secundum AUGUSTINUM in principio De doctrina christiana quod error erat aliquorum quod «praecepta de modo studendi et investigandi | obscura Sacrae Scripturae non erant necessaria, sed quod intellectus | eorum divino munere esset exspectandus»,

ABTK'P'T'W'

6 sequitur] om. B' dicitur K'P' | 7 scrutatus] perscrutatus K'P' | quae sunt] iter. sed exp. T' | 8 et...homine] homine et altiora A | naturales] naturalis K'T'(sed in naturales corr) sor. sed in naturalis mut. P'W' | 10 quae] qui l' | supra] sicut sed exp. et supra i. m. W om. B' | 11 quomodo...12 quid] aut quid aut quomodo I'W' | 13 studio] in add. W | 15 Esdrae] 7. m. I' Esdrem sed in Esdrae corr. W' | 16 Dominil...erat] iter. K'P' | 17 super] oz. P' cetera K | super illud] zu. A (sed signis inversionis additis transposuit}B'T' | 18 VI9] VII? Bi(sed forte in VY? corr)T' | 20 disciplinae] destructionem sed exp. et disciplinae z. zz. W' | 23 error erat] inv T' | 24 de...studendi] demonstrandi sed exp. e? de modo studendi i. #. W' | studendi] Tl | et...investigandi] n» W'

6 Altiora...7 fueris] Ecclesiasticus III, 22.

19

|

15

Esdras...16

Domini

| 11 Nolite...12 loquamini] Masth. X,

I Esdræ

VII,

10

|

18

Cogitare...consummatus] Sap. VI, 16. | 19 In...20 vivendum] Gi/ossa ord. in Sap., VI, 16 (ed. 1634, III, 1919A; deest in PL 113). | 293 praecepta...25 exspectandus] AUGUST., De doctrina christiana, prologus, n. 3-4 (CC lat. 32, p. 2.25-27; CSEL 80, pp. 3,24 - 4,4; PL 54,16).

K' 41" P'28*

328

ARTICLUS V

et ita negabant quod non esset homini studendum ad sciendum scibilia supra scientias philosophicas. Contra quos dicit AUGUSTINUS loquens suis: «Fratrew, inquit, «moneamus omnes ne parvulos suos ita doceant. Immo quod per bominem discendum B15”

est, sine | superbia discant, neque temptemus eum cui credimus, ne talibus inimici

30

versuliis decepti ad ipsum quoque audiendum evangelium atque discendum nolimus ire in ecclesias aut codicem legere», scilicet studendo per nos, «aut doctorem

Bad. 37€ T 28” Scarp. 94*

W' 22"

praedicantemque bominem audire; et exspectemus rapi usque ad tertium caelum, et ibi audire ineffabilia verba, aut ibi videre dominum Iesum, et ab illo potius quam ab bominibus audire evangelium». Dicere ergo absolute quod talibus quae sunt super scientias philosophicas non est studendum, error est et temptare Deum. | Verumtamen sciendum quod triplex | est | modus cognoscendi res: quidam naturalis et modo naturali, quidam supernaturalis et modo supernaturali,| quidam medius supernaturalis et modo naturali. Primus est ille quo cognoscuntur scienda in disciplinis philosophicis, quae sunt de rebus naturalibus, quarum notitia est naturalis, quia investigatione naturalis rationis et modo naturali, quia via

ABTKTP'TW 26 scibilia] scientias sed exp. ef scibilia i m. T' | 27 supra] super B' | 28 Contra] est illud, I' Esdrae VII°, "Esdras praeparavit cor suum, ut investigaret legem domini," quod non erat add. (homoeoceph. cf. supra, p. 327,15-16) sed del Y. | suis] fratribus add. K' | 29 discendum] dicendum sed exp. et discendum i. m. man. corr. À | 30 credimus] quod per add. sed exp. B' | 31 versutiis] versutis sed in versutiis corr. À | audiendum] scibilia super scientias philosophicas add. sed va- cat sup. in. À | evangelium] cuius(?) sed eius i m. I! | 32 legere] legem W' | 33 praedicantemque] praedicantem B'T'W' et add. B' quod add. W' | et

exspectemus] zz W' | et2] om. K'P' | 34 ibil] ibique K'P' | abl] oz. l' | 35 hominibus] omnibus W' | 36 scientias philosophicas] iu K'P' | est2] Z m. W' | 39 supernaturalis] supernaturali W' naturalis et super- ;. m. P' | 41 ille] om. IKP'W' | disciplinis] discipulis P" | 42 quae] qui l' | quarum] quorum sed zz quarum corr. Y | est naturalis] in» K'P' | 43 naturali] qui add. sed exp. W' | via] Z zz. W' 28 Fratres...35 evangelium] ID., op. a7, n. 5 (CC lat. 32, pp. 3,67 - 4,83; CSEL

80, p. 5,15-28; PL 34, 17).

| 33 usque...34 verba] II Cor. XII, 2-4.

triplex...40 naturali] Cf. supra, art. 1, q. 8, pp. 150,39 - 152,70.

| 38

| 43 via...44

ortum] Cf. ARIST., Meraph., I, c. 1 (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 7,5-21; 980a 21 - 981a 6) e? ARIST., Anal. post. II, c. 19 (Transl. Iacobi, ed. L. MINIO-PALUELLO-B.G.

DOD, pp. 106,14 e 105,17-18; Transl. Gerardi, ed. L.

MINIO-PALUELLO, p. 281,16 - 19 ef 280,20 - 21; 100b 3-5 ef 100a 3); of. etiam ANON., Auct. Arist. (ed.J.HAMESSE, 35, p. 321, 125).

35

40

QUAESTIO 3

45

329

sensus et experientiae capit ortum. Secundus est ille quo cognoscuntur clare et aperte quidditates caelestium spirituum Dei et angelorum, quae sunt res supernaturales,

50

55

60

quorum notitia non est naturalis; quia non naturalis rationis investigatione, neque modo naturali, quia nec per illa quae accipiuntur a sensu, sed immediate et pure a divino dono speciali. Unde ad notitiam talem et talium scibilium super scientias philosophicas habendum non est studendum rationis naturalis investigatione, ut in vita ista acquiratut, quia studium ad hoc esset frustra et labor perditus, sed sic vivendum est in praesenti vita, ut in futura haberi promereatur vel, si Deo placuerit, ad horam concedatur. Tertius modus est ile quo supernaturalia et divina hic cognoscuntur per fidem, quorum notitia est supernaturalis, quia per lumen infusum, modo tamen naturali, quia in aenigmate rerum sensibilium. Non enim in istis complexa et articulos fidei credimus per lumen fidei, nisi prius terminos et incomplexa lumine naturalis rationis adminiculo sensus intelligamus,| secundum quod dicit AUGUSTINUS VII? De Trinitate: «Credimus dominum lesum Christum. natum. de virgine, quae Maria vocabatur;| quid sit virgo, quid sit nasa, et quid sit nomen : proprium

non

credimus,

intellectum», Glossa:

sed prorsus

novimus»,

et

super

illud

«Da

K' 41%

1729

mihi

«Nemo potest credere in Deum nisi aliqua intelligai,|

ABTK'P'T'W'

45 Secundus] Secundum I'(sed in Secundus wrr)W' | est] se sed in est corr. | | quo] qui sed in quo corr. W' I'W' (of motam immediate praecedentem) sed cognitio Y m. i. noscuntur ef exp. cognoscuntur] cognoscitur(?) sed -noscitur T(i. exp. et cognoscuntur i m. W' | clare...aperte] om. A(i. m. man. corr)B mjKP'TW | 46 res] om. W' | 47 quorum] quarum K'P' | rationis] oz. T | 50 talium] dono speciali add. sed exp. T' | scientias] Z m. I | scientias philosophicas] inv. PP | habendum] habendam l'(sed in habendum corr.)K'P' tam add. sed exp. W' | 51 rationis naturalis] zzz IK'P'W' | ut] et sed exp. ef ut 2. m. W' | 52ad...esset] adesset B' | sed] sic sed in sed corr. W' | est] om. I'K'P'W' ut add. sed del A | 53 Deo placuerit] inn K'P' | 55 hic] sup. Zn. et etiam mW | 56 cognoscuntur] cognitur sed exp. ef cognoscuntur i. m. W' cognoscimus K'P' | supernaturalis] supernaturaliter W | 59 et] om. W' | incomplexa] incognita W' in P' | naturalis rationis] inn I'W' | 60 intelligamus] intelligas W' | 61 VIII] forte IV° A | Iesum] om À | 62 et] om. lUK'PW | ad 45 cognoscuntur. ..47 naturalis] Cf. supra, art. 3, q. 4, p. 258,4045. G:ato:0,. p. Credimus...63 novimus] AUGUST., De Tris, VIII, c. 5, n. TG | 64 | 63 Da...64 intellectum] Ps CXVIII, 34. 277,28-31; PL 42,952).

lat. Nemo. ..65 intelligat] AUGUST., Enarr. in Ps., Ps. CXVIII, serm. 18, n. 3 (CC 40, p. 1724,28-29; PL 37,1552).

A 28"*

330

Bad. 372

Phase Bad. 37"?

Scarp. 94^

ARTICLUS V

tamen fide sanatur, ut ampliora intelligat». Circa talia ergo quae fide cognoscuntur de supernaturalibus principaliter quaestio exponenda est. | De talibus ergo sciendis notandum quod initia fidei accipimus divino lumine, sicut initia primorum principiorum scientialium sumimus lumine naturalis rationis, et quod se habent prima credibilia fidei ad omnia posteriora credibilia, sicut et prima scibilia philosophica ad posteriora scibilia. Sicut ergo homo, antequam noverit prima principia scientiarum philosophicarum, non potest addiscere neque cetera studio aliquo investigare, ut dictum est supra, sic ad cognitionem illorum quae fidei sunt studere non potest antequam lumine fidei prima principia credibilium cognoverit. Quibus cognitis ad duo investiganda studendum est.| Primo, ut | ex primis credibilibus investigentur posteriora: Sicut enim lumine naturalis rationis homo potest studendo investigare notitiam eorum quae in potentia cognita sunt in principiis scientialibus, sic lumine fidei potest | investigare credibilia quae in potentia cognita sunt in primis principis credibilium, secundum quod PAULUS futuram nostram resurrectionem probat credendam ex resurrectione Christi quam iam credimus factam. Et ideo dicit ORIGENES super Genesim in Homilia

de

archa,

«quod de aliquibus Sacra Scriptura nibil rettulit,

sed solum fraditio tenet, quia opportunum videtur super boc habitum silentium de ABTKP'TW'

67 exponenda est] inn K'P' | 68 accipimus] a oz. K'P' | 69 scientialium] scibilium I'W' | sumimus] scimus W' /ac. P' | 70 lumine] luminis W' | naturalis rationis] imu K'P' | rationis] rationalis W' | fidei] o». K' | 71 credibilia] fidei add. K'P' | prima] primo I'W' | 73 addiscere] dicere adicere sed exp. et addiscere i. m. W' | studio aliquo] inn A | 74 sic] similiter K' | 75 principia] sci- add. sed exp. T' | 80 in2...81 sunt] om. (bom.) sed i. m. inf W' | scientialibus...82 principiis] om. (hom.) sed i. m. I | 81 potest] i m. T' credibilia] iter. sed del. K' | cognita sunt] in». I’ | primis principiis] zzz K' | 82 quod] sed W | futuram] post resurrectionem I'K'P'W' | 83 resurrectionem] rerum gloriam sed in resurrectionem corr, W' | 84 credimus] conf. sed in credimus vr. W' | 85 Homilia] commento K' | quod] » W' | Sacra Scriptura] Sacrae Scripturae P' 69 initia...70 rationis] Cf. supra, art. 1, q. 2, pp. 64,669 - 65,692 et art. 1, q. 5, Pp. 125,58 - 126,64. | 74 ut...supra] Cf supra, art. 1, q. 1, Pp. 26,405 - 27,414; art. 1, q. 4, pp. 111,430 - 112,439; art. 1, q. 10, p. 172,104-116; art. 1, q. 10, pp. 174,157 -

175,164.

| 82 futuram...84 factam] I Ad Thess. IV, 14.

ORIGENES, In Genesim homiliae, 84,102-105; PG 12,163-164).

hom.

2, n.

| 85 quod...87 docet]

1 (ed. L. DOUTRELEAU,

p-

65

70

15

80

85

QUAESTIO 3

331

quo sufficienter conclusionem ratio docet). |

Bad. 37"

Secundo autem studendum est eis quae sunt fidei, ut credita fiant 90

95

intellecta. Secundum enim quod dicit AUGUSTINUS Super Ioannem in principio, «sacra lectio ad hoc gitur et auditur, ut exponatur et intelligatur». Hinc dicit in fine De Academicis: «lia sum affectus, ut quid sit verum non credendo solum, sed intelligendo apprehendere impatienter exspecto». Non enim cum auditur et creditur, statim intelligitur, quia, ut dicit CHRYSOSTOMUS super illud Matthaei I? «Inventa est in utero babens» «Non aestimes te cum cuncta audieris continuo cuncta dídicisse».| Ut ergo quae fide sola tenemus intelligamus, studere debemus,

non

vitibus

solum

naturalis

rationis.

Cum

enim,

philosophis dicit HUGO super | prologum Caelestis Hierarchiae, «post scientiam philosophicam novissime theologiam 100

perscrutatione invisibilium quasi consummaturi sapientiam addiderunt, ibi corruere

coeberunt in mendacia figmentorum, et assumpserunt species visibilium. simulacra divinorum, ut invisibilia viderent per ea quae videbantur, et evanuerunt cum transire

vellent mente ea quae sola mente acceperunt. In hac ergo scientia sapientes mundi stulti facti sunt, quia solo naturali documento secundum elementa et speciem mundi

ABTKP'TW 87 conclusionem] conclusione B' quaere AT' (sed exp. et quaerere i. 77.) T(ser. sed exp. et conclusionem i. m.) | docet] debet T' | 88 autem] do- add. sed del À | est] in add. K'P' | sunt fidei] zz! K'P' | 89 enim] om. T' | 90 lectio] locutio I'W' | 91 intelligatur] legitur sed in intelligatur corr. T' | 92 ut] in W' | sit] oz. K' | 94 intelligitur] intelligit A | 96 didicisse] didiscisse AT' | tenemus] teneamus K' | intelligamus] intelligere W' | studere debemus] studemus W' | 97 naturalis rationis] zzz W' | Cum enim] om. I'K'P'W' | 99 Hierarchiae] cum enim add. I'K'P'W'(sed enim post post) (of motam immediate praecedentem) | theologiam] perscrutat add. sed del. K' | 100 perscrutatione] pro scrutatione B'T'(an recte 2) perscrutione K' | addiderunt] addiscerunt T | 101 in] sup. Zn. man. corr. A | simulacra] simulatur PP | 102 viderent] viderentur P | | 104 documento] ductu | 103 mentel] oz. W' transire] transcire W' l'K'P'T' (documento sed in ductu zt)W' 90 sacra...91 intelligatur] AUGUST., In Ioann. evang. tract., tx. 1, n. 1 (CC lat. 36, p. 1,11-12; PL 36,1379). | 91 Ita...93 exspecto] ID., Contra Acad., III, c. 20, n. 43

(CC lat. 29, p. 61,20-22; CSEL 63.1-5, p. 80,14-15; ed. W. GREEN, p. 71,21-23). | 95 Inventa...habens] Marth. I, 18. | Non...96 didicisse] I. CHRYSOSTOMUS, Opus perf. in Matth., hom. IV, c. 5 (ed. D. ERASMUS, p. 25A; PG 57,43).

| 99

post. ..106 veritatis] HUGO DE S. VICTORE, Comm. in Hier. cael. Dion. Areopag., c. 1 (PL 175, 925D, 926A, 928A-B).

| 103 sapientes...104 sunt] Rom. I, 22.

I 28%

ut de K' 425

332

ARTICLUS V

incedentes. exemplaria gratiae non babebant, in quibus. etsi species erat humihs,

105

manifestior praestatur demonstratio veritatim. Non ergo solum viribus naturalis rationis ad sciendum naturalia studendum est, sed viribus

naturalis rationis adiutae lumine supernaturali ad intelligendum illa. Unde CHRYSOSTOMUS super illud «Petite et dabitur vobis». «Deus ita nos disbosuit esse, ut nec studentes et laborantes. circa scripturas quaeramus salutarem scientiam sine gratia Dei, ne nobis imputemus quod scimus, nec lamen gratiam acquiramus W 22% 529m A 28%

nisi studuerimus

et laboraverimus

circa scripturas,

110

ne Dei donum

negligentibus detur. Gratia enim | adiutoria est infirmitatis humanae. Adiutorium autem non dormientibus datur, sed festinantibus et praevalentibus. Sicut | enim in bello non omnis qui pugnat vincit, nemo tamen vincere poterit nist pugnaverit,| sic

115

non omnes qui student et legunt acquirunt scientiam spiritualem, nemo tamen eam

acquirere potest nisi studiosus fuerit ad legendum, assiduus ad audiendum». Unde idem super illud «INoZze sanctum dare canibus. «Non omnis potest ascendere in altitudinem sensuum, et illas invenire mysteriorum absconditas margaritas, nisi vir P' 28% Bad. 37°F Scarp. 95*

spiritualis qui babet exercitationem spiritualium | narrationum Dei». | Tali ergo gratia Dei adiutus potest homo | studere et proficere in supernaturalibus. Et hoc ideo, quia talium scientia sub sensibilibus occultatur. Intelligere autem et maxime talia quae sunt supernaturalia ABTK'PTW' 105 incedentes] incedencetes sed in incedentes corr. I' inceduntes sed in incedentes corr. W' | etsi] scripst cum Badio et Scarpario: et AB'T'K'P'T'W' | species] et add. K'P' | 106 praestatur] praestantur W' | demonstratio] denotanda(?) sed del. et demonstratio 2. m. I' | 107 naturalia] naturali alia W' supernaturalia K'P' | 110 quaeramus salutarem] #7 A | 111 scientiam] scientiae et sed in scientiam corr. T | nec] ne W' | 113 adiutoria] adiutorium B' adiutori non I'(sed in adiutoria corr.) aduitori sed in adiutoria corr. W' | adiutoria est] zz! K'P' | infirmitatis] infirmatus I'(sed in infirmitatis corr)W' | humanae] nostrae K'P' | 115 vincere poterit] vincit P' | poterit] oz. K' | nisi] qui add. sed forte exp. K' | 116 spiritualem] spiritalem B'I'(sed in spiritualem corr.)K'P' specificalem W' | eam] om. 'K'PW' | 119 mysteriorum] ministeriorum I' | margaritas] margnantas T | 120 qui] quia W' | exercitationem] certitudinem W' | spiritualium] et add. B' | narrationum] adiutorium sed exp. ef narrationum À m. B' | 121 ergo] i. m W | adiutus] aut ad vitus W' | proficere] perficere T' | 122 supernaturalibus] spiritualibus I'W'(sed exp. ef supernaturalibus i =) | sensibilibus] sensibus W' | 123 occultatur] conf (occultur) sed in occultatur corr. I' | supernaturalia] naturalia e/ super- À m. I' 109 Petite...vobis] Maz. VII, 7. | Deus...117 audiendum] ANON. (Ps.-CHRYSOSTOMUS), Opus imper. in Matth, hom. 18 (ed. D. ERASMUS, p. 574A; PG 56,730). | 118 Nolite...canibus] Ma#h. VII, 6. | Non...120 Dei] ANON. (Ps.-CHRYSOSTOMUS), Opus imperf. in Matth., hom. 17 (ed. D. ERASMUS, p. 572D; PG 56, 729).

120

QUAESTIO 3

125

130

333

quandam interiorem considerationem dicit eorum quae non statim intellectu capiuntur cum audiuntur. Dicitur enim intelligere quasi ‘intus legere", id est enucleare quod latet, ut sub intentione et specie sensibili accepta a sensu latet veritas et quidditas rei,| et sub signis figuralibus ipsa figurata, et sub eis quae tenentur ut credita | veritas nota, et sub effectu causa, et cetera huiusmodi. Unde ista cognitio, quae consistit in

B'15* K' 42*

intelligendo, solido cibo comparatur; simplex autem notitia per fidem

comparatur lacti, secundum quod dicit CHRYSOSTOMUS super illud Matthaei XXI? «Ex ore infantium. «Omnis prima instructio fidei, id est simplex doctrina, lac dicitur, quoniam sicut lac sine labore et opere dentium manducatur et manducantem suavitate sua delectat. Panis autem est perfectioris 135

doctrina iustitiae, quam

140

spirituales, quoniam qui audit necesse babet intra se tractatibus quibusdam discutere et meditari, quasi quibusdam. dentibus. spiritualibus molere». Idem super illud Matthaei XXII? «Misit servos vocare invitatos» «Sicut enim qui mittit in os fragmentum panis, primum molit cum dentibus et ita mittit in stomachum, sic et cum audimus omne | verbum, necesse est illud meditari in ore sensus, et quasi quibusdam

accipere non possunt nisi exercilali sensus circa res

ABTKTPTW

124 interiorem] oz. I'(. m)K'P'W' | considerationem] consuetudine sed del. et exp. ef considerationem Z m.I' | dicit] dicunt I'(sed exp. ef dicunt z. m)W' | 125 cum] conf. sed exp. et cum sup. in. W' | 126 enucleare] nucleare T' enucleate sed in enucleare corr. W' | 127 a sensu] assensu T' | latet] 2 m T' | 129 huiusmodi] huius B'K'W' | cognitio] ergo sed in cognitio corr. W' | in] omT' | 132 XXIe] 11 B' | ore] opere sed n ore wrr. l' | 133 et] ore et add K' | 134 suavitate sua] inv. B' | 135 exercitati] exerciti sed in exercitati corr. W' | 136 qui audit] quandam sed in qui audit corr. W' | 137 meditari] incitati sed del ef meditari 7. zz. I' incitaretur sed exp. ef meditari 2. m.I' | quibusdam] quibus de(sed exp) W' | dentibus] et ita mittit in stomachum add. (homoeoceph., df. infra, ln. 139) sed exp. À | 138 XXII°] XXXIII? A sor. sed forte in XXI? mut. Y | servos] sermones sed in servos corr. W' suos add. K'P' | vocate] invocare P' | vocare invitatos] iz» T' | os] hoc W' | 139 primum] primo K'P' | et2] etiam B' | 140 illud] id B'I'T'W' | meditari] masticari K' | sensus] oz. K' | quasi] om. p)

125 Dicitur...126 legere] Cf. supra, art. 1, q. 1, p. 28,446.

| intus legere] Cf.

supra, art. 1, q. 1, p. 28,446, cf. etiam THOMAS DE AQ., Quaest. disp. de veritate, q. 1, art. 12 (ed. Leon., XXII/1, p. 35,24-26); ID. Summa theol., II-II, q. 8, art. 1, resp.

| | 132 Ex.. infantium] Mattb. XXI, 16. (ed. Leon, VIII, p. 66a). hom. Matth., in imperf. Opus OMUS), (Ps.-CHRYSOST ANON. molere] Omnis...137 38 (ed. D. ERASMUS, p. 668C-D; PG 56,843). | Omnis...155 mortem] ID., op. cit, hom. 41 (ed. D. ERASMUS, pp. 682D-683A; PG 56,860).

I 29"

334

ARTICLUS V

dentibus id tractantibus molere et videre quid est quod dicit, aut unde dici, aut

propier quam

rem

didt. Nam

masticaverimus |dentibus,

non

quemadmodum

sentimus

saporem

qualemcumque

chum,

eius, ita et verbum

mist quod

custodimus, nisi masticaverimus tractantes in nobis, mom possumus intelligere vetitatem verbi illus. Nam et manna in eremo figuram babens verbi ideo diatur

145

manna, quod interpretatur ‘quid est hoc?’, ut quotienscumque audiamus verbum,

admoneat nos ipsum nomen requirere: ‘quid est hoc quod audimus?. quemadmodum

non prodest cibus, nisi cum fuerit masticatus

Nam

et in stomachum

descenderit, sic non proficit ad salutem verbum, nisi cum fuerit intellectui et memoriae traditum. Qui autem sic manducat de spirituali convivio impletur spiritu, dilatatur sensibus,

Bad. 38% Bad. 38°C Deo”

K' 42" 129%

Scarp. 95^ pos

nutritur in veritate, pinguescit im fide, et sic ingrediens ad interiora

voluntatis Dei et manens in eis acquirit. sibi vitam aeternam. Qui autem ab hoc convivio verbi Dei longe factus fuerit evacuatur spiritu, angustatur sensibus, déficit a veritate, distillat a fide, et sic egrediens ab omnibus | voluntatibus Dei novissime cadit in mortem».| Sicut ergo ratio naturalis adiutorio | luminis naturalis, quasi fodiendo sub signis et intentionibus sensibilium quae | patent, potest [homo] in cognitionem venire eorum quae sub ipsis latent | propter naturalem colligantiam eorum ad signa quae patent, sic ratio naturalis adiutorio luminis fidei, quasi fodiendo sub credibilibus, potest venite in cognitionem veritatis |eorum.| Licet enim per se ad hoc non potest devenire ratio solo lumine naturali, quia non habet veritas latens naturalem ordinem ad illa signa quae patent, sub quibus credenda proponuntur, adiutorio tamen luminis superioris hoc bene potest. Unde ad intellectum veritatis huius «corruptam posse parere» potest pervenire

ABTK'P'TW 141 dentibus] et add K'P' | tractantibus] transmutabilibus sed exp. ef tractantibus Z #. W' | quid] quod K'P'(forze quid) | est] quod est add. sed exp.

A

150

| dicit!] dicunt aut quid dicunt I' dicunt W'

| dicit?] dicunt I'W'

| 142

dicit] dicunt I'W' | 143 masticaverimus] mastigaverimus T' | 144 custodimus] custodivimus l'K'P' | masticaverimus] manducaverimus I' | 145 veritatem] virtutem B' | manna] magna sed in manna corr. T' mannam I'K'PW' | 146 manna] magna sed in manna corr. T' | interpretatur] intelligitur sed exp. et interpretatur 2. 7. I' inter e -pretatur 2. m. W | 147 admoneat] scripsi cum Badio et Scarpario: admonet AB'TK'P'T'W' | 149 salutem] falsum T' | 150 convivio] cum modo sed exp. et convivio 7. m. I | 151 pinguescit] pinguessent sed in pinguescit corr. W' | 152 voluntatis] voluntas B' | et] oz. l' | ab] iter. sed exp. K' | 153 Dei] om. BTK'P'T'W' | 154 veritate] virtute B'I' | a] etW' | 155 Sicut] Sic PP | 157 homo] sec/usi: om. Bad. Scarp.; an scribendum hoc modo? | in...venire] venire in cognitionem K' | latent] lateat W' | 159 sub] propter e sub Z m. 34 manW' | 163 proponuntur] proponitur I'(sed in proponuntur corr)W' | 164 patere] patere P'T'W'

155

160

QUAESTIO 3 165

335

intellectus lumine rationis naturalis, sed ad intellectum illius «virginem

posse parere» non nisi lumine superiori Et ideo sicut philosophi studuerunt ad cognoscendum posteriora ex prioribus et ad intelligendum veritatem rerum naturalium solo lumine naturalis rationis adiuti, sic fideles debent studere ad cognoscendum posteriora credibilia 170

175

ex prioribus et ad haec et illa intelligenda adiuti illustratione Spiritus Sancti. Unde super illud Sapientiae IX? «Difficile aestimamus quae in ferra sunt et invenimus cum labore. Quae in caelis autem sunt quis investigabit? dicit Glossa: «Ne desperemus, praemissis subiungit consolationem Sancti Spiritum. Unde sequitur: «Spiritum autem tuum quis scel, nisi tu dederis sapientiam et miseris Spiritum Sanctum tuum de altissimis dy Et debet esse primum studium fidelis, ut cognoscat quid credendum,

180

deinde quomodo

intelligat credita, quoniam,|

ut dicitur

Isaiae VIL: «wisi credideritis, non intelligeti. Unde de sapientia legis divinae dicitur Ecclesiastici VII°: «In omni animo tuo accede ad illam, et in omni virtute tua conserva vias eius. Investiga illam, et manifestabitur tibi». Et debet esse ista investigatio non solum studio exercendo intellectum, sed etiam bonis operibus mundando affectum. Unde super verbum illud praecedens «Quibus autem cognita est», dicit Gloss a: «Qui eam recta fide et opere servant». |

ABTK'P'TW' 165 rationis] somnis sed som- exp. ef ratio- i. m. I! | 166 parere] patere P' | 168 veritatem] 0. K'P' | veritatem...naturalium] rerum naturalium veritatem A | naturalis rationis] inv. W' | 169 fideles] fidel- e es sup. in. W' | debent] dicitur P' | 170 et2] ad add. K'P' | intelligenda] credibilia add K'P' | adiuti] fideles add. W' | Spiritus] Sanctus add. sed exp. W' | 172 autem] oz. T | quis] qui sed in qui corr. T' | investigabit] investigabant sed in investigabit corr. T' secundum add. Y | 173 Sancti Spiritus] species sed in spriritus sancti mut. T' inn K'P' | 175 Sanctum] om. K' | 176 fidelis] fidele K' | 177 quomodo] quando W' | 180 virtute] veritate I'K'P'W'(sed exp. ef vel virtute 7. 7) | 181 non] nam W' | 182 mundando] mandando sed in mundando corr. W' | super] supra BTK'P'TW | verbum illud] zz K'P' | 183 Quibus autem] zz; W' | Glossa] sed W'

171 Difficile...172 investigabit] Sap. IX, 16.

| 173 Ne...174 Spiritus] G/ossa

interl in Sap, IX, 16 (ed. 1634, III, p. 1936a; deest in PL 113).

| 174

Spiritum...175 altissimis] Sap. IX, 17 | 178 nisi.. intelligetis] Is. VIT, 9. | 479 In...180 tibi] Ecclesiasticus VI, 27-28. | 183 Quibus...est] Ecclesiasticus VI, 23. |

Qui...184 servant] G/ossa interl in Eoclesiasticum, VI, 15 (ed. 1634, IIL, pp. 2019-20b; deest in PL 113).

W 22"

Bad. 381

336

ARTICLUS Vv

185

Ad primum in oppositum, quod «ila sunt homini altiora», dicendum quod illa quae excedunt lumen naturalis rationis altiora sunt I' 295

homini simpliciter,| ut homo est, et quae excedunt lumen fidei, illa sunt

altiora fideli, ut fidelis est. Unde qui metas nitebantur excedere, sive philosophiae sive doctrinae catholicae, illico in errores ceciderunt et

K' 42*

Bad. 384

haeretici facti sunt, vel de creatore vel de creatura ultra modum | disputantes, ut dictum est in praecedenti quaestione. Quod non oportet fieti circa eos qui pia fide quaerunt notitiam divinorum supernaturalium, et non praesumunt ad illa per propria naturalia pervenire, secundum quod dicit AUGUSTINUS V? De Trinitate cap? 1°: «Non impudenter in illa quae supra sunt divina et ineffabilia pietas fidelis ardescit, non quam suarum virium inflat arrogantia, sed quam gratia creatoris inflammaby. | Ad secundum, AUGUSTINUM IV? De

Scarp. 96*

195

«NoZfe cogifare», etc, dicendum, secundum doctrina christiana, distinguendo quod

est hora deliberationis ad loquendum et est hora opportunitatis, et pro hora opportunitatis, in qua non conceditur deliberatio,| intelligitur illud dictum evangelii. In hora autem deliberationis fortiter studendum est, ut homo faciat quod in se est, ut hora opportuna quantum poterit paratum se inveniat, secundum quod dicit AUGUSTINUS IV? De doctrina

ABTKP'TW 186 primum in] Z #. I' | homini] homine K'P' | altiora] altiori W' | 187 sunt] super sed exp. ef sunt 4 m W' | 189 fideli] fidei T'W' | est] esse sed in est corr. W' | nitebantur] videbantur 'K'W' | 190 in] et sed exp. et in sup. in. P' | 193 fieri] om A | 194 praesumunt] praesupponunt K'P' | illa] illam W' | per] om. 'K'P'W'(sup. in) | propria naturalia] propriam naturaliam(sic) W' | 195 Augustinus] zz. man. corr. À | V°| II^ T | 196 quae] qua I' | pietas] metus K' | ardescit] ardessit W' | non quam] numquam B'I'K'P'W' | 197 arrogantia] arroganeum W' | quam] quem K' | 198 dicendum] quod add. K'P' | 199 IV?] coni: ibi AB'TK'T'W' primo P' II? Bad. om. Scarp. | doctrina] hoc

sed exp. et doctrina i. m. W' | 200 et?...201 opportunitatis] oz. (bom) l' | 201 conceditur] concedatur P' | 202 dictum] est sup. Zi. W'

204 IV*] II» T

190

| 203 ut] et BTP'

|

186 illa...altiora] Cf. supra, p. 327,7-8. | 192 ut...quaestione] Cf. supra, art. 5, q. 2, P. 325,68-73. | 195 Non...197 inflammat] AUGUST., De Trin., V, c. 1, n. 1 (CC lat. 50, p. 206,25-28; PL 42,911). | 198 Nolite cogitare] Cf supra, p. 327,11. | 200 horal...202 evangelii] Cf AUGUST., De doctrina christiana, IV, c. 15-16, n. 32-33 (CC lat. 32, pp. 139,17-20 er 139,1-5; CSEL 80, pp. 141,15 - 19 et 25 - 28; PL 34,103).

200

QUAESTIO 3 205

210

337

christiana: «Discat omnia quae docenda sunt, qui et nosse vult et docere. Facultatem dicendi, ut decet virum ecclesiasticum, comparet. Ad boram vero | ipsius dictionis illud cogitet bonae menti convenire quod DOMINUS ait, Nolite | cogitare", etc. Quisquis | autem dicit non esse hominibus praecipiendum quemadmodum

Scarp. 96^

doceant, si Spiritus Sanctus docet, potest dicere non orandum nobis esse, quia

30%

dominus ait, ‘Scit pater vester quid vobis sit necessarium priusquam petatis». |

Bad. 38'*

QUAESTIO 4 UTRUM STUDENDUM

P' 29% A 29*

Scarp. 96a

SIT EI UT SCIAT OMNIA

CONTENTA IN SCIENTIIS PHILOSOPHICIS Circa quartum arguitur quod non est homini studendum scientiis philosophicis. Primo sic. Qui scientiis philosophicis studet in vanitate ambulat,

10

secundum quod dicit HIERONYMUS ad DAMASUM papam: «Viderur in vanitate sensus et obscuritate mentis ingredi qui diebus ac noctibus in dialectica arte torquetur, qui physicus perscrutator oculos trans caelum levat, et ultra profundum terrarum et abyssum in quoddam inane demergitur». Sed in vanitate | non est ambulandum. Ergo etc. Secundo sic. Studens in scientiis philosophicis corripiendus est, secundum quod dicit RABANUS De pressuris ecclesiasticis: «legimus de | beato Hieronymo, quod cum libros kgeret Ciceronis, ab angel ABTK'P'TW'

205 quae] quo W' | 206 Facultatem] Facultatemque B' | dicendi] scripsi cum "Augustino: discendi ABTK'P'T'W Bad. Scarp. | virum] im. T' unum P' | 207 quod] quem P' quoniam K' | Nolite] etc. add. sed exp. B' | 208 autem] oz. K | non] in T' | 209 dicere] docere I'W' habere sed in dicere corr. P' | orandum] in add T | 210 Sci] sit W' | sit] fit P' | necessarium] iustum sed exp. e necessarium 7, m. W' | 2 Utrum...3 philosophicis] Cf. supra, p. 316,9-10. | 4 homini] om. l'W'(i m) | 8 mentis ingredi] ingredi mentis sed signis inversionis additis transposuit B' | noctibus] i m. B' | 10 demergitur] dimergitur T deiungitur W' | 11 ambulandum] studendum B' | 12 in] om. I | 14 libros legeret] inv. K'

205 Discat...210 petatis] Ibid | 207 Nolite cogitare] Matth. X, 19. | 210 Scit. ..petatis] Matth. VI, 8. | 7 Videtur...10 demergitur] HIERONYMUS, Comm. in Epistolam ad Ephesios,YI(PL 26,536D-537A). | 14 Legimus...15 intenderet] GRATIANUS, Decretum, Y, dist. 37, c. 7 (ed. A. FRIEDBERG, I, p. 137193 DITS,

203A).

B' 16*

Scarp. 96^

338

correptus est, eo quod vir Christianus paganorum figmentis intenderet». Sed non est studendum ei pro quo quis corripiendus est. Ergo etc.

15

Tertio sic. In eo quod non valet ad salutem, sed mittit in errorem,

K' 43"

Bad. 38%

non est studendum, quia omne studium Christiani ad rectam doctrinam ducentem | ad beatitudinem debet ordinari. Scientiae. philosophicae sunt huiusmodi, ut dicit AMBROSIUS super epistolam Ad Colossenses. Ergo etc. Contra est illud quod dicit BEDA super Re gum, «Turbat acumen legentinm et deficere cogit qui eos a legendis saecularibus. hitters omnino. aestimat probibendos; alioquin. Moyses et Daniel sapientia et htteris Aegyptiorum. et Chaldaeorum non paterentur erudiri». |

20

29

Scarp. 97*

«SOLUTIO».

Bad. 38"

Ad hoc sciendum quod scientiarum quaedam est necessaria, quaedam utilis sive | fructuosa, quaedam vana et superstitiosa. Superstitiosa est omnis ars per pactiones daemonum et hominum instituta, quae, ut dicit AUGUSTINUS II? De doctina christiana, «est ad facienda vel colenda idola, vel creaturam sicut. Deum, vel consultationes a

daemonibus

faciendas

significationes

vel accipiendas, vel ad quorundam

denotandas,

guala

sunt

molmina

artium

eventuum magicarum,

haruspicum, et augurum. libri, ad quod genus pertinent omnes higaturae atque

ABTKP'TW 16 studendum...quo] studendum pro sed -dendum 7. #. ef -ium in ei corr. et pro quo Z ».l' | ei] eis sed zn ei corr. T (ef. notam immediate praecedentem) | quo] om. I''W' | 20 huiusmodi] huius B'TK'W' ergo etc. add. sed exp. B' | 22 quod] ut W' | 23alegendis] allegandis sed in a legendis corr. W' | 24 et Chaldaeorum] om. K'P' | 28 quaedam!] quidam sed in quaedam corr. W' | utilis] universalis sed exp. et utilis Z m. W' | quaedam?] quidam W' | superstitiosa] oz. l' | 31 creaturam] culturam P' | consultationes] concitationes K' | 32 faciendas vel] om. BT( z)K'P'T'W' | eventuum] enentum W' | 33 denotandas] enotandas sed in denotandas corr. T' | sunt] omnia add. B''K'P'T'W' | molimina] molina T' molinium W' | 34 haruspicum] auruspicum K' | augurum] augurorum P' augurium sed in augurum corr. K' | ligaturae] ligatur sed in ligaturae corr. W' 19 Scientiae...20 huiusmodi] Cf. AMBROSIASTER, Comm. in Epistolas Paulinas Ad Col, II, 8 (CSEL 81, p. 181,17-26). | 20 epistolam] Cf. Co II, 8. | 22 Turbat...25

erudiri]

BEDA,

121,2209-14; PL 79,589-590).

In I Samuhels

IV, II, c. 14

(CC lat. 119, p.

| 29 Superstitiosa...35 remedia] AUGUST., De

doctrina christiana, Il, c. 20, n. 30 (CC lat. 32, p. 54,1-9; CSEL 80, p. 55,11-19; PL

34,50).

30

339 35

remedio motborum superstitiosa, motus et gestus, et incessus superstitiosi, vel in se ipsis vel in volatibus avium et motibus animalium, | similiter annotatio constellationum geniturae, necnon et ea quae fiunt per pythones responsa. Haec et his similia milia inanissimarum

40

observationum

genera,

1:29

quibus, ut dicit AUGUSTINUS,

«occulto Dei iudicio pro meritis | voluntatum suarum traduntur bomines illudendi, atque ab angelis praevaricatoribus decipiendi, penitus sunt repudianda et fugienda

W 22%

Christiano, quia in eis omnino societas daemonum est formidanda, qui nibil nisi

45

nos illaqueare conantum.| Idcirco enim ministerio daemonum huiusmodi «superstitionibus et divinationum generibus multa futura dicuntur, nec aliter quam acidunt dicuntur, ut curiosiores homines fiant, et magis ilaqueentur daemonum operatione» Qui, ut dicit CHRYSOSTOMUS super illud | Matthaei

IV? «Non in solo pane». «si utile aliquid iubeant, nec sic quidem eos

debemus audire, nec diabolo credamus umquam, etiamsi magna quaedam necessitas

urge» 50

Tali

ergo

scientiae,

ut

ait AUGUSTINUS,

nullo

modo

est

studendum. Per quam tamen studiosus transiens, «quisquis bonus et verus

ABTKPTW 35 remedia] remedium sed in remedia corr. K' | et2] om. I'W' | 36 et] vel in K'P' | 37 constellationum] constellationem sed in constellationum corr W' | geniturae] genitur sed in geniturae cor. W' | 38 fiunt] sunt I' | pythones] phitones AB'T' perficiones I'(sed -ficiones del. ef phytones 7. m.)W" fitones K'P' | his similia] iz» P' | milia] et add. sed exp. T. | 39 inanissimarum] inamissimarum P' | 40 occulto Dei] om. K'P' | homines] homine T' | 41 praevaricatoribus] praevaricantibus K'P' | sunt] 4 m I | 42 daemonum] daemonorum I'W' daemoniorum B'K'P' | 43 illaqueare] illi quaerere sed exp. e£ illaqueare i. #. W' illaquaere K' | ministerio] conf. add. sed del. K' | daemonum] daemono sed in daemonum corr. W' | daemonum huiusmodi] huius daemonum | 44 | huiusmodi] huius I'I'W'(. notam immediate praecedentem) K' superstitionibus] sensationibus K' | multa] genera add. sed exp. T' | 45 illaqueentur] illaqueantur AB'I'P'T'W'(an rede ?) | 47 in] om K'P' | iubeant] iubant sed in iubeant corr. W' | sic] sil'W' | eos debemus] ;z» K'P' | 49 Tali] in alio sed in Tali corr. W' | 50 transiens] transciens W' | verus] et add. W' 40 occulto...41 decipiendi] ID., op. at., I, c. 23, n. 35 (CC lat. 32, pp. 57,1 - 58,4;

CSEL 80, p. 59,3-6; PL 34,52).

| 41 penitus...43 conantur] Ibid., n. 56 (CC lat.

32, pp. 58,26 ef 59,36-39; CSEL 80, pp. 59,28 er 60,11-13; PL 34,53). | 44

superstitionibus...46 operatione] Ibid. (CC lat. 32, p. 58,6-12; CSEL 80, p. 599-14; PL 34,52). | 46 Qui...49 urget] I. CHRYSOSTOMUS, Opus perf. in

Matth, hom.

13, c. 2-3 (ed. D. ERASMUS,

83A-B; PG 57, 210-211).

| 47

Non...pane] Matth. IV, 4. | 50 quisquis...51 veritatem] AUGUST., De doctrina christiana, 1I, c. 18, n. 28 (CC lat. 32, p. 53,10-12; CSEL 80, p. 54,23-24, PL 34,49)

Bad. 38'M

p29"

340

7308

A 29”

Christianus domini sui esse intelligat, ubicumque invenerit veritatem», nec debet | philosophica, nec daemonica reputati. Utilis autem scientia est scientia | vere philosophica, quia ad perfectionem humanae naturae inventa est. Et isti, ut dicit AUGUSTINUS,

K' 43%

studere non | licet ad delectationem, aut ut in eis spes adipiscendi bonam vitam ponatut, aut deceptionem, aut rixandi libidinem. «Omnino enim cavenda est libido rixandi et puerilis ostentatio decipiendi». Ob hoc enim sermonem sophisticum et captiosarum argumentationum genera detestatur Sacra Scriptura, cum dicit: «Qu sophistice loquitur odibihs est». Studere tamen ei licet in quantum utilis est et proficua est, secundum quod de omni tali scientia alia a Sacra Scriptura dat AUGUSTINUS regulam generalem versus finem Il De doctrina christiana,

55

60

dicens: «Videtur mibi studiosis et ingeniosis adolescentibus et timentibus Deum,

beatam vitam quaerentibus salubriter praecipi, ut nullus. doctrinas quae praeter ecclesiam Christi exercentur, tamquam ad beatam vitam capessendam sequi audeat, sed eas sobrie diligenterque diiudicent; si quas vero invenerit vanas Scarp. 97b

et ignotas,

maxime si babent cum daemonibus societatem, repudient | penitus et studium detestentur. Illa vero instituta quae ad societatem conviventium valent, non neghgat,

ABTK'P'T'W' 51 Christianus] Christianis sed in Christianus corr. W' | domini sui] deum I'W' | esse] eum W' | ubicumque invenerit] oz. B' | invenerit] inveneritur sed in invenerit corr. T' | 52 nec] om. K'P'(sup. An.) | 53 vere] i m W' | ad]zzW | 54 naturae] vitae K'P' | est] om. IK'P'W'(@. z) | 55 ut] oz. l'K'P' | in] sp. lin. W | adipiscendi] adipiscendum W' | 56 rixandi] exiandi W' | 57 rixandi] rixando sed in rixandi corr. À | enim?] sermo non sophistico add. sed del K' | 58 sophisticum] philosophicum T' | 59 cum] quando K'P' | 60 ei] om. A | quantum] homini add. B'T'T'W' | est!] om. K'P' | proficua] proficia sed -cia eras. et -cua i. z.l | est2] om. B'W' | 63 studiosis] studiosus W' | ingeniosis] ingenuosis sed in ingeniosis corr. À | et2] om W' | 64 beatam] beatamque B' | quaerentibus...65 vitam] om. (hom.) sed i. m. l' | praecipi] participi sed in praecipi corr. W' | doctrinas] oz. B' | quae] quam l'K'P'T'W | 65 exercentur] quam add. K'P' | beatam] lumen I' | 66 sobrie] solibrie sed in sobrie corr. W' | diligenterque] diligentesque sed in diligenterque corr. A diligenter quia W' | invenerit] invenit I'W' | 67 si habent] in fextu e£i.m. A | daemonibus] conf: (duudiem(?)) add. sed exp. T' | et] in W | 68 detestentur] ser. sed forte -n- exp. À | negligat] negligeat I' 56 Omnino...57 decipiendi] ID., op. a., c. 31, n. 48 (CC lat. 32, p. 65,6-7; CSEL 80, p. 67,14-15; PL 34,58). | 59 Qui...est] Ecclesiasticus XXXVII, 23. | 63 Videtur...68 negligat] AUGUST., De doctrina christiana, II, c. 39, n. 58 (CC lat. 32, p. 72,1-14; CSEL 80, pp. 73,21 - 74,6; PL 34,62).

65

341

sed nec liberales scientias visui veritatis aptiores et praecepta moralia utilissima de 70

ipso uno Deo colendo, quae inveniuntur apud ibsio»; et De

civitate

D ei

VIII®: «Quamvis bomo Christianus. ecclesiastias litteris eruditus cavet eos qui secundum elementa buius mundi philosophantur, non secundum Deum, a quo factus

est mundus. Admonetur enim praecepto apostolico, quod audit:| ‘Cavete ne quis vos seducat

Z5

secundum

philosophiam

et inanem

seductionem,

Bad. 38YN

secundum |elementa

huius mundi”. Deinde ne omnes tales esse arbitrentur, audit ab eodem apostolo dici

de quibusdam. Quia quod notum est Dei, manifestum est illis. Deus enim illis revelavib; et

De moribus

ecclesiae:

«Nomen ipsum philosophiae,

si consideretur, rem magnam totamque animo appetendam significat, siquidem philosophia est amor studiumque sapientiae. Cautissime APOSTOLUS, ne ab amore 80

sapientiae deterrere videretur, subiecit secundum elementa buius mundi. Sunt enim qui desertis virtutibus et nescientes quid sit Deus, et quanta maiestas naturae semper

eodem modo manentis, magnum se aliquid agere putant, si universam istam corporis molem, quam mundum 85

| nuncupamus curiosissime intentissimeque perquirant. |

Unde tanta superbia etiam gignitur, ut in ipso caelo, de quo saepe disputant, sibimet habitare videantur». Idem D e ordine libro I? in fine: «Divinae scripturae non omnino philosophias, sed philosophos buius mundi evitandos, atque irridendos

ABTKPTW

69 praecepta moralia] inv. BI'K'P'T'W' | 70 colendo] colenda BT colendi K'P' | 71 VIII] IV» TT'W' | Quamvis] ser. sed del Tom. 'K'P'W'G. m.) | litteris]

libris P' | qui] quod A | 72 secundum?] modum add. W'

| 73 est] om. l' |

Admonetur] Admonentur W' | Cavete] Caute A(sed in Cavete wrr)B' Cante I'I'W' Cavere K'P' | vos] nos I'K'P' | 75 arbitrentur] arbitretur B' | audit] audet l'an W' audi K' | 77 Nomen] acceptum add. sed del. K' | 78 totamque] totam T' totoque B'K'P' | animo] omnino W' | appetendam] appetendum W' | significat] signat W' | 79 philosophia] philosophi sed in philosophia corr. W' | sapientiae] sapientissimae W' | 80 deterrere] determinare W' deserere K'P' | 81 desertis] disertis T' | sit] sint K'P' | naturae] nec K'P' | semper...82 modo] eodem modo semper W' | 82 manentis] zr. sed in manentes mut. T | | 83 molem] molam K'(sed del et molam Z )P' manentes l'K'P'W' nuncupamus] cupamus e/ nun- À #. inf. T | intentissimeque] intentissime quod sed quod exp. et -que i. m. inf. Y | 84 superbia etiam] imu KTP' | EEE 86 philosophias] philosophos B' | mundi] modi sed exp. e mundi 7. zz. W' 69 sed...70 ipsos] ID., op. ait., c. 40, n. 60 (CC lat. 32, p. 74,15-17; CSEL 80, p. 75,23-26; PL 34,63). | 71 Quamvis...77 revelavit] ID., De civ. Dei, VIII, c. 10 | 77 (CC lat. 47, p. 226,1-14; CSEL 40.1-2,- p. 369,11-24; PL-41,2234.. 43,8-18; p. 90, (CSEL 38 n. 21, c. I, eccl., moribus De Nomen. ..85 videantur] ID., PL 32,1327). | 85 Divinae...88 sapientiam] ID., De ordine, I, c. 11 (CE lat: 29, p. 105,42-106,49; CSEL 65, pp. 143,27 - 144,5).

K' 43^ I 29%

342

pup

esse praecibiunt. Nam quisquis omnem philosophiam fugiendam putat, nibil nos vult | akud quam non amare sapientiam», item, in eodem libro II°: «Ego si quid meos

B' 16%

eat W' 23"

monere possum,

quantum

mihi apparet,

quantumque

sentio, censeo

illos

disciplinis omnibus erudiendo». Hinc dicit HIERONYMUS de tribus pueris in Daniele: «Qui de mensa et vino regis noluerunt comedere ne polluantur, utique si sapientiam atque doctrinam Babyloniorum scirent. esse peccatum, non acquiescerent discere quod non cebat». Unde super ilud Exodi III? «Postulet mulier a vicina sua et | bospita» Glossa: «Poetae et philosophi quodammodo sunt nobis vianm, quia in multis conveniunt. «Vasa argentea et aurea», Glossa: «Argentum et aurum ab Aegyptiis petimus, unde tabernaculum Deo fabricemus, cum poetas et philosophos legimus, ut divinam scripturam sapientius et facundius legamus».| «Ac veste», Glossa: «Morum atque bonorum operum». «Ponetisque,| Glossa: «Erudiendo». «Super filios vestros,

ABTK'P'T'W' 87 quisquis] quisque ABTK'P'T'W | omnem] oz. W' | fugiendam] fugienda W' | putat] putantur P' | 88 aliud] alius l' | item] idem K'P' | 89 monere] seribsi cum Badio et Scarpario: movere AB'TK'P"T'W' | possum] possit l'K'P'W | quantumque] quamquam W' quantumcumque B'I' | censeo] senseo W' | 90 disciplinis] disiunctionis se exp. et disciplinis i m. W' | 91 polluantur] polluerentur K' | 93 discere] dicere W' | Unde] Beda l'K'P'W'(sed exp. et Unde zm.) | 94 Postulet...hospita] subd AB'I'P'T'W' | vicina] viserno sed in vicina corr. T' | sua] om. P' | hospita] hospite(sed in hospita corr.) suo(sed exp.) T' | 95 quodammodo] quidemmodoW' | Vasa...96 aurea] sub AB'P'T'W' | 97 Deo] Dei I'K'W' | et] facundius add. sed exp. I' | ut] sup in W' | ut...legamus] oz. (hom.) sed m. Y | scripturam] sapientiam B' | 98 facundius] fecundius K' | Ac vestes] sabi AB'I'T" atque(sb/) vestes(s4b/) K'P' | atque] ac BT’ | 99 operum] sup. in. T | Ponetisque] iter. in f. 23ra W' subl. ABTK'P'T | Glossa] secundum W' | Super...vestros] 5444 AB'I'P'T' | vestros] nostros T' enim W' 88 Ego...90 erudiendos] ID., op. cit, II, c. 5 (CC lat. 29, p. 115,34-36; CSEL 63,

p. 157,8-10). | 91 Qui...vino] Der. I, 8. | Qui...93 licebat] HIERONYMUS, Comm. in Dan, I, 1 (CC lat. 75A, p. 780,82-85; PL 25, 497A). | 94 Postulet...hospita] Exod. III, 22. | Poetae...95 vicini] Glossa inter. in Exod, III, 22 (ed. 1534, I, pp. 507-508d). | 95 Vasa...96 aurea] Exod. III, 22. | 96 Argentum...98 legamus] G/ossa interl. in Exod., III, 22 (ed. 1534, I, p. 508d). | 98 Ac vestes] Exod. III, 22. | Morum...99 operum] G/ossa interl. in Exod., III, 22 (ed. 1534, I, pp. 507-508a). | 99 Ponetisque] Exod. III, 22 | Erudiendo] Glossa interl. in Exod., YII, 22 (ed. 1534, I, p. 508b).

22:

| Super...vestros] Exod. III,

90

95

343 100

Glossa: «Mazore»; «et filam, Glossa: «minore». «Et spokabitis Aegyptum», Glo ssa: «Auferendo quae tabernaculo domini sunt utiha». Scientia autem necessaria est Sacra Scriptura, cui principaliter studendum est, et omni alteri propter ipsam, ut infra dicetur. |

Bad. 38*°

«AD ARGUMENTA? 105

110

Ad primum in oppositum, quod «scientiis philosophicis studere est in vanitate | ambulare», dicendum quod verum est| studentibus in ilis | propter se et ad immorandum et delectandum aut ad libidinem aliquam. Retorquendo tamen illas ad meliorem usum, Sacrae scilicet Scripturae, ut infra dicetur, non est ita. Unde HIERONYMUS super epistolam Ad

"Titum:

A293 Scarp. 98°

«Geometria, arithmetica, et musica habent in sua

scientia veritatem, sed illa non est scientia pietatim. Potest tamen proficere ad vitam, dum fuerit in meliores usus assumpta. | Ad secundum, quod propter studium aliarum scientiarum est homo corripiendus, dicendum quod | verum est, dum homo nimis eis 115

Bad. 39?

vult immorari et delectati propter quod erat correptus Hieronymus. Non autem est corripiendus qui studet in illis, ut vera inventa in illis ad meliorem usum convertat et propter alias causas, quae infra dicentur. Et

ABTK'P'TW

| filas] sabi K' | 100 Glossal] secundum W' | et filias] #54 ATP'T' Glossa2] secundum I'W' | minores] s. B' | Et...101 Aegyptum] sub. AIK'P'T' | 101 Glossa] secundum l'W | sunt] necessaria et add. K'P' | utilia] ulla sed del. et utilia 4 m. l' | 103 est] sup. dn. W' | ipsam]istam KP) 105 philosophicis] philosophicus sed in philosophicis corr. T | 106 in2] oz. Y | 107 immorandum] morandum W' | 108 aliquam] aliquem W' | Retorquendo] Retorquendum sed in Retorquendo cor. W' | meliorem usum] zm. Bo usum] oz. A | Sacrae scilicet] zz B' | 110 Titum] Titam B' | et] om. K' | musica] unica sed del. et muscia i m. T | 111 proficere] perficere T'W' | 113

est homo] iz» K'P' | 114 eis] oz. W' | eis vult] #2 K'P' | 116 ut.. illis2] om. (hom.) VW (sed ut sup. lin. et vera inventa in illis

77) | inventa] intenta À

100 Maiores] G/ossa interl. in Exod., III, 22 (ed. 1534, I, p. 508c). | et filias] Exod. III, 22. | minores] Glossa interl. in Exod., TI, 22 (ed. 1534, I, p. 508c). |

Et...101 Aegyptum] Exod. III, 22 | 101 Auferendo...utilia] Glossa interl. in Exod., III, 22 (ed. 1534, I, p. 508c). | 103 ut...dicetur] Cf infra, art. 7, 4. 8 (Bad,ff.581G-59VL) et art. 7, q. 13 (Bad,f.62rR-uX). | 105 scientiis...106 ambulare] Cf supra, p. 337,6. | 110 Geometria...111 pietatis] HIERONYMUS, | 115 propter...114 Commentarius in Epistolam Ad Titum (PL 26, 595A-B). ] corripiendus Cf. supra, p. 337,12.

Bad. 397

K' 43%

344

Bad. 3979

ideo dicit AUGUSTINUS II? De doctrina tenendum est ne quid nimis attemptetur». |

christiana: «In omnibus

Ad tertium, quod «scientiae philosophicae ducunt in errorem, et

120

non valent ad salutem», dicendum quod scientiae aut scripta quae non valent ad salutem, sed ducunt in errorem, quia haeresim contra sacram

Scarp. 98^

doctrinam continent, sicut continent plurima scripta philosophorum, aut auctor eorum per ecclesiam reprobatus est et damnatus, aut non. Si sic, «non debent admitt,| neque studendum est in illis, g4azs aliqua utiha

125

contineant, ut 16% «Canones, «Glossa», Extravaganti, de hereticis, «Fraternitatis», et maxime cum damnatus est auctor ante B'24"

mortem. Si enim damnatus fuerit post | mortem, scripta observantur raiione bonae scientiae quam continent, licet aliqua habent erronea, uf sería ORIGENIS, ut XVI’ quaestione 7°, et maxime cum postmodum fuerint approbata in bene dictis, sicut erant scripta ORIGENIS, secundum quod haec

notantur

a Glossa,

Extravaganti,

de

hereticis,

«Fraternitatis». Si ergo error nec ante mortem auctoris nec post mortem fuit damnatus, sicut errores philosophiae plurimi per sententiam

ABTKP'TW 118 Augustinus] in add. W' | 119 tenendum] tenentur K'P' | est] oz. l' | attemptetur] oz. BT(: m.)K'P'T'W' | 121 dicendum...122 salutem] #er sed exp. W' | 122 haeresim] haeresem sed in haeresim corr. A | sacram] scripturam vel(sup. kin.) add. I | 123 continent2] oz. l' | aut] sic I'(sed del et aut sup. Lin. W' doc- add. sed exp. P' | 124 ecclesiam] essentiam sed exp. ef ecclesiam i. m. T' | reprobatus] reprobaturus A | 125 neque] sed sed exp. ef neque sup. lin. man. corr. A nec K' | studendum] studium sed in studendum corr. l' | utilia] ultima sed del. et utilia z. m. I’ | 126 Canones] Can- sed exp. et Canones À m. W' | de...127 Fraternitatis] Cf infra, lin. 132: de sententia(scientia W') excommunicationis(ex T' extra W^), canones AB'TK'P'T'W' | 127 maxime cum] maximum sed in maxime cum corr, W' | 128 fuerit] fiunt l' | 131 approbata] approbanta sed zz approbata corr. I' | approbata...dictis] in bene dictis approbata K'P' | 132a Glossa] seripsi cum Scarpario: om. AB'TK'P'T'W' | hereticis] seripsi cum Scarpario: sententia excommunicationis AB'I'K'P'T'W' | 133 mortem?] om. K'P' | 134 fuit] fuerit IK'P'T' | damnatus] sit add. sed exp. W' 118 In...119 attemptetur] AUGUST., De doctrina christiana, II, c. 39 (CC lat. 32, p.

72,19-21; CSEL 80, p. 73, p. 74,11-12; PL 34,62). | 120 scientiae...121 salutem] Cf supra, p. 338,17-20. | 125 non...admitti] GREGOR. IX, Devretales una cum glossis, V, tit. 7, c. 4 (ed. Romae 1582, 1670h). | quamvis...utilia] GRATIANUS, Decretum I, dist. 16, c. 1 (ed. A. FRIEDBERG, I, 41; PL 187, 81a).

|

128 damnatus...151 Origenis] Cf GREGOR. IX, Decretales una cum glossis, V, tit. 7, c. 4 (ed. Romae 1582, 1670h). | 130 XVT* ... 7?) Cf GRATIANUS, Decretum I, causa 16, q. 7, c. 9 (ed. A. FRIEDBERG, I, 802-803; PL 187, 1045-1047).

130

345 135

Ecclesiae numquam erant damnati, sententiae bonae | talium tenendae sunt, et in scriptis eorum studere licet, nec vitandae | sunt propter vitium personarum, etiamsi aliqua falsa contineant, sed propter illa falsa sunt cavendae, secundum quod dicit AUGUSTINUS cap.' III quaestione 22, «Dominus

140

determinavib», APOSTOLUS

I' 30" P' 30"

dixit, «Cretenses malae bestiae,

pigri corde»: «Si ergo "Apostolus nescio cuius. alienigenae Testimonium, quia verum comperit, etiam si ipse attestatus est, cur nos apud quemcumque invenerimus quod

Christi est, et verum est, etiamsi ille apud quem invenitur perversus et fallax est, non discernimus propter

vitium quod babet homo, veritatem, quam non suam,

sed

Christi, babet»|

Bad. 39% Scarp. 98a

QUAESTIO 5 UTRUM STUDENDUM SIT HOMINI UT SCIAT SINGULA EODEM MODO

Circa quintum arguitur quod eodem modo studendum est homini ad investigandum scientiam de unoquoque. Primo sic. Illo modo studendum est homini investigare scientiam de unoquoque | quo nata est sciri, quoniam, ut dicit AUGUSTINUS II? De 10

doctrina

christiana,

«scientiae verae non sunt ab bominibus

institutae, sed animadversae, et in rerum ratione et natura compertam. Sed unus est modus et idem quo unumquodque natum est sciri, scilicet ex ABTK'P'TW

135 erant] erunt sed in erant corr. K'

| talium] damn- add. sed del. A da add. sed

exp. B' | 137 etiamsi] etsi PTW' | 138III] IF BTK'TW' E P* | 139 25] 1*

B'TP' | Cretenses] Crecentes P'W' Jar. K' | 140 quia] quod W' | 141 etiam] | si] om. BTK'P'T'W' | attestatus] testatus K'P' | 143 discernimus] om. discedimus sed in discernimus corr. ' | habet homo] zz; BTK'P'T'W' | suam] habet add. sed exp. B' | 2 Utrum...3 modo] Cf supra, p. 216, 10-11. | 5 ad] om. B'W'(sup. lin) | investigandum] investigare B' | unoquoque] quo nata est sciri | 7 add. sed del. et exp. B' | 6 investigare] ad investigandum TK'P'W' 48 non]u. dn T | II] om. gin unoquoque] quocumque I'K'P'W' hominibus] inventae add. sed del. K' | 9 compertae] comparatae l'K'P'W' | 10 quo] À m. T

139 Dominus...140

corde] I Ad Titum, 1, 12.

|

Dominus...144

habet]

L AUGUST., Contra litteras. Petiliani, II, c. 30, n. 69 (CSEL:52,'p. 59,9-14P 954n..55 c. Il, christiana, 43,282). | 8 scientiae...9 compertae] ID., De doctrina

(CC lat. 32, p. 69,1-4; CSEL 80, p. 70, 24-27; PL 34, 60).

Scarp. 98°

346 K' 449 Scarp. 99* 127308

Bad. 395

ARTICLUS V

suis causis, secundum quod dicitur | II’ Metaphysicae: «Nos non scimus veritatem | absque eo quod scimus | causam eins». Ergo etc. Secundo sic. Quod inest homini a natura idem est et eodem modo se habet respectu cuiuslibet obiecti, ut patet in visu respectu colorum. Sed modus sciendi ad investipandum scientiam nobis est innatus secundum PHILOSOPHUM I? Physicorum: «Innata est nobis via a certioribus nobis et notioribus». Ergo etc. Contra est quoniam, si eodem modo studendum est ad investigandum scientiam in unoquoque, ergo aequali perscrutatione. Hoc | autem reprehendit — PHILOSOPHUS, cum dicit IT Metaphysicae: «Non oportet quaerere in qualibet scientia perscrutationem sicut in mathematics». Ergo etc. |

15

20

«SOLUTIO»

A 30"

Dicendum ad hoc quod ponere quod eodem modo studendum est ad investigandum scientiam de unoquoque est summum impedimentum investigandi | scientiam in pluribus scibilibus, ad quod habent reduci omnia

impedimenta

sciendi

quae

determinat

PHILOSOPHUS

II?

Metaphysicae. Si enim idem esset modus investigandi omnem scientiam, cum modus investigandi idem est cum modo sciendi, quia ex

ABTKP'T'W'

11 causis] creatis K' | II] I°T' | Nos] om K'P' | 12 eo] eam sed in eo corr. W' | eius] est W | 13 inest] in eas(?) sed in inest corr. W' | 14 in] inde sed in in corr. l' | 15 sciendi] studendi B'T' | 16 1°] sup. Zn. l' (of notam immediate sequentem) | 1° Physicorum Z m. W' | via] ut add. sed exp. W' | 18 est!] om. K'P' | studendum...ad] z. I'W' | 19 ergo] om W' | aequali] eadem A | 21 qualibet] in add. sed exp. W' | 22 ergo etc] om B'(4 z)IW( m) | 24 eodem. ..est] est sed exp. et modo destituendum(s) est aliquis i m. W' | 26 ad] hoc add. W' | 28 modus] motus l' | omnem] om. K'P'

11 Nos...12 eius] ARIST., Metaph., II, c. 1 (ed. G. DARMS, p. 57, 1-2; 993b 23). | 16 Innata...17 notioribus] ID., Phys, I, c. 1 (Transl. Vetus, ed. F. BOSSIER - .

BRAMS, p. 7,8-9; 184a 16-18); of etiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 2, p140, 3). | 21 Non...22 mathematicis] ID., Mezaph., II, c. 3 (ed. G. DARMS, p. 79, 1-2; 995a 13-14) e? ID., Eth. Nic, I, c. 3 (Transl. Grosseteste, ed. R.A. GAUTHIER, p. 142, 28 - 30; in THOMAE DE AQ. Sent. libri Eth., X, ed. Leonina

XLVII, p. 10,11-14; 94b 12-14). | 24 ponere...26 scibilibus] Cf. supra, art. 2, q. 5, pp. 227,92 -228,100. | 26 ad...27 determinat] Cf ARIST., Metaph., IL, c. 3 (ed. G. DARMS, p. 75,1-7; Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM,

994b 32 - 995a 5).

p. 39,17-23;

25

QUAESTIO 5 30

347

eisdem habet res sciri et scientia eius investigari, idem esset modus

sciendi omnia quae sciuntur, et ulterius, cum ex modo sciendi habetur scientiae

35

40

certitudo,

eadem

et aequalis

esset

scientiae

certitudo

in

omnibus quae sciuntur. Unde cum impossibile sit quod sit eadem et aequalis certitudo sciendi omnia, ut dictum est supra, impossibile est omnino quod sit idem modus sciendi, sive idem modus scientiam investigandi in omnibus sive idem modus | studendi, ut scientia investigetur in omnibus, et hoc neque in notitia principiorum quando eam opus est declarare, neque in notitia conclusionum. Ignorantia igitur modi sciendi summum est impedimentum investigandae veritatis circa unumquodque scibile, et e converso cognitio modi sciendi summum est promotivum. Propter quod dicit AUGUSTINUS De utilitate credendi:

«Non putabam latere veritatem, nisi quod in ea quaerendi modus

latereb».| Ad cognoscendum igitur modos sciendi in scientiis, advertendum

45

50

W 23%

Bad. 39T

est quod habet diversificari modus sciendi, sicut studendi ad investigandum scientiam, ex tribus: ex materia, ex proprietate scientiae,

et ex dispositione scientis De primo dicit BOETHIUS I? De Trinitate: «Unumquodque ut intelligi atque capi potest | inspiciamus. Nam optime videtur illud dictum: "eruditi est hominis unumquodque ut ipsum est, ita de eo fidem capere temptare. Nam cum tres sint speculativae scientiae partes,|

Bad. 39YT

Pp! 30"

naturalis est in motu et inabstracta, mathematica vero sine motu inabstracta,|

B' 16^

theologia vero

K' 44%

sine motu et abstracta —

et loquitur BOETHIUS

de

ABTK'P'T'W'

30 eius] cuius W' | 31 omnia] quod sed exp. et omnia i. m. W' | 32 scientiae?] iter. AT (sed del) | 33 cum] tamen P' | sit!] est BTK'P'T'W' | sit eadem] zzz

A

| idem?] ibidem W'

| 35 sive...36 studendi] om B'

| 36 ut...37

investigetur] scientia ut investigatur 4 m. W' | 37 neque in] oz. W' | 38 notitia] notitiam B'I'T'W' | 39 investigandae] investigatione W' | 40 cognitio] iter. W' | modi] motium(?) sed exp. et modi i. m. W' | 41 utilitate credendi] zzz K'P' | 42 putabam] putabatur W' | ea] modus add. I'W' | 43 lateret] laterent sed in lateret corr. T' | 45 sicut] sive B' | 46 materia] modo W' et add. T' | 47 et] om. BTK'P' | ex] om. T'W' | 48 atque] aut A | 49 videtur] videndum(?) in B' videndum est K'P' | ipsum] dictum I'W'(sed exp. et ipsum Z m.) | 50 fidem] fide P' | speculativae scientiae] inn K' | scientiae] i =. T' | 51

motu2] et add. K' | 52 et2] om. W' 34 ut...supra] Cf supra art. 2, q. 3, p. 213,18-20. AUGUST.

De

utilitate oredendi,

Unumquodque...54

oportet]

c.

8

(CSEL

BOETHIUS,

25.1,

De sancta

MORESCHINI, pp. 168,64 - 169,80; PL 64, 1250A-B).

| 42 Non...45 lateret] p.

25,45)

Trinitate,

|

48

c. 2 (ed. C.

348

I'30*

Scarp. 99^

ARTICLUS V

abstractione teali —, in naturalibus ergo rationabiliter, in mathematicis disciblinabiliter,| in divinis vero intellectualiter versari. oportet». De duobus

etiam primis dicit PHILOSOPHUS simul in principio Ethicorum: «Non oportet certitudinem in omnibus similiter exquirere, sed in singulis secundum subiectam naturam, et in tantum in quantum proprium est doctrinae. De tertio dicitur in principio Physicorum: «Innata est nobis via ex prioribus et notzoribus nobis». Primo igitur studendum ad investigandum scientiam circa unamquamque rem secundum naturam subiecti et materiae, secundum quod dicitur in I? Ethicorum: «In unoquoque dicetur sufficienter, si secundum subiectam materiam manifestetur. Disciplinati enim est in tantum

55

60

certitudinem inquirere secundum unumquodque genus in quantum rei natura recipit.

1312

Proximum enim et simile inconveniens videtur mathematicum persuadendo scientiam suam investigate et rhetorem demonstrando».| Et hoc intelligendum quando est possibile investiganti secundum materiae exigentiam procedere, sicut contingit in moralibus et mathematicis. In moralibus enim, ut dicitur I

Ethicorum, «oportet grosse et

figuraliter veritatem manifestare», et hoc propter incertitudinem materiae et ABTKP'TW' 53 reali] om. I'W'(Z m) | mathematicis] rationabiliter add. sed exp. T' | 54 disciplinabiliter] disciplinaliter B'I'K'P'T'(sed in disciplinabiliter ærr)W' | intellectualiter] intellectuari add. sed exp. W' | 55 etiam] autem K'P' | 57 subiectam naturam] substantivam sed in subiectam naturam corr. W' | naturam] materiam K' | quantum] est add. sed exp. A | proprium] propriem sed in proprium corr. W' | proprium est] zz! K' | 58 tertio] iter. sed exp. W' | dicitur] dicit BTK'P'T'W' | 60 Primo] Hieronymo sed exp. et Primo z. m. T' | studendum] est add. K' | circa] contra W' | 62 dicetur] dicitur W' | si] sp. lin. Y | 64 rei natura] zz; K'P' | 65 Proximum] est add T' | 67 intelligendum] intelligendo I'K'P'W'(red in intelligendum mut. W') | est] aut sed exp. et est i. m. W' | est possibile] zzz I'K'P' | possibile] est add. W'(f. notam immediate praecedentem) | 68 moralibus...69 In] om. (hom.) sed i m.Y | 70 incertitudinem] certitudinem l'K'P' 56 Non...57 naturam] ARIST., Eih. Nic, I, c. 3 (Transl. Grosseteste, ed. R.A. GAUTHIER, p. 142, 28-30; in THOMAE DE AQ. Sent. hbri Eth., ed. Leonina XLVII, p. 10,11-14; 1094b 13-27). | 58 Innata...59 nobis] ARIST., Phys, I, c. 1

(Transl. Vetus, ed. F. BOSSIER - J. BRAMS, p. 7,8-9; 18a 16-17); cf. etiam ANON., "Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 2, p. 140, 3). | 62 In...66 demonstrando] ID., Eth. Nic, I, c. 3 (Transl. Grosseteste, ed. R.A. GAUTHIER, pp. 142,28 - 143,11; in THOMAE DE AQ. Sent. libri Eth, ed. Leonina XLVII, p. 10,11-27; 1094b

13-27.

|

69 In...70

manifestare]

Ibid. (Transl. Grosseteste,

ed. R.A.

GAUTHIER, p. 143, 4-5; in THOMAE DE AQ. Sent. libri Eth., ed. Leonina XLVII,

p. 10,20; 1094b 20).

65

70

QUAESTIO 5

349

variationem particularium, circa quae sunt moralia. In talibus enim, ut dicitur in principio Topicorum, «habemus sufficienter methodum, quoniam similiter babemus ut in rhetorica et medicina, et in buiusmodi scientiis 73

coniecturalibus, hoc est ex contingentibus facere quae appetimus», et de nullo subtilem rationem assignare, sed aliquantulum figuraliter pertransire. In

mathematicis abstractionem

80

85

autem est e contrario. In ilis enim propter materiae a

materia

et

transmutatione

secundum

intellectum

oportet investigare veritatem secundum perscrutationem maximam, et «demonstrationibus in primo genete certitudinim, ut dicitur II Metaphysicae, et cum hoc etiam «quia in Z//; ea quae sunt priora et notiora simplciter sunt priora et notiora zobi», ut dicit COMMENTATOR super principium Physicorum .| Secundo autem est studendum ad investigandum scientiam propter proprietatem doctrinae, secundum quod de angulo gnomonis rector aedificiorum inquirit an sit | rectus, in quantum valet ad opus suum regulandum, et hoc per experimentum et signa apparentia. Geometra vero inquirit idem ut cognoscat ipsum quale quid sit in se, non in ordinatione ad aliquod opus, et per rationem et causam

ABTK'P'T'W'

72 dicitur] dicit AT’ | Topicorum] Ethicorum sed exp. et Topicorum 2 m. I'W' | 73 et!] in add. K' | in2] om. I'K'P'W' | huiusmodi] huius BTK'W' | 74 coniecturalibus] consimilibus K' | et] ut T' | 75 pertransire] pertranscrire W' | 76 est] om. I'W'(i. m.) | e] sup. in. W' | enim] autem A(sed exp. et enim 7. m. man. corrjY quae K'P' | materiae] in add. sed exp. W' | 77 transmutatione] sed add. N' | 78 oportet] om. l'(4 m.) | maximam] secundum add. sed exp. W' |

80 etiam] om. W'

| 81 simpliciter...notiora?] om. (hom. K'

| 83 est

studendum] sciendum est B' #7 K'P' | 84 propter] i m. W | gnomonis] conf. sed in gnomonis corr. I! nominationis sed exp. et gnomonis Z m. W' | 85 opus suum] zz» IK'P'W' | 86 per] sap. in. W' | et?] per add. K'P' | apparentia] In Geometria add. i. z.l | 87 Geometra] Geometria K' | inquirit] inquit T'. | idem] scientiae sed exp. ef idem i. m. W' | quid] o». K'P' | in se] om. I'W'(Z. m.) | 88 non] est add. W' | ordinatione] ordine I'W

72 habemus...74 appetimus] ID. Top, I, c. 3 (Transl. 55-7). 7423325,. lent Olb* p. MINIO-PALUELLO,

Boeth, |

ed. L. 79

demonstrationibus...certitudinis] ID., Metaph., II, c. 3 (ed. G. DARMS, p. 79,1-10; Transl. anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 40,1-7; 995a 14-20). | 80 quia...81 nobis] AVERR., Comm. in Phys., 1, comm. 2 (Iunt. IV, £ 6vM). | 87 Cf ARIST., Eth. Nic, I, c. 7 (Transl. Geometra...89 demonstrativam] Grosseteste, ed. R.A. GAUTHIER, p. 151,25-27; in THOMAE DE AQ. Sent. libri Eth., ed. Leonina XLVII, p. 38,29-51; 1098a 29-31).

Bad. 39

A 30%

350 Bad. 39"X

K' 44"

Scarp. 100*

ARTICLUS V

demonstrativam, sicut dicitur I?

Ethicorum.|

Tertio studendum est ad investigandum scientiam in unoquoque secundum dispositionem investigantis, inchoando | scilicet a prioribus

90

et notioribus sibi, et prosequendo ad investigandum minus nota sibi, etsi

aliquando illa sunt magis nota in natura sua, ut contingit in scientia naturali et divina. Naturalia enim nobis sunt occulta et incerta propter se et propter | materiam magis quam propter nos; divina e converso magis propter nos, quia sumus indispositi ad ipsa capienda, quam propter se, ut dicit COMMENTATOR super II" Metaphysicae et dictum est supra.

95

Unde errant qui in talibus, maxime in divinis, exquisitam quaerunt

P30"

perscrutationem, sed sufficere debet in eis manuductio nobis proportionalis, quia in divinis secundum exigentiam materiae in perscrutando «procedere non possumus propter ilorum excellentiam et animarum nostrarum infirmitatem»,| ut dicit AVICENNA in I? Metaphysicae suae, secundum quod etiam dicit PLATO in Timaeo tractaturus de caelestibus et divinis: «Praedico», inquit, «nunc iam, Socrates: si dum de matura

universae

rei disputatur, minime

inconcussas

inexpugnabilesque rationes afferre valuerimus, ne miremini, quin potius illud intuere, si consentaneas affectiones afferam. Memento enim tam me qui loquor quam vos

ABTKP'TW' 89 Ethicorum] Physicorum K'P' | 92 sibil] oz. W' | et?] a sed exp. ef et sup. lin. T | etsi] prosequendo add. sed exp. T | 93 ut] om. K'P' | contingit] om. I'W' | 94 nobis sunt] zzz l'K'P'W' | 95 divina...96 nos] oz. (hom.) sed i. m. W' | 97 super] Metaphysicae add. sed del K' | II""] coni: Im AB'TK'P'T'W' Bad. Scarp. | 98 supra] ut add. sed exp. W' | supra...99 talibus] er K' | 99 Unde errant] z #. B' | 102 perscrutando] proscrutando sed in perscrutando corr. W' | 103 dicit] ducit sed in dicit corr. W' | in] om l'K'P'W' | I] PI' | 104 etiam] et T | 106 dum] te add. T .| natura] et add I'W'(sed exp) | 107 inexpugnabilesque] inexcusabilesque K'P' | ratones] ratione K'P' | valuerimus] voluerimus l'K'P'W' | ne] Nec T' | potius] post sed in potius corr. W' | 108 affectiones] afficiones W' | me] meil' | vos] nos W'

90 studendum...92 sibil] Cf. supra, p. 346,13-17.

| 92 prosequendo...93 sua]

Cf. ARIST., Eth. Nic, I, c. 4 (Transl. Grosseteste, ed. R.A. GAUTHIER,

p.

144,20-22; in THOMAE DE AQ. Sent. libri Eth., ed. Leonina XLVII, p. 13,1-4; 1095b 1-4). | 95 divina...96 se] Cf. AVERR., Comm. in Metaph., II, comm. 1 (ed.

G. DARMS, p. 55,51-55). | 97 dictum...98 supra] Cf supra, art. 2, q. 6, p. 238,86-88. | 102 procedere...103 infirmitatem] AVICENNA, Meraph., I, c.3 (ed. S. VAN RIET, p. 24,38).

| 105 Praedico...110 laboris] PLATO, Tim., 29C-D

(Transl. CALCIDII, ed. J. H. WASZINK, p. 22,9-14).

100

105

QUAESTIO 5 110

qui iudicatis bomines fore, atque in rebus ita sublimibus mediocrem explanationem magni cuiusdam onus esse laboris». Et contingit iste modus investigandi | veritatem iuxta nostram possibilitatem, non solum circa totas scientias, sed circa principia | scientiarum,

115

351

quarum

cognitio,

cum

non

fuerit

manifesta

W 23" 130%

nobis,

investiganda est diversimode, secundum quod nobis poterit manifestar. Licet enim manifestissima sunt in sua natura, nobis tamen aliquando possunt esse occulta, secundum quod dicit PHILOSOPHUS VI? Metaphysicae: «Omnis sentia babet principia, aut secundum finem certitudinis, aut secundum perscrutationem simplicem», et secundum quod ibi

dicit alia translatio, «quaedam 120

| habent prinapia certiora, quaedam

ete

simplicioray. «Et intendit», ut dicit COMMENTATOR, «simpliciora illa quae non

sunt valde certa». Et ideo oportet ea quandoque notificare, non tamen uno et eodem modo, sed secundum quod facilius nobis possunt innotescere, quia, ut dicitur I 125

Ethicorum,

«quaedam comtemplantur inductione», ut

illa «si ab aequalibus aequala demas quae remanent sunt aequahay et «si aequalibus aequalia addas,| tota sunt aequalia» «quaedam vero contemplantur sensu», ut elementorum qualitates: calidum, frigidum,

ABTK'P'T'W

109 atque] 0. I'W' | sublimibus] et add. T'W' | 110 onus] bonus P' | onus esse] esse bonus I'W'(g. notam immediate praecedentem) | 111 iuxta] nata W | 112 possibilitatem] pluralitatem AI'T'W' | 114 quod] dicit add. sed exp. W' | manifestari] et add. W' | 115 sua natura] iz! K' | 116 VI] V° T | 118 perscrutationem] perscuctionem sed -scuctionem exp. ef -scrutationem Z #. W' | et] om. W' | 122 non...123 innotescere] 7. m. B' | 125 secundum] oz. I'(sup. in)W' | quod] quoddam et -dam exp. W' | 124 quia] oz. B' | 125 si ab] sub W' | aequalibus] ab add. B' | 126 aequalial] iter. sed exp. A | addas] demas K'P' Cf. ARIST., E. Doc cL © 7 (lransL 114 investiganda...diversimode] Grosseteste, ed. R.A. GAUTHIER, p. 152, 1-6; in THOMAE DE AQ. Sent. libri Eth.,

ed. Leonina XLVII, p. 38,1-4; 1098b 1-4). | 117 Omnis...118 simplicem] ID.,

Metaph., VL, c. te. 1 (Iunt., VIII, £ 143vM; 1025b6-7).

| 119 quaedam!...120

simpliciora!] Ibid. (Cf. Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 116,6-7).

|

120 simpliciora2...121 certa] AVERR., Comm. in Metaph., VI, comm. 1 (Iunt., VIII, £ 144rF). | 124 quaedam...130 aliter] ARIST., Erh. Nic, I, c. 7 (Transl.

Grosseteste, ed. R.A. GAUTHIER, p. 152,5-6; in THOMAE DE AQ. Sent. libri Eth.,

ed. Leonina XLVII, p. 38,3-4; 1098b 3-4). | 125 sil...aequalia?] ID., Anal. post., ed. L. MINIO-PALUELLO-B.G. DoD, p. 23,15-18; 76a I, c. 10 (Transl. Iacobi,

42); EUCLIDES, Elementa, 1, comm. concep.,

att. 1,4: 5, pi 126,73-74:

3 (ed. H. BUSARD, p. 33); of: supra,

Scarp. 100

352

ARTICLUS V

humidum, siccum; «quaedam vero consuetudine | quadam», ut quae sunt virtutum moralium; «alia vero experientia», ut vires medicinarum; «aka

vero alten, ut potentiae rerum naturales per suos effectus. Secundum igitur hunc modum diversimode temptandum est nobis studendo

130

singulorum notitiam investigare, secundum quod innata sunt cognosci, Bad. 40%

Bad. 40°

vel in se vel secundum proprietatem scientiae, maxime autem secundum possibilitatis nostrae dispositionem, et hoc «st non extra | opera plurima Jfiant», et multiplicetur super nos inquisitio eius quod excedit opus negotii, ut dicitur I Ethicorum.|

135

«AD ARGUMENTA Ad primum in oppositum, quod «unumquodque natum est sciri ex suis causis», dicendum quod verum est in rebus habentibus causas. Hoc

dico propter scientias quae sunt de primis principiis cuiuslibet entis, quae carent causis. Quia tamen in rebus habentibus causas, illae nobis

frequenter sunt incognitae, oportet praestituere nobis ordinem e contrario his quae sunt a principio, et sic melius proficere, sicut in his

ABTKP'T'W' 128 quaedam] quodammodo sed in quaedam corr W' | 129 medicinarum] mediarum sed in medicinarum corr W' || 130 potentiae] possibile sed in potentiae corr. T' | rerum naturales] zz; I'K'P'W' | 131 igitur hunc] x I'P'W' | temptandum] tempandum sed in temptandum corr. A | 133 scientiae] sciendi sed in scientiae corr. T' | secundum?] possibilitatem add. sed exp. T' | 134 possibilitatis] ^ possibilitatem sed in possibilitatis vorn. B' possibilitatis...dispositionem] dispositionem possibilitatis nostrae IK'P'T'W' | ut non] zzz I | non] om K'P' | extra...plurima] extra(i 7) plurima(i. zz) opera W' | opera plurima] #2 I'K'P' | 135 multiplicetur] explicetur K'P'W'(sed ex- exp. ef multi- sup. din.) explicentur I' | nos] eos B' | excedit] excedet W' excedat K' | 136 dicitur] in sp. im. K'P' | 142 frequenter] sequuntur sed in frequenter corr. W' | incognitae] cognitae ef in- sup. Zn. T' | praestituere] praescire K'P' | 143 quae] qui l'W' | proficere] perficere W'

134 ut...135 GAUTHIER,

fiant] ID, Ef.

Nic, I, c. 7 (Transl. Grosseteste,

p. 151,29-30; in THOMAE

ed. R.A.

DE AQ. Sert libri Eth, ed. Leonina

XLVII, p. 38,32-33; 1098a 32-33). | 138 unumquodque...139 causis] Cf supra, D. 345,10-11. | 141 Quia...144 addiscimus] Cf ARIST., Meraph., I, c. 2 (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, pp. 11,19 - 12,3; 983a 12 - 22).

140

QUAESTIO 5

353

quae addiscimus, ut dicitur I Metaphysicae. 145

diversis

diversimode

via est

ad principia

Et quia | nobis in

et causas,

ideo

A 30°*

diversus

studendi modus est in diversis scientiis, sicut et investigandi et addiscendi eas, nec solum propter nos, sed etiam propter proprietatem materiae et condicionem scientiae quandoque, ut dictum est. |

Bad. 40

Ad secundum, quod «inest nobis a natura procedere a notioribus 150

155

nobis», dicendum quod iste modus semper debet esse principalis, sed tamen in diversis diversimode ex nobis notioribus minus nota investigantur, |ut in moralibus ab his quae frequenter homines agunt, in naturalibus ab effectibus qui apparent, et sic diversimode in diversis, ut dictum est circa declarationem principiorum. Et illa diversitas frequenter accidit propter materiae proprietatem et propter scientiae condicionem, ut dictum est. |

QUAESTIO 6 UTRUM STUDENDUM SIT HOMINI SCIRE PROPTER SE Circa sextum arguitur quod studendum est homini scire propter se. Primo sic. Studendum est homini per se propter intellectus perfectionem et ignorantiae amotionem. Sed ipso scire intellectus perficitur et ignorantia amovetur. Ergo etc. ABTK'P'T'W'

144 quae] sunt a principio, et sic melius perficere (sunt...perficere] va- cat sup. lin) sicut in his quae add. W' | ut dicitur] quae a dicitur(?) ef ut dicitur Z #. W' | 145 diversus] diversis sed in diversus corr. W' | 146 etl] om l'K'P'W | 147 eas] eis W' | nec solum] iter. sed exp. A | solum...nos] propter nos solum sed signis inversionis additis transposuit B' | etiam] om. T | 151 diversis] in add. sed exp. W' | ex] quod T | 152 ab] om I’ | 153 sic] si W' | sic diversimode] im. T' | 154 circa] natura K' | declarationem] delectationem W' | 2 Utrum...3 se] Cf. supra, p. 316,11. | 6 per] propter KP' | 7 perfectionem] perfectionum sed in perfectionnem corr. W' | et} ut T 144 Et...145 causas] Cf ID., Et. Nic, I, c. 7 (Transl. Grosseteste, ed. R.A. GAUTHIER, p. 152,1-6; in THOMAE DE AQ. Sent. libri Eth., ed. Leonina XLVII,

p. 38,1-4; 1098b 1-4). | 148 ut...est] Cf. supra, p. 347,44 - 350,98. inest...150 nobis] Cf. sapra, p. 346,13 et 16 | 153 ut...154 est] Ibid. ut...est] Ibid.

| 149 | 156

P' 30%

Bad. 40" Scarp. 101*

354 Secundo sic. Omnis actio ordinata ad aliquid ut ad finem ultimum,

BG»

est ad illud propter ipsum. Finis ultimus studii humani, cum studere sit actus proptius rationis, est ipsum scire, quia est ultimum in quod potest ratio ut ratio est. Ergo etc. Tertio sic. Ad illud studendum est propter se quod studens propter se desiderat et propter quod acquirendum studere intendit. | Scire est huiusmodi, secundum quod dicit PHILOSOPHUS I? Metaphysicae:

K' 45"

«Si habuero prophetiam», Glossa: mysteria omnia», Glossa:

St

15

«Sure, inquit, «desiderans propter se maxime scientiam

desiderabit. Hoc autem maxime scientis es. Unde et consequenter addit dicens quod «philosophi propter id quod est scire et intelligere, philosophati sunt, et non commodi | alicuius causa. Et quod ideo sapientia philosophica /bera est, quia est sui ipsius gratia». Contrarium est illud APOSTOLI IT?

I' 30%

10

«Ad»

Corinthios

«futurorum notitiam»;|

«occulta novi et veleris testament;

20

XIII?

«et noverim «et noverim

omnem saentiam», Glossa: «divinam et humanam», «caritatem | autem non habuero, nibil sum, Glossa: «nihil mibi prodest» ad vitam. Sed ad tale non

AB'TK'P'T'W'

10 ad] oz. P' | studii humani] zz B' | 11 rationis] rationi B' ratione sed in rationis «rr. W' | quia] quod l' | quia est] est quia sed signis inversionis additis transposuitN' | 13 illud] aliud W' | se] homini add K' | quod...14 desiderat] om. K'(d. notam immediate praecedentem)P' | 14 propter!...desiderat] desiderat propter se IW' | 15 huiusmodi] huius BTK'W' | 16 propter...maxime] maxime propter se K' | 17 consequenter] Commentator AI'K'P'T'W' | 18 id] illud P' | et] oz. I'W'( m) | 20 philosophica] prophetica sed in philosophica corr. Y est add. K'P' | 21 illud] oz. A(Z. m. man. corr)B'T | 22 Si] testamenti." "Et noverim add. sed del T' | Si...prophetiam] swb AB'TK'T' | habuero] homo W' | prophetiam] subd P' | notitiam] notitia P' | et noverim] sub W'

| et...23 omnia] sab. AB'TK'T'

subl. ABT'T'W" A habeam B'T

| 23 omnia] sbl P' | et2...24 scientiam]

| 24 Caritatem...sum] sab, ABTP'T'W'

10 cum...11 rationis] Cf supra, art. 1, q. 1, p. 9,69-71.

| 25 habuero] habem

| 16 Scire...17 est]

ARIST., Meraph., I, c. 2 (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 10,7-9; 982a

32 - b 2). | 18 philosophi...20 gratia] Cf ibid. (Transl. lacobi, ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 9,26 - 10,1; 982b 26-27). | 22 Si...prophetiam] I Cor.

XI, 2

| futurorum notitiam] G/ossa interl. in I Cor, XIIL2 (ed. 1634, VI,

311-3122, deest in PL 114)

|

et...23 omnia] I Cor. XIII, 2.

12225

occulta...testamenti] G/ossa interl. in I Cor, XIIL2 (ed. 1634, VI, 312a; deest in

PL 114). | et2...24 scientiam] I Cor. XIII, 2. | 24 divinam.. .humanam] G/ossa

interl. in I Cor, XIII,2 (ed. 1634, VI, 312a; deest in PL 114).

| caritatem...25

sum] I Cor. XIII, 2. | 25 nihil2...ad!] Glossa ord. in I Cor., XIIL2 (ed. 1634, VI, 312D; deest in PL 114).

25

355 est studendum propter se. Ergo etc. |

Bad. 40

«SOLUTIO?

30

Ad intellectum quaestionis in principio est hic advertendum quod, cum quaeritur an studendum est homini ut sciat propter se, id est, propter ipsum scire, interrogatio potest intelligi dupliciter: uno modo, ut li ‘propter’ dicat circumstantiam causae formalis, alio modo ut dicat circumstantiam causae finalis. Si causae formalis, cum scientia de se

formaliter bona et delectabilis sit et desiderabilis, ut merito propter eam De Academicis: studeat homo, secundum quod dicit TULLIUS 35

«Nihil esf humanae menti veritate dulcius», hoc modo bene concedi potest

40

quod studendum est homini scire propter se, scilicet formaliter, sed hoc non excludit quin studendum est propter aliud finaliter, secundum quod virtutes et propter se sunt expetendae, tamquam in se bonae et delectabiles | formaliter, et propter aliud, quia | propter felicitatem finaliter, secundum etiam quod amicos dicimur diligere propter se, etsi nobis nihil boni inde contingeret, etsi in India essent, ut PHILOSOPHUS

vult.

Si vero interrogatio intelligatur ut li ‘propter’ notat circumstantiam

causae finalis, ut scilicet scire ponatur finis ultimus studentis, non ad

ABTK'P'T'W

28 intellectum] autem huius add. K'P' | quod] om. B' | 29 sciat] scit(?) sed in sciat corr. A | 30 dupliciter] dicitur sed exp. ef dupliciter 7. m. W' | 31 causae formalis] zzz P' | 33 merito...eam] propter eam merito 'T** |5535 est) oT] bene] oz. l'K'P'W' | 36 scire...se] propter se scire sed signis inversionis additis transposuitT' | formaliter] secundum quod virtutes add. Y | hoc] om. l'W(i m.) | 37 studendum est] om. P' | est] sit IW | 38 sunt] om. IK'P' | bonae] bono sed in bonae corr. W' | 40 secundum] sed I'W' | etiam quod] zzz KP' | dicimur] dicunt sed exp. et dicimur À m. W' | 41 inde] in se I non W' | etsi 1n] et simpliciter W' | in] om. A(sup. Ün)T' | essent] esset I | ut] et sed exp. et ut i m.W' | Philosophus vult] À #. I'K'P'W' | 451] À m. W' | 44 non] nisi P' p. 35 Nihil...dulcius] M. T. CICERO, Lucullus, c. 10, n. 31 (ed. O. PLASBERG,

42,30).

| 40 amicos...41 contingeret] Cf. ARIST., Et. Nic, VIII, c. 2 (Transl.

libri Grosseteste, ed. R.A. GAUTHIER, p. 300,26-27; in THOMAE DE AQ. Sent. (Transl. 3 c. at, op. ID., 3-5); 1156a 445,3-5; p. Eth., ed. Leonina XLVII, AQ. Sent. Grosseteste, ed. R.A. GAUTHIER, pp. 300,27 - 301,16; in THOMAE DE dt, c. 5 op. ID., ef libri Eth., ed. Leonina XLVII, p. 448,6-22; 1156a 6-22); DE AQ. THOMAE in 304,19-20; p. (Transl. Grosseteste, ed. R.A. GAUTHIER,

Sent. libri Eth., ed. Leonina XLVII, p. 446,5-13; 1157b 1-3).

W 23% Scarp. 101°

356

Bad. 40°

A 30%

piste

aliquid aliud ulterius ordinandus, dicunt aliqui quod quantum est ex parte ipsius scire, ipsi non est studendum propter se in statu vitae praesentis. Cuius rationem assignant| quoniam status vitae praesentis est status meriti, et meritum non procedit ex intellectu, sed ex affectu, nec ex scire, sed | ex agere, nec ex lectione, sed ex devotione. «Servus enim sciens voluntatem domini sui et non faciens vapulabit multis», et ut dicit

sciat propter

quam

K' 45%

50

JACOB, «zelus | est viam domini non agnoscere quam post agnitam retroire». Yn statu ergo huius vitae dicunt quia non est omnino homini studendum ut se, statum

scilicet

faciendo

in scire, sed ut sciendo

cognoscat quid agere, et ad quid tendere debeat. Dicunt igitur quod qualitercumque erit in patria caelesti, sive visio futura perfectior sit

Bad. 402

45

amor,

sive fruitio, an e converso,

in via tamen

merendi

proculdubio actio praeferenda est cognitioni. Melius est enim, ut dicunt, facere et non scire quam scire et non facere.| Quare cum actus studii non respicit nisi modum acquirendi scientiam | via rationalis deductionis procedendo a noto ad ignotum, ut per notum cognoscatur ignotum — qui locum non habebit in patria, ubi cognitiones nostrae discursivae a noto ad ignotum non erunt, sed solum locum habet hic in via —, dicunt absolute dicendum quod non est studendum homini finaliter ut sciat propter se, id est propter ipsum scire, ibi stando. Hoc enim est vanitas vanitatum et fuit vanitas philosophorum, quoniam «um cognovissent Deum», secundum quod dicit APOSTOLUS «Ad» Romanos

I°, «quod notum est Dei manifestum est ilb»,

Glossa: «quod de

ABTK'P'T'W'

45 aliud] om. T'( m)W'

| 46 ipsi] om. P'W'

| 47 assignant] assignat W'

| 49

nec2] ne sed in nec corr. B' | ex^] om. l'W' | 50 sui] scilicet sed in sui corr. l' |

vapulabit] plagis add. B' | dicit] om K' | dicit Iacob] iz» P' | 51 Iacob] az scribendum Petrus? | 52 quia] quod K'P' | est] oz. I' | omnino homini] zzz IPW' | 53 in] ita P' | 54 ad] om. I'K'PW' | 55 erit] est K'P' | visio] erit add. sed exp. A | futura perfectior] inn AT (sed signis inversionis additis transpos.) | sit] fit P^ | 57 estl] sup. Jin. W' sit I' | est enim] im IW | 59 respicit] respiciat I'(sed in respicit corr)K'P"W' | nisi] om. B' | rationalis] realis K' | 60 a] de I'W' | cognoscatur] cognoscat I'W' | 61 ignotum] oz. W' | 62 solum] om. B' | locum] im. T' | 64 finaliter] formaliter I'W' | 65 enim] non sed in enim corr. l' | vanitatum] vanitatis B'P'W' | 66 dicit] om. K' | 67 illis] similis KI

49 Servus...50 multis] Lu. XII, 47 | 51 melius..retroire] II Petr, II, 21. [65 vanitas vanitatum] Ecclesiastes, I, 2. | cum...66 Deum] Rom I, 21. | eG? quod!...illis] Rom. I, 19 | quod?...68 illis] Glossa interl. in Rom., I, 19 (ed. 1634, VI, 23-24 b ef c; deest in PL 114).

55

hic

60

65

357

70

Deo est cognoscibile ductu rationis, notum est illis». Et tamen «non sicut Deum eum glorificaverun, Glossa: «bene vivendo et colendo». «Evanuerunt in cogitiationibus suis», putantes se esse aliquid cum | nihil essent, quod revera vanitas erat summa.

Bad. 40'P

Et ideo «dicentes se esse sapientes, stulti facti sunt»,

revera stulti, ponendo beatitudinem in cognitione quam habere poterant per creaturas, quae solum ponenda est in cognitione creatoris. Et ideo dicit AUGUSTINUS 75

85

doctrina

christiana,

loquens de Scarp. 102*

intellectum adiuvat;| tantum absit error quo videntur sibi bomines ipsam verae vitae

Tale

veritatem didicisse cum ista didicerint.» Istorum positio non potest

HAT

virtutum 80

Il? De

notitia | creaturarum quam habebant philosophi: «//a», inquit, lurimum

moralium

ad

| stare.| Cum

serenandum

oculum

enim omnis

mentis

ordinetur,

actio ut

mundatus possit Deum videre, et hic quantum possibile est per intellectum et fidem, in futuro vero per speciem, superior profecto et perfectior est notitia sciendi Deum et divina quam omnis virtutis moralis actio; non est ergo scire simpliciter propter agere, sed e converso. Et quod scire dirigit agere, hoc est propter se, ut clarius contingat scire oculo mentis serenato pet agere. Nec est agere per virtutes morales omnino maioris meriti quam secundum intellectuales; immo e converso quantum est de genere operis maioris meriti est opus contemplative quam active, et magis debet esse in electione, in quantum tamen contemplari ex voluntate imperatur et caritatis amore. Sed hoc

ABTK'P'T'W

68 notum] non tam sed in notam mut. W' | est?] similis add. sed del Kr: jic69 eum] cum P' | 70 esse aliquid] im K'P' | aliquid] aliud W' | 71 stulti] stultum sed in stulti corr. W' | facti] facta W' | 73 quae...creatoris] om. K'P' | est] im. W' | 76 verae] ser. sed in bene mut. I bene B' | 77 didicisse] didiscere | didicerint] didicerint B' | 79 serenandum] sequandum(?) sed in W' serenandum vcr. A | 80 hic] hoc I'K'P'W' | 81 profecto] perfectio KT 83 moralis] incorporalis sed exp. et moralis 4 m. I | 84 agere] om. W' | hoc...85 agere] om. (hom.) sed i. m. T' | est] sup. ln. B' | 85 Nec est] #er sed exp. W' | 86 quam secundum] Zer. sed exp. T | 88et] quod T' | esse] om. I'W'(i. m.) | 89tamen] om. K'

68 non...69 glorificaverunt] Rom. I, 21. | 69 bene...colendo] Glossa interl. in Rom., I, 21 (ed. 1634, VI, 25-26b; deest in PL 114). | Evanuerunt.. .70 suis] Rom. I, 21. | 71 dicentes...sunt] Rom. I, 22. | 75 Illa...77 didicerint]

80, p. AUGUST., De doctrina christiana, Il, c. 37, n. 55 (CC lat. 32, p. 70,3-6; CSEL 65v). f. (Bad, 3, q. 8, art. infra, Cf. electione] . 72,3-6; PL 34,61). | 88 magis.

Bad. 40YE

358 declarari habet in quaestione de comparatione vitae activae et contemplativae. Dico autem ex caritatis amore, quia sine caritate nulla valet praesentis vitae actio, ut dictum est secundum APOSTOLUM I* «Ad» Corinthios XII, nec cognitio, quia scientia huius vitae, si sola sit, inflat, et non nisi per caritatem aedificat, ut dicitur I? < Ad Corinthios VIII? ubi dicit Glossa: scientia, si sola est, «in K' 45"

suberbiam» extollit. Ergo si | vis non habere | inflantem scientiam, «adde

31"

caritatem, et utilis erit saentia». Per se enim inutilis est, ut patet in rationibus

Bei

Bad. 40°F

W' 24"

supra

inductis

ad hoc

APOSTOLUM I? « Ad»

| et etiam

dictum

est supra,

90

23

secundum

Corinthios XII.

Qualitercumque ergo se habebit res in statu gloriae, in statu praesentis vitae non est studendum ad scire propter se, sed ut per habitam scientiam sciens ex cognito dirigatur in actionem, et hoc quantum ad scientias practicas, quantum vero ad scientias speculativas, ut amplius inflammetur ad amorem. | Unde videtur esse distinguendum de scire et agere. Est enim quaedam scientia agibilium, quaedam vero speculabilium, similiter est quaedam actio executionis agibilium, quaedam vero dilectionis speculabilium. Loquendo de scientia et actione in agibilibus, scientia est propter actionem et actio est finis scientiae, ut in scientiis practicis,| in

ABTK'P'T'W'

90 quaestione] secundi secundo add. sed exp. T | 91 contemplativae] contempletive sed in contemplativae corr. W' sed add. sed exp. T' | 92 valet] i m.

W' | 93 XIII] XII ITW | si] om KG m)P' | 94 sit] fit P | infla] om. K'

| non] ideo sed exp. er non i. m. W' | 95 VIII] VII? K'P' | si] om. P' | 96 vis non] in. B' | non habere] zzz I'K'P'W' | inflantem] inflammantem P' |) a7 catitatem] caritat e/ -em sup. lin. W' | et] est add. sed exp. W' | erit] om. I | patet...98 hoc] in rationibus eorum patet A | 98 inductis] adductis B | etiam] sup. lin. W' ut add. T. | 101 propter] per B' prope sed in propter corr. W' | 102 et] in add. W' | 103 scientias!] sciens PP | quantum vero] vero quantum sed signis inversionis additis transposuit W' | 105 esse] est sed exp. et esse i. m. W' beet agere] Z m. I'W' | 106 scientia] actio executionis sed exp. ef scientia i m. W' | similiter...108 speculabilium] om. (hom.) W' | 107 dilectionis] z. #. I'

90 quaestione...91 contemplativae] C. HENR. DE GAND., Ouodl. I, q. 35 (ed. R.

MACKEN, pp. 195,5 - 202,80).

| 91 sine...92 actio] Cf. I Cor. XII, 1-3.

| 92

ut. ..est] Cf. supra, p. 354,22-25. | 93 scientia...94 aedificat] I Cor. VII, 1. | 95 in superbiam] AUGUST., In Ioann. evang. trac, tract. 27, n. 5 (CC lat. 36, p. 272,16-17; PL 36,1617); of etiam Glossa ord. in I Cor, 8,1 (ed. 1634, VI, 259B-C;

PL 114,532B) | 96 adde...97 scientia] Ibid. 354,22-25. | secundum] Cf I Cor. XIII, 2.

| 98 dictum.. ‚supra2] Cf. supra, p.

100

105

359 110

quibus studendum non est scire propter se, sed propter opus, secundum quod dicit PHILOSOPHUS de scientia ethicorum: «Praesens negotium non est ut sciamus, sed ut boni fiamus». Loquendo

215

120

vero

de scientia et actione in

speculabilibus, sic similiter scientia est propter actionem. Nec enim est studendum scire speculanda nisi dirigendo ad illa quae ex caritate sunt diligenda, ut cognita diligantur.| Propter autem operanda primo modo non est studendum scientiae secundo modo dictae, sed propter | ipsam magis est operandum illa operatione. Absolute ergo dicendum quod nulli scientiae studendum est scire propter se, sed semper propter aliud, aut propter actionem agendorum, ut in scientiis operativis, aut propter amorem diligendorum, ut in scientiis pure speculativis. Unde super illud I® Corinthios VIII: «Scientia inflat, caritas autem aedificat», dicit Glossa: «4ddite

B' 178 Scarp. 102^

scientiae caritatem, et utilis erit, scientia ber se inutilis est». Quare nec praecipuae 125

isti scientiae Sacrae Scripturae, cuius proprius «finis est caritas de corde puro et conscientia bona et fide non ficta», et hoc tam quoad praecepta credendorum quam agendorum. Propter quod dicit AUGUSTINUS in Sermone de laude caritatis: «Tofam magnitudinem et altitudinem divinorum eloquiorum secura possidet caritas, qua Deum proximumque diligimus, ut infra dicetur, loquendo de auditore | huius scientiae.

ABTKP'TW

110 est] ad add. K' | 111 ethicorum] topicorum(?) sed exp. ef ethicorum 7. 7z. Ww | 113 scientia est] #2 BTW' | enim] om. KP" | 114 studendum] est add. YN" | 115 Propter] conf. add. sed exp. T' | operanda] operando sed in operanda corr. W' | 116 ipsam] illam add. P' | 119 semper] oz. K'P' | 120 aut...123 est] 7.

m. inf T | ut2] aut sed in ut corr. ' | 121 scientiis] etiam add. BT T (up. En." | speculativis] | 122 autem] Audite K' | -utilis im. W'

speculationis sed in speculativis corr. W' | Unde...123 est] oz. A om. l'W' | Glossa] 4 sed exp. et Glossa sup. lin. W' | Addite] 123 eri] erat W' | inutilis] in universalis sed universalis exp. ef | est] erit B'T' | 124 Sacrae] sanae sed in Sacrae corr. n^ 125

etl] ut W' | tam] im. I'W' | quoad] quam ad K'P' | 127 Sermone] Il K'P' | 128 proximumque] proximum e/-que iz. T

| 129 huius] huiusmodi T"

111 Praesens...112 fiamus] ARIST., Eth. INic., IL, c. 2 (Transl. Grosseteste, ed. R.A. GAUTHIER, p. 164,24-26; in THOMAE DE AQ. Sent. libri Eth., ed. Leonina

XLVII, p. 79,26-28; 1103b 26-28).

| 122 Scientia...aedificat] I Cor. VIII, 1. |

Addite...123 est] Glossa ord. in I Cor, VIII, 1 (ed. 1634, IVDR259B-C: PITIT 532B) et AUGUST. In Ioann. evang. tract., tract. 27,'n. 5 (CC lat.:36, p. 272,16-18;

| 124 finis...125 ficta] I dress PL 36, 1617). diligimus] AUGUST., Sermones, sermo 350, n. 2 (PL 39,1534). Cf. infra. art. 12 (Bad, ff. 83vS-90vM).

127 Dotam:.:128 | 129 ut...dicetur]

1512

360 Et ideo dicit AUGUSTINUS XIII? modum

suum

De Trinitate: «Habe scientia

bonum, si quod in ea inflare solet. aeternorum

130

caritate vincatum.

Unde dicit BERNARDUS: «Non probat apostolus multam scientiam si modum K' 45

13325

sciendi nescias. Modus autem

| sciendi est uf scias quo ordine, quo studio, quo

fine nosse quaecumque oportet: quo ordine, ut illud prius quod maturius ad salutem; quo studio, ut id ardentius | quod vehementius ptomovet ad amorem; quo fine, ut propter

{am

et proximi utilitatem.

Quidam

enim

student

uf saam

135

et

curiositas est; quidam ut sciantur, et turpis vanitas est; quidam ut ditentur, ef Bad. 406

turpis quaestus est; quidam ut aedificent, et caritas est». |

«AD ARGUMENTA» Ad primum in oppositum, quod «scire est intellectus perfectio», dicendum quod in argumento est figura dictionis commutando quale in quid. Cum enim dicitur quod studendum est homini propter

140

perfectionem intellectus, ‘perfectio’ stat ibi concretive, et supponit ibi ut

deg

bo

quale. Sub hoc sensu studendum est homini propter perfectionem intellectus, id est, ut intellectus eius perfectus fiat. Supponit autem pro abstracto cum dicitur «scire est perfectio | intellectus», et ita ut quid. Scire enim est ipsa perfectio. Et ideo non sequitur conclusio pro abstracto quae pro concreto bene sequeretur Haec est enim vera: studendum est homini ut sciat propter intellectus perfectionem, id est ut ipse intellectus sit perfectus. Illa tamen est falsa: studendum est homini ABTK'P'TW'

151 modum...bonum] suum bonum modum A | inflare] inflammare sed zz inflare corr. T' | vincatur] unicatur B' vincratur sed in vincatur corr. W' | 132 Unde...138 est?] om A | Non...138 est2] ser. sed va- cat sup. lim. l'(f. notam immediate praecedentem) | apostolus] sup. fin. B' | 135 id] illud IP'W' | promovet] om. B'K'P'T' | 136 utilitatem] veritatem I'W'(sed exp. ef utilitatem 7.

m.) | sciant] sciat K' | 137 quidam!] zer K' | est2] oz. W' | ut2] om l'W' | ditentur] dicentur (rer; )P'T' | 138 est] mT’ | 141in!] sw dn. T | in2] om. B' | in quid] inquit T' | 142 propter] sup. in. l' | 146 dicitur] iter, sed exp. A | 148 bene sequeretur] mu I' | est enim] im. l'K'W' | 149 sciat] id est propter ipsam scientiam (7f. infra, lin. 151) add. sed del. A | intellectus] propter add. sed del. K' | 150 intellectus] perfectus add. P' | sit perfectus] zz» K'(d. notam immediate praecedentem) 130 Habet...131 vincatur] AUGUST., De Trin., XII, c. 14, n. 21 (CC lat. 50, p.

374,1-2; PL 42,1009).

| 132 Non...138 est2] BERNARDUS, Sermones in Cantica,

sermo 56, c. 2, n. 5 - c. 5, n. 1 (ed. J. LECLERCQ-H.M. ROCHAIS, vol. II, pp. 5,17

- 6, 5; PL 185, 1009).

| 140 scire. ..perfectio] Cf. supra, p. 353,7-8.

145

150

361

155

ut sciat, id est propter ipsam scientiam sive propter ipsum scire. Licet enim scientia sit finis et perfectio intellectus — intellectus enim ultra scientiam nullo alio perficitur —, non tamen est finis sui ipsius ut sit propter se ipsam scientia vel ipsum scire, et sit ultimus finis, et in eo sit status, quia scire ordinatur ad perfectionem ulteriorem in homine, ut dictum est. | Ad secundum,

160

se, quia voluntas

hominis

bene

regulata

imperans

ASS TE Bad. 414

Scarp. 103*

actum

studendi in homine finem actus studendi qui est scire, in finem ulteriorem intendit dirigere, qui est finis alterius actus, ut actus amoris ad quem

170

studii, dicendum

quod de actu studii loquendum est dupliciter: uno modo secundum se et absolute, et sic solum verum est quod actus | studendi est propter scire, ut propter ultimum finem eius, quia studens ut studens studio suo nihil amplius quaerit suo actu studendi nisi scire; alio autem modo loquendum est de actu studii ut cadit sub intentione voluntatis imperantis ipsum; sic non est verum quod actus studendi est ad scire propter

165

quod «scire est finis humani

ordinatur

actus

studendi,

ut dictum

est, et hoc

modo

protenditur quaestio. | Ad tertium, quod «studens propter se desiderat scire», dicendum quod PHILOSOPHUS, qui hoc dixit, consideravit hominis perfectionem in habitibus et actibus | ex putris naturalibus acquisitis, aut per mores

ABTKPTW

152 finis] sui ipsius sit(sed exp.) propter(sed exp.) add. W' | intellectus] oz. lK'PTW' | enim ultra] zz A(sed signis inversionis additis transposuit)B'T'K'P'T'W' | 153 scientiam] scientia BTT'W' | alio] modo B'(red exp. et alio sup. in)K |

154 et] sup. lin. I vel K'P' | 157 secundum] dicendum add. sed del I' | 158 et}

om. T' | 159 studendi] studii W' | 160 ut studens] oz. K'P' | 161 quaerit] quaere sed in quaerit corr. I | suo actu] actu suo sed signis inversionis additis transposuit B' | actu] studii add. sed exp. W' | autem] om. l'K'P' | 162 cadit] 7.

m.

| 164 regulata] relata e -gu- i. m. W' recta KP

| 165 finem!] sive sed exp.

et finem i m. W' | 166 ulteriorem] qui est scire add. sed exp. W' | intendit] intendendum sed iz intendit corr. W' | 167 actus] a add. sed exp. B' | 168 protenditur] procedit K" prosequitur P' | 170 consideravit] considerat I'P'W' considerabat K'

151 Licet...152 intellectus!] Cf. supra, art. 1, q. 1, p.969-71.

| 155 ut...156 est]

| 157 scire...studii] Cf. supra, p. 353,10. | 169 Cf. supra, p. 359,118-121. ed. G. I, c 2 (Trans. Anon, Metaph, ARIST, studens...scire] | 171 354,16-17. p. supra, of 2); b 32 VUILLEMIN-DIEM, p. 10,7-9; 982a ed. te, Grossetes (Transl 1 IL Nic, E/^ ID., Cf ex...172 speculativas]

R.A.GAUTHIER, pp. 163,20 - 164,22).

Bad. 417

K' 46"

362

Scarp. 103b

quoad virtutes practicas aut per studium quoad virtutes speculativas. Et ideo perfectionem | hominis in puris naturalibus statuens scire ex scientiis speculativis ultimam ponit hominis perfectionem. Et revera bene in hoc posuit, ut alibi videbitur. Et ideo dixit quia homo

W' 24*

scire

175

desideraret propter se. In hoc tamen quod in scire ex rebus naturalibus posuit consistere ultimam hominis perfectionem nec posse ulla ulteriori perfici, in hoc erravit. Est enim ulterior perfectio illa quae consistit | in gratuitis, quam homo natus est recipere, licet non ex putis naturalibus ad

illam attingere possit, ut dictum est supra, et ad opus illius perfectionis

180

gratuitae, quod est dilectionis et caritatis, ordinatur omnis scientia, sive naturalis sive supernaturalis, quia ipsa plus fini ultimo coniungit, in quo pt Bad. 41K

consistit ultima perfectio. Hinc dicit HUGO super VII" cap." Caelestis Hierarchiae: «Dietro superveniens | scientiae maior est. Plus enim Deus diligitur quam intelligitur. Intrat dilectio ubi scientia foris stat». |

Scarp. 103*

QUAESTIO 7 UTRUM HOMO STUDIO SUO TERMINUM DEBEAT IMPONERE

119925

Circa septimum arguitur quod homo studio suo in acquirendo scientiam terminum aliquando debet imponere. Primo sic. APOSTOLUS dicit: «Non plus sapere quam oportet sapere, |

ABTK'P'T'W'

172 practicas...virtutes?] om. (hom.) sed i m. l' | studium] studia W'

| 173

hominis] oz. Al'(scr. sed exp) | statuens] statutus sed in statuens corr. I'W" | 174 ultimam] pon- add. sed exp. T' | 175 bene...hoc] in hoc bene I'K'P'W' | ut...videbitur] oz. B' | alibi] alius sed én alibi corr. W' | videbitur] animalibus sed exp. et videbitur À m. W' | scire desideraret] inv. I'K'P'W' | 176 quod] om. T | 177 ulteriori] interiori I' ulteriore K'P' | 178 perfectio] perfectior P' | 179 quam] quod I' | 180 illam] illa P | 181 dilectionis] gratuitae add. sed exp. I | 182 plus] 2m W' | 183 ultima] ultimata B'TT'W‘(ultima e -ta sup. £z) | 185 ubi] nisi W | 2 Utrum...3 imponere] Cf. supra, pe 3161142, ps5 scientiam] debet sp. Zn. P' | 6 plus sapere] zzz I'W' 173

scire...174

perfectionem]

Cf supra, art.

1, q. 1, b. 9,69-71.

175

ut...videbitur] Cf HENR. DE GAND., Quodl I, q. 35 (ed. R. MACKEN, p. 195,5 -202,80). | 184 Dilectio...185 stat] HUGO DES. VICTORE, Comm. in Hier. cael. Dion. Areop., VI (PL 175,1038D). | 6 Non...7 sobrietatem] Ro. 12, 3.

185

QUAESTIO 7

363

sed sapere ad sobrietatezm. Sed si terminus studio non esset imponendus, numquam contingeret tantum sapere quin plus oporteret sapere. Ergo etc.

10

Secundo sic. Proverbiorum XXIII°| super ilud «Nok laborare ut diterim, Glossa: «scentiay. Et sequitur in textu: «Sed prudentiae fuae pone modum».

15

Non

autem

esset ei ponendus

modus

scientiae, si

studio terminus non esset imponendus. Ergo etc. Contra est illud Ecclesiatici VI°: «Fiz, a iuventute | excipe doctrinam, et usque ad canos invenies sapientiam. Sic autem facere numquam esset cessare secundum intentionem sapientis. Ergo etc. Item. AUGUSTINUS I? De Academicis dicit: «Philosophia est cuius uberibus nulla aetas quaerit excludi». Ergo etc. |

20

Dicendum ad hoc quod, cum ea quae sunt ad finem a fine determinari debent, et studium hominis in quacumque scientia finaliter ordinatur ad investigandum notitiam subiecti eius et eorum quae circa subiectum

23

consideranda

sunt, in tantum

procedendum

esse studium

requirit scientia quaelibet, quousque notitia subiecti et eorum quae circa ipsum consideranda sunt haberi possint.

ABTKPTW

7 terminus] tres ef terminus 4 m. W' | studio] studendum sed -udendum de et -udio i m. I’ | 11 diteris] dicit add. B' | 12 pone modum] modum pone sed signis inversionis additis transposuit B' | ei] om. B' | ei ponendus] exponendus ei K'P' | modus scientiae] zz K'P' | 13 terminus] tres sed exp. ef terminus 7. m. W' | imponendus] et add W' | 14 Fil] FiliW' | excipe] excipereW | 15 ad] om. W' | canos] cavos I' | invenies] inveniens sed in invenies corr. W' | 16 intentionem] intentionum sed in intentionem corr. W' | 17 Item...24 etc] om. (bom.) sed i. m. T' | est] a add. K'P' | 18 excludi] excludenda K' | ergo etc] om. K'P' | 20 cum] om. I'K'P'W'(i m.) | sunt] om P' | sunt...finem] ad finem sunt K' (cf. notam immediate praecedentem) | 21 studium] finis B' | scientia finaliter] #2 I' | 22 ordinatur] ordinetur W' | notitiam] nullam(?) sed del. er notitiam i m.I' | 23 subiectum] ipsum K'P' sunt add. T' | consideranda sunt] i m.T | 24 scientia quaelibet] in. K' | 25 possint] possunt BTK'P'W"

10 Noli...11 diteris] Prov. 23, 4. | 11 scientia] BEDA, In Proverbia Salomonis libri III, I, c. 23, n. 4 (CC lat. 119B, p. 117,20; PL 1006A). | Sed...12 modum] Prov. 23, 4. | 14 Fili...15 sapientiam] Ecesiasiieus 6,18. | 17 Philosophia...18

excludi] AUGUST., Contra Acad, I, c. 1 (CC lat. 29, p. 5,84-85; CSEL 63.1-3, p.

6,1-2; ed. W. GREEN, p. 15,9-10).

Pis 1

Scarp. 103^

Bad. 41'-

364

Scarp. 104* A31™

K' 46%

B' 17%

ARTICLUS V

Notandum igitur quod circa hoc aliter | sentiendum est in studio Sacrae Scripturae et aliarum | scientiarum. Cum enim in Sacra Scriptura studendum est, ut hic proficiendo per fidem circa illa quae traduntur in | ea, perveniamus in futuro ad contuendum illa per speciem, in isto autem profectu quanto homo magis procedit, tanto magis proficit, et quanto amplius invenit, tanto amplius inveniendum sentit, in tali autem studio numquam est cessandum in via, quousque ad terminum aperte contuitionis perveniatur in patria, idcirco quantum ad studium Sacrae Scripturae absolute dicendum quod terminus studii in eo ponendus non est, immo dispositus et ordinatus ad hoc semper intentionem proficiendi amplius et amplius in ea habere debet, et hoc maxime ideo, quia scibile in ipsa est | infinitum, circa quod potest profectus procedere in infinitum,

Ioannem,

secundum

patte II? sermone

quod dicit AUGUSTINUS

Super

inveniendus quaeratur, occultus. est, ut inventus. quaeratur, immensus est.| Unde alibi dicitur: ‘Quaerite faciem eius semper’. Satiat enim quaerentem, in quantum capit, invenientem capaciorem facil, ut rursus quaeratur. implere ubi plus capere coeperit, quia ‘cum consummaverit homo, tunc incipit’, donec ad illam vitam veniamus, ubi sic impleamur ut capaciores non efficiamur, quia et perfectt erimus ut iam non proficiamus. Tunc enim ostendetur nobis quod sufficit nobis. Hic autem semper quaeramus non ut fructus inventionis non sit finis inquisitionis, sed ideo hic semper dicimus quaerendum, ne aliquando hic putemus ab inquisitione cessandum, ABTK'P'T'W' 26 igitur] nota add. W' | in] om. I'W' | 27 aliarum] et add. sed exp. W' | Scriptura] studendae add. sed exp. W' | 28 est] hic add. sed exp. K' | hic] haec sed exp. et hic i. zz I | hic proficiendo] zz! K' | 29 contuendum] contiendum T' | 31 amplius2] apud W' | 32 aperte] oz. W' | 35 ordinatus] ordi ef -natus ä m.l' | 36 proficiendi] perficiendi T'W' | amplius!] oz IW' | etl] om l' | 37 est] magis add. sed exp. A | circa] eo I'(sed in circa corr)W' | profectus] perfectus W' | 38 procedere] perfectus W' | in] om W' | 39 Quaerite] zer. sed exp. I! | 40 ut] inventus add. sed exp. K' | 42 alibi] aliter sed in alibi corr. T' | Satiat] faciem W' | 43 capaciorem] capaciotem sed -ciotem del. e? -ciorem i. m. I | ubi] ut A | 44 coeperit] coepit B' coepere W' | illam vitam] #2 K'P' | 45 ubi] ut KP" | impleamur] impleatur K'P'W'(sed in impleamur vor) | capaciores] captores sed in capaciores corr. I' | non] om. K'P' | efficiamur] efficiatur sed in efficiatur corr. W' | 46 quod...nobis?] om. (hom.) P' | 47 sed] si P' | 48 quaerendum] est sed exp. ef quaerendum7.m. I’ | hic putemus] zz» B' 39 Divini...51 proficiendi] ID., In Ioann. evang. tract., tract. 63, n. 1 (CC lat. 36, pp. 485,2 - 486,31; PL 35,1803-1804). | Quaerite...40 vestra] Ps. LXVIII, 33.

| 42 Quaerite...semper] Ps. CIV, 4.

35

IX*: «Divini cantici vox est: Quaerite

Dominum et vivet anima vestra. Quaeramus inveniendum, quaeramus inventum; ut Bad. 41™

30

40

45

QUAESTIO 7

50

55

365

atque ita quarendo tendamus, et inveniendo ad aliquid perveniemus, et ad id quod restat quaerendo et inveniendo transimus, quousque ibi fiat finis quaerendi, ubi perfectioni non superest. intentio profitend». Et in sermone XLIII*: «Spiritus Sanctus nunc docet fideles quanta quisque potest capere spiritualia et in eorum desiderium magis accendit, si quisque in ea caritate proficiat qua et diligat | cognita et cognoscenda desideret, ita ut ea quoque ipsa quae nunc quandocumque cognoscit nondum se | scire sciat, quomodo saenda sunt in ea vita, quam nec | oculus vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit, quo sciendi modo, si nunc ea vellet interior magister dicere, id est, nostrae menti aperire et monstrare, humana infirmitas

60

65

| portare non posset». Unde dicit CHRYSOSTOMUS in principio Super Matthaeum: «Non a pueritia eligi aliquos ad. discendum iubentes, certum annorum numerum praefinientes ad consummandum studia | virtutum, sed cunctis generaliter aetatibus differente».| Unde ORIGENES in H o milia, quomodo Abraham accepit Cethuram in uxorem, exponens quomodo sancti in extrema aetate | uxores duxerant, in typo sapientiae semper conquirendae, dicit sic: «Patriarcharum coniugia mysticum aliquod indicant sacramentum. Abraham quamvis esset senex, boc famen sciebat, quod sapientiae ABTKPTW

49 adl...50 inveniendo] iter. (homoeoceph.) sed va- cat sup. lin. T' | aliquid] aliud W' | id] ilud W' | 50 et] investigando add. sed exp. K' | transimus] transcimus W' | quousque] i m. T | ubi]ibi sed exp. er ubi sup. En. Nep superest] super ef est sup. in. W' | intentio] quaerendi add. sed del. et exp. K' | proficiendi] perficiendi W' | in] om. K'P' | 52 quanta] qua I'(e -ntum À #.)W' | spiritualia] spiritalia B'K'P' | 53 magis] maius À | accendit] ascendit I'K'P'W' | si] sed sed exp. et sed i, m T' | et] om. W' | 54 desideret] consideret I'K'P'W' | quandocumque] quandoque K'P'W' | 55 nondum] mundum sed in nondum corr. W' | quomodo] quando sed in quomodo corr. W' z. W' | ea vita] eam vitam AIK'P'T'W' | 56 auris] aurum sed in | sunt] auris corr. W' iter. sed del. A | ea vellet] inv. B' | 57 magister] magisteres sed in magister corr. T' | id] om. I' | monstrare] nostrae(?) sed exp. ef monstrare 7. m. W' | 58 infirmitas] infinitas sed del. ef infirmitas 7 m. I | 59 eligi] coni: elegi ABTK'PT'W' | iubentes] oz. K'P'(/ac) | 60 praefinientes] praeserentes K' praeferentes P' | cunctis] conf. sed in cunctis corr. W' | 61 generaliter aetatibus] aetatibus generaliter sed signis inversionis additis transposuit B' | Unde z m. W | quomodo] quibus sed in quomodo corr. W' | 62 exponens quomodo] quomodo | quomodo] qui sed in exponens sed signis inversionis additis transposuit A quomodo corr. W' | 64 aliquod] aliud W

36, 51 Spiritus...58 posset] AUGUST. In loann. evang. tract., tract. 97, n. 1 (CC lat. I. s] differente Non...61 59 | pp. 572,6 - 573,15; PL 35,1877). PG 9A; ERASMUS, D. (ed. 5 c. I, hom. Matth, in perf. Opus CHRYSOSTOMUS, 57,20). | 64 Patriarcharum...71 mortali] ORIGENES, In Genesim homiliae, hom. 11, n. 1 (ed. L. DOUTRELEAU, pp. 278,22 - 280,54; PG 11, 221A-D).

10309

pis2e Bad. 41'M

Tq'32v

K' 46^ Bad. 41°" W 24"

366

Scarp. 104^

ARTICLUS V

nullus est finis,| nec discendi terminum senectus imponit. Sarae dormitio virtutis est

intelligenda. consummatio. Qui vero perfectae et consummatae virtutis est semper necesse est ut in aliqua eruditione versetur, quam eruditionem ‘coniugem’ eius sermo

divinus appellat. "Accepit ergo senex Abraham uxorem Cethuram. Maior enim ad sapientiam sensibus nostris capacitas inest, quando mortificatio lesu circumfertur in

70

corpore mortali. Quanto enim quis carne fessus est, tanto erit animi virtute robustior, AST

Bad. 410

et sapientiae complexibus aptior. legitur ad tales nuptias per senectam | nullus excluditur, immo maturae aetati plus convenit». | Propter quod dicit DAVID in Psalmo: «Laeretur cor quaerentium Dominum et confirmamini, quaerite faciem eius semper». Quod exponit AUGUSTINUS XII? De Trinitate in principio, dicens: «Widetur quod semper quaeritur numquam inveniri. Et quomodo iam laetabitur et mom potius contristabitur cor quaerentium, si non potuerint invenire quod quaerunt? Et quod inveniri possit dum quaeritur, testatur

75

Isaias, cum dicit: Quaerite Dominum, et mox ut inveneritis, invocate illum. An et

inventus quaerendus est? Sic enim sunt incomprehensibilia quaerenda, ne se aestimet homo nihil invenisse, qui quam sit incomprehensibile quod quaerebat potuerit invenire. Cur ergo sic quaerit, si incomprehensibile comprebenditur esse quod quaerit nisi quia cessandum

non

est, quamdiu

ipsa incomprebensibibum |inquisitione

proficitur, et melior meliorque fit quaerens tam magnum bonum, quod et inveniendum quaeritur, et quaerendum invenitur? Nam et quaeritur ut inveniatur

ABTKP'T'W' 66 discendi] discendo I'W'(sed in discendi corr) | Sarae] sacrae I'(sed forte in Sarae corr.)W' | dormitio] dormito sed in dormitio corr. W' | 67 Qui] ser. sed in quia mut. W' quia K'P'T' (sed in Qui corr) | 69 Accepit] Acceptus I' | uxorem] nomine homine add. K' nomine add. P' | Cethuram] Cerburam P' | 70 inest] qui add. W' | quando] quoniam K' | mortificatio] mortificatur I' | 71 animi] seripst cum Origene: cum B'T (sed exp) K'P'T'W' om. A | virtute] veritate I'(sed in virtute corr)K'P'W' | 73 excluditur] excludatur P' | convenit] contingit P'W' | 74 confirmamini] confirmatum I' | 75 exponit] o» K'P' | exponit Augustinus] Augustinus exponens I'W' | XII*] Soliloquium sed exp. e? XII i. m. I' ser in ras. W' | 76 Videtur] om. K'P' | 77 quomodo] quando sed in quomodo corr. W' | contristabitur] contestabitur I' | 79 inveneritis] eum add. BTKP'TW | An] om A | et2] om l'K'PW | 81 homo] oz. A | qui quam] quin quod l'K'P'W' | 82 Cur] Cum I' | sic quaerit] zz; K'P' | 84 proficitur] perficitur I'T'W' | meliorque] melior ef -que 7. m. T' melior est B' meliorumque I' | fit] sic B' | 85 invenitur] conf. (inventur?) sed exp. et invenitur mr

71 Quanto...73 convenit] ID., op. cit., n. 2 (ed. L. DOUTRELEAU, pp. 282,11-13 et 284,55-54; PG 11,222B-223A). | 74 Laetetur...75 semper] Ps. CIV, 3-4. | 76 Videtur...89

quaerunt] AUGUST.,

461,5-27; PL 42,1057-58).

80

De Triz, XV, c. 2, n. 2 (CC lat. 50, p.

| 79 Quaerite.. illum] Is. LV, 6.

85

QUAESTIO 7

367

dulcius, et invenitur ut quaeratur avidius. Secundum hoc accipi potest quod dictum est in Ecclesiastico:

Qui me manducant, adhuc esurient, et qui me bibunt,

adhuc sitient. Manducant enim et bibunt, quia inveniunt, et quia esuriunt et sitiunt,

adhuc quaerun. Et IX? De 90

s

100

Trinitate

in principio: «TuZsszza est

quaerentis intentio donec apprehendatur illud quo tendimus, si ea recta intentio est,

quae proficiscitur a fide. Sic ergo quaeramus | tamquam inventuri et sic inveniamus

K' 46%

tamquam

SA

quaesituri.

‘Cum

enim consummaverit

homo,

func incipit». Et hoc

totum contingit propter.scibilis infinitatem, secundum quod dicit HILARIUS De Trinitate: «nape, percurre,| —persiste. Etsi non perventurum, gratulabor tamen profecturum. Qui enim pie infinita persequitur, | etsi non contingat aliquando, semper famen proficieh, et revera saltem in futuro attinget, secundum | quod dicit AUGUSTINUS De dono perseverantiae: «Bonae spei est homo, si eum sic proficientem dies ultimus huius vitae invenerzt, ut adiciantur ei quae proficienti defuerint, et perficiendus quam puniendus potius. iudicetur». Unde de profunditate | huius scientiae et infinitate scibilis in ea dicit AUGUSTINUS in Epistola ad Volusianum: «lanta est Christianarum |profunditas. lfferarum», etc.

ABTK'PT'W'

91tamquam] ABT'K'P'S'T'W'

86 dulcius...invenitur] 07. (bom) sed i. m. W' | accipi potest] accipit K'P' | dictum est] dicitur K'P' | 87 me manducant] inv T' | adhuc] ad hoc sed hoc exp. et -huc i. m. W' | bibunt] ad huc esurient, et me bibunt add. sed exp. W' | 88 sitient] scient P'(sed in sitient corr) W'(sed in scitient mut.) | Manducant]

Manducaverunt l' | quia!] esurivi add. K'P'

| et?] om. TW'(sup. in)

| 89

adhuc] ad hoc l'K'P' | 91 proficiscitur] proficitur sed in proficiscitur corr. T' | ergo] continuo(?) sed exp. et ergo i. m.T' | 92 tamquam] ;. m. T' | enim] adhuc add. S' ad hoc add. I'K'P'W' | incipit] sapit K' | 93 contingit] convenit S' | dici] contingit PP | 94 percurre] percurrere l'K'P'T'W | 95 profecturum] perfecturum W' | persequitur] prosequitur B'K'P'S'TW' | 96 non] oz. l' | contingat] forte conveniat P'S' | et] om S' | 97 De...101 Augustinus] om. (bom.) A | dono] scripsi cum Scarpario: bono BI'K'P'T'W' (gf. motam immediate | 98 spei] speciei S' | proficientem] perseverantem sw praecedentem) destierunt add. sed exp. T' | 99 ut...defuerint] oz K' | defuerint] defuerunt B'P'T' defuerit S'W'(sed in defuerunt mut) | perficiendus] perfidus S'W' | quam] favendus add. sed exp. S' | 100 potius] om. B' | de] sup. dn. W' | et] ex B' | 102 Volusianum] Vobissianum l'W | Christianarum] Christianorum BTP'

| 89 Tutissima...92 incipit] 87 Qui...88 sitient] Enclsiasticus XXIV, 29. AUGUST., De Trin., IX, c. 1, n. 1 (CC lat. 50, pp. 292,21 - 293,30; PL 42,961). | 92 Cum... incipit] Ecesiasticus XVII, 6. | 94 Incipe...96 proficiet] HILARIUS, De. trin., IL, c. 10 (CC lat. 62, p. 48,13-16; PL 10,58-59). | 98 Bonae...100 iudicetur] AUGUST., De dono perseverantiae, c. 21, n. 55 (PL 45,1028). | 102 Tanta...103 incipit] ID., Epist. 137, n. 3 (CSEL 44, pp. 99,14 - 100,11).

320 1732

Ji Sod

368

Scarp. 105*

ARTICLUS V

usque ibi, «um consummaverit homo, tunc incipit» — longa est auctoritas, sed communis. Unde ORIGENES, exponens illud quod dicitur de Isaac Genesis XXV°, «Habitavit iuxta puteum | nomine viventis et videntis"

105

Intelligentibus», inquit, «grandis est ista benedictio. Qui potest singula quae in lege et prophetis sunt scire, et intelligere, ille habitat ‘ad puteum visionis. Magnam benedictionem accepit. Isaac, ut habitaret ‘ad puteum visionis. Nos quando satis mereri poterimus, si forte transitum babere possimus per ‘puteum visionis? Certe si non potuero omnia intelligere, assideo tamen Scripturis divinis, et ‘in lege Dei

110

meditor die ac nocte’, et omnino numquam desino inquirendo, discutiendo, tractando, certe, quod maximum est, orando, et ab illo poscendo intellectum ‘qui docet bominem

scientiam’, videor et ego habitare ‘ad puteum visionis. Tu ergo si semper perscruteris propheticas visiones, si semper inquiras, semper discere cupias, baec mediteris, in his permaneas, percipis et tu benedictionem a Domino, et habitas ‘apud puteum visionis’,

et Dominus aperiet tibi scripturas». W' 24%

Bad. 41"?

In ceteris autem scientiis studio terminus est ponendus.|

Cum

enim, ut dictum est supra, in aliis scientiis studendum non est nisi in

ABTKP'STW 104 communis] rationis I'S' | Origenes] eorum sed in Origenes corr. A | 105 Habitavit...videntis] oz. S' | 106 inquit] igitur sed exp. ef inquit Z m. K' | 107 prophetis] philosophicis T' | Magnam...108 visionis] oz. (hom.) B' | 108 quando] et sed exp. et quando i. m. I' quare KP' | quando satis] a praelatis S' | quando...109 per] in ras. 2^ man. W' | satis] praelatis sed in satis corr. Y(of. supra, app. crit, lin. 108) | 109 sil...transitum] immediate I'(sed del et si forte transitum Z m.)S' | transitum] oz. K'P' | per] in S' | Certe...110 non] zz ras. 34 man. W' | 110 potuero] potuerit AT'(sed in potuero corr) potueris B' potero I'(sed in potuerit z4:)K'P'S'W' | assideo] assidue B' | et] ut Tom S' | 111 discutiendo...112 certe] zz ras. 2^ man. W' | tractando] om. I'K'P'S' et add. W'(gf notam immediate praecedentem) | 112 poscendo] pascendo I'(sed in poscendo corr.) K'P'S'W (sed forte in poscendo corr.) | hominem] ser. sed in omnem zur l' | 113 Tu] Cum I' | ergo] semper add. sed exp. W' | si] igitur add. I'P'S'(et deinde semper add.)T'W' | sisemper] iz! I'S' | 114 propheticas] prophetias sed in propheticas corr. W' | si] et T' | inquiras] si add. P' | discere] dicere W' | haec] hic K'P' | 115 apud] per add. sed del. et exp. W' | 117 scientiis] certo add. sed exp. T' | est ponendus] zzz B'T'K'P'S'W'(ponendus (f. 24%) est) | Cum] Est I'S' | 118 est2] 0m. S'(of. notam immediate praecedentem) 103 cum...incipit] Ecelesiasticus XVIII, 6. ORIGENES,

In Genesim

homiliae, hom.

| 105 Habitavit...116 scripturas]

11, n. 3 (ed. L. DOUTRELEAU,

pp.

286,20-21 ef 288,28 - 290,77; PG 11, 223D-225A). | 107 ad...visionis] Ger. XXV,11. | 108 ad...visionis] Ibid. | 109 puteum visionis] Ibid. | 110 in...111 nocte] Ps. L2. | 112 qui...113 scientiam] Ps. XCIII, 10. | 113 ad...visionis] Gen. XXV,11. | 115 apud...visionis] Ibid | 118 ut...supra] Cf supra, art. 5, q. 6, bp. 357,78 -358,104.

115

QUAESTIO 7 quantum 120

125

utiles sunt,|

369

et, ut infra dicetur, in tantum

utiles sunt in

quantum ad hanc Sacram Scripturam proficiunt, in tantum ergo studendum est unicuique; in aliis scientiis | in quantum ex hoc profectum poterit habere studendi consequenter in Scriptura Sacra, ne nimium immorando in aliis in ilis tempus consumat per quod fructuosius in ista proficete posset, etiam si quis ilis intendat, ut ad istam scientiam veniens amplius et pluribus proficiat, cum residuum temporis vitae suae ad capiendum ea quae sunt huius scientiae non sufficiat. «Ridiculum est eninm, ut dicit AUGUSTINUS | in Epistola ad Dioscorum, «um propterea mulla superflua didiceris, ut tibi aures bominum ad

votum

praeparentur,|

ipsa

necessaria

non

Tenere,

quibus

superflua

130

praeparaveris, et dum occuparis ut discas unde facias intentos, nolle discere quod

135

«Intelligere superflua fortasse non nocet. Sed fortasse discere nocuit, cum tempus necessariorum occuparenb. Permittit tamen Deus curiosos diutius in illis immorari scientiis, ne tempore illo implicent se deterioribus, secundum III°: «Vidi afflictionem quam dedit Deus filiis quod dicitur Ecclesiastes

infundatur intenti»,

et AUGUSTINUS

De

ut ilitate

credendi:

bominum, ut distendantur in ea. Cuncta enim bona in tempore suo, et mundum

ABTK'PSTW

119 et] om. K'P'W' | dicetur] dicemus T' | utiles sunt?] in ras. 2^ man. W' | in | 122 quantum] À m. I’ | 120 ergo...121 est] est ergo studendum ISW profectum] praefectum W' | Scriptura Sacra] zm. l'K'P'S'W | ne] vere T' | 123 aliis] ser. sed del K' | consumat] conservant I'(sed in consumat corr)S'W' | 125 cum] ut I' | 127 est enim] zzz I'K'P'S'W' | 128 Dioscorum] Didascorum I'S' didiscarum W' Diascorum K'P' | propterea] propter I'S'W' | didiceris] didisceris I'S'TI' | 129 tenere] in add. T' | 130 occupatis] occupaveris A occupavis T' | discas] discat S' | discere] dicere W' | 132 non] supplevi cum Yi 195 | — discere] dicere KPS Badio et Scarpario: om. AB'TKP'S'T'W occuparent] occupatione I'S' et add. P' | in] oz. P' | in...134 immorari] immorari in ilis K' | 134 illo] ila K' | deterioribus] doctoribus sed exp. e deterioribus i m. T' | 135 IIIe] VII T' | Deus filiis] Filius Deus W | 136 distendantur] discendantur I' discedantur S' distendatur K'P'W | inl] eo add. sed exp. K' | et] in ras. 2^ man. W' | mundum) ras. e mundum 7. m. W' mundus IS

119 ut...dicetur] Cf. infra., art. 7, q. 8, (Bad,f.58rG) et art. 7, q. 9, (Bad,ff.58»0 59rP. | 127 Ridiculum...131 intentis] AUGUST., Epis. 118, c. 2; n. 11. (CSEL | 132 Intelligere...133 occuparent] ID., De 34, p. 675,21-26; PL 33,437). | 135 Vidi..185 eorum] p. 32,1-3). 25.1, (CSEL utilitate credendi, c. 11 Ecclesiastes, I,

10-11.

B'17* 5:32"

K' 47 Bad. 42:P

370

Scarp. 105^

ARTICLUS V

dedit disputationi eorum»,| ubi dicit Glossa:

«Propterea Deus dedit in

praesenti etiam perversorum dogmatum magistros, concessit occupationem, ne mens P829

eorum of//osa torpesceret. Deus enim fecit omne | bonum quod fecit. Sed in tempore suo

bonum

bonum

est,

numquam

ulterius

quam

opus

es».

Et

ideo

140

AUGUSTINUS, loquens de studio scientiarum saecularium, dicit Il? D e 12322

doctrina

christiana: «ln doctrinis quae apud gentes inveniuntur,| in

omnibus tenendum est: Ne quid nimis», et 10337

De ordine

libro Il°: «Taks

eruditio, si quis ea moderate utatur— nam nihil ibi quam nimium formidandum | est — talem philosophiae militem nutrit, ut ad summum illum modum ultra quem requirere aliquid nec possit, nec debeat, nec cupiat, perveniat». Revera opus est cavere in studio scientiarum philosophicarum «ve quid nimi, quia, ut dicit IP De doctrina christiana, «erwzque acadit ut facilus

145

bomines res assequantur propter quas. assequendas ista discuntur, quam talium

praeceptorum nodosissimas disciplinas et spinosissimas». Et tamen, ut ipse subdit ibidem, quandoque miseros «agir in his omnibus ipsa spectamina veritatis delectant saepe». De quibus dicit CHRYSOSTOMUS libro I? Super

ABTK'P'STW' 137 ubi] ut I! | Propterea] ser. sed -ea exp. W' | Deus dedit] zz! B'TK'P'S'T'W' | in praesenti] conf. sed del. etin praesenti À m. l' | 138 magistros] magistrois sed -i- exp. À magistris KP' | ne] neque B'T' | 139 otiosa] occisa W' octiosa I'S' | torpesceret] torpescet B' | omne bonum] zzz B' | 140 bonum?] oz. W' | ulterius] alterius W' | 141 saecularium] ut add. sed exp. I’ | De] Trinitate add. sed exp. S' | 142 christiana] om. AB'T'(Z m.) | 143 quid] quis sed in quid corr. T' | nimis] nims e -i- sup. lin. T' | libro] vel W' | 144 ea] eas sed in ea corr. W' eruditione add. sed exp. S' | moderate] immoderate sed in moderate corr W' | utatur] nec nihil a add. sed exp. W' | quam] quod W' | formidandum] formidanem(?) sed in formidandum corr. W' | 145 ad] Z zz. man. corr. A | illum] istum I'S'W" | quem] quam l' | 146 debeat] debeant B' | Revera] Sit vera sed ' in Revera corr. W' | est] sup. in. W' | 147 philosophicarum] philosophiarum sed in philosophicarum corr, W' | 148 plerumque] plerum quae(sed exp) W' | 149 quam] quod I' | 150 nodosissimas] nodissimas B'I'K'P'S'T'W' | subdit] dicit P | 152 delectant] delectans T' | libro I9] inu K'P' 137 Propterea...140 est2] G/ossa ord. in Ecclesiasten, YII, 10 (ed. 1634, III, 1777b; PL 113,1121); HIERONYMUS, Comment. in Ecclesiasten, c. 3, v. 9 (CC lat. 72, p-

277,153-157; PL 23,1091)

|

142 In...143 nimis] AUGUST.,

De doctrina

christiana, 11, c. 39, n. 58 (CC lat. 32, p. 72,14-21; CSEL 80, p. 74,6-12; PL 34,62). | 143 Talis...146 perveniat] ID., De ordine, II, c. 5, n. 14 (CC lat. 29, p.

114,10-15; CSEL 63, p. 156,16-20). | 147 ne...nimis] ID., De doctrina christiana, II, c. 59, n. 58 (CC lat. 32, p. 72,21; CSEL 80, p. 74,12; PL 34,62). | 148 plerumque...150 spinosissimas] ID., op. a£, c. 37, n. 55 (CC lat. 32, p. 70,6-9;

CSEL 80, p. 72,6-9; PL 34,61). | 151 quandoque...152 saepe] Ibid. (CC lat. 32, p. 71,20-21; CSEL 80, p. 72,20-21; PL 34,61).

150

QUAESTIO 7

155

160

371

Matthaeum: «Plerique /o/os | dies peragunt propter illam occupationem vanissimam et multa detrimenta patiuntur. Et cum omni diligentia quod audierint memoriae commendant, eaque ad animi sui perniciem infixa custodiunt. Hic vero ubi loquitur Deus nec exiguum quidem tempus patienter exspectent», ultimum scilicet senectutis. Quod tamen utile esset multum, secundum quod dicit AUGUSTINUS Ad Hieronymum, «44d discendum quod opus est, nulla aetas sera videri potesl, quia etsi senes magis decet dovere quam discere, magis tamen discere quam quae doceant ignorare». |

SAIS

Bad. 4279

«AD ARGUMENTA» Ad primum in oppositum, «non plus sapere quam oportet», dicendum

165

quod semper oportet plus, non tamen | plus quam oportet, «sed ponere prudentiae nostrae modum», ut dicit secunda ratio. Et hoc fit semper pie secundum regulam fidei quaerendo, «non transgrediendo terminos quos posuerunt patres nostri», ut dicitur Proverbiorum XXII. Unde post Proverbiorum XXIII” «Prudentiae tuae pone modum», statim ilud sequitur: «Ne erigas oculos fuo», Glossa: «menti, «ad opes quas non pores

ABTKPSTW

153 totos] totas I' | peragunt] perigunt l' | 154 detrimenta] docttina sed exp. et | audierint] audierunt B'T'(sed in audierint detrimenta i m. I’ | Et] ut W corr)W' | 155 eaque] eoque sed in eaque corr. T' | ad] et T' | animi] in T' | 156 nec] ne I'(z -c sup. in.)S'W' | tempus] temporis K'P' | 157 utile] zz ras. 3° man. W' | 159 decet] docet sed in decet corr. T' | 160 discere] dicere I'S' | quae] oz. S'T'(i. m.) | 162 oppositum] opponi sed in oppositum corr. W' | 164 nostrae] oz. A | 166 patres] plures K’ | XXII? seripsi cum Scarpario: XXIII? ABTKTP'SW' XXIe T' | 167 XXI] XXI»? T' | 168 Ne...tuos] sub. AW | Glossa] scilicet S' secundum sed exp. et Glossa i. m. W' | ad...quas] sub. W' | ad...169 habere] sl A | quas] qua I'(sed in quas corr.)S' quae W' 153 Plerique...156 exspectent] I. CHRYSOSTOMUS, Opus perf. in Matth., hom. I, 7

(ed. D. ERASMUS, p. 10D; PG 57,22).

| 158 Ad?...160 ignorare] AUGUST,

Epist. 166, 1 (CSEL 44, p. 546,5-6; PL 33,720). | 162 non...oportet] Cf. supra, p. 362,6. | 163 sed...164 modum] Cf. supra, p. 362,11-12. | 165 non...166 nostri] Pro» XXII, 28: | 167 Prudentiae...modum] Prov. XXIII, 4. | 168

Ne...tuos] Pro» XXIII, 5. | mentis] BEDA, In Prov. Salomonis, II, c. 23 (CC lat.

119B, p. 117,26; PL 91,1006).

| ad...169 habere] Pro» XXIII, 5.

K' 47

372

ARTICLUS V

babere», Glossa:

«divinitatis perscrutandas,

quia caelestibus tantum.

avibus

170

paten.

Per idem patet secundum. |

ABTK'P''TW' 169 Glossa] secundum S'W'(sed exp. et Glossa i m.) | divinitatis] deitatis I' | tantum) tamen T' | tantum civibus] zz K' tamen omnibus sed exp. ef tantum civibus Z m. W' | civibus] cibus S' | 170 patent] patet I' | 171 idem] eadem sed in idem corr. W' | patet] ad add. K'P'

169 divinitatis...170 patent] Glossa interlin. in Prov, XXIII, 5 (ed. 1634, III, 1711-122, c; deest in PL 113).

TABLES . Works cited by Henry (and by the editor in the apparatus)

-

II. Onomastic table IH. Manuscripts cited IV. Quoted publications . Table of photographs VI. Table of contents

Buy:

$72

Eu

Aakarın,

L

ra. ae

:

.--Jetidem pote

ptm.

mum

eas set u

doi

—

FAR

"eus

an "ud

4

$2491

D

E

—

NN

sio zo) DE |

me "A

‘

A

3L

| a

-

wore

…

Peer p.e.

o»

Po

e

Uy PU,

EL

cw

L2

= (

'

"

:

=

|

7

t4

yea

AWTICE II

À

—] o un —

heran umi T

ue

um

| inh

opie à aW pog Mis iden env WU i

u ^-

die asus d Tl dent, OS D FLIE o dr 7th Gu,&

ti

-

e

e

!

CR

mE

svdbe adl gibog niwot iu (au^d -

it

inNT

EM

t

Laà

per

a d ad

itoetay (sb

"

P

Le và ry

-

-

yi?ulq

tt;

"T Pa:

WORKS CITED BY HENRY (and by the editor in the apparatus) The numbers in Roman characters indicate non-literal citations; The numbers in italics indicate literal citations; The numbers in parentheses indicate citations whose identifications are uncertain; Exponents indicate the number oftimes that a source is cited on the same page. ALBERTUS MAGNUS

De anima omnia,

(ed. CL. STROICK in Opera 7', Münster i. W. 1968)

In Epistolam ad Colossenses (ed. H. VoGELs in CSEL 81; Wien 1966; PL

17, Paris 1845) II, 8: 338

119032119 De

animalibus (ed. H. STADLER in BGP(T)M, XV-XVI, Münster i. W. 1916/1920) XXI: 92

Super

Dionysii

De

divinis

nomini

in Opera

omnia,

AMBROSIUS

De

officiis ministrorum

Hexameron

(ed. K. SCHENKL

37!, Münster i. W. 1972)

321, Wien 18827)

cap. 12: 3

VI, cap. 4: 120, 121

bus (ed. P. SIMON

(ed. M. TEs-

TARD, Paris 1984; PL 16, Paris 1966) [8259 311 1968;

PL

ALGAZEL

ANONYMUS

Logica (ed. Venezia 1506) C1 192 €. 2: 248

Auctoritates Aristotelis (ed. in

Metaphysica (ed. J. T. MUCKLE, Toronto

1933) Ltr3.123 ALHAZEN

Opticae Thesaurus (ed. F. RISNERUS, Basel 1572 [reprint, New York 1972]) 15:05 277) 193 AMBROSIASTER

In

Epistolas

ad

Corinthios

(ed.

H.

VocELs in CSEL 81.2, Wien 1968; PL 17, Paris 1845) 16512: 29

in CSEL

14,

1845!,

I

Philosophes

J. HAMESSE,

Médiévaux,

XVII,

Louvain-Paris 1974) 12115255 30 123,175, 2542279 1110: 292" 1, 18: 60, 87, 234, 235 1, 119: 246, 280, 309 1212073 1, 122: 246, 254 1, 123.70 13, 126, 190, 191^, 793, 293722260 1, 127: 214 150193: 7705 1, 134: 1097, 116 11352505 2 140: 5, 128, 187, 188, 196, 226, 346, 348 2, 141: 246 20122 :02 7292077 2, 144: 151 2915321985226

376

TABLES

Pak, SIL SRS 196 3, 161:34 3, 164: 34, 91, 112, 284, 293, 306 4, 170: 275 6, 173: 230 6, 176: 123 O79 02 Joi NOT 1708201 6, 180:71 6, 185: 124, 168, 184, 198, 249 6..186:2721117.27252108257 6, 187: 126 6, 188: 8, 91, 117, 124, 245, 257, 288 1AOCS9 THOSE 7, 202: 180 97209792 9, 217; 290 12, 247: 9 13, 249: 278 152322257 26, 294: 129 3153037735 92230552039 SS IST 07 IA E3259]05; 99524919:0720 91777 S59 17:150 559921:55 247 2015 328 36:925:0225 36, 325: 223 S7 agn 122174 ANONYMUS II (Ps.-AUGUSTINUS) Liber de spiritu et anima (PL 40, Paris

1845) CAO c0:

ANONYMUS

V

Historia Alexandri Magni (Historia de Preliis) (ed. A HıLkA — R. GROSSMANN in Beiträge zur klassischen Philologie,

89,

Meisenheim

am

Glann 1979) 8109: 41 ANONYMUS VI (Ps.-CHRYSOSTOMUS) Opus imperf. in Matthaeum (in Opera Ioannis Chrysostomi, ed. D. ERASMUS, Basel 1539; PG 56, Paris 1859)

hom

72332

hom.

18: 264, 332

hom. hom. hom. hom.

22: 38: 41: 42:

3/2 333 333 129, 146

ANONYMUS VII (Ps.-BOETHIUS) De disciplina scholarium (ed. O. WELERS

in STGMA, 12, Leiden - Kóln 1976; PL 64, Paris 1847) 1.012129 V, 4: 141 ANONYMUS

VIII

Liber sex principiorum (ed. L. MiNIOPALUELLO — B.G. Dop in Aristoteles Latinus, 16-7 in Corpus philosophorum medii aevi, Union Académique Internationale, Bruges-Paris 1966) c. 2, n. 29: 229 c. 4, n. 46: 230, 302

ANONYMUS III (Ps.-AUGUSTINUS)

ANONYMUS

Speculum (PL 40, Paris 1845)

Enarratio in VII"" Aristotelis Moralium ad Nicomachum I (ed. H. P. F. MERCKEN in Commentaria graeca in Ethi-

CONES ANONYMUS

T IV

Liber de causis (ed. A. PATTIN, Leuven 1966) Prop. 1: 38 Prop. 4: 37

cam

IX

Nicomacheam,

translata

a

Roberto GRossETESTE [Corpus latinum commentariorum in Aristotelem graecorum, VI 3], Leuven 1991) CS USD

377

WORKS CITED BY HENRY

ANSELMUS CANTUARIENSIS (Opera Omnia, ed. F. SCHMITT, 6 vol., RomaEdinburgh 1938-1961 [reprint. Ed. in 6 vol., Cannstatt 1968]: PL 158-159, Paris 1854)

: 261 : 33, 91, 280 2216922769327 7098175 170 227-230

TTL 7361, 180. 2225 ; 1195923 onnoonoo II, c. 3: 367, 250 6. 44 77122 IDA 168, 180?,184, 198, 249, 250 250972591737. 109, 201257 6:36, 1268055 2718150. 8: 8, 117, 124, 2457, 249 9: 9], 257, 286 12: 280 6"o O6.06 SG . 14: 281, 290 REL IQ ©

De veritate (ed. F. SCHMITT

in Opera

Omnia, I, 1938; PL 158, Paris 1854) c. 7: 40

c. 11: 40 Proslogion

(ed. F. SCHMITT

in Opera

Omnia, I, 1938; PL 158, Paris 1854) c. 14: 56 ARISTOTELES (Aristoteles Latinus, in Corpus philosophorum medii aevi, Union Académique Internationale; Aristotelis opera cum Averrois commentariis, ed. Iuntina, Venezia, 14 volumes, 1562-1574 [anast. repr. Frankfurt a. M. 1962]; Opera graece, ed. I. BEKKER, Berlin 1831, 2 volumes (cf. etiam ANONYMUS I) Analytica posteriora (ed. L. MINIoPALUELLO-B.G. Dop - Arist. Lat. IV 1-401968: ed. IuneAXL2; sed. I. BEKKER) Ludo 5874 14227, 85916022 174, 147244198 c 255,14,172.208 3312604 774300 €: 239 2402120, 172,551 c. 16: 170? c. 18: 150 c. 7: 248? c. 19: 5, 42, 178, 188, 201, 328 De anima (in ALBERTI MAGNI Commentario, ed. Cl. STROICK, Münster i.W. 1968; in AvERROIS Commentario, ed. F. S. CRAWFORD in CCAA VI, 1, Cambridge (Mass.) 1953; ed. Iunt., Suppl. II; ed. I. BEKKER) I, c. 1: 33, 229; 302 cu2: 123 er 4250 cu» Bc. 115

De caelo (Transl. Gerardi

in ALBERTI

MaGNI Commentario, ed. P. HossFELD, Münster 1971; ed. I. BEKKER) Lc. 4:34

77€.41249933 1132, 186?

34. 97, 111122

Categoriae (ed. L. MiNIO-PALUELLO = Arist. Lat. L1-5, 1961; in SIMPLICH Commentario, ed. A. PATTIN, Louvain-Paris 1971-1975; ed. Iunt., L1;

ed. I. BEKKER) Cuan 222 Cyl 133 Ethica Nicomachea (Transl. Roberti Grosseteste: A. Recensio pura - ed. R. A. GAUTHIER = Arist. Lat. XXVI 1-3, fasc. 3, 1972; in THOMAE DE Aquino

Sent.

Libr.

Eth., ed. Leon.

XLVII.1, 1994; ed. I. BEKKER) 1, C2270 c 21207218 c. 3: 2102, 240, 346, 348? ©. 475390 217513512 1835273525952 c45255 II, c. 1: 94, 104?, 182, 279, 361 32:450 c. 4: 118 Calo VAC m6? 21

378

TABLES

VII, c. 5: 93, 94, 1197, 204, 209 IVIITA4 63227955 C8: B55 CHI 330 XS 09 1.299917 118025 2300202, 274 De generatione et corruptione, (Transl. Vetus, ed. J. JUDYCKA = Arist. Lat. IX, 1, 1986; in THOMAE DE AQUINO Commentario,

ed. Leon.,

III, 1886;

ed. Iunt., V; ed. I. BEKKER) II, c. 10: 275, 288 interpretatione — (Perihermeneias) (Transl. Boethii, Specimina Translationum recentiorum, ed. L. MINIoPALUELLO; Transl. Guillelmi de Moerbeke, ed. G. VERBEKE, Revisit L. MINIO-PALUELLO = Arist. Lat. II 12, 1965; ed. Iunt., L,1; ed. I. BEKKER) Calis 39 c. 6: 244 Metaphysica (I-IV, 4; Transl. Iacobi [Vet."^] et Composita [Vetus], ed. G. VUILLEMIN-DIEM = Arist. Lat. XXV 1-1a, 1970; I-X et XII-XIV: Transl. Anonyma sive ‘Media’, ed. G. VUILLEMIN-DIEM = Arist. Lat. XXV 2, 1976;

IL in AvERROIS

V, in AvERROIS Commentario, ed. R.

PONZALLI, Bern 1977; IX, in AVERCommentario,

ed.

C 47:8209

Vac. 17/2256; 246 cu5: 221,236? VI, c. 1: 43, 192, 214, 258, 314, 351? cs2:241

c. 4: 6, 37, 39 VII, c. 4: 275 VIII, c. 6: 102 IX, c. 2: 109?, 116, 164 : 302, 304 71221672 305 X, 269 196 e2a9e ee 1209 COM NAAR XTIXc310::298

Commen-

tario, ed. G. DARMS, Freiburg 1966;

ROIS

c. 3: 227, 226, 236, 302, 346, 346, 349 IIL.csd03234152 c. 2: 8, 9, 280 C42 1836 DV ne alien? 542052 EEE, J26M172M190/ 912 19392012572 c. 4: 10, 14, 16, 18, 19 c. 4-8: 13, 14 c3 6 104 IS TO TT: 222234107, 646822

B.

BÜRKE,

Bern 1969; ed. Iunt, VII; ed. I. BEKKER) I, c. 1: 5, 82, 30, 42, 60, 1242, 130, 178, 178, 188, 201, 253, 257, 279, 328 CRD HORISHO 39023910054 1255; 292?, 304, 309, 325, 352, 354, 354 361 cc. 524 6224 c49825 IL €. 1: 60, 87, 13020728207, 219, 234,0235*298.23241238:0267,:1289, 290, 306, 322, 346 c. 2: 5, 9, 236, 246; 2462, 280, 260, 304, 305, 309

De partibus animalium (ed. Iunt., VL1: ed. I. BEKKER) I, c. 5: 290 IIxcs2: 92 Physica (I-IL, lin. 194 a 2: Transl. Vat., ed. A. MANSION - Arist. Lat. VII 2, 1957; Transl. Vetus, ed. F. BossIERJ. BRAMS = Arist. Lat. VII, 1 2, 1990; ed. Iunt., IV; ed. I. BEKKER) L c. 1: 5, 128, 140, 187, 188, 189, 196, 226, 346, 348 c. 4: 246 c. H:1286 c. 8: 286 I, c. 9: 261, 272, 288, 297 15211524230 c. 4: 280 c. 6: 108 C8: 92,130 Lib cu

379

WORKS CITED BY HENRY

INNCHSN 3 c. 10: 240 VII; cs 3: 936, 458, 226 VITE 631:721 Crau c. 4: 98, 101, 102, 115, 116, 130, 136, 158 € 5:03, 164 Politica (Transl. Guillelmi de Moerbeke, ed. F. SUSEMIHL, Leipzig 1872; ed. Iunt. III, ed. I. BEKKER) Fee 237 IIxc216:272 De

sensu

et sensato

(in THOMAE

DE

AQUINO Sententia sensato, ed.

libri de sensu et Leon. XLV/2,

Rome/Paris 1985; c. 1: 139 6:6: 253

ed. I. BEKKER).

Sophistici Elenchi (Transl. Boethii, ed. B.G. Dop = Arist. Lat. VI 2, 1970; ed. I. BEKKER) 122, 131, 174, 314 De

somno et vigilia (ed. H. J. DROSSAART LULOFS, in Philosophia Antiqua, Il, Leiden, 1947; ed. A. SHIELDS in Parva Naturalia (=Corpus Commentariorum Averrois in Aristotelem (Cambridge, MA 1949); ed. Iunt. VI; ed. I. BEKKER) c. 2: 160 c. 3: 44, 159

Topica (Transl. Boethii [cum fragm. Recens. alt.] et Anon., ed. L. MiNIOPALUELLO = Arist. Lat. V 1-3, 1969; ed. Iunt., L3; ed. I. BEKKER) I, c. 3: 349 cn5: 1223 CN15:0223 AUGUSTINUS

De

civitate Dei (ed. W. DOMBART-A. KALB in CC lat. 47-48, Turnhout 1955; ed. W. HOFFMANN in CSEL 40'?, Wien 1899-1900; PL 41, Paris 1846)

VII ome © 425106 c. 10: 341

CAO 127 XINGNI052977 29257 XIX, c. 1: 308, 311 Confessiones (ed. L. VERHEYEN lat. 27, Turnhout

in CC

1981; ed. P. KNÔLL

in CSEL 33, Wien Paris 1845)

1896;

PL

32,

Lf ent: 295

M. c. 0: 144 VTSCST1 250 XI, c. 8: 144 c. 14: 240 X1156203237 Gd 250 Ch PAP SD)

Contra Academicos

(ed. W. M. GREEN

in CC lat. 29, Turnhout

1970; ed. P.

KNOLL in CSEL 63°, Wien 1922; ed. W. GREEN

in Stromata

Mediaevalia, Utrecht 1961). 1. c413903, ©. 23 2749288 c. 3: 162 c. 5450 c. 8: 167274 IC 52107 46 © 62201 c. 10: 47 c. 13: 47

Patristica

1956,

et

Paris

Hlc. 3: 72, 108MSS! 2636/29203 217 11: 46 17: 47°, 49 17-18: 49 . 18: 50, 143 . 19: 60, 105 5202535331 TO IN IHR DO Contra

epistolam

fundamenti

(ed.

J.

ZYCHA in CSEL 25!, Wien 1891; PL 42, Paris 1861) c. 36: 144

380

TABLES

Contra

lulianum

Pelagianum

(PL 44,

Paris 1861) IV ce Contra litteras Petiliani, (ed. M. PETSCHENIG in CSEL 52, Wien 1909; PL 43, Paris 1841) II, c. 30: 345 De

diversis

13:755

92: 70, 80, 80 118: 45, 48, 53, 61, 369 120: 70, 90

quaestionibus

MUTZENBECHER Turnhout 1975;

83

(ed. A

in CC lat. 44A : PL 40, Paris 1845)

137: 140: 147: 166:

367 141 52, 612, 62 371

De Genesi ad litteram (ed. J. ZYCHA in CSEL 28',1 W : 1894; ; PL 34, Paris: 1845)

-_

q. 1: 6, 36, 205, 213, 218

q. 9: 5, 6, 202,43, 45, 200, 201,205,

Vi 0. 003

206°, 206

IX, c. 15: 147

are 149292177218

c.- 17: 2633

q. 35: 269

De haeresibus (ed. R. VANDER PLAETSE

q.q. 46: 51: 25 242

- C. BEUKERS in CC lat. 46, Turnhout 1969; PL 42, Paris 1841)

De doctrina Christiana (ed. J. MARTIN in CC lat. 32, Turnhout 1962; ed. W. M. GREEN in CSEL 80, Wien 1963; PL 34, Paris 1845) Prolog-::327, 3295.

L c. 23; 339?

os

ra edi el

tract. 1, n. 9: 57, 323

tract. 27, n. 5: 3582, 359

31: 340

tract; 35, n4:

c. 35: 345 c. 37:

In loannis Evangelium tractatus 124 (ed. R. WILLEMs in CC lat. 36, Turnhout 1954; PL 36, Paris 1845) tracts

M.

c.20: 338

c

VII: 225

70

n. 6: 70

357, 3702

tract. 39, n. 8: 58

. 39: 340, 344, 370? . 40: 341 HT c 102227 IV. 6415-16: 336, 33%

tract. 63, n. 1: 364 tract. 97, n. 1: 365

c

€

De dono perseverantiae, (PL 45, Paris

1841)

In Iohannis epistulam ad Parthos tractatus, (ed. P. AGAËSSE in SC 75, Paris 1961; PL 35, Paris 1841)

c. 3: 142

c 21-5067 De libero arbitrio (ed. W. GREEN in CC

Enarrationes

in

Psalmos

(ed.

E.

DEKKERS - I. FRAIPONT in CC lat. 38-

40, Turnhout 1841) Ps. 11: /42 Ps. 34: 151 Ps. 118: 329

1956; PL 36-37, Paris

Epistolae (ed. A. GOLDBACHER in CSEL 34, 44, 57-58, Wien 1895-1923; PL 33, Paris 1841)

lat. 29, Turnhout 1970; ed. Ip. in CSEL 74, II, Wien 1956; PL 32, Paris 1845). ICS SO C5 STO C 12950 c. 14: 54, 87, 98 CHISST 11670, 67 c. 16-17: 56 CAE 56

WORKS CITED BY HENRY

De magistro (ed. W. GREEN in CC lat. 29, Turnhout

26473576178 272100 39:29 AY X5. 13: 63, 70, 783, 81, 314 GC oO GQ Q 14767000 II, c32027/5

1970)

cils 56 c. 14: 142 De mendacio (ed. I. ZvcHA in CSEL 41, Wien 1900) 6197217 De moribus ecclesiae (ed. J. BAUER in CSEL 90,Wien 1992; PL 32; Paris 1845) I: 341 De ordine (ed. W. M. GREEN in CC lat. 29, Turnhout 1970; ed. P. KNOLL in CSEL 63, Wien 1902; PL 32, Paris 1841) Ince 35941 1:05: 342,370 Retractationes (ed. P. KNOLL in CSEL 36, Wien 1902; PL 32, Paris 1841)

Dus: 6.3: 47 4:45, 114, 115 c. 14: 123 IIIXc35235 Sermo de disciplina Christiana (ed. R. VANDER PLAETSE in CC lat. 46, Turnhout 1969; PL 40, Paris 1845) 14: 142 De

Sermone

Domini

in monte

(ed. A.

MUTZENBACHER in CC lat. 35, Turnhout 1967; PL 34, Paris 1845) II, c. 9: 30, 72 Sermones (ed. Turnhout 1845) sermo 117: sermo 160: sermo 341: sermo 350:

C. LAMBOT in CC lat. 41, 1961; PL 38-39, Paris /25 294 58 359

Soliloquia (ed. W. HORMANN in CSEL 89, Wien 1986; PL 32, Paris 1841) I, c. 1: 66, 68, 69 72:45

381

De

Trinitate (ed. W.-J. MOUNTAIN-F. GLORIE in CC lat. 50-50A, Turnhout 1968; PL 42, Paris 1845)

I, c. 2: 79, 60 HTC 1028155 IV, prooem.: 325 cuis: 163, VACA19550) c02123942336 Vincwl0: 5585 VIII, c. 1: 314 639:166 0452419423929

VIII, c. 6: 54 IX, c. 1: 204, 367 18:25 . 6: 54, 59, 70 . 6-7: 54 27:1592697 83 . 10: 64 1G) OM 163 C3 "CO I . 11: 88 c12::269: 292 2710 XE c#1 21067, 1748178 CP: 17420072 XI, c. 3: 42 cp: 57 XII, c. 14: 26, 59, 203, 318, 360 c. 15: 65, 79, 92, 95, 113, 115, 115 XIII, c. 5: 274 c. 9: 54 NIV CMS 2197 72487 XV, C. 27306 e10:053. c312:,10,11,.12, 13? c. 25: 204 De utilitate credendi (ed. I. ZYCHA CSEL 25.1, Wien 1891) 8: 347 11:25:69 13:335

in

De vera religione (ed. K. D. DAUR in CC lat. 32, Turnhout 1962; ed. W.

382

TABLES

M. GREEN in CSEL 77, Wien 1963; PL 34, Paris 1861) c. 30, n. 56: 44, 69

III, comm. 38: 245 IV, comm. 8: 191 comm. 9: 18 comm. 10: 10

e. 312 m*57558

comm.

c. 30, n. 54: 19 244

c. 36, n. 66: 40, 57, 143 P39 nly 2 9O) 88 M42 nS 1927 oO a € n555n2113:185

15: /5

comm. 20: /5 comm.

21:

comm

22: 6, 108/72

comm.

26: 17

comm. 28: 14 Ps.-AUGUSTINUS cf. ANONYMUS

II et III

AVERROES (Corpus Commentariorum Averrois in Aristotelem Versionum Latinarum, The Mediaeval Academy of America; Aristotelis Opera cum Averrois

commentariis,

latine,

In De anima Commentarium Magnum (ed. F. S. CRAWFORD, in CCAA Vers. lat. VI, 1, Cambridge (Mass.) 1953; ed. Iunt., Suppl. I) I, comm. 8: /23 comm. 21: 192 II, comm. 55: 1694 comm. 56: 170 III, comm. 4: 180

5: 161, 180 21: 127 30: 157 36: 127 38: 117, 245

In De Caelo Commentarium (ed. Iunt., V) IL, comm. 64: 112 comm. 66: 113

(IL

ed.

G.

DARMs,

In Physicam Commentarium (ed. Iunt., IV) I, comm. 1: 129 comm. 2: 2/5, 349 comm. 81: 272, 280 III, comm. 7: 7 VII, comm. 23: 102

Magnum

De somno et vigilia (ed. A. SHIELDS in Parva Naturalia (in CCAA (Cambridge (Mass.) 1949); ed. Iunt. VI) 159 AVICENNA (Avicenna Latinus, Académique Internationale; philosophica, latine)

Union Opera

De anima (ed. S. Van Riet, in Avicenna Magnum

In Metaphysicam Commentarium Magnum

351

comm. 2: 259 comm. 4: 24] VIII, comm. 15: 103 IX, comm. 14: 7, 279 XII, comm. 51: 307

ed.

Iuntina, Venezia 1562-1574)

comm. comm. comm. comm. comm.

VI, comm.1:

Freiburg

1966; V, ed. R. PONZALLI, Bern 1977; IX, ed. B. BURKE, Bern 1969: ed. Iunt., VIII) I = comm. 1:9'8) 1/72" 2072 2192) 235, 238, 287, 288, 289, 2907, 294, 296, 3224350 comm. 4: 235 comm. 14: 227 comm. 15: 228 comm. 16: 2/5, 239

Latinus, Louvain-Leiden

1968/1972)

IV. Le 28 V, 5: 96 Metaphysica (ed. S. VAN RIET, in Avicenna Latinus, Leiden 1977-1980) [es ens deo) c. 5: 190, 192,208, 248, 2497257 IX, c. 2: 96 CO 170, 196, 25) 270.217 278

—

BEDA

In Lucae evangelium expositio (ed. D.

Hurst in CC lat. 120, Turnhout 1960; PL 92, Paris 1850) II, c. 8: 321

WORKS CITED BY HENRY

In Proverbia Salomonis (ed. D. HURST in CC Lat. 119B, Turnhout 1983; PL 91, Paris 1850) III, 2, cap. 23: 363, 371 In I Samuhelis (ed. D. Hurst in CC Lat. 119, Turnhout 1962; PL 79, Paris 1849) IV 491399 BERNARDUS CLARAEVALLENSIS (Opera, ed. Roma 1957 - 1998; PL 182-185, Paris 1854-1862) Sermones in Cantica (ed. J. LECLERCQH.M. RocHais, vol. II; PL 183, Paris 1854) Sermo 5: /56 Sermo 36: 360 BIBLIA SACRA iuxta Vulgatam versionem (ed. R. WEBER-H. F. D. SPARKS-W. THIELE, 2 vol., Stuttgart 1969) Vetus Testamentum

Gen. XXV, 11: 368° Exod. II, 14: 52 DDISAD 343" Num., XXII, 28: 153

XXIII, 4: 3637, 371

5: 371? Ecclesiastes, I, 2: 356

8: 316, 319, 320, 324 18577: 321 11,30-112325 112377 193.17, VIS: ss VII, 1: 324 13: 318 242252 24-25: 250, 319 VIII, 16-17: 319 Sap: Vi, 162327 141165335) 13335 Ecclesiasticus, II, 22: 324, 327 203325 VI, 18: 363 23355) 27-28: 335 XVIII, 6: 367, 368 XXIV, 29: 367 XXXVII, 23: 340 TAN ASS UE VITRO: 0335) XVI Sy) LV, 6: 366

Iob, XI, 7: 259 XXI, 14: 274 XXXVII, 322069 XXXVI, 26: 259

Dan. I, 8: 342 X 142152

Ps. 172: 368

ler. Lamentationes V, 21: 77

XI, 2: 142

LXVIII, 33: 364

I Esdras, VII, 10: 327

Osee IV, 6: 274, 318

XCIII, 10: 142, 368

CI, 5: 308 CIV, 3-4: 366 4: 364 CXVII, 34: 329 CXXXVII, 6: 320 Prov., I, 22: 274

NOI AEE SAI

Novum Testamentum Matth., I, 18: 331 IV, 4: 339 Yv1483337 VII, 6: 332 1: 264, 332 21165

383

384 VII 32312 x 16: 324 1925227 29377. XXI, 16: 333 XXII, 30: 196 31.129 XXIII, 8: 144, 146 Luc., I, 26-37: 153 VI, 38: 264 XII, 47: 356 Ioann., I, 3-4: 75 5: 99 99975 VETT 06 XVII, 3: 250 Rom., I, 19: 356 25055572 2 IPS ASSIMS SA XI 32325 362 QVO, Gorm 207520 VS SU VIII, 1: 325, 358, 359 10: 320 XII, 1-3: 358 3229 Mg 05 52558958 10: 196 12:300 2510259 i Cor XI :29 Ve 182757 XII, 2-4: 328 A Col., IL 8: 338 I Ad Thess.: 330

TABLES

Hebr,

73125

Il Perri 219950 I Ioan. I, 5: 80

BOETHIUS De

institutione arithmetica (ed. H. OosTHOUT - I. SCHILLING in CC Lat. 94A, Turnhout I6

De

1999)

consolatione philosophiae (ed. C. MORESCHINI in Bibliotheca Teubneriana, München — Leipzig 2000; ed. L. BIELER in CC lat. 94, Turnhout 1957) III: 289 V: 95

Contra Eutychen et Nestorium (ed. C. MORESCHINI in Bibliotheca Teubneriana, München — Leipzig 2000; PL 64, Paris 1847) c. 1: 108° De

interpretatione

(ed.

C.

MEISER,

Leipzig 1880; PL 64, Paris 1847) VI, c. 14: 241 De hebdomadibus (ed. C. MORESCHINI in Bibliotheca Teubneriana, München — Leipzig 2000; PL 64, Paris 1847) CUTS OS De sancta Trinitate (ed. C. MORESCHINI in Bibliotheca Teubneriana, München — Leipzig 2000; PL 64, Paris 1847) CN 250307

I Ad Titum I, 12: 345

Ps.-BOETHIUS (cf. ANoNvMus VII)

I Timsl1x52:359

CICERO

II, 4: 298 IR! IMG: S27 MINIG: 52

De officiis (ed. C. ATZERT in Bibliotheca Teubneriana, Leipzig 1971) IIIsc225

35911

WORKS CITED BY HENRY

385

Lucullus (ed. O. PLAsBERG in Bibliotheca Teubneriana, Stuttgart 1969) INC Fn. 19:92 n921272 n 22:06 C28 4239/9 n. 24: 19 CHOISIS 355 n. 30-31: 281 c. 23, n. 74: 204

De

Tusculanae disputationes (ed. M. POHLENZ in Bibliotheca Teubneriana, Leipzig

Exod. III, 22: 342^ (interl.), 343*(interl.)

1918; ed. G. FoHLEN in Collection des Univerités de France, Paris 1931)

INC. 24: 95 Ps.-DIONYSIUS AREOPAGITA

De caelesti hierarchia (ed. PH. CHEVALLIER (Transl. Scoti Eriugenae) in Dionysiaca, II, Brugge 1937 [reprint. ed. Stuttgart 1989]; PG 3, Paris 1857) Tw ro 757 EUCLIDES

Elementa (ed. H.L.L. BUSARD, in The Latin translation of the Arabic version of Euclid's Elements commonly ascribed to Gerard of Cremona, Leiden 1984) comm. concept. 3: 126, 351 comm. concept. 7: 126 II, prop. 30: 173 EUSTRATIUS

Enarratio in I” Aristotelis Moralium ad Nicomachum I (ed. H. P. F. MERCKEN in Commentaria graeca in Ethicam Nicomacheam, translata a Roberto GROSSETESTE [Corpus latinum. commentariorum in Aristotelem graecorum, VI 1], Leiden 1973) [50225270 II;.e21: 403 GENNADIUS

ecclesiasticis dogmatibus (ed. F. OEHLER, Berlin 1856; PL 42, Paris 1845) €: 50276

GLOSSA ORDINARIA

Biblia Sacra cum Glossa ordinaria (6 vol, Antwerpen 1634; PL 113-114, Paris 1852)

Prov. XXIII, 5: 372 Saps Vis 16: 327 IX, 16: 335(interl.) Ecclesiastes

I, 8: 319 (interl.), 324(interl.) 18: 321 (interl.) II, 9-11: 325 10: 370 1117262325 VII, 1: 324 24: 319(interl.)

320,

Ecclesiasticus, VI, 13: 335 Hier. Lamentationes VI, 21: 77

Ad Romanos I, 19: 356 21: 357(interl.) I Ad Corinthios, VII, 1: 358?, 359 XII, 2: 65(nterl.)

XIII, 2: 354*(interl.) I Ad Tim.: 6, 16: 52(interl.) GRATIANUS Decretum (Corpus Iuris Canonici, ed. E. FRIEDBERG, I, Leipzig 1881; PL 187,

Paris 1855) I, d. 16: 344 d97/2957 Il, C. 16, q. 7: 344

386

TABLES

GREGORIUS I

q. 4: 223, 229, 262 q. 5: 220, 229, 274, 2867, 3027, 346

Dialogi (ed. A. DE VOGÜÉ in Sources Chrétiennes 260/265, Paris 1979/1980; PL 77, Paris 1896) IV3038552 c. 34: 326 Moralia (ed. M. ADRIAEN in CC lat. 143, 143A, 143B, Turnhout 19791985; PL 75-76, Paris 1849) XIX: 52 XXVII: 63

q. 6: 214, 350

art. 3, q. 2: 282, 288 q 4281291, 323, 329 art. 4, q. 1: 276, 2797, 283, 298 q. 2: 282; 2857 50287

q. 4: 293, 301, 302, 306, 322 q. 5: 261, 262, 2972, 301, 306^, 307, 5199322

GREGORIUS IX

Decretales una cum glossis (ed. Rome

1582) V5 tits

q.6: 312, 326, 368 qi: 326

2694: 3442

HENRICUS DE GANDAVO

Quaestiones ordinariae (Summa) (HENRICI DE GANDAVO Opera Omnia, Leuven 1979-; ed. Paris 1520; ed. Ferrara 1646) artyliq1: 35426002025. 205, 209, 253, 318, 330, 3337, 354, 361, 362 q. 2: 82, 83, 867, 91, 982, 99, 101, 1149123127 1312 135, 196. 1437, 1454, 183, 202, 2033, 207, 214, 217, 219, 222, 234, 245, 250, 257, 287, 290, 294, 330 q. 3: 23, 56, 104, 120, 131, 153,

154?, 272 q..4: 134, 1353, 155, 1792, 1812, 183, 186, 272, 281, 300, 318, 322, 330 q. 5: 141, 179, 187, 208, 216, 297, 518222320551

4707 T1457 15271567 159, T00 102, 163, 164, 269 72.127.159, 2085322

el

8: 328

. 9: 169, 219 . 10: 177, 178, 11% 172/7175, 1.12: 2027, 214, 00,00 2,0 art: 2; qr: 212,

. 7, q. 8: 343, 369 . 13: 343 485 433257 1, „4,0: 315 RRRTRT sl 259 Quodlibeta (HENRICI DE GANDAVO Opera Omnia, Leuven 1979-; ed. Paris 1518; ed. Venezia 1608 et 1613) 1435281 q. 10: 179 q. 12 & 13: 150 023323582362 HILARIUS

De Trinitate (ed. P. SMULDERS in CC lat. 62-62A, Turnhout 1979; PL 10, Paris 1845) II, c. 10: 367 HIPPOCRATES

Aphorisms (ed. W. H. S. Jones, Loeb Classical Library, Hippocrates, vol.

IV, Cambridge (Mass.) 1967) Aphor. I: 324

196, 269, 3302 1857, 4874 008 244242623800 2135 014

qX42:3223

q. 3: 220, 239, 347

HIERONYMUS

Epistolae (ed. I. HILBERG in CSEL 5456, Wien 1910-1918; PL 32, Paris 1845) 534205

387

WORKS CITED BY HENRY

Commentarius in Ecclesiasten (ed. M. ADRIAEN, in CC lat 72; Turnhout 1959; PL 25, Paris 1845) 118923257370 Commentarii in Danielem, (ed F. GLORIE,

in CC lat. 75A; Turnhout, 1964; PL 25, Paris 1845) 1913342 Commentarium in IV Epistulas Paulinas Ad Ephesios (PL 26, Paris 1884) II: 337

C 435,252 c, 4-6: 275 c. 7:2327263;, 200, 295 c. 34-35: 232

Institutio elementaris (Transl. Roberti Grosseteste, ed. H. GrAvius, Coloniae 1546; PG 95, Paris 1860)

c. 8: 194, 231 De fide orthodoxa (Transl. Burgundionis et Transl.

Cerbani,

ed. E. M.

Buy-

TAERT in Franciscan Institute Publications, Text Series n. 8, St. Bonaven-

Commentarium

in Epistolam ad Titum

(PL 26, Paris 1884) 343

ture (New York) 1955; PG 94, Paris 1860) 1002923 Bu STE OS

Huco DE S. VICTORE

Commentarii in Hierarchiam caelestem Dionysii Areopagitae (PL 175, Paris 1854) 13331. 114322 VI: 362 De

sacramentis

christianae fidei (PL

176, Paris 1854)

IOANNES CHRYSOSTOMUS

(in in Matthaeum Chrysostomi, ed. D.

ERASMUS, 2, Basel 1539; ed. PG 5758, Paris 1862) hom. hom. hom. hom.

1: 365, 371 4: 204, 331 13: 339 26: 3/9

Ps.-IOANNES ANONYMUS IOANNES

CHRYSOSTOMUS:

Etymologiae (ed. Oxford 1910)

W.

M.

LINDSAY,

IV, c. 3-4: 119

XI Cae 260 ORIGENES

In Genesim homiliae (ed. L DOUTRELEAU; PG 12, Paris 1857) hom. 2: 330 hom. 11: 365, 366, 368

I: 700

Opus perfectum Opera loannis

ISIDORUS HISPALENSIS

In Exodum homiliae (ed. M. BORRET, PG 12, Paris 1857) hom. 1: 3/9 PLATO (Plato Latinus, London-Leiden 1940- .; ed. H. STEPHANUS, 3 vol., Genéve 1578)

cf.

IV

DAMASCENUS

De duabus in Christo voluntatibus (Transl. Roberti Grosseteste, ed. H. GRAVIUS, Coloniae 1546; PG 95, Paris 1860) Gods 2327

Meno (Transl. Henrici Aristippi, ed. V. KORDEUTER- C. LABOWSKY, London 1940) 95 Timaeus (Transl. Calcidii, ed. J. H. WASZINK = Plato Latinus, IV 1, London-Leiden 1962) 40? , 134, 237, 238, 350

388

TABLES

THEMISTIUS

Super librum Posteriora (ed. J. R. O’DONNELL [“Themistius’ Paraphrasis of the Posterior Analytics in Gerard of Cremona's Translation," in Mediaeval

Studies, 20 (1958), pp. 239-315]) LCHLSELO7

THOMAS

DE

Parma

AQUINO

(Opera

Omnia,

1852-1869;

Opera

Omnia,

iussu Leonis XIII P.M. edita, Roma 1882 sqq.) Catena

Aurea,

In Matthaeum

(ed. A.

GUARIENTI, Torino/Roma 1953) 23: 144 In Physicorum libros Aristotelis expositio (ed. Leon., II)

I 1355: 92, 108

q. 1, art. 1: 40, 56, 123, 219, 222 àr6312:/28, 176? 3393 q- 2, art. 42286 art. 19: 36 q. 8, art. 7: 87 art. 9: 123 q. 10, art. 6: 87? q. ll, art. 1: 87, 9439649722102, 1939156 art335187 Sententia libri de anima XLV/1) II, 29: 92

Quaestio disputata de spiritualibus creatüris (ed. Leon., XXIV/2) art. 10: 260 Summa

oe

VE

(ed. Leon.,

Theologiae

ratte

(ed. Leon., IV-XII)

ee

art. 0: 757 Quaestiones disputatae de anima Leon., XXIV/1) 028109

(ed.

Quaestiones disputatae de veritate (ed. Leon., XXII)

q. 41: 279 72292 q. 76, art. 5: 109 q. 84, art. 5: 25, 87 FI

quot. art 12 726

IP-II*5, q. 8, art. 1: 28, 1762, 333

ONOMASTIC TABLE Roman characters: names of persons Italic characters: names of institutions and places Introduction Emden, A.B.: x Emery, K., Jr.: v?, vil, XVII, XVIII, L, LXIII

Adenulph d'Anagni: XII Aertsen, J.A.: V

Etzkorn, G.: vil

Albert the Great: XCIV

Aristotle:

LXXVIL

LXXXVP,

LXXXVIIS,

LXXxvIII^, LXXXIX, XCIIP, XCIV?, XCV* Atzert, C.: Xcv? Augustine: XIX, XLV?, XLVI, XLVII, XLVII, LX?, LXII, LXVIIP, LXXIX?, Lxxx, xcv?

Ferrara: xi Fransen, G.: XXI Gerard of Cremona:

LXXXIX, XCIV

xciv? Avicenna: LVIII*, LIX, LXI, XCV? Badius Ascensius: XI, XC*, XCII Balliol College: xu Battelli, G.: XL Bazán, B.: XXI

Giles of Rome: XIV, XXII, LI Giunta: LXXXVI, XCIIP, XCIV Glorieux, P.: xiv, XX, XXI, XXV, XLIP Godfrey of Fontaines: XIV, XXII, LIP, XXXIX), XLI, LP, LI, LIN, LXI, LXIV, LXVÉ, LXVI*, LXVIP Gömez-Caffarena, J.: xx?, xxv? Gracia, J.J.E: XXI, LI Grosseteste, R.: XCIV

Bayerschmidt, P.: xxu

Guldentops, G.: V, VI, VII, XXII, L, LXVI

Bekker, I.: xciv?

Hamesse, J.: LXXXVI Henry of Ghent: passim

Averroes:

LXXXVÍ,

LXXXVIII,

XCIII,

Bellinati, C.: vi

Bernard: XLVII, LXXIX Boethius: XCV?, XCVI Bossier, F.: xci Boyle, L.: XXI

Brams, J.: xcui Brounts, A.: XXXV Burnell, W.: xil

Buytaert, E.: Xi Carmody, F.J.: xcii

Carvalho, M. Santiago de: xxi? Chenu, M.D.: xL Cicero, M.T.: xcv? Crawford, F.S.: Lxxxvi? Damascene, J.: XLVI Deckers, J.: XLI

Decorte, J.: vi, xiv, XLI, Lxill, LXIV?,

LXV, LXXXVII, LXXXVIII^, XCIII*, XCIV?,

XCVP Delisle, L.: XIV Deschaux, J.: vi Destrez, J.: Xv, XLI Dod, B.G.: xcv Dondaine, A.: XXI Duin, J.J.: XIV, XXXVII, XLI

Hermann the German:

XCV

Hippocrates: LXXIV Hödl, L.: v2, x, xim, xm’, xiv?, XV”, xvP, xvi, XVII, XXI, XXIL XXXI, XXXIV, XXXVIIP, XXXD, LIP, LXXXI Hossfeld, P.: xcu Jacquart, D.: XXI James of Venice: LXXXVIP, LXXXVIII, Dee epCll Kann, C.: Lx Lamasse, John: x

Lejeune, R.: XL Luna, C.: XLII Macken, R.: v3, vi, vi, XP, xu’, xm’, xiv, xv$, xvi$, xvi, Xvi’, XIX, XX’,

XXL, XXII, xxv, XXX”, XXXP, XXXIV, XXXVI‘, XXXVII, XXXDO, XL), XLI, xu,

xum,

L^

LÉ,

Li’,

LxxIP,

LXXXVI, LXXXIX^, XC, XCIIP, XCV Maier, A.: XL Mandonnet, P.: Marrone, S.: v, Minio-Paluello, Moreschini, C.:

xu? XXI, LP, LXII L.: xcv? xcv?

390

TABLES

Nicholas of Gorran: xim

Teetaert, A.: XXI

Noone, T.B.: XXI, LI

Thomas Aquinas: xciv?

Oxford: XII, XXXI

Toulouse:

Padua:

Vanhamel, W.: VI, XX, LI, LXXXVII, XCIII,

Vil, LXXXIN

Paris: VI, XXX, XXXII, XCI Parkes, M.B: xxxv

VI, LXVII,

LXXXIL

LXXXIIP?

xciv? Vatican: VI, XVÉ, XXXIP, LXxxI?

Pasnau, R.: v, xi

Volusianus:

Pattin, A.: XCvI Paulus, J.: xxu, xxv Peckham, J.: 1xvi Pelzer, A.: xv, xxxi?

Watson, A.: XXXV West, M.L.: xLıu Wielockx, R.: xiv, XXL, XXI, LP, Lx, LXVP

Pollard, G.: xxxvi

William of Moerbeke: LxxxvIP, xciv?,

PorrowPp

evo TIT

XLV

XCV

Saint Victor: xni

Sorbonne: XIV?, XXXVIII, LXVI Speer, A.: v? Steel, C.: v, VE, vir, XXII, L, LXVI

Wilson, G.: xi, xii, xm’, xi), Xv, xvP, XVI, XVII, XX, XXL, XXII, XXIII, XXV, XXVII, XXXP, XXXII, XXXIV2, XXXVI, XXXVII XXXIX, XLP, LXXXP, LXXXII, LXXXIV, LXXXVIII, XC?, xci? Wippel, J.: XIV, xx’, XXXVIIL, XLII2 Wulwick, Arnould: xiv

Stroick, C.: xciv

Zwijnaarde: XIX

Scarparius, Hieronymus: Scot,

Michael:

xr, xc?, xci

LXXXVI‘,

LXXXVIP,

LXXXVIII, XCIII, XCIV

Text

Abraham: 365?, 366 Academici: 10, 12, 134, 14, 15, 22, 452, 46?, 47, 493, 60, 318 Alexander: 41 Algazel: 192, 248

253; 269, 297, 322, 359,

2547 270, 298, 325, 361

7255. 257, 272, 274, 302, 3053, 346°, 348,

2582 2797; 309, 351,

05695581. 280; 290, 311, 3142, 354, 355,

Ambrosius: 29, 120, 121, 338 Augustinus: 3?, 5, 6? , 72, 8, 9, 10, 11, Amfrathagoras: 16, 23 12, 14, 16^, 19, 20°, 25% 26, 2839, Anaxagoras: 14, 96 30°, 32, 35, 40, 41, 42, 43, 44, 453, Anaximander: 96 46, 47, SO, 51*, 522053 Sos 57 se, Anselmus: 40, 56 59, 60?, 61, 62, 632, 64, 65, 662, 68, Antiochus: 49 694, 70°, 722, 73, 75, 762, 77, 793, 812, Arabes: 95 83°, 86, 88, 92, 95, 98, 100, 104, 106, Archesilas: 48, 49 110, 113, 1147, 115* 1214239353. Aristoteles: 5, 6, 7, 8, 97, 102,117 13, 1417, 1422, 1432, 144, 147, 155, 159, 14, 18, 19, 23, 24, 252,30; 33737238, 167, 168, 172, 174,-178, 200, 201, 42, 60°, 73, 917, 93, 95, 98, 100, 1012, 203?, 204, 205, 2063, 2132, 2172, 1027, 103, 104°, 1052, 108, 111, 112, 218?, 225, 227, 236?, 237, 239, 240, 113, 1172, 118% 119/1227; 1237; 124, 242, 263, 269?, 2722, 2742, 279, 288, 126713077 131, 13374862; 139791 40, 293, 294, 308, 311, 313, 314, 318, 150, 157, 159, 163, 1642, 1672, 168, 323, 324, 327, 328, 329, 331, 3363, 1692, 1702, 171, 1722; 174, 175, 177. 338, 339?, 340?, 344, 345?, 347, 357, 178, 180?, 1867, 191^, 192, 196, 198, 359, 360, 363, 364, 366, 3672, 369?, 201, 204, 207?, 208, 209, 210?, 211, 370, 371 213, 214, 215, 219, 2237, 225, 226, — Averroes: 7, 8, 10, 387 94;-102 117,

227°, 228, 230,237, 238910499941. 244, 245, 246?, 248, 249, 250, 251,

123, 127, 129, 161, 172, 191, 207, 214, 215, 2192, 227, 228, 2352, 238,

ONOMASTIC TABLE

239, 245, 259, 272, 280, 290, 294, 296, 307, 322, 351 Avicenna: 67, 95, 96, 107, 190, 192, 196, 208, 245, 2515257:22105277,.350 Beda: 338 Bernardus: 155, 360 Boethius: 6, 95, 107, 129, 289, 3477, Candaces: 41 Carnaides: 49? Cethura: 365, 366 Christus: 321, 327, 345?, Cicero: cf. Tullius Damasus (papa): 337 Daniel: 151, 338 David: 366 Democritus: 15, 16, 22 Dionysius: 151 Epicurei: 48, 53 Gregorius: 52, 63, 326 Heraclitus: 177, 23 Hercules: 8, 50?

287, 289, 349, 350, 135, 176, 248, 249,

591

Ioannes Damascenus: 33, 194, 231, 263, 266, 274, 295 Leucippus: 15 Maria: 153 Meno: 7, 14, 18 Metrodorus: 49

Moyses: 52, 84?, 338 141,

193,

Origenes: 319, 330, 344?, 365, 368 Paulus (apostolus): 3, 29, 52, 64?, 65, 7125154 2115122692 0/4921:4325 «330» 3452, 354, 356, 3587, 362 Peripatetici: 101 Petrus: 84 Philo: 49 Plato: 24, 25?, 40?, 45, 47?, 49, 50, 52, 533, 60*, 79, 92, 95?, 96, 98, 99, 100, OP MOSS AT 0257 238, 350 Platonici: 18, 45, 53, 95, 97 Plotinus: 50 Pythagoras: 23, 24 Rabanus: 337 Salomon: 319 Sara: 366

Hieronymus: 337?, 342, 343

Stoici: 46, 48, 50, 53

Hilarius: 367 Hugo: 100, 322, 331, 362

Themistius: 167 Tullius (Cicero): 12, 14, 18, 52, 53, 281, 837,555 Xenophanes: 14 Ypocrates: 118, 323 Zeno: 21, 48

Isaac: 368? Isaias: 366 Ioannes Chrysostomus: 129, 146, 204, 264: 312.4919.: 331,,342,4333,,.339, 365, 370

392

TABLES

MANUSCRIPTS CITED ASSISI, Bibl. del Convento de S. Franc.,

139: xvii BRUGGE, Stadsbibl., 179: xu, xxvP, XXXL, XXXVI, XCII BRUXELLES, Bibl. Royale, IV.1202: LXXVI LONDON, Brit. Libr., Royal 10.D.VI: xu,

XXXII’, XXXVI, XCII OxForD, Balliol Coll., 212: xm, xxxi, XXXII, XXXVI, XXXVII, XCII OXFORD, Merton Coll., 108: xu, XxxP, XXXII’, XXXVII, XCII PADOVA, Bibl. Anton., Scaffale 8.N.141: RUE OKIE OV TX CTI PADOVA, Bibl. Capit., C.45: xm, xvi, XXVII, XXVIII, XXXIIP, XXXVI, LXXIIL, LXXIV?, LXXXI, LXXXIII, XCII, C Paris, Bibl. Nat. lat. 14312: xm, XXXIV^, XXXV, XXXVI, LXXXI?, LXXXII, LXXXIM, LXXXIVZ, XCIb CN Gf PARIS, Bibl. Nat., lat. 15355: xut, XXXIV, XXXVÓ, XXXVI, XXXVIILXXXV, XCII, C PARIS, Bibl. Nat., lat. 15356: xiv, xxxF, XXXII, XXXVI, XXXVII, XCII PARIS, Bibl. Nat., lat. 15846: xiv, xxvI, XXVII, XXXI?, XXXVI, XXXVII, XCII Panis, Bibl. Nat., lat. 15848: xxxvi, XXXIX, LXV? PARIS, Bibl. Nat., lat. 15350: xxxvi, LXV

Panis, Bibl. Nat., lat. 16297: xin PARIS, Bibl. de l'Univ., 34: xv, Xxvr,,

XXL ROCKY LR VIS XXI LXXXIV, XCII, C

EX 2CXTIT,

TOULOUSE, Bibl. Munic., 199: xv?, XXVP, XXXP, XXXIV), XXXV^, XXXVI,

XXXVI, LXVII-LXXV, LXXX

LXXXII,

LXXXIIP, LXXXIV?, xcII, c? VATICANO, Ottob. lat. 624: xvi VATICANO, Vat. lat. 854: xvi xxv, XXXI’, XXXIP, XXXIIP, XXXVI, XXXVII, LIP, LIV?, LVI*, LVIL, LIX?, LXIIL, LXV, LXIX?, LXXII, LXXIH, LXXIV?, LXXV,

LXXVP, LXXX/,

PVR

LXXVIP, LXXXIP,

LXXVIIP, LXXXIP,

LXXIX6, LXXXIV2,

CIINE

VATICANO, Vat. lat. 855: xvi, XIX, XXVP, XXVII, XXXP, XXXVI, LXXIIP, LXXIV?, LXXVI, LXXVI, LXXXIP, LXXXIIP,, XCII, C VATICANO, Vat. lat. 856: XVII, xxxi, XXXIII*, XXXVI, XCII VATICANO, Vat. lat. 857: xvn, xxxi, XXXIIP, XXXVI, XCII VATICANO, Vat. lat. 858: xvn, xxxi, XXXIIP, XXXVI, XCII

VATICANO, Reg. lat. 1942: XVII, xxxi, XXXVI, XXXVIII, XCII ZWUNAARDE,

Comtesse

Goethals

de

Mude, s. n.: XII, XVIL XIX, XXVII, XXVIII, XXXIIP, XXXVI, XXXVII, LXXIII, LXXIV?, LXXXI, LXXXIIP, XCII, C

QUOTED PUBLICATIONS AEGIDIUS ROMANUS, Apologia, ed. R. WIELOCKX, Florence, 1985. AERTSEN, J.A., EMERY, K., Jr., ef SPEER, A. (eds.), Nach der Verurteilung von 1277/After the Condemnation of 1277 (Miscellanea Mediaevalia, vol. 28), Berlin/New York, 2001. ALBERTUS MAGNUS, De anima, ed. CL. STROICK (ALBERTI MAGNI Opera Omnia, VID, Münster in Westfalen, 1968. ALBERTUS MAGNUS, De caelo et mundo, ad fidem autographi, ed. P. HOSSFELD (ALBERTI MAGNI Opera Omnia, VI), Münster in Westfalen, 1971. ARISTOTELIS Metaphysica (Transl. Composita), ed. G. VUILLEMIN-DIEM (Aristoteles Latinus, XXV, I*), Bruxelles-Paris,

ARISTOTELIS

Metaphysica

1970.

(Transl. Iacobi), ed. G. VUILLEMIN-DIEM

(Aristoteles

Latinus, XXV, I), Bruxelles-Paris, 1970. ARISTOTELIS Physica (Transl. vetus), ed. F. BOSSIER et J. BRAMS (Aristoteles Latinus, VII,1,2), Leiden-New York, 1990. ARISTOTELIS Opera cum Averrois Commentariis, ed. apud JUNCTAS, Venetiis, 1562-

1574 (reprinted, Frankfurt am Main, 1962). AVERROES, Commentarium in II Metaphysicae, ed. G. DARMS, Freiburg, 1966. AVERROES, Commentarium

in V Metaphysicae, ed. R. PONZALLI, Bern, 1977.

AVERROES, Commentarium in IX Metaphysicae, ed. B. BURKE, Bern, 1969. AVERROES, Commentarium Magnum in De anima, ed. F.S. CRAWFORD (CCAA VI,1),

Cambridge (Mass.), 1953. AVERROES,

Commentarium

Magnum

in De caelo, ed. apud JuNcTAs,

V, Venetiis,

1562 (reprinted, Frankfurt am Main, 1962). AVERROES, Averrois Commentaria Magna in Aristotelem: De Celo et mundo, Praefatio, Liber I (Recherches de Théologie et Philosophie médiévales: Bibliotheca 4.1.1), ed. F. J. CARMODY, Leuven, 2003. AVERROES, Averrois Commentaria Magna in Aristotelem:

De Celo et mundo, Prae-

fatio, Liber II-IV, Indices (Recherches de Théologie et Philosophie médiévales: Bibliotheca 4.1.2), ed. F. J. CARMoDY, Leuven, 2003. BATTELLI, G., “‘L’exemplar’ della Summa di Enrico di Gand,” in Clio et son regard. Mélanges d'histoire de l'art et d'archéologie offerts à J. Stiennon, ed. R. LEJEUNE et J. DECKERS, Liège, 1982, pp. 23-33. BROUNTS, A., “Nouvelles précisions sur la ‘pecia,’” in Scriptorium, 24, 1970, pp.

343-359. BAYERSCHMIDT, P., Die Seins- und Formmetaphysik des Heinrich van Gent in ihrer Anwendung auf die Christologie. Eine philosophie- und dogmengeschichtliche Studie (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters, XXXVI, 3-4), Münster i. W., 1941. 38, BOYLE, L., “The Quodlibets of St. Thomas and Pastoral Care," in The Thomist,

1974, pp. 232-256.

e CARVALHO, M.A. SANTIAGO DE, “Sobre o Projecto do "Tractatus de production 11-12, Estudos, e Textos a. Mediaevali in Gand,” creaturae de Henrique de 1997, pp. 211-230. of Ghent’s CARVALHO, M.A. SANTIAGO DE, “On the Unwritten Section of Henry TransSumma: loquendo de productione creaturae,” in Henry of Ghent and the formation..., pp. 327-370.

394

QUOTED PUBLICATIONS

DECORTE, J., “Henri de Gand et la définition classique de la verité,” in Recherches de Théologie et Philosophie médiévales, 68, 2001, pp. 34-74. DELISLE,

L., Le Cabinet des manuscripts

de la Bibliothéque

Impériale,

II, Paris,

1881. DENIFLE, H.-CHATELAIN, A., Chartularium Universitatis Parisiensis, vol. I-II, Paris,

1889-1891. DESTREZ, J., La Pecia dans les manuscrits universitaires du XIIIe et du XIVe siécles, Paris, 1935.

DESTREZ, J., (f)-CHENU, M.-D., “Exemplaria Universitaires des XIII* et XIV* siècles," in Scriptorium, 7, 1953, pp. 68-80. DONDAINE, A., “Apparat critique de l'édition d'un texte universitaire," in L'Homme et son destin d'aprés les penseurs du moyen áge, Louvain-Paris, 1960, pp. 777794. Dun, J.J., “La bibliothèque philosophique de Godefroid de Fontaines," in Estudios Lulianos, 3, 1959, pp. 22-36 and 137-160. Duin, J.J., La doctrine de la providence dans les écrits de Siger de Brabant, Louvain, 1954. :

EMDEN, A. B., A Biographical Register of the University of Oxford to A.D. 1500, I, Oxford, 1957.

EMERY, K., Jr., “The Image of God Deep in the Mind: The Continuity of Cognition according to Henry of Ghent," in Nach der Verurteilung von 1277..., pp. 59124. EMERY, K., Jr., "Two More Copies of Henry of Ghent, Summa, and the Heuristic of Critical Editions (Henry of Ghent and Denys the Carthusian)," in Manuscripta 36, 1992, pp. 3-21. GLORIEUX, P., La littérature quodlibétique de 1260 à 1320 (Bibliothéque Thomiste, 5), Le Saulchoir-Kain, 1925. GLORIEUX, P., Aux origines de la Sorbonne (Etudes de Philosophie médiévale, 53), I,

Paris, 1965. GLORIEUX, P., "Recueil

scolaire de Godefroid de Fontaines,"

théologie ancienne et médiévale, 3, 1931, pp. 37-53.

in Recherches

de

GOMEZ CAFFARENA, J., "Cronologia de la ‘Suma’ de Enrique de Gante por relación a sus ‘Quodlibeta’,” in Gregorianum, 38, 1957, pp. 116-133.

GULDENTOPS, G. et STEEL, C. (eds.), Henry of Ghent and the Transformation of Scholastic Thought, Leuven, 2003. HAMESSE, J., Les Auctoritates Aristotelis. Un florilége médiéval. Étude historique et édition critique (Philosophes médiévaux, XVII) Louvain-Paris, 1974. HENRICI DE GANDAVO Quodlibet I, ed. R. MACKEN (HENRICI DE GANDAVO Opera Omnia, V) Leuven - Leiden, 1978.

HENRICI DE GANDAVO Quodlibet II, ed. R. WIELOCKX (HENRICI DE GANDAVO Opera Omnia, VI) Leuven, 1981.

HENRICI DE Omnia, HENRICI DE Omnia, HENRICI DE

GANDAVO Quodlibet VI, ed. G. WILSON (HENRICI DE GANDAVO Opera X) Leuven, 1987. GANDAVO Quodlibet VII, ed. G. WILSON (HENRICI DE GANDAVO Opera XT) Leuven, 1991. GANDAVO Quodlibet IX, ed. R. MACKEN (HENRICI DE GANDAVO Opera

Omnia, XIII) Leuven, 1983.

HENRICI DE GANDAVO Quodlibet X, ed. R. MACKEN (HENRICI DE GANDAVO Opera Omnia, XIV) Leuven, 1981. HENRICI DE GANDAVO Quodlibet XII, q. 1-30, ed. J. DECORTE (HENRICI DE GANDAVO Opera Omnia, XVI) Leuven,

1987.

QUOTED PUBLICATIONS

395

HENRICI DE GANDAVO Quodlibet XIII, ed. J. DECORTE (HENRICI DE GANDAVO Opera Omnia, XVIII) Leuven,

1985.

HENRICI DE GANDAVO Summa (Quaestiones ordinariae), art. XXXI-XXXIV, ed. R. MACKEN cum Introductione generali ad editionem criticam Summae a L. Hópr (HENRICI DE GANDAVO Opera Omnia, XXVII) Leuven, 1991. HENRICI DE GANDAVO Summa (Quaestiones ordinariae), art. XXXV-XL, ed. G. WILSON (HENRICI DE GANDAVO Opera Omnia, XXVIII) Leuven, 1994. HENRICI

DE

GANDAVO

Summa

(Quaestiones

ordinariae),

art. XLI-XLVI.,

ed. L.

HöDL (HENRICI DE GANDAVO Opera Omnia, XXIX) Leuven, 1998. HENRICI DE GANDAVO Tractatus super facto praelatorum et fratrum (Quodlibet XII, q. 31), ed. L. HöpL-M. HAVERALS. Cum Introductione historica L. HÓDL (HENRICI DE GANDAVO Opera Omnia, XVI) Leuven, 1989. HENRICI DE GANDAVO Quodlibeta Magistri Henrici Goethals a Gandavo doctoris Solemnis: Socii Sorbonici: et archidiaconi Tornacensis, cum duplici tabella. Vaenumdantur ab Iodoco Badio Ascenio, sub gratia et privilegio ad finem explicandi. Parisiis, 1518, 2 volumes (anast. repr., Louvain, 1961).

HENRICI DE GANDAVO Summae Quaestionum Ordinariarum Theologi recepti praeconio Solennis Henrici a Gandavo, cum duplici repertorio. Vaenumdantur in aedibus Iodoci Badii Ascensii, cum Privilegio Regis ad calcem explicando. Parisiis, 1520 (anast. repr., St. Bonaventure, N.Y., 2 vol., 1953).

[Henricus de Hervordia] Liber de rebus memorabilibus sive Chronicon Henrici de Hervordia. Edidit et de scriptoris vita et chronici fatis auctoritateque dissertationem praemisit A. POTTHAST, Gottingae, 1859. Hôp, L., **Copia' und Schultradition der Summa des Heinrich von Gent,” in Henry of Ghent, Proceedings of the International Colloquium..., Leuven, 1996, pp. 139-154. Hôp, L., “Zur kritischen Neuausgabe der Summa des Heinrich von Gent (Eine Voranzeige)," in Franziskanische Studien, 69 1987, pp. 144-158. HöDL, L., Introduction à l'édition critique de la Summa d'Henri de Gand, in HENR.

DE GAND. Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, pp. XI-XXXIV. HópL, L., “Literar- und Problemgeschichtliches zur neuen kritischen Edition der *Opera Omnia' des Heinrich von Gent," in Freiburger Zeitschrift für Philosophie und Theologie, 32, 1985 (Heft 1-2), pp. 295-322.

Hop, L., “Neue Nachrichten über die Pariser Verurteilungen der thomasischen Formenlehre," in Scholastik, 39, 1964, pp. 178-196.

Hop, L., “Der Projektband der kritischen Edition der Summa des Heinrich von Gent," in Ephemerides Theologicae Lovanienses, 64 (1988), pp. 225-228. KANN, C., “Skepsis, Wahrheit, Illumination. Bemerkungen zur Erkenntnistheorie Heinrichs von Gent," in Nach der Verurteilung ..., pp. 38-58.

LUNA, C. Aegidii Romani opera omnia I: Catalogo dei manocritti (294-372) 1/3** Francia (Parigi), Firenze, 1988. MACKEN, R., “Une acquisition importante de la Bibliothèque Royale Albert I” de Bruxelles: un manuscrit de la ‘Summa’ d'Henri de Gand portant nombre d'indications de pièces,” in Bulletin de Philosophie Médiévale, édité par la Société Internationale pour l’Etude de la Philosophie Médiévale, 26, 1984, pp. 152-155. MACKEN, R., Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo (HENRICI DE GANDAVO, Opera Omnia, I-II) Leuven - Leiden, 1979. MACKEN, R., “Les corrections d'Henri de Gand à ses Quodlibets," in Recherches de Théologie ancienne et médiévale, 40, 1973, pp. 5-51 + 6 extra-textual reproduc-

tions. MACKEN, R., *Les corrections d'Henri de Gand à sa Somme,

>

in Recherches

de

396

TABLES

Théologie ancienne et médiévale, 44, 1977, pp. 55-100 + 6 extra-textual reproductions. MACKEN, R., “Un deuxième exemplar des Quodlibets d' Henri de Gand," in Miscellanea Codicologica F. Masai dicata, ed. P. CocksHAW, M.-C. GARAND et P. JoDOGNE (Les Publications de Scriptorium, VII), Gand, 1979, (II), pp. 301-307. MACKEN, R., Henri de Gand (f 1293) maítre en théologie à l'Université de Paris, archidiacre de l'évéché de Tourani. Dates et documents, Leuven, 2002.

MACKEN, R., “La Personnalité, le caractère et les méthodes de travail d'Henri de Gand," in Festschrift für Martin Anton Schmidt zum 70. Geburtstag am 20. Juli 1989, 1989, p. 192-206. MACKEN, R., *Quelques marginalia de manuscrits médiévaux," in Scriptorium, 28, 1974, pp. 286-294. MACKEN,

R., “Les

Quodlibets

d'Henri

de Gand

et leur exemplar

parisien,"

in

Recherches de Théologie ancienne et médiévale, 37, 1970, pp. 175-196. MACKEN, R., review of A. BATTELLI, “L’‘exemplar’ della Summa...," in Scriptorium, 38, 1984, pp. 5*-6*. MACKEN,

R., “Les sources d'Henri de Gand," in Revue philosophique de Louvain,

76, 1978, pp. 5-28. MAIER,

A., “Die Borghese-Hanschriften

der Biblioteca

Vaticana,"

in Traditio, 6,

1948, pp. 351-356. MANDONNET, P., Siger de Brabant, (Les Philosophes Belges, VI), Louvain, 1911. MANDONNET, P., Siger de Brabant, (Les Philosophes Belges, VII), Louvain, 1908. MARRONE, S., “Henry of Ghent in mid-career as interpreter of Aristotle and Thomas Aquinas," in Henry of Ghent, Proceedings of the International Colloquium. .., Leuven, 1996, pp. 193-210.

MARRONE, S., The Light of Thy Countenance: Science and Knowledge of God in the Thirteenth Century (Studies in the History of Christian Thought, vol. XCVIID), Leiden — New York, 2000. MARRONE, S., Truth and Scientific Knowledge in the Thought of Henry of Ghent, The Medieval Academy of America (Speculum Anniversary Monographs, 11) Cambridge (Mass.), 1985. PASNAU, R., The Cambridge

Translations of Medieval Philosophical Texts, vol. 3,

Mind and Knowledge, Cambridge (UK), 2002. PAULUS, J., Henri de Gand. Essai sur les tendances de sa metaphysique (Etudes de philosophie médiévale, 25), Paris, 1938.

PELZER, A., Codices Vaticani latini. II, pars Prior: Codices 679-1134, Vatican, 1931. POLLARD, G. “The Pecia System in the Medieval Universities," in Medieval Scribes,

Manuscripts and Libraries: Essays Presented to N.R. Ker, ed. M.B. PARKES et ANDREW G. WATSON, London, 1978, pp. 145-162. PoRRO, P., "Sinceritas veritatis. Sulle tracce di un sintagma agostiniano," in Augustinus, 39, 1994, pp. 413-430. TEETAERT, A., “La littérature quodlibétique," in Ephemerides Theologicae Lovanienses,

14, 1937, pp. 75-105.

VANHAMEL, W. (ed.), Henry of Ghent, Proceedings of the International C olloquium on the Occasion of the 700" Anniversary of His Death (1293), Leuven, 1996. WEST, M. L., Textual Criticism and Editorial Technique Applicable to Greek and Latin Texts, Stuttgart, 1973. WIELOCKX, R., “Henry of Ghent," in A Companion to Philosophy in the Middle Ages, ed. J.J.E. GRACIA et T.B. NooNE, Oxford, 2003, pp. 296-304.

WILSON, G., “Henry of Ghent and John Peckham's Condemnation of 1286," in Henry of Ghent and the Transformation..., Leuven, 2003, pp. 261-276.

QUOTED PUBLICATIONS

397

WILSON, G., “Preliminary Indications of a Historical Development in the Second Parisian Exemplar of Henry of Ghent's Quodlibet VI," in Proceedings of the PMR

Conference, Villanova, Pennsylvania,

1981, pp. 135-143.

WILSON, G., “A Second Exemplar of Henry of Ghent's Summa," in Manuscripta,

38, 1994, pp. 42-50. WILSON, G., “Supposite in the Philosophy of Henry of Ghent," in Henry of Ghent, Proceedings of the International Colloquium..., Leuven, 1996, pp. 343-372. WIPPEL, J., “Godfrey of Fontaines at the University of Paris in the Last Quarter of the Thirteenth Century," in Nach der Verurteilung..., pp. 357-389. WIPPEL, J., “Quodlibetal Questions Chiefly in Theology Faculties,” in Les Questions disputées et les Questions quodlibétiques dans les Facultés de Théologie, de Droit et de Médecine, ed. B. BAZÁN, J. WIPPEL, G. FRANSEN, D. JACQUART, Turnhout, 1985, pp. 152-201.

TABLE OF PHOTOGRAPHS The photograph is published with the permission of the library. I. ms. PARIS, Bibl. Nat., lat. 14312 Cliché Bibliothéque nationale de France, Paris

TABLE FOREWORD

Re

CRITICAL TUDIN.

E

OF CONTENTS

ERE E

RTL er

eetoit

EET

ers

N

DC Fo11ons and NIGDUSCHIDUS M

TET TUE

es

ME

ere

Sos e à à a os

ie See een oo esr c ttm TON SERIES Rs da le lots RITE ET Nae a da Dis nr The Text Examined Exteriorly: Historical and Codicological Elements Used for the Establishment of the Text ...... $1. The Authorship and Date of Summa, art. 1-5 . . . ... $2. The Summa as an Incomplete Work ........... $3. The Summa, art. 1-5: Edited by Means of Two Successive Exemplars by the University in Paris . . . . .. Ashe Past University Premplare 2 Tere Ren ss. Brane Secomr University EXCDIpISI, SUP à = 2, en The Text Examined Interiorly: The Relationships among the Manuscripts, Established by a General Test Collation SI He Common Accidehts de NO

En

chats ee

re:

XI XI XII

XIX XIX XXII

XXV XXVII

XXIX

à

A. The Groups of Manuscripts Characterized by the Number of Common Accidents ........... B. The Groups Characterized Individually . . . . . .. DTA CARS ee ea er: Ce : Li den 2. The Group of Manuscripts Dependent upon the First Exemplar of the University in Paris . . . .. 3. À Group of Vatican Manuscripts Dependent upon the Manuscript VAT., Vat. lat. 854 ........ 4, The Second Parisian University Exemplar

XXIX

XXIX XXXI XXXI

XXXI

XXXII XXXIII

5. Manuscripts 7 (= B) and 12 (= T): Two Manu-

scripts Possibly Copied from the Apograph

XXXV

$2. The Isolated Accidenis "sun pins se ee purs se t Manuscript 8(PARIS, Bibl. Nat., lat. 15355), Independent of the

XXXVI

c MERC ACE dett oo oyente

XXXVIII

Vid rris TOR

8 1. The Nature and Source of the Corrections

$2 The Date of the Correction.

ee

.......

XXXVIII

ttg

LXV

ee

Manuscripts TOULOUSE, Bibl. Munic. 1 99 and Paris, Bibl. Nat., lat.

14312: Two Manuscripts Possibly Copied from the Apograph

LXVIII

400

The First Parisian Exemplar

TABLES

77,

= se ee ee

The Second Parisian Exemplar’

So

ee

LXXVI LXXXI

The Reconstruction ofahbe,Gritical Text una X 22. 2: 5 LXXXII The References in Sununa, art, 1-3 "> 5 20 LXXXVI Previous Editions of the Summa, art. 1-5 ............ XC The Genesis of the Exemplars, Represented by a Diagram . . . XCI Techmque-of the Edition 4 feum arb EEE RAN XCIII —Ssymbolse 1, In the Text Itself “es eee 2,In the Critical Apparatus.» - 2 oma tele NE LL — Abbreviations: 1. In the Critical Apparatus .........

XCVII XCVII XCVIII

2°1n the-Apparatus'of Citations TELLS Sigla of the Manuscripts... sr LEE Sins Ahnen

XCVIII c

DUMMA, art: 1-9 Wir ee Cast toss DOMORUM LL e art. I. De possibilitate sciendi ss a a q. 1. Utrum contingat hominem aliquid scire ...... q. 2. Utrum contingat hominem aliquid scire sine divina iMlustratione" ... RS au S MM E q. 3. Utrum homo cognoscat lucem divinam qua cognoSCHAU) eas o eO er de ED ER RA eee q. 4. Utrum contingat hominem scire a natura an ab ACQUISITIONE «o 2 se D LLL q. 5. Utrum contingat hominem acquirere scientiam per se ipsum, .. Mies ee Oe ua q. 6. Utrum contingat hominem acquirere scientiam alio homine docente. 5,-2.0 dogs ML E q. 7. Utrum homo acquirat scientiam Deo in quolibet actu discendi docentes TRS LE ee ene q. 8. Utrum contingat hominem acquirere scientiam angelo docentge oar qo sun a 7 q. 9. Utrum acquirens per se scientiam possit dici se Ipsum doceree s prac fep TE TON q. 10. Utrum contingat hominem acquirere scientiam nihil praesciendo ORNE ER q. 11. Utrum notitia praecedens omnem scientiam acquisitam sit homini innata ............. q. 12. Utrum contingat hominem aeque primo sine discursu cuiuslibet rei scientiam acquirere . . .... art. 2.Demodosciendha

c

CMM M LL

3 + 3 20 69 90 122 132 141

149 162 166

177 184 200

401

TABLE OF CONTENTS

1. Utrum

contingat hominem

dinalitér*

& 4&2.

o.

aliquid scire certitu-

FEO NOTE. .

2. Utrum quilibet homo certitudinaliter sciat quaeCumque ADS EI urn desc dos ot ceto NOBIT, , . 3. Utrum quilibet homo quaecumque scit sciat ea aeque'cérirtudinaliter y ou» ome emos quu SU . 4. Utrum omnes homines quicumque sciunt eadem sciant ea.aeque.cerfitudinalter ws. 3. eorom . 5. Utrum omnes homines apti sint aeque certitudinaliterdsclte

master sen RI MD Ne BS.

. 6. Utrum omnia scibilia nata sint aeque certitudinaliterssciri 494x249. 9H Wm

. . . uU ©.

a: De.qualitatescibilium «2 ays Faro PO ]. Utrum contingat hominem scire non entia 2. Utrum contingat hominem scire omnia entia . . . 3. Utrum contingat hominem scire omnia ex philosobhicie sclenbis, de ita hemes Tore di coores Y . 4. Utrum contingat hominem scire omnia ex puris a

200 206 212 218 223 234 243 243 249 233

naturalibus To ot bum Nu arma CR en: . 5. Utrum contingat hominem scire per gratiam illa

256

quae,exceduntnafusam. jap. du eder vySeyvi? Wak Mader: Deappetitui sciendi dtes de Buses et Bean de

261 268 269 213 278 283

is Ufiumbomoappetatseitess

fi

st urges Dedi

2. Utrum omnis homo appetat scire ......... 3. Utrum homo naturaliter appetat scire . . . . . . . 4, Utrum omnes homines aequaliter appetant scire

. 5. Utrum homo appetat scire ea quae notitiam naturalis zsanann rationitssexceduntesewo-st

TS de

MM

acto

ES

El

. 6. Utrum homo appetat scire omnia ......... scire singula . . . 2 . 7. Utrum homo aequaliter appetat © . 8. Utrum sit aliquod unum quod homo principaliter appetatiscate, qui. 0 Sese, 1903 440119 mere q. 9. Utrum propter illud quod homo principaliter appetit scire appetat omnia aliascire . . . . . . . . . . . .. os Bias +» Plus art. 5. De,studioisciendi my pisos fod © ....... sciat ut homini sit studendum Utrum 1. q. q. 2. Utrum studendum sit homini ut omnia sciat q.

3. Utrum studendum sit homini ut sciat scibilia super ees e scientias philosophicas .....

287 297 300 304 310 316 316 322 326

402

TABLES

q. 4. Utrum studendum sit ei ut sciat omnia contenta in scientiis philosophicis |... 2... -aklenib- ; q. 5. Utrum studendum sit homini ut sciat singula eodem modos Suesmusaxs dad «a > mcg DEDE q. 6. Utrum studendum sit homini scire propter se q. 7. Utrum homo studio suo terminum debeat imponere HIABLES

tn. 3

qw

tha Text otillismibtfu minos. a3 te. -

Works, Cited:by.Henty, gs Cal Jamiexdus s v. ran Tall... Onomastisrkableuuss willen. aiiidizs «nino. um! 0. 4 ManuseriptsCited. s. . 4 4 se s an à OD . Quoted Publications |...

.

v am

dis. statilenp. o]. |

Table of.Photogtaphs non nios axsatemertTegak nos er} L4 Table of Contentsqaineo axosdtodiaod Iseattnos mal] ©.

THEOLOGY LIBRARY CLAREMONT CALIF

337 345 353 362 373 373 389 392 393 398 399

DEWULF-MANSION

CENTRE

ANCIENT AND MEDIEVAL PHILOSOPHY

Series 1

Repertorium Commentariorum Medii Aevi in Aristotelem Latinorum quae in Bibliothecis Belgicis asservantur, ed. A. PAT-

TIN, 1978, 160 pp. Lexicon

III.

Plotinianum,

ed. J.H. SLEEMAN

(1) & G. POLLET,

1980, 1164 col. Proclus. Commentaire sur le Parménide de Platon. Traduction de Guillaume de Moerbeke. Tome I: Livres I à IV, ed. C.

STEEL, 1982, x-64*-288 pp. IV.

Proclus. Commentaire

sur le Parménide de Platon. Traduc-

tion de Guillaume de Moerbeke. Tome Il: Livres V à VII + Indices, ed. C. STEEL, 1985, vin + pp. 289-487. Procli Elementatio theologica, translata a Guillelmo de MorVI.

becca. Edidit H. BOESE, 1987, xLIV-148 pp. A. PATTIN, Pour l'histoire du sens agent au moyen-âge. La

controverse entre Barthélemy de Bruges et Jean de Jandun. Ses antécédents et son évolution. Étude et textes inédits, 1988,

VII.

XV-450 pp. Guillaume de Moerbeke. Recueil d'études à l'occasion du 700e anniversaire de sa mort (1286), édité par J. BRAMS et W. VANHAMEL, 1989, x-416 pp. à Thomas d'Aquin. Antécédents de la

VIII.

G. VERBEKE, D Aristote

XIX.

pensée moderne. Recueil d'articles, 1990, xx-644 pp. Henricus Bate, Speculum divinorum et quorundam naturalium. Pars IV-V: On the Nature of Matter. On the Intellect as

XI.

Form of Man. Ed. C. STEEL, 1993, Lvi-213 pp. Henricus Bate, Speculum divinorum et quorundam ium. Pars VI-VII: On the Unity of the Intellect. On tonic doctrine of the Ideas. Ed. C. STEEL- E. VAN DE 1994, Liv-205 pp. Henricus Bate. Speculum divinorum et quorundam ium. Parts VIII-X. Ed. G. McALEER

preparation).

naturalthe PlaVYVER,

natural-

— G. GULDENTOPS

(in

XII.

Henricus Bate, Speculum

divinorum

et quorundam

natural-

ium. Pars XI et XII: On Platonic Philosophy. Ed. H. BOESE, with an introduction and an analysis by C. STEEL, 1990, LXXXIV-223 pp.

XIII.

J.L JANSSENS, An Annotated Bibliography on IBN SÍNÁ (1970-

XIV.

1989), 1991, xxu1-358 pp. A. PATTIN, L'antropologie préliminaire

et

édition

de Gérand critique

de

d'Abbeville. plusieurs

Étude

questions

quodlibétiques concernant le sujet, avec l'édition compléte du De cogitationibus, 1993, xL-339 pp. XV.

XVI.

XVII. XVIII.

Henry of Ghent. Proceedings of the International Colloquium on the occasion of the 700" Anniversary of his Death (1293). Ed. W. VANHAMEL, 1996, x11-457 pp. P. PORRO, Forme e modelli di durata nel pensiero medievale. Laeum, il tempo discreto, lat cateforia "quando," 1996, vuS32 XDD,

Henricus Bate. Opera astronomica (in preparation). Galenus. De virtute alimentorum (in preparation). Ptolemaeus.

ludicialia

ad Syrum

sive

Quadripartitum

(in

preparation). Iohannes Scottus Eriugena. The Bible and Hermeneutics. Proceedings of the Ninth International Colloquium of the Society for the Promotion of Eriugenian Studies, Leuven-Louvain-laNeuve, June 7-10, 1995, edited by G. VAN RIEL — C. STEEL —J.

McEvoy, 1996, xxi1-408 pp. XXI.

Henricus Bate. Speculum divinorum. Parts XIII-XVI. On Thinking and Happiness. Ed. G. GULDENTOPS, 2002, Lv-409

XXII.

pP. Henricus Bate. Speculum divinorum. Parts XVII-XIX. Ed. M. VAN DER LUGT (in preparation).

XXIII.

Henricus Bate. Speculum divinorum. Parts XX-XXIII. On the

XXIV. XXV.

Heavens, the Divine Movers and the First Intellect. Ed. C. STEEL - G. GULDENTOPS, 1996, Lv1-563 pp. The Perennial Tradition of Neoplatonism. Ed. J.J. CLEARY, 1997, xxxIv— 578 pp. Tradition et traduction. Les textes philosophiques et scientifiques grecs au moyen-áge latin. Hommage à F. Bossier, édité par R. BEYERS — J. BRAMS — D. SACRÉ — K. VERRYCHKEN, 1999, vri-377 pp.

XXVI.

Proclus et la Théologie Platonicienne. Actes du Colloque International de Louvain (13-16 mai 1998), édité par A. PH. SEGONDS et C. STEEL, 2000, LxI-699 pp.

XXVII. XXVIII.

S. PERFETTI, Aristotle's Zoology and its Renaissance Commentators (1521-1602), 2000, x1-258 pp. Avicenna and his Heritage. Acts of the International Colloquium. Leuven — Louvain-la-Neuve (Sept. 8-11, 1999). Ed. J.

JANSSENS — D. DE SMET, 2002, xu-341 pp. XXIX.

Peter of Auvergne. Questions on Aristotle's De Caelo. A Crit-

ical Edition with an Interpretative Essay by G. GALLE, 2003, 373*-640 pp. History and Eschatology in John Scottus Eriugena and his Time. Proceedings of the Tenth International Conference of the Society for the Promotion of Eriugenian Studies, Maynooth — Dublin (August 16-20, 2000). Ed. J. McEvoy — M. Dunne, 2002.

XXXI. XXXII.

Henry of Ghent and the Transformation of Scholastic Thought. Ed. G. GULDENTOPS — C. STEEL, 2003, x-436 pp. Platonic Ideas and Concept Formation in Ancient and Medieval Thought. Ed. G. VAN RIEL — C. MACÉ — L. VAN CAMPE, 2004, xxv-259 pp.

Series 2

HENRICI DE GANDAVO

OPERA OMNIA

Editionem coordinat G. A. Wilson

R. MACKEN, Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo. I.

Catalogue A-P, 1979, xvin-677 pp. II.

R. MACKEN, Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo. II.

III.

Catalogue Q-Z. Répertoire, 1979, xix-xxn + 678-1306 pp + 34 extra-textual plates (pp. XXII-LIV). R. MACKEN, Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo,

LE

Continuatio (in preparation). R. MACKEN, Henri de Gand (+ 1293), maître en théologie à

l'Université de Paris, archidiacre de l'évéché de Tournai. Dates et documents (in preparation). Quodlibet I (R. MACKEN), textual plates.

VI. VII.

1979, xciv + 262 pp. + 12 extra-

Quodlibet II (R. WiELOCKX), 1983, XLvuI-166 pp. Quodlibet III (K. EMERY, Jr.) (in preparation).

VIII.

XI. XII. XIII. XIV.

Quodlibet IV (G.J. ETZKORN — G.A. WILSON) (in preparation). Quodlibet V (R. PLEVANO) (in preparation). Quodlibet VI (G.A. WILSON) 1987, LXVI-313 pp. + 2 extra-textual plates. Quodlibet VII (G.A. WILSON) 1991, Lxx1x-341 pp. Quodlibet VIII (P. PORRO) (in preparation). Quodlibet IX (R. MACKEN) 1983, xcr1-362 pp. Quodlibet X (R. MACKEN) 1981, CxxvI-333 pp. + 8 extra-tex-

tual plates. XV. XVI. XVII.

Quodlibet XI (J. DECORTE(T) — C. KANN) (in preparation). Quodlibet XII, q. 1-30 (J. DECORTE) 1987, LXVI-276 pp.

Quodlibet XII, q. 31 (Tractatus super facto praelatorum et fratrum) (L. HôDL-M. HAVERALS, cum Introd. hist. L. HODL)

1989, CLxx-292 pp. XVIII. XIX. XX. XXI.

Quodlibet XIII (J. DECORTE) 1985, Lxxxiv-267 pp. + 4 extratextual plates. Quodlibet XIV (J.V. BROWN-B.P. BUCHWALD) (in preparation). Quodlibet XV (G.J. ETZKORN-G.A. WILSON) (in preparation). Summa (Quaestiones ordinariae), art. 1-V (G.A. Wilson) 2004,

XXII.

Summa (Quaestiones ordinariae), art. VI-X (K. EMERY, Jr.) (in

XXV.

Summa (Quaestiones ordinariae), art. XXI-XXIV (M. PICKAVE) (in preparation).

XXVI.

Summa (Quaestiones ordinariae), art. XXV-XXX (R. MACKEN)

XXVII.

Summa (Quaestiones ordinariae), art. XXXI-XXXIV. (R. MACKEN, cum Introd. generali ad edit. crit. Summae a L. Hódl)

XXVIII.

Summa

cul-402 pp. preparation).

(in preparation).

1991, ciL-267 pp. + 8 extra-textual plates. (Quaestiones ordinariae), art. XXXV-XL

(G. WILSON)

LXXXVIII-324 pp. + 2 extra-textual plates. XXIX.

Summa

(Quaestiones

ordinariae),

art. XLI-XLVI

(L. HÖDL)

1998, c-176 pp.. XXX.

Summa

(Quaestiones ordinariae), art. xLVII-Lu (M. FÜHRER)

(in preparation). XXXII.

Summa

XXXV.

preparation). Quaestiones super VIII libros Physicorum (attributed). (Study on the authenticity by J. V. BROWN; ed R. MACKEN) (in preparation).

(Quaestiones

ordinariae),

art. LVI-LIX

(G. PINI) (in

XXXVI.

Lectura

ordinaria

super

S.

Scripturam

(attributed)

(R.

MACKEN), 1980, xxx11-290 pp. + 4 extra-textual plates.

CORPUS LATINUM COMMENTARIORUM

IN ARISTOTELEM GRAECORUM

Thémistius. Commentaire sur le Traité de l’âme d'Aristote. Traduction

II.

de Guillaume

de Moerbeke.

Ed.

G. VERBEKE,

1957, xcvu-322 pp. Ammonius. Commentaire sur le Peri Hermeneias d'Aristote. Traduction

de Guillaume

de Moerbeke.

Ed.

G. VERBEKE,

III.

1961, cxx-515 pp. Jean Philopon. Commentaire sur le De anima d'Aristote. Traduction de Guillaume de Moerbeke. Ed. G. VERBEKE, 1966,

IV.

Alexandre

CE:

d'Aristote. Traduction de Guillaume de Moerbeke. Ed. A. J. SMET, 1968, CXXXIV-526 pp. Simplicius. Commentaire sur les Catégories d’Aristote. Tra-

CXIX-172 pp. d'Aphrodisias.

duction de Guillaume

V,2.

de Moerbeke.

sur

les Météores

Vol. 1, ed. A. PATTIN,

1971, LIV-282 pp. Simplicius. Commentaire sur les Catégories d'Aristote. Traduction de Guillaume

NET

Commentaire

de Moerbeke.

1975, pp. 283-765. The Greek Commentaries

Vol. 2, ed. A. PATTIN,

on the Nicomachean

Ethics of

Aristotle in the Latin Translation of Robert Grosseteste, Bishop of Lincoln (+ 1253). Vol. 1, Books I-IV. ed. H.P.F.

MERCKEN, 1973, 135*-371 pp. NT.

The Greek Commentaries on the Nicomachean Ethics of Aris-

totle in the Latin Translation of Robert Grosseteste, Bishop of Lincoln (+ 1253). Vol. 3, Books VII-X, ed. H.P.F. MERCKEN,

MIL.

1991, 72*-478 pp. Commentators and Commentaries elenchi.

VIL2.

on Aristotle's Sophistici

A Study of Post-Aristotelian Ancient and Medieval

Writings on Fallacies. Vol. 1: The Greek Tradition, by S. EBBESEN, 1981, 1x-355 pp. Commentators and Commentaries on Aristotle's Sophistici elenchi. A Study of Post-Aristotelian Ancient and Medieval

VIL3:

Writings on Fallacies. Vol. 2: Greek Texts and Fragments of the Latin Translation of "Alexander's" Commentary, by S. EBBESEN, 1981, xxxVII-556 pp. Commentators and Commentaries on Aristotle's Sophistici elenchi. A Study of Post-Aristotelian Ancient and Medieval Writings on Fallacies. Vol. 3: Appendices, Danish Summary,

Indices, by S. EBBESEN, 1981, 415 pp. VIIL1.

Simplicius. Commentaire sur le Traité du Ciel d'Aristote. Traduction de Guillaume de Moerbeke. Vol. 1: Livre I. Ed. F. BOSSIER, 2004, CLu-5 14 pp.

Suppl.

1: Némésius d'Émése. De natura hominis. Traduction de Burgundio

Suppl.

de Pise.

Ed. G. VERBEKE

& J.R. MONCHO,

1975,

CxxIv-260 pp. 2: Pseudo-Andronicus de Rhodes. Tepi na30v. Texte grec et traduction latine médiévale. Ed. A. GLIBERT-THIRRY, 1977, vi-

360 pp.