Nilus Cabasilas et theologia s. Thomae de Processione Spiritus Sancti 8821004902, 9788821004902

Citation preview

STUDI E TESTI ---------------------

116-----------------------

EMMANTJEL CANDAL, S. I. IN PONT. INST. ORIENT. STUD. PROP.

NILUS CABASILAS ET THEOLOGIA S. THOMAE DE PROCESSIONE SPIRITUS SANCTI NOVUM E VATICANIS CODICIBUS SUBSIDIUM AD HISTORIAM THEOLOGIAE BYZANTINAE SAECULI XIV PLENIUS ELUCIDANDAM

CITTÀ DEL VATICANO BIBLIOTECA APOSTOLICA VATICANA MDCCCCXLV

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

! !

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

STUDI E TESTI ---------------------116 -----------------------

EMMANUEL CAND AL, S. I. IN PONT. INST. ORIENT. STUD. PROF.

NILUS CABASILAS ET THEOLOGIA S. THOMAE DE PROCESSIONE SPIRITUS SANCTI NOVUM E VATICANIS CODICIBUS SUBSIDIUM AD HISTORIAM THEOLOGIAE BYZANTINAE SAECULI XIV PLENIUS ELUCIDANDAM

CITTÀ DEL VATICANO BIBLIOTECA APOSTOLICA VATICANA MDCCCCXLV

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

IM PRIM I P O T E S T : Roraae, die 28 Martii 1945. A emilius H erman S. J.

Praeses Pontificii Instituti Orientalium Studiorum

IM P R IM A T U R : Datum in Civ. Vat., die 1* Iu lii 1945. f

Er. A. C. D e R omanis Ep. P orphyreonen.

Vic. Gen. Civitatis Vaticanae

Ristampa anastatica - Dinj - Modena 1983

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

AL REV.MO PADRE

DOM A N S E L M O M A R IA A L B A R E D A O. S. B. TLUSTRE PREFECTO DE LA BIBLIOTECA APOSTOLICA VATICAN A ESPLENDTDO PATROCINADOR DE IN V ESTIO ACIONES CIENTIFICAS SOBRE EL TESORO INEXHAUSTO DE LOS MAN USCR1TOS VATICANOS

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

PRAEFATIO Equidem Orientalium Theologiae studiosis celebrem A u­ ctorem Graecum saeculi xiv plenius quam hucusque cogno­ scendum, atque ex parte saltem legendum tradere, hisce, quaecumque illae sunt, notulis intendi. Cum enim ad hanc usque diem in manuscriptis Bibliothecarum codicibus lateat praegrandis Nili Cabasilae tractatus De Processione Spiritus Sancti contra Latinos, eum mihi nunc quomodolibet exami­ nandum proposui, qualis in optimo Codice Apostolicae Bi­ bliothecae Vaticanae sub signatura « Vaticanus graecus 1117 » ineditus habetur. Quin imo ut exemplar cuiusdam partis huius operis ad­ ducere possem, postremam elegi, quae a folio 273v ad 354* protenditur, eamque tum in textu originali graeco, fideliter transcripto, tum latine redditam in lucem afferendam cu­ ravi. Quo fit ut, simul ac stili Cabasiliani notitia quaedam habetur, modus innotescat, quo propria argumenta conge­ rere et adversariorum rationes dissolvere Nilus solet. Adum­ bratur praeterea dogmaticarum pugnarum Ecclesiae sepa­ ratae Graecae cum Latina novus, ut arbitror, adspectus: ille, videlicet, qui in impugnatione divi Thomae Aquinatis positus est, et qui a medietate saeculi x t v , cum versiones eius operum evulgari coeperunt, Byzantii potissimum ma­ gnum incrementum attigit. Novus, inquam, adspectus erit. Quamvis enim ante non multos annos cl. Professor Michael Rackl, tam in epheme­ ridibus periodicis Friburgensibus « Dimes Thomas » , 1 quam in Collectione « Xenia Thomislica » 2 rem nostram attigerit, 1 M. R a c k l , Die ungedruckte Terteidigungsschrijt des Demetrios Kydones fiir Thomas von Aquin gegen Xeilos Kabasilas. Divus Thomas, Freiburg, V ii (1920) 303-317. 2 M. R ackl , Der HI. Thomas von Aquin und das Trinitarische Grundgesetz in byzantisrher Beleuchtung. Xenia Thomistica, voi. I l l , Romae (1925), 363-389.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Praefatio

VX

tamen potius ipse in referenda refutatione Cabasilae a prae­ clarissimo Demetrio Cydonio concinnata intentus esse vide­ tur. Ipsius autem operis Nili Thessalonicensis accuratum studium ibi non instituitur, sed veluti e transverso, ut ita dicam, et simul cum desiderio ac spe, ut ipse confitetur, fore aliquando ut investigationem hanc yibi resumere liceat.1 Igi­ tur cum postea quam illa scripta fuere, nihil amplius huic rei opera benemerentis viri additum sit, spes mihi affulget ut nova quadam luce controversia haec doctrinalis de Pro­ cessione Spiritus Sancti collustretur. Sic quoque fortasse eveniet ut quadamtenus nova quaedam capita adiciantur iis, quae indefessae sagacitati Emi Domini Ioannis Cardinalis Mercati debentur, pro historia byzantinae theologiae am­ plius investiganda. 2 Verumtamen prius quam ad analysim manuscripti Co­ dicis de quo agimus, deveniamus, quaedam subicienda erunt, ad pleniorem nostri hominis cognitionem hauriendam, ex qua non parum luminis suborietur, ut perspiciamus quid exinde sentiendum sit de huius operis pretio et an revera utilitas et praestantia rei cum encomiis transactorum saecu­ lorum, tam de Auctore quam de operibus eius, proportio­ nem servent. Quod enim ornatissimum nomen hic Nilus, Thessaloni­ censis Archiepiscopus, adeptus sit hucusque, et quod spe­ cialis ipsi nota circumstet in controversia Trinitaria, cum primus sit inter Orientales Sancti Thomae Aquinatis impu­ gnator, quemadmodum ex dicendis patebit,3 ambigendum minime est; quibus autem titulis celebritas illa sustentetur, et an theologica quoque, non historica solummodo magni

1 M. R a c k l , Divus Thomas V II, art. c it., pag. 30S. 2 G io v a n n i M e r c a t i , Notizie di Procoro e Demetrio Cidone, Manuele Caleca e Teodoro Melitemota, ed altri appunti per la Storia della teologia e della let­ teratura bizantina del secolo N I V. Voi. 56 Collectionis Studi e Testi, Città del V a ­ ticano (1931). Hoc opus deinceps ita citabitur: M e r c a t i , Notizie ed Appunti. * Vide, sis, interea opus M e r c a t i , Notizie ed Appunti, pp. 137-38. Anim ­ advertas aliquantulum duriori loquutione expressum esse hoc loco generale operis Cabasiliani indicium.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Praefatio

vu

hominis laude, M lus noster affici debeat, id in decursu huius laboris perpendendum erit. Itaque opus meum tribus partibus completur, quarum prima ipsum Cabasilam historice cognoscendum pro scopo habet, cum ea omnia proferantur (etsi pauca sunt), quae de ipso in editis vel ineditis fontibus reperire mihi contigit; qui­ bus profecto indolem eius satis clare, ut puto, conicere lice­ bit, ut valor operis recte, quoad eius fieri possit, deinceps perpendatur. In altera vero parte studium quoddam gene­ rale instituitur praecipui operis M li De Processione Spiritus Sancti·, ubi, ut par est, descriptio fit Vaticani Codicis graeci 1117, quo praecipue in his exarandis usus sum, et ex quo latinam versionem confeci. Post statutam autem intrinse­ cam operis divisionem, fontes schismatici tractatus appo­ nuntur, et alia quaedam ut Sanctorum Patrum usus et simi­ lia, ad pleniorem operis cognitionem opportuna, breviter exhibentur. Tertia, eaque praecedentibus longior pars, quin­ decim Cabasilianae refutationis capitum analysim offert: eorum nempe, quae postremo loco ab ipso ponuntur, quae­ que totidem syllogismis vel probationibus e ratione petitis continentur, et quae directe vel indirecte ut ab Angelico Doctore ad tuendum catholicum Dogma scripta esse pro­ feruntur. His denique tribus partibus laboris mei textus ipse M li Thessalonicensis accedit. E t quidem textus graecus simpli­ citer editur, ut in Cod. Vaticano exstat; ipse autem et versio latina quae apponitur, praeter apparatum criticum, notis illustrantur, potissimum pro citationibus plurimis verificandis, quibus Cabasilas lucubrationem suam intexuit. De methodo autem et ratione, qua editio huius operis nunc primum fit, nihil hoc loco subiciam; siquidem illa omnia immediate ante textum ipsum commodius deinde tracta­ buntur. Animadvertas, quaeso, longissimum opus conscribendum fore, si omnia et singula capita, quae fusiori calamo a Oabasila tractata sunt, commentariis illustrare deberem; ideoque

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Praefatio

V ili

satis scopo meo facere censui, illa potissimum seligens, quae, praeter quam quod attentionem merentur, plus novitatis afferre possent. E t haec quidem introductionis gratia dicta sint. Solum igitur restat ut gratias quam maximas acceptas referam imprimis Emo Domino

I

oanni

M

ercati

S. R. E.

Cardinali, qui, pro sua munifica benevolentia et erga studia quae Orientem Christianam spectant propensione, hoc meum qualecumque opus de rebus theologicis byzantinis sub pa­ trocinio suo sponte et animo suscepit. Tum gratias ago perlibenter Revmo P. Domino A n s e l m o M. A l b a r e d a O. S. B ., Apostolieae Bibliothecae Vaticanae Praefecto, quippe qui singulari voluntate librum hunc in serie praestantissimorum eiusdem Bibliothecae Commen­ tariorum « Studi e Testi», quibus ipse sapienter moderatur, etiam his difficillimis temporum adiunctis, edere voluerit. Quod autem attinet ad Patres Societatis Iesu, qui mecum simul in Pontificio Instituto Orientalium Studiorum adlaborant, quotquot uno vel alio modo mihi auxilio fuerunt, omnibus grates ago; ac peculiari ratione R R . PP. M a t j r i c i o G o r m l l o et F r i d e r i c o T a i l l i e z , quorum primus praeter quam quod Nilum Cabasilam mihi cognoscendum dederit,

consiliis optimis adfuit; alter vero tum in corrigendis ope­ rosis textus graeci plagulis, tum vel maxime in nonnullis philologiam attinentibus, ad textum ipsum accuratius sta­ biliendum, perquam diligenter operam suam navavit. Omnia denique haec ad maiorem Dei gloriam directa sunto, quae quidem maxime augeri poterit, si sinceris stu­ diosorum conatibus, mutua Orientalium et Occidentalium rerum notitia habita, Christianorum omnium gentes ad opta­ tam Unionem pressius impelluntur. E m m a n u e l C a n d a l , S. I. Scribebam Romae, 13 maii 1 9 ;4 , die feeto S. Roberti Bellarmino S. I., Ecclesiae Doctoris.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

NOTA

BIBLIOGRAFICA

A) FONTES ADHIBITI 1 ) E X MANUSCRIPTS CODICIBUS:

Roma, Bibliotheca Apostolica Vaticana: Palatinus gr. 409, miscellaneus, s. xvi (Opera Trinitaria Nili Cabasilae et Nicolai Methonensis). Vaticanus gr. 101, s. xiv (Epistolarium autographum Demetrii Cydonii). Vaticanus gr. 172, miscellaneus, s. X V (ff. 139-183 Synodi con Eccle­ siae Thessalonicensis). Vaticanus gr. 609, miscellaneus, s. xiv (ff. 9-131; 147-172 Summa Theologica S. Thomae, pars I; versio Demetrii Cydonii et quoad maximam partem autographum ipsius). Vaticanus gr. 613, s. XV (Summa contra Gentiles — integra — S. Tho­ mae; versio Demetrii Cydonii). Vaticanus gr. 614, miscellaneus, s. xiv (ff. 110-126 Apologia S. Tho­ mae Aquinatis a Demetrio Cydonio facta adversus Nili Cabasilae opus). Vaticanus gr. 616, s. xiv (Lib. III-IV Summae contra Gentiles; ver­ sio Demetrii Cydonii, apograplium amanuensis eius Manuelis Tzycandilis cum annotationibus autographis auctoris). Vaticanus gr. 632, miscellaneus, s. xv (f. 96 Epistola sic dicta theo­ logica Nili Cabasilae ad nepotem Nicolaum). Vaticanus gr. 1093, miscellaneus, s. xiv (ff. 25-32 Summarium operis Nili Cabasilae de Spiritus S. processione a Manuele Caleca O. P. exaratum - autographum Praeterea ff. 65-82 Opusculum S. Thomae De rationibus Fidei ad Cantorem Antiochenum; ver­ sio Demetrii Cydonii). * Vaticanus gr. 1102, miscellaneus, s. xiv (ff. 55-76 Apologia propriae Fidei ad Orthodoxos Graecos; autographum Demetrii Cydonii). Vaticanus gr. 1109, miscellaneus, s. xv (Compendium operis Trinitarii Nili Cabasilae a Demetrio Chrysolora factum cum geome­ tricis schematibus uniuscuiusque Latinorum argumenti. Prae­ terea Dialogus eiusdem adversus opus Demetrii Cydonii pro de­ fensione S. Thomae). * Codex hic recentiori tempore e dispersis foliis compactus (vid. « Studi e Testi », 56, p. 93), inter folia manu Manuelis Calecae — fere omnia — scripta inclusit etiam haec quae, ut videtur, eiusdem manus sunt ac Vat. gr. 613, ac proinde ad saec. xv nertinere dicenda essent.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Nota bibliographies

X

Vaticanus gr. 1115, miscellaneus, s. xiv (ff. 2-35 Dialogi Nicetae Maronensis de Spiritu Sancto). Vaticanus gr. 1117, miscellaneus, s. X IV (ff. 27-354 Opus Nili Cabasilae de processione Spiritus Sancti contra Latinos, praesertim vero S. Thomam). Vaticanus gr. 1757, miscellaneus, s. xv (Idem opus Nili Cabasilae eiusdemque Tractatus de pseudo-Synodo Pliotiana). Roma, Regia Bibliotheca Vallicellana: God. 87 (F 22), miscellaneus, s. xv (ff. 428-433 Opus Nili Cabasilae contra Acindynianos de essentiae et operationis divinae reali distinctione). 2) Bx

OPERIBUS IAM EDITIS:

Beveregius G., Συνοδικόν, sive Pandectae Canonum SS. Apostolorum et

Conciliorum ab Ecclesia graeca receptorum..., t. II, Oxonii 1672, pp. 273-294. Constantinus Meliteniota , De ecclesiastica Unione Latinorum et Grae­ corum et de Processione Spiritus Sancti per Filium, orationes duae. MG 141, 1031-1274. D emetrius Cydonius , Epistula ad Barlaamum de Processione Spiritus Sancti. MG 150, 1283-1301. D ositheus Hierosolymitanus, Topos συνοδικός εκτεθείς irapà της θείας καί iepâs συνόδου rijs συγκροτηθώ:ίσης κατά των φρονούν των τα Βαρ­ λαάμ τε καί Ακίνδυνου έιτί Trjs βασιλείας των ευσεβών και ορθοδόξων Βασιλείων ημών Καντακουζήνου καί Παλαιολόγυυ. In opere Topos Αγάττης, Jassy 1698. (Est Tomus Synodicus anni 1351 a N ilo Cabasila et Philotheo K okkino compositus). Punk Fr. X., Didascalia et Constitutiones Apostolorum, t. I, Paderbornae 1905. G eorgius P hrantza, Ghronicon maius·, ex edit. Iacobi P ontani. MG 156, 637 ss. G iustiniani Η., Acta sacri oecumenici Concilii Florentini, Romae 1638. Gregorius P alamas, Physica, theologica, moralia et practica capita CL. MG 150, 1121-1226. I oannes B eocus, Epigraphae, sive praescriptiones in dicta ac sententias Sanctorum Patrum a se collectas de Processione Spiritus Sancti. MG 141, 613-724. I oannes VI Oantacuzenus Imp., Historiarum libri IV. MG 153 et 154. I oannes Cyparissiota, Palamiticarum transgressionum liber I. MG 152, 663-698. Mansi I. D., Sacrorum Conciliorum nova et amplissima collectio, Floren­ tiae, Parisiis, Lipsiae. (Citatur hoc modo = Mansi). M igne I.-P., Patrologiae Cursus completus. Series Latina, series Graeca,

Parisiis. (Citatur hoc modo = ML, MG).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Nota bibliographica

XI

M iklosich-Müller, Acta et Diplomata graeca Medii Aevi sacra et pro­

fana. T. I., Acta Patriarchatus Constantinopolitani, Vindobonae 1860. N icephorus Blemmyda, Oratio I, demonstrans Sanctorum testimoniis « per Filium » et « ex Filio » Spiritum Sanctum dici. Ad lacobum, Bulgariae Archiepiscopum. MG 142, 533-566. — Oratio II, de nonnullis dogmaticis quaestionibus. Ad pium Imperatorem Const/pnum Theodorum Ducam Lascarium. MG 142, 565-584. N icephorus Gregor AS, Byzantinae Historiae libri X IX -X X II. MG 148. P etit -Sidéridès -Jugie , Œuvres complètes de Gennade Scholarios, Paris 1928-1936. Philotheus, Const/pnus Patriarcha, Aôyos εγκομιαστικοε eis τον èv ayïois ■πατέρα ημών Γρηγόριον ’Αρχιεπίσκοπον Θεσσαλονίκης τον Παλαμάν Ex edit, principe Homil'iarum Gregorii Palamae Hierosolymis

facta. MG 151, 551-656. και Ροτλης Μ., Σύνταγμα των θειον κανόνων, t. V, Athenis 1885. S imeon Thessalonicensis, Dialogus adversus omnes haereses. MG 155, 33-176. Syropulus S . -C reyghton R., Vera Historia Unionis non verae inter Graecos et Latinos, sive Concilii Florentini exactissima narratio, Hagae-Comitis 1660. T homas A quinas (S.), Opera omnia (ex editionibus Piana et Leonina). ’ Ραλλης Γ.

B) AUCTORES CONSULTI A eneas Parisiensis, Liber adversus Graecos. ML 121, 683-762. A llatius L., De Ecclesiae Occidentalis atque Orientalis perpetua consensione

Libri tres, Coloniae Agripinae 1648. — De octava Synodo photiana, Romae 1662. — ' θ γ χειρ ίδιον περί xfjs εκπορενσεωχ τοϋ Αγίου Πνεύματος, Romae 1658. — Diatriba de Nilis. MG 149, 671-684. Seu in Bibliotheca Graeca Io. Alberti F abricii, vol. V, pp. (supplem.) 59-71, Hamburgi 1723. A rcadius, (vid. E ustratiades S.). A rcudius P., Opuscula aurea Theologica circa Processionem Spiritus Sancti,

Romae 1630. B assi D., (vid. M arttni-B assi). B essarion Card., Sapientissimi Cardinalis Domini Bessarionis responsio

ad Ephesii capita. MG 161, 137-244. B ois J., Les débuts de la controverse hésychaste. In period. Echos d’Orient,

t. V (1902) pp. 353-362. — Le Synode hésychaste de 1341. In Echos d’Orient, t. VI (1903) pp. 50-60. Briquet C. M., Les filigranes, voli. I-IV, Paris 1907. Caietanus Card. (Thomas de Vio), Commentaria in Summam Theologi­ cam Sancti Thomae Aquinatis. In edit, operum S. Thomae Leonina. C ammelli I., Démétrius Cydonès. Correspondance (Textus et versio), Pa­ ris 1930.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

X II

Kota bibliographica

Cammelli I., Personaggi bizantini dei-secoli XIV -X V , attraverso le epi­

stole di Demetrio Gidonio. In period. Bessarione, t. 36 (1920), pp. 76-108. Candal E., S. I., Bessarion Nicaenus in Concilio Fiorentino, in Orientalia Christiana Periodica YI, 3/4 Eomae (1940), pp. 417-466. Capreoli I., Defensiones theologiae divi Thomae Aquinatis, t. II, Turo­ nibus (1900). D emetrakopoluS A., Ιστορία τον σχίσματος της Λατινικής Εκκλησίας, Lipsiae 1867. ’ Ορθόδοξος Ήλλάς, ήτοι irepl των γραψάντων κατά Λατίνων καί περί συγγραμμάτων αυτών, Lipsiae 1872. D emetrius Cydonius , Monodia occisorum Thessalonicae. MG 109, 639 sb. E ngberding H., Nilus Kabasilas. In Lexikon fiir Théologie und Kirche v ii , Freiburg 1935, p. 595. E ustratiades S. et A rcadius, Catalogue of the greek manuscripts in the —

library of the Monastery of Vatopedi on Mt. Athos. Tu Harvard theo­ logical Studies, XI, Cambridge 1924. Ferrariensis (De Silvestris F.), Commentaria in Summam contra Gen­ tiles. In edit, operum Sancti Thomae Leonina. F esta X ., Editio et versio latina Dialogorum Nicetae Maronensis de Spi­ ritu Sancto, ex cod. Yat. gr. 1115. In period. Bessarione, voli. 28-31 (1912-1915). - (Yid. Palmieri A.). Franco X. (Papas), I codici Vaticani della versione greca delle opere di San Tommaso cl’Aquino. (Nel giubileo episcopale di Leone X III (19 feb. 1893), omaggio della Biblioteca Vaticana). Gardthausen V., Griechische Palaeographie, Leipzig 1911. Gass -Meyer Ph., Kabasilas Nilos und Nikolaos. In Realencyklopadie fiir protestantische Théologie und Kirchc ix, Leipzig 1901, p. 667 ss. Georgius Metochita, Refutatio trium capitum a Maximo Pianude, mo­ nacho, editorum. MG 141, 1275-1308. Georgius Scholarios, (vid. Marcus E ugenicus). Gordillo M., S.- I., Compendium Theologiae Orientalis, Eomae 19392. Grumel Y., Le « Filioque » au Concile photien de 879/880 et le témoignage

de Michel d’Anchielos. In Echos d’Orient., t. 29 (1930), pp. 257-264. — S. Thomas et la, doctrine des Grecs sur le Saint-Esprit. In Echos d’Orient, t. 25 (1926), pp. 257-280. Guilland B., Correspondance de Nicéphore Grégoras, Paris 1927. H efele-Leclercq, Histoire des Conciles d’après les documents originaux. T. V II/2, Paris 1916. H ergenrôther I., De Niceta Maroneae, Thessalonicensi Metropolita, eiusque Dialogis de Processione Spiritus Sancti monitum. MG 139, 165-168. — Photius, Patriarch von Constantinopel, Begensburg 1867-1869. H ofmann G., S. I., Die Konzïlsarbeit in Florenz. In Orientalia Christiana Periodica, IV, Eomae (1938), pp. 157-188; 372-422.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Xota bibliographic*

X III

I oannes B eccus, De Unione veteris et novae Romae. MG 141, 15-358.

— De processione Spiritus Sancti. MG 141, 157-276. — De omnibus suis libris et scriptionum suarum consensione animadver­ sio. MG 141, 1019-1028. Jugie M., Theologia Dogmatica Christianorum Orientalium, Paris, t. I (1926), t. II (1933), t. IV (1931). — De processione Spiritus Sancti ex fontibus Revelationis et secundum Orientales dissidentes. In Lateranum (Nova series, nn. 3-4) Koma 1936. — Barlaam de Seminara. In Dictionnaire d’Eistoire et de Géographie ecclé­ siastiques, t. VI, c. 817-834. (Citatur hoc modo = DHG). — Démétrius Gydonès et la théologie latine à Byzance aux X IV e et XV· siè­ cles. In Echos dDrient, t. 27 (1928), pp. 385-402. — Nicétas de Maronée. In Dictionnaire de Théologie Catholique, t. XI, c. 473-477. (Citatur hoc modo = DTC). — Où en est la question de la procession du Saint-Esprit dans l'Eglise grécorusse? In Echos dDrient, t. 19 (1920), pp. 257-277. — Palamas Grégoire. In DTC, t. X I /2, c. 1735-1776. — Palamite (Controverse). In DTC, t. X I /2, c. 1777-1818. K rumbacher K., Geschichte der byzantinischen Literatur, t. I X /1, Mün­ chen 18972, pp. 109-110. L ampros S. P., Catalogue of the greék manuscripts on Mount Athos, Cam­ bridge, vol. I (1895), vol. II (1900). L aurent V., Le cas de Photius dans l’apologétique du Patriarche Jean X I Beccos (1275-1282) au lendemain du IIe Concile de Lyon. In Echos dDrient, t. 29 (1930), pp. 396-415. — La correspondance de Démétrius Cudones. In Echos dDrient, t. 30 (1931),

pp. 339-354.

— Philothée Kokkinos. In DTC, t. XII, c. 1498-1509. L egrand E., Bibliographie hellénique; X V I I e siècle, t. I, Paris 1894. L essius L., S. I., De perfectionibus moribusque divinis, Antwerpiae 1620. Manuel Calecas, Contra Graecorum errores Libri IV. (Latine solum).

MG 152, 13-258. Marcus E ugenicus, Ephesius Metropolita, Capita syllogis'ica adversus

Latinos et responsio sapientissimi Domini Georgii Scho’arii, MG 161, 11-138. M artini A e .-B assi D., Catalogus codicum graecorum B' Aiothecae Ambrosiariae Mediolanensis, Mediolani 1906. Matthaei Ch. F., Accurata codicum graecorum manuscriptorum Sanctis­ simae Synodi notitia et recensio, Lipsiae 1805. Maximus Confessor (S.), In librum de divinis Nominibus scholia. MG 4, 185-416. Mercati I., Notizie di Procoro e Demetrio Cidonio, Manuele Caleca e Teo­ doro Meliteniota, ed altri appunti per la storia della teologia e della letteratura bizantina del secolo XIV. In collectione Studi e Testi n. 56. Città del Vaticano (Biblioteca Apostolica Vaticana) 1931.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

X IV

Nota bibliographiea

Mercati I., Per l’Epistolario di Demetrio Gidone. In Studi bizantini e

neoellenici, t. Ili, Roma (1931), pp. 201-230. Meter Ph., (vid. Gass-Me y e r ). M otjrret F., Histoire générale de l’Eglise, t, IV: La Chrétienté (xe-xive siè­

cles), Paris 1925. N ille s N., S. I., Ealendarium manuale utriusque Ecclesiae Orientalis et Occidentalis, Oeniponte t. I (1896), t. II (1897). Omont H ., Inventaire sommaire des manuscrits de la Bibliothèque Natio­ nale, Paris 1886-1898. — Inventaire des manuscrits grecs et latins donnés à Saint-Marc de Ve­ nise par le Cardinal Bessarion en 1468, Paris 1894. Palmieri A., Niceta di Maronea e i suoi Dialogi sulla Processione dello Spirito Santo. In Bessarione (1912) ser. Ili, vol. IX (seu imi. 28). (Yersio latina et editio textus pertinent ad Professorem Regiae Uni­ versitatis Romanae Nicolaum F esta). - (Vid. F esta N.). Papadopulos-K erameus A., Catalogus codicum graecorum Bibliothecarum Patriarchatus Hierosolymitani, Petrogradi t. IV (1899), t. V (1915). Petit L., Documents relatifs au Concile de Florence. I La question du Pur­ gatoire à Ferrare. In Patrologia Orientalis R. Graffin -F. N a l , vol. XV, Paris 1927. — Les Evoques de Thessalonique. In Echos d’Orient, t. 4 (1900-1901) pp. 136-145; 212-221; t. 5 (1902) pp. 90-97; t. 6 (1906) pp. 292-298. — Le Synodicon de Thessalonique. In Echos d’Orient, 1.13 (1918), 236-254. R ackl Μ., Der Hl. Thomas von Aquin und das Trinitarische Grundgesetz in byzantinischer Béleuchtung. In Xenia Thomistica, vol. III, Romae 1925, pp. 363-389. — Die griechische üebersetzung der Summa Theologiae des HI. Thomas von Aquin. In Byzantinische Zeitschrift, X X IV (1924), pp. 48-60. — Die ungedruckte Verteidigungsschrift des Demetrios Kydones fur Tho­ mas von Aquin gegen Neilos Kabasïlas. In Divus Thomas, Freiburg 1920, t. VII, pp. 303-317. R atramnus, Corbejensis monachus, Contra Graecorum opposita Roma­ nam Ecclesiam infamantium libri quatuor. ML 121, 223-346. R egel W., Actes de l’Athos, IV : Actes de Zographou. Petrogradi, Vizantiiskii Vremennik, vol. X III (1906), Supplementum (1907). R égnon (de ) Th. S. I., Etudes de théoloqie positive sur la Sainte Trinité, t. I, Paris 1892. Risso P., Matteo Angelo Panaretos e cinque suoi opuscoli. In ephem. Roma e l’Oriente, VIII-XII (1914-1916). Σακκελιπνος I., Πατμιακή Βιβλιοθήκη, ήτοι άναχραφή των.... τεθησαυρισμένων χειρογράφων τευχών...., Athenis 1890. Salaville S., Un thomiste à Byzance au X V e siècle: Gennade Scholarios. In Echos d’Orient, t. 23 (1924), pp. 129-136. Silvestris (de ) F., (vid. Ferrariensis).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Nota bibliographic»

xv

Slipyi I., Num Spiritus Sanctus a Filio distingueretur si ab eo non proce­

deret■? Leopoli 1927. Souarn R., Tentative d’union avec Rome: un Patriarche grec catholique

au X II Ie siècle. In Echos d’Orient, t. 3 (1889/90), pp. 229-237; et 351-360. Spyrijdon et Sophronius E tjstratiades, Catalogue of the greci: manuscripts in the library of the Laura on Mount Athos. In Harvard theological Studies, XII, Cambridge 1925. Stevenson H. (Senior), Codices manuscripti Palatini Bibliothecae Vati­ canae. Romae 1885. T afrali O., Thessalonique au quatorzième siècle, Paris 1913. — Thessalonique des origines au X I V e siècle, Paris 1919. Thomas de V io, (vid. Caietantjs).

Vailhé S., Constantinople (Eglise de). In DTC, t. I I I /2, c. 1307-1519. V asiliev A. A., Histoire de l’Empire Byzantin, (traduit du russe par P. B rodin et A. B otjrguina), t. I, II, Paris 1932. V ernet F., Nil Cabasilas. In DTC, t, I I /2, c. 1295-1297.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INTRODUCTIO HISTORICO-THEOLOGICA IN OPUS TRINITARIUM NILI CABASILAE

—

Nilus Cdbasilas.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

P A E S P E IM A

NI LUS CAB AS I L AS

CAPUT I

Cabasilarum domus 1. Pauca admodum ad nos pervenerunt documenta ex quibus Nili Cabasilae vitam per diversas periodos adumbrare possimus. Quaedam tamen notae magni pretii colligendae sunt, quae hinc inde sparsa reperiuntur. Primum enim ex Demetrakopulo discimus1 Ni­ lum floruisse sub Ioannis Cantacuzeni et Ioannis Palaeologi imperio, qui, ut notum est, byzantinam rempublicam decimo quarto saeculo gubernarunt, primus quidem annorum tredecim spatio (1341-1354) in duabus regentiis et dein ut Imperator constitutus; alter vero ut legitimus Imperator ab anno decessus patris sui, Andronici III (1341) fere usque ad finem saeculi (1391)* quo anno et ipse Palaeologus Y morti occubuit.2 Activitatem autem nostri Auctoris medio saec. xiv incrementum maximum obtinuisse, pro certo habendum est;3 idque pro huius investigationis scopo praecipuam utilitatem afferre posse censemus. Quo autem anno Nilus Cabasilas lucem viderit, prorsus adhuc ignoramus. Si tamen attendimus ad id, quod a Nicephoro Gregora narratur de disputatione ob palaimticam quaestionem a se ipso cum Nilo habita, non imprudenter diceremus hunc, ut minimum, sae­ culo x m ad finem vergente ortum habuisse. Colloquium enim illud anno 1351 celebrabatur, et tunc temporis Cabasilas depingitur sat aetate provectum: «... cum tantam prudentiam et senectutem ade-

1 D e m e t r a k o p u l u s , Graecia Orthodoxa, p. 76. Cum ipso consonant omnes Auctores: K r u m b a c iie r , J u g ie , M e r c a t i ... 2 Cf. A . À . V a s il ie v , Histoire de l'Empire Byzantin, t. II, p p . 298 ss. 3 Videas apud A i .l a t iu m curiosas Bona venturae V u l c a n i et M e a n d r i disquisitiones de aetate qua N il u s noster floruerit (F a b r ic iu s , Bibliotheca Graeca, Lib. V, [A l l a t ii Diatriba de Nilis], η. X I V , pp. 61 s.).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

4

Pars I - Nilus Cabasilas

ptus fueris » ait Gregoras. 1 Accuratiorem autem nativitatis eius da­ tum praebere, difficile est. 2. Ex clara nobilique domo oriundum eum fuisse arbitramur, quae etiam domus pro summi momenti rebus byzantinorum Impe­ ratoribus tam in consiliis quam in negotiis gerendis prope adstitit, et ab ipsis Imperatoribus honorificis muneribus et pergrata amicitia decorata est. Id evenisse certo constat nepoti nostri Nili, Nicolao, cognomento pariter Cabasilae, sicut Historia Byzantina Gregorii Phrantzae edocet nos. Yerba ipsa Chronicorum eius transcribere iuvat, quoniam ex ipsis Cabasilarum domum deditam servitio Im ­ peratorum fuisse comperimus: « Hic loci — inquit — de sanctissima Thomaide narrandum nobis est. Ex honesta familia Orientis in Asia progenerata erat. Parentibus orbatam cognati Constantinopolim perduxerunt, et sorori trium Arehiepiscoporum ac fratrum et impe­ ratorum, matri sapientissimi viri Nicolai Cabasilae, tradiderunt, a qua educata et instituta est. Ea, interiecto aliquo tempore, Thessa­ lonicam abiit, in qua urbe Cabasilas, ipsius frater, esset Archiepiscopus ». 2 3. Ut autem de ipso Nilo familiarem consuetudinem cum regia domo affirmare possimus, forsitan aliquantulum lucis dabit quae­ dam Demetrii Cydonii epistula, paulo ante annum 3347, cum ipse

1 N ic e p h o r u s G r e g o r a s , Byzant. Hist. Lib. X X I I , ο. IV ; MG 148, 1329 C. 2 Gregorius P hrantza , Ohronicon maius, Lib. II, n. 5; MG 156, 750 C751 A. Paulo aliter idem habetur apud A llatium , De Ecclesiae Occident, et Orient, perpetua consensione, Lib. II, c. X V I I I , η. 9. Ipse Nicolaus (ut verba Allatii transferam) « primum quidem fuit sacelli imperialis curator, quo munere perfungens, missus est a Ioanne, Patriarcha Constantinopolitano anno circiter 1340 ad Oantacuzenum Imperatorem, ut eum ad imperium deponendum adduceret; anno autem 1347 a Cantaeuzeno, Constan­ tinopolim recens oppugnatam ingresso, ad Annam Imperatricem in palatium legatus est, ut ei pacis conditiones a victore illi latas proponeret » (A li .ATIUS in Bibliotheca F abricii , t. X , p. 459. Textus recentius editus habetur in MG 150, 365 s.). Vinculis quoque amicitiae eadem Cabasilarum familia Cantaeuzeno li­ gata erat. Eodem enim Nili nostri nepote usus est Imperator, tanquam fiden­ tissimo amico, a quo solatii pensum repeteret, cum, publicorum negotiorum pertaesus, vitam monasticam instituere cogitavit. « Addebant se ad hanc seces­ sionem socios Nicolaus Cabasilas et Demetrius Cydonius, qui externae sapien­ tiae fastigium attigerant, et moribus philosophantes vitam caelibem coniugaliumque perturbationum expertem amplexi fuerant. Quocirca praecipuum gra­ tiae, amicitiae et familiaritatis locum apud Imperatorem obtinebant » (I. Can tacuzeni Historiarum lib. I Y , c. X V I ; MG 154, 125 A B ).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

I - Cabasilarum domus

5

longe a Constantinopoli abesset primasque animi commotiones de dubiis fidei suae persentiret, ad amicum quemdam missa, qui tunc quidem Imperatoris servitio addictus erat et qui secum a pluribus annis familiarissimus coniungebatur. Placet autem quaedam ex boc documento transcribere, quod, si ad Cabasilam nostrum directum est, ut opinamur, pulcherrimus fons esse videtur ut inexploratus vitae cursus Nili quomodolibet pa­ tefiat. « Equidem — ait Cydonius perpolito stilo utens — cum omnes scientiam colentes admiratione persequar, si quis huius rei laudi ornamentum addit bonae indolis, idemque sapientia sua apud eos, quibus eum novisse accidit, commendatur, ipsosque accedentes ad se bonitate sua allicit; hunc ego virum non quidem deum, at certe divinum appellare audeo. Hic enim profecto velut commune donum a Deo civitatibus mittitur, ut quibus datum est Deum sequi posse, viam ad eiusdem cognitionem aperiat. Ipsum etiam plus quam eos, qui muros nostros aedificarunt libertatemque defenderunt, hono­ ribus omnes afficiant oportet » .1 4. Longum esset reliqua omnia, etsi pulcherrima, persequi; dixisse nunc sufficiat magnificas has laudes, quamvis aliis similibus viris quadrare possent, nulli certius quam magistro iuventutis suae, Hilo Cabasilae, Cydonium tribuisse, ut ex documentis dein­ ceps adducendis ostendetur. Ceterum elogia haec nequaquam de­ decent magistrum, seu dicam potius, egregium in omnium scien­ tiarum genere manuductorem, quo diligens iuvenis Demetrius Thes­ salonicae, in fiorentissima utriusque patria civitate usus est. Age iam, hunc antiquum amicum, sapientia et comitate plenum, quem « tanquam se ipsum diligit » ,2 probe sciens eius ad studia con­ tentionesque doctrinales animum promptiorem, hisce tandem verbis invitat «ut, Imperatoris servitio paululum relicto, animum trahas ad examinandas disputationes quae nobis cum Latinis longo iam tempore adesse contingunt ». 3 Ex his ergo verbis apparet Cabasilam nostrum anno circiter 1347 Constantinopoli degere, et Imperatoris Cantacuzeni regio quodam munere decoratum esse. 5. Attamen epistula haec revera ad Hilum scripta dici debet? : Epistulam banc haustam ex codicibus Vaticano gr. 101 (autographo) et Urbinate gr. 133, publici iuris fecit cum 19 aliis Iosephus Cammelli Parisiis a. 1930, in opere: Demetrius Cydonès, Correspondance. Locus citatus pertinet ad epist. sub numero 2 positam, p. 3, lineis numeratis 1-10. 2 Ibidem, p. 3, lin. 10-11 «... καί σε... φιλώ μίν ίσον έμξί κ(φαλμ...». 8 Ibidem, ρ. 4, lin. 23-26.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

6

Pars I - Nilus Oabasilas

Ita equidem, omnibus perpensis, existimaverim, etsi dolendum valde est rem cum sola probabilitate, etsi non parva, declarari posse. Pro­ dam igitur rationes, si quid valoris habent. Scriptum hoc, ut diximus, anepigraphum exstat in codice auto­ grapho Yat. gr. 101 folio 75 recto et verso. Sed ex iudicio Emi D o­ mini Mercati ad unum, ut videtur, ex Cabasilis referenda est. Ad quemnam? Clarus Auctor non videtur semper eandem sententiam tenuisse; nam in suo opere « Notizie ed Appunti » ad paginam 514 (in retractatione paginarum 369-70) videtur inclinare in nepotem Nili, Nicolaum Cabasilam; at cum ad finem eiusdem operis chronologiam Cydonianam tentât, Nilum potius assignare videtur. *1 Sed haec quaestio fortasse pendet ex alia de tempore, quo epistulam hanc Cydonius scripsit. Ees iterum in incerto manet pro Domino Mer­ cati, 2 at probari videtur sententia Iosephi Cammelli, qui eam paulo ante annum 1347 collocat. 6. Ee quidem vera ad solutionem quandam afferendam, longum et difficile epistularum Cydonii examen instituendum foret, cum in manuscripto codice ordinem foliorum permixtum inveniri constet; multae autem ex eius litteris sine scriptionis anno et sine ullius destinatarii nomine leguntur. Eationibus igitur potius internis de re iudicandum est. lam vero, stilus epistulae valde conquisitus sine dubio iuvenem Cydonium prodit, ut puta viginti plus minus annos natum, quod bene quadrat anno 1347 vel paulo prius. Statum animi Cydonius manifestat primis dubiorum aculeis agitatum, imo potius inclinem ad veritatem orthodoxae fidei, in qua educatus erat, defendendam contra adversariorum rationes, quas solvere non poterat; ideoque, ut mihi videtur, etiam ex hac ratione ante epistulam celeberrimam ad Barlaamum datam (1347) haec, de qua agimus, reponenda erit. Haec enim ultima dubium quoque animum adhuc ostendit, sed ex perpensis rationibus magis in sententia Latinorum requiescentem. Praeterea propositum indicat in his litteris ipsum destinatarium adeun­ di, si id ad solutionem dubiorum suorum opus esset; quod certe ve­ risimilius fit si etiam animadvertas Cydonium tunc temporis Constantinopolim adire cogitasse ut, Imperatorum favoribus impetratis, opem aliquam familiae suae ferre posset, sicut revera accidit post triumphalem in regiam urbem ingressum victoris Cantacuzeni (febr.

1 Mercati, Notizie ed Appunti, p. 519. 1 Mercati, ibidem.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

I - Cabasilarum domus

7

1347), qui patrem Demetrii Cydonii, iampridem mortuum, amicitia sua et honoribus ditaverat.1 Iam, quod destinatarium epistulae spectat, haec quae sequuntur pro Nilo militare videntur. Primum quidem stilus ipse rhetoricam compositionem sapiens, qui gratus in discipuli calamo conspicuo in­ stitutori sonare posset. Laudes praeterea amplissimas viro tribuit, eique, prudentia sapientiaque praedito, se totum, etiam animi an­ gores, fidenter committit. Numquid haec omnia potiori iure Nicolao Cabasilae convenire dicerentur, qu; eiusdem fere aetatis ac Deme­ trius erat? Minus profecto probabile apparet turbatum iuvenem al­ terius iuvenis consilia in re gravissima, firma quadam solutionis obti­ nendae spe, postulare. 7. Quodsi, ut videtur, ad Nilum Demetrius scribebat, quanto iam tempore magister Constantinopoli adesset, certo determinari non posse arbitror. Fieri autem potuit ut occasione perturbationum civilium Thessalonicae inflictarum Cabasilas securitatem vitae suae et studiorum libertatem in capite imperii firmandam statueret. Nam illis quoque temporibus adversus nobilium familias insurgere coepit Ze­ lantium, sic dicta, plebis persecutio.2 Haec autem coniuratio potissi­ mum Thessalonicam ut theatrum habuit; ubi turmae, nobilitatis ini­ micae, excusso Cantacuzeni iugo, liberam urbis administrationem democratico modo sibi arripuerunt, et usque adeo infeliciter res percrebuit, ut, cum anno 1345 3 primates gentes ex civitate expellere perturbatores conati sunt, luctuosa illa largaque nobilium strages eveniret, qua scientiarum et artis emporium, nobilis Thessalonica, foedata est, et quam acribus lamentationibus et coloribus tetris ipse Cantacuzenus in Historiarum libris 4* et Demetrius Cydonius in Mo­ nodia sua 6 defleverunt. Nihil igitur mirandum foret si tot calamita­ tibus molestus Cabasilas noster Constantinopolim, periculis evasu­ rus, adierit; eoque magis quo nepos eius Nicolaus iam tunc temporis assidua Cantacuzeni familiaritate fruebatur.6

1 C ammelli, opus cit., p. x i s. 2 O. T afkali, Thessalonique au quatorzième siècle, p. 224. 3 Hic annus statuitur a T afrali , op. cit., p. 239, nota 4. 4 I oannes Cantacuzenus, Historiarum Lib. I l i , c. X C IV ; MG 153, 1259 ss. 6 D . Cydonius , Monodia occisorum Thessalonicae·, MG 109, 639 ss. • Profectio Cabasilae ad Imperii caput accidere optime potuit annis 13441345, et sic etiam explicaretur amicitia Gregorae erga ipsum, de qua in capite sequenti sermo erit, quae (ut ex ipso Gregora apparet) iam anno 1351 vetus dicitur. Litterarum cultus, qui aderat utrique, familiaritate primum illos con-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

8

Pars I - Nilus Cabasilas

Verumtamen locum incerta certis relinquere debent. Tria enim facta vel factorum series in vita nostri Nili occurrunt, quae ex ordine nunc referenda esse videntur: quorum primum in controversiis pro Palamitis positum est; alterum ad Cabasilae commercium cum De­ metrio Cydonio pertinet; tertium vero in eius ad Archiepiscopatum Thessalonicensem promotione continetur. De quibus profecto quae­ dam singillatim subicienda sunt.

CAPUT II

Nilus Cabasilas in palamitica controversia 8. Negare non possumus Nilum Cabasilam active pro partibus hesychastarum militasse, imo unum ex praecipuis doctrinae Palamae fautoribus inisse, qui etiam scriptis suis adversus hostes palamismi dimicavit. Nam praeter quam quod nomen eius in contro­ versiarum palamiticarum historiis expressum exstat, quemadmodum ex libro X X II Byzantinae Historiae a Nicephoro Gregora com­ positae edocemur, *1 ubi longissima proditur disputatio Cabasilam inter et ipsum Gregoram, domi reclusum et Cantacuzeni favore pri vatum, clarissimumque exinde documentum accipimus ut Nilum nostrum novae doctrinae victoribus tunc agminibus connumere­ mus; 2 clarius adhuc indicium eiusdem rei nobis ostendit manuscriptus quidam codex in Regia Vallicellana Bibliotheca in Urbe optime conservatus: cuius trigesima tertia sectio (nam miscellaneus est) etiam solum titulum perlustrantibus egregie demonstrat Nilum Thessalo­

iunxit, quos tandem doctrinalis dissensio, vel potius C abasilae in quaestione palamitica mutatus animus, infeliciter separavit. Ad propositum huius I capitis notasse iuvat anno 1351 Cabasilam a Gre gora depingi ut honoribus imperatoriae domus decoratum, sive eos habuerit ab Anna Saboiensi, sive post triumphum Regentis ab ipso Cantacuzeno, qui hac ratione celebrem Magistrum ad partes pala'mismi devinxerit. 1 Cf. MG 148, 1328-1435. Corrigenda est citatio a J ugie facta, Theol. Dogm. Christ. Orient., t. II, p. 121, not. 3. 2 Dubitari nequit Gregoram hoc loco (Hist. Byzantinae Lib. X X I I , MG 148,1329 C) de Nilo, non de Nicolao Cabasila, ut quidam putarunt, esse loquutum; depingitur enim Cabasilas aetate iam provectus, quod nepoti Nicolao anno 1351 minus quadrat. Ex rationibus, quae ad caput V tractantur, videbitur reiciendam esse sen­ tentiam Domini Guilland , qui dialogum illum cum Demetrio Cabasila habi­ tum fuisse autumat.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

II - Mlus Cabasilas in palamitica controversia

nicensem ut authenticum Gregorii Palamae discipulum, sicut cl. P. Martinus Jugie in recentiori articulo recte notavit. 1 Codex de quo loquimur, saeculi xv, in catalogo a Martini anno 1902 typis edito numerationem habet 87 (P 22), ipse autem solam signaturam P 22 prae se fert, et a folio 428r ad folium 433v nitidis­ simis characteribus exaratum opus continet, cuius titulus ita sonat: Τοϋ άγιου πατροε ημών Νείλου, 'Αρχιεπισκόπου θεσσαλονίκηε λόγοε σύντομοε πράε την κακώε έκλαμβανομένην φωνήν παρά των αιρετικών Ακινουνιανών τού θείου Γοηγορίου λέγοντοε τοϋ Νΰσσηε ' 23 « ακτιστον δε πλην τηε θείαε φύσεωε ούοεν », καί δτι « ούχ ή του θεοΰ φΰσιε άκτιστοε μόνη, άλλα συν αύτη καί τα φυσικά αύτού ιδιώματα ». 3 Βθ

quidem vera titulus huiusmodi hominem prodit, qui in essentiam palamismi apprime penetraverat, brevesque paginas percurrenti liquido patet auctorem Cabasilam totum in eo esse ut fundamenta praecipuae assertionis in nova doctrina iaciat, eaque Conciliorum Sanctorumque Patrum testimoniis roboratam ostendere curet. Etenim cum laboraret initio tractatus in vero sensu aperiendo, quo verba Nysseni intelligenda sunt, ne auctoritate magni huius theologi totum Palamitarum systema ruere cerneretur, propositum suum clarius adhuc quam ipse fert titulus hisce verbis minime ce­ lavit: « "Ο τ ι δε ή θεία φΰσιε (λέγω δε την κοινήν ουσίαν των τριών υποστάσεων) ού ταυτόν πάντη πράε τε την θείαν νπόστασιν καί προε την φυσικήν αύτηε ουσιώδη ενέργειαν, καί δτι ταϋτα προε άλλελα διαφέ ρουσι, διά βραχέων έρόμεν (fol. 430 τ). Simplici deinde argumentatione

totus liber includitur: aliud scilicet divina essentia, aliud hypostases divinae sunt (fol. 430T-430V)\ rursus operatio divina diversa a divina essentia dicenda est, siquidem Pilius et Spiritus Sanctus ex essentia sunt, non autem sunt creaturae; hae vero non ex essentia, sed ex operatione, videlicet voluntatis, emanarunt. Imo communicabiles sunt divinae operationes, communicabilem autem asserere divinam essentiam haeresi Massalianorum adstipulatur (fol. 431r-431v). Verumtamen non solum essentia divina increata est (fol. 43l v), sed etiam divinarum operationum multitudo (fol. 431v-433v).

1 Cf. M. J ugie , DTC X I -2 , 1798 art. Palamite (Controverse). 2 Sic fert manuscriptus codex, sine dubio propter amanuensis distractio­ nem. Corrigenda ergo verborum durior transpositio, sicut fecit J ugie loc. cit., hoc modo: Γρηγορών τού Νίσιτηε Xéyovros... 3 Huius codicis, in quo etiam continetur Synodalis edictus anni 1341 fol. 413r-427r, meminit indicatione quadam generali A . E hrhard apud K rum bacher , I X /1, p. 109. D emetrakopulus autem et A llatitis hoc Cabasilianum opus ignorasse videntur, quia de illo in eorum elenchis tacent.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

10

Pars I - Nilus Cabasilas

9. Quae quidem ita commemorasse iuvat ut, cum Nilum Cabasilam palamiticos errores professum esse certo sciamus, investiga­ tionem postea possimus statuere an forte huiusmodi errorum con­ sectaria per ipsius opus de Spiritus Sancti Processione hinc inde serpiant. Attamen alia nunc quaestio historice elucidanda venit, ex qua profecto quaedam adiuncta manifestabuntur, quae indolem Nili, qualem sane cognoscere cupimus, nobis ostendent. Igitur perpendere debemus quandonam hoc opus e Cabasilae calamo fluxerit. Etenim facile quivis suspicari posset Nilum ab initio controversiae pro Palama, Thessalonicensi monacho, decertasse; ideoque ipsum, qui do­ ctrinam ab illo velut ab oraculo quodam adeptus esset, tractatum suum scripsisse in amici defensione, cum causa eius ab alienigena Barlaamo acriter impugnabatur. Igitur si haec ratio valeret, opus scriptum esse diceres ante annum 1341, quo silentium in re dogma­ tica utrique pugnantium parti indictum est, ne pax Ecclesiae dis­ sensionibus doctrinalibus scinderetur. 1 Ees vero obscurior et impli­ catior est quam quae simplicissima hac explicatione illustrari cre­ datur. Equidem fateor de hac quaestione nulla alia hucusque docu­ menta videre mihi contigisse (quamvis prolixam inquisitionem adhi­ buerim), quam longam illam disputationem Cabasilae cum Nicephoro Gregora, ab ipso hoc historico enarratam. Verum enim vero si huic fides deneganda non est, dicere debebimus opus Cabasilae probabiliter confectum fuisse circa annum 1351, quo Synodus ad Blachernas habita est,2 vel paulo post, seu, quod idem valet, cum plenus Palamae triumphus eiusque doctrinae undequaque perso­ nabat. Haec autem conclusio quantum ad illustrandam Nili vitam emo­ lumentum praestet, exinde est manifestum. Etenim hoc opus non ut fructus ingenuae animi persuasionis habendum est, quasi solidis argumentis ad aliquid novum, prius non cognitum, fidei tamen con­ forme traheretur; verum servilis cuiusdam erga Cantacuzenum Im­ peratorem assentationis. Ee quidem vera nollem aversionis non fun­ datae accusari erga theologum hunc, unum ex praecipuis separatae 1 Cfr. L. A llatius , De Ecoles. Occident, et Orient, -perpetua consensione, Lib. I l, c. X V I I , p. 830. 2 De hac Synodo quattuor Historiae suae libros intexit Gregoras, scili­ cet X V I I I - X X I , notitiarum plenos: earum maxime quae ad seipsum spectant. Magis autem completam, iuxta J ugie (DTC X I /2 , 1791), eiusdem narrationem habes in Auctore Tomi Synodalis III, qui tamen partibus Palamitarum aperte favet. Succincta quaedam factorum expositio quinque Synodi sessionum in ipso articulo Martini J ugie cum fructu consuli potest.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

II - Nilus Oabasilas in palamitica controversia

11

Graecorum Ecclesiae; attamen non idcirco fas mihi erit plenum non proferre indicium, quod ex diuturna harum rerum meditatione com­ paratum est. 10. Igitur, ut ab initio narrationis Nicephori abunde patet, non idem semper et constans permanserat quoad palamiticam quaestio­ nem Nilus Cabasilas. Quin imo id potius apparet: Ioannem Calecam, Patriarcham Constantinopolitanum, qui primam Synodum contra Palamam convocaverat ipsumque Thessalonicensem monachum, ut sese defenderet, acciverat, initio pugnae magnis laudibus a Cabasila extolli, Palamam autem eiusque fautorem Cantacuzenum impie­ tatis argui. « Adde quod Palamae, nec etiam si voles, assentiri po­ teris — ait ad ipsum Gregoras dialogum ab adiunctis incipiens, cum audivisset optimum illum amicorum sententiam mutasse —. Probe enim novi te ad Ioannem Patriarcham multa cum reverentia saepe accessisse, eumque tota intentione animi sanctis adnumerasse, in Palamam autem et Imperatorem omnia maledicta diu noctuque con­ tulisse. Vocabantur isti a te omnium impiorum maxime impii, quos etiam de medio confestim sublatum iri praedicebas; ita ut non am­ plius iam te deceat in alteram partem converti, cum tantam pruden­ tiam et senectutem adeptus fueris, ut facile perspicere valeas quan­ tum in te dedecus exinde sit redundaturum » .1 Summa facti, quantum ex his verbis eruitur, haec profecto est: animum Cabasilae mutatum esse, atque usque adeo mutationem hanc totum hominem pervasisse, ut qui prius Palamam improbasset, ferventissimus deinceps eiusdem discipulus ostenderetur, et, quo erat ingenio praeditus, doctrinae capita profundiora optime calleret, eaque magno eruditionis apparatu, praesertim in adducen­ dis Patribus, tum in praesenti cum Nicephoro disputatione tum in opere scripto, de quo superius diximus, apertissime traderet. « Cum enim sermonem instituere contendisset Cabasilas — pergit Gregoras, cum ipse prima salutationis verba retulisset — , sublatis quibus an­ tea sese occultaverat involucris omnibus, totus fuit in laudando Palama, totus in celebrandis libris, quoscumque Palamas conscripsis­ set » .2 « ‘ Hos enim omnes — inquit — diligentissime perpendi, ne­ que uspiam in eis deprehendi quidquam, quod ex omnibus homini­ bus possit quis quomodocumque carpere, licet omnem movere lapi­ dem voluerit’ . Hac etiam in confessione inmori optabat, pro qua

1 N icephokus Gregoras, Byzant. H ist., Lib. X V I I, c. IV; MG 148, 1329 C. 2 Ibidem; MG 148, 1328 C.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

12

Pars I - Nilus Oabasilas

infinitas perpeti calamitates paratum se iactitabat » .1 Fateor revera haec ex Cabasilae contrariis castris desumpta esse, et forsitan colo­ ribus nimium duris expressa; at factum mutationis eius in re pala­ mitica suadetur ex ipsius auctoris indole ad mutationes proclivi, quemadmodum mox indubitanter ostendetur, cum de quaestione trinitaria contra S. Thomam apud Nilum agendum erit. Nunc autem opere pretium erit, ut existimo, huius mutationis causas profundius investigare. Duae igitur mihi exstitisse videntur, quarum odiosam notam nollem equidem iniuste in ipsum inurere, cum nobilitati vel fortitudini animi eius non parum detrahere vi­ deantur, sed quae ex documentis contemporaneis omnino profluunt. Primum ergo inculpandus in eo erit timor Imperatoris eidemque nimium desiderium assentiendi. « Cum vero — inquit Gregoras ad finem longissimi dialogi — accingerem me ad afferendos Sanctorum Patrum libros, illi (Cabasilas et socius) ne tantillum quidem susti­ nuerunt, sed statim surrexerunt valde me irridentes, et haec inter alia plurima mihi dixerunt: Nae tu — inquiebant — imprudenter et insipienter apud temetipsum agis, quod sanctionibus imperatoriis obsistas; cum liceret, si paulo remissior esses, longe maiorem quam antea Imperatorum, Imperatricum et omnium quicumque vel sena­ torii sunt ordinis, vel aliqua dignitate alia et honore fulserit, bene­ volentiam consequi. Ceterum, aiebant, sermonis nostri summa illa est: si ita obstinatus permanseris, multorum quidem bonorum iaeturam facies, multa vero tristia malaque habebis. Adde quod sermones tuos omnes, qui per festos Sanctorum dies in ecclesia leguntur, iubente Imperatore, inimicus et infestus ignis brevi absumet; tu vero post obitum tuum extra urbem insepultus aliquo proicieris » .2 Haec quidem ignominiam pariunt, et, paene dicam, sponte sua condemnantur, quae imperatoriae domus servitium atque honores conservandos amplificandosque avitae Patrum fidei anteponunt. Nullus enim hic aliud mutationis extorquendae praemium proponi­ tur, nullae aliae inducuntur poenae, nisi principum benevolentia et bonorum multorum iactura, quae temporalia sunt gratiamque Impe­ ratorum consequuntur. Verumtamen si gravior haec accusatio esse censetur, quam quae super unum testimonium solidari possit, scien­ dum est in eodem sensu abundare ea, quae Demetrius Cydonius, optimus profecto vir pulcherrimique animi, narrat. Is enim, quem­ admodum mox in sequenti capite tractabimus, cum anceps adhuc 1 NrcEPHOEUS G r e g o r a s , Historiae Byzantinae Lib. 148, 1332 D -1333 A.

XXII,

c:

* Ibidem, lib. X X I V , ο- II; MG 148, 1436 BC.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

IV;

MG

II - Nilus Oabasilas in palamititea controversia

13

haereret in amplectenda catholica fide et dilectissimi magistri sui mentem de his rebus gravissimis inquireret, hanc ab ore Nili, ut ipse fatetur, inter alia veluti prudentiae consilia responsionem accepit: * Opas oè καί aÙTÒs ; : Γ

".‘'ψΓ'70'7.

E iu sd em . L atinos non posse ope syllogismorum processionem Spiritus Sancti e x F ilio demonstrare

1. Restant modo syllogisticae rationes, quibus tantum roboris ad res divinas ostendendas inest, quantum esset caecis, si de colo­ ribus iudicare vellent. Sed priusquam singillatim unamquamque rationem examini subiciamus, quaerendum in genere est utrum praesens nostrum problema demonstrationem patiatur. 2. Primum igitur antiqua et apostolica traditio fert in rebus fidei humanarum rationum auxilium esse fugiendum, cum id infir­ mum sit et in falsitatem [fol. 274r] ferat, nihilque aliud quam co­ natus crucis efficaciam dissolvendi praestet. Ait enim divus Paulus ad Corinthios scribens: «Non enim misit me Christus baptizare, sed evan geli zare non in sapientia Verbi, ut non evacuetur crux Christi ». Quin etiam cum theologica proponitur quaestio, apostolicum prae­ ceptum est eam Spiritus oraculis, non vero per sapientiam humanam solvendam esse. Dicit enim idem Apostolus: « Loquimur non in doctis humanae sapientiae verbis, sed in doctrina Spiritus, spiritualibus spiritualia comparantes ».

3. Deinde, si res fidei syllogismis involvimus, fides nostra ruit, coronae pro merito fidei amittuntur, neque amplius Deo, sed ho­ minibus credemus. Ipse enim dicit: « Et sermo meus et praedicatio mea non in persuasibilibus humanae sapientiae verbis, sed in osten­ sione spiritus et virtutis; ut fides vestra non sit in sapientia homi­ num, sed in virtute Dei ». Magnus etiam Basilius in libris contra Eunomium: «Nam si intelligentia nostra — — voluerimus me­ tiri omnia, et quod mente capi non potest, id arbitrari omnino non esse, peribit fidei, peribit spei merces ».

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

.190 4.

Nilus : De Spiritus S. processione " θ τ ι τ ο π ρος σ υ λ λ ο γ ισ μ ο ί opâv εν roîs irepi π ίστέω ς A oyoïs μύ­

την έστιν νομίζειν δοθήναι χριστιανοΐς το Πνεύμα το

"Αγιον. Φησί γα ρ 6

a ù ròs ‘ Α π ό σ το λ ο ς ' ft Ή μεΐς Se ού τ ο πεΰμα τοΰ κόσμου ελάβομεν, άλλα 274ν τ ό Πνεύμα το εκ τοΰ θ ε ο ΰ , | iva είδώμεν τα virò θ ε ο ΰ χαρισθεντα ημΐν, a καί λαλοΰμεν ούκ εν διδακτοΐς άνθρωπίνης σοφίας λόγοις, ά λ λ ’ εν διδακτο ίς Πνεύματος Ά γ ιο υ ». 6.

"€ τ ι εν τω κατά Ίωάννην εύαγγελίψ φησίν ό Κύριος * « " θ σ τ ι γεγρ α μ μενον εν τ ο ΐς προφήταις ' καί εσονται πάντες διδακτοί θ ε ο ΰ », την διδασ­ καλίαν αινιττόμενος την εαυτού. 6 ί δε την μεν θείαν ύπ όσχ εσιν εις πάντας διαβαίνειν πιστεύομεν, ττάντας δε π ρος άποδείξεις βλεπειν αδύνατον, τ ί ίο π ο τέ χρή τ ο « α τ ά την άπόδειζιν νομίσαι; ού ττολεμίαν της θείας επ α γ­ γελίας; οΰ της των χριστιανών θεολογίας αντίπαλον; ούκ αρα

συμβούλω

χρησόμεθα τω εχθρώ, ούδε περί ών άμφισβητοΰμεν, αυτή καθιείται κριτής, άλλ' ερίω ταύτην σ τεψ α ντες

καί μύρω χρίσαντες, των θείων άπελάσομεν ίο

περιβόλων.

6.

"θ τ ι συλλογισμός μεν ανθρώπινης σοφίας όργανον, ταύτην δε μωράν ό Κύριος εδειξεν ' μωρώ δε καί άνοήτω πως αν τις ραδίως πιστεύσειεν, έαυτώ γ ε ων; φησί γα ρ

ό

θείος Παύλος' « Ούχι έμώρανεν ό

θ ε ό ς την

σοφίαν τοΰ κόσμου τ ο ύ τ ο υ ;» Οϋτω μεν ούν περί των συλλογισμών δόξης εχουσιν ο! το ΰ κυρίου α π όστολοι ' το ΐς δε τα

εκείνων π ροσεχώ ς διαδε- ω

ζαμένοις ίδωμεν τ ί π ο τέ δοκεΐ. Άυτίκα μακάριος Διονύσιος, τής θεολογικής αυτού συγγραφ ής άρχόμενος, ά ν τ ’ άζιωμάτων τινών καί αρχών ά π ά γει τούς έντευξομε.νους αυτή τής εκ των συλλογισμών όχλήσεως, το ΐς τοΰ 275Γ διδασκάλου | καί αυτός

χρησάμενος

λόγοις, καί δια πάντων τον μαθητήν

δεικνύς. Φησί γά ρ ' « " θ σ τ ω δε καί νϋν ημΐν ό τών λογιών θεσμός π ρ ο - *6 διωρισμενος ούκ εν πειθοΐς ανθρώπινης σοφίας λόγοις,

άλλ

εν ά ποδείζει

τής πνευματοκινήτου τώ ν θεολόγων δυνάμεως ». Και πάλιν ' « Καθόλου το ιγαροϋν ού τολμητεον εΐπεΐν ούτε μην εννοήσαι περί τής υπερουσίου καί κρύφιας θεότητος παρά τα θειωδώε ημΐν εκ τών ιερών λογιών έκ π εφ α σμένα ». 30

"θ τι φησίν ό Ιερός Διονύσιος ' « Ά λ λ α

και το π ά ση ς

θεολογίας εκ-

3 1 Coe . I I , 12-13. 7 Io. V I, 45 (cum alius, ad Is. L I V , 13). 14 P lato , cf. Besp. I l l , 398 A . 18 1 Coe . I , 20. 25 P s . -D ionysius , De div. N o­ mili. I , § 1 (2 citat.): M G 3, 585 B ; 588 A . 31 P s . -D ionysius , De div. Nomin. I I § 9: M G 3, 648 A .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Pars ITI, 2 - Prooemium

191

4. Praeterea ad syllogismos in rebus fidei attendere, idem est ac iudieare frustra Christianis datum esse Spiritum Sanctum. Ait nam­ que idem Apostolus: «Nos autem non spiritum huius mundi acce­ pimus, sed Spiritum, qui ex Deo est, [fol. 274V] ut sciamus quae a Deo donata sunt nobis: quae et loquimur non in doctis humanae sa­ pientiae verbis, sed in doctrina Spiritus [Sancti] ». 5. Adhuc, in Evangelio secundum Ioannem Dominus dicit: «Est scriptum in Prophetis: Et erunt omnes docibiles Dei », ad doctrinam sui ipsius allusionem faciens. lam, si divinam promissionem ad omnes pertransire credimus, impossibile autem est ut omnes in demonstra­ tionem respiciant, quid tandem de demonstrationibus fas est cogi­ tare? Nonne contrariae illae sunt divinis promissionibus? Nonne Christianae theologiae inimicae esse deprehenduntur? Igitur hostem consiliarium non adhibebimus, nec ipse sedebit ut index ad decer­ nendum de his, de quibus dubitare contingat; sed potius eum fotum unguentis lanaque coronatum 1 ab ambitu divinarum rerum procu amandabimus. 6. Insuper cum syllogismus humanae sapientiae organum sit, hanc autem Dominus stultam esse ostenderit, quo pacto fiet ut sui compos vir stulto et amenti temere credat? Etenim divinus Paulus ait: « Nonne stultam fecit Deus sapientiam huius mundi? ». Talem igitur Apostoli Domini de syllogismis opinionem habent; inspiciamus autem quid tandem de eisdem iis, qui illis immediate suffecti sunt, videatur. Exempli gratia, beatus Dionysius iam in exordio theologici operis sui illos, qui obviam sibi occurrunt, a syllogismo­ rum vulgari emolumento, veluti ex axiomatico principio, avocat, etiam ipse [fol. 275r\ verba Magistri adhibens, et in hunc modum scribens: «Sit autem etiam nunc nobis oraculorum sacra lex pro­ posita, ut veritatem ostendamus eorum, quae de Deo dicuntur, non in persuasibilibus humanae sapientiae verbis, sed in ostensione vir­ tutis, quam Spiritus theologis inspiravit ». Et rursus: « Universe igitur audendum non est, vel dicere vel cogitare quidquam de supersubstantiali et addita Deitate, praeter ea, quae nobis in sacris oraculis sunt indicata divinitus ». 7. Addit adhuc divus Dionysius: «Quin etiam, (id, quod est om-

1 Loquutiones proverbiales, quibus ironico res aliqua tanquam inutilis celebratur. (Vid. apud P latonem , loco in textu graeco relato).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

192

Nilus : De Spiritus S. processione

φανεύστατον, ή καθ’ ημάς Ίησοΰ θεοπλαστία, καί άρρητός έστι λόγω παντί, καί άγνωστος νώ παντι, καί αύτώ τώ πρωτίστω των πρεσβυτάτων αγγέλων ». β δε το εκφανεστατον της θεολογίας ού μόνον ύπερ νοΰν καί λόγον άνθρώπινον, άλλα καί αυτόν τον νοΰν ύπεραίρει τοΰ πρωτίστου των πρεσβυτάτων αγγέλων, αύτο το κρύφιον καί άττορρητότατον, ή τοΰ ττνεύ- 5 ματος ιτροβολη, πώς αν δικαίως ύπάγοιτο ταΐς άνάγκαις της άποδείξεως, περί την διάνοιαν στρεφόμενης την άνθριοπίνην, η και τοΰ ήμετέρου νοΰ κατώτερα γνωρίζεται;

' 0 δε μεγας Βασίλειος την πΐστιν καί την άπόδειζιν οΰκ οίεται δεΐν συνιεναι κατά ταύτόν, άλλα την έτέραν την έτέραν έκβάλλειν. Φησί γάρ' ιο « Πίστις ήγείσθω των περί θεοΰ λόγων, πίστις καί μη άπόδειζις ». O ùfol. 275ν κοΰν iva μη το της άπιστίας περιφερωμεν αίσχος, φεύγειν τους | συλλο­ γισμούς ώσπερ άπ6 πυράς προσήκει τον προς Χριστόν βλεποντα. 8.

9.

Ο δε θείος Χρυσόστομος καί μην καί Γρηγόριος ό θεολόγος, ό μεν « Où ζητησομεν, φησί, τα ζώντα εν τοΐς νεκροΐς » (τούτο δη το της γρα-

ιβ

φης) ' ό δε μακάριος Ιωάννης ούδέ άληθεΰουσι τοις συλλογισμοΐς εν τοΐς περί θεοΰ λόγοις προσέχειν βούλεται, θν γάρ τοΐς Περί ’Ακατάληπτου περί συλλογισμών τοιαδε φησίν ' « Υπεσχόμεθα ΰμΐν μηδέν άπο λογισ­ μών έρειν ' τα γάρ όπλα ημών ού σαρκικά, άλλα πνευματικά, λογισμούς καθαιροϋντα καί παν ύψωμα επαιρόμενον κατά της γνώσεως τοΰ θεοΰ. Κα- *ο θαιρείν τοίνυν αυτούς, ούκ έπαίρειν κελευόμεθα, καταλύειν, ούχ όπλίζεσθαι τούτοις προσετάγημεν. Λογισμοί γάρ θνητών δειλοί, φησί. Τί έστι δειλοί! ό δειλός, καν ε π ’ άσφαλοΰς βαίνρ χωρίου, ούδέπω θαρρεί, άλλα δέδοικε καί τρέμει ' ούτω καί το λογισμούς άποδειχθέν, καν αληθές η, πληροφορίαν ούδεπω παρέχει τη ψυχή καί πΐστιν Ικανήν. ' Επεί ούν τοσαύτη τών λο- 25 γισμών ή άσθένεια, φέρε, άπο τών γραφών της προς τούς εναντίους άψώμεθα μάχης ».

10.

"Ετι φησίν ό μέγας Βασίλειος έν ταΐς έξηγήσεσι τών Φαλμών * « Ανάγκη εκάστης μαθησεως άνεζετάστους είναι τάς άρχας τοΐς μανθά-1 * 11 B asileus, I n P s . G X V : M G 3 0 , 1 0 4 B .

15 N azianzenus, B e S p iritu 18 Chryso -

S a n cto , 1 0 (O ra t, theol. V ) : M G 36, 144 B (et cf. Is . V I I I , 1 9 ).

STOmus, H orn. X I con tra A n o m o eo s , 1 ( V I B e in co m p reh en sib ili B e i n a tu r a ): M G 48, 7 9 7 (c u m c ita t, im p lic itis I I Cor . X , 4 - 5 ; Sap . I X . 1 4 ). 29 B aselius, I n P s . G X V : M G 30, 1 0 4 B -1 0 5 A ( 3 c i ta t .) .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Pars III, 2 - Prooemium

193

nium, quae de Deo dicuntur, clarissimum) divina ipsius lesti e na­ tura nostra formatio, et ineffabilis est sermoni omni, nullique nota intelligentiae, etiam ipsi antiquissimorum angelorum primati ». lam vero, si id, quod in theologia clarissimum est, non solum hominum mentem rationemque superat, sed etiam supra captum antiquissi­ morum angelorum primatis extollitur, illud quod est abditum maximeque ineffabile, Spiritus, inquam, processio, quo iure, dicas mihi, argumentis subicietur ex demonstratione petitis, cum haec circa humanam intelligentiam circumvolvatur, et inferior esse cognoscatur mente nostra? 8. At Magnus Basilius non existimat oportere ut fides et demon­ stratio in idipsum coeant, sed alia ab alia excludatur. «Fides enim — ait — sermonibus, qui de Deo fiunt, praeeat; fides, non demon­ stratio ». Itaque ne infidelitatis probro succumbamus, opns est ut, f/oZ. 275ώΊ qui Christum intuetur, a syllogismis tanquam ab igne fugiat. Divus quoque Chrysostomus exemplo venit, imo etiam Gre­ gorius Theologus, qui illud Scripturae profert: «Non quaeramus vi­ vos inter mortuos ». Beatus autem loannes ne attendere quidem illis vult, qui syllogismis in rebus spectantibus Deum fidem adhi­ bent. Hoc enim pacto de syllogismis loquitur in libris De Incompre­ hensibili: «Pollicebamur vobis nihil ex ratiociniis dicturos. ‘ Nostra enim arma non carnalia, sed spiritualia, destruentia rationes et om­ nem sublimitatem, quae super terram se extollit contra scientiam Dei ’. Praeceptum nobis est ut eas demoliamur, non exstruamus; imperatum nobis est ut eas dissolvamus, non armemus. ‘ Ratio­ cinia enim mortalium timida sunt Quid illud est ‘ timida ’? Ti­ midus etiam si securo loco ambulet, non audet, sed formidat ac tre­ pidat; ita quod ratiociniis demonstratum est, etiamsi verum sit, nondum tamen certa argumenta dignamque fidem animae affert. Proinde quia tanta rationum infirmitas est, age, Scripturis contra adversarios pugnemus ». 9.

10.

Basibus quoque Magnus in expositionibus Psalmorum: «Necesse est — inquit — discipbnae cuiusvis principia citra ullam pro-1 3

13 — Nilus Cabasilas.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

194

Nilus : De Spiritus S. processione

νουσι ». Καί πάλιν ' « Άμήχανον robs irepi τα τρ ω τά (υγομαχονντας δυνη2~6Γ θήναι ό δ ω καί τά ζει προελθεΐν els το τέλ os. \ Και το ΰ τ ’ αν μάθοις π α ρ ’ αυτών έξω θεν ' ε ’ι yàp μη σ υ γ χ ω ρ ή σ ε ι r a s πρώ τας àpxàs τώ γεωμέτρη, άμήχανον αυτόν τα εφ εξής συμπεράνασθαι ' καί τής αριθμητικής ό

t o Îs

π ρ ώ τ ο ι καί στοιχειώδεσιν ένιστάμενος, την eis το π ρόσω οδόν διακόπτει ' ομοίως δε καί Ιατρικαί άρχαι Ιατροί s άναπόδεικτοι ' καί δλως έν οίωδήποτε έπιτηδεύματι των όδω καί τά ξει προϊόντων επί το τέλος άδύνατον των πρώτων υποθέσεων άποοείξεις έπιζητεΐν ». Καί μετά τι να ’ « Ουτω δή ουν καί το τής θεολογίας μυστήριον την έκ τής αβασάνιστου π ισ τέ ως επιζητεί συγκατάθεσιν ».

11.

G/ δε ταΰτα τούτον έχει τον τρόπον, τα δε πρεσβΰτατα καί αρχαιό­ τατα τής τών χριστιανών θεολογίας, δτι ό θεός μονός καί τριάς, καί δτι το πρώτον αίτιον άγέννητον, καί δτι το μεν γεννάται, το δε εκπορεύεται, άνάγκη δε ταΰτα ώς άρχάς καί υποθέσεις πρώτας ανεξέταστα νποκεΐσθαι, καί άδύνατον τών πριώτων υποθέσεων άποδείξεις έπιζητεΐν, ώς ό θεολόγος βούλεται, πώς ούκ άδυνάτοις επιχειρεί ό την ελπίδα έχων έν τοΐς συλλογισμοίς, περί ών σκοπούμεν νυνί;

12.

“θτι ού Δαμασκηνός μόνον, άλλα καί 0a>w[â]s ό τής Λατίνων θεολογίας διδάσκαλος, έν τρίτω κεφαλαίψ τού Κατά 'θλλήνων πρώτου βιβλίου, « Tivù μεν τών περί θεού όμολογουμένων ούτως ε’ισί — φησίν — άληθή, ώστε πάσαν ευπορίαν άπο\δείξεως άνθρωπίνης νικάν, ώσπερ το τον θεόν έν τε είναι καί τρία * τινά δε έφ’ a καί την άνθρωπίνην φθάνειν άπόδειξιν δυ­ νατόν, ώσπερ το τον θεόν είναι, το τον θεόν είναι ένα, ά καί αυτοί οί φιλόσοφοι άποδείξαι περί θεού ήδυνήθησαν, άγόμενοι τώ φυσικω τού λόγου φωτί». Περ'ι ών και ό ’Απόστολός φησι " « 7ο γνωστόν τού θεού φανερόν έστιν ( έ ν } αύτοΐς ». Καί πάλιν άπδ τού αυτού ' « θίσ'ι τοίνυν τινά τών έν τοΐς θείοις νοητών, ά τώ άνθρωπίνω συνοδεύουσι λογισμώ ‘ άλλα δέ τούτον ύπεραίροντα πάντη ».

276ν

5 τοπ ρόσω M s; alia s a u te m τ ο π ρόσω s c r ib it .

18 θ ω μ ά ς M s cu m a c c e n t u

g r a v i et c ir c u m fle x o s im u l ( " ) in u lt im a s y lla b a ; d u b it a v e r a t , u t v id e tu r , s c r ib a . 1 9

19 A quinas, S u m m a con tra G en t. 1 , 3 (V a t . gr. 6 1 3 f. 2 · ) . 25 E om. T, 19. 26 A quinas, S u m m a con tra G ent. I , 3 p rob . 1 (V a t. gr. 6 1 3 f. 3 r) .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Pars III, 2 - Prooemium

195

bationem tradi discentibus ». Et rursus: « Pieri non potest ut ii, qui circa prima principia litigant, via et ordine procedere valeant ad finem, [fol. 276r] ldque vel ex ipsis externis disciplinis tibi licet discere. Etenim si geometrae prima non concesseris principia, ea quae sequuntur concludere nequit. Et qui arithmeticae principiis ac elementis se opponit, viam ad ulteriora intercipit. Similiter autem neque a medicis medicinae principia possunt demonstrari. Et, in summa, in quacumque professione, quae via et ordine ad finem pro­ cedat, primarum propositionum demonstrationes non queunt in­ quiri ». Deinde post pauca: « Sic sane etiam theologiae mysterium assensum ex fide probationis expertem requirit ».

11. Quae cum ita sint, ea quae in theologia Christiana antiquis­ sima et fundamentalia sunt, qualia censentur Deum Unum Trinum que esse, et primam causam esse ingenitam, alteram vero Personam generari, tertiam autem procedere; haec, inquam, necesse est tanquam primarum propositionum principia sine inquisitione suppo­ nantur. Cum autem impossibile sit primarum propositionum de­ monstrationem quaerere, sicut theologo placet, quomodo non ab­ surda meditabitur ille, qui ad investigandas res, de quibus in prae­ sentiarum quaerimus, spem suam in syllogismis collocat?1 2 12. Praeterea, non Damascenus solummodo, sed etiam Thomas, theologiae Latinorum Magister, in capite tertio libri primi contra Gentiles: « Quaedam — affirmat — (ita) vera sunt de Deo, quae omnem facultatem [fol. 2761'] humanae rationis excedunt, ut Deum esse Trinum et Unum. Quaedam vero sunt, ad quae etiam ratio na­ turalis pertingere potest, sicut est Deum esse, Deum esse Unum, [et alia huiusmodi]; quae etiam philosophi demonstrative de Deo probaverunt, ducti naturali lumine rationis ». De quibus etiam Apo­ stolus ait: « Quod notum est Dei, manifestum est in illis ». Et rursus ipse [Thomas]: « Sunt igitur quaedam intelligibilium divinorum, quae humanae rationi sunt pervia; quaedam vero, quae omnino vim humana,e rationis excedunt ».

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

196

Nilus : De Spiritus .S. processione

13.

Gì δε το το ν θ εό ν τρία είναι -πάσαν ευπορίαν άποδείξεω5 άνθρωπίνηε νικά, τούτο §6 έστι, το μεν των θεαρχικών προσώπων αίτιον είναι, τα δε έ ξ εκείνον κατά διάφορον πρόοδον, καί μην καί, ws aìrrós φησιν έν τω δεύτε ρω βιβΧίω, έν κεφαΧαίω * * * ότι τα τοιαΰτα γνω στά μέν εισι, « ά λλ α τω θεω μόνω, τούτων yàp τ oïs âXXoïs δι ’ άποκαΧύψεωε κεκοινώνηκεν ». Gì τοίνυν τ α τοιαΰτα άΧηθη, x w s αν ταυτα πάΧιν άπ'ο Χογισμών γνω στά γ έ νοιτο; τούτο γαρ eis αίνιγμα πίπτει, τα αυτά καί ύπερ άπόδειξιν οίεσθαι, καί εΐσω των τ fjs άποδείξεωε όρων χώρείν, καί τω θεω μόνω γινώσκεσθαι καί μη τω θεω μόνω ’ καί ούδε αναγκαία ή άποκάΧνφΐΞ ews έξεσ τι καί δια Χογισμών τα τοιαΰτα καρποΰσθαι.

14.

’ Gti των περί θ εο ϋ Χεγομένων διττών όντων, ws εΐρηται, καί τών μεν άμεινον η κατά άπόδειξιν εγνωσμένων, I τών δε καί Χογίσμουε άνθρωπίνου5 προσιεμένων, ούδ ’ έν t o v t o is ή άπόδειξί5 βΧάβην έπάγει μικρόν ’ καί γαρ έν tovtois άναγκαίον μόνον ή πίστιε. Καί τ à s ahias καί ό θωμάε π ρ οστίθησιν έν τώ τετάρτω τω Κατά ΘΧΧηνων, ά λ λ α τε άτοπα καταλόγων e i Tis έρίζειν τr p ò s ταύτα έθέΧει, καί δη καί μάτην είναι την πίστιν, όπου δυ­ νατόν άπόδειξιν έχειν ' έτι γ ε μην καί σφόδρα είναι ôXiyoos t o u s δυνηd év ra s eis ευσέβειαν άφικέσθαι, καί t ou tou s μετά χρόνον ποΧύν.

277Γ

15.

Καί το δη μέγιστον, τ ο μη δε to u to u s άνευ νπ oyfrias δυνηθηναι διαβιώναι, διά το την άνθρωπίνην άπόδειξιν ποΧυ καί το ifreûSos άναμεμιγμένον έχε ίν μεθ ’ έαυτης καί το ένδοξον, δπερ άπόδειξΐ5 ούκ αν είη ' ώστε καί κινδυνεύειν, κατά το ν έκείνου Χόγον, καί την ευσέβειαν καί θ εόν αυτόν π ά ντ as άνθρώπουε ζημιωθήναι. Καί μην καί δ πράε Έφεσίου5 ό paKÓpios flauXós φησι ' « Μηκέτι περιπατεΐτε καθώε καί τα Χοιπα έθνη περιπατεί eV ματαιότητι του vocis αυτών, έσκοτισμένοι τη διανοία », καί το τοΰ Ή σαΐου ' « θ η σω π ά ντ as διδακτοί/s θεοϋ », eis το ύ το φέρειν ηγείται.

4 ***] lo c u s v a c u u s in M s.

24 Μηκέτι] v e r b a S. P a u li p a r t im

p a u lu lu m

M s im m u t a t , p a r t im e x t e x t u , q u i ‘ r e c e p t u s ’ d ic it u r , s u m it.

4 A quinas, S u m m a T h eol. I , q. I , a. 6 i n o. (V a t . gr. 6 0 9 — a u to g ra p h . D em . Ctdonii — f. 1 0 T) . 15 A quinas , cf. S u m m a con tra Q en t. I , 4 (V a t. gr. 6 1 3 ff. 3 ° - 4 ') . 24 E phes . I V , 1 7 -1 8 . 26 Is . iZ F , 13.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Pars III, 2 - Prooemium

3 97

13. Ergo si Deum Trinum esse omnem humanae rationis facul­ tatem superat, eodem modo (cum idem sit) unam ex divinis Perso­ nis causam esse, alias vero ex ipsa exsistentiam habere secundum diversae processionis modum. Imo ipse [Thomas] in alio libro, ca­ pite 1 scribit: «... notum est sibi soli de se ipso, et aliis per reve­ lationem communicatum ». Igitur si veritate pollent haec, quomodo iterum eadem ex ratiociniis cognoscibilia fierent? Id enim velut aenigma iacet, si eadem res et supra demonstrationem esse repu­ tatur, et intra demonstrationis limites locum obtinere creditur, vel quod idem est, et a solo Deo et non a solo Deo cognosci potest. Ergo revelatio necessaria non est, dum per ratiocinium obiectum illius attingi queat. 14. Insuper cum ea, quae de Deo dicuntur, duplicis generis sint, ut dictum est, alia quidem, quae meliori modo quam ope demon­ strationis cognoscuntur, [fol. 277T] alia vero, quae etiam humanae rationi impervia non sunt; non parva noxa in his quoque per demon­ strationem infertur: etenim etiam in ipsis, evincens argumentum solummodo fide praestatur. Huius autem rei causas vel Thomas ipse adiungit in quarto contra Gentiles, ubi tum alia absurda recensentur [quae fiunt], si quis vult contra haec contendere, tum praesertim quod frustra ponitur fides, ubi de­ monstratio vim concludendi habet; praeterquam quod valde exi­ guus illorum numerus est, qui ad religionem [hoc modo] pervenire possunt, idque non nisi longo temporis tractu. 15. Quod autem est maximum, quia nec etiam hi sine erroris timore transigere vitam poterunt, eo quod humana demonstratio vel multum falsitatis permixtum secum habeat, vel probabilitatis, quod sane demonstrationis nomen non meretur; ita ut videatur, iuxta rationes illius, omnes homines relate ad religionem et Deum ipsum quasi poena muletatos esse. Quin imo illud quod beatus Paulus ad Ephesios scribit: « Ut iam non ambuletis, sicut et gentes ambu­ lant, in vanitate sensus sui, tenebris obscuratum habentes intel­ lectum », et illud Isaiae: « Et ponam universos (filios tuos) doctos a Domino », in idem recidere autumat. 1 Cabasilas relinquit 'ocum vacuum pro citatione, quain non fecit. Ipsam in notis textus graeci supplevi.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

198 i6 .

227ν

Nilus : De Spiritus S. processióne

ei δέ er έκείνοις T o ts irepi θ ε ο ύ λόγοι,s, όπου καί άνθρώπινοι λογισμοί παρακύφαιεν αν, βλαβερόν η άπόδειξις και φευκτόν, εις μηδένα περίίσταμένης τής εύσεβείας σχεδόν ' καί μην και διά το κινδυνεύειν περιπατεύν έσκοτισμένους^ήμάς τρ διανοία, ώσπερ | καί τα λοιπά έθνη, καί μη δύνασθαι σωζεσθαι την τον θεόν επαγγελίαν, το « εΐναι πάνταε θεού διδακτ ovs », καί μ ά τ α ιο ν τη ν π ι'σ τ ιν ν ομ ίζεσθ α ι καί ούδεν υγιές, πώς ού μανία σαφηε καί προς θεόν άκήρυκτος πόλεμος και της των χριστιανών θεολο­ γίας καταστροφή, τα παντάπασι τους άνθρωπίνους λογισμούς ύπεραίροντα, καί κατά άποκάλυφιν θείαν παρά θεοΰ τοϊς άνθρώποις δοθέντα, ταΰτα τοσοΰτον φαύλα νομίζειν καί του μηδενός άξια, ώς καί τοΐς άνθρωπίνοις δύνασθαι περιπεσεϊν λογισμοίς;

' Ωστε επεται καί την ελπίδα τής σωτεριας ημών μηκέτι επί θεόν εχειν, άλλ' επί τας άποδείξεις καί τους ήμετόρους λογισμούς, δειλούς όντας καί επισφαλείς κατά την γραφήν, καί μήδε προς εαυτούς συμβαίνειν ικανούς όντας. Καί μην καί κινδυνεύει évi τινι πάντως τών ρηθησομένων άτοπων περιπεσεϊν ' ή γαρ οί ταύτα άξιοΰντες την άνθρωπίνην ευτέλειαν ήγνοήκασι καί τα τού διαβόλου έπαθον, την σοφίαν την εαυτών τρ θεία καί άπείρω παρεξισοΰντες σοφία, ή την τάξιν είδότες την εαυτών καί την άγνοιαν το περί ημάς σκότος, άπετυφλώθησαν προ τας ύπερτέρας αύγάς, καί μηδέν τι πλέον ημών τον θεόν ενόμισαν εχειν, την τών Μανιχαίων άθείαν νοσήσαντες.

18.

"θτι τα μεν παρά τών τής Εκκλησίας διδασκάλων προς την ευσέβειαν εϊρημένα εί καί ένδοξα καί μη άναγκαΐά είσι, ώσπερ καί ό θωμάς βούλε­ ται, άλλ' οΰν τ ο οικεία εΐναι μεθ ' εαυτών έχουσιν ' ού γαρ άλλότρια νομιοΰμεν τα παρ’ εκείνων λεγομένα. "Οσα δε ή τοΐς έξωθεν εΐρηται, ή λο­ γισμούς άνθρωπίνοις καί φυσικούς εύρηται, ταΰτα καί ένδοξα καί άλλότρια καί μεθ ' ημών ό θωμάς βούλεται ' όσα δε έκ τών γραφών παραδίδοται, ταΰτα μόνα καί οίκεύα καί άναγκαύα κάκεύνός φησι. Φησί γαρ έν κεφαλαίω όγδόω τοΰ δευτέρου βιβλίου ' « Τούς τών φιλοσόφων ρητούς ενίοτε χρήται ή θεία διδασκαλία όπου διά τών φυσικών λόγων οΐοι τ ' έγένοντο κάκεύνοι την άλήθειαν γνώναι, ώσπερ έν τω τών Πράξεων έπτακαιδεκάτω εισάγει τον τοΰ Άράτου λόγον ό Παΰλος λέγων ' Τοΰ γαρ καί γένος έσμέν. Άλλ' όμως ή θεία διδασκαλία τούς μεν τοιούτοις ρητούς ώς άλλοτρίοις καί ένδόξοις μόνον έπιχειρήμασι χρήται, ταύς δε τής κανονικής γραφής χρήσεσιν ιδίως καί έξανάγκης χρήται επιχειρούσα' τοΐς δετών άλλων τής θκ- 2 8

■ 278γ I

28 A quinas , S u m m a T h eol. I , g. I , a. 8 a d 2*m; eu m

c ita t. A c t . X V I I ,

28 (V a t. gr. 6 0 9 / . 11 ’ ) .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Pars III, 2 - Prooemium

199

16. Quodsi in illis veritatibus quae circa Deum sunt, ad quas tamen et humanae mentis ratiocinium vel leviter attingere potest, demonstratio, utpote noxia, refugi debet, cum fere penes ullum reli­ gio stare posset; imo et nos ipsi errare mente videremur, «obscuratum habentes intellectum, sicut [fol. 277v] et ceterae Gentes»; neque di­ vina promissio salvari posset, futuros esse, scilicet, « omnes docibiles Dei »; cum inutilis quoque et ad nihilum valida fides credenda, foret: quomodo non clarissima insania reputabitur et contra Deum im­ placabile bellum et Christianae religionis eversio, si ea, quae plane humanum ratiocinium praetergrediuntur, et non nisi revelatione divina a Deo hominibus traduntur, adeo vilia existimantur ac veluti flocci fiunt, ut humanis ratiociniis implicari possint? 17. Quapropter sequitur, ut etiam spes salutis nostrae non am­ plius in Deo reposita sit, sed in demonstrationibus et ratiociniis no­ stris, quae iuxta Scripturam debilia et inseeura sunt, minimeque apta ut sibi ipsis consistant. Imo et in quoddam praecedentium ab­ surdorum res incidere videtur: nam qui talia sentiunt, vel, ignoran­ tes quae possit homo et diabolicos sensus foventes, sapientiae ipso­ rum cum divina et infinita sapientia comparationem faciunt; vel, scientes ipsorum [infimum] ordinem et ignorantiam et tenebras, qui­ bus circumdamur, ad superiora lumina excaecati sunt, et, Manichaeo­ rum atheismo insanientes, nihil amplius quam nos Deum esse arbi­ trantur. 18. Praeterea licet ea, quae a Doctoribus Ecclesiae de religione [fol. 278r] dicta sunt, probabile et non cogens argumentum effi­ ciant, quemadmodum et Thomas vult, attamen secum quidem reti­ nent argumenta esse propria; neque enim quae ab ipsis prolata fuere aliena esse existimabimus. At vero quantacumque aut extrinsecus proferuntur, aut ratiociniis humanis et naturalibus inveniuntur, haec una nobiscum etiam Thomas probabilia et aliena esse credit; quaecumque autem ex Scripturis promanant, haec sola et propria et necessaria esse et ipse dicit. Ait enim in octavo capite alterius libri: «Auctoritatibus philosophorum sacra doctrina utitur, ubi per ra­ tionem naturalem veritatem cognoscere potuerunt: sicut Paulus, Actuum X V I I , inducit verbum Arati dicens: £ s διάφορος τρόπος των τριών ίο θεαρχικών Προσώπων ούτως εις διάκρισιν αντοΐς ηρκεσεν, ώς δεΐσθαι μηδενος ετι, καί ονδαμοΰ εν τοΐς τρόποις τοΰτοις ή κατά τα προς τι άντίθεσις. 98.

99.

Ληλον δε. "Ωσπερ το γεννάσθαι καί έκπορεύεσθαι διάφοροι τρόποι υπάρξεων έδείχθησαν επί Υιού καί Πνεύματος, οΰτω καί το άγύννητον ό 15 Μύγας Βασίλειος τρόπον ύπάρξεως άπύδωκε τω Πατρί. Φησί yàp εν τώ πρώτω των προς Εύνόμιον ' « Ο δε το άναρχον ουσίαν είναι λέγων, παραπλήσιον ποιεΐ ώσπερ αν εί τις έρωτώμενος τις ή τού Αδάμ ουσία καί τις η φύσις αύτου, ό δε άποκρίνοιτο το μη ύκ συνδυασμού άνδρος καί γυ­ ναίκας, άλλ ’ εκ της θείας χειρος διαπλασθηναι. Α λ λ ’ ούχί τον τρόπον της $ο ύπάρξεως ζητώ, φησειεν αν τις, ά λ λ ’ αύτού τού άνθρωπον το υλικόν υπο­ κείμενον, ο πολλοΰ δύω μανθάνειν διά της άποκρίσεως ' τούτο δε καί ήμΐν συμβαίνει ύκ της τού άγεννητου φωνής, τ ο 7ró>s τού θεού μάλλον η αύτην την φύσιν διδασκομύνοις ». Ούτω μεν ουν καί το άγύννητον τρόπος ύπάρ­ ξεως επί τού Πατρός άποδύδεικται. 25

Τούτων δε κειμύνων, ίδωμεν τ ί ποτέ τοΐς θεολόγοις περί της διακρίσεως των θείων Προσώπων εδοξεν. ' Ο μεν θειος Γρηγόριος ύν τοΐς Περί Υιού την θεολογίαν την καθ’ ημάς οριζόμενος, φησί’’ « Διατοΰτο επί τών fol. 305'· ήμετύρων | όρων ίστάμενοι, το άγύννητον είσάγομεν καί το γεννητδν καί το ύκ τού Πατρός ύκπορευόμενον, ώς πού φησιν ό θεός καί Λόγος». Καί πά- 30 λιν ό αυτός ύν τοΐς Περί Πνεύματος ' « Αύτο δε το μη γεννησθαι καί το 100.

3 A quinas , Summa contra Gent. I V , 24 (Vat. gr. 616 j. 219”; vd 613 f. 406T) . — Remittit Cabasilas ad argumentum 7 Latinorum: in Ms. s το yεvvâv wpòs το προβάλλειν, οίίτω γεννάσθαι π pòs έκπορεΰεσθαι, συνάγεται δε ούδεν άνευ καθολικού τ ivos αξιώματος, ούκ άρα έξανάγκης, άλλα μετά μόνον τοϋ βούλεσθαι, επί τά τοιαϋτα τών συμπερασμάτων ηλθον Λατίνοι.

122.

fo l. 3 1 2 ν

123.

124.

5

”(ζτι, εί καί την εναλλάξ άντιστροφήν, περί rjs ήμΐν ό λóyos, επί γε τών δντων πάντα άληθεύειν δοίημεν, ούδ’ ούτως άν ημίν Λατίνοι δικαίαν ίο έπήγον άνάγκην το συμπέρασμα καταδέξασθαι, ούτε γάρ ai προτάσεις οίκείαι και συγγενείς τμ θεολογία, ώς γε èv τοίς έμπροσθεν εϊρηται, τούτο δε την άνάγκην καί σφόδρα κωλύειν έδείξαμεν ' καί t o Î s ουτω δε έχουσι τών συλλογισμών, οί r a s μεν τών υποθέσεων έκ Ttjs γραφής, τ às δε έκ κοινών εννοιών είλήφασιν, ε'ι πάντα πιστεύσαιμεν, | ότι περί τών εσχάτων 15 ό κίνδυνος καί εϊρηται καί δέδεικται.

Ού μην ά λ λ ’ ένταΰθα άν τ is κατίδοι καί λίαν σαφώς την φαυλότητα τ rjs ύπερηφάνου ταύτης άντιστροφής. Κινδυνεύει γάρ αυτήν ύφ ’ έαυTtjs άναιρείσθαι δ φασι περί τού κακού, ότι το τοιούτον καί έαυτώ κακόν. Gl γάρ τ is άνάπαλιν τμ σχέσει χρησάμενοε ούτωσι λέγει ' ώς γεννώμενον προς γεννών, ούτως έκπορευόμενον πpòs προβάλλον, ούκέτι και εναλλάξ άντιστρέφειν έξει, ώς είναι ' ώς γεννώμενον προς εκπορευόμενον, ουτω τον γεννώντa π pòs τον προβάλλοντα. Το μεν γάρ γεννητον έκπορευτον είναι, άδύνατον ' τον δε γεννήτορα και προβολέα είναι, άνάγκη.1 4 2

ϊο

· 0 π δπερ έν τώ προ αύτού κεφαλαίω εϊρηται, είρήσεται καί νυνί ' καί *5 TÒr λόγον δε το εύλογον έχειν φαμεν καί έν έκάστω σχεδόν τών συλλο­

ών ή πρόθεσις. Gì γάρ tis συγχωρήσειε καί την άντιστροφήν πανταχμ χωρείν, καί μην καί χώραν κάν τ oîs ύπερουσίοις αύτμ μεταδοίη, καί άτοπον μηδέν έκ τών λόγων έπεσθαι λέγοι, μήτε μην μηδεμίαν θεολογικήν άπόφασιν άναιρεΐσθαι, συνάγοιτο μεν άν έκ γε τών λόγων μη σφόδρα άρκεΐν προε διάκρισιν tous διαφόρου5 -π/s ύπάρξεως Υιού καί Πνεύ­ ματος τρόπους ' είναι δε το Πνεύμα έκ τού Υιού, ουτω ζητείται καί τούτων υποκειμένων, ώσπερ άν εϊ τ is ζητοίη εΐ γε καί ό Yiòs έκ τοϋ Πνεύματο5. Ώ σ τ ε καί εί μηδέν άλλο περί τών συλλογισμών | τούτων λέγειν εΐχομεν. γ ισ μ ό ν π ερ ί

fol. 3 1 3 Γ

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

30

Pars I I Γ, 2 - Caput XXXYI. Syllogismus 2

285

illas, quae his opponuntur, id est, gigni et spirare, ullatenus cre­ dant ambas de Filio praedicari. Atqui Filium exspoliare pro­ prietate, qua gignitur, idem est ac asserere Filium non esse Filium. Ergo necesse est omnino ut nequaquam illi spiratio tribuatur. Age vero, si in genere falsum esse correlationis argumentum, deprehen­ sum est, ac aliunde nefas est Latinis ex aliis ostendere rem suam, scilicet, proportionem illam: sicut habetur generare ad spirare, ita etiam gigni ad procedere; cum praeterea nihil concludatur, nisi ex aliquo universali principio* ergo nequaquam ex vi ratiocinii, sed ex sola velleitate, ad has conclusiones Latini devenerunt. 122. Insuper, etsi correlationem mutuam esse veramque in omni­ bus naturalibus rebus concederemus, ne sic quidem Latini iustam nobis vim inferrent, ut conclusionem eorum amplecteremur; neque enim praemissae propriae sunt et illius generis, quod theologiae ac­ commodatur, sicut in his, quae praecedunt dictum est, ubi exinde vel maxime necessitatem argumenti frustrari demonstravimus. Praeter quam quod si plene confidimus syllogismis ita conformatis, ut alia praemissarum ex Scripturis, alia vero ex communibus intelligibilibus desumatur, [fol. 312v\ periculum extremum curritur, si­ cut et affirmatum et demonstratum est. 123. Nihilominus etiam hic videri posset, et clarissime quidem, huius superbae correlationis vacuitas. Ipsa enim in se suscipere vi­ detur, quod de nequam dicitur, scilicet ipsum, etiam sibimet nequam esse. Etenim si quis vicissim proportionem adhibens, ita diceret: sicut se habet genitus ad generantem, ita quoque ad spirantem pro­ cedens, non licebit terminos ita permutare, ut resultet: sicut habe­ tur genitus ad procedens, sic quoque generans ad spirantem; nam qui genitus est, procedens esse non potest, generans autem spirans quoque sit necesse est.1 4 2 124. Praeterea, quod in capite praecedenti dictum est, id etiam

nunc affirmabimus, asserentes rationem hanc probabilitatem habere in unoquoque fere syllogismorum, de quibus quaestio movetur: si quis enim concederet correlationem illam ubique dari, et quidem ipsam etiam in supraessentialibus locum obtinere, diceretque nihil absurdum ex his rationibus fluere, nullamque theologicam affirma­ tionem sublevari; concluderetur quidem ex syllogismis non plane sufficere ad distinctionem Filii ac Spiritus diversos exsistentiae modos, at vero Spiritum ex Filio procedere, etiam his suppositis, perinde investigaretur, ac si quis quaereret an etiam Filius ex Spi-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

286

ÎÎilus : De Spiritus S. processione

ικανόν ye καί τούτο Λατίνουε πεΐσαι σιγήσαι, καί πάσι μάλλον ή τ oîs λόγοιε τούτοιε θαρρεΐν. Ούκ άρα μετά τον λογιζομένου erri ταύτα άφίκοντο.

Λ α τ ίν ω ν κ βφ ά λ α ιο ν λ ζ ' . Σ υ λ λ ο γ ι σ μ ο ε τ ρ ί τ ο ε

« "Eri, έκ τού Πατρόε έστιν ό Yiòs καί το Πνεύμα το "Αγιον ’ ανάγκη 5 τοίνυν τον Πατέρα πρόε έκάτερον άναφέρεσθαι, ώε την άρχήν π pòs τα εκ τήε άρχήε ' άναφέρεται δε ττpòs τον Υιόν τη τήε πατρότητοε αναφορά, ού μέντοι ττpòs το Πνεύμα το Άγιον ' οντω γάρ υιόε αν ήν το Πνεύμα το "Αγιον, ή γαρ πατρότηε ττpòs τον υιόν μόνον λέγεται. Ανάγκη τοίνυν έν τω Πατρί είναι τινα σχέσιν έτέραν, δι ’ ηs πρόε το Πνεύμα το "Αγιον άνα- ίο φέρεται, καί καλείται αύτη πνοή. ' Qpoiws δε ούσηε σχέσεώε τ ivos έν τω Υίω, ή ττpòs τον Πατέρα άναφερεται, καί λεγομένηε υίότητοε, ανάγκη κάν τω Άγίω Πνεΰματι είναι σχέσιν έτέραν, ή π pòs τον Πατέρα άναφέρεται, καί λέγεται αυτή έκπόρευσιε. Καί οΰτω κατά την άπο τού Πατρόε τού Υιού γέννησιν δύο σχέσειε εΐσί, μία μεν έν τω α’ιτίω, άλλη δε έν τω αίτιατω, ή 15 πατρότηε δηλονότι καί ή υ'ιότηε, καί έτεραι δύο κατά την τού Άγιου Πνεύματοε πρόοδον, πνοή δηλονότι καί έκπόρευσιε. Η δέ πατρότηε αύτη και ή πνοή δύο πρόσωπα ού ποιούσιν, άλλ ’ έν ένι Προσώπω, τω τού Πατρόε, άμφω ε’ισίν, έπεί μή έχουσιν άντίθεσιν πpòs άλλήλαε. Ούδ’ άρα ή υίότηε fol. 313ν καί ή έκπόρευσιε δύο ποιήσουσι πρόσωπα, άλλα \ π pòs ëv άν άνεφέροντο, «ο ε'ι μή τινα εΐχον πρόε άλλήλαε άντίθεσιν ' ούκ έστι δέ άλλη παρά τήν κατ’ αιτίαν έν τοΐε θείοιε άντίθεσιε ' άνάγκη τοίνυν έν τω Υίω καί τω Πνεύματι τήν κατ’ αιτίαν είναι άντίθεσιν ούτωε, ώστε θάτερον έκ τού ετέρου είναι ». 125.

Λιja is 126.

τον

κ β φ α λ α ίο υ

Ούτοε ό λόγοε τω προ αύτοΰ σχεδόν ό αύτόε έστι, ταύτη τ οι και τά είρημένα π pòs έκεΐνον καί πρόε τούτον άρκέσει ' τοσούτω δε διαφέρει, δτι έν έκείνψ μεν καί άνάγκηε πρόσχημα ήν, το τήε άντιστροφήε άζίώμα, ένταύθα δε ούδε τούτο. Ο ’ίεται δέ δμωε συνάγειν μή δύνασθαι τήν υίότητα καί τήν προβολήν διακρίνειν τον Υιόν καί το Πνεύμα το Άγιον, δτι περ μηδε ή πατρότηε καί ή πνοή, δηλαδή τό τε γεννάν καί προβάλλειν, δύο ποιεί πρόσωπα ' παραπλήσιον ποιων, ώσπερ άν εΐ τιε ήζίου μή δύνασθαι τά θεολογικά των μαθηματικών διακρίνεσθαι, δτι περ Ίερόθεοε ή Λιονύσιοε καί μαθηματικοε καί θεολόγοε έκάτεροε. "(έχει γάρ ούτωε.5 5 A q u i n a s , Summa contra Gent. I V , 24 (Vat. gr. 616 ff. 220v-221r; vel 613 f. 407”) .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

ϊβ

30

Pars III, 2 - Caput XXXVII. Syllogismus 3

287

ritu proveniat. Unde etiamsi nihil aliud de syllogismis [fol. 313τ\ his suppeteret nobis dicendum, id certe sufficeret ut Latinis et ta­ cere, et cuivis rei potius quam illis confidere persuaderemus. Non igitur hoc syllogismo scopus eorum obtineri potuit. L a tin o ru m capu t t r ig e sim u m septim u m S y llo g ism u s t e r t iu s

125. « Item. A Patre est Filius et Spiritus Sanctus. Oportet igi­ tur Patrem referri et ad Filium et ad Spiritum Sanctum ut princi­ pium ad id, quod est a principio. Refertur autem ad Filium ratione paternitatis: non autem ad Spiritum Sanctum, quia tunc Spiritus Sanctus esset filius: paternitas enim non dicitur nisi ad filium. Opor­ tet igitur in Patre esse aliam relationem, qua referatur ad Spiritum Sanctum, et vocetur spiratio. Similiter cum in Filio sit quaedam re­ latio, qua refertur ad Patrem, quae dicitur filiatio, oportet quod in Spiritu Sancto sit etiam alia relatio, qua referatur ad Patrem, et dicatur processio. Et sic secundum originem Filii a Patre sint duae relationes, una in originante, alia in originato, scilicet, paternitas et filiatio; et aliae duae ex parte originis Spiritus Sancti, scilicet, spiratio et processio. Paternitas igitur et spiratio non constituunt duas Personas, sed ad unam Personam Patris pertinent: quia non habent oppositionem ad invicem. Neque igitur filiatio et processio duas Personas constituerent, sed [fol. 3Z3*] ad unam pertinerent, nisi haberent oppositionem ad invicem. Non est autem dari aliam oppositionem nisi secundum originem. Oportet igitur quod sit oppo­ sitio originis inter Filium et Spiritum Sanctum, ita quod unus sit ab alio ». C a pitis solutio

126. Ratiocinium hoc praecedenti quadamtenus simile est; quo­ circa ad refellendum ipsum illa quoque sufficient, quae adversus illud dicta fuere. Differentia autem in eo est, quod illud quidem spe­ ciem saltem argumentationis induebat, ratione, scilicet, axiomatis illius reciprocationis; nunc vero ne hoc quidem datur. Existimat enim pariter concludi non posse per filiationem et processionem Fi­ lium et Spiritum Sanctum discriminari, quandoquidem neque per paternitatem et spirationem, videlicet, per actum generandi et spi­ randi, duae Personae constituuntur. Illud autem perinde est ac si quis arbitraretur theologicam scientiam a mathematica distingui non posse, eo quod Hierotheus vel Dionysius mathematicus simul et theologus uterque diceretur. Sic enim se ratio habet.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

288

Nilus : De Spiritus S. processione Τ ό μεν αυτό διαφόρως προάγειν, καί πάνυ τ οι δυνατόν, καί δηλον το ύ το

ον μόνον έπί θ ε ο ύ , ον τον αυτόν τρ ό π ο ν τα έ ξ αυτού π ροάγοντος, άλλα κάπί των κτισμάτων ' τα δε διαφόρως προαγόμενα καί er είναι, ότι νφ ’ ενός άξιούν, άλογον και

t o îs

φαινομένου -πολέμιον. Κτίζει μεν yàp | καί

γεννά ό G eos ' Υίω δε καί ποιήματι τ ί αν γένοιτο κοινόν ; Καί γε ω ρ γ εΐ μεν δ καί οίκοδομεΐ ό αυτός άνθρωπος ’ καρπός δε καί οικία π α ντά π α σι διακέκριται. Και το πυρ καί θερμαίνει κα'ι φωτίζει και τήκει καί ξηραίνει ' δεκ­ τικά δε φωτός καί τηκτά καί ξηρά καί θερμά ούκ αν εΐη ταύτά.

"Οτι το μεν διαφόρως άλλοιούμενον κατά συμβεβηκος καί ούκ κ α θ’ αυτό ëv είναι, καί πάνυ φαμέν ’ δΰναται γά ρ το αυτό καί θερμαίνεσθαι καί λ εν- ίο καίνεσθαι, έπεί ού της ουσίας, ά λ λ α περί την ουσίαν, το πάθος. Οΰτω γά ρ καί Α ριστοτέλης έν r o t s ’ Αναλυτικοΐς τ ο μουσικόν καί λευκόν ëv είναι φησιν, ότι τώ αύτώ ταΰτα σνμβέβηκε, καθ ’ αυτό δε ούδαμώς ' λευκότης γά ρ καί θερμό της ετερα τω εϊδει, εΐπερ καί οι φις καί άφη ού ταύτόν. Εί δ ’ έπί των συμβεβηκότων τά διαφόρως ένεργοΰμενα ëv είναι καθ' αυ τό άμήχανον, σχολή ΐό y e αν τούτο δοιημεν έπί Υιού καί Πνεύματος, έκ τού Πατρος διαφόρως είληχότων την νπ α ρξιν ' ούδε γά ρ

άν εχοι το ëv διαφόρους υπάρξεις, έπεί

έκάστω évi πάντως δηπου καί μία ϋπαρξις.

"Ε τι καί θωμάς αύτος διάφορον εϊρηκε τ ο ν τρόπ ον της θείας γεννήσεως τού τρόπ ου της προβολής ’ τούτο γά ρ φησι διά της π α τρότητος καί «ο της πνοής, μηδαμώς συγχωρών τη πατρότητι καί π ρος το Πνεύμα τον Πα­ τέρα άναφέρεσθαι, ίνα μη γένηται το Πνεύμα υιός. Οι δε διάφοροι τρ ό ­ ποι I πάντως δήπου καί π ρος διαφοράν αύτάρκεις άν είεν.

Εί δε λέγοιεν ού πάντα τά διάφορα καί προς διάκρισιν ικανά, τ ο γά ρ λευκόν καί θερμόν καί μουσικόν εί καί ετερα, ά λλ’ ουν ούχ ικανά

π ρος ar>

διάκρισιν, έως άν η τον αυτόν καί λευκόν καί θερμόν καί μουσικόν είναι, — ά λ λα πρώ τον μεν ούκ εΐρηται ήμΐν άπλώς τά

διάφορα, ά λ λ ’ ai διάφοροι

υπάρξεις. "Επειτα το είναι ταύτό θερμόν καί λευκόν καί μουσικόν κατά συμ­ βεβηκος το ύ τό γε, καί ούκ καθ

αυτό. Ου δε παντάπασιν

ούδεμία χώρα 1 * 2

1 2 A k i s t o t e l e s non in Analyticis, ut videtur, sed saepius id dixit in aliis libris: e/. Phys. I I , 15 et Metaphys. I l l ( I V , 14); I V ( I X , 1), ( X X X , 2); V I (V I, 3).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Pars III, 2 - Caput XX*V II. Syllogismus 3

289

127. Quod profecto res aliqua diversimode producatur, plane fleri potest, sicut patet non solum in Deo, qui diverso modo ea, quae sunt, ex se ipso producit, sed etiam in creaturis; quod autem illa, quae varie producuntur, unum efficiant, eo quod de uno aestimentur, improbabile est contrariumque rebus. Deus enim et creat [fol. 314T~\et gignit; quid autem Filio cum creaturis habetur commune? Simili ratione unus idemque homo et colit terram et aedificat domum; fructus vero [terrae] domusque undequaque differunt. Ignis quoque et calefacit et illuminat et emollit et siccat; sed numquid quae ad lumen sunt apta et quae liquefaciunt et calida et sicca identica sunt! 128. Item. Quod diversimode mutatur, plane dicitur secundum accidens, et non per se, unum esse; eadem enim res et calorem et albedinem recipere potest, quia passio illa non essentiae est, sed circa essentiam versatur. Sic, exempli gratia, Aristoteles in Analyticorum libris musicum et album unum esse profert, quia uni eidemque illa adveniunt, at nequaquam per se, quippe quae albedo et calor specie diversae sint, quemadmodum et visus et tactus identitatem non habent. Iam vero, si quae diversis modis in accidentalibus efficiun­ tur, unum per se constituere nequeunt, frustra hoc ipsum, de Filio et Spiritu agentes, concederemus, eo quod varie ex Patre exsisten­ tiam nanciscantur; quod enim unum est, diversos exsistentiae modos habere non potest, siquidem singulis unitatem habentibus una pror­ sus undequaque inest exsistentia. 129. Insuper ipse Thomas dixit divinae generationis modum modumque processionis esse diversos. Id enim dicit, cum paternita­ tem et spirationem ponit, nullatenus concedens Patrem ad Spiritum ratione paternitatis referri, ne etiam Spiritus filius fiat. Age vero, diversitas modorum [fol. 314v'\ prorsus ad distinctionem etiam suf­ ficiens esse absque dubio credenda est.1 0 3 130. Quodsi dicerent non omnia, quae diversa sunt, ad distin­ ctionem apta esse, album enim et calidum et musicum, etiamsi sint diversa, non tamen ad distinguendum sunt paria, dum idem esse possunt et album et calidum et musicum. At, primum quidem, non id simpliciter de his, quae diversa sunt, nos affirmavimus, sed de his, quibus diversitas exsistentiae adest. Deinde, quod album et ca­ lidum et musicum unum sint, per accidens est, et non per se. Ubi autem nihil undequaque accidentale evenit, nulla omnino ratione vel Filium spiratum esse vel Spiritum esse filium per phantasiam effingere licet. Itaque neque ratio haec Latinorum veritati confor19 —

Nilus Cabas Has.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

29Ò

Nilus : De Spiritus S. processione

συμβεβηκότι, πάντως ούδεμία μηχανή η τον Υιόν έστι φαντάζεσθαι -πρό­ βλημα, η το Πvevμα υιόν. Ούκ άρα ούδ' ούτοε irpòs αλήθειαν Λατίνοιε ό Xóyos είργασται, et ye καί έν toîs ovai έστι το αύτο διαφόρωε προάγειν, των ε ξ εκείνον προϊόντων μη συνιόντων eis êv.

Λ α τ ίν ω ν κ εφ α λ α ίο υ λ η\ Σ υ λ λ ο γ ι σ μ έ τ έ τ α ρ τ ο ς

131.

« '6 τ ί, τα

eis êv τι κοινόν

5

συνιόντα, ei π pbs άλληλα διακρίνοιντο,

ανάγκη διακρινεσθαι διαφοραΐε τισι κ α θ’ αύτάε, καί μη κατά σνμβεβη k o s ,

το

κοινόν διαιρούσαν, ώ σπ ερ ό άνθρωπος καί ό ίπ π os κοινωνούσιν άλλή-

Xois κατά το ζώον, καί διακρίνονται άλλήλων ού τω λευκω καί τω μελάνι,

δ κατά συμβεβηκός έστι τω ζφψ, άλλα τω λογικω καί άλόγω, δ καθ ’ αυτό ίο έστι τω ζώω ' έπεί yàp ζψόν έστι τ ο έχον ψυχήν, ανάγκη τούτω διακρί315Γ νβσθαι τω τοιάνδε ή τοιάνδε εχειν ψυχήν, λογικήν δηλονότι | ή άλογον. Φα­

νερόν δε (os ό Yiòs καί το Πνεύμα το "Αγιον κατά το άφ ’ έτερον είναι κοινωνούσιν, άμφω yàp παρά τού Πατρόε είσι, καί κατά το κοινόν, eis δπερ συνίασιν, άμφοτέρων ό Πατήρ διαφέρει τω εΐναι άγέννητοε. €ί τοίνυν το 15 Πνεύμα το "Αγιον τού Υιού διακρίνεται, ανάγκη τούτο διαφοραΐε τισι γίνεσθαι, καθ èavràs διαιρούσαν το or άφ ' ετέρου ' as δή διαφοράς αδύνατον εΐναι πλήν τού αυτού γένους, τοντέστι, π pbs το κατ’ αιτίαν άναφερομέras, ώστε δηλονότι το έτερον αυτών είναι έκ τού ετέρου. Λείπεται τοίνυν πράε το διακρινεσθαι το Πνεύμα το "Αγιον τού Υιού, άναγκαιον είναι παρά ίο τού Υιού εΐναι ».

Λ ύ σ ις τ ο υ

132.

κ ε φ α λ α ίο υ

Και ούτοε ό λόγος έκ τού αυτού γυμνασίου φασί. Κοινωνεί μέν γαρ ό Yiòs τω Πνεύματι κατά το άφ' ετέρου εΐναι, έκ τού Πατρόε δηλαδή' καί κοινόν a Ù T O Î s το έκ τού Πατρόε, καί πpbs άλληλα δε το Πνεύμα και ό Yiòs διακρίνονται. "Οτι δέ τα eis êv τι κοινόν συνιόντα, ei πpbs άλληλα διακρίνοιντο, άνάγκη διακρινεσθαι διαφοραΐε τισι καθ αύ Ta s , καί μή κατά το συμβεβηκόε, το κοινόν διαιρούσαιε, καί δτι επί Υιού καί Πνεύματος άδύνατον τ às διαφοράς εΐναι πλήν τού αυτού γένους, τουτέστι, πράε το κατ' αιτίαν άναφερομέναε, τούτο δέ πόθεν έχει λαβών; έκ ποίαε άνάγκηε, ή γ ρ α φ ιά , ή λογισμών;6

6

A

q u in a s ,

26

30

Summa contra Gent. I V , 24 (Vat. gr. 616 f. 221’ ; vet 613

ff. 407v-408r) .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Pars III, 2 - Caput XXXVIII. Syllogismus 4

29Ì

mari videtur, siquidem etiam in naturalibus potest unum idemque diversimode produci, quin ea, quae exinde derivantur, in unum coeant necesse sit.

LA TIN O R U M CAPUT TRIGESIMUM OCTAVUM S y l l o g is m u s

quartus

131. «Adhuc. Quaecumque conveniunt in aliquo communi, si distinguantur ad invicem, oportet quod distinguantur secundum aliquas differentias per se, et non per accidens, pertinentes ad illud commune: sicut homo et equus conveniunt in animali, et distinguun­ tur ad invicem non per album et nigrum, quae se habent per acci­ dens ad animal, sed per rationale et irrationale, quae per se ad ani­ mal pertinent; quia cum animal sit quod habet animam, oportet quod hoc distinguatur per hoc, quod est habere animam talem vel talem, ut puta rationalem, [fol. 315r~\ vel irrationalem. Manifestum est autem quod Filius et Spiritus Sanctus conveniunt in hoc, quod est esse ab alio, quia uterque est a Patre; et secundum hoc Pater convenienter differt ab utroque, inquantum est innascibilis. Si igitur Spiritus Sanctus distinguatur a Filio, oportet quod hoc sit per dif­ ferentias, quae per se dividant hoc, quod est esse ab alio. Quae qui­ dem non possunt esse nisi differentiae eiusdem generis, scilicet, ad originem pertinentes, ut unus eorum sit ab alio. Relinquitur igitur quod ad hoc, quod Spiritus Sanctus distinguatur a Filio, necesse est quod sit a Filio ». S o l u t io

c a p it is

132. Hoc quoque ratiocinium ex eadem palaestra, ut dicitur, est. Etenim conveniunt Filius et Spiritus secundum hoc, quod ab alio sunt, scilicet, a Patre: quia uterque a Patre est. Ad invicem etiam Spiritus et Filius distinguuntur. Quod vero quaecumque in aliquo communi conveniunt, si distinguantur ad invicem, discriminentur oporteat secundum aliquas differentias, quae per se et non per acci­ dens, ad illud commune pertineant; et, quod ad Filium et Spiritum attinet, differentiae illae non possint esse nisi eiusdem generis, id est, quae ad causam referantur; hoc, inquam, undenam desumptum habetur? ex quo fonte? Scripturaene an humanae rationis?

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

29 2

Nilus : l)e Spiritus S. processione ;Α λλ’ δτι μεν ούδαμώς ταΰτα έκ τής y ραφή s, ούδ’ αν Αατΐνοι \ άρνή-

σαιντο ' λείπεται δη π ρος τα κ α θ’ έκαστα άπιδόντας γυμνάσαι τον λόγον. Τούτο γα ρ άληθες μεν ε π ί τε άνθρωπον καί ίπ π ο ν κοινωνούντων άλληλοις τώ ζωο), καί διακρινομένων διαφοραίε τισι, τώ λογικω καί άλόγω, κ α θ’ α νra s, καί μη κατά συμβεβηκός, τ ο κοινόν διαιρούσαν, λέγω δη τ ο ζωον.

Καί μην καί έπ

5

άλλων άληθεύειν evi τον λόγον ' εί δε καί εν πάσιν

ανάγκη τον λόγον σω σεσθα ι, το ύ το δη £ητητέον άν είη. Αύτίκα Kpiòs κα'ι τ payas, καί ίπ π ο s καί όνο s καί eis εν τι κοινόν, το ζωον, πάντα έρχεται, καί ού δη π ον διακρίνονται διαφοραΐς τισι, κ α θ’ as άν διαιρεθείη το κοινόν καθ ’ αντό

καί ον κατά συμβεβηκός ' έκ α σ το ν γά ρ τούτων άλογον, καί

10

άνάγκη ταύτα μη διακρίνεσθαι τώ τοιάνδε η τοιάνδε έχειν ψυχήν, καί ην εκείvos διαφοράν φησι καθ ’ αυτό. Ώ σ τ ε η λέγειν άν είη OÌkuios αυτός τ às TOiaÒTas διαφοράς, η μη διακρίνεσθαι κατά τον λόγον τον εκείνον μήτε τον κριόν τού τράγου, μήτε τον ίππον τού όνον.

Καί Πέτρου δε κα'ι

Ανδρέον διακεκριμένων καί eis εν τι κοινόν συνιόν- 1δ

των, ή τόν άνθρωπον ή τόν

Ίωνάν, ύφ ’ ού δη γεγέννηνται, τ às διαφοράς

Αατΐνοι λεγέτωσαν καθ ’ âs διαιρεθείη τό κοινόν ό άνθρωπο5 ή ό ’ Ιωνâs, κ α θ ’ αυτό καί ού κατά συμβεβηκοΞ. Καί φαιού δε καί λευκού | καί διακε­ κριμένων καί eis εν τι κοινόν συνιόντων, τ ό χρώμα, ούκ άν έχοιμεν ραδίως δεικνύναι r a s διαφοράς, κ α θ’ às ταύτα διενηνόχατον, αϊ γένο ιντ’ αν τ ώ χ ρ ώ ματι κ α θ ’ αυτό καί μη κατά συμβεβηκός. Καί μην καί τό

20

γεννάν καί τό

προβάλλειν καί τό δημιονργείν καί άλλήλων έτερα τώ λόγω καί eis er τι κοινόν,

τόν

Πατέρα, σννία σι, καί ούδέπω καί τήμερον

ήκούσαμεν, κ α θ’ as αν διαιρεθείη τό

Tas

διαφοράς τούτων

κοινόν, ό Πατήρ δηλαδή, καθ’ αυτό 2.Ì

καί ούκ κατά συμβεβηκόε.

" € τ ι εί πάντα άληθεύειν νομιούμεν τόν λόγον, ούκ άν φθάνοιμεν τη μα­ νία συνηγορούνTes τού

’ Α ρε ίου. Ό

γά ρ

Yiòs τώ Πατρί ή τώ Πνεύματι ή

θ ε ό ς κοινωνών, εί διακριθείη έκατέρου τούτων τη κ α θ’ αύτό διαφορά τού κοινού, λέγω δη τής θεότη t o s , άλλη μεν αν είη θεότηε Πατρός, άλλη δε Πνεύματος, Υιού δε έτέρα. Ούκ άρα πάντα έστιν, ούτ ’ έπί των υπερουσίων, οϋτ

άληθεύειν τόν λόγον τούτον

έπί των δντων. € ί δε μήτε

tis

άνάγκη

θεία καί γραφική τώ προεκτεθειμένω λόγω συνηγορεί, μήτε μην έκ λογισμών εστι τα τοιαύτα περαίνειν, τ ι π ο τέ έρούμεν περί τού συμπεράσματο5 ; 2 καθέκαστα Ms et alias deinde.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

30

Pars IIT. 2 - Caput XXXVIII. Syllogismus 4

293

133. At neque ab ipsis Latinis negaretur huiusmodi res ex Scri­ pturis nequaquam [fol. 315v] erutas fuisse. Eestat ergo ut, ad singula quaeque respicientes, rationem exerceamus. Iam, hoc quidem veritate pollet, cum de homine et equo sermo est, quippe qui ad invi­ cem in animalitate conveniant, et aliquibus differentiis dividantur, scilicet, rationalitate et irration alitate, quae per se et non per acci­ dens, ad illud commune, quod est animal, pertinent. 134. Imo ratio haec de aliis etiam rebus veritate pollere dici po­ test. Utrum autem in omnibus salvare fas sit idem ratiocinium, id profecto in quaestione est. Ut exemplis utar, aries et hircus, et equus et asinus, tum in communi aliquo, quod est animal, conveniunt, tum differentiis aliquibus minime distinguuntur, secundum quas per se, et non per accidens, illud commune divideretur. Singula enim haec irrationalia sunt, ideoque necesse est haec non dispesci per hoc, quod est habere animam talem vel talem, et per differentiam quam ‘ p e r s e ’ Thomas nuncupavit. Itaque iustum esset ut huiuscemodi differentias ipse assignaret, quia secus, ex eius ratione, neque aries ab hirco, neque ab asino equus discernerentur. 135. Proferant pariter Latini Petri et Andreae, qui diversi sunt, differentias, secundum quas per se et non per accidens commune illud, in quo conveniunt, distinguatur, scilicet, homo, vel Ionas, a quo geniti sunt. Fuscum item et album, [fol. 316r] et dividuntur et in aliquo communi conveniunt, quod est color; attamen haud facile differentias ostenderemus, quibus haec discriminantur, quaeque co­ lori per se, non vero per accidens, advenire dicerentur. Quin imo et generare et spirare et mundum condere ratione ad invicem sunt di­ versa, et insimul in aliquo communi, videlicet Patre, conveniunt; at nunquam ad hodiernam usque diem horum differentias proferre audivimus, secundum quas illud commune, id est, Pater, per se et non per accidens distinguatur.1 6 3 136. Praeterea, si ratiocinium hoc quoad omnia verum esse iudicaremus, non possemus non insaniae Arii patrocinari. Etenim Fi­ lius, qui cum Patre et Spiritu commune habet quod Deus sit, si ab unoquoque eorum discriminaretur differentia, quae per se ad com­ mune illud, Deitatem, inquam, pertineret; alia quidem divinitas Pa­ tris esset, alia Filii, alia autem Spiritus Sancti. Igitur nequaquam quoad omnia syllogismus verus est, neque in naturalibus, neque in his, quae naturam supergrediuntur. Iam, si propositae rationi nulla vis sacrae Scripturae patrocinatur; si ne ex humanis quidem ratioci­ niis illam educere fas est, quid tandem de conclusione dicendum?

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

294

137.

fol. 316ν

138.

Nilus : De Spiritus S. processióne

Ού μην άλλ’ ei και πάντα άληθειίειν τον λόγον ένήν, ούδ' ovt λυπραγμόνει ». Καί ό Δαμασκηνός έν τω περί Τριάδος κεφαλαίω ' « Ό τ ι μέν έστι διαφορά γεννήσεως και έκπορεύσεως μεμαθήκαμεν, τις δε ό τρό­ πος τής διαφοράς ούδαμώς ». Καί πάλιν ό αύτός έν τώ αύτώ κεφαλαίω ' « 0 yàp καί το Πνεύμα έκ τοΰ Πατρός, ά λ λ ’ ού γεννητώς λέγομεν, άλλ’ έκπορευτώς ' άλλος τρόπος ύπάρξεως οϋτος άρρητός τε και άνέκφραστος ». 30 Καί πάλιν ό θειος Γρηγόριος εν τώ προς "Ηρωνα ' « Gl δε τον τρόπον 15 άμη·/έττη] vid. num. 47, pag. 224. q u i n a s .· Summa contra Gent. 1 , 9 ( 2 citat.; Vat. gr. 613 /. 7”) . 10 A q u i­ Summa contra Gent. I , 8 (2 citat.; Vat. gr. 613 ff. 6V, 7r) . 24 N a z i a n z e n u s , De Dogmate et Constitutione episcoporum, 11: M G 35, 1077 C. 26 D a m a ­ s c e n u s , De Fide Orthodoxa I , 8 (2 citat.): M G 94, 824 A ;8 1 6 C. 31 N a z i a n z e n u s , Orat. X X V , In laudem Eeronis Philosophi, 16 (cum implic. citat. Μ ι . X I , 27; ίο . X , 15; I C o r . I I , 10-11): MG 35, 1221 C.

6 A

n a s

,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Pars ITI, 2 - Caput XXXIX. Syllogismus 5

301

reiecti, etiam ab eorum magistris male tractantur. Etenim Tho­ mas, idem ipse qui syllogismum exponebat, quoad rem hanc nobiscum militat: ostendimus enim ipsum hanc de his rebus opinionem habere, ut quaevis potius quam argumentum concludens qualecumque ex huiusmodi rationibus obtineri posse censeat. Ita enim scribit: « Sunt tamen ad huiusmodi veritatem manifestandam ratio­ nes aliquae verisimiles inducendae, ad Melium quidem exercitium et solatium ». 1 Statimque rationem subiungit: « Quia ipsa rationum insufficientia eos [id est, adversarios] magis in suo errore confirma­ ret ». Et in alio loco: « Ees quidem sensibiles, ex quibus humana ratio cognitionis principium sumit, aliquale vestigium in se divinae imitationis retinent, ita tamen imperfectum, quod ad declarandam ipsius Dei substantiam omnino insufficiens invenitur ». Eursusque in eodem capite: « Utile tamen est ut in huiusmodi rationibus, quantumcumque debilibus, se mens humana exerceat, dummodo desit comprehendendi vel demonstrandi praesumptio ». 144. Praeterea, Filium et Spiritum discriminari, per diversum exsistendi modum, quo sc. [a Patre] progrediuntur, maximo quidem opere [fol. 319v] a theologis affirmatur, quorum nullus est, qui alia ratione Filium a Spiritu distinguere cogitaverit. At vero quanam in re diversitas illa progressionum consistat, ne ab uno quidem unquam dictum esse reperitur, cum e contrario ignorantiam suam omnes uno ore fateantur, arceantque nos a desiderio curiosius inquirendi res, quarum scientiam soli Deo concedunt. 145. hTam divus Gregorius ita ait: «Audis generationem? Modum curiosius ne inquiras. Audis Spiritum ex Patre procedere? Id, quomodo fiat, ne anxio studio perscruteris ». Et Damascenus in capite de Tri­ nitate: « Et quidem — inquit — generationem inter et processionem divinam discrimen intercedere edocti sumus: ceterum quis sit huius distinctionis modus, prorsus nescimus ». Eursusque ipse in eodem capite: « Quamvis enim etiam Spiritus Sanctus ex Patre procedat, non tamen generationis modo, sed processionis. Alius autem est hic exsistentiae modus, perinde incomprehensus et ignotus ». Et iterum divus Gregorius in oratione de laudibus Heronis ait: « Quodsi mo-

1 Sequuntur immediate verba liaec: « non autem ad adversarios convin­ cendos r>, quibus S. T h o m a s mentem suam de valore ratiocinii in quaestione Trinitaria admodum perspicuam reddidit; ea autem, quae minime sibi fave­ bant, N i l u s C a b a s i l a s praetermisit. Bed non animadvertit ex hae omissione verbum sequentis loquutionis « airois » indeterminatum et sine sensu induci.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

3Ô2

Nilus : ί)β 'Spiritus S. processione

έπιξητεΐς, ri καταλείφεις rois μόνοις γιγνώσκειν άλληλα κα'ι γιγνώσκεσθαι ύττ άλλήλων μαρτυρουμένοις; » Κα'ι ή έκτη ce σύνοδος έν T ais 7τράξεσι raïs έαυτής ' « Τών αιρετικών, φησί, ίδιον τον τρόπον περιεργάί,εσθαι των προόδων Υιού και Πνεύματος ». Η μεν της Εκκλησίας δόξα, τοιαύτη ' Λατίνοι δε την των θείων προό- 5 δων διαφοράν διαρρήδην ζητοΟντες καί τί ποτέ διαφέρει πρόοδος Υιοΰ καί fol. 320Γ πρόοδος Πνεύματος πρόβλημα ποιούμενοι άντικρυς, | πάντως ταΐς είρημεναις αίτίαις ένοχοι ’ αδυνάτων τε yàp έφίενται καί a μη παραδέδοται παρά της γραφής, καί ού πόρρω της των αιρετικών τα τοιαύτα γνώμης. Καί μην ε’ι το μεν ζητούμενον τοΰτό γε έστιν ε'ι καί εκ τον Υιοΰ το Πνεύμα έκπο- ίο ρεύεται, τούτο δε πειρώνται δεικνύναι άδύνατα υποτιθέμενοι πρότερον, πώς ού γελοίος ό ούτως άποδεικνύς; 146.

147.

Έ τι ε’ι ό μεν της διαφοράς τών προόδων τρόπος ούδαμώς εις την των θεολόγων άφίκται διάνοιαν, καί θεώ μόνω το τοιοΰτον γνωστόν, καί διανοίαις άνθρωπίναις άνεπινόητον καί λόγοις άρρητον, ό δε της διαφοράς τών 15 προόδων τρόπος, δν έξεύρε θωμάς, δτι διενηνόχασι τη άρχη, εφόσον ή μεν του Υιού πρόοδος έκ μόνου τού Πατρός έστιν, ή δε τού Πνεύματος εκ ΠαTpòs καί Υιού, καί άνθρώποις έγνωσται κα'ι δη καί ρητόν το τοιοΰτον, πώς ού πάσα άνάγκη ώς ούχ ουτός έστιν ό τρόπος, ω κατά άληθειαν ai υπερ­ φυείς διεστήκασι πρόοδοι, άλλα τερατώδης τις καί περιττός την άπάτην, »ο καί ικανός θεού καί της αλήθειας τούς πειθομένους άπαγαγείν ;

"Ετι τ ας προόδους Λατίνοι η τοίς δροις η τη άρχη η τώ ΰποκειμένω διαφέρειν λέγοντες, περί ποιων προόδων φασί; πότερον περί έκείνων, ai και εις άνθρωπίνην γνώσιν άφίκοντο έκ τών καθ’ έκαστα άνείληφυίαι τάς άφορμάς, η περί τών άπερινοήτων καί ών ούτε έπιστήμη ούτε νόησις ούτε r> fol. 320ν αΐσθησις \ ούτε τις έπαφη, ai καί τον αγγελικόν νούν κατόπιν άφηκαν; Ε'ι μεν δη περί τούτων, καί πώς άπερινόητα καί κρείττω η κατ ’ έπιστημην καί έπαφην, a καί ύπδ τον διαιρετικόν έτέλεσαν τρόπον; εί δε περί έκείνων, ούκοΰν ούδαμώς ό λόγος περί τών προόδων Υιού και Πνεύματος. "Ω στε ούτω τού λόγου το άναγκαϊον εχοντος ' εί μεν η έλάττων τού συλλογισμού 30 αληθής, φευδής ή μείζων, ai γάρ άπερινόητοι πρόοδοι, έως άν αληθώς τοΰτό γε ώσιν, άπερινοήτους καί τάς διαφοράς τάς αύτών εχουσι, και ούδενι συγ148.

3 verba haec Synodi in editione Mansi, ut puto, non inveniuntur; citatio bis quoque occurrit in Geokgio Scholario , sed ipsam editor Operum eius nec etiam invenire potuit (cf. P etit -Sidéridès -J ugie , Œuvres complètes... I I 82, 279).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Pars III, 2 - Caput XXXIX. Syllogismus δ

303

dum quaeris, quid eis relicturus es, quos solos mutuo se cognoscere, atque a se mutuo cognosci Scriptura testatur? ». Sexta vero Syno­ dus in Actis suis scribit: « Haereticorum proprium est modum per­ scrutari, quo processiones Filii et Spiritus fiunt ». 146. Haec quidem est Ecclesiae fides; Latini vero, cum explicite

quaerant divinarum progressionum differentias, et illico problema statuant, quid tandem progressio Filii a progressione Spiritus differat, [fol. 320r] praedictarum inculpationum omnino sunt rei, absurda enim et quae ab Scripturis non traduntur praecipiunt; imo vero ab opinionibus haereticorum non procul absunt. Et certe, si quod quaeritur id est, an etiam a Filio Spiritus procedat, illudque, absurda prius fundamenta iacientes, demonstrare intendunt, qui fieri possit ut, qui hoc pacto ad demonstrandum sese accingit, non derideatur? 147. Quin etiam, si ex una parte modus, quo progressiones di­ versae sunt, nullatenus ad intelligentiam theologorum devenit, cum is uni Deo sit cognitus, mentibus autem humanis inintelligibilis pror­ sus et inexplicabilis verbis sit; ex alia vero parte non solum ab ho­ minibus cognosci, sed etiam exprimi verbis potest ille, quem Tho­ mas adinvenit, progressionum diversitatis modus, scilicet, discri­ men in ratione principii consistere, quatenus exitus quidem Filii ex solo Patre sit, processio autem Spiritus ex Patre simul Filioque; quo­ modo necessarium non erit non hunc esse modum verum, quo supernaturales progressiones discriminantur, sed e converso monstruosum quodammodo et erroribus onustum aptumque qui homines in ipso fidentes a Deo et a veritate longe arceat?1 8 4 148. Praeterea cum Latini distingui progressiones aiunt vel ra­

tione termini, vel principii, vel subiecti, de quibus progressionibus loquuntur? Utrum de his, quae ad humanam cognitionem pervenire valent, utpote quae argumenta earum ex singularibus desumantur, an de incomprehensibilibus, de quibus neque scientia, neque cogitatio, neque sensatio [fol. 320v] neque contrectatio quaevis haberi potest, quae etiam intelligentiam angelorum retro relinquunt? Etenim si de his quidem postremis sermo est, quomodo et inintelligibiles illae essent et vel scientia vel experientia potiores, quae etiam ad hoc pervenerunt, ut disiunctivo modo proferantur? Si vero de aliis, igitur nullatenus de progressionibus Filii ac Spiritus quaestio mo­ vetur. Quam ob rem si talis est necessitas huius syllogismi, si minor eius vera est, falsa maior esse videbitur; nam incomprehen­ sibiles progressiones, dum vere hoc decorentur nomine, incomprehen­ sibiles quoque habebunt ipsarum differentias, nullique facile permit-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

304

Nil us : i>e Spiritus S. processione

χωρήσουσι pqoiws ούδέ eis ζήτησιν αύτων άφικέσθαι. 0 δέ άληθήε η peiζων, τού λόγου ye o v t os irepi των èv t o î s ούσι προόδων, ι{revêtis η έλαττων ' γέννησιε yàp Υιού καί προβολή Πνεύματοε, ei και πρόοδοι καί διαφέρουσαι, άλλ ’ υπερούσιοι δη τ ives καί οϊαι μηδέ eis επιστήμην έλθεΐν. Ούκ άρα το συμπέρασμα àvayKaîov.

149.

{ .) ] .

*6π τον συλλογισμόν έγγυτέρω yevopévovs θεωρητέον έστίν. *£στι yàp αύτοΐε το συμπέρασμα συλλογισμόs ύποθετικόε, ούκ έξ άκολουθίαε

προιών, άλλ ’ έκ διαζευκτικού, τη άναιρέσει των δύο το λοιπόν μετ ' άνάγκηε εισάγων. ' Αμαρτάνει δέ, ούχ ώστε και συγγνώμηε τυχειν. Των yàp ούTMS έχόντων συλλογισμών η έν τ ois αμέσου έναντίοιε, η έν t o î s έμμέσοιε μέν, το δέ μέσον ώρισμένον έχουσι θεωρουμένων ‘ ουτω yàp των άλλων άναι3 2 1Γ ρουμένων, \ έζανάγκηε ε'ισάγεται το καταλειπόμενον. O v t o s \δέ), καθάπερ τ ópavvos ύπερήφανοε, πάντα 7rpòs την βούλησιν στρέφων την αυτού, ούδαμώε έ ξ εναντίων εϊληφε το επόμενον ’ t is yàp έναντιότηε έν τ oîs ôpois καί τώ ύποκειμένω και τη αρχή;

150.

Ά λ λ ’ έστω τούτο, "(έπειτα και την τού επομένου διαίρεσιν ον πάντα ύγιαίνειν φαμέν ' T p e î s y à p τρόπον5 προόδων θωμάε ε’ιληφω5, προάγει τούT o v s μετά τού διαζευκτικού, ώσπερ άνάγκη5 οϋση5 πάσαν πρόοδον ύπο τά είρημένα τελεΐν, και μηδεμίαν o ü r w s ισχυράν είναι, ώστε την διαίρεσιν την αυτών διαφεύγειν δύνασθαι. Τούτο δέ πολλοΰ μέν ίδρώτοε, πολλήε δέ γυμv a a i a s , πολλών δέ άποδείξεων δει, ei μέλλοιμεν πιστεύειν μηδεμίαν è v t o î s ούσι πρόοδον τά προειρημένα διαδιδράσκειν, μήτε μην eis ελάττω πάντα άναφερεσθαι δύνασθαι. "Οτι δ ' έγχωρει πλείω είναι τά τΓ/s διακρίσεωε τών προόδων αίτια, δήλον έκεϊθεν ’ δύο y à p ψυχών πρόοδοι καί δύο αγγέλων έκ τ fjs o ’i K eias άρχήε καί διαλλάτονσί [πη] και ούτε τή αρχή διενηνόχασιν, έκ τήε αύτήε y à p προήλθον ' ούτε τ o î s ô p o i s , ού y à p κατ’ e ì ó o s ψυχή ψυχήs ουδέ άγγελοε άγγέλου διακρίνεται ' ούτε μην τώ ύποκειμένω, ού y à p έν ύλη τά τοιαύτα. Και περί τού εβδόμου δέ καί πέμπτου καί τρίτου άριθfol. 32ιν μού εί tis t Òs προόδουε | τού τω ν τ às έκ τήε p o v â ê o s ή τού άριθμοϋ σκοποίη, ούτε τή άρχή διϊσταμέναε αν ΐδοι, ούτε τ o î s ô p o i s , ού y à p κατ ’ ειδοε διάφορον έβδομον και πέμπτον καί τρίτον ' έκαστον y à p τούτων καί άριθμόε καί περιττοε καί δη καί πρώτοε καί άσύνθετοε. Καί μην ουδέ κατά το ύποκείμενον ή διαφορά, ού y à p τά τοιαύτα διά την ύλην διακριθειεν αν.25

25 in Ms πη (-= πρ); correxi, ut patet, ex sensu.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Pars III, 2 - Caput XXXIX. Syllogismus 5

305

tent ut ad ipsarum investigationem accedat. Econtra si maior veri­ tatem continet, cum agatur de progressionibus, quae in rerum na­ tura sunt, fallitur minor: generatio namque Filii et processio Spi­ ritus, etsi progressiones sint et quidem diversae, at supraessentiales sunt sane, et huiusmodi quae sub scientiam venire nequeant. Igitur conclusio nullam necessitatem involvet. 1 4 9 . Verumtamen adhuc propius [Latinorum] syllogismus inspi­ ciendus est. Nam ut suam conclusionem educant, syllogismum conditionatum adhibent, qui non ex consequentia fluit, sed ex disiunctione, siquidem duobus membris reiectis, tertium necessario infertur. Peccat vero, ita ut assensum minime extorqueat: nam syllogismi qui sic habentur vel in immediate oppositis locum obtinent, vel in his, quae mediata quidem sunt, sed quorum medium limitatum est; in his enim exclusis aliis, [fol. 321r] necessario id, quod est reliquum, indu­ citur. At vero syllogismus noster tanquam superbus tyrannus, onenia pro lubitu suo convolvens, nequaquam quod ex oppositis re­ staret assumpsit: quae enim oppositio inter terminum et principium et subiectum assignari potest? 1 5 0 . Attamen sunto haec. Deinde etiam addimus non plane bo­ nam esse consequentis divisionem: nam cum Thomas tres progre­ diendi modos enumerarit, eos disiunctive produxit, quasi necesse esset progressionem quamlibet sub praedictis contineri, nullamque adeo praevalentem exsistere posse, cui divisionem a se statutam de­ vitare fas sit. Id autem multis sudoribus, labore multo, multisque demonstrationibus eget, ut credere possimus nullam in rerum natura progressionem haberi, quae praedictam divisionem non prae­ tervolet, vel certe etiam ad pauciora reduci omnia non posse. Quod autem liceat plures adhuc causas statuere, quibus progressiones di­ stinguantur, exinde patet: duorum enim animorum duorumve an­ gelorum exitus a principio proprio, et quodammodo diversi consti­ tuuntur, et minime ratione principii differunt, quippe qui ab eodem proveniant. Neque ratione termini, non enim specie animus ab ani­ mo differt, aut ab angelo angelus. Sed neque ratione subiecti, quan­ doquidem nihil materiale in hisce est. Id ipsum de numeris vidëri quoque posset, si quis septimi et quinti et tertii progressiones [fol. 321v] ex unitate vel numero examinaverit; eas nempe neque per principium differre, neque per terminum, cum specie non distin­ guantur septimus, quintus et tertius: singuli enim et numerus sunt, et dispares, et primi, simplicesque; imo neque per subiectum ipsis advenit differentia, non enim materialis inter ipsos distinctio datur. 20 —

Nilus Cai) asilos.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

ÌÌilus : De Spiritus S. processione

SÒ6 151.

δέ TÒr τοΰ θωμά λόγον συγγνώμης πάσης άποστερεί, έκεΐνο καί δη Η τούτου τού άνθρώπου γέννησιs η έκείνου η, φόρε είπείν, άδελφών δύο έκ τοΰ αυτού πατρός, τη μεν υπάρξει ούκ αν διαλλάττοιεν, γεννήσεως yàp πpòs γέννησιν ούδεμία διαφορά, η γέννησις έστιν έκατε'ρα ' ότι δε το Trjs φύσεως emos, iva το fs τού θωμά χρησω- 5 μαι, διάφοροι ύπεδέξαντο νλαι, κατ’ αυτό ye τούτο, καί πάνυ διαφέρειν ταύτας έροΰμεν. Πάλιν ai εκ τού γένους των οικείων ειδών πρόοδοι, οΐον ίππου καί βοος έκ τοΰ ζώου, εί ye καί δλως χρη τα τοιαΰτα λογίζεσθαι έπινοία καί ού πράγματι ΰφεστώτα, τοΐς μεν opois των προϊόντων διαφέροιεν αν, καθόσον ai δύο αΰται πρόοδοι τελευτώσιν eis διαφόρους τώ εϊδει ίο φύσεις, ώς ό θωμάς άξιοΐ ' αύται δε προς άλλήλας ούκ αν λέγοιντο τμ υπάρξει διαφέρειν, έκατέρα yàp έκ της άρχης ωσαύτως, καί το ζώον δε γένος των ειδών έκατέρου παραπλησίως λέγεται, καί ίππος δε καί βούς ώς είδος έκάτερος έκ τού ζώου προηλθεν. '0

λβγβιν καί σφοδρά ε’ικός.

152.

I Άλλα ταΰτα μεν ούτω. Γέννησις δε ζ Υιού) καί δη καί προβολή Πνεύ- 15

fo l. 322*

ματος πάντως ού ταύτά τμ υπάρξει * άλλ' ό τρόπος έκατέρα τοΰ είναι καί πάντμ διάφορος, ώσπερ δη καί διδασκαλία καί γέννησις ' ταύτμ τοι ούδε το πρώτον αίτιον η πατήρ τού Πνεύματος η προβολείς τού Υιού, ούδε η τ ό Πνεύμα υιός η ό Υιός πρόβλημα. "Iva δέ καί ώς έπί σκηνης τίνος τα τοιαΰτα θεωρώμεν, έκ τοΰ Άδαμ καί ή θύα καί ό Σηθ, άλλ’ ούχ ώσαύ- 20 τως ' ό μεν yàp γεννητώς έ ξ έκείνου, ή δέ έκ τοΰ αύτοΰ μέν, άλλα τρό­ πον έτερον, ώστε καί την πρόοδον έκατέρου τμ υπάρξει διαφέρειν εικότως αν λέγοιμεν, έπεί καί τον Άδαμ πατέρα μέν ίσμεν τοΰ Σήθ, της Ενας δέ ούδαμώς. Ταύτην δέ την κατά τούς τρόπους τών υπάρξεων προόδων δια­ φοράν, μεγάλη V οΰσαν καί άξιόλογον καί μόνην ικανήν τ ας υπερουσίους 25 διακρίναι προόδους, έν τμ επομένου διαιρέσει έκών παραλιπών θωμάς δείκνυται, ούκ οίδα άνθ ' δτου. Ε ’ι μέν γαρ έξην άμα τε λέγειν τον μέν Yiòv έκ τοΰ Πατρός, το δέ Πνεύμα έκ Πατρός καί Υιού, καί μηδέν τι πλέον περιεργάζεσθαι, ε’ικός γε προβολην καί γέννησιν κατά r a s θέας ταύτας διεστηκέναι ' εί δέ, καί τούτου κειμένου, ό της ύπάρξεως διάφορος τρόπος καί ::ο σφόδρα έν τμ τών χριστιανών θεολογία ζητείται, ώστε δηλονότι προϋποκεΐσθαι τον μέν Υιόν γεννητώς \ προελθεΐν έκεΐθεν, τον δέ Παράκλητον ού γεννητώς, άλλ' έκπορευτώς, ούδέν έτερον η κακουργία σαφής έν τμ τοϋ έπομένου διαιρέσει τα τοιαΰτα παραδραμείν. "Iva δέ δ λέγομεν σαφέσ r e ­ p o r γένηται, ώσπερ τον Υιόν καί το Πνεύμα έκ τοΰ Πατρος λεγόντων ού 35 μέχρι τούτων ή πίστις ημών, άλλ' άνάγκη πάσα τον μέν γεννητώς προϊέ-1 5

fo l. 322V

15 v id e t u r o m n in o n e ce s s a r iu m v e r b u m

Υιού (o m is s u m a s c r ib a ? ).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Pars III, 2 - Caput XXXIX. Syllogismus 5

30?

1 5 1 . Illud autem vel maxime dicere oportebit, unde syllogismus Thomae omni prorsus assensu destituetur. XTam generatio huius illiusque hominis, ut puta duorum fratrum ex uno patre, nihil ra­ tione exsistentiae diversa est, ermi nulla sit generationis a generatione differentia, quatenus utraque generatio est; quoniam autem natura speciei (ut ipsius Thomae verbis utamur) in diversa materia reci­ pitur, certe secundum hoc omnino ipsos differre affirmabimus. Item, specierum propriarum progressiones ex genere, exempli gratia, ex animali equus et bos (si tamen talia ratiocinari oportet, quae con­ ceptibus solummodo, non rebus, subiacent), ratione termini prodeun­ tium distinguerentur, inquantum progressiones illae düae ad diver­ sas naturae species terminantur, quemadmodum arbitratur Tho­ mas; sed nequaquam ipsae mutuo differre dicerentur, pari enim ra­ tione utraque ex principio progreditur, et animal perinde de am­ babus speciebus, ut genus, praedicatur, cum et equus et bos tanquam duplex species ex animali decurrant. 1 5 2 . [fol. 322T] Verum enim vero haec ita habentur. At genera­ tio pariterque Spiritus processio omnino non sunt eaedem, exsistentiae ratione; sed modus, quo ambo suum esse sortiuntur, prorsus diversus est, ad eum modum, quo absque dubio generatio et doctrina differunt. Quapropter non est prima causa, verbi gratia, pater Spiritus Sancti vel productor Filii, neque Spiritus filius est, neque Filius spiratus. Ut autem haec omnia velut in exemplo quo­ dam contemplemur, ex Adamo tam Eva quam Seth originem ducunt, nequaquam vero eodem modo; dum enim hic per generationem ex illo fluit, illa vicissim ex illo quoque, at diversimode, est; ita ut utriusque emanatio iure merito diversa esse in ratione exsistentiae dici possit, utpote quod Adamum genitorem Seth, nullatenus E vae, esse comperiamus. Hanc autem differentiam, quae secundum modos essendi in progressionibus habetur, etsi magna et digna quae atten­ datur, solaque apta ad supraessentiales progressiones distinguen­ das, illam, inquam, Thomas, nescio cur, sciens volens in divisione consequentis praetermisisse apparet. XTam si haec haberi simul pos­ sent: et affirmare Filium ex Patre esse, Spiritum autem ex Patre Filioque, et nihil amplius sciscitari, merito quidem generatio et pro­ cessio secundum hanc considerationem discriminarentur. At vero si, etiam his positis, diversus exsistendi modus adhuc magnopere in Christiana theologia quaeritur, ita ut, videlicet, praesupponatur Fi­ lium quidem per generationem [fol. 322v] ex Patre prodire, Paraclitum autem non generationis modo, sed processionis; nihil aliud est quam scelus manifestum haec omnia in divisione consequentis prae-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

.S08

Nilus: De Spiritus S. processione

ναι λέγειν, το δε Πνεύμα ούχ ούτως, άλλα τρόπον έτερον, έκπορευτώς δη­ λαδή, Iva μήτε το Πνεύμα vlòs νομίζηται, μήτε μην ό Yiòs Yibs μέν, ον Μο­ νογενής δε ' τον αυτόν τρόπον αν λέγωμεν το Πνεύμα εκ Πατρος καί Υιού, ούχ ή τυχούσα ζημία αν μή προσκέηται καί. ό τής virάρξεως τρόπος, έως άν ένδέχηται νοεΐν είναι μεν το Πνεύμα έξ άμφοίν, είναι δε ωσαύτως ώσπερ έκ τού Πατρος ό Yiós. Gì τοίνυν ή τοϋ επομένου διαίρεσις κακώς Λατίνοις εΐληπται, καί των άναγκαίων πολλά παρείται, τί δη λοιπόν ή μηδέ άναγκαίον είναι το συναγόμενον ;

"(ζτι δεδόσθω καί το επόμενον πάντα ύγιώς έχειν, καί τάς υπερφυείς προόδους τί} αρχή διενηνοχέναι, ώστε τής μεν τοϋ Υίοΰ γεννήσεως τον Πα- ίο τέρα μόνον είναι αρχήν, τής δε τοϋ Πνεύματος (προβολής) ού τον Πατέρα μόνον; άλλα τον Πατέρα καί τον Υιόν ' τούτων κειμένων, πώς ού πάσα άνάγκη καί δύο θεότητας άρχάς Λατίνους όμολογεΐν ; €ί yàp έκατέρα πρόοδος ύπο διάφορον άρχήν, καί διάφορον ού τώ λόγω, ώς αύτοί φασιν άντικρυς, δια\φοράν δε είναι χωρίς άριθμοϋ άδύνατον, ώς ό θείος φησι is Μάξιμος έν το is θεολογικοίς, πάντως έν τη άρχή άριθμός. Καί μην εί έκα­ τέρα πρόοδος ύπο διάφορον αρχήν τελεί, ώς αύτοί φασι, πάντως ούδαμώς ύπο την αύτήν ' εί δε τούτο, ύφ ’ έτέραν καί έτέραν πάντως ' ταΰτα δε εί μή δύο άρχαί, θαύμα άν εΐη. 'Ώ στε εί μεν ούδέν άτοπον αύτοίς νομίζεται δύο θεότητος άρχάς άξιούν, μή δυσχηραινέτωσαν εί τις αύτοίς τοιαΰτα προφέροι ' εί δε καί αύτοίς άκούσαι τοΰτό ye δυσχερές, πάντως ώ γε άτοπον έπεται, κάκείνο τοιοΰτον είναι πάσα άνάγκη. Ούκ άρα ή τού Πνεύματος πρόοδος έκ Πατρος καί Υίοΰ.

Καί μήν εί τήν θείαν γέννησιν καί δή καί τήν ύπερφυά πρόοδον τή άρχή διενηνοχέναι φαίμεν, ούχ ώσπερ Λατίνοι φασι, τώ τήν μεν εξ ενός είναι, & τήν δε έκ δυοΐν, άλλα καθόσον το πρώτον αίτιον, ή μέν Πατήρ, αρχή έστι

11 videtur ex contextu

deesse verbum

-προβολή, fortasse ex distractione

scribae.1 6

16 ad quem locum S. M a x i m i fiat allusio, mihi non constat.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Pars III, 2 - Caput XXXIX. Syllogismus 5

309

termitfcere. Quo autem clarius id, quod dicimus, reddatur: quemad­ modum cum proferimus Filium et Spiritum ex Patre esse non hic solummodo sistit fides nostra, sed addi debet illum per generatio­ nem provenire, Spiritum autem non ita, sed alio modo, quem pro­ cessionem appellamus, ne forsan Spiritus filius censeatur, vel etiam existimetur Filius Filius quidem esse, sed non Unigenitus; pari etiam modo si asserimus Spiritum ex Patre Filioque esse, non quaelibet erit noxa, si modus adhuc existentiae eiusdem non additur. Secus enim cogitare licet Spiritum esse reapse ex utroque, sed perinde esse ac Filius a Patre est. Itaque si Latini perperam divisionem conse­ quentis desumpserunt, multaque necessaria praetermiserunt, quid est reliquum, nisi ut necessitatis consequentia non adsit? 153. Sed adhuc concedatur consequens recte processisse, atque supernaturales progressiones ratione principii discriminari, ita ut principium generationis Filii Pater solummodo sit, Spiritus autem , non solus Pater, sed una cum Patre etiam Filius. Attamen, his positis, quomodo non duo omnino esse principia divi­ nitatis Latini fateri cogerentur? Etenim si utraque progressio sub diverso principio constituitur, diverso autem non ratione, ut ipsi il­ lico responderent, cum aliunde [fol. 323r] diversitas esse non possit sine numero, quemadmodum divus Maximus in Theologicis affirmat, prorsus habetur ut principium illud numero subsit. Quin etiam, si utraque progressio sub diverso principio perficitur, ut ipsi dicunt, ergo minime sane sub uno eodemque; quodsi id obtinet, plane aliud et aliud principium erit: mirum autem si haec non dicantur duo prin­ cipia constituere. Itaque si nihil absurditatis pro ipsis habet existi­ mare duo esse divinitatis principia, aegre ne ferant ut quilibet ipsos de huiusmodi absurditate redarguat. Quodsi molestum ipsis est haec audire, utpote quod exinde monstruosum quid eruatur, necesse est ut illud [quod affirmant] etiam absurdum sit. Non igitur ex Patre Filioque Spiritus [Sancti] processio est.1 4 5 154. Et re quidem vera licet divinam generationem et supernaturalem processionem ratione principii differre diceremus, at ne­ quaquam ita (sicut aiunt Latini), ut illa quidem ex solo Patre de­ fluat, haec vero ex ambobus; sed inquantum causa prima, qua Pater est, Filii; qua Productor est, Spiritus [Sancti] principium sit. Quid inde, quaeso, absurditatis nobis promanabit? Neque enim sane per­ timescendum erit ne, ex eo quod non realiter Pater et Productor distinguantur, id ipsum circa Filium et Spiritum cogitetur. Demon­ stratum enim est minime necesse esse, ut generari et procedere eius-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

310

Mlus : De Spiritus S. processione

τοΰ Υίοΰ, tj δέ Προβολεύς, τού Πνεύματος, τι άτοττον ήμιν έφεται; ού yàp δή φοβηθησόμεθα διά το μη πραγματικώς τον προβολέα καί τον Πατέρα διακεκρίσθαι, τούτο λογίζεσθαι καί irepl τοΰ Υίοΰ και τοΰ Πνεύματος ' δέδεικται yàp μη ανάγκην έχειν το yew άσθαι καί έκπορεύεσθαι πάντα έπεσθαι τώ προβάλλειν τε καί yew αν. Καί μην καί ψεύδος μη διακεκρίσθαι τα συνιέναι δυνάμενα ' τα τε yàp συμβεβηκότα των ουσιών π avTÒs μάλλον και διακρίνονται καί μην καί οΰτω συνίασιν, ιίis μη αν έτέρως \ ταΰτα ύφεστηκέναι δύνασθαι, ει τ is αύτα διέλοι των ουσιών. Καί τ às τεκούσας δε καί τ às παρθένους ούκέτι διακρινοΰμεν, Λατίνοι επόμενοι, ότι περί την Μακαρίαν Παρθένον άμφότερα ; καί μην ούδέ την θείαν καί άπόρρητον ουσίαν της έπι- 10 κηρου τε και ρεούσης, ότι τον αυτόν καί ένα Χριστόν καί θεόν άνάγκη καί Άνθρωπον τον αύτον νομίζειν ; Ούκ άρα ούδέ τούτο κατά σκοπόν τ oîs πολεμούσιν ήμΐν έζέβη ' κάκείνο δέ A ü t Î vois τραχύ καί ούχ ήμερον. Λ α τ ίν ω ν κ εφ α λ α ίο υ μ '. Σ υ λ λ ο γ ι σ μ ό ς έ κ τ ο ς

« "Eri καί έ ζ αυτού τούτου τού λέγειν το μεν Πνεύμα το "Αγιον ώς io

άγάπην προϊέναι, τον δέ Υιόν ώς λόγον, έπεται καί το Πνεύμα το "Αγιον είναι έκ τοΰ Υίοΰ ’ ή yàp αγάπη πρόεισιν έκ τοΰ λόγου, έπεί μηδέ δυνάμεθά τι αγαπάν, εί μη τώ ένδιαθέτω λόγιο πρότερον συλλάβοιμεν τούτο ». A v a is τ ο ν

κ ε φ α λ α ίο υ

(Ενταύθα την μέν τοΰ Υίοΰ γέννησιν νόησιν είναι φησι, την δέ τοΰ so Πνεύματος προβολήν, αγάπην ή θέλησιν ' τούτο yàp αυτός έν τω προ αυ­ τού κεφαλαίω σαφέστερον εΐρηκεν, είπών ' « ' 0 Πατήρ τον μέν Υιόν WS νοΰς λόγον γεννά, το δέ Πνεύμα το "Αγιον προβάλλει κατά τον τής βουλήσεως τρόπον, ώσπερ άγάπην ». Καί τούτων κειμένων, συνάγειν οίεται το Πνεύμα έκ τού Υιού έκπορεύεσθαι, καί την τού λόγου άνάγκην σαφώς έκ *"> τών ήμετέρων καί άνθρωπίνων είληφέναι φησί, έπάγει yàp ώσπερ αιτίαν δή τ iva ' I « ’(Επεί μηδέ δυνάμεθά τι άγαπάν, εί μη τώ ένδιαθέτω λόγω πρό­ τερον συλλάβοιμεν τούτο ».

Αλλά πρώτον έρωτητέον αν ειη Λατίνους, πόθεν αντοΐς νόησιν μέν λέ-

γειν την τοΰ Υίοΰ γέννησιν, άγάπην δέ ή θέλησιν την τοΰ Πνεύματος προ- 301 * 7

17 μη Se Ms et alias similiter.

IS A

q u in a s

,

Summa contra Gent. I V , 24 (Vat. gr. 616 ff. 221v-222r; vel 613

f. 408').

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Pars III, 2 - Caput XL. Syllogismus 6

311

dem in omnibus rationis sint, sicut spirare et gignere. Quin imo fal­ sum est non discriminari ea, quae in unum convenire possunt; acci­ dentia enim respectu substantiarum quam maxime differunt, at profecto adeo etiam cum illis coniunguntur, ut ipsamet quovis alio [fol. 323υ] modo subsistere nequeant, si forte a substantiis separen­ tur. Item, si Latinos sequamur, nullatenus matres a virginibus di­ scriminabimus, eo quod utrumque in Beatissima Yirgine venere­ mur? Nec etiam ab hac caduca fluenteque nostra divinam et ineffa­ bilem substantiam distinguemus, idcirco quia unus idemque Christus necessario et Deus et Homo debeat existimari? Igitur ne id quidem nostris adversariis ad scopum profuit. Etiam illud acerbum Latinis est et immaturum. L

a t in o r u m

caput

q u a d r a g e s im u m

S y l l o g is m u s

sextus

155. « Praeterea. Ex hoc ipso, quod dicitur quod Spiritus Sanctus procedit per modum voluntatis, et Filius per modum intellectus, sequitur quod Spiritus Sanctus sit a Filio. Nam amor procedit a verbo: eo quod nihil amare possumus, nisi verbo cordis illud conci­ piamus ». C a p it is

s o l u t io

156. In hoc syllogismo generationem quidem Filii per intelle­ ctum haberi [Thomas] affirmat; Spiritus autem processionem, per amorem seu voluntatem. Quod certe iam ipse praecedenti capite clarius adhuc protulerat, in hunc modum: «Pater producit Filium per modum intellectus, ut Verbum, Spiritum autem Sanctum, per modum voluntatis, quasi Amorem ». Quibus positis, concludi arbi­ tratur Spiritum ex Filio procedere, aperteque asserit probationis vim ex humanis nostrisque rebus desumptam fuisse, dum subiungit, et quidem velut rationem apponendo: [fol. 324T~\ « eo quod nihil amare possumus, nisi verbo cordis illud concipiamus ».1 7 5 157. Verum, primum, interrogandi Latini essent undenam ipsi didicerint generationem Filii intellectum nominare, amoremque seu voluntatem Spiritus [Sancti] processionem. Etenim minime licet de superessentiali Deitate asserere, vel etiam cogitare, ea quae in Scripturis non dicuntur. Id autem ostendere nunquam poterunt, ut maxime patet: nam et falsitatis rei esse capiuntur, et audaces usque ad absurdum apparent, et bellum ipsi manifestum theologis omnibus inferunt. Nempe hi quasi uno ex ore asserunt etiam subii-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

312

Nilus : De Spiritus S. processione

βολήν ' ού yàp έ'ξεστι irepi τήε υπερουσίου θεότητ os λέγειν, ούτε μην έννοείν, a μή raîs ypa στέρας έννοιας έχόμενον, ήν εντεύθεν ελλαμφτιν έδεζάμην, ταύτην εις τέλος διαφυλάττοντα ώς γνησίαν κοινωνδν καί συνόμιλον, τον αιώνα τούτον διαπορεύεσθαι διατέμνοντα ».

170.

Τούτων τού τον είρημέν[ω]ν τον τρόπ ον, ϊνα το παν συνέλωμεν έν βρ α ­

32 8r χ εί, εί μεν ούδεν άλλο \ την θείαν γέννησιν καί την απόρρητον πρόοδον ή 30

29 in Ms είρημένον (error fortasse p rop ter a ttraction em cu m τούτον τον τρόπον).

6 Chryso s τ ο mu s, Horn. X V I (n on X V ) , 8 in epist. ad Horn.: M G 60, 559. 12 N λζγλν ZENUs, O rat. X X X I , 31 et 33 (theol. V ) , D e Spiritu Sancto 12 c ita t.): M G 36, 169 A ; 172 A . 23 N azianzenus , Orai, theol. V , 33, D e Spiritu S an eto: M G 36, 172 A B .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Pars IIT, 2 - Caput XL. Syllogismus 6

321

monstrare conabimur, nihil erit aliud quam supponere ut probata ea, quae investiganda sunt. 168. Praeter quam quod, de divinis rebus agentibus, ita com­ parationibus et imaginibus utendum nobis est, ut ex similitudine quidquid est opus, ex disparitate autem nihil detrimenti percipiamus. Quapropter divus Chrysostomus ait in homilia decima quinta in epistulam ad Romanos: « Hoc ubique observandum: exempla non in universum assumenda esse, sed quod usu venit eligendum ad quam rem assumptum est, ac reliquum totum missum faciendum esse ». Pariter divus Gregorius in oratione de Spiritu Sancto adeo magnam dissimilitudinem comparationes inter et res divinas esse cognovit, ideoque tantam sollicitudinem in his investigandis adhibuit, ut haec diceret: « Enimvero cum mentis curiositate multum [fol. 327®] diuque mecum considerassem, atque orationem undecumque explo­ rassem, rei tantae imaginem quandam exquirens, cui tandem rerunl inferarum divina illa natura comparanda sit, reperire non potui. Quamvis enim exiguam aliquam similitudinem invenerim, maior tamen me pars fugit, humique me cum meo exemplo reliquit ». Et paulo post: «In summa, nihil est in quo mens mea gradum figere queat, dum, quod imaginor, in exemplis considero; ni forte quispiam ea animi aequitate sit, ut cum unum aliquid ex proposita imagine acceperit, reliqua proiciat ». 169. Tandem cum diligenter perpendisset hoc comparationum negotium, perspicuum est illum ne in una quidem earum fiduciam reposuisse, sed quoniam comparationum coniecturae, ob apparen­ tem similitudinem, non parum animos in errorem inducunt, prorsus eas e porticu theologiae expellendas curasse, contentum solum­ modo his, quae a Spiritu [Sancto] revelata fuere, etiamsi numero pauca sint. Subiungit enim: « Postremo itaque hoc mihi consultissi­ mum visum est, ut, missis factis imaginibus illis atque umbris, ut fallacibus plurimumque a veritate remotis, piam ipse cogitationem fidemque mordacius retineam, atque in paucis verbis insistens du­ ceque Spiritu Sancto utens, quemque hic splendorem accepi, hunc ad extremum usque, tanquam fidum socium et congerronem custo­ diens, aevum hoc traicere pro viribus contendam ».1 0 7 170. Quibus ita expositis, ut cuncta paucis complectamur, si nihil aliud esse [fol. 328r] generationem divinam ineffabilemque processionem affirmare pergant, quam intellectum et voluntatem, inter amentes aestimabuntur, quibus opus incumbit sagittis aerem 21

—

N ilus Cabasilas.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

322

Nilus : De Spiritus S. processione

νόησιν καί θέλησιν είναι φ ή σουσ ι, μετά

τω ν μαινομένων τ ε τ ά ζ ο ν τ α ι

καί

o is έρ γο ν τ ο ζε ν ε ιν els ουρανόν. Gl δε e ’iK'Jvos ìij π α ρα δείγμ α τος λ ό γο ν τ α τοια ϋτα έπ έχειν, η ζη τείτω σα ν δι ’ ο π α ρ είλ η π τα ι, όμολογουμένου π ρ ό τ ε ρον ύ π ο τιθ έντο ε το υ irpaypaTOS, καί π ερ ί τω ν άλλων έ σ τ ω λ όyos μηδείε, η

τούτο, άλλα

μηδε

τά ε μεν εικόνας καί αυτοί καθόλου καί τ às σκιάς χαίρειν

5

λ ε y έ τ ω σάν, (its ά π α τη λ ά ς καί τη s άληθείαε ά π οδεού σα ς ' έκ δε τω ν θ ε ο π α -

τrepi τού ΓΙνεόματοε, άλλο us π ειθ έτω σ α ν, ούτω

ραδότων λoyίωv μετά τ ο υ Π νεύματος ζη τείτω σα ν τ α καί έκ τούτω ν, έως αν έ ξ η , και εαυτούς καί το ύ ς yàp

t o Îs

τεχνίτα ις τ fjs θεολογικής έπ ιστήμ ης -περί τω ν θεολογικών

ύγιώς

ίο

έχειν εδ ο ξεν.

lîl.

Gl δε δτι Λ ό γ ο ς ό εΐναι την

Y'iòs εϊρηται, τ ο ύ τ ο θ ο ρ υ β ε ί

θείαν γέννησιν, ούκ àvayK aîos

ό

tous

οίομένουε νόησιν

λόγος. Π ρώτον μέν,

ότι

ούκ

ανάγκη διά τ ο ν Λ ό γο ν εύθύε καί γέννησιν έννοεΐν ' ού yà p διότι Λ ό γ ο ς δια-

τ ο ύ τ ο καί Ylós, ούδε y à p ό Υ'ώε μόνον Aòyos, ά λ λ α καί ό Πατήρ καί τ ό Πνεύμα, ούτε δε ό Πατήρ ούτε μην τ ο

Πνεύμα έγεννήθη ' καί αυτή

δε ή 15

Τριάε, ό els Geo's, λ όγος π ρ οσείρη τα ι ώ σ π ε ρ καί φώς καί θ ε ό ς καί ζωή, καί ούδείε αν φαίη την Τριάδα

Υιόν. Μ α ρ τύ ρ ω ν δε το ύ λόγου ό μακάριοε

Αιονύσιοε εν τ ω Περί θείων ' Ο νομάτω ν την επωνυμίαν ά ν α π τύ σ σ ω ν τ ο ύ « λό­ γ ο υ ». Φ ησι γ ά ρ '

«

Λ ό γ ο ς ό θ ε ό ς λέγετα ι ώς τω ν π ά ντω ν αϊτιοε, π ά ν τ as

fol. ·Ί28τ tous τω ν δντων | λογουβ εν έαυτω έχων, καί προειληφ ώς κατά μίαν ά π λ ό τ η - ίο

τ os υπερβολήν, καί ώε λόγου καί γνώ σεω ε π ά σ ι

t o Îs

λογικοίς a h i o s » . Καί

πάλιν ' « Gl την υ π ερο ύσ ιον κρυφ ιότητα, ζωήν ή ούσίαν ή θ ε ό ν

ή λόγον

όνομάσαιμεν ». "Ο τ ι δε τ ο ύ τ ο κοινώς επ ί π ά σ η ς τή ς θεότη τοε ά ζιο ί, α υτός αν εϊπ οι τ η s Περί τώ ν θείων Ονομάτων π ρ αγμ α τεία ς άρχόμένος. Φ ησι γ ά ρ '

« Ο π ο ία ν άν εύρωμεν θεονυμικήν επωνυμίαν έφ ’ évòs τώ ν τριών, ταύτην 2'> όλικώε ά πα ρα τη ρ ή τω ε καί επ ί Tps όλης θεό τη το ε έκλειψόμεθα ».

0

δε λέγοιεν ' ά λ λ α τ ώ Χ ρ ισ τ ώ καί άμφ ότερα π ρ ό σ ε σ τ ι , και γ ά ρ καί

Λ ό γο ε καί Yiòs εϊρηται, καί δη καί Λ ό γ ο ς Κυρίου, ούδ ’ ούτω ς ανάγκη διατ ο ΰ τ ο την θείαν γέννησιν νόησιν είναι, ούδε διά τ ο τ α ύ τ α λ έγεσ θα ι, καί ό

1 -2 τ ων-épyov] supplentur in Ms minutis characteribus et in margine, for­ tasse propter distractionem.1 9

19 P s. - D i o n y s i u s , Be div. Nomin. V I I , § 4: MG 3, 872 C. 22 P s. - D i o ­ , B e div. Nomin. I I , § 6 : M G 3, 645 A. 25 hanc P s . - D i o n y s i i sen­ tentiam invenimus quidem in tribus saltem locis operis eius B e div. Nomin. I I , § 1 (bis) et 11 (semel): M G 3, 635 C; 637 C ; 652 A ; in quitus simul sumptis fere omnia verba citationis occurrunt; verba autem formalia, prout a C a b a s i i . a referuntur, frustra quaereres. n y s iu s

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Pars Ì li, 2 - Caput XL. Syllogismus 6

323

transfigere. Sed si haec imaginis seu comparationis rationem induere credunt, vel investigent causam cur illa, supposita prius probata re, assumpta fuerint, et nihil amplius de aliis sermo erit; vel, si id non obtinet, imaginibus tamen umbrisque et ipsi valedicere omnino velint, ut fallacibus et veritate destitutis, atque ex Scripturis divi­ nitus traditis cum Spiritu Sancto ea, quae Spiritus sunt, quaerere accingantur, eisque, quoad eius fieri liceat, et ad se et ad alios per­ suadendos utantur. Hac enim ratione scientiae theologicae peritis cuncta bene procedere in divinis rebus visum est. 171. Quodsi quia Filius Verbum appellatur, idcirco eos pertur­ bat, qui intellectionem esse generationem divinam arbitrantur, vi ratio destituitur: primum quidem, propterea quod nulla necessitas est simul ac Verbum dicitur, statim de generatione cogitare; non enim quia Verbum, ideo Filius est, cum neque Filius solus Verbum sit, sed etiam Pater et Spiritus, quorum neuter profecto generatione exsistit. Quin ipsa Trinitas, quae unus Deus est, quemadmodum et lux et Deus et vita, sic etiam Verbum praedicatur, nullusque erit qui Trinitatem Filium appellet. Cuius rei testis habetur beatus Diony­ sius, qui [in libro] de divinis Nominibus, explicans ‘ Verbi’ appella­ tionem, ita ait: « Verbum1 Deus praedicatur, qui omnium rerum causa est, illarumque rationes omnes [foil. 328v] in se ipso continet et anti­ cipat ob solam simplicitatis excellentiam, omnibusque rationem ha­ bentibus origo eorum cognitionis et rationis exsistit ».2 Et rursus: « Si ipsum superessentialem caliginem, vitam vel substantiam, vel Deum vel Verbum nominemus ». Quod autem haec omnia praedicata communia esse totius Deitatis arbitretur, patet ex his, quae ipse initio libri de Divinis Nominibus scribit: « Quam igitur invenerimus divinorum nominum appellationem de una ex tribus Personis prae­ dicatam, illam omnino indiscriminatim etiam de tota Deitate ut dictam excipiemus ». 172. Verum si obicerent, utrumque Christo convenire, qui et Verbum et Filius dicitur, imo et Verbum Domini; nec etiam sic ne­ cessarium esset ut, huius rei causa, divina generatio intellectus esse diceretur, neque idcirco quia proferuntur haec, modus ipse, quo Fi1 Sic ex mente N il i , secus non procedit eius argumentatio; sed scias optime in hoc loco in editione M igne verbum « Xoyos » latine « Eatio » versum e3se. Ibi enim non de Verbo divino agitur, sed de Deo « ut ratione ». 2 Haec valde differunt, ut vides, a textu, ad quem alludit Cabasilas (vi­ deas notam textus graeci). Adeas, sis, explicationem S. T homae in hunc locum (Comment. in lib. De div. Nominibus, c. V II, lectione V). — De hoc egimus su­ pra ad pp. 127-129.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

324

Nilus: De Spiritus S. processione

τ ρ ό π ο ς τή ς το ύ Υιού ύ π ά ρ ξε ω ς καθέστηκε γνώριμος. T ò μεν y à p Ylós, ίδιάζον α ύ τ ω ’ τ ο Se Λ ό γ ο ς, καί

to Îs cÌXXois

ζοντι τα ύ το ν γένο ιτο ; " Ε π ειτα

κοινόν, Πώς ο ’ αν τ ο κοινόν τω ίδια-

el καί την τ ο ν

Λ όγον

φωνήν ιδιαζόντως

άποδοίηαεν τ ω Υίω, ο ύ δ ’ όντω ς ή γέννη σις νόησις ’ έ ξ ε σ τ ι γ ά ρ Λ ό γ ο ν αυ­

τ ό ν KaXeîv, ό τιπ ερ τ α τ ο ν Π α τρός -πάντα ήμΐν άνήγγειΧεν, ώς ή θ ε σ τ reaia δ τ ο ν Σ ω τη ρ ος φωνή ' « Πάντα γ ά ρ , φ ησί, ό σ α ήκουσε

παρά

τον

Π ατρός,

άνήγγειΧεν ήμΐν λ, οντω καί τ ο ν μακάριον Χ ρ ν σ ο σ τ ό μ ο ν τήν τ ο ν « Λ ό γ ο υ » σημ ασίαν ακόυσαντος.

173.

61 δέ τισιν ε δ ο ξ ε καί δια τ ο ά π α θω ς έκ τ ο υ Π ατρός π ρ οεΧ θεΐν, καί δια

το

μή διαιρεϊσθαι έκεΐθεν (οντω γ ά ρ έκ τ ο υ X έγο ντος καί ό Χ όγος), — υγιής ίο

fol. 329Γ μεν \ ή διάνοια, Ιδιάζουσα δε τω Υίω ούκ αν είη ’ κοινή γ ά ρ αϋτη καί τω Πνεύματι, καί γ ά ρ καί τ ο Πνεύμα Λ ό γ ο ς , καί ά π α θω ς προήΧ θεν έκ

τού

Πα­

τ ρ ό ς , και άδιαιρέτως έκείνω ο ύ ν εσ τ ι ' καί είη αν τα ύ τη γ ε καί ή έκπ όρευσις νόησις, ώ σ π ε ρ δ ήτα καί ή γέννησις.

7\λλ '

ά το π ο ν , ού γ ά ρ άν είη τ α ύ το ν

15

γέννη σις καί έκπόρευσις.

174.

“ 6 τ ι π ώ ς civ γένο ιτο διά τ ο ν Λ ό γ ο υ γνώριμος ό τ ρ ό π ο ς τή ς α π ο ρ ρ ή ­ τ ο υ γεννή σεω ς ; ού γ ά ρ Χέγων καί Χ όγος τ α ύ το ν άν είη Πατρί καί Υίω. Πα­ τήρ μεν γ ά ρ καί Υιός δυο Π ρ όσω τα τέΧεια ' Χ όγος δε καί Χέγων, ούδαμώς. Καί Π ατήρ μεν όμοονσιος τω Υίω ' ό δε Χ όγος τ ω Χέγοντι, π ώ ς ; Καί ό μεν Χ όγος τ ο ν Χ έγοντος έ ξις άν είη τεΧειωτική ' τ ο ύ δε Π ατρός ό Υιός, τ ο ύ τ ο

20

γ ε ούδαμώς. Καί χωρίς δε τούτω ν, οί μακάριοι Π ατέρες, καί σ φ ό δ ρ α είδότες τ ο ν Υιόν καί ώς Λ ό γ ο ν π α ρ ά τή ς γρ α φ ή ς άνυμνούμενον, ούκ έπ α ύ σ α ν το διαμαρτυρόμενοι άνεπινόητον καί ά γ ν ω σ το ν είναι τ ο ν τ ρ ό π ο ν τή ς θείας αύτού γεννήσεω ς. Ούκ άν εϊ γ ε ή τ ο ν « Χόγου »

φωνή τήν

α ύτού

γέννησιν

ήτις

π ο τ έ έσ τιν έδείκνυ.

175.

Καί μήν καί « α π α ύ γ α σ μ ά » φησιν αυτόν ή γρ α φ ή « τή ς δ ό ξη ς καί χ α ­ ρακτήρα τή ς ύ π ο σ τ ά σ ε ω ς », καί φώ ς ώς έκ φ ω τός ούκ αυτόν μόνον, άλλα δή καί

τό

Πνεύμα. 6 ί τοίνυν δια τ ο ν Χόγον καί το ν νοΰν ή γέννησις νόησις έσ τι,

διά τ ό α π α ύ γα σ μ α καί τήν δ ό ξα ν καί τ ο ν χαρακτήρα καί τήν

άλλο τι πάΧιν άν Χέγοιεν τήν ύπ ερφ υά γέννησιν. fol. 329ν -π-α'ντα πιστέον έστί, \εί μέΧΧοιμεν εύσεβεΐν.

Ούκ άρα

ύ π ό σ τ α σ ιν τα ΐς

είκοσι

6-7 πάντα-ήμίν ] sic Ms, Scriptura autem: « ...ά ήκουσα... έγνώρισα ΰμίν». Cliry sostomus: « . . . α ν ή γ γ ε ι λ α . . . » . 6*

6 c/. Ιο. J F , 15. 8 Ohrysostomus , Bom. I I in Ioannem, 4: MG 50, 53-34. 26 cf. H e b r . I , 3.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

;so

Pars III, 2 - Caput XL. Syllogismus 6

325

lius exsistentiam sortitur, cognoscibilis esse posset. Nam quod Filius nominetur, proprium ipsius est; quod autem appelletur Verbum, commune et aliis Personis evadit. At qua ratione id, quod commune est, idem atque proprium fieri valeret? Praeterea, etiamsi nomen Verbi peculiariter Filio tribuamus, ne sic quidem generatio per mo­ dum intellectus esse sequitur, cum ipsum Verbi appellatione decorare liceat, propterea quod omnia, quae sunt Patris, nobis annuntiavit, quemadmodum ait divina Salvatoris vox: « Omnia enim quaecum­ que audivit a Patre, annuntiavit nobis », sicut beatus Chrysostomus vocis « Verbi » significationem intellexit. 173. Quodsi quibusdam probantur etiam aliae rationes, quod nempe ex Patre sine passione procedat, et quod ab illo non seiungatur (sic enim ex loquente verbum prodit); recta quidem [fol. 329r] interpretatio est, sed minime Filio peculiaris: quandoquidem et Spiritui communis ea est, cum et ipse Verbum sit, et sine passione a Patre quoque profluat, neque ab illo separabilis exsistat. Tgitur etiam huius rei causa processio, quemadmodum sane generatio, per intellectum fiet. Attamen absurdum videtur generationem inter et processionem identitatem intercedere. 174. Insuper quomodo exinde quod dicatur Verbum, eo ipso modus ineffabilis generationis cognoscibilis fieret? Non enim loquens et verbum idem sunt atque Pater et Filius. Pater et Filius, videlicet, duae Personae perfectissimae sunt, nequaquam autem verbum et qui verbum profert. Pariter Filio consubstantialis est Pater; quo­ modo autem id ipsum erunt verbum et ille, qui loquitur? Adhuc: verbum facultas est perfectiva illius, qui verbum pronuntiat; Filius vero id nullatenus esse potest respectu Patris. Denique, etiam relictis his, beati Patres, qui quam praeclarissime Filium cognoscebant, etsi scirent ipsum in sacris Litteris sub Verbi appellatione celebrari, non cessarunt testimonium reddere inexplicabilem esse penitusque igno­ tam divinam eiusdem generationem. Itaque ex nomine hoc « Verbi » qualis sit tandem eius generatio demonstrari nequit.1 5 7 175. Et re quidem vera etiam ipsum Scriptura ut «splendorem gloriae et characterem substantiae [Patris] » laudat; lumen vero de lumine non ipsum solummodo, sed etiam et Spiritum [Sanctum]. Iam vero, si propter verbum mentis generatio intellectus est, pro­ pter splendorem, et gloriam, et characterem, et substantiam, aliud rursus [Latini] dicerent esse supernaturalem generationem. Igitur si pietatem servare voluerimus, imaginibus nullatenus [fol. 329v] undequaque credendum est.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

326

Nilus : De Spiritus S. processione Λ α τ ίν ω ν κ β φ ά λ α ιο ν μ α '. Σ υ λ λ ο γ ι σ μ ό ς έ β δ ο μ ο ς

176.

«

* Ê t î et ris τ α

διάφορα είδη τψ ν τιραμμάτων επ ισ κ ο π ή σ εω ν, έ σ τ ι τ is

έν α ύ το ΐς τ ά ζ ις , κ α θ ’ ο τ α μεν ζώ ντα π ρ ο τω ν μη ζώ ντω ν ε ’ι σι, καί τ α ζώα υ π έρ τ α φ υτά, καί ό ά νθρ ω π ος υπ έρ τ α άλλα ζωα, καί έν έκάστοις τούτω ν διάφοροι βαθμ οί εύρίσκονται κατά διάφορα είδη ’ όθεν καί Π λάτων τ ά ς τω ν 5 π ρ α γ μ ά τω ν Ιδέας άριθμούς είναι εφ ησεν, οί τω εΐδει ποικίλλονται π ρ ο σ θ έ ­ σει καί άφαιρέσει μονάδος. μόνον έσ τ ίν ή διάκρισις

"Ο θ εν έν τ α ΐ ς άΰλοις ούσίαις κατά

' ev

δε

rois

θείο is Π ροσώ π οις

άΰλοις, άδννατον έτέρα ν είναι τ ά ζ ιν , π λ η ν τη ς ε'ισϊ Π ρ ό σ ω π α ( έ ζ ) ενός

π ρ ο ϊό ν τα , ε ’ι μη

π ρ ο ΐ ο ι ' καί ούτως άνάγκη έκ τ ο ΰ

Υιού τ ο

Λ ύ σ ις τ ο υ

177.

την τ ά ζ ιν

π α ν τ ά π α σ ιν

οΰσιν

κ α τ ’ α ιτία ν' ούκ άρα δύο

θ ά τερ ον αυτών εκ τ ο ύ ετέρου ίο Πνεύμα τ ο

"Α γιον

π ρ ο ϊέ ν α ι ».

κ εφ α λ α ίο υ

GÎ ναι μεν τ ά ζ ιν έν τ ο ΐ ς θείοις, καί πάλιν μη είναι, ούκ έσ τιν ά ρνεΐσθα ι. Τ ού το μεν κ α θ' υ π ε ρ ο χ ή ν ' ούδέ γ ά ρ διά τ ο ά τα κ τον τ ά ζ ιν εκεί μη είνα ι φαμεν, ά λ λ ' ώς τ ά ζ ιν τ ο ύ π ρ ά γ μ α το ς

ύ π ερβα ίνοντος.

θ κ εΐνο δέ, διά τ ο

ΐό

την μεν τ ά ζ ιν ά γα θ ο ν οΐεσθα ι, πλήρωμα δε είναι π α ν τ ό ς ά γα θ ο ΰ τ ο ν θ ε ό ν . Καί μην καί εί π ά ν τ α τ ά υ π ό τ ο ύ θ ε ο ύ καλά, καί ου τω

τοια ϋτα , ώς

και

•3- 0 Γ σώζεIV | έν έα υτοίς τ ο ν όρον τ ο ν τ ο ύ καλού, καλά γ ά ρ λίαν π ρ ο σ είρ η τα ι π α ρ ά τή ς γρ α φ ή ς, καί κόσμος δε τ ο

παν

τούτο

καλείται, καλόν δε και

κόσμ ος ούκ αν ε ’ίη, αν μη καί τ ά ζ ι ς π ρ ο σ ή ' τ ά δ ’ έν τ ο ΐ ς α ίτια τοΐς π ρ ο σ ηγουμένως π ρ όεισ ιν έν τ ο ΐ ς άνάγκη καί τ ά ζ ιν έκει

αίτίοις, ώς ό θ είο ς

νομίζειν κατά

τον

φ ησι

Δ ιονύσιος '

20

πάσα

ά π ό ρ ρ η το ν μέντοι λ ό γο ν,

καί

ώ σ π ε ρ άν εκείνος ε ’ί ποι π ερ ί αύτοΰ, ούχ ήν αν ήμεΐς έκείνω δοίημεν. Ά τ α ζ ία γ ά ρ τ ο το ιο ύ το ν σα φ ή ς π ερ ί τή ς τ ά ζ ε ω ς εκείνης σκοπουμένους μη ά να μένειν έκεΐθεν τ ο σύνθημα,

άλλ’

ό ρ ισ τ ά ς ημάς είναι τ ο ΰ τ iva

[οί/]

τρόπ ον

25

τ ά έκεΐ τετά χ θ α ι ' ούδέ γ ά ρ άμνημονεΐν π ρ ο σ ή κ ε τή ς ά π οστολ ικ ή ς π α ρ α δόσεω ς, καθόλου διακελευομένης « ού τολμητέον ε ’ι π εΐν, ούτε μην έννοήσαι, π ερ ί τή ς υπ ερουσίου θ εό τη το ς π α ρ ά τ ά θειωδώς ήμΐν έκ τω ν ιερών λογιών έκπ εφ ασμ ένα ».

3 Ms καθ'ο. 10 efj in Ms deest haec particula, omnino supplenda. 25 δη] hoc verbum in Ms non bene claret: videtur prius scriptum fuisse Sé, sed supra aperte habetur accentus circumflexus.

2 A quinas, Summa contra Gent. I V , 24 (Vat. gr. 616 f. 222r; vel 613 /. 408”). 6 A ristoteles , c/. Physic. V I I , 4 n. 14 (ex edit. Operum S. Tho mac Leonina). 19 c/. Gen . I , 31. 21 Ps.-D ionysius , c/. De div. Nomin. I I , § 8: M G 3, 645 D (verba originalia sonant: « ... περίσσιος καί ούσιωδώς προένεστι τά των αίτιατων rois αίτίοις »). 27 P s.-D ionysius , cf. De div. Nomin. 1, § 2 : M G 3, 588 G.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Tars III, 2 - Caput XLI. Syllogismus 7

327

L atinorum caput quadragesimum primum Syllogismus septimus

176. « Item. Si quis diversas species rerum consideret, in eis qui­ dam ordo ostenditur: prout viventia sunt supra non viventia, et ani­ malia supra plantas, et homo supra alia animantia, et in singulis horum diversi gradus inveniuntur secundum diversas species; unde et Plato species rerum dixit esse numeros, qui specie variantur per additionem vel subtractionem unitatis. Unde in substantiis imma­ terialibus non potest esse distinctio nisi secundum ordinem. In di­ vinis autem Personis, quae sunt omnino immateriales, non potest esse alius ordo nisi originis. Non igitur sunt duae Personae ab una procedentes, nisi una earum procedat ab altera. Et sic oportet Spi­ ritum Sanctum procedere a Filio ». Capitis solutio

177. Ordinem quidem in divinis servari, sed et vicissim non ser­ vari, negandum non est. Profecto hoc alterum supremae excellen­ tiae ratione accidere fatemur; neque enim dicimus ordinem ibi non adesse, eo quod quidquam inordinatum sit, sed quod ordinem re­ rum ille alius supergrediatur. Illud autem primum, quoniam ordo absque dubio bonum aliquid esse existimatur, plenitudo vero totius boni Deus est. Imo cum omnia, quae sub Deo sunt, bonitate donen­ tur, ita ut in ipsis [fol. 330r] impleatur definitio boni, quae valde bona esse in Scripturis dicuntur; cum universus quoque mundus bo­ nus vocetur, nec pulcher esset nisi in eo ordo reluceret; praeterea cum ea, quae in effectibus considerantur, quemadmodum divus Dio­ nysius ait, etiam in causis eminenter insint, accidit, inquam, ut omnino in divinis ordo adesse credatur, secundum ineffabilem qui­ dem rationem et eo modo, quo Deus ipse de se declarare dignetur, non vero qualem nos ipsi tribuere velimus. Aperta enim est inordi­ natio si, de ordine illo investigationem instituentes, eius constitu­ tionem ex Divinis fontibus non requirimus, sed nosmetipsi decer­ nere volumus quonam tandem modo ea, quae in Deo sunt, ordinata consistant. Verumtamen non oportet apostolicae traditionis obli­ visci, praecipientis omnino ne dicere audeamus, nec etiam cogitemus, de superessentiali Deitate quidquam, praeter id, quod in sacris Litteris divinitus revelatum est.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Nilus : De Spiritus S. processione

328 178.

Α έγομ εν δή. Τ ον θ ε ό ν καί μονάδα

καί τριάδα φαμέν ' τ ο δε διά την

κοινόν Ttjs φύσεω ε καί τω ν ύπερφ υώ ε -προσόντω ν αυτί ;, τ ο δε δια την τ ρ ι σ ν π ό σ τ α τ ο ν τήε υπ ερουσίου

έκφανσιν. * * * *

γονιμ ότητοε

’>4λλά κατά μεν

την ουσίαν, π ώ ε αν εΐη τ ά ξ ι ε έν τ ο is θείοιε, Ttjs μεν μιάε καί τ ijs αύτήε ούσηε, Ttjs δε τ ά ξ ε ω ε τ ο π ρ ό τε ρ ο ν καί ύ σ τε ρ ο ν ά π α ιτο ύ σ η ε ; Tà y à p αύτα 5 καί προα ριθμ εϊτα ι και νπα ριθμείται π α ρ ά τη θεία γ ρ α φ ή διά την ισοτιμίαν fol. 330 ν τη ε φύσεω ε, ώε ήκούσαμεν. Δ ήλον δε * | νυν μεν y à p β α π τίζε ιν φ ησίν ό Κ ύριοε « είε τ ο όνομα τ ο υ Π ατρόε καί τ ο ύ νυν δε φ η σ ιν ' « € γ ώ καί ό

Πατήρ μου έωε άρτι ερ γά ζετα ι, κάγω

« θγω

δε'

π οιήσομ εν ». Καί έν τη

καί ό ίο

Α ποκα­

Τω άννηε' « Χάριε ύμίν καί ειρήνη, φ ησίν, ά π ο

Π ατρόε, καί ά π ο τω ν ε π τ ά πνευμάτων, καί ά π ο σ τ ο ύ », άντί τ ο ΰ

νυν μεν φησιν ' « Ο

εργάζομ αι », νΰν

Π ατήρ έλευσόμεθα καί μονήν π α ρ ’ αύτω λύπτει δε ό μακάριοε

Α γίου Πνεύματοε »,

Υίοΰ καί τ ο ΰ

Π ατήρ εν έσμ εν ». Καί

τ ο ΰ Κυρίου

θεοϋ

Ίη σ ο ΰ

Χ ρι­

Α γίου Πνεύματοε τ α ε ένεργείαε τ ο ΰ Πνεύματοε έν τη τηε

ΐ·>

Τριάδοε άπαριθμήσει π α ρα λα βώ ν.

179.

Ο ύτω μεν ούν κ α τ' ο υ σ ία ν ούκ αν είκότωε λέγοιμεν τ ά ξ ιν έκεΐ ' κατά δε τ α ε ίιπ οστά σειε, τ ρ ε ϊε ο ϋ σα ε, καί π ά νυ π ρ ο σ είν α ι τ ά ζ ιν φαμέν ' αύτη έ σ τ ι τ ο τη ρ είν τω ν θείων Π ροσώ π ω ν έκ α σ το ν τήν èαυτού

ιδιότητα

δέ

άμιγή

καί άκοινώνητον π ρ ά ε τ α έτερα . Φ ησί γ ά ρ ό θεΐοε Γοηγόριοε έν τ ω Περί το ΰ 'Α γίου Πνεύματοε ' « "θ δ ε ι γ ά ρ

τα ε ίδιότηταε μεΐναι

Π ατρί καί

Υιω ®>

[/cat Ά γ ί ω Πνεύματι], ίνα μή σ ύ γ χ υ σ ιε ή π α ρ ά τη θεότητι, τή και τ ’ άλλα είε τ ά ξ ιν ά γα γο ύ σ η ». Καί ό θ εΐο ε Δ ιονύσιοε ' « Ο ύ τε τ α

ηνωμένα διαιρεΐν

— φ η σ ί — θεμιτόν, ούτε τ α διακεκριμένα σ ν γ χ ε ΐ ν ».

1 80 .

θ ί δε τ ο ύ τ ο μεν τ ά ξ ιε έν τ ο ΐε υπερουσίοιε τ ο τ α ε ίδιότηταε άκινήτουε μένειν, καί αί) τουναντίον ά τα ξία καί σ ύ γ χ υ σ ιε ' αί δε τ ο ΰ Π ατρόε ίδιότη- 26 T e s , ώε ό τω ν θεολόγω ν άκροε φ ησί, τ ο

ά ναρχον καί ή άρχή, καί μόνη δή

π η γή τηε υ π ερ ο υσίου θεότητοε ό Πατήρ, καί « όσα τ ο ΰ Π ατρόε π ά ν τ α καί fol. 331 Γ τ ο ΰ

Υίοΰ, πλήν τηε αίτίαε » ' τ ο καί | τ ώ

α ύτον θεότη τοε λέγειν

καί π ρ ο β ο λ έα

Υίω τ ο αίτιον νέμειν καί ά ρχήν

τ ο ΰ Πνεύματοε, ού τ ά ξ ιν

είσάγειν,

3 *♦**] locus vacuus in Ms unius fere lineae; nihil tamen deesse videtur (cfr. Vat. gr. 1757 fol. 303v). 21 καί Άγίω Πνεύματι] interpolatio Cabasilae. (Videas notam in versione latina).3

9 Io. X , 30. II Io. V, 17. 10 Io. X I V , 23-24. 20 N AZIANZENUS, Orat, theol. V, 29, De Spiritu Sancto: 22 P s.-D iontsius , De div. Nomin. I I , § 2: M G 3, 640 A .

3 Μ τ. X X V I I I , 19.

12 A poc . I , 4-5. M G 36, 165 B.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Pars III, 2 - Caput XLI. Syllogismus 7

329

178. Dicimus ergo et affirmamus Deum et Unum et Trinum esse: aliud quidem ratione communis naturae et eorum, quae ipsi supernaturaliter insunt; aliud vero propter trium Personarum in superessentiali fecunditate manifestationem. Verum enim vero quomodo in essentia divina ordo aliquis inveniretur, cum una eademque illa sit, ordo autem successionem prioris et posterioris requirat? Etenim eaedem Personae in sacra Scriptura tum prius tum posterius ordine enumerantur, ob naturae aequalitatem, sicut probe scimus. Videas, quaeso: [fol. 330v~\ Dominus nunc quidem: « Baptizate — inquit — eos in nomine Patris, et Filii, et Spiritus Sancti », nunc autem: « Ego et Pater unum sumus ». Alias ait: « Pater meus usque modo opera­ tur, et Ego operor », alias autem: « Ego et Pater ad eum veniemus, et mansionem apud eum faciemus ». Similiter beatus Ioannes in Apocalypsi: « Gratia vobis — inquit — et pax a Deo Patre, et a se­ ptem spiritibus, et a Domino Iesu Christo », pro Spiritu Sancto ope­ rationes ipsius in enumeratione Trinitatis assumens. 179. Sic igitur, essentiae ratione, nequaquam in divinis ordinem dari diceremus; ratione autem Personarum, cum tres numerentur, plane ordinem quendam convenire asserimus, qui alius non est, quam quod divinarum Personarum unaquaeque proprietatem suam incon­ fusam et cum aliis incommunicabilem servet. Dicit enim divus Gre­ gorius [in oratione] de Spiritu Sancto: « Oportet proprietates Patris et Filii et Spiritus servare, ne sit confusio in Deitate, quae cetera in ordinem adducit».1 Et divus Dionysius: «Neque fas est — ait — copulata disiungere, nec distincta confundere ». 180. Age iam, si ordo quidem in divinis in proprietatibus im­ motis conservandis consistit, et vicissim inordinatio atque confu­ sio contrarium appellatur; si aliunde proprietates Patris sunt, que­ madmodum summus theologorum ait,2 sine principio esse et esse 1 Animadvertas oportet C a b a s i l a m perperam adduxisse citationem hanc, ut ex scopo divi G r e g o r i i patet. Non debuit enim persona Spiritus Sancti hic nominari (sicut non nominatur in N a z ï a n z e n o ) , quandoquidem hic demonstrare vult omnia nomina divina Spiritui Sancto convenire, excepto * Ingeniti ’ et ‘ Geniti ’ nomine, ut ipse dicit. Ac proinde pergit sic: « Patris enim et Filii pro­ prietates incolumes atque integras ipsis manere conveniebat, ne alioquin apud divinitatem, quae alia quoque in ordinem et concinnitatem adduxit, confusio exsisteret». Et deinde sequitur: «Equidem ipse ad tantam nominum copiam ... totus cohorresco. Spiritus Dei dicitur, Spiritus Christi, mens C hristi... ». 2 Non potest bene definiri ex hoc loco quinam pro C a b a s i l a ‘ summus theologorum ’ nominetur: intermiscet enim citationes S. G r e g o r i i N a z i a n z e n i et P s e u d o - D i o n y s i i A r e o p a g i t a e ,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

330

Nilus : De Spiritus S. processione

ά λ λ α μάλλον τάζιν λύειν έστίν, ούκ άρα αληθής ό λόχος eV έκάστω Των θεαρχικών Προσώπων irpòs έκαστον την του αιτίου καί αίτιατοΰ τάζιν ζητεΐν.

181.

Ού μην άλλ’ ε’ι μεν μόνου το ύ Harpòs προβολέws υποκείμενου, ού διεκρίνετο τού Πνεύματος ό Υιός, ε'ικότα καί πάνυ λέχειν εδοζαν αν ' εί δε β σώζεται ή διάκρισις, ώς δια πολλών έδείζαμεν, καί ε’ι μηδαμώς ό Υιός προβολευς το ύ Πνεύματος ' το δε την διάκρισιν σώζειν τηροΰντος αν εϊη την τάζιν, ώς ή διδασκαλία φησί τον Πνεύματος, μάταιος ή σπουδή την μεν ούσαν διαπτύειν, την δε μη ούσαν ζητείν, ώσπερ μη βουλομένους οντω τα θεΐα καί συνάπτειν καί διαιρεΐν, ώς αυτά δήπου καί ηνωται καί διήρηται, ίο καί ώς ή τών αποστόλων έχει παράδοσις.

182.

Ό τι, ώς εν τ ois άνω δέδεικται λόχοις, πολλών μεν άναφυομένων άτό πων, πολλών δε όμολοχθυμένων άναιρουμένων άν τις τον Υιόν προβολέα του Πνεύματος φρ, καί πασών τών οικουμενικών συνόδων μεθ ’ ημών ίσταμένων κάν τούτω τώ μέρει, πώς άν τις καλοίη τάζιν Υιού καί Πνεύματος την κατά i 5 το αίτιον καί το έ ζ αύτοΰ, δι' ήν ούδέν κινδυνεύει, όσα ye χριστιανούς ώμολόγηται, σχεδόν σώζεσθαι; Ού μην άλλα καί ημών λεχόντων καί έπ'ι Υιού καί Πνεύματος άναγκαίαν είναι σώζεσθαι την τάζιν την κατά το αίτιον καί τ ο έ ζ αύτοΰ, | άνάπαλιν μέντοι, ώστε είναι τον Υιόν έκ τού Πνεύματος, τί ποτέ άν εΐπον Λατίνοι; Πάντως αν έβόησαν περιαιρυυμένης της πατρικής 20 ίδιότητος, καί άταζίαν το τοιοΰτον έκάλουν, καί ούδενός άν έφείσαντο. Τούτο δε καί παρ ’ ήμών δίκαιοι πάντως άν εΐεν όκούειν αύτοί, έως άν ρ το αίτιον και ή άχρη καί το πηγαΐον ίδιον τού Πατρός, ώσπερ δητa και το άναρχον. Ούκ άρα Υιού καί Πνεύματος τάζις άν εϊη, ώς ή αρχή καί το έ ζ αύτης ' ά λ λ α Πατρός μεν προς Υιόν η προς το Πνεύμα, καί μάλα, Υιού δε 25 προς το Πνεύμα, ούδε έννοείν τοϋτό ye θέμις, iva μη λάθωμεν προσχηματι τάζεως πάντα μιχνύντες χρήματα. Αλλά άρκούμενοι ταίς ίδιότησιν Υιού καί Πνεύματος, άς ήμΐν τ ο Πνεύμα το "Ajiov παραδέδωκε, καί δη καί τρ διά πάντων ισότητι, καί yàp ένιοι καί τούτο καί τάζιν καί αρχήν τά­ ζεως ευ καί καλώς ένόμισαν, ούτω την τάζιν την εκείνων καί ε’ιδέναι νομί- 30 ζομεν και τηρείν, εΐπερ ήμΐν μέλλει καί όπωσοϋν μη τής αλήθειας διαμαρτεΐν.

3 3 1ν

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Pars III, 2 - Caput XLI. Syllogismus 7

331

principium, seu quod idem est, solum fontem superessentialis divi­ nitatis Patrem nominari, ita ut omnia, quae sunt Patris, etiam Filii sint, excepta causa; denique si [fol. 331T] tribuere causam lilio, eundemque principium divinitatis esse affirmare et Productorem Spiritus, nihil ad ordinem iuvat, sed ordinem e converso dissolvit; igitur verus sermo non est, si in divinis Personis ordo causae et causati, singularum ad singulas, quaeritur. 181. Nihilo tamen minus si, supposito Patre ut unico Productore, Filius a Spiritu minime discerneretur, iure merito [Latini] tueren­ tur opinionem suam; at vero si distinctio illa salvatur, ut pluris iam ostendimus, licet Filius nullo modo Spiritum producat (quam qui­ dem distinctionem salvare, illius est, qui ordinem custodit, qualem disciplina Spiritus tradit), inutilis certe est diligentia exsistentem ordinem spernere, exsulantem autem requirere, ita ut quis divinas Personas coniungere et separare nolle videatur ea ratione, qua ipsae reapse et unitae et disiunctae sunt, quaeque in Apostolorum tradi­ tione continetur. 182. Praeterea, cum ex his, quae superioribus rationibus de­ monstrata sunt, multorum absurdorum cumulus excrescat, permul­ taque, quae in confesso habentur, tolli debeant, si Filius Spiritum producere dicitur; cum etiam omnes Oecumenieae Synodi in hac parte nobiscum versentur, quomodo quivis ordinem appellare pos­ set eum, qui Filium inter et Spiritum intercederet ratione causae et causati, quandoquidem exinde nihil fere Christianorum dogma­ tum incolume servari videtur? Nihilominus si dixerimus et nos ne­ cessarium esse ut ordo respectu Filii et Spiritus salvetur, ille qui­ dem, qui ex causa et causato est, [fol. 331v] sed inverso modo, ita ut Filius ex Spiritu profluat, quid tandem Latinis dicendum suppeteret? Forsitan ore pleno reclamarent, proprietate Patris pereunte, et huiuscemodi rem inordinatam esse vocitarent, nobisque nullatenus parcerent. Sed haec eadem iure merito ipsi a nobis audire possunt, dum et causa et principium et fons, eodem prorsus modo ac sine principio esse, paternae proprietates dici pergant. Igitur ordo Filii et Spiritus non ille erit, qui ex principio et principiato desumitur; hoc enim de Patre respectu Filii vel Spiritus optime sane concipitur, de Filio autem erga Spiritum ne cogitare quidem licet; ne, nobis in­ sciis, sub specie ordinis omnia misceantur. Sed si contenti erimus proprietatibus Filii et Spiritus, quas nos ipse Spiritus Sanctus tra­ ditione docuit, contenti quoque omnimoda aequalitate [eorum] (quoniam aliqui etiam ordinem ordinisque principium illam esse

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

332

Nilus : De Spiritus S. processione

Λατίνων κεφάλαιον μβ'. Συλλογισμός όγδοος

183.

« "Ετι ό Πατήρ καί ό Yiós, κατά την ενότητα [τί/s] ουσίας, ού διακρίνονται, el μη καθόσον οΰτος μέν έστι Πατήρ, εκείνος δε Υιός ' όττερ αν τοί-

νυν -καρά τούτο έστι, κοινόν έστι Πατρί καί Υίώ ' το σ ’ είναι άρχήν τοΰ Αγίου Πνεύματος καρά τον τής κατρότητος καί υίότητος λόγον έστίν, ή 5 γάρ σχέσις, ή ό Πατήρ έστι Πατήρ, έτέρα έστι καρά την ή έστιν ό \ Πα­ fol. 332r τήρ άρχή τοΰ Άγιου Πνεύματος, ώς κροείρηται. Το άρα είναι άρχήν τοΰ Αγίου Πνεύματος κοινόν έστι Πατρί και Υίώ ».

Λ ύσις το ΰ κεφαλαίου

184.

Ενταύθα δτι μεν ό Πατήρ και ό Υιός κατά τήν ενότητα τής ούσίας ού 10 διακρίνονται, καί δτι το είναι άρχήν τοΰ Αγίου Πνεύματος καρά τον τής κατρότητος καί υίότητος λόγον έστι, κρός άλήθειαν ε’ίρηκε ‘ τα δ' άλλα, ούκ άνευ τοΰ φεύδεσθαι. Αύτίκα το μή διακρίνεσθαι τον Πατέρα καί τον Υιόν κατ’ άλλο, εί μή καθόσον οΰτος μέν έστι Πατήρ, έκεΐνος δε Υιός' κοΰ γάρ θήσεις το αίτιον καί τήν κηγήν καί τήν άρχήν, καθ' δ διακρίνεται ό 15 Πατήρ τού Υιού; « Πάντα γάρ — φησίν — δσα ό Πατήρ, τού Υίοΰ, κλήν τής αίτιας » * καί το μόνη κηγή τής ύκερουσίου θεότητος ό Πατήρ κρός διάκρισιν των θεαρχικών είρηται Προσώκων, καί το άναρχον δε καί ή άρχή, τοΰ Πατρ'ος ιδιότητες.

Ό τ ι δέ ή άρχή καί ή κηγή καί το αίτιον άλλο καρά το κατρικδν 20 ιδίωμα, καί είρηται κολλάκις καί αυθις είρήσεται. Ούδε γάρ άντιστρέφει ' εί μεν γάρ μόνη κηγή θεότητος, καί μόνος έζανάγκης Πατήρ, εί δε μόνος Πατήρ, ούκ άνάγκη καί μόνη κηγή θεότητος άκλώς. Καί δήλον δτι Λατί­ νοι, δεχόμενοι μόνον τον Πατέρα γεννάν, δυσχεραίνουσι το λέγεσθαι τού­ τον καί μόνον θεότητος αίτιον ή μόνην κηγήν. Καί χωρίς δε τούτου, το r' άναρχον καί το άγέννητον ή το άναίτιον, ή δκως άν τις έθέλοι καλείν, καί fol. 332V άλλο καρά τον τής κατρότητος λόγον έστι, | καί ίδιάν έστι τοΰ Πατρός,

185.

2 t ì j s J την in Ms; coirigo ex versione Cydoniana (Yat. gr. 616 fol. 222r; vel 613 fol. 408v). 2 A quinas , Summa contra Gent. I V , 24 (Vat. gr. 616 f. 222r; vel 613 ff. 408v-409r) . 7 cf. superius, syllog. 3, ad fol. 313r-313". 16 N azianzenus , cf. Orat. In Aegyptiorum adventum, 10: M G 36, 252 A . 17 P s.-D ionysius , cf. De div. Nomin. I I , § 5: M G 3, 641 D . 18 N azianzenus , cf. De Dogmate et Constitutione episcoporum, 7: MG 35, 1073 A .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Pars III, 2 - Caput XLIÏ. Syllogismus 8

333

recte senserunt), si nihil, inquam, amplius requiremus; ordinem, qui inter ipsos est, et perspicere et custodire arbitramur, cum oporteat nos vel quomodocumque a recto veritatis tramite non deviare. LATINORUM CAPUT QUADRAGESIMUM SECUNDUM Syllogismus octavus

183. «Adhuc. Pater et Filius, quantum ad unitatem essentiae, non differunt nisi in hoc, quod hic est Pater, et hic est Filius. Quid­ quid igitur praeter hoc est, commune est Patri et Filio. Esse autem principium Spiritus Sancti est praeter rationem paternitatis et filia­ tionis: nam alia relatio est, qua Pater est Pater, et qua [fol. 332r] Pa­ ter est principium Spiritus Sancti, ut supra dictum est. Esse igitur principium Spiritus Sancti est commune Patri et Filio ». S olutio capitis

184. In hoc syllogismo, illud quod dicitur: « Pater et Filius, quan­ tum ad unitatem essentiae, non differunt », et illud: « esse principium Spiritus Sancti est praeter paternitatis et filiationis rationem », ve­ ritati prorsus conforme esse reperitur. Cetera vero omnia falsitatis arguuntur: exempli gratia, quod nullo alio modo Pater et Filius di­ scriminentur, nisi in hoc, quod alius est Pater, alius vero Filius. Ubi­ li am enim collocabis causam, et fontem, et principium, quo Pater a Filio discernitur? « Omnia enim, quae Pater habet, etiam Filii sunt, praeter quam quod causa non est», sicut audisti. Audivisti quoque solum fontem superessentialis divinitatis esse Patrem, et hoc discriminativum esse divinarum Personarum; ac denique esse sine prin­ cipio et esse principium paternam proprietatem constituere.1 5 8 185. Quod autem sub nominibus principii et fontis et causae aliud quam paternitatis proprietas includatur, saepe saepius decla­ ratum est, et iterum declarabitur. Uon enim illa convertuntur. Ete­ nim si unicus Deitatis fons habetur, habetur quoque necessario unus Pater; at minime contrarium obtinet, ita ut si unus Pater est, unus Deitatis fons simpliciter assignetur. Latini ipsi argumento sunt: admittunt enim solum Patrem generare; molestia autem affi­ ciuntur, si audiunt solum eum esse Deitatis causam solumve fontem. His addas adhuc quod principio carere, vel ingenitum esse, vel sine causa, vel quomodocumque demum id ipsum exprimere velimus, et diversum est a paternitatis ratione, [fol. 332v] et pro­ prietatem Patris efficit, et characteristicum est modi, quo Pater

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

334

Nilus : De Spiritus iS. processione

καί τρόπον ΰπάρξεως χαρακτηρίζει του πώς έστιν ό Πατήρ. Καί πάντων λεγόντων έστιν άκούειν ότι καί τούτη διακρίνεται Υιού καί Πνεύματος ò Πα­ τήρ ' « πάντα yàp όσα έχει ό Πατήρ, τού Υιού, πλήν της άγεννησίας ».

186.

Και τον Ιουστίνον δε μάρτυρα όντα καί φιλόσοφον καί των αποστό­ λων διάδοχον καί έπ'ι των χρόνων εκείνων της ’ Εκκλησίας προστάντα, ώς 6 έχρην τον άποστολικόν άνδρα, και μάρτυρα των θεολογικών έκαλέσαμεν λό­ γων, άποδείζαντες τούτον εν τοίς Περί Πίστεως κεφαλαίοις αύτοΰ τοίς διαφόροις των ύπάρζεων τρόποις r a s θεαρχικάς των υποστάσεων διελόντα, ών έστι και ή του αγέννητου φωνή. Καί τι λέγω τούτον ìij έκείνον; και θωμάς αυτός έν έκκαιεικοστώ κεφαλαίω του Κατά Ελλήνων τετάρτου ίο βιβλίου ‘ « ' 0 πατήρ — φησί — διακρίνεται του Υίοΰ τη τής πατρότητος αναφορά καί τη τής άγεννησίας ». Ούκ άρα άληθής ό λόγος μη διακρίνεσθαι τον Πατέρα καί τον Υιόν, ε’ι μη καθόσον ουτος μέν έστι Πατήρ, έκεΐνος δε Υιός ’ ώ σ τ β και το επόμενον άνάγκη πάσα τής αυτής κεραμείας είναι, το κοινόν είναι Πατρί καί Υίω παν το παρά την πατρότητα καί υίότητα. 15

187.

Καί χωρίς δε τούτων, δέδεικται μηδαμώς ύπάρχον τι κοινόν Πατρ'ι και Υίω, δ μη τω Πνεύματι πρόσεστι ' τα γάρ κοινά Πατρί καί Υιω, κοινά και τώ Πνεύματι καί ή των αποστόλων καί θεολόγων φησί παράδοσις. Εί δε και . 333·· δοίημεν είναι, καί ούτω ψεύδος παν το παρά την πατρότητα \ καί υίότητα έξανάγκης είναι κοινόν Πατρί καί Υίω' πολλών γάρ δειχθέντων οις ό Πα- 20 τήρ διακρίνεται τοΰ Υίοΰ, άδύνατον έκείνα τω Υίω νέμειν καί όπωσούν. Ουτω δη τών τοΰ συλλογισμού υποθέσεων έπί σαθρού ίσταμένων, πώς αν εΐη τό συμπέρασμα άναγκαίον ; Μάλλον δε εί διακρίνεται ό Πατήρ τοΰ Υιού τη πηγαία θεότητι, ώς έδείξαμεν, πάσα άνάγκη τό συναγόμενου καί άδύνατον είναι καί ταΐς προαπηριθμημέναις αίτίαις ένοχον. 25 Λ α τ ίν ω ν κ εφ ά λ α ιο ν μ γ '. Σ υ λ λ ο γ ι σ μ ό ς έ ν α τ ο ς

188.

« “Ετι δ μη τώ τίνος όρισμω έναντι'ον έστιν, ούκ άδύνατον αύτω συνελθείν, εί μή που κατά συμβεβηκός ' τό δε είναι άρχήν τοΰ Άγιου Πνεύ­ ματος ούκ έστιν εναντίον τώ τοΰ Υίοΰ λόγω. Ούτε ώς θεού ' έπεί καί ό Πατήρ έστιν άρχή τού Αγίου Πνεύματος. Ούτε ώς Υίοΰ ' έπεί καί έτέρα 30 έστιν ή τοΰ Πνεύματος πρόοδος καί έτέρα ή τοΰ Υιού ' ού μάχεται δε τω έξ

3 N azianzenus , cf. Orat. In Pentecosten, 9 : M G 36, 441 G. 8 P s.-I usti1J A quinas, Summa contra Gent. I V , 26 (Vat. gr. 616 f. 223r; vel 613 f. 410r). 27 A quinas ,

nus , cf. Exposit. rectae Confessionis, 3: M G 6, 1209 B .

Sum ma contra Gent. I V , 24 (Vat. gr. 616 f. 222r; vel 613 f. 409r).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Pars III, 2 - Caput XLIII. Syllogismus 9

33S

exsistit. Ab omnibus igitur audire poteris hoc illud esse, quo Pater a Filio et a Spiritu discriminatur: «omnia enim quaecumque Pater habet, Filii quoque sunt propria, si innascibilitatem exceperis». 186. Iustinum iam protulimus, Martyrem illum est Philosophum, Apostolorum successorem et, ut apostolicum virum decebat, illius temporis Ecclesiae ducem; illum, inquam, testem theologicorum ser­ monum appellavimus, cum ostendimus ipsum, in capitibus eius de Fide, ex diversis exsistendi modis divinas Personas distinxisse, ubi etiam ‘ Ingeniti ’ vox occurrit. Attamen quid hunc vel illum ad­ duco? Thomas ipse in vigesimo sexto capite quarti libri contra Gen­ tiles: «Pater a Filio — ait — distinguitur paternitatis relatione et innascibili tate ». Ergo veritati non innititur sermo ille, qui Patrem Filiumque non discernit, nisi quatenus alius quidem Pater est, alius vero Filius. Itaque quod exinde sequitur, necesse est prorsus eius­ dem fictionis sit, videlicet: commune esse Patri Filioque totum il­ lud, quod praeter paternitatem et filiationem statuatur. 187. At etiam his relictis, demonstratum est alias nequaquam commune quidquam Patri et Filio dari, quod non pariter Spiritui conveniat. Ideoque tam apostolorum quam theologorum traditio fert, communia esse Spiritui quaecumque communiter Patri et Filio insunt. Sed etiamsi concederemus [ita] esse, tamen adhuc falsum esset, quidquid praeter paternitatem [fol. 333v] et filiationem ad­ duci possit, commune Patri Filioque fore necessario. Cum enim ea, quibus distinguitur a Filio Pater, multa esse demonstrata sint, im­ possibile fit ut eadem Filio vel quomodocumque tribuantur. Age vero, si praemissae syllogismi adeo mobili fundamento superstruun­ tur, quomodo illius conclusio necessitatis vim adipiscetur? Potius autem id eveniet ut, quoniam Pater a Fibo per fontem divinitatis discernitur, sicut ostendimus, necesse *sit conclusionem absurdam et obiurgationibus superius enumeratis obnoxiam obtineri.

L

a t in o r u m c a p u t

q u a d r a g e s im u m t e r t iu m

S y l l o g is m u s

nonus1 8

188. « Amplius. Quidquid non est contra rationem alicuius, non est impossibile ei convenire, nisi forte per accidens. Esse autem prin­ cipium Spiritus Sancti, non est contra rationem Filii. Neque inquan­ tum est Deus: quia Pater est principium Spiritus Sancti. Neque inquantum est Filius: eo quod alia est processio Spiritus Sancti et Fi-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

336

Nilus : De Spiritus S. processione

ίψχήε κατά μίαν πρόοδον 6ν\τϊ\ το αρχήν είναι τήε τού έτερον προόδου. Λείπεται τοίνυν ούκ άδύνατον είναι αρχήν είναι τον Υιόν τοΰ Άγιου Πνεύματθ3 ' δ δε ούκ άδύνατον είναι, δυνατόν είναι ' έν δε τ oîs θείοιε ούδεν διαφέρει το είναι και δύνασθαι. ' 0 Ylòs άρα άρχή έστι τοΰ Αγίου Πνεύματοε ». ο A v a is τ ο ΰ

κ β φ α λ α ίο ν

189.

Ούδ' ovTos ό λόγοε διά πάντων συμβαίνει t o î s πράγμασι. Τί γαρ αν εϊποι περί Πατροε καί Υιού; πότερον το είναι πατέρα εναντίον έστι τω fol. 333ν τοΰ Vΐοΰ λόγω, ή ούδαμώε; | Ά λλ’ εί μεν ούκ έστιν εναντίον ουδέ μαχόμενον, κατά την θέσιν την αύτοΰ, λείπεται μη αδύνατον είναι πατέρα γε- 10 νέσθαι τον Υιόν. « " Ο δε ούκ άδύνατον είναι, δυνατόν είναι, έν δε t o î s θείοιε ούδεν διαφέρει το είναι τοΰ δύνασθαι », iva t o î s αύτοΐε χρήσωμαι, ' Ο Yiòs άρα και πατήρ έστιν. Εί δε το πατέρα είναι έναντίον λέγει τω τοΰ Yΐοΰ λόγω, ούδ ’ ούτωε ό λόγοε Λατίνων ίσταται ' έστι γαρ καί τον λόγον μάχεσθαι καί τον Υιόν πατέρα γενέσθαι. Καί δήλον από των δντων, ΐδ έ ξ ων αύτόε έπισύρεται την ανάγκην τήε θεολογίαε τήε εαυτού ’ σχεδόν γαρ των άνθρώπων έκαστοε καί πατήρ έστι καί viós.

190.

"Ετι καί έπεται μηδε προε διάκρισιν αύταρκεε οίεσθαι το γεννάν καί γεννάσθαι, δια το τον δείνα ή τον δείνα καί πατέρα είναι καί υιόν, συνιόντων ε’ιε ταύτό τοΰ γεννάν καί γεννάσθαι, dis ή τερατωδηε θεολογία φησί. Καί μην καί προ τοΰ προαγαγειν τα πάντα ό θεόε e is το είναι, έδύνατο ταΰτα παραγαγεΐν, ά λ λ ’ ού παρήγαγε, καίτοι σφόδρα δυνάμενοε ' ούκ άρα άληθήε ό λόγοε, ώε έν t o î s θείοιε ούδεν διαφέρει τ ο είναι τοΰ δύνασθαι.

191.

20

"Ετι φησιν ό θεΐοε Διονύσιοε ' « Δύναμιε ό θεόε καλείται καί τω υπερδύνασθαι καί άπειράκιε άπείρουε των ούσών δυνάμεων έτέραε παραγαγεΐν, 25 και τω μη αν ποτέ δυνηθήναι τάε άπείρουε καί έπ ' άπειρον παραγομέναε δυνάμειε, την ύπεράπειρον αύτοΰ τήε δυναμοποιοΰ δυνάμεωε άμβλύναι ποίηfol. 334Γ crii/». Ά λ λ α δυνάμενοε τον είρημένον τρόπον, ού | παρήγαγεν. Ούκ άρα πάντα αληθή νομιοΰμεν τον λόγον, ώε έν τοίε θείοιε ούδεν διαφέρει το είναι τοΰ δύνασθαι. so

! οντι] in Ms Sv ( = «id quod est» in S. Thoma); scilicet, nimium litteralis versio ex latino vix non incorrectam loquutionem parit, praesertim ob inductum articulum τω dativi casus, qui phrasim έξ άρχης κατά μίαν νρόοδον ον regere de­ buit. — Correctionem induxi claritatis ergo.

3 A ristoteles, cf. Physic. I l l , 4 n. 9 (ex edit. Operum S. Thomae Leonina). 24 P a. -D ionysius , De div. Nomin. V I I I , § 2 : M G 3, 889 Ώ -892 A .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Pars ì l i , 2 - Caput XLI1I. Syllogismus 9

337

lii; non est autem repugnans id, quod est a principio secundum unam processionem, esse principium processionis alterius. Belinquitur igi­ tur quod non sit impossibile Filium esse principium Spiritus Sancti. Quod autem non est impossibile, potest esse. In divinis autem non differt· esse et posse. Ergo Filius est principium Spiritus Sancti ».

C a p it is

s o l u t io

189. Nec etiam syllogismus hic omni ex parte naturae rerum accommodatur. Quid enim de Patre et Filio diceretur? utrum pa­ ternitatem habere contra rationem Filii est, an secus? [fol. 333v] Sed si contra ipsam non est neque est repugnans, sequitur iuxta thesim ipsius [Thomae], impossibile non esse Filium patrem fleri. Quod autem non est impossibile, esse potest. Atqui in divinis, ut eius verbis utar, esse et posse non differunt. Ergo Filius pater quo­ que est. Sed etiamsi paternitas contra rationem Filii sit, ne sic qui­ dem Latinorum ratio sustineri valet: posset enim accidere et illud repugnare, et Filium revera patrem fieri. Bes autem in naturalibus claret, quibus vim argumentorum pro theologia sua Thomas fulcit: nam quilibet fere hominum et pater et filius est. 190. Illud praeterea sequitur, quod insufficiens ad distinctionem censebitur alium quidem generare, alium vero gigni; siquidem hic vel ille ut pater et ut filius simul exsistere poterit, si tum generare tum gigni in unam eandemque personam recidere accidat, quemad­ modum portentosa theologia asserit. Quin etiam Deus, priusquam res cunctas in exsistentiam vocasset, potentiam habebat haec omnia producendi; attamen etsi maximopere potuit, non illas produxit. Igitur vera ratio illa non est, qua esse et posse nihil in divinis differre vocitatur. 191. Quid amplius? Divus Dionysius ait: « Potentia dicitur Deus... et quod desuper possit innumerabiliter infinitas alias potentias pro­ ducere, et quod infinitae numero infinito productae potentiae nun­ quam queant supraquam infinitam potentiae eius potentificae ef­ fectionem hebetare ». Sed cum praedicto modo posset, non [fot. 334r] tamen eas exsistere fecit. Itaque sententiam illam: ‘ in divinis non differt esse et posse ’, non undequaque veritate fulciri credimus.2

22 — Nilus Calìa silas.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

ÿ ilu s: De Spiritus S. processione

338 192.

Καί μην εί roîs αύτοΐς καί ήμεΐς χρησάμενοι ούτω λέγοιμεν ' ο μη τφ rivos όρισμώ έναντίον έστι, ούκ Αδύνατον αύτω συνελθεΐν ' το δ' είναι αρχήν τού Υιού ούκ έστιν έναντΐον τω του Πνεύματος λόγω, ούτε ώς θεού, έπεΐ καί ό Πατήρ καί θεός έστι καί άρχή τού Υιού, ούτε ώς Πνεύματος, έπεί έτέρα έστιν ή τού Υιού -πρόοδος καί έτέρα η τού Πνεύματος ' ού μά- 5 χεται δε τω ε ξ άρχής κατά μίαν πρόοδον ôr[r ται Aarivois r a s ελπίδας προδούς.2

22 I o . X V I , 15. 3 Latinorum .

24 cf. fól. 158v-163r, ubi expon itu r solutio argum enti

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Pars III, 2 - Caput XLYI. Syllogismus 12

353

sic etiam omnino sequitur [fol. 339υ] quod, si communicantur Patri et Filio quae sunt personalia, communem quoque esse Patris et Filii Personam effingi debeat. 208. Sed et illud quod dicitur:1 Spirator quidem Pater, Spirator quoque Filius, at unus Spirator est, quoniam spirativam virtutem acceptam refert Filius a Patre, perinde ac ipsum esse, quemadmo­ dum sapiens et sapiens dicuntur, at unus est sapiens; et bonus et bo­ nus quoque, sed unus est bonus, — ne hoc quidem quamlibet necessi­ tatem involvit. Prius enim demonstrasse oporteret spirativam hanc virtutem a Filio possideri, et deinceps undenam ipsi illa oriatur in­ dicasse. Quibus non ostensis, praepostere quaeritur utrum duo spiratores, an unus, dici debeant. Perinde enim accidit ac si quis affirmasset Spiritum Sanctum patrem esse Filii, et postmodum inter­ rogatus qua ductus ratione adeo se audacem praebuerit, ipse unum solummodo genitorem Filii esse responderet, Patrem scilicet et Spiritum, eo quod generativa virtus Spiritui a prima causa deriva­ retur. Sed non est ita. 209. Nihilominus sapientia, et bonitas, et divinitas, et huiusmodi alia essentialia quidem sunt, tribusque Personis singula conve­ niunt, ideoque iure merito singulari numero dicuntur, quippe quae unius essentiae manifestativa sint. At vero spiratio personale quid est, ac proinde si ipsa eodem modo Patri et Filio inesse diceretur, nihil ex hac parte prohiberet quominus duae istae Personae perso­ nam unam crederentur constituere. Insuper sermonibus pluribus in dissertatione prima iam demonstratum est nefas esse causam unam vel unum Spiritus spiratorem [foil. 340r] Patrem Filiumque dicere (si spirare Patri et Filio conveniat); sed omnino duas causas, totidemque spiratores asse numerandos. Quod autem ad vocem D o­ mini spectat: « Ille me clarificabit, quia de meo accipiet, et annun­ tiabit vobis », pluribus etiam disseruimus, cum sententiam hanc perpendebamus, eandemque ad hoc nihil conferre diximus. Itaque syllogismus hic, qui potius probris oneratur, quibus dignus est, ne­ dum quidquam pro veritate afferat, spes omnes prodens Latinorum, ruit.2 3

1 Relinquo voces 1 spiratorem ‘ spiratores quia sic in forma substan­ tiva ab auctore efteruntur. Ceterum pro nobis Latinis magis cum S. T h o m a placet dicere « de Patre et Filio quod sunt ‘ duo spirantes propter pluralita­ tem suppositorum, non autem ‘ duo spiratores propter unam spirationem » (Sum. Theol. I, q. X X X V I , a. 4 ad 7um). 23 —

Nilus Cabasilas.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Nilus : De Spiritus S. processione

3f>4

Λατίνων» 210.

κ βφ ά λ α ιο ν μ ζ '. Σ υ λ λ ο γ ι σ μ ό ς τ ρ ισ κ α ιδ β κ α τ ο ς

”€ τι ώ σπερ Πατρος καί Υιού μία θεότης καί σοφία καί βασιλεία, ούτω ■πάσα ανάγκη καί μίαν εν άμφοτέροις είναι την προβλητικήν δύναμιν, καί μίαν αρχήν καί αίτιον ev νομίζειν το ν Πατέρα καί τον Υιόν το ν εί γ ε μη μέλλοιμεν το σ ο ύ το ν είναι φιλότιμοι π ρος ασέβειαν, ώς ά π ο σ τ ε - 6 ρείν τον Υιόν την κατ' ουσίαν π ρος τον εαυτού Πατέρα ισότητα. Τούτο δε ο ύκ εσται μεν τω Πνεύματι, ού yàp αν μεταδοίη τής προβολής ό Πα­ τήρ αύτώ, δια το π ά σα ν ανάγκην είναι άσυγχύτους τηρείσθαι τ às τω ν Προ­ σώπων διαφοράς. Προσωπική δε διαφορά το ύ Πατρος π ρος το Πνεύμα, ότι προβολεύς του Πνεύματος ό Πατήρ ' το ν μέντοι Υιόν, καί πάνυ τοι δίκαιον ίο προβολέα νομίζειν, ού γάρ εστι ό Πατήρ π ρος τον Υιόν προβολεύς. Καί

. 340v χωρίς δε τούτου, διά το μή δύνασθαι άλλως τελείως διακρίνεσθαι \ τού Πνεύ­

ματος τον Υιόν, αν μή έ ξ αυτού το Πνεύμα εκπορευόμενου ή.

Λ ύ σ ις τ ο ν

211.

κ ε φ α λ α ίο υ

Προς τούς τα αυτά λέγοντας, ούδ ’ ήμίν άν είη μέμφις ούδ’ ήτισούν τα αυτά

πολλάκις διεξιέναι.

Ε ν τα ύ θ α

15

γά ρ τρεις μεν αίτιας τίθησι, δι ’ as

δίκαιον έκ τού Υιού νομίζειν τ ο Πνεύμα ' κινδυνεύει δε μηδεμίαν το άναγκαίον έχειν. Καί εϊρηται μεν περί τούτων ανωτέρω διά πολλών, ε ’ιρήσεται δε καί νυνί. Gì γά ρ διότι μία ουσία Πατρος καί Υιού, διατούτο καί ό Υιός προβολεύς, ή καί τ ο Πνεύμα τήν προβλητικήν έξει δνναμιν, ή πόρρω που ?ο τ ο Πνεύμα τής κατ

ουσίαν ισότητος Υιού και Πατρος * ά λ λ ’ έκάτερον ά το­

που. € ί δε διότι ούκ έστιν ό Πατήρ προς τον

Υιόν προβολεύς, διατούτο

τ ο προβάλλειν καί τω Υίψ, ούκούν έζει καί το Πνεύμα τήν τού γεννάν δύναμιν, όμοούσιόν τε γ ά ρ εστι τω ΙΊατρί, καί ούδε π ρος τ ο Πνεύμα γεννήτωρ ό Πατήρ λέγεται, ούδε γά ρ π ατέρα έχει τ ο Πνεύμα τ ο Ά γ ιο ν . " Ω σ τ ε 25 εί προβολεύς ό Υιός διά τά ς θαυμαστός υποθέσεις, πάντως δήπον διά τάς αύτάς αίτιας καί Πατήρ αν είη το

Πνεύμα τ ο

Ά γ ιο ν . Ού μήν ά λ λ ’ ούδ ’

αναιρείται γ ε τ ο διακρίνεσθαι τον Υιόν τού Πνεύματος, καί εί μή π ρ ο β ο ­ λεύς αύτοϋ είη, έως άν άλλος μεν τρ ό π ο ς προόδου ή γέννησις ή, άλλος δε ό τής προβολής, ώς ανωτέρω διά πολλών έζεθέμεθα.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

3»

Pars III, 2 - Caput XLVII. Syllogismus 13

355

L atinorum caput quadragesimum septimum Syllogismus decimus tertius

210. Adhuc. Sicut Patris et Filii una est divinitas, et sapientia, et regia maiestas, sic et) am una in utroque spirativa sit virtus, unumque principium, unaque Spiritus causa Pater Filius que iudicentur necesse est, nisi tamen usque adeo impietatis aemulatores esse velimus, ut aequalitate naturali, quam habet cum Patre, Filium exspolie­ mus. Id autem de Spiritu vicissim dici non potest: Pater enim nequa­ quam spirativam virtutem ipsi communicat, quandoquidem neces­ sitas omnimoda praevalet inconfusas servandi Personarum differen­ tias. Iam vero, differentia, quae Patrem inter et Spiritum intercedit, est personalis, siquidem Spiritum Pater producit. At, econtra, pror­ sus licet Filium ut spirantem cogitare, cum Pater Productor eius non sit. Praeter quam quod non possent aliter Filius et Spiritus [fol. 340υ] perfecte distingui, nisi ex illo Spiritus esse diceretur.1 Capitis solutio

211. Adversus illos, qui eadem continuo repetunt, certe nobis vitio quomodocumque non vertetur, si eadem saepius verbis pro­ sequamur. Igitur in hoc loco tres quidem afferuntur causae, ex qui­ bus Spiritum ex Filio esse iustificare [Latini] volunt: at earum nulla huiusmodi est, ut necessitatis vim habere videatur. Longum autem de his sermonem superius instituimus; sed plura adhuc addenda sunt. îfam si propterea quod una sit Patris Filiique essentia, idcirco Filius quoque spirare dicendus esset, [supponi debet] vel Spiritum etiam virtute spirativa pollere, vel ipsum procul quodammodo esse ab identitate Patris et Filii, quae eis secundum essentiam competit. At utrumque absurdum. Quodsi ideo Filio convenit spiratio, quia erga ipsum Pater Productor non exsistit, ergo Spiritui erit virtus generativa, quoniam consubstantialis quidem est Patri, et insuper relate ad ipsum Pater Genitor non vocatur, utpote Spiritus [Sanctus] patre careat. Itaque si propter mirabiles has praemissas Filius spi­ rare dicendus est, propter easdem prorsus etiam patris nomen tandem aliquando Spiritus obtinere poterit. Nullo tamen modo; sed neque tollitur discrimen inter Filium et Spiritum, quamvis hic ab illo non procedat, dum alius quidem sit generationis modus, alius vero spiratio­ nis, quemadmodum diutius in his, quae dicta manent, discussum est. 1 Videas quae diximus ad pp. 148-150. (Cf. cod. Vat. gr. 614 fol. 126r).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

356

212. fol. 341 r

Nilus : De Spiritus S. processione " θ τ ι δεδειγμένου διά -πολλών τ ο ύ Te γεννάν \ καί γεννάσθαι, καί π ρ ο -

βάλλειν καί έκπορεύεσθαι ώί ούκ είσί τήί φυσεωί, π ώ ί οι) φορτικόν άπ ο τούτων τ ο τ fjs φύσεωί ϊσον θηρεύειν;

γοι*

κινδυνεύει

γά ρ κατά τον εκείνων

λό­

μήδε τή ί αύτήί oùalas είναι τ α θεαρχικά Πρόσωπα, ότι μήδε των π ρ ο ­

σωπικών έκαστον έκαστου κατηγορείται. " θ τ ι πολυε ό κίνδυνοί ώ σπ ερ μίαν 6 θεότητα καί σοφίαν καί βασιλείαν λέγειν Πατρόί καί

Υιού, ουτω δη και

την προβλητικην δύναμιν. θε ό τ η τα μεν γάρ και βασιλείαν καί σοφίαν καί τ'

άλλα ούσιώδη, ei μη κοινά νομιούμεν Πατρόί και Υίοΰ, ούδε την αυτήν

ουσίαν άμφοτέροΐί δοίημεν αν' την δε προβλητικην δύναμιν ei μη καί ò Yiòs έξει, ούδεμία τούτω ζημία μή π ο τέ τήί KOivijs φύσεωί άλλότpios fj, π ρ ό σ ω - ίο πικον γά ρ έστι. Ούκοΰν ώ σπ ερ των ούσιωδών αν μη πάντα τα κοινά π άσι Π ροσώ π ου fj, περί την ουσίαν ό κίνδυνοί, ουτω των προσωπικών αν μη τα αυτά πάντων λέγω μεν, περί τ ο π ρόσω π ον ή διαφορά. Τούτο δέ καί λίαν υγιέί Tfj των χριστιανών θεολογία νομίζεται.2 3 1

213.

Καί μην τ fjs προβλητικήί δυνάμεωί προσωπικήί γ ε ουσηί, ei κατ

αύ-

την ëi* ό Πατήρ και ό Υίόί, κινδυνεύει προσωπικώ τινι τούτον λεγειν τον Πατέρα κα'ι τον Υιόν ' άλλ ’ άτοπον. Το δέ νΰν μέν λεγειν τ ο προβάλλειν φυσικήν κοινωνίαν Πατρόί και

Υίοΰ, νΰν δέ τούτο

προσωπικήν όνομάζειν

fol. 341ν διαφοράν τού Πατρόί π ρ ό ί τ ο Πνεύμα, καί \ λεγειν διά μέν τ ο πρώ τον καί

τον Υιόν το ύ Πνεύματοί προβολέα, διά δέ το δεύτερον μη και το Πνεύμα ?ο προβολέα νόμιζειν, τούτο πάντα χρήματα μιγνύντοί έστι και την τών χρι­ στιανών θεολογίαν παντάπασιν άναιρούντοί. θ ί γά ρ άντιδιήρηται τ ο ίί ο νσιώδεσι τά προσωπικά, ώί δέδεικται, ώί μέν ούσιώδεί ούκ αν είη π ρ ο σ ω ­ πικόν, ώί δέ προσωπικόν ούδαμώί ούσιώδεί, καί ή τού καταλόγου τών θείων ονομάτων έσται χωρίί, ή τέραί αν τι δόξειε σύνθετον, σ ο φ ισ τα ΐί μάλλον 25 ή θεολογούσι προσήκον. " Ισον γά ρ έστι τα ύ τά τε ύγιώί εχειν ήγείσθαι, καί την το ύ γεννάν δύναμιν π ρ ό ί μέν το Πνεύμα φυσικήν κοινωνίαν καλείν το ύ Πατρόί, καί διατούτο τ ο Πνεύμα πατέρα

νομίζειν, π ρ ό ί δέ τον Υιόν

διαφοράν προσωπικήν, καί διατούτο μή τούτην τον Ά λ λ ’ ούτε το ύ το συγχωρήσομεν, ουτ

Υιόν έχειν δύνασθαι.

εκείνο νομιούμεν ευ εχειν.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

su

ιβ

Pars III, 2 - Caput XIvVJI. Syllogismus 13

357

212. Addas hoc praeterea: cum satis superque demonstratum sit tam generare et gigni, [fol. 341r] quam spirare et procedere ad ea, quae naturalia sunt, non pertinere, quomodo tolerandum erit velle ex his aequalitatem naturae perquirere1? iTam iuxta rationem illorum, nec eiusdem substantiae divinae Personae esse videntur, quia de singulis personales [proprietates] singularum non praedi­ cantur. Multum insuper periculum adest, ubi dicitur ita de spirativa virtute iudicandum esse, quemadmodum de unica Patris et Filii divinitate, et sapientia, regioque principatu. Etenim nisi divi­ nitatem sapientiamque et regalem potentiam, ceteraque quae essen­ tialia sunt, communia esse Patris et Filii censeamus, plane neque eandem utrique essentiam tribuimus; at vicissim, licet Filius spirativa virtute non fruatur, nullus exinde timor evenit, ne forte com­ munis ipse naturae sit alienus, siquidem personale aliquid est. Quocirca sicut essentia periclitatur, si essentialia attributa singulis Personis non tribuuntur, ita quoque cum de personalibus agitur, ubi huiusmodi proprietates de omnibus non dicuntur, salvatur Per­ sonarum differentia. Quod quidem in Christiana theologia magnopere rectum esse creditur.2 3 1 213. Et re quidem vera cum spirativa virtus personalis sit, si secundum ipsam unum esse Patrem Filiumque affirmamus, in ali­ qua re personali convenire Pater et Filius cuivis videbuntur. At absurdum est. Quod autem spiratio nunc quidem naturalis com­ munio Patris et Filii dicatur esse, nunc autem eadem appelletur personale Patris erga Spiritum discrimen; et praeterea [fol. 341v] quod propter illud primum Filius quoque Spiritum producere cen­ seatur, propter alterum autem non etiam Spiritus Productor exi­ stimetur; hoc, inquam, omnia permiscentis est proprium et Chri­ stianam theologiam undequaque subvertentis. ÏTam cum essentialia personalibus contraponantur, sicut ostensum est, ita ut quae essen­ tialia sunt nunquam personalia fiant, et nullatenus personalia cum essentialibus permutentur; igitur vel e catalogo divinorum nomi­ num separanda sunt, vel portentosum commentum, sophistis potius quam theologis aptum, videbuntur. Etenim putare illud recte haberi, perinde est ac generativam virtutem, erga Spiritum quidem, natu­ ralem eius cum Patre communionem dicere, et ob id ipsum Spi­ ritum patrem censere; erga Filium vero, personalem differentiam appellare, ac proinde eiusdem participem Filium esse non posse. Verum enim vero neque hoc concedemus., neque illud recte se ha­ bere unquam arbitrabimur.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

358

Nilus: De Spiritus S. processione

214.

0 §è πρόφασις αύτοΐς μη τον λόγον έχειν το άναγκαίον, άνωμολόγηται γάρ το γεννάν ίδιον or τώ Πατρί, άλλα καί et t i s έτepos, έως αν πα­ τέρα νομίζη το Πνεύμα το °Αγιον, ούδ’ ούτος αναιρεί γε μη το γεννάν ίδιον οίεσθαι τού Πατρός. Ei δε άδύνατος ή ύπόθεσις, ούκοϋν ούδεν κω­ λύει, ώσπερ ò Πατήρ τη τοϋ γεννάν Ιδιότητι, ον του Υιού μόνον, άλλα καί η τού Πνεύματος διακρίνεται, ώς μηδαμάis γεννώντos τοϋ Πνεύματος, και δια­ φορά κατ’ ουσίαν 'V άν είη τούτο Πατρός κα'ι Πνεύματος, ούτω κάν τη ■*··42Γ προβλητικη δυνάμει διακριθήσεται \ ον τού Πνεύματος μόνον, άλλα καί τοϋ Υιού, ό Πατήρ, ού τον ίσον δε τρόπον, άλλα τού μεν Πνεύματος ότι αυτού προβολεύς, τοϋ δε Υιού ότι την ιδιότητα ταύτην ούκ έχει λαβών παρά τού ίο Πατρός, ίσος γε αύτω κατ’ ουσίαν ων. Εί δε καί ώσπερ το γεννάν ούτω καί το προβάλλειν, κα'ι δλως, το πηγάζειν θεότητα ίδιον δέδεικται τού Πα­ τρός, πώς άν γένοιτο τούτο προσωπική μεν προς το Πνεύμα διάκρισις, φυσική δέ προς τον Υιόν κοινωνία; η γάρ καί τη τού γεννάν ιδιότητι το δμοιον έσται, η ούδε τη προβλητικη δυνάμει, εΐπερ μηδε εκείνη. γ>

Λ α τ ίν ω ν κ εφ ά λ α ιο ν μ η . Σ υ λ λ ο γ ι σ μ ό ς τ ε σ σ α ρ ε σ κ α ώ έ κ α τ ο ς

215.

"Gtl καί άπο τοϋ μη δύνασθαι τον Πάπαν της άληθείας διαμαρτείν, ώς καί ό μακάριος ’Αγά9ων φησ'ι προς τούς βασιλέας 'Ρωμαίων γράφων, ου την επιστολήν ώς άποστολικάς φωνάς ή τών οικουμενικών συνόδων έκτη έδέξατο, φανερόν ώς ύγιώς αν έχοι άν τις οίηται καί έκ τού Υιού το Πνεύμα ») το “Αγιον έκπορεύεσθαι. Ού μην άλλα καί το ποικίλον καί παντοδαπον της σοφίας, δπερ ή της Ρώμης Εκκλησία πλουτεί, μεθ ’ ης επί την τών γρα­ φών ηλθεν έρευναν κατά την τού Κυρίου φωνήν, μαρτύριον ικανόν μετά τής άληθείας αυτής ίστασθαι. Ού γάρ τοΐς ίδιώταις και ραθύμοις και μηδέν είδόσι τά τοιαΰτα έπιστρέψομεν. 25

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Pars III, 2 - Caput XLVIII. Syllogismus II

359

214. Quodsi haec ratio ab ipsis recusatur, sub praetextu quod necessariam conclusionem non extorquet, nam in confesso est gene­ rare proprium esse Patris, — sed etsi daretur quaevis alia, quae vel existimet Spiritum Sanctum patrem esse, ne illa quidem impediet sane quominus generare proprietas Patris esse credatur. At si hypothesis absurda est, igitur nihil obstat ad hoc ut Pater, quem­ admodum per proprietatem generandi non solum a Filio, sed a Spiritu quoque discriminatur, siquidem hic nullo modo gignit (et tamen hoc essentiale discrimen Spiritum inter et Patrem consti­ tuere non diceretur); ita etiam per virtutem spirativam discrimi­ netur ipse [fol. 342r] non a Spiritu solum, sed etiam a Filio, quam­ vis diversa ratione: a Spiritu quidem, nam ipsum spirat; a Filio autem, quoniam hic talem proprietatem a Patre acceptam non ha­ bet, etiamsi eiusdem cum ipso essentiae sit. Denique si, quemadmo­ dum generare, ita etiam et spirare et, uno verbo, divinitatis esse fontem proprium esse Patris demonstratum est, quo pacto fieret ut illud, quod erga Spiritum personalis est Patris distinctio, illud ipsum erga Filium communis naturae participatio sit? Nam vel etiam simile quid habeatur oportet respectu proprietatis generandi, vel, si id cum illa non componitur, ergo nec affirmetur etiam de spirati va virtute. L atinorum caput quadragesimum octavum Syllogismus decimus quartus

215. Praeterea. Ex eo quod Papa nequeat a veritate deflectere, quemadmodum beatus Agatho asserit ad Imperatores Bomanorum scribens, quam quidem epistulam velut apostolicam vocem Oecumenica sexta Synodus amplexata est, clare patet non perperam sentire eum, qui Spiritum Sanctum ex Filio procedere arbitretur. Neque id solum, sed ex variata et multiplici sapientia, qua Ecclesia Bomana dives efficitur, et cuius ope ad interpretationem Scriptu­ rarum pervenit, secundum Dominicam vocem, sufficiens de veritate ipsius testimonium redditur. Neque enim desidiosis, imperitis nihilque scientibus huiusmodi res tradere volumus.1

1 De hoc syllogismo, qui certe S. T homae non est, et qui in Apologia pro Aquinate a D em etrio Cy d on io non tractatur, recolas superius dicta ad pp. 175-177.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

360

Nilus : De Spiritus S. processione

Αύσΐδ τού 216.

κ ε φ α λ α ίο υ

Καί 7Γερί τούτων κατά μύρος διά πολλών ήμίν j είρηται έν oîs έσκοπού-

f°l. ·>4 i ν μ€βα -χέρι της τον Πάπα άρχης. Δέδεικται yàp εκεί πάντα άτοπα καί

δράσαι καί παθείν τον της 'Ρώμης επίσκοπον δύνασθαι, ώσπερ καί των άνθρώπων έκαστον. Καί [O]vwptos δε μαρτύρων έγεγόνει τω λόγω, Ρώ- s μης επίσκοπος ών, και υπό της έκτης συνόδου τω άναθέματι καθυποβληθείς, ώς αίρέσεως έξαρχος, η συνείπε καί ό της Ρώμης επίσκοπος, ό μετά τον Αγάθωνα Λέων. Καί Πάπας δε έτερος εν τοίς άνω χρόνοις, ( Λιβέριον> εκείνον καλοΰσι, της άρειανικης μανίας έμφορηθείς, ούτω τον βίον κατέλυσε. Καί Κελεστίνον δε τινα Λατίνοι φασι έπιθυμησαι μεν έκτόπως της Ρω- ίο μαιών επισκοπής, πάσαν δε συμμαχίαν εις τούτο φέρουσαν άτιμάσαντα, την μεν προς τον θεόν έζομόσασθαι πίστιν, μάγοις όδηγοίς χρώμενον, δαίμοσι δε όλεθρίοις εαυτόν παραδόντα, οντω της επιθυμίας τυχεΐν.

Το δε ποικίλον καί παντοδαπον της σοφίας, παρόν μέν, ούκ αν άτιμασθείη ’ άπον δέ, ζητηθείη μεν άν, ού μην οντω γε ώστε, τούτου γε χω- ir, pis, μη αν δύνασθαι ύγιαίνειν περί την πίστιν. Οι τε γαρ της ήμετέρας εύσεβείας καθηγεμόνες κούκέν πειθοΐ σοφίας άνθρωπίνης» τάς συνουσίας τάς εαυτών έποιοΰντο, καί την τοΰ κόσμου σοφίαν κένωσιν ηγούντο της δυνά­ μεως τού σταυρού. Καί νυν μεν ή της Ρώμης Εκκλησία, περιττή την τού fol. 343Γ I κόσμον σοφίαν καί ταύτη θαρρούσα, την ερευνάν των θείων λόγων ποιεί- io ται. τ/νν δε δτε πολλή συνέζων άγροικία ' Ρωμαίοι, καί τα ημέτερα ηνθει ' άλλ' ούτε τότε διά το φαύλως περί λ ό γ ο υ ς έχειν τη ν Εκκλησίαν την εκείνων καί περί την πίστιν είχον ούχ ύγιώς, ούτε νΰν δια την της σοφίας χύσιν πάσα ανάγκη καί τον Υιόν προβολέα νομιζειν τού Πνεύματος.2 8 1 217.

218.

Καί ότι ταύτα άληθη, δηλον έκείθεν. θκ της έπιστολης του Πάπα ss Αγάθωνος προς τούς βασιλέας 'Ρωμαίων ' « .... στέλλομεν τούς παρόντας συνδούλους ημών (τ ο ν δείνα καί τον δείνα) ». 6 ? τ εύθύς έπάγει ' « Παρά γαρ άνθρώποις εν μέσω εθνών τυγχάνουσι καί άπο σωματικού μόχθου την τροφήν μετά μεγάλου δισταγμού ποριζομένοις, πώς είς το πλήρες δυνησεò ’ Ονώριοι in Ms.

8 in Ms locus n om in is L ib e lli vacuu s.

3 X ILU S Cabasillas , De primatu Papae: M G 149, 700 B -729 Λ . 17 et. 1 C or . I I , 4. 26 A gatho papa (678-681) ad Augustos: M L 87, 1163 C D ; ex M an si 11, 236 CD, in Actione I V Cone. Constjpni I I I (oecum. V I ) ; videas notas ad hoc docum. in Cone. Bom. anni 680 apud M a n si 1 1 ,1 8 5 s.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Pars III, 2 - Caput XLVIII. Syllogismus 14

361

Capitis solutio

216. Etiam de hac re singulari modo satisque [fol. 342v] disse­ ruimus in opere nostro de Primatu Papae. Ibi enim ostendimus R o­ manum Episcopum quaevis absurda et facere et pati posse, sicut quilibet hominum; cuius rei Honorius testis est, qui, etsi esset Epi­ scopus Romae, in sexta Synodo tanquam fautor haereseos anathe­ matis fulmine percussus est, quam Synodi decisionem Episcopus Romae, Leo, Agathonis successor, approbavit. Alter vero Papa, quem appellant, cum in vecordiam Arianorum incidisset, sic tandem e vita discessit. Et Caelestinum quendam ita inusitato modo episcopatum Romanum desiderasse Latini ipsi ferunt, ut pro nihilo haberet quidquid, machinando, ad scopum conferre posset; aiunt praeterea fidem, contempto Deo, abiurasse, quippe qui magicis hominibus eorumque artibus usus sit, ac tandem, postquam voti compos est factus, se ipsum daemoniis ad interitum tradidisse. 217. Quoad autem multiplicem illam ac variam sapientiam, ubi certe adest, despicienda minime est; at ubi non habetur, quae­ renda est sane, non tamen eo modo, ut absque illa rectus circa fidem sensus esse non possit. Etenim antesignani religionis nostrae « non persuasibilibus humanae sapientiae verbis » contiones suas habe­ bant, sapientiamque huius mundi evacuationem virtutis, quae in cruce est, arbitrabantur. Et revera quae nunc exhibetur Romana Ecclesia, sapientia mundi [fol. 343r] supereffluit, eaque confidens divinarum rerum studium aggreditur. Attamen tempus aliquod fuit, quando plurima rusticitate Romani vitam agebant, res autem nostrae florebant maxime; sed neque tunc temporis ob exiguitatem litterarum in illorum Ecclesia sanus eis circa fidem sensus defuit, neque in praesentiarum effusio illa sapientiae coget nos, ut etiam Filium Productorem esse Spiritus arbitremur.2 8 1 218. Quod autem haec, quae diximus, veritate nitantur, exinde patet. Excerptum ex epistula Agathonis Papae ad Imperatores R o­ manorum: «... dirigimus praesentes confamulos nostros (talem et talem)». Dein statim subdit: « Ν’am apud homines in medio gen­ tium positos, et de labore corporis cotidianum victum cum summa haesitatione conquirentes, quomodo ad plenum poterit inveniri Scripturarum scientia, nisi quod regulariter a sanctis atque apostolicis praedecessoribus, et venerabilibus quinque Conciliis definita sunt, cum simplicitate cordis et sine ambiguitate a Patribus tradi-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

362

Nilus : De Spiritus S. processione

rat εύρεθήναι ή των γραφών είδησή, et μη δτι κανονικώς άπο των Αγίων των 7Γροηγησαμένων καί των άγιων πέντε συνόδων άπερ ώρισμένα είσιν, έν άττλότητι καρδιά καί άναμφιβόλως άπο τής παραδοθείσης -παρά των» Πά­ τερων πίστεως φυλάττομεν, ?ν καί έξαίρετον διαπαντός έχειν ευχόμενοι και σπεύδοντες, Iva μηδέν παρά τα κανονικώς όρισθέντα σημειωθή, μηδ' εναλ­ 5 λαγή η προστεθή, άλλα ταΰτα καί ρήμασι καί νοήμασιν άτταράτρωτα φυ­ λάχθώσιν ; » Ε ’ι δε νΰν διά τον τηs σοφίας πλούτον ττάσα άνάγκη Λατίνους μεν μετά Trjs άληθείας εστάναι, | ημάς δε rrjs εναντίαν γενέσθαι poipas, διατί μη τότε κακώς είχον Λατίνοι, ουτω περί λόγουs έχοντες ένδεώς, ώε μήδε την των γραφών άπλοικήν γνώσιν τελείωε είδέναι δυνασθαι; in Καί μην καί [Ω]ριγένης, σοφώτατοε εν χριστιανοίε γεγονώε και ττερί τ às γραφάε σπουδαιότατος, ούδεν άττώνατο τής σοφίας, ώστε καθαρόν καί άδολον διατηρήσαι την ττίστιν. Καί έττι τηε άγίαε δε καί οικουμενικής ττρω­ τής συνόδου Ευσέβιος ό Καισαρείας ττάντων έπισκόπων έν λόγοις έκράτει, ώε ò θεολόγος φησι Γρηγόριος, και της έιγίας εκείνης χορείας μέρος καί 15 αύτός ην ' άλλα τοσαΰτα -πράγματα τοΐς άγίοις ττάρεσχε βλασφημών ε’ις το ύψος, ώστε άποροΰσι πότερον εκείνον ττροσήκει καλείν, άσεβη δογματιστην η φιλόνεικον έχθρόν. 7 ί δ’ άν τις περί τών έν τοΐς χρόνοις έκείνοις φιλοσόφων λέγοι, οϊ, την αλήθειαν άγνοήσαντες, Άρείψ διετέλεσαν συμμαχοΰντες, καί διαχρόνου μόλις ένίοις προς την αλήθειαν έγένετο διαβλέ- 20 ψαι, τών μαθετών τών άλιέων ήγουμένων αΰτοίς; Ούκ άρα πάσα άνάγκη Λατίνους, σοφία περιρρεομένους πολλή, καί περί την πίστιν έρρώσθαι, ουτω τών πραγμάτων άντιβοώντων.

I Λατίνων

κ ε φ ά λ α ιο ν τ ε σ σ α ρ α κ ο σ τ ο ύ

Ιναχον

( Σ υ λ λ ο γ ι σ μ ό ς π ε ν τ ε κ α ιδ έ κ α τ ο ς )

25

« "Ο δε άντεπάγουσί τινες το έν τινι τών συνόδων εύρίσκεσθαι υπό άναθέματος δρω κεκωλυμένον ώστε μηδέν έν τω παρά ταίς συνόδοις τεταγμένω συμβόλω προστίθεσθαι, έν ώ δη συμβόλω ούοεν περί τής εκ του Υιού τού Αγίου Πνεύματος έκπορεύσεως περιέχεται. Ό θεν άποδεικνυουσι τούς Λατίνους ένοχους άναθέματος είναι τούτο προσθέντας τω συμβόλω. Αλλά

30

1 1 Ώριηένης in Ms. 16 aùròs] haec Ms lectio non omnino claret; videtur prius scriptum luisse αύτήε, quod minus consonum esset. 24 sic in Ms inte­ gris verbis, non numeris ut alias. 25 videtur adiciendum, sicut in praece­ dentibus fit.1 5

15 e/. N a z ia n z e n u s , In laudem Basila, 28: M G 36, 533 C. 26 A q u in a s , Summa contra Gent. I V , 25 (Vat. gr. 616 ff. 222v-223r; vel 613 f . 409"-410r) .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Pars III, 2 - Caput XLIX. Syllogismus 15

363

tae fidei conservamus, unum ac praecipuum bonum habere semper optantes atque studentes, ut nihil de eis, quae regulariter definita sunt, minuatur, nihil mutetur vel augeatur, sed eadem et verbis et sensibus illibata custodiantur? ». Iam vero, si nunc propter sapientiae copiam prorsus necesse est Latinos quidem veritatem possidere, [fol. 343v] nos vero ex adversa parte constitui, quare tunc cum adeo scientiarum ignari Latini esse inveniebantur, ut simplicem Scriptu­ rarum intelligentiam attingere non possent, nequaquam perperam sentiebant? 219. Et re quidem vera Origenes etiam exstitit inter Christianos sapientissimus, et Scripturarum investigandarum studiosissimus, qui tamen nullum ex sapientia sua fructum reportavit, ut puram sinceramque fidem conservaret. Etiam in Sancta et Universali prima Synodo Eusebius Caesariensis episcopos omnes in eloquendo superabat, quemadmodum Gregorius Theologus aiebat,1 unusque erat ex illis, qui sanctum istum chorum efformarunt; verum ille tot res coram sanctis illis adduxit blasphemiarum ad summum usque repletas, ut etiam dubitatum fuerit, quo eum nomine appellare fas esset: utrum impiorum dogmatum inventorem, an contentiosum inimicum. Quid vero de philosophis illorum temporum dicemus, qui, veritatis inscii, Ario auxilio fuerunt, et intervallo temporis elapso aegre factum est, ut quidam eorum ad veritatem oculos converterent, cum discipuli Piscatorum ipsis praeirent? Ergo nequaquam necessario fit ut La­ tini, qui multa sapientia superabundant, in fide etiam roborati esse credantur, cum adeo adversus eos facta ipsa vocem attollant.

[

fol .

3 4 4 r]

L atinorum caput quadragesimum nonum (S yllogismus decimus quintus )

220. «Obiciunt etiam quod in quibusdam Conciliis invenitur sub interminatione anathematis prohibitum ne aliquid addatur in Symbolo in Conciliis ordinato: in quo tamen de processione Spiritus Sancti a Eilio mentio non hebetur. Unde arguunt Latinos anathe­ matis reos, qui hoc in Symbolo addiderunt. Sed haec efficaciam non habent. Nam in determinatione Synodi Chalcedonensis dicitur quod

1 Non omnino accurate C a b a s i l a s h i c scribit. Laus Eusebii a N a z i a n z e n o facta ita sonat: « Vir ceterum quidem fortis ac mirabili pietate praeditus, ut illius temporis persecutio et acris adversus eum suscepta contentio perspicue declaravit; sed tamen in Basilium aliquid humani passus ».

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

364

Nilus : De Spiritus S. processione

καί τούτο ούδεμίαν ίσχυν έχει ' λέγεται yàp έν τώ δρω τής εν Χαλκηδούι συνόδου ότι οι έν Κωνσταντινουπόλει συναθροισθένTes Πατέρες την διδα­ σκαλίαν έβεβαίωσαν της έν Νίκαια συνόδου, ούχ ώς ένδεώς παρ’ εκείνων είρημένου αυτοί πλέον τι συνεισφέροντες, άλλα την έκείνων διάνοιαν περί τού Άγιου Πνεύματος άναπτύσσοντες ταις των γραφών μαρτυρίαις κατά 5 των το Πνεύμα το Άγιον μη Κύριον είναι ομολογούντων. Ταύτον τοίννν λεκτέον κα'ι περί, τούτου, ότι ή έκ τού Υιού τού Άγιου Πνεύματος πρόοδος συνεπτυγμένως eV τώ κατά την Κωνσταντινούπολή συμβόλω περιέχεται, ώς όταν αυτόθι λέγηται το έκ τοί* Πατρός εκπορευόμενου ' έπεί το περί τού Πατρός νοούμενου, άνάγκη καί περί τού Υιού νοείσθαι, ώς είρηται. ίο Πρός δε το τούτο προσθείναι, ήρκεσεν ή τού της Ρώμης άρχιερέως έζουfol. 344ν σία· τταρ' ης καί τας άρ\χαίας συνόδους εύρηται βεβαιουμένας ».

Avais του κεφαλαίου,

καί

περί του συμβόλου Trjs πίστεωε

221.

(Ενταύθα άπολογεΐσθαι δοκεΐ έν οις ένέχεσθαι Λατίνους φαμεν τη τού άναθέματος αίτια, επειδή τώ θείω προσετέθη συμβόλω το έκ τού Υιού το ΐό Πνεύμα το Άγιον έκπορεύεσθαι ' άπειρημένου παρά τψν μακαρίων Πατέρων, μετά την έν τη δευτέρα συνόδω προσθήκην, μήδ’ όντινούν τολμήσαι τώ τής πίστεως ένοχλήσαι συμβόλω καθ’ οίονδήτiva λόγον, μήδ’ εναλλάξαι ή προσθεΐναι ή άφελείν τι τών έκεί, καί κατά των άπειθούντων τη τού άναθέμα­ τος απειλή χρησαμένων. 20

232.

Α λ λ ’ ίν’ ήμίν ό λόγος την γιγνομένην σώζη τάξιν, καί άμα καί σαφής γένηται, μικρά τ iva περί τού συμβόλου τής πίστεως διαληπτέον αν είη. (ζμάνη κατά τής αλήθειας *Αρειος, καί ύ Πάπαε Ιούλιος ούχ αρπάζει την δίκην, ούδε μόνον εαυτόν καθίζει κριτήν, άλλα τοΐς άλλοις άδελφοίς συνιών, άποστολικοΐς έπόμενοΞ νόμοις, τον μεν καθείλε, toc δε Υιόν τού θεού τών tu πατρικών αποστερούμενου αύχημάτων, το γε εις εκείνον ήκον, θεόν τε αλη­ θινόν αυτόν άνεκήρυξε καί τον αυτόν τώ Πατρί κατ’ ουσίαν, και θεόν ένα τον Πατέρα καί τον Υιόν, ού τώ άριθμώ, τη δε φύσει καί ois ή φύσις χα­ ρακτηρίζεται.2 3

223.

Άρείου δε τής Εκκλησίας άπεληλαμένου, ό τήε πίστεως παρά τών 30 Πατέρων δρος έκτίθεται, έχων έπι λέξεωε ούτως, “θκθεσις πί­ στεως τών έν Νίκαια τριακοσίων όκτωκαίδεκα άγιων καί μακαρίων Πατέρων '

fol. 345Γ ! μακαρίων

32 in Ms numeri ponuntur: nij'.

2 in Aetione V : M a n s i 7, 114. 8 M a n s i 3, 566. Summa contra Gent. I Y , 24 ‘ Sed hoc ’ et 8 ‘ Cum ergo ’ .

10 A q u i n a s , cf .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Pars III, 2 - Caput XLIX. Syllogismus 15

365

Patres apud Constantinopolim congregati doctrinam Nicaenae Sy­ nodi corroboraverunt, non quasi aliquid minus esset inferentes, sed de Spiritu Sancto intellectum eorum, adversus eos, qui Dominum eum respuere tentaverunt, Scripturarum testimoniis declarantes. Et similiter dicendum est, quod processio Spiritus Sancti a Filio im­ plicite continetur in Constantinopolitano Symbolo, in hoc, quod ibi dicitur, quod procedit a Patre: quia quod de Patre intelligitur, opor­ tet et de Filio intelligi, ut dictum est. Et ad boc addendum suffecit auctoritas Eomani Pontificis, per quam etiam [fol. 344v] inveniun­ tur antiqua Concilia esse confirmata ».

S

o l u t io

c a p it is

:

u b i

e t ia m

d e

Sym

bolo

F

id e i

221. In his sese defendere Latini videntur ab accusatione ana­ thematis, qua dicimus eos irretitos esse, ideo quod divino Symbolo Spiritus Sancti processionem etiam a Filio adiecerint. Siquidem beati Patres post additionem factam in secundo Concilio prohibue­ runt ne quidquam in Symbolo Fidei ullus auderet disturbare, etiam qualecumque verbum, quod in eodem contineretur, vel permutare quidquam, vel addere, vel auferre. Adversus inoboedientes autem anathematis comminationem usurparunt. 222. Sed ut a nobis ordo conveniens in his tractandis servetur, et clara simul expositio reddatur, pauca quaedam circa Symbolum Fidei explicanda sunt. Insanivit contra veritatem Arius: Iulius au­ tem P a p a1 iudicium sibi non assumit, nec ipse solus ad proferen­ dam sententiam assidet, sed congregans ceteros fratres (apostolicis legibus inhaerens), illum quidem damnavit, Filium autem Dei, exspoliatum nobilitate, quae ei ex Patre proveniebat, quantum in ipso fuit, et Deum verum esse proclamavit, et unum cum Patre quoad essentiam; cum et Pater et Filius unum sint, non quidem numero, at certe natura et attributis, quibus natura manifestatur. 223. Ario autem ab Ecclesia expulso, definitio Fidei [fol. 345r] a beatis illis Patribus exponitur, quae sic ad litteram sonat. Expo­ sitio Fidei trecentorum decem et octo sanctorum beatorumque Ni­ caenorum Patrum: « Credimus in unum Deum, Patrem omnipoten-1

1 Errat Cabasilas: non papa Iulius (337-352), sed Silvester (314-335) re­ fertur.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Nilus : De Spiritus S. processione

366

« Πιστεύομεν eis ένα θεόν Πατέρα παντοκράτορα, ττάντων ορατών τε καί αοράτων -ποιητήν. Καί eis ένα Κύριον Ιησούν Χριστόν τον Υιόν του θεού' τον γεννηθέντa έκ του Πατρο5 μονογενή, τουτέστιν, έκ t »js ούσίαε τού Πατpòs ' θεόν έκ θεού, φώε έκ φωτόε, θεόν άληθινον έκ θεού άληθινοΰ ' γεννηθέντα ον ποιηθέντα, όμοούσιον τώ Πατρί, οι ' οΰ τα πάντα έγένετο, 5 τα τε έν τώ ούρανώ καί τα έν τη γη ' τον δι ’ ήpas tous άνθρώπουε καί δια την ήμετέραν σωτηρίαν κατελθόντα, καί σαρκοθέντα, καί ένανθρωπήσαντα, παθόντα, καί άναστάντα τη τρίτη ήμερα ' και άνελθόντα eis tous ovpavovs, [καί έν δεξιά το ύ Harpòs καθήμενον,] καί έρχόμενον κρΐναι ^wrras καί νεKpovs. Και eis το Άγιον Πνεύμα. Toils δε λέγονταε δτι ήν ποτέ δτε ούκ ίο ήν, καί πριν γεννηθήναι ούκ ήν, καί δτι έζ ούκ δντων έγένετο, ή έξ erepas ύποστάσεως ή ούσίας φάσκονταε είναι, (ή κτιστόν,) ή τρεπτόν, ή άλλοιωτον τον Yiòv τον θεού, toutous αναθεματίζει ή άγια τού θεού καθολική καί άποστολική Εκκλησία ».

O utos μεν ό τί/s πίστεωε ôpos, ό κατά Νίκαιαν έκτεθειε παρά τών μα- is καρίων Πατέρων τηs άγιας καί οικουμενικη5 7vpiirps συνόδου. Χρόνου δε ■ 345ν ένιαυτών παρερρυηκότος * * * | ό κατά τού Πνεύματος κεκίνηται πόλepos, καί Θεοδοσίου βασιλέω5 κελεύοντο5, άθραΐζεται σύνοδος οικουμενική, και ό Δάμασος, 'Ρωμαίων έπίσκοπος ών, έπήνει τα πεπραγμένα. Οΰτοι μετά τού Πνεύματος τα περί τού Πνεύματοε διερευνησάμενοι, Μακεδόνιον μεν τιμών- io ται τψ άναθέματι, τ ο δε Πνεύμα το Άγιον Πατρί καί Υίώ συνέταξαν, ένα τα τριά προσειπόντεε θεόν, Δεήσαν δε καί όρον έκθέσθαι τών ζητηθέντων ' έτερον μεν ού λογογραφούσι σύμβολον, το δε παρά τών έν Νίκαια Πατέρων έκτεθέν άναγνόντεε, έπειδήπερ εΐδον τον περί τού Πνεύματος λό­ γον συνεπτυγμένον όντα καί διατοΰτο καί άσαφή, πράε το σαφέστερον 25 αύτον δια τής προσθήκηε ήγαγον, « Κύριον το Πνεύμα το Άγιον, και ζψοποιόν, καί έκ τού Πατροε έκπορευόμενον, καί συμπροσκυνούμενον Πατρί και Υίώ καί συνδοξαζόμενον » διορίσαντες. "θστιν ά καί μεταποιήσαντες, WS éviois μεν προσθείναι, riva δε καί άφελεΐν ' σαφήνειας ένεκεν, δήλον δέ. 224.

225.

Έ ν μεν γάρ τη πpòs Κληδόνιον έπιστολή ό θειος φησι Γρηγόριοε, 30

17 ***) a d esc in M s lo c u s v a c u u s p r o n u m e ro a n n o r u m in d ic a n d o . 1

1

2, 665 C-668 B . Quaedam paulo mutata citantur: O a b a s i l a s , και τα — · C a b a S IL A S , κα\ έρχόμενον κρΐναι ζιdvras; M a n s i , κα'ι έρχόμενον πάλιν... — C a b a s i l AS omittit ad finem Symboli verba η κτισ­ τόν. — Sed maior differentia habetur in hoc, quod C a b a s i l a s post clausulam καί άνελθόντα eis tovs ovpavovs, inseruit verba καί ëi> όεξια τον ilarpòs καθήμενον, quae in textu antiquissimo Symboli non inveniuntur (vid., sis., D e n z .-T j m b e k g , Enchir. Symbol., num. 54 cum nota 3). 26 M a n s i 3, 565 B. M

an si

êv τ fi yfi; M a n S I, κα\ τ α exï rrçs yrjs .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Pars III, 2 - Caput XLIX. Syllogismus 15

367

tem, omnium visibilium et invisibilium factorem. Et in unum D o­ minum Iesum Christum, Eilium Dei, ex Patre natum Unigenitum, id est, ex substantia Patris; Deum ex Deo, lumen ex lumine, Deum verum ex Deo vero; natum, non factum, consubstantialem Patri, per quem omnia facta sunt, et quae in caelo et quae in terra. Qui propter nos homines, et propter nostram salutem descendit, et in­ carnatus est, et homo factus; passus est, et resurrexit tertia die: et ascendit in caelos: (et sedet ad dexteram Patris:) et iterum venturus est iudicare vivos et mortuos. Et in Spiritum Sanctum. Eos autem qui dicunt: Erat aliquando quando non erat, et antequam nascere­ tur non erat, et quia ex his, quae non sunt, factus est; aut ex alia substantia vel essentia dicunt esse, vel mutabilem, vel convertibilem Filium Dei; anathematizat Catholica et Aposto­ lica Ecclesia ». 224. Haec quidem est definitio Fidei, quae in Nicaea a beatis Patribus sanctae et Oecumenicae primae Synodi proposita est. Elapsis autem annis (quinquaginta et sex), [fol. 345v] bellum mo­ vetur adversus Spiritum [Sanctum], et iubente Theodosio Impera­ tore Synodus Generalis coadunatur, cuius Acta, ab Episcopo Eomanorum, Damaso, rata habentur. Igitur ipsi [Patres], Spiritu Sancto adiuti, ea quae ad Spiritum pertinebant,, exquirunt; et Macedonium quidem anathemate plectunt, Spiritum vero Sanctum Patri Filioque consubstantialem esse definiunt, unum Deum in tribus Personis pro­ clamantes. Age vero, cum definitionem de investigatis exponere opus esset, non aliud ipsi Symbolum confecere; sed ratum habentes illud Nicaenorum Patrum, cum simul viderent clausulam vete­ rem de Spiritu Sancto inexplanatam esse, ac proinde non lucidam, claritatis ergo haec definientes adiunxernnt: « Dominum et vivifi­ cantem, ex Patre procedentem, et cum Patre et Filio adorandum et conglorificandum ». Sunt quoque alia quae mutata fuere, vel ad­ dendo quaedam, vel etiam auferendo: claritatis causa, ut patet.2 5 225. Nam divus Gregorius, qui coryphaeus illius consessus Pa­ trum habebatur, ita in epistula ad Cledonium scribit: «Nos F ’ dei Nicaenae, quae a sanctis Patribus, qui illuc ad evertendam arianam haeresim convenerunt, edita est, nec quid quam unquam praetulisse nec praeferre posse [ad te scripsimus]; verum eius Fidei, Dei munere, nos esse ac fore: [fol. 346r] illud insuper explicantes, quod ab illis mi-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

368

fol. 3 4 6 Γ

226 . fo l. ο i 6 v

Nilus : De (Spiritus S. processione

κορυφαίος ών της ιεράς έκείνης των Πατέρων χορείας ’ « 'Ημείς της κατά Νίκαιαν πίστεως των άγιων Πατέρων των εκείσε συνελθόντων έπί καθαιρέσει της άρειανικης αίρέσεως, ούδεν ούτε προετιμησαμεν πώποτε, ούτ’ αν ■προτιμάν δυνάμεθα, άλλ ' εκείνης έσμεν της πίστεως, συν θεώ, καί έσόμέΡα · | ητροσδιαρθρούντες το έλλιπώς ειρημένον έκείνοις περί του Αγίου 5 Πνεύματος». ’Έν δε τοίς πεπραγμένοις τη τέταρτη συνόδω Διογένης, ό εύλαβέστατος Κυζίκου, είπε " « Δολερώς προέταξεν (ό Έύτυχης δηλαδη) την έν Νίκαια των άγιων Πατέρων σύνοδον. Έδέξατο δε προσθηκας παρά των άγιων Πατέρων διά την έννοιαν την κακήν Άπολιναρίον καί Ούαλεντίνου καί Μακεδονίου. Καί προστέθειται τώ συμβόλω των άγιων Πατέρων « Τον ίο κατελθόντα και σαρκωθέντα έκ Πνεύματος ‘Αγίου καί Μαρίας της Παρθέ­ νου» ‘ τούτο γάρ παρέλιπεν Ευτυχής ώς άπολιναριστης. Και Άπολινάριος γάρ δέχεται την έν Νίκαια άγίαν σύνοδον, κατά την οίκείαν παρανομίαν έκλαμβάνων το ρητόν, καί φεύγει το « Έκ Πνεύματος Αγίου και Μαρίας της Παρθένου », Iva πανταχοΰ μη την ένωσιν της σαρκος όμολογηση. Ui γάρ 15 άγιοι Πατέρες, οι μετά ταΰτα, το « Έσαρκώθη », δ εΐπον οι έν Νίκαια άγιοι Πατέρες, έσαφήνισαν είπόντες « Έκ Πνεύματος Άγιου και Μαρίας της Παρ­ θένου ». Καί ή έκτη δε σύνοδος, er σύμβολον πίστεως είδυία παρά μεν της πρώτης έκτεθέν, παρά δε της δευτέρας βεβαιωθέν, ούτως έν τω δρω τω έαυτης φησι ’ « Το παρά των τριακοσίων όκτωκαίδεκα Πατέρων έκτεθέν, 20 και αύθις παρά των εκατόν πεντηκοντα θεοφρόνως βεβαιωθέν, δπερ καί ai λοιπαί άγιαι σύνοδοι έπ ’ άναιρέσει πόσης ψυχοφθόρου αίρέσεως άσπασίως έδέξαντο, (κτλ.) ». I ’'Έχει δε οϋτω προς λέξιν το σεπτόν τούτο της πίστεως σύμβο­ λον ' « Πιστεύομεν εις ένα θεόν. Πατέρα παντοκράτορα, ποιητην ουρανού

και γης, ορατών τε πάντων καί άοράτων. Και εις ένα Κύριον Ίησούν Χρι­ στόν, τον Yiov τού θεού, τον μονογενή, τον έκ τού Πατρος γεννηθέντα προ πάντων των αιώνων, φως έκ φωτός, θεόν άληθινον έκ θεού άληθινοΰ, γεννηθέντα οΰ ποιηθέντα, όμοούσιον τω Πατρί, δι ’ ου τά πάντα έγένετο ' τον δι’ ημάς τούς ανθρώπους καί διά την ήμετέραν σωτηρίαν κατελθόντα έκ των ουρανών, και σαρκωθέντα έκ Πνεύματος Άγιου καί Μαρίας της Παρ­ θένου, καί ένανθρωπήσαντα ’ σταυρωθέντα τε υπέρ ημών έπι Ποντίου Πιλά­ του, καί παθόντα, καί ταφέντα, καί άναστάντα τη τρίτη ημέρα κατά τάς γραφάς, καί άνελθόντa ε’ις τούς ουρανούς, καί καθεζόμενον έκ δεξιών τού Ì 6 in M s μεταταΰτα. pv ’ .

20 n u m e ris e x p re s s u m in M s: τ ο ? ’.

21 e o d e m m o d o

23 o m n in o s u p p le n d a s u n t v e r b a : καί έπεκύρωσαν σύμβολον, καί η καθ’ ημάς

άγια καί οικουμενική θεόπνευστος έπεσφράγισε σύνοδος, s icu t in t e x t u c it a t o a d su n t. 1

1 N azianzenus, epiat. I I ad Cledonium: MO 37, 193 0 . 7 Mansi 6, 632 OD: Actio I Cone. Chalcedonensis. 20 Mansi 11, 633 A : Gone. Oonst/pnum I I I , Aót. X V I I I . 25 Mansi 11, 633 D E .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

25

30

Pars III, 2 - Caput XLIX. Syllogismus 15

369

nus plene de Spiritu Sancto dictum est » .1 In Actis autem quartae Synodi, Diogenes, reverendissimus [episcopus] Cyzici inquit: «D o­ lose proposuit (scilicet, Eutych.es) Synodum sanctorum Patrum, quae in Nicaea facta est. Accepit namque additamenta a sanctis Patribus, propter perversum intellectum Apollinaris et Valentini et Mace­ donii, (et qui eis similes sunt). Et additum est in Symbolo sanctorum Patrum: ‘ Qui descendit, et incarnatus est de Spiritu Sancto ex Ma­ ria Virgine ’. Hoc namque praetermisit Eutycbes, sicut apollinarista. Nam etiam Apollinaris suscipit sanctam Synodum, quae in Nicaea facta est, secundum propriam, perversitatem intelligens ver­ ba; (et) effugit (illud) ‘ De Spiritu Sancto et Maria Virgine ’, ut ne omnino unionem carnis confiteretur. Etenim Sancti Patres, qui in Nicaea convenerunt, quod ‘ Incarnatus est ’ dixerunt; Sancti au­ tem Patres, qui post ipsos fuerunt, explanaverunt dicentes: ‘ De Spiritu Sancto ex Maria Virgine ’ ». Sexta autem Synodus, quae unum esse Symbolum Eidei noverat, a primo quidem Concilio exa,ratum, a secundo vero confirmatum, ita dixit in definitione sua: « Quod est a trecentis decem et octo Patribus editum, et dehinc a centum quinquaginta, Deo instituente, confirmatum est; quod etiam ceterae sanctae Synodi ad exstinguendam omnem pestiferam haeresim alacriter susceperunt, όποστολικάε παραδόσεις πεποιηκότεε φαίνονται ' πάντεε yàp τούτο ποιούσι, καί ονκ άνευ τής τού Πάπα γνώμης, οικουμενική yàp ή σύνοδος. ' Ρωμαίοι δέ των άλλων άπόντων καί μη καταδεχομένων τήν γνώμην, πάντως μετά τού παραβήναι τάε τών αποστόλων παραγγελίας, έπί τήν προσθήκην ήλθον. Και οί μεν Πατέρες έκεΊνοι, μηδεμιάε απειλής προκειμένης, τήν προσθήκην ίο έπήγον ' Λατίνοι δε τής τού αναθέματος έπιτιμίας καί σφόδρα δεδιττομένης, μυρίων άντιβοώντων, έπί τό τόλμημα άφίκοντο. Κάκεΐνοι μεν προσέθηκαν δτε και αύτοΐς έξην καί άλλοιε ομοίως έκείνοιε έχουσι ' Λατίνοι δε δτε ούχ ένί μόνω, άλλ' ούδε συνόδω οικουμενική συγκεχώρηται. Ώ σ τ ε Trois έστι ταϋτα εις ίσον έκείνοιε έρχεσθαι; 25

fol. 350Γ

239.

Καί μήν à μεν ro ts Πατράσιν έπήλθε τώ κατά Νίκαιαν προσθείναι σύμ­ βολο), ei δει και τούτο ε’ιπεΐν, σαφώς άνάπτυξιε ήν τής διανοίαε τών έν Νίκαια συνεληλυθότων άγιου, ώε καί Θωμάς μαρτυρεί, τά αυτά περί τού­ του τή τέταρτη συνόδω λόγων ' à δε Λατίνοι προσθήκην εαυτών ποιούνται, προς τουναντίον φέρει τοΐς υπό τών οικουμενικών διωρισμένοις συνόδων, ώε 30 διά πολλών έν τοΐς άνω δέδεικται λόγοις. Ούκ άρα ταϋτα τό ίσον έκείνοιε δύναται.

240.

Gì δε λόγοιεν τό περί τού Πατρός λεγόμενον άνάγκη καί περί τού

fol. 350V I Υιού νοεΐσθαι, σόφισμα τό τοιοϋτον καί σκηνή καί άπάτη λαμπρά. Gl μεν8 *

8 in Ms numeris eSertur: λδύ'.

8 F u n k F r . X . , D idascalia et Constitutiones A postolorum ( V i l i , 47, can. 34), t. I , p. 572-574.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Pars III, 2 - Caput XLIX. Syllogismus lô

377

quod in secundo Concilio peractum est respectu Symboli in ÏTicaea constituti. Nam beatis illis Patribus tum addendi tum etiam aufe­ rendi ius fuerat, tanquam Oecumenici Concilii membris; Episcopo autem Eomano, soli, undenam similis potestas adstruitur? Si autem dicerent, ratione Primatus; attamen non sic Apostolis visum est: prohibent enim ut is, cui Primatus obtigerit, quidquam faciat in Ecclesia circa res omnibus communes, nescientibus aliis; sicut etiam reliqui, nisi Primas quoque consenserit. 237. In ipsorum enim canone trigesimo quarto ita legimus: « Epi­ scopos singularum gentium scire oportet quis inter eos primus sit, eumque existimare velut caput, et nihil magnum sine eius sententia facere; unumquemque autem ea sola agere, quae ad suam parochiam et villas ipsi subiectas pertinent; sed nec praeter omnium conscien­ tiam ille aliquid faciat; sic enim concordia erit, ac glorificabitur Deus per Christum in Sancto Spiritu: Pater et Filius et Spiritus Sanctus ». 238. Ergo cum Patres Constantinopolitani [fol. 350r] additionem introduxerunt, iuxta apostolicas traditiones id fecisse ostenduntur. Illud enim omnes simul fecerunt, et quidem non absque Papae cognitione, nam Oecumenica Synodus celebrabatur. At Romani, absentibus ceteris neque sententiis eorum exploratis, apostolicis praeceptis omnino posthabitis, ad additionem suam devenerunt. In­ super Patres illi, cum adhuc nullae exstarent minae, adiunctionem induxerunt; sed Latini, minitante anathematis poena, semel atque iterum illata, innumerisque reclamantibus, in eam audaciam pro­ lapsi sunt. Denique, addiderunt illi, cum et ipsis licebat et aliis, qui similiter ac ipsi essent constituti; Latini vero, cum id nedum uni solummodo, at ne generali quidem Concilio concedebatur. Quanam igitur ratione paritatem invocare possunt? 239. Et revera ea, quae Patribus Mcaeno Symbolo adicere con­ tigit (ut de his etiam loquamur), aperte erat illorum sanctorum Pa­ trum ericaeae congregatorum explicatio, quemadmodum ipse Tho­ mas confitetur, qui idem circa hoc ac quarta Synodus profert; quam vero Latini additionem suam inferunt, omnino contrariam esse de­ finitionibus Conciliorum Universalium, longe lateque in superiori­ bus dissertationibus declaratum est. Non igitur eadem pro Latinis et Patribus ratio militat.2 * 0 4 240. Quodsi ita respondent: quod de Patre affirmatur, necessa­ rio etiam de Filio [fol. 350"] intelligendum est; sophisma id esse dico,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

378

Nilus : De Spiritus S. processione

yàp irepl τών ουσιωδών ό λόγοε, καί ττάνυ ye το τοιοντον δοίημβν αν ' ei 9è Trepi των ιτροσωττικών, όττοΐον δη καί το ττροβάλλ€ΐν έστίν, ούδεμίαν όρώμεν ανάγκην ΠατρΙ καί Υίω ταύτά προσήκειν ττροσωτηκά. Μάλλον δέ ■κάσα ανάγκη μη το προβάλλειν άμφοτέροιε προσήκειν οϊεσθαι, εωε αν ή ού ταύτόν καθ’ ΰπόστασιν, άλλ' έτερον, Πατήρ καί Yiós. "Ωσπερ γαρ τα 5 ■προσωπικά, ακοινώνητα διαμένοντα, προσώπων έμφαίνουσιν ετερότητα, ουτω των αυτών δντων, έπεται voeîv προσώπων ταυτότητα ’ διατί yàp τα μεν φυσικά ταύτα δντα καί φύσιν χαρακτηρΐζουσι την αυτήν, τα òè προσω­ πικά ώσαΰτωε έ'χοντα ούκ αν οείξαιεν προσώπων ταυτότητα; Ούκ άρα άληθεε άπλώε, ώε άρα παν το περί τού Πατροε λεγόμενον, άνάγκη και ίο περί τού Υιού νοεΐσθαι.

Το δε λέγειν προε το τούτο προσθεΐναι ήρκεσεν ή τού τήε Ρώμηε άρχιερέωε εξουσία, παρ ’ ήε και τάε άρχαίαε συνόδουε εύρηται βεβαιουμέναε, πώε ού φορτικόν, καί πολέμιον μεν ταΐε άποστολικαΐε διατάξεσι, πο­ λέμιον δε τη κοινή τήε Έκκλησίαε ειρήνη; Βέβαιουσθαι μεν yàp τάε άρχαίαε 15 συνόδουε καί τη του ' Ρώμηε φήφω, καί πάνυ τοι δίκαιον, ούδε yàp εξεστι πράττειν ούδεν τών κοινών άνευ τήε τού πρώτου γνώμηε ' άλλ ’ έκ τού ίσου 3 5 1 Γ ούκ αν | είη τά τού Πάπα κύρια, αν μη καί ή κοινότηε τών άλλων σνναναιρή, άμφότερα yàp ό άποστολικοε διέξεισι νόμοε.

241.

fo l.

242.

"Αν δε τον νόμον, δε την αρχήν αύτώ δίδωσιν, άτιμάσαε ό πρώτοε, την m εαυτού γνώμην νόμον ήγήται, ούκέτι διά το δόγμα τών άποστόλων δίκαιοε αν είη την αρχήν άπαιτεΐν, άλλα πάντα μάλλον ή τούτο χρή προβαλέσθαι. Αφειμένων δε ήμών τήε άνάγκηε τήε έκ τών νόμων, κατά τίνων το πρω­ τεύον τώ έπισκόπω τήε Ρώμηε; ή πώε άν τιε δίκαια λέγοι ότι προε το τούτο προσθεΐναι ήρκεσεν ή τού ' Ρώμηε άρχιερέωε έξουσία; μάλλον yàp 25 άν είη δίκαιον λέγειν ότι προε το λυθήναι τήν τών Εκκλησιών ειρήνην ήρκεσεν ή προσθήκη διά τήν αύτονομίαν τού πρώτου, είπεμ άληθήε ό άποστολικοε λόγοε, τ ά ' « ούτω yàp ομόνοια έσται», άν μήθ ’ ήμεΐε μήτ ’ έκεΐνοε άπολίπη τήν τάξιν.2 3 4

243.

Καί μήν τού μεν πρώτου τώ συμβόλω προσθέντοε, ού μετά τήε τών 30 άποστόλων γνώμηε, ούδε yàp και τοΐε άλλοιε το πράγμα δοκεΐ ’ ήμών δε

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Pars III, 2 - Caput XLIX. Syllogismus 15

379

et tegumentum, et splendidum mendacium. Etenim si de essentiali­ bus sermo esset, utique concederemus illud; at vero cum de perso­ nalibus agatur (qualis profecto spiratio est), nullam necessitatem invenimus ad hoc, ut eaedem personales proprietates Patri Filioque conveniant. Imo vero potius necessarium est ut spirativa virtus ne­ quaquam ambobus inesse censeatur, dum idem quoad hypostasim non sint, sed diversi, Pater et Filius. Quemadmodum enim quae personalia sunt, si incommunicata manent, diversitatem Perso­ narum manifestant, sic etiam si eadem sunt, sequitur ut Persona­ rum identitas intelligatur. Cur enim quae naturalia sunt, cum sunt eadem, characterem naturae ipsi inhaerentem ostendere dicentur, quae vero personalia sunt, in eodem casu identitatem Personarum manifestare non poterunt? Non ergo simpliciter verum est dicere, totum illud, quod de Patre intelligitur, de Filio quoque intelligi necesse esse. 2 4 1 . Illud autem quod asseritur, ad hanc additionem sufficien­ tem fuisse Eomani Pontificis potestatem, per quam etiam antiquae Synodi confirmatae esse inveniuntur, quomodo non intolerabile erit, cum et Apostolicis ordinationibus repugnet, et communi Ecclesiae paci bellum inferat? Eoborari enim antiquas Synodos etiam suf­ fragio Praesulis Eomae, iustum plane fuit, siquidem nihil unquam eorum, quae communia sunt, sine Primatis sententia fieri licet; sed pari modo nulla [fol. 351r] Papae haberetur auctoritas, nisi aliorum simul communicatio exciperetur. Etrumque namque apostolica lege cautum est. 2 4 2 . At vero si is, qui Primas est, legem despicit, quae ipsi prin­ cipatum obtulit, suamque sententiam pro lege esse arbitratur, non amplius iustum esset Primatum ex decreto Apostolorum exigere; sed quaevis potius quam hoc pro excusatione adducere oportebit. Verumtamen ut argumentum ex legibus petitum relinquamus, con­ tra quos Episcopo Eomano Primatus datus est? vel quomodo iure merito dici poterit ad additionem illam sufficientem fuisse E o­ mani Antistitis potestatem? Potius enim recte diceretur sufficiens ad solvendam Ecclesiarum pacem fuisse additionem ponere ob so­ lam Primatis autonomiam, cum verus sit apostolicus sermo, qui ait: « sic enim concordia erit », videlicet, si nec ille nec nos canonis praeceptum praeterierimus.2 3 4

243. Et re quidem vera, quod per Primatem additio Symbolo facta sit, minime ex Apostolorum mente accidit: neque enim ceteris res

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

;ι80

Nilus : De Spiritus S. processione

την άρχαίαν πολιτείαν ποθούντων, καί νπ ' έκείνω τετ άχθαι προθυμουμένων, μετά των άποστ ολικών δηλαδή διατάξεων, ors μήτ ’ εκείνον μηδέν τι ττοιεΐν άνεν τον καί ήpas βούλεσθαι, μήθ’ ήpas αν μη καί αύτω συνδοκή. "Α ν ό πρώτος άντιλέγμ καί ϋβριν το πράγμα νομίζη, τις ό την διαίρεσιν eiaάγων fol. 351» καί την ομόνοιαν λύων, καί το πρώτον, | καί το δεύτερον, καί δλως την τ α - ü ξιν έκ τοΰ μέσου ποιούμενος; Ονκ άρα όσα γε έκ τούτων των λόγων, οΐς θαρρών θωμάς η t i s έτεροε -επί την απολογίαν έδραμεν, έλεύθεροι Λατίνοι τής έπιτιμίας τοΰ άναθέματος δείκνυνται.

244.

Καί τί λέγομεν ταύτην η έκείνην σύνοδον, καί d>s τάδε περί τοΰ συμ­ βόλου διείλβκται, και (os τάδε ηπειλησε κατα των καινοτομησαι προελο— 1ο μένων καί μέχρι λέξεως, άφέντεε τα περ'ι Trjs προσθήκης αύτής πραχθέντα, περί ής ό λόγος νυνί; 'H γάρ μετά την έβδόμην οικουμενική σύνοδος, ής το πλήρωμα Πατέρων αριθμός όγδοήκοντα καί τριακοσίων, tbs Λατίνοι έν τοΐς κανόσι τοΐς εαυτών φασι, την μεν των Εκκλησιών ειρήνην τέλος των άγώνων των έαυτής ποιείται, την δε προσθήκην ότι έκ τοΰ Υίοΰ το Πνεΰμα, 15 ώς αιτίαν των σκανδάλων ύπερόριον έκ τοΰ θείου συμβόλου πόρρω που τίθησι. Καί οί τον τόπον δε έν τη οικουμενική τούτη συνόδω τού Πάπα άναπληρούντες, Παύλος, φημί, καί θύγένιος, οί έπίσκοποι, καί Πέτρος καδδηνάλιος καί πρβσβύτερος ηγεμόνες των πραγμάτων τούτων κατέστησαν ' καί ό Πάπας δε Ιωάννης, έφ ’ ου τα τοιοΰτα, έπιστολαίς καί διατάγμασι 20 μετά τίνος άπολογίας τα πεπραγμένα κυροΐ. τΩν άπάντων Λατίνοι αργίαν fol. 352r κατέγνωσαν μέν, ούκ οίδα άνθ" δτου, μετέγνωσαν δε οϋδέπω. Καί | ότί ταΰτα αληθή, δήλον έκείθεν.

245.

Από τής έκτης πράξεως τής άγιας καί οικουμενικής ταύτης συνόδου ' Ρώμης έβόη- 25 σαν * πρέπον έστί μη έτερον όρον καινούργηθήναι, άλλ ’ αύτον τον όρχαΐον καί άνα πάσαν την οικουμένην κρατούμενόν τε καί δοξαζόμενον άναγνωσθήναί τε καί έπιβεβαιωθήναι ». Καί πάλιν άπο των αυτών έν τη παρούση έκτη πράξει έξεφωνήθη ό κοινός όρος, ήτοι το άγιον τής πίστεως σύμβολον, καί έχει ούτως ώς έχει σήμερον ' καί παρόντων τών άπο 'Ρώμης καί 30 των λοιπών μεγάλων θρόνων, ούδαμού παραβλαβή εις το « το έκ τοΰ Πατρδς έκπορευόμενον ». Καί πάλιν ’ « Δίό τον έξ αρχής τής πίστεως όρον πόθω θείω καί διανοίας εύθύτητι ή άγια καί οικουμενική αύτη σύνοδος ένστερνιζομένι{'τε καί θειάζουσα καί το τής σωτηρίας στερέωμα έν αύτω θεμελιοϋσά τε καί άνεγείρουσα, οΰτω φρονείν καί κηρύσσειν πάσιν έκβοά ’ 35

προσθήκης, περί ής ήμΐν τε καί Λατίνοις ό λόγος ' ό δε τής 'Ρώμης επί­ σκοπος, ό μακάριος Ιωάννης, έφ ’ ού τοιαύτα γάγονε, Φωτίω γράφων περί τών τοιοΰτων τοιάδε φησίν. ’Από τής επιστολής τού Πάπα Ίωάννου προς τον άγιώτατον Φώτιον, πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως ' « Καί γάρ ή σή άδελφότης έπίσταται ώς, όταν ■παρεγένετο προς ημάς ό μικρόν έμπροσθεν άποσταλέις παρ ’ αυ­ τής, καί περί τού άγιου συμβόλου ημάς έδοκίμασεν, εύρεν άπαράτρωτον fol. 3f>3r KaQùs άρχήθεν \ παρεδόθη ήμΐν διατηρουντας, καί μήτε προστιθέντας τι ή 246.

20

άφαιρούντας, ακριβώς είδότας ώς τ oîs τα τοιαύτα τολμώσι βαρεία κατα­ δίκη άναμένουσα άπόκειται. Καί πάλιν ούν παραδηλούμεν τή α’ιδεσιμότητί & σου, ira περί τού άρθρου τούτου, δι ’ ο συνέβη τα σκάνδαλα μέσον τών Εκ­ κλησιών τού θεού, εχη πληροφορίαν eis ημάς ότι ού μόνον λέγομεν τούτο, άλλα καί τούς πρώτον θαρρήσαντας τή εαυτών άπονοία τούτο ποιήσαι, παραβάτας τών θείων λόγων κρίνομεν, καί μεταποιητάς τής θεολογίας τού δεσπότου Χριστού καί τών λοιπών Πατέρων, ο'ί συνοδικώς συνελθόντες πα- 30 ρέδωκαν το άγιον σύμβολον ’ καί μετά τού Ιούδα αυτούς τάττομεν, ότι καί ταύτόν εκείνψ τετολμήκασιν, ού παραδόντες cis θάνατον το κυριακόν σώμα, άλλα τούς πιστούς, οΐτινές είσιν ώς μέλη τού σώματος αύτού, διασχίσαντες και διατεμόντες άλλήλων, και ούτως αίωνίω παραπέμψαντες θανάτω, καί μάλλον εαυτούς, ώς έποίησεν ό ρηθε'ις ούκ ορθός μαθητής, άποπνιξαντες ». 35 1 in M s i^fjs. 2 M a n s i 17, 517 A . — Notare velis post verba τrapò ταΰτα φρονοΰντας, transi­ tum jacere Ca b a s il a m ad Aetionem V I I , cuius sunt reliquae citationis clausulae (ibid., 520 E-521 A ). 20 E pisl. (spuria) loannis V i l i ad Photium: M a n s i 17, 525 A C .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Pars III, 2 - Caput XLIX. Syllogismus 15

383

salutis soliditatem super eam fundans et aedificans, sic sentire et praedicare omnibus clamat: ‘ Credo in unum Deum, (Patrem omni­ potentem) et reliqua usque ad finem ». Et post quaedam: « Post lectionem (divini Symboli), qui praesens aderat sacer coetus excla­ mavit: Omnes ita sentimus, ita credimus, in hae confessione baptizati sumus et sacerdotali gradu digni habiti sumus. Qui praeter haec aliter sentiunt, velut inimicos Dei et veritatis reputamus. [fol. 352v~\ Si quis praeter hoc sacrum Symbolum ausus fuerit alterum conscri­ bere, vel proponere, vel detrahere, et definitionem appellare prae­ sumpserit, sit condemnatus, et ab omni Christiana confessione eiectus. Detrahere enim vel adicere, imperfectam erga sanctam et consubstan­ tialem Trinitatem, quae usque in hanc diem a maioribus descendit, confessionem nostram ostendit: et Apostolorum traditionem et Pa­ trum doctrinam condemnat. Si quis igitur eo amentiae provehatur, ut ausus fuerit, quemadmodum superius dictum est, alterum expo­ nere Symbolum, et definitionem appellare, aut adicere vel demere in tradito nobis a sancta et Oecumenica (Mcaeae prima) magna Synodo, anathema sit ». Haec quidem Synodus de additione ad Symbolum pronuntiavit, de qua nunc nobis cum Latinis quaestio est, quae adeo sunt clara, ut horrorem incutiant; episcopus autem Eomae, beatus Ioannes, sub quo haec habebantur, in litteris ad Photium de his omnibus datis, ita scribit.2 6 4 246. Ex epistula Papae Ioannis ad Photium sanctissimum, Pa­ triarcham Constantinopolitanum: «... Novit enim fraternitas tua quod, quando accessit ad nos qui non ita pridem a te missus est, de sancto Symbolo nostram sententiam perscrutatus est; et invenit illae­ sum [illud], quemadmodum a principio \jol. 353r~\traditum est nobis, servasse nos, nihil addentes, nihil auferentes: quippe qui recte nove­ rimus quod, qui audent talia, hos gravis condemnatio manet. Iterum igitur tuae reverentiae significamus, ut de hoc articulo, ob quem suborta sunt,scandala inter Ecclesias Dei, certam persuasionem de nobis habeas, quod non solum illum non dicimus, sed etiam eos, qui primum ausi sunt sua insipientia hoc facere, praevaricatores esse censemus divinorum oraculorum: qui pervertunt sacram doctrinam Domini Christi (et Apostolorum) ac ceterorum Patrum, qui synodice convenientes tradiderunt sanctum Symbolum. Hos cum Iuda collocamus, quoniam idem ac ille scelus ausi sunt admittere; non qui­ dem morti tradentes Corpus Dominicum, sed fideles, qui sunt mem­ bra Corporis Eius, discidentes et dissecantes invicem, et sic in sem­ piternam mortem illos deducentes, vel se ipsos potius, ut fecit prae­ dictus perversus discipulus, strangulantes ».

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

384 247.

353v

248.

. 354*

ÌSTilus : ì)e Spiritus S. processione

"€στιν ουν όστιε I t i την του Πάπα γνώμην καί το πρωτειον καί την αρχήν την αυτού προβαλεϊται, ούτω τήε προσθήκης άπεληλαμένηε παρά τήε άγίαε συνόδου; Οΰκ άρα δόξουσι Λατίνοι νοΰ καί φρένων άνδρεε είναι, ούδ’ ύγιαίνειι τον νουν, ουδέ προς εαυτούς συμβαίνειν, καταλύειν έπιχειρούντεε a κα ώε ώΐκοδόμησαν ’ άλλα παίζειν εν ού παικτοΐε καί âvriKpvs κατά τήε έαυ ών κεφαλή. Ούκοΰν η την προσθήκην διαγραφάτωσαν, η φροντιστεον ε τι τ ίε ίίν αυτοί s δίκαια πρόφασιε γένοιτο έν τη κοινή Ttjs άπολογίαε ημέρα, προφέροντοε αύτοΐε του δικάζοντοε την αυτονομίαν καί το σώμα διεσπασμένον το έαυτοΰ, ήτιε έστ'ιν ή τού θεού ’ Εκκλησία, κα\ to u s των αποστόλων νόμουε, καί τον ά π ’ αυτού χωρισμόν, or αυτοί καθ’ εαυτών ηϋζαντο έν τ oîs k o iv o îs συνεδρίοιε, την ηγεμονίαν των εκκλησιαστι­ κών πραγμάτων άναδέχομενοι.

Άλλα μήτε τούτο γενοιτο, Παράκλητε αγαθέ!, μηθ ' ήpas περιΐδοιε eis ώτα κωφών άδorras ’ άλλα τ oîs μεν την σήν έπίγνωσιν δίδου κατά τ às Ιεράε παραδόσεις, as αύτόε toÎs άποστόλοιε ένέπνευσαε, ήμίν δε μή ζημιωθήναι τούτους, > Latinorum iudicari de­ bent; Patres enim (contrarie prorsus Latini) conciliariter addiderunt, cum nullae adhuc exstabant prohibitiones et minae, cum ipsis licebat, 138: prae­ ter quam quod ipsorum additiones aperta erant mentis Nicaenorum e x ­ plicatio, ut Thomas ipse fatetur; dum Latinorum additio iam saepius de­ monstrata est Conciliorum definitio­ nibus contraria, 239. Unde obiectiones ipsorum inefficaces iure reputantur. V. gr.; a) de Filio asserendum est. quidquid de Patre dicitur (non enim

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Index ideologie,us Textus hic de essentialibus quaestio est, sed de personalibus, qualis est virtus spirativa, 240), aut b) sufficiens ad addi­ tionem erat Romani Pontificis aucto­ ritas (liaec enim sine aliorum consensu nullam retinet firmitatem, 241, imo potius ad dissolvendam Ecclesiae pa­ cem poneretur, 242-243). D ), .380-382, sed ad improban­ dam doctrinam Latinorum de proces­ sione Spiritus Sancti etiam a Filio, eiusdemque in Symbolo additionem, duo facta omni exceptione, maiora pro nobis militant, scilicet: a) Synodus Oecumenica V I I I (Photiana anni 87980), 6) Epistula loannis Papae V III ■ad Photium Patriarcham. Itaque ex Actis Synodi, cuius historia (tempus, adiuncta, scopus, praesidentia, con­ firmatio Papae) praemittitur, 244, af­

407

feruntur documenta, quibus Symbo­ lum Nicaeno-Constantinopolitanum, re­ petita Ephesina prohibitione quidquam in ipso immutandi, sartum tectum denuo custoditum est, 245. E x epi­ stula autem loannis V II I ea seliguntur, quae produnt Ecclesiam Romanam, traditionis tenacem, nullam in Sym ­ bolo mutationem passam esse, 246. E ), 384, quid igitur restat, nisi ut Latini, tot probationibus obruti, additionem illam deleant, ne separa­ tionem a Christo in die ludicii patian­ tur, a cuius corpore mystico, id est, Ecclesia iam pridem recesserunt? 247. Attamen ne id fiat, Paraclitus ipse Spiritus Sanctus enixis precibus obse­ crandus est, ut pacem et unionem et amorem Christi Ecclesiae sanctae tan­ dem aliquando tribuere dignetur, 248.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

ill

IN D EX C ITA TIO N U M T E X T U S N u m eri communes p a g in a m , p arvi a u tem ip sis a) ») II, 8 . » )) « II, 9 . * » », )) II, 11 . » » V II, 4 » » )) V III, 2 » » X III, 2 » 0 » X III, 3 Ioannes V III papa (pseudo) t Epist. ad Photium de Symbolo

................................. 190 25,27 , ...................................... 3 1 4 20 , .................................................... .................................................... .................................................... ...................................... 33217, 25 6 6 , 2 6215, 32 2 22, 31 222, .................................................... .................................................... .................................................... .................................................... .................................................... .................................................... ....................................................

2 74 24 32 6 27 322 25 32822 260 28 33824 3 1825 32621 190 31 322 25 32219 336 24 228 7 228 7

....................................................

382 20

Isaac Syrus Liber de contemptu mundi, 8

3481

Iustinus 31. (pseudo) t Exposit. rectae Confessionis, 3

·)■

»

»

a 5 -

9

268 31, 270 6, 334 8 . . . 25810, 26013

E X PROFANIS AUCTORIBUS

Aristoteles Stag yrites Analytica priora I, 1 ................................................................................................ 208 5 Analytica posteriora I, 2 .......................................................................................... 2 0 0 2 2

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Index citationum Textus A nalitica posteriora I, 7 . . » » I, 7 η. 9 » >ι I, 9 . . » » I, 10 . . De Anima III, 5, 1-2

î

.

.

.

.

.......................................

De Caelo II, 1 1 ............................ * Metaphysica III, 4, 1 -1 . . . . * » IV , 9, 1 . . . . * » IV , 30, 2 . . . . * » V I, 6, 3 . . . » V i l i , 8 ................... * Physica III, 1 5 ............................. » III, 4, 9 .......................... ;> V II, 4, 1 4 ........................ Rhetorica 1, 2, 2 ........................ Topica I, 1, 2 ............................. Plato (philosophus) Respublica III, 398 A

413 . . 21 2 27 , 22 4 24, 2 8 0 29 2 1 6 27,28,29, 30, 2 1 81, 3,9 ............................. 220 25, 29 ...................................... 204 3 ...................................... 254 6 ...................................... 254 4 ...................................... 226 3 ...................................... 28812 ...................................... 28812 ...................................... 28812 ...................................... 28812 ...................................... 204 21

..............................

28812

...................................... 336 3 ................................. 326 6 ...................................... 244 2

.......................

208 3, 8,10 1 90 14

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

IV

IN D EX T O T IU S O PE R IS O N O M A S T IC I^ Aucto ree, qui saeculo X V antiquiores sunt, nomine baptismi per ordi­ nem recensentur; eorum tamen, qui magis sunt noti, etiam nomen fami­ liae gentilicium (si habetur) in elencho sub icitur. Numeri, qui « Halicis » typis exprimuntur, ad paginas textus graeci remittunt et indicant proinde nomen, de quo agitur, etiam in sequenti pagina '(Minae vere Ionie) inveniri.

Omnes numeri paginas referunt.

ABLABirt·,

rhetor

Galatiae,

136.

A c a c iu s Beroeensis, 166, 370. A c i n d y n u s , (vid. Gregorius). A eneas Parisiensis, X I , I ■‘>4. A g a t h o (S .), papa, 166, 177,3 6 0 , 372. A l a n i a s , m e tro p o lita , 32. A lb a r e d a A. M ., 0 . S. B ., I l l , V II. A llatius L ., X I , 3-4, 9-10, 29, 31, 37, 41, 54, 64, 74, 171-172. A m brosius (S .) Mediolanensis, 62, 7273, 76. A m p h il o c h iu s , 73, 137. A n d r o n ic u s III, Imp. B yz., 3, 14. A n n a Sabaudiae (Imp. Byz.), 4, 8, I I. A n t o n iu s , Const/pnus patr., 73. A n t o n iu s Thessalonicensis, 28. A p o l l in a r is , haer., 164, 36S. Ar cad iu s , (vid. East ratta des). A r c u d iu s P „ X I , 34, 41, 95. A r e o p a g it a , (vid. Dionysias — pseu­ do — ). A r is t o t e l e s , p h il., 94-95, 116, 200, 204. 208, 212-216, 220, 224-226. 244, 254. 280, 288, 298, 326, 336. A r i u s , h aer., 98, 114, 162, 220, 292, 362-364. A r s e n iu s C yzicenu s, 49, 51. A s s e m a n i I. 8., 171. A thanasius (8.) Alexandrinus, 59-61. 70-71, 137, 232. A thanasius Lepeutinus, 20. A u g u s t in u s (8 .) Hipponensis, 44, 62. 124, 200. A ureolus 1\, 0 . M. F ., 145-147.

B arlaam us

de Sem inare, X , X I I I , 6, 14-15, 18, 29-30, 32-33, 41, 47, 71-72, 78-79, 87, 94, 100, 110, 118, 175. B asilius I M aced o , Im p., 37, 76. 173. B asilius M. (ii.), Cappadox, 60-61, 70-71, 92, 131-135, 137-141, 188, 192, 212, 234, 242, 252, 266, 363. B a s il iu s (p seu d o), 83-84. B assi D ., (vid. Martini-Bassi). B au er W ., 236. Bees 27, 48. B essarion .Nicaenus, Card., X I , X I V , 78-79, 82, 95, 106. ( Vid. quoque Gandai). B e v e r e g iu s G ., X , 38. B in iu s S., 171. B ois J., X I . Bοι v in d e V il l e n e u v e . J., 35. B ongiovan n i A., (vid. Zanetti-Bon giovanili). B o n itz H ., 227. B ourg in a A ., (via. V asiliev). B r i q u e t C. Μ ., X I , 50. B rod in P ., (vid. Vasiliev). B ulgaris K ., theol. et edit., 76.

X .,

Cab a sila s , (vid. Demetrius,

Nicolaus, Thomaides). C aelestin u s II, antipapa, 176, 360. C a ie t a n u s (V io d e , T h .), O. P ., C ard., X I, XV. Calecas M ., (vid. Manuel). Callistus II, papa, 170. Nilus,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Index totius operis onomastico»

416

Callistus , Const/pnus patr., 3. Cammelli I o s . , X I , 5-7, 17-18,

J., X I I , 41, 107. (vid. loannes). I., O. P ., X I I , 143, 146-147.

Can

dal

Can

tacu zen u s

Capreo

D

E .,

lus

S. ,

C a v e Ct., 33. Chrtsostomus, (vid. loannes). Cledonius presb., 163, 366, 368. Constantinus Magnus, Im p., 39. Constantinus III, Imp. 166, 372.

Hierosolymitanus patr., X , 45.

o s it h e u s ,

35.

15. 34,

D rescher (D resserus ) M., 48. D

Sco tu s

uns

n g b e r d in g u g e n ic u s

S.).

E

u s t r a t ia d e s

Cydonius , (vid. Demetrius, Prochorus). Cyparissiota , (vid. loannes).

E

u tyoh es

Meliteniota,

s t a n t in u s

X,

69-71,

Constantius II, Im p., 39. Coressius G ., 33. Creyg

C

h ton

E .,

(vid.

Silvester

(S .), Alexandrinus, 59-61, 70-71, 73, 85, 135, 153, 155, 164166, 252, 370.

164, F

am ascen u s,

D emetrius Cabasilas , 8, 35. D emetrius Chrysoloras , I X . D emetrius Cydonius , V I, 1 X -X I V , 4-5, 7-8, 12-13, 16-21, 23-25, 28, 30, 34-35, 40, 46, 51, 65-68, 79, 81, 87, 91, 94, 100, 109-110, 112-113, 149-152, 154-155, 175, 181, 196, 207, 277, 294, 332, 341, 347, 359. ( S . ) , Thessalonicensis, 39. Thessalonicensis, (vid. D e ­ metrius Cydonius). D enzinger H.-(U mberg I. P.., S . J.), D

e m e t r iu s

D

e m e t r iu s

366. e

De

R

égnon

S il v e s t r is

T

h

.,

P .,

(vid, Bégnon). (vid. Ferrariensis).

D idot F ., 249. D idymus Alexandrinus, 67. D

io g e n e s

Cyzicenus,

164,

368.

D ionysius A reopagita (pseudo), 59, 86-87, 92, 121, 126-128, 130, 142, 147, 153, 190, 228-230, 256, 260-

D

118.

,

S.-Spyridon , 43.

Const/pnus

,

patr.,

haer.,

368.

262, 272, 286, 312-314, 31S, 322, 326-328, 332, 336-338, 348. orotheus Mitylenensis, 133.

D orotheus Thessalonicensis, 29.

A .,

a b r ic iu s

X I,

3,

4,

36,

40.

F errariensis (D e Silvestris F., 0. P .),

D

F .,

y r il l u s

(vid. loannes). D am asus ( S . ) , papa, 366. D em etrakopulus A ., X I I , 3, 9, 15, 30-31, 33, 37, 43, 45, 48, 54-55, 64, 176. D

M.

H ., X I I (vid. Marcus Eugenicus). E u g e n iu s ep., Legatus a d Photium, 170, 380. E u n o m i u s , h a e r . , 84, 132, 134, 136, 139-140, 212, 242, 252, 266. E u s e b iu s Caesariensis, 362. E ustratiades S. -A rcadius , X I I , 43. E

149.

0.

E hrhard A ., 9, 48. E

Con

I.,

F

X I I , X I V , 91, 112, 143. N ., X I I , X I V , 117, 140.

esta

F lacius I llyricus M., 48. N .,

X II. (Familia), 176. X . , X , 168, 376.

F

ranco

F

r a n g ip a n e

F

unk

F

r

.

V ., X I I . P h ., X I I . G e l a s i u s Cyzicenus, 60, 69, 163, 258. G e n n a d iu s S c h o l a r io s , (vid. Geor­ gius Seholarios). G e o r g iu s Cyprius, 82-83. G e o r g i u s M e t o c h i t a , X I I , 74, 149. Ga r

d th a u se n

G a s s - M f. y

er

Georgius Moschabarus, 72, 77. Georgius P hrantza , X , 4. S c h o l a r i o s , X 1 I -X I V , 82106-107, 302. G e r m a n u s I (S.), Const/pnus patr., 73. Giustiniani H ., X , 132-133. G o r d i l l o M . , S . J . , V II, X I I . G r a f f in J R .-N a u F ., X I V , 41. G r e g o r a s , (vid. Nicephorus). Gregorius A c i n d y n u s , X , 15, 27, G

e o r g iu s

83,

G

29-30,

32.

r e g o r iu s

M

am m as,

Const/pnus patr.,

107. G

N a z i a n z e n u s (S.), 59, 61, 71, 92, 95, 98, 104, 115, 121, 142, 147, 163, 192, 232-234, 242, 258, 266, 270-274, 300, 312-314, 318-

r e g o r iu s

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Index totius operis on'omasticus 320, 328, 366-368.

332-334,

338,

342, 362,

Gregorius N yssenus (S.), 9, 31, 61, 70-71,

135-136,

165. X -X l, X III, 9-11, 14-16, 21, 26, 28-30, 44, 77, 82-83, 95, 123-124, 129.

Gregorius

G

V .,

ru m el

140,

P alamas ,

X fl.

G uixxand B ., X I I , 8, 21, 35. G uxiexmus de W are (V arro ), M.

F .,

O.

Io b

I gnatius (S.), Const/pnus pair., 73-74. I oannes V I I I , papa; 37, 74, 76, 161, .170,

172-174, 382. I oannes V P axaeoxogus, Imp., X , 3, 32. I o a n n e s V I C a n t a c u z e n u s , Im p., X , 3-8, 10-11, 13-14, 20, 32. I o a n n e s Antiochenus, 165.

I oannes

B eccus,

Const/pnus

patr.,

X , X I I I , 36-38, 69-70, 72, 74-76, 95, 135-138, 149. I oannes Calecas, Const/pnus patr., 4, 11, 14. Joannes Chrysostomus (S.), 92, 192, 218, 234, 238, 242, 320, 324. I oannes C yparissiota , X , 15, 33-34. I oannes D amascenus (S.), 59, 71· 104-105, 115, 121, 143, 147, 194, 258-260, 268, 300, 314, 338. I oannes de M onte E igro , 0. P ., 132, 134.2 7 27 —

,

176.

15.

Iuxius 1, papa (S.), 39, 162, 364. Iustinus (pseudo), 104, 258-260, 268270, 334. Ju

H adrianus I, papa, 165. H ardt I ., 47. H efexe 0 . I.-L eci.ercq H ., X I I , 132, 171-173.

s s it a

I oseph B ryennius , 76. I saac A rgyrus , 30. I saac Syrus , 348. Isidorus , Const/pnus patr.,

118.

H eraclius II, (II eeacxeonas ), Im p.f 166, 372. H ergenrôther I ., Card., X I I , 140. H ermias , presi)., 153. H eron , phil., 258, 300. H esiodus , poet.', 20. H ieronymus (S.), 200. H ierothexts (pseudo), 86, 286. H ofmann G ., S. J., X I I . H omerus, poet., 20. H onorius I, papa, 176. H onorius II, papa, 176. H ugo E terianus (sew E therianus), 78.

Ia

417

K

M ., A . A ., X I I I , 3, 8-10, 14, 15, 18, 35, 49, 51-52, 66, 71, 77, 86, 89, 124, 132, 139, 156, 169, 171, 173-174. (Vid. quoque PetitSide'ridès-Jligie).

g ie

o k k in o s

(vid. Pliilotheus Koklcinos).

,

K rumbacher K., X I I I , 3, 9, 35, 48. Ostiensis Card. (H ono­ 176. L ampros S. P ., X I I I , 34, 40, 43. L aurent V ., A . A ., X I I I , 15, 38, 74-76. L ecxercq H ., (vid. H ejeie -Leclercq). L egrand A e ., X I I I . L eo I M a g n u s (S.), papa, 62, 72-73, L

am bertu s

rius

,

II),

76. L

eo

II (S.), papa, 360.

L eontius , ep., 69. L e Quien M ., 27. L essius L., S. J ., X I I I , L

(S.), papa,

ib e r iu s

127.

176, 360.

Thessalonicensis, 28. I, Const/pnus patr., haer., 163-164, 366-368. M a i A ., Card., 75. M a c a r iu

M

s

a c e d o n iu s

Manuex

I Comnenus, Imp.

M

Caxecas,

an u ex

X III,

Manuex

O. 156.

P .,

T zycandixis ,

IX.

34,

75,

139. V I,

IX ,

M a n s i I. D ., X , 39, 76, 132, 134, 162-166, 171-174, 177, 186, 258, 302, 360, 364, 366, 368, 370, 372, 380,

382.

L u g e n i c u s Ephesinus, X I I X I I I , 41, 78-79, 92-83, 106-107, 132, 134. M a r i n u s I, papa, 173. M a r in u s Cyprius, 6 8 . M

arcus

Hilus Cabusilas.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Index totius operis onomasticus

418 M

a r t in i

M

atth a ei

Ae .- B a s s i J)., X I I I , 9, 47. Ch. F., X IIT , 4,7.

Matthaeus X IV , M

A ngelus

P anaretus ,

38.

Confessor (S.), X I I I , 68, 71, 127-128, 153, 308.

M aximus I talus , 39. Maximus P lanudes , X I I , 94, Meletius Alexandrinus, 33. M

M

59,

a x im u s

124.

I ., Card., V I -V I I , X I I I , 3, 6, 13, 15-16, 19-20, 23, 25, 28-29, 34, 37, 45-47, 50-51, 66, 75, 81, 83. erk A ,, S. J., 230. I (S.), Const/pnus pati·., 73.

e t h o d iu s

J. P . , 1 X , 33, 52, 127, 137, 186, 323. M iklosich F . -Müller J ., X I, 26-27. ig n e

Milligan G., 236. Moulton J. H., 236. M ourret F ., X I V , 176. J ., (vid. Miklosich·Mulier).

üller

M urmureus I., 48.

F., (vid. Graflin-Nau).

N

au

N

a z ia n z e n u s

N

ean der

N N

N

, (vid. Gregorius). I. A . W ., 171. ea n d er M. (Michael Neumann), 3. e s t o r iu s , Const/pnus patr., haer., 59,. 370. ic e p h o r u s

59,

I (S.), Const/pnus patr.,

73.

N icephorus B l e m m t d a , X I, 69-71. N icephorus Chumnos, 35. N icephorus G r e g o r a s , X I-X II , 3-4, 7-8, 10-15, 20, 24, 30, 34-36, 80-81. N

, X , X I I -X 1 V , 117, 138-141, 149. i c o l a u s I, Const/pnus patr., 73, 77. ic o l a u s C a b a s i l a s , I X , 4, 6-8, 14, 28, 30, 32-33, 36-41, 45-46, 55, 57-58, 64.

N

N

M

ic e t a s

51,

N

b a s il a s

,

(passim·, per omnes

N ilus , monachus saec. xv, 39. N ilus Rhodiensis, 173. N yssenus, (vid. Gregorius). ■ O

mont

O r ig

H ., X I V , 39, 46-47. Alexandrinus, 362.

en es

alaeologu s, alam as

P P P

P

N icolaus

P

P

,

302. P etrus ,

presh. Card., Legatus ad Photium, 170, 172, 380. P i e r l e o n i (Familia), 176. P h il o t h e u s Iv o k k i n o s , Const/pnus patr., X , X I I I , 14-15, 26, 34, 51. P hotius , Const/pnus patr., X I I -X I I T , 32, 37, 73-76, 95, 170, 172-173, 175, 382. P h r a n t z a , (vid. Georgius). P l a n u d e s , (vid. Maximus). P l a t o , phil., 20, 116, 190, 326. P o n t a n u s I ., S . J., X . P o t l is M ., (vid. Mallis-P otiis). P rochorus C ydonius , X I , 25, 51,

66 ,

68 .

a r o n e n s is

78,

ic o l a u s

(vid. Joannes). (vid. Gregorius). a l m i e r i A ., X II, X IV . a n a r e t u s , (vid. Matthaeus Angelus). a p a d o p u l o s - K e r a m e u s A ., X I V , 3839, 46. a u l u s , ep., Legatus ad Photium, 170, 380. e t i t L ., A . A ., X I V , 26-28, 41, 139. (Vid. quoque Petit-Sidéridès-Jugie). e t i t -S i d é r i d è s - J u g i e , X I , 82, 106,

P P

140,

M

Ca

fere paginas).

Michael Gabras , 35. M

il u s

er cati

Metaxas N., 33. M

N

Mesarttes,

78. M e t h o n e n s l s , IX , 54, 78.

N illes N., 8. J., XIV, 29.

R ackl

M .,

R

a l l is

G .-P

R

atram n u s,

R

egel

V -V l,

X I V , 25, 46, 52. Μ ., X I . Corbeiensis m on., X I V ,

o t l is

154. AV.,

X IV .

R égnon ( d e ) T h ., S. J., XIAL 124-125, 129. R isso P., XIAr, 38.

122,

1 Ea solummodo loca notantur, ut par est, in quibus aliquid speciali atten tione dignum occurrit.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Index totius operis onomasticus

419

Sakkelionos I ., X I V , 39.

T homaides Cabasilas , 4.

S., A . A ., X I V . S c h o l a r t o s , (vid. Georgius). Se r a p io Thmuitensis, 137.

T

Sa

l a v il l e

Severus G., 33. Sidéridès , (vid. Petil-Side'ridès-Jugie). Silvester I (S.), papa, 162, 365. Silvester Syropulos -Greyghton R ., X I,

47,

64.

e ) F ., (vid. Ferrariensis). Thessalonicensis, X I , 27-28. S l i p t i I., X V , 118. Souarn R ., X V . Spyridon , (vid. Eustratiades). S tephanus VI, papa, 173. Stepiianus , Const/pnus patr., 73. Stephanus H ., 249. Stevenson H ., X V , 47-48. S yropulos , (vid. Silvester).

S il v e s t r is

S im

(d

eon

d e A q u i n o (S.), 0 . P ., V -V II, I X -X I , X IV , 12, 16, 19-25, 28, 46, 62-63, 65-68, 71, 78, 81, 83-84, 87, 89, 91,94, 96-105, 107-109, 111-114, 116-120, 122, 125-131, 138, 141-152, 154-155, 157-160, 167-168, 178-181, 186-187, 194-202, 206, 210, 21S, 224, 229, 238-242, 244, 248-254, 266, 270, 274, 282, 282, 286-296, 300-306, 310, 326, 332-336, 341, 347, 351, 353, 359, 362-364, 372-374. T iberius III, (A bsimarus), Imp., 166. T raversari A ., Camald., 75. homas

a il l e

V

a l e n t in u s

368.

V allée L ., 132. V

T ailliez F ., S. J., V II. T afrali Ο., X V , 7, 14, 27, 39. T arasius (S.), Const/pnus patr., 71, 73. T heodosius I, Im p., 135, 162, 366. T heodorus B alsamon, 39. T heodorus Meliteniota, V I, X I I I . T heodorus Studita (S.), 59. T heodorus Sugdaeensis, 74. T heophanes K erameus , 29. T heophanes N icaenus , 82-83.

S., X V . , haer, 164,

V

V

ern et

V

io

(d

W a r e ) , (vid. Gulielmus). A . A ., X V , 3. F ., X V , 27, 41. T h . , (vid. Cmetanus).

(d

arro

V a s il ie v

e

)

e

V ulcanus B., 3. W

are

(d

e

),

(vid. Gulielmus Varro).

W harton H ., 33. Z anetti A. M.-B onoiovanni A ., 47.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

CORRIGENDA

Pag . 8

L egi debet

L in .

11 (ab imo)

9

7

»

23

14

12

25

14

32

24

49

9 (ab imo)

65

■3 (ab imo)

88 113

24 2 (ab im o)

Pag.

L in .

ab Anna Sabaudiae aytov

133

3

154

28

άΧΧηΧα διαφέAnnam Sabaudiae χρησάμβνος èpμηνet άπαντα habet *θπατα a DoctoribuR Ύνωριμώτατα

157

9

190

9

192

25

310

29

320

3

335

4

356

22

370

10

L egi debet

lectionum nempe aggressi sunt quam feceram èavTOv ovv «ιη de Ιων et Philosophum άντιδιμρητα,ι πάσηε τη s

Quaedam alia, levioris momenti, prudens lector excusabit.

N ota bene: Infausto casu accidit, ut, dum opus iam correctum prelo edebatur, machi­ narum pressione (sic enim a technicis pro explicatione dictum est), aliquorum verborum graecorum accentus perfracti exciderint. Defectus autem solum evenit litterae t accento acuto (i) insignitae, quippe quae maxima, ut dicunt, fragilitate laboret. Casus huiusmodi (saltem prout in postremis editionis exemplaribus deprehen­ duntur) hi fere sunt: PAO. 13 188

Lin. 5 18

192

2

»

8

200

11

210

5

242

27

»

29

246

13

248

16

»

22

»

23

Pag.

L in .

βρίζε tv avyicptvovTes π αντί yvωρίζeτaι νποπίπτοντα φρίττονταε χαρακτηρίζοιτ

256

20

326

3

άποδβίξβωε AetneTai υπερουσίων

346

29

àvay καία μβίζονα

258

1

260

28

264

28

θίκ€Ιψ διαίρβσιν διακρίνων ώρίσαντο

360

24

374

17

επί τ « Betas et(Π ovatas νομίζβιν (εκκλησίαν

382

35

άποπνιζαντ€5

278

1

314

19

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

ADDENDA

Aii numerum 38 paginae 47: * Alius adhuc codex Bibliothecae Vaticanae incompletum nobis praebet opus Trinitarium Nili, scilicet Vat. gr. 2364, miscellaneus, mutilus, saec. circiter x iv (sicut manus sat recens ad folium 1 notavit) vel x v (ex filigranis), sine operum nec capitum divisionibus. Foliis 2V-91V dantur fragmenta De processione Spiritus Sancti, nempe: 9v- l l r Introductio operis ( Α π ά ν τ η σ ή . l l r-15v alba sunt (ad primam partem tram i; bendam); 16r-4 8 r integram partem alteram continent (dissertationes o pie)48v-60v capita 1-11 (hoc postremum solum inchoatum) primae see- 'oni tertiae, partis·, 61r-64v alba remanent (pro capitibus 11-21); 65r-76v capita 22-34; 76v-7 7 r praebent initium Prooemii de syllogismis, quod foliis sequentibus albis (77v-81v) continuandum erat; denique folia 82r-9 Iv capita 35-39 (Syllogismos 1-5, huius autem postremi partem solummodo), exscribunt. Cetera desunt omnino.

Ad numerum 156 paginae 176: Necesse non est ut, in re notissima, refutatio Nili Cabasilae instituatur. Igitur de Honorio papa I necnon de mente S. Leonis II, qui et Concilium generale VI confirmavit et ratam habuit condemnationem Honorii, videas E. A m a n n , art. Honorius I (DTC V II 120-121) et art. Léon I I (Saint) (ibid. I X 301-302), ubi locupletissimam bibliographiam de tota hac Historiae Ecclesiasticae implexa quae­ stione reperies. Breviter et exhaurienter de his consulatur oportet M. D ’ H e r b i g n y S. I. in eius opere Theologica de Ecclesia I I, Parisiis 19283, pp. 358-359. Documenta au­ tem ecclesiastica, quae collecta dantur in K i e c h , Enchiridion Fontium, Historiae Ecclesiasticae antiquae (nn. 1082-1088) explicantur recte ab E . A m a n n in artiticulis superius adductis. Denique de Liberio papa consulas quoque, si lubet, M. D’Hehbicny S. I.

(ibid., pp. 196-200).

* Notitiae huius Emo Domino loauni Card. acceptas humanissime refero.

M

escati

debitor sum, cui gratias

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INDEX GENERALIS PAS.

Praefatio ............................................................................................... Nota Bibliographica............................................................................

A)

ν-νιιι ix-xv

INTRODUCTIO H1STORICO-THEOLOGÏCA IN OPUS TRINITA RIU M NILI Pars Prima N ilus Cabasilae

Caput I Caput II Caput III Caput IV Insertio Caput V -

Cabasilarum domus................................................. 3-8 Nilus Cabasilas in palamitica controversia....... 8-16 Nilus Cabasilas et Demetrius Cydonius............... 16-25 Arcbiepiscopatus Nili Cabasilae. Annus eiusobitus. in Synodico......................................................................... Scripta Nili Cabasilae..........................................................

26-30 30-41

Pars A ltera Opus Nili Cabasilae de Spiritus Sancti processione contra latinos Caput I - Traditio operis manuscripta.................................. 43-4 8 Caput II - Codex Vaticanus graecus 1117.............................. 49-54 Caput III - Unitas, integritas, divisio operis Nili Cabasilae . . . 54-65 § 1- Unitas o p e r i s ...........................................................................

54-55

§ 2- Integritas operis.............................................................. § 3- Divisio o p e r is .................................................................. Caput IV - De fontibus operis Nili Cabasilae................................... § 1- De fontibus pro fide Latinorum................................... § 2- De fontibus pro fide Graecorum.................................... C'aput V - Cognitio doctrinae Latinorum in opere Trinitario Nili Cabasilae...........................................................................................

56-58 58-65 65-79 65-77 77-79 79-89

Pars Tertia Argumentorum rationis Sancti Thomae Niliana impugnatio Prooemium -- De valoresyllogismorumapud Nilum Cabasilam . 91-99 Caput I - Syllogismus primus: Personae divinae non distinguuntur nisi per oppositionem relativamoriginis........................................ 99-108 Caput II - Syllogismi secundus et tertius: Filiatio et processio ad unam Personam pertinerent, nisi haberent oppositionem ad in­ vicem .................................................................................................... 108-112

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Index generalis

426

PAG.

§ 1 - Syllogismus secundus..................................................... 108-111 § 2 - Syllogismus te r tiu s ........................................................ 111-112 Caput III - Syllogismus quartus: Si Spiritus Sanctus distinguatur a Filio, oportet quod hoc sit per differentias per se dividentes hoc, quod est esse ah alio » .................................................................112-114 Caput IV - Syllogismus quintus: Origo Filii et Spiritus Sancti in ra­ tione principii differ?·! oportet, ut hi ab invicem distinguantur. 115-120 Caput V - Syllogismus sextus: Generatur Filius « per modum » in­ tellectus, ut Verbum; Spiritus Sanctus « per modum » voluntatis, procedit, quasi A m o r ......................................................................... 120-129 Caput VI - Syllogismus septimus: In divinis Personis non potest esse alius ordo nisi originis......................................................................... 130-141 Caput VII - Syllogismus octavus: Esse principium Spiritus Sancti est praeter rationem paternitatis et filiationis, ac proinde Patri Filioque com m une............................................................................. 141-144 Caput VIII - Syllogismus nonus: Non est repugnans id, quod est a principio secundum unam processionem, esse principium proces­ sionis alterius . ................................................................................. 145-148 Caput IX - De quattuor aliis syllogismis (10-13), qui a Nilo Cabasila Angelico Doctori tribuuntur.................................................. 148-160 § 1 - Syllogismus decimus: Activa spiratio constitutivum Per­ sonae Patris non e s t .......................................................... 150-154 § 2 - Syllogismus undecimus: Spiritus Sanctus ex essentia Filii est; ergo ex eius hypostasi...................................................154-157 § 3 - Syllogismus duodecimus: Pater et Filius unum princi­ pium sunt Spiritus Sancti ob communem spirationem. 157-158 § 4 - Syllogismus decimus tertius: Pater communicat Filio virtutem spirativam, cum ipse Productor illius non sit. 159-160 Caput X - Syllogismus decimus quintus: Vox « Filioque » declaratio Symboli est; ad illius additionem auctoritas Eomani Pontificis sufficiebat.............................................................................................161-175 Appendix: Quaedam de syllogismo decimo quarto, qui ex infallibilitate Romani Pontificis educitur...................................................... 175-177 Conclusio .................................................................................................... 178-181

B)

TEXTUS NILI CABASILAE

Notanda de textu et versione..................................................................185-187 Pkooemium de syllogismis................................................................. 188-245 S'yllogismus primus (Caput 3 5 ) .......................................................... 244-277 Syllogismus secundus (C. 3 6 ;............................................................. 276-287 Syllogismus tertius (C. 3 7 ) .............................................................. 286-291 Syllogismus quartus (C. 3 8 ) .............................................................. 290-295 Syllogismus quintus (C. 3 9 ) .............................................................. 294-311 Syllogismus sextus (C. 4 0 ).................................................................. 310-325 Syllogismus septimus (C. 4 1 ).............................................................. 326-333 Syllogismus octavus (C. 4 2 ) .............................................................. 332-335 Syllogismus nonus (C. 4 3 ) ................................................................. 334-339 Syllogismus decimus (C. 4 4 ) .............................................................. 340-347 Syllogismus undecimus (C. 4 5 ) .......................................................... 346-349

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Index generalis

427 PAG.

S y l l o g is m

us

Syllogismus Syllogismus Syllogismus

4 6 ) .......................................................................................

348-353

(C. 47)..................................................... quartus (C. 4 8 ) ................................................. quintus (C. 4 9 ) .................................................

354-359 358-363 362-385

d u o d e c im u s

(Ο .

decimus tertius decimus decimus

C)

I II

- In d ex - I ndex

ideologicus

III IV

-

In

d ex

c it a t io n u m

-

In

d ex

t o t iu s

I

IN D IC E S

h i s t o r i c o - t h e o l o g i c u s .................... T e x t u s .........................................................

n t r o d u c t io n is

T

o p e r is

e x t u s

......................................................................................

o n o m a s t ic u s

389-396 397-407 409-413

....................................................................... 415-419

C o r r ig e n tia ................................................................................................................................. 421 A d d e n d a .............................................................................................................. 423

Index generalis..................................................., . . . · .......................... 425

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.