Nanuma Lesu Na Noda Vosa 13

Citation preview

1.

Na dodonu taucoko ni taukeni ni Nanuma Lesu Na Noda Vosa 13 e nona vakatabakidua na Tabana ni Navunavuci kei na Vuli Tara e na Tabacakacaka ni Vuli e Viti. Era sa vakatarai na veikoronivuli e na kena lavetaki na veitikina e so mai na ivola dusidusi ia, me kakua ni guilecavi me cavuti ka toqai e na kena tabalili na yacani Tabana ni Navunavuci e na Tabacakacaka ni Vuli. Sa na vakatautaki na kena lavetaki ka vakayagataki na ivola qo vua na Vunivola Tudei ni Vuli e na veivakadonui taumada ni Dairekita ni Tabana ni Navunavuci ni Vuli kei na Vuli Tara ni Tabacakacaka ni Vuli e Viti.

© Tabacakacaka ni Vuli e Viti – 2018

E vola: Tabacakacaka ni Vuli Marela House Suva Viti Talevoni: (679) 331 4477

2.

NA VAKAVINAVINAKA

Sa vakavinavinakataki vakalevu o ira kece na matailawalawa era veivuke e na kena ilovi, vakadodonutaki kei na kena vakacurumi e so tale na lewenivuli me vueta cake na ivakatagedegede ni Nanuma Lesu 13 me veiraurau vinaka kei ira na gonevuli e na itagede ni yabaki 13 vakavuli. Qo me ra vakavakarautaki vinaka kina na gonevuli ni bera ni ra goleva yani na veitabani vuli torocake era sa vakanamata tu kina kei na kena namaki ni na vukea me vakatubura e dua na kawa iTaukei era na maroroya na vosa VakaViti kei na iVakarau Vakavanua eda kilai tani kina e vuravura e na veitabagauna sa tu e matada. Sa vakavinavinakataki vakalevu o ira qo era veivuke e na kena ilovi na ivola:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29

Mr Sekonaia Colati Ms Seini Vakaloloma Mrs Vaciseva Levu Mr Simione Sevudredre Mr Laisiasa Veikoso Mr Vereniki Nailo Mrs Rosa Civoniceva Mr Semisi Nakoronivalu Mr Emoni Lebaivalu Dr Litiana Kuridrani Mrs Amelia Tuilevuka Mrs Salome Rokuta Mrs Tuipulotu Vugakoto Mr Lasarusa Rakula Mrs Ciba Veivuke Mrs Marama Nasoroi Mrs Vasemaca Setareki Mr Uwate Vakaloloma Mrs Kalara Naiteqe Mrs Adi Lewa Vukivuki Mrs Kaveni Ramakita Mrs Aravela Ramabuke Mr Manasa Navunitoro Mr Sakiusa Turagabeci Mr Viliame Vakasevuraki Mr Sunia Ragede Mr Atonio Ramabuke Mrs Mirini Soronamata Mr Rolling May

USP Heritage and Arts National Archives Institute of Language and Culture Fiji Arts Council Fiji Museum FNU FNU FNU UniFiji UniFiji UniFiji RFTA Career Sacred Heart College Lami High School Suva Grammar School William Cross College Jai Narayan College Nasinu Muslim College Basden College Nasinu Secondary School Queen Victoria School CDU CDU CDU CDU CDU CDU

Me ra kalougata tiko na gonevuli yadua e na vuku ni noda navunavuci.

3.

NA LEWE NI VOLA QO

Wase

Ulutaga

Tabana

1

Na Bibi Ni Kena Vakatavulici Na Vosa VakaViti

5

2

Nodra Dau Vakamareqeti Na Gone

17

3

Me Valuti Na Kenisa Ni Se Lailai

25

4

Levu Na Mate Sureti

34

5

Sekoula Na Qaravi iTavi

41

6

Na iTaukei E Na Sala Veilatai

48

7

Rawa Ni Tokitaki E 45 Na iTikotiko

55

8

Vukei E 330 Na Bisinisi Lalai

61

9

Na Solesolevaki

67

10

Veibulu Vua Na Tui Macuata

72

11

Na Kau E Bula E Wai

78

12

Veisau E Kauta Mai Na Lotu

83

Na iVosavosa VakaViti

89

Na iYaloyalo E Rawa Ni Saravi Me Veivuke E Na

91

Veivakatavulici Serekali

97

Na iYaloyalo E Rawa Ni Vakayagataki E Na Vola iTalanoa

104

Vuni Tukutuku

110

4.

Wase 1 Na Bibi Ni Kena Vakatavulici Na Vosa VakaViti

Nona itavi vosa o Niumai Tikowale mai na Tavua District Secondary School e na soqo ni veisisivi vosa rogoci vei ira na Yabaki 9 vakavuli ka a vakayacori e na olo mai Xavier College, Ba, 2015. Vurevure ni Taba: Qasenivuli Filomena Tavaga.

“Na lequ tata, na lequ ole, na noqu vosa, na noqu laqwa, a weta vosa, na noqu dali, e na bula ga ke vosataki tiko e veisiga.” Na vulagi dokai, kemuni na vulagi sureti, noqu itokani, turaga, marama qasenivuli kei kemuni na isausau vou ni noda vanua lomani o Viti. 5

10

Mu sa cola vina, sa Ɂara na yadra, bula re, bula sia, bula vinaɁa, sa malo a bula. Au vakabula yani i na veidelaniyavu cecere au tawa cavuta rawa e na siga nikua. Na siga nikua sa volai oti tu e na veni waikoula kau sa digitaki oti tu meu kena gusunivosa meu vatonaka na iulutaga, Na Bibi Ni Kena Vakatavulici Na Vosa VakaViti E Na Noda Koronivuli meu tokaruataka tale Na Bibi Ni Kena Vakatavulici Na Vosa VakaViti E Na Noda Koronivuli. Na vosa e vakatokai me dua na ka bula. E na ivakatekivu a solega tu na vuravura na butobuto ia, e qai vakacokotaki e na vosa. E laurai tale ga ni a buli na tamata (tabu saka yani) me itovo ka veiucui kei koya na iTaukei ni vosa, ka soli vua e dua na itovo rakorako me vonoti kina na nona bula kei ira na nona kawa mai muri. 5.

15

Na vosa qo e na va tiko na kena iwasewase.

20

Taumada, au na gadreva meu vakavolekati keda i na keda idivi, oya na noda vosa. E na ikarua ni wasewase, au na kauti keda vakavoleka i na so na ivakaraitaki dina ka sa tabaki oti e na wa ni vakauitukutuku. Na ikatolu ni wasewase, au na wasea tiko esō na yaga ni kena vakatavulici na Vosa VakaViti e na noda koronivuli. Na ibunu ni vosa, eda na vakadreti tale kina na kawa iTaukei e na kena sagai me vaqaqacotaki na kena vakatavulici na noda vosa.

25

30

Ni tubucake tiko e dua na gone iTaukei, e sa na tubu vata tale tiko ga kei na sasaga kei na lewā me vakamaucokonataka na veika e baleti koya. Qo e na kena vakatavulici vei koya na nona vosanisucu se vosanisusu. E na qarauni me dau vosataki e na veigauna taucoko me vaka ni vosa e na vakaraitaka na vanua se na kawa tamata cava e cavutu mai kina e dua. E ka ni rarawa e na gauna sara ga qo e sa vakamamadataki na taurivaki ni lesoni VakaViti e na noda veikoronivuli. Na noda vosa sa vakā tu beka ga na cagi eda ceguva. Eda sega ni raica, eda sega ni tarova rawa, e bibi ia, eda vakawaletaka. Kemuni na noqu itokani, eda na dabe tiko ga ka vakaraica na kena sa tavuki na matanicagi? Eda na vakasarava tiko ga, na kena sa curu uciwai na noda vosa? se da vinakata me ra vakabibitaka na noda kawa muri mai, na vosa mai vanuatani? E vakaraitaka o Doketa Apolonia Tamata e na iLalakai ni ikatinikatolu ni siga ni vula o Me, 2014 ni dau lesoni beci tu e koronivuli na lesoni ni Vosa VakaViti. E tomana ka kaya ni so sara ga na itubutubu era sega ni taleitaka me taura na lesoni qo, o ira na luvedra.

35

Isa...sa na vakacava na noda Viti e na siga nimataka? Kevaka eda sa na cakitaka tiko na noda vosa, sa na vakacava na veika tale esō eda na vakaitavitaki keda kina. E volai e na iLalakai e na ikava ni siga ni vula o Me e na yabaki qo na nona veivakasalataki tiko na italai veivuke e na wasewase e loma o Meleti Bainimarama me baleta e levu na veisau vovou sa lamata tiko mai. E okati kina veisau ni tovo vei ira na noda matavuvale, veisau na ivakarau ni veitalanoa ka vakā kina na veirokorokovi vei ira na noda qase.

40

45

50

Eda sa yacova mai edua na ilesu ni gauna ka bibi kina na kena vakatavulici na vosa vakaitaukei e na noda koronivuli. Na koronivuli e vanua ni veisusu, veivakacokotaki ka vanua tale ga ni veivakadodonutaki. E vakadinadinataki ni ra sa lecava na gone e na gauna nikua na nodra yavutu ka wili kina na nodra vosanivanua. Sa veilaroi na ivosavosa, ka da sega ni rawa ni beitaka na draki ni bula veisau sa donumaki kei na bula veimaliwai kei ira na dui kaikai. E sa dodonu kina me vaqaqacotaki tale na nodra tuberi na isausau vou kei Viti mai Jerusalemi ka vakauasivi e na veikoronivuli. Kemuni na wekaqu oni bau doudou li e na nomuni via kilā na nomuni yavutu? Eda kilā beka na noda itavi e na noda itikotiko? O vinakata beka me vakawabokotaki na nomuni vosanivanua ka vakakina na keda idivi oya na noda itovo? 6.

Na kau e na rawa ga ni loveci ni se gone. Na maketetaki ni vosa vakaitaukei sa koto sara ga e na qeteqete ni ligada. Ke sa mani dreu vinaka na vakavulici ni vosa vakaitaukei e koronivuli, era na madila vinaka e na vosa, gusu laulau e na vosa ni tubetube, taladrodro e na wiliwili, maqosa e na volavola ka madu vinaka e na talanoa. 55

E na vakavitika tale na gone na itukutuku ni nona kawa, vakadabera donu na nona itūtū vakavanua, tutaka ka vakatabuya na nona iqoliqoli me kakua ni drava, maroroya na nona veikau ka vuca ga na kau dina, vua, matua, beta ka luca ga i vuna na vuanikau me irōrō ka vakawele ni nona manumanu ka bikā tiko na itikotiko vakaturaga me rawa ni dei vinaka toka nona icavuti vakavanua.

60

E dina ni sa tekivu mate tiko yani vakamalua na noda isakisaki oya na noda vosa, sa rairai kena gauna qo me da tu tale mada e na sala ka vakararai, ka raica lesu na ilakolako makawa ka taroga se evei na sala vinaka.

65

Vei kemuni na itubutubu, e bau mositi kemuni na nodra sega ni vosataka na gone mai vale na nodra vosanivanua se o na galu tiko ga ka vakaraica na nodra lecaika na gone e na gauna ni soqo vakavanua?

70

Me da kakua ni vakalaiva me beci tu ga na Vosa VakaViti e koronivuli ka me ra veivakatavulici e na lesoni qo o ira na qasenivuli era galala, ka ra sega ni vakaivola e na veivakatavulici ni lesoni. E levu tale ga na soqo ni marau e sa vakayacori tiko e na noda vanua me vakā na Adi Senitoa, qo e dua na vanua vinaka era rawa ni vakabulabulataka kina na gone na veimeke ni vanua e sa yali tiko yani.

75

Na vakavinavinaka cecekia i na isoqosoqo ni Vosa VakaViti e Ba, Tavua, Nadarivatu kei Vatukoula ni kauwai ka vakarautaka e dua na veisivisivi vakā qo me baleta na vaqaqacotaki ni noda vosa na iTaukei ni vanua lomani qo. Meu tinia na noqu vosa, na bibi ni kena vakatavulici na Vosa VakaViti e na noda koronivuli e tiko sara ga e na ligada yadudua. Sa kena gauna qo me da veitauriliga ka cakacakavata me ra kua ni vakaloloma na noda kawa. Me vakā niu iTaukei ka lewenivanua lomani oqo o Viti, au sa tu vakarau meu maroroya na noqu vosa me baleti ira na kawa muri mai. Na noqu taro vei kemuni, o ni sa tu vakarau e na ivalu qo? ... O sa vakarau!... Ni da tu vata e vuvu na wai. Vinaka. Lavetaki ka moici mai Na iLalakai, 24 ni Okosita, 2015

7.

A. Taro Sauma na taro sa koto qori e rā. a) Vakataroga mada mai se ra vosanivanua mai vei qo: i. Lequ tata ii. Lequ ole iii. Noqu vosa iv. Noqu laqwa v. Weta vosa vi. Noqu dali vii. Cola vina viii. Sa Ɂara na yadra ix. Bula re x. Bula siɁa xi. Bula vinaɁa xii. Sa malo a bula

Vakatataro 1. E vica kece na vosanivanua e Viti?

iwiliwili

ni

2. E vica na vosanivanua era sa vakadeitaki e na vakadidike ni ra sa mate se yali yani?

(12 na maka)

b) Na cava na ibalebale ni vosa (laini 11-14) kei na kena bibi me vakā e tukuni tiko e na itukutuku? (2 na maka) c) Vakamacalataka mada na ivakarau ni kena dau taurivaki na lesoni ni Vosa VakaViti e na veikoronivuli. (2 na maka) d) Na cava e a vakaraitaka o Doketa Tamata me baleta na vosa? (2 na maka) e) Volā e va na vinaka ni kena vulici na Vosa VakaViti. (4 na maka) f) Na itatau cava e veitataunaki tiko kina o Niumai Tikowale? (2 na maka) B. Na Lawa Ni Vosa 1. Vakasavuya mada na veiyatuvosa sa volai koto qori e rā. a) “Na noda vosa e na rawa ga ni bula ke vosataki tiko e veisiga,” a kaya o Tikowale. b) “Sa dau tauri tu ga vakamamada na vulici ni Vosa VakaViti e na noda veikoronivuli,” a vakamacalataka o Tikowale. c) “E dau lesoni beci e koronivuli na lesoni VakaViti baleta ni vuqa vei ira na itubutubu era sega ni taleitaka me ra taura na lesoni qo o ira na luvedra,” e vakaraitaka o Tamata. d) “Kevaka sa dreu vinaka na vakatavulici ni Vosa VakaViti e koronivuli era na gusu laulau ni tubetube o ira na gonevuli,” a kaya o Tikowale.

8.

Volā mada na vosa e a cavuta o Tavaga e na yatuvosa e rā. e) E a vakaraitaka o Tavaga ni bibi ni kena vakatavulici na Vosa VakaViti e na noda koronivuli e tiko sara ga e na ligadra yadudua na qasenivuli. (5 na maka) 2.

Vosa Veibasai

Volā na veibasai ni veivosa e rā. a) rusa

Na cava e dau vakavuna na kena dau mate se yali na vosanivanua?

b) madila c) vuca d) lecaika e) laulau 3.

(5 na maka)

Vosa Tautauvata

Volā na vosa tautauvata ni veivosa e rā. a) vakacokotaki b) vatonaka c) veilaroi d) vaqaqacotaki e) lecava

(5 na maka)

C. Na Buli Yatuvosa Vakayagataka na veivosa sa koto qori e rā mo buli yatuvosa kina. a) lua, luaca, lualua b) vuke, vukea, veivukei c) muri, muria, veimurimuri d) cavu, cavuta, cavuraka (4 na maka)

9.

D. Na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015) Na ‘vū’ e dau kilai tu e liu me vosa cakacaka. E vakaibalebaletaki i na dua na cakacaka e caka tiko me vaka: kana, lako, raica, volavola, &s. E vakatokai tale ga me yavu. E rua tiko na mataqali vū; Vūwale (vw) Vūdewa (vd)

i. ii.

Vū

vūdewa

vūtū

vūwale

vūsaumaki

vūcoko

[sega na kena dewa]

Vurevure ni Tukutuku: Naiteqe K., Tuvavosa VakaViti, 2015

i.

Vūwale (vw)

Raica na kena ivakamacala e na tabana e 39 e na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015) qai qarava na kena cakacaka lavaki. Cakacaka Lavaki Volā e rua tale na ivakaraitaki ni vūwale. Na imatai ni kena ivakaraitaki sa volai oti. 1. gera (2 na maka)

10.

E. Na Volavola 1. Na Veitalanoa se Veivosaki

(10 na maka)

Vakayagataka na vakasama sa koto qori e rā mo volā kina e dua na itukutuku e na iwalewale ga e ganita me rauta ni 180 - 200 na vosa na kena balavu. Volā na nodrau veitalanoa e lewe rua na veitokani erau vakayatuyatutaka tiko na nodrau nanuma me baleta na kena vulici na Vosa VakaViti ni vakatautauvatataki kei na vulici ni veilesoni tale eso.

2.

Na Vola iVola

(10 na maka)

Volā e dua na ivola ni kudru vua Na Edita ni Na iLalakai, e Suva qai vakaraitaka mai na nomu rarawataka na kena sega ni dau vakabibitaki me vulici e koronivuli na Vosa VakaViti. Vakamacalataka e tolu na leqa e rawa ni basika kevaka e dau vakaweleweletaki tiko ga na kena vulici na Vosa VakaViti. Tasereka tale ga e rua na iwali ni leqa o sa vakamacalataka oti. Me yacamu o Apisai Dredreyara ke o gonetagane se o Virisila Dredreyara ke o goneyalewa ka o iLiuliu ni Yavusa e na nomu koro. O vakaitikotiko e na koro o Volovoni e na tikina o Nadogo e na yasana o Natolo. [Volā na lewe ni nomu ivola me rauta ni 180 - 200 na vosa.]

F. Vosa Veiganiti (Naiteqe K. 2015) Me volai taumada na inaki, tautau ni vosa, ivurevure kei na iwalewale ni veivosa veiganiti sa koto qori e rā ni bera ni qaravi na kena cakacaka lavaki. Rai e na Vosa Veiganiti e vola o Kalara Naiteqe se na ilavelave e vakarautaka na Tabana ni Navunavuci. 1. Na Vosa Ni Veivosaki 2. Na Vosa E Matana Levu 3. Na Vosa Ni Kacivaki Ni Tukutuku Ni Qito 4. Na Vosa Vakalawa

11.

Dikeva na vosa veiganiti sa koto qori e rā qai sauma na kena taro vakarautaki.

Veitalanoa e na Siga ni Tubutubu Qasenivuli:

“Drau sa bula na veitamani.”

Tamai Luke: “Ni sa bula vinaka qasenivuli.” Qasenivuli:

“E via lutu vakalailai na rawaka nei Luke ni vakatauvatani e na veitarogi sa oti. Au raica ni sa dau vakawelewele qai levu na nona dau veimurimuri.”

Tamai Luke: “Luke, sa rogoca ya… cava o dau tataunaki tiko mai kina i vale e veisiga? Luke:

“…dau vakarorogo vei qasenivuli...vuli vakaukaua…kua na veimurimuri...”

Tamai Luke: “E dina na veika e tukuna o qasenivuli…Luke…” Luke:

“Io…, Ta…”

Tamai Luke: “Qasenivuli, au kerekere me dau qiritaki sara yani i vale ke dau vakawelewele e koronivuli o luvequ meu rawa ni vosa tale ga vua.” Qasenivuli:

“Luke sa o rawa ni vakaukaua tale e na iwasewase ni vuli qo mo matai tale e na veitarogi.”

Luke:

“Io saka.”

Taro a) Na vosa veiganiti cava e tabaki koto qori e cake? (1 na maka) b) Vakamacalataka mada na inaki ni vosa veiganiti. (2 na maka) c) Cava na vuna e dau vakayagataki kina na ivakatakilakila ni vosa na idola kei na isogo ni vosa (“ ”) kei na yara (…)? (2 na maka) d) Tukuna mada na duidui ni nodrau itautau ni vosa na veitamani vua na qasenivuli kei na nodrau veivosaki ga na veitamani. Vakamacalataka se cava na vuna e duidui kina. (2 na maka) Veika me nanumi e na Vosa Veiganiti.

Naki

Vurevure

Tautau ni Vosa Walewale

12.

G. Na Vakacacali

Qo na veika me vakabibitaki ni vulici na vakacacali: Talanoa Leleka/Vola ni Talanoa Rai: Takitaki tabana e 41 – 44 Qo na veika me vakatavulici. 

Vakamacalataki na ibalebale ni ulutaga ni talanoa



Wiliki na italanoa



Veitalanoataki na suitu ni talanoa e na veiwase yadua -vanua, na gauna kei na ituvaki ni draki e talanoataki -o ira na talanoataki -na veicoqacoqa e basika -na iwalewale ni vakayatuyatu -na ivakatakilakila -veiwekani ni ulutaga/ulutaga ni veiwase e na italanoa -na itinitini/iwali ni leqa/vakatūtū/veivakaroti/veivakasalataki/veivakauqeti -na ivakavuvuli



Volai na vakalekalekataki ni veiwase yadua ni talanoa



Veitalanoataki na veiwekani ni talanoa kei koya e volā na i talanoa



Volai na taro ni veiwase yadua me ra sauma na gone



Saumi na taro/makataki/vakadodonutaki Vurevure ni Tukutuku: Takitaki

Na Serekali Rai: Takitaki III tbn 45 – 47 Qo na veika me vakatavulici. 

Vakamacalataki na ibalebale ni ulutaga ni serekali



Wiliki na serekali



Veitalanoataki na vakasama e vakabasikataki mai e na veilaini kei na veiqaqana yadua 13.



vanua, na gauna kei na ituvaki ni draki e serekalitaki -o ira na talanoataki -na veicoqacoqa e basika -na iwalewale/vuna/vakaraitaki -na ivakatakilakila -veiwekani ni ulutaga kei na veiqaqana yadua -na itinitini/iwali ni leqa/vakatutu/veivakaroti/veivakasalataki/veivakauqeti -na ivakavuvuli



Volai na vakalekalekataki ni veiwase yadua ni talanoa



Volai na taro ni veiwase yadua me ra sauma na gone



Saumi na taro/makataki/vakadodonutaki

Na Drama Rai: Takitaki III tbn 41 – 44 

Vakamacalataki na ibalebale ni ulutaga ni talanoa



Wiliki na italanoa



Veitalanoataki na suitu ni talanoa e na veiwase yadua -vanua, na gauna kei na ituvaki ni draki e talanoataki -o ira na talanoataki -na veicoqacoqa e basika -na iwalewale ni vakayatuyatu -na ivakatakilakila -veiwekani ni ulutaga/ulutaga ni veiwase e na italanoa -na itinitini/iwali ni leqa/vakatutu/veivakaroti/veivakasalataki/veivakauqeti -na ivakavuvuli



Volai na vakalekalekataki ni veiwase yadua ni talanoa



Volai na taro ni veiwase yadua me ra sauma na gone



Saumi na taro/makataki/vakadodonutaki

14.

Me nanumi: Na kena wasewasei na iulutaga ni Vakacacali e na vakatau tiko ga vei qasenivuli. Na ulutaga cava me qaravi taumada e na imatai ni wasewase ni vuli kei na iulutaga me na qaravi e na ikarua ni wasewase ni vuli.

1. Talanoa Leleka - Na Sarasara Mai Parataisi (Peni Delaibatiki) 

Noda Vuravura 2, tabana e 79 - 83



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



Takitaki - Suitu ni Talanoa

2. Vola ni Talanoa - Na Vakasaqaqara Voli (Saula Baleikaba) 

Wase 1 kei na Wase 2



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



Takitaki - Suitu ni Talanoa

3. Serekali - Na Serekali ni Kau 

Rai: Tabana e 98 - 99



Volai na kena vakalekalekataki



Volai ka saumi na kena taro



Takitaki – Na Vulici Ni Serekali

4. Drama – Na iLakovi (Dr Tamata / Larry Thomas) 

Wase 1 kei na Wase 2



Volai na kena vakalekalekataki



Volai ka saumi na kena taro



Takitaki - Suitu ni Talanoa

H. Na iTovo Vakavanua Ulutaga: Na Vakayagataki Ni Kamunaga, iYau, Yaqona Kei Na Magiti Vakamau  Volai na veitarataravi ni veiqaravi e dau vakayacori qai vakamacalataki na iyau e vakayagataki kina kei na kena inaki. - Na iTovo Vakavanua VakaViti (Tabacakacaka ni Vuli) 15.

-

Na Bula Vakavanua (Semi Seruvakula) Na Noda Bula Na iTaukei (Vika Maloni) Lololo ni Bula Vakaitaukei (Jone Talebula)

I. Na Vakadidike VakaViti Vaqāqā mada se cava na vuna e dau beci kina na Vosa VakaViti e na so na koronivuli kei na cava e rawa ni walia na leqa qo.

VOSA VAKAVITI Na

lesoni ni Vosa VakaViti e vakabibitaka na kena vakatavulici kei na kena maroroi na vosa kei na ivakarau vakavanua ni kawa iTaukei. E umani kina na vakatavulici ni tuvavosa, vakacacali, umavosa maroroi, itovo rakorako kei na nodra ivakarau vakaViti na gonevuli. E usutu levu ni lesoni qo me vakayavutaka dei na nodra vulica, kilā, vakayagataka vakadodonu ka dau cibitaka na nodra vosa kei na ivalavala vakavanua e na veigauna.

NA CAKACAKA Na vuli e na Vosa VakaViti kei na vosa vakaVavalagi e rawa ni rawati kina na veicakacaka qo: 

E

vakabibitaka na lesoni qo na vakarorogo, veivosaki, wilivola kei na volavola e na Vosa VakaViti me vaka ni yaga kece na veitikina qo e na vuravura ni rawa cakacaka e na veitabana ni matanitu se kabani, bula veimaliwai kei ira na duikaikai e na vakatoroicaketaki kei na mareqeti ni bula vakavanua vakaitaukei.

 

Sa rawa ni da kaya ni

vulici ni Vosa VakaViti ke vakamuri vakavinaka e na rawa ni vakavurea na veigaunisala eso me rawati kina na vuli torocake e na ivakatagedegede e cake sara kei na kune cakacaka vei ira na luveda. E namaki ni na vukea me vakatubura e dua na kawa iTaukei era na maroroya na Vosa VakaViti kei na iVakarau Vakavanua eda kilai tani kina e vuravura e na veitabagauna sa tu e matada.

  

Qasenivuli ni Vosa (Paraimari/Sekedri/Koronivuli Torocake) Dauraivuli Tabacakacaka iTaukei *Dau ni vakasokumuni tukutuku *Dau ni vakavakadewa vosa *Veitarogi Vanua *iYau kei na iQoliqoli *Tabana ni Qele ni iTaukei *Vola ni kawabula *Vale ni iYaya Maroroi *Vale ni Wilivola Dau ni kabukaburaki e na walesi Dau ni volavola Cicivaki bisinisi ni cakacaka ni liga &s

Vurevure ni Tukutuku: Tabana ni Navunavuci, Tabacakacaka ni Vuli

16.

Wase 2 Nodra Dau Vakamareqeti Na Gone

Vurevure ni Taba: https://www.unicefpacific.com

Sa robota na noda veikoronivuli e Viti na lewā ni matanitu me baleta na vakatabui ni veikanakuitataki e na vuku ni nodra dodonu na gone. Sa tukuni ni sa mai vakavuna me torocake na ua, torocake tale ga kina na kolokolo. Ia, na cava sara mada na usutū ni nodra dodonu na gone? 5

10

15

E veiriti li kei na noda ivakarau VakaViti na nodra dodonu na gone se yaga me dikevi tale mada? Ni bera ni da vakadiloya na vakasama ni dodonu ni gone, e yaga me da kilā taumada na kena yavu me vaka e virikotora mai na iLavo ni Veivakatorocaketaki ni Gone mai na Matabose kei Vuravura (UNICEF). E vuravura raraba mai na veigauna sa oti me yacova mai na gauna qo, e veivakurabuitaki na itovo lolovira dau vakayacori vei ira na gone me vaka na nodra vaqaseni, kana vakacā, vakuai na vuli e na vuku ni veivakatotogani se lewā mai vale, tauvimate ni ra sega ni qaravi vakavuniwai, gunuvi ni waiduka, duka ni itikotiko kei na veimate dewa e so, nodra vakacakacakataki e na cakacaka tarabī ka ganiti ira na qase kei na nodra dau moku e na imoku e veivakamavoataki vakacā. Qori e vica wale ga na ivakaraitaki ni veivakatotogani era sotava na gone mai na veiyasai vuravura e na veigauna sa oti me yacova tu nikua. Qo sara ga na yavu e bucini cake mai kina na lawa levu ni vuravura me baleta na nodra taqomaki na gone. 17.

E Viti sa lewā na Tabacakacaka ni Vuli me ra kua ni kuitataki na gonevuli, nanumi qo na vuna era sa dokadokā cake mai kina. E itavi li nei qasenivuli, itubutubu se dauniveisusu na vakayavutaki ni gone e na itovo kei na vakarokoroko? 20

Na kena isau oni sa na rawa ni veitalanoataka ia, e na itovo VakaViti, e sega ni vakasama vulagi na nodra taqomaki se vakamenemenei na gone. E vakadinadinataki qo e na vuqa na itovo vakavanua e baleti ira na gone. Qo e vica na ivakaraitaki:

25

Na ivakavotu – na magiti e vakarautaka na weka ni tagane me kedra na weka ni yalewa ni se qai vula ono se vitu na yalewa.

30

Na ikoti kei na isavasava. Ni sa na koti oti ga na marama e bukete tiko, sa kau sara na kena magiti vei iratou na wekani yalewa. Qo e tautauvata kei Nakelo ni yacana tale ga kina na kau isavasava, qo na magiti. Ia, e Dravo e dau qoli tale ga kina na yalewa ni sa koti oti, ratou dau biuta e dua na ivakaleweninoke (tabua) na wekai tagane me qai dau lai talaucaki sara e na vale i tamana. Na tunudra – na magiti eratou vakarautaka na wekai tagane vei iratou na wekai yalewa ni sa tau mai na gonevou. Mai Yadrana e Lakeba na cola dalo va qo e donuya na gauna ni silisili dravu. Qo me kuvui na gone, caka na kena kakana. Ia, e tautuba sa dau biu tu kina e vica na ivesu dalo kei na iyau me vakaraitaka tu ni tagane se yalewa na gone.

35

Na tavudeki ‐ na iyau kei na magiti qo ratou na mai kauta na wekai tinanigone. E na dua na ivakamacala baleti Bau e dau dua tale ga na isilisili via vaka oya sa vakamacalataki oti, e dau tata kina na gone. Qo e biu na vatu katakata e na beseni wai me vakatakatataka toka, qai tata na gone.

40

45

50

Na iburuanigone ‐ na magiti e na imatai se ikarua ni siga e sucu kina na gone. Na veivanua taucoko e na caka tiko na kevekeve, roqoroqo se tonitoni, e veivakani tiko o tamaitagane, qo me na yacova sara yani e bogitini se gauna e sa lutu kina na ivicovico ni gone. Na ikalinigone ‐ qo na magiti e caka e na gauna e sa kali kina na gone, e vakaraitaka ni rau sa na qai rawa ni tiko vata tale na itubutubu ni gone. Na ivisanibuka ‐ ni sa na lai rawata tale na veilakoyaki na gone, me sa lai cabuka rawa mai, e dau qai dua tale na magiti e vakarautaki. E rawa ni dau vakayagataki tale na buka e kauta mai na gone e na vakabutari ni magiti. Mai Noemalu ni sa bogitolu oti nona sucu e dua na gonetagane, bogiva na yalewa e sa qai vakasilimi, vakatokayacataki tale ga. Ni vo tiko e dua na siga me sili, vakatokayacataki na gone, e sa dau lai tobo ura mai kei na vo na tamanigone kei ira na wekana. Ni ra sa katoa mai e dau qai mai vakabulai tiko na vo e na bitu, saqa ga na ura. E na siga ni sili kei na vakatokayaca, ni ra sa soqo mai na wekadrau na itubutubu e na valenigone, e sa qai dau 18.

mai vakabulai tiko e matadra e na loma ni takona, na vo. E na vakacirimi tale toka ga e delaniwai e va na draunibua, nodra kau tabu mai Noemalu. Na yaca ni soqo qo na vakasevubua. 55

Na draunibua qo era dau davo veilatai qai biu yani e deladra na rerega. E sa na qai keveta mai na gone, sa boro rerega tu mai na yalewavuku. Na iroqo e keve mai kina e na tevu tale tu mai e delana e dua na masi. E sa na qai mai tauri tu e delaniwai na gonevou qo. Nona keve tiko qo na gonevou era wavokiti rau, ra veitauriliga tu o tamanigone kei ira na wekana, ra laga vucu toka. Vurevure ni Tukutuku: Sevudredre Simione, Lialiaci, Tabana ni Vosa kei na iTovo VakaViti, Tabacakacaka iTaukei, 2013

A. Taro Sauma na taro sa koto qori e rā. a)

“torocake na ua torocake tale ga kina na kolokolo.” (laini 2-3) Vakamacalataka mada na ivosavosa VakaViti qo e na vuku ni nodra dodonu na gonevuli. (2 na maka)

b)

Volā e va na yavu e bucini cake mai kina na lawa levu ni vuravura me baleta na nodra taqomaki na gone. (4 na maka)

c)

Vakamacalataka na duidui ni nodra dau vakasucu gone na marama e na gauna e liu ni vakatauvatani kei na gauna nikua. (2 na maka)

d)

Volā e dua na ivakarau se veiqaravi vakavanua ni sucu ni gone e matalia vei iko mai na itukutuku qai vakamacalataka. (2 na maka)

e)

Volā e dua na itavi bibi era dau qarava na dauniveisusu mai Jerusalemi kei ira na qasenivuli e koronivuli. Vakamacalataka mada na dina ni vakasama qo. (2 na maka)

B. Na Lawa Ni Vosa 1. Vakasavuya mada na veiyatuvosa sa volai koto qori e rā. a)

“Sa robota na noda veikoronivuli e Viti na lewā ni matanitu me baleta na vakatabui ni veikuitataki e na vuku ni nodra dodonu na gone,” a kaya o Sevudredre.

b)

“E veiriti li kei na noda ivakarau VakaViti na nodra dodonu na gone se yaga me dikevi tale mada?” a taroga o Simione. 19.

Volā mada na vosa e a cavuta se taroga o Simione e na yatuvosa e rā. c)

E a tukuna o Simione ni sa lewā na Tabacakacaka ni Vuli e Viti me ra kua ni kuitataki na gonevuli ka nanumi qo na vuna era sa dokadokā cake mai kina.

d)

E a taroga o Sevudredre se na itavi li nei cei na vakayavutaki ni gone e na itovo kei na vakarokoroko, qasenivuli se dauniveisusu?

e)

E a vakamacalataka o Simione ni sega ni vakasama vulagi na nodra taqomaki se vakamenemenei na gone. (5 na maka) 2. Vosa Veibasai Volā na veibasai ni veivosa e rā. a) b) c) d) e)

vākuai vakasabusabu vakasaurarataki ciri (delaniwai) tevu (ibe) (5 na maka)

3. Vosa Tautauvata Volā na vosa tautauvata ni veivosa e rā. a) b) c) d) e)

seavu vakadiloya veiriti talaucaki bole (5 na maka)

C. Na Buli Yatuvosa Vakayagataka na veivosa sa koto qori e rā mo buli yatuvosa kina. a) butu, butuka, vakabutubutuka b) tali, talia, vakatalia c) vesu, vesuka, vakavesuka

(3 na maka)

20.

D. Na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015) Na ‘vū’ e dau kilai tu e liu me vosa cakacaka. E vakaibalebaletaki i na dua na cakacaka e caka tiko me vaka: kana, lako, raica, volavola, &s. E vakatokai tale ga me yavu. (Railesu e na Wase 1) E rua tiko na mataqali vū; Vūwale (vw) Vūdewa (vd)

i. ii. ii.

Vūdewa (vd) Na vūdewa na mataqali vū e tu na kena dewa. E rawa ni dewa leka se dewa balavu. E tolu tiko na kena mataqali. a.

Vūcoko

b.

Vūtū

c.

Vūsaumaki

a.

Vūcoko Raica na kena ivakamacala e na tabana e 40 e na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015) qai qarava na kena cakacaka lavaki.

Cakacaka Lavaki Volā e tolu tale na ivakaraitaki ni vūcoko. Na imatai ni kena ivakaraitaki sa volai oti. 1. sauma (3 na maka) E. Na Volavola 1. Na Vola iTalanoa

(15 na maka)

Vakayagataka na iulutaga sa koto qori e rā mo volā mai kina e dua na italanoa me rauta ni 240-260 na vosa na kena balavu.

Ulutaga: Na Leqa Ni Tabagone E Rawa Ni Vu Mai E Na Vuvale. Se

Na Bibi Ni Nodra iTavi Na iTubutubu E Na Qaravi Ni Vuvale

21.

2. Na Vola iVola

(10 na maka)

Volā e dua na ivola ni veisureti vua na Komada ni Mataivalu e Wai ni noda Matanitu e Togalevu ka sureti ira kina me ra mai vulagi dokai e na voleni vakaivalu e na nomudou koronivuli e Nadelai Secondary School, Kato ni meli 2148 e Dravuni. Me yacamu o Ratu Meli Tuberi se o Adi Alena Tuberi ka o Qasenivuli Liu e na nomudou koronivuli. Vakaraitaka e na ivola na siga kei na gauna oni sa lokuca me na vakayacori kina na soqo namaki qo. Vakaraitaka vua e tolu na sala e sa vukei kemuni kina na qasenivuli na voleni vakaivalu qo e na nodra tuberi na gonevuli. [Volā na lewe ni nomu ivola me rauta ni 180-200 na vosa.] F. Vosa Veiganiti (Naiteqe K., 2015) Dikeva na vosa veiganiti sa koto qori e rā qai sauma na kena taro vakarautaki. Tinai Luke: “Luke lai vakarogotaka vei Ta ni sa vakarau tu na ikatalau” Luke: “Ta sa vakarau oti tu na ikatalu.” Tamai Luke: “Drau kana tiko kei Na, au tea vakaoti ga na buke ni kumala qo au na qai gole yani.” Luke: “Na, kerea mada na masima sa dradranu dina na rourou qo.” Luke: “Na, au via gade i tauni kei Ta Levu, o koya e tukuna meu mai kerekere rawa.” Tinai Luke: “O tamamu ga e lewā, o lako se sega, me solia tale ga na nomu ivodovodo.” Luke: “A…ee…Na…, kerea ga o iko vei Ta.”

Taro a) Na vosa veiganiti cava e volai toka qori e cake? Vakamacalataka na vuna. (2 na maka) b) Tukuna na itautau ni vosa e vakayagataki e na itukutuku qai vakamacalataka na vuna. (2 na maka) c) Na cava na inaki ni vosa veiganiti e volai koto qori e cake? (1 na maka) d) Vola e rua na iwalewale e dau vakayagataki e na vosa veiganiti e cake. (2 na maka) 22.

G. Na Vakacacali 1. Talanoa Leleka - Na Sarasara Mai Parataisi (Peni Delaibatiki) 

Rai: Noda Vuravura 2, taban 79 - 83



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



Takitaki - Suitu ni Talanoa

2. iVola ni Talanoa - Na Vakasaqaqara Voli (Saula Baleikaba) 

Wase 3 kei na Wase 4



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



Takitaki - Suitu ni Talanoa

3. Serekali - Na Serekali ni Kau 

Rai: Tabana e 98 - 99



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



Takitaki – Na Vulici Ni Serekali

4. Drama – Na iLakovi (Dr Tamata / Larry Thomas) 

Wase 1 kei na Wase 2



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



Takitaki 3 - Suitu ni Talanoa

Gauna qo sa dau qaravi na nodra vakasucu gone na marama e na valenibula. Vakacava e na gauna i liu?

H. Na iTovo Vakavanua Ulutaga: Na Vakayagataki Ni Kamunaga, iYau, Yaqona Kei Na Magiti Sucu ni Gone  Volai na veitarataravi ni veiqaravi e dau vakayacori qai vakamacalataki na iyau e vakayagataki kina kei na kena inaki.

23.

-

Na iTovo Vakavanua VakaViti (Tabacakacaka ni Vuli) Na Bula Vakavanua (Semi Seruvakula) Na Noda Bula Na iTaukei (Vika Maloni) Lololo ni Bula Vakaitaukei (Jone Talebula) Rawa ni voli qai saravi na iyaloyalo na Kinikinibua, e vakarautaka na Tabana ni Vosa kei na iTovo VakaViti, Tabacakacaka iTaukei. Rawa ni saravi tale ga e na: https://www.youtube.com/channel/UCyV30PJpHp-e-9j0elNWATw

I. Na Vakadidike VakaViti Vaqāqā mada na veisala e so sa vakayacora tiko na matanitu o Viti e na gauna qo me ra dau maroroi ka taqomaki kina na gone.

Vosa Veita Sobu 1. mataqali uto vua lalai toka, moqimoqili kuli mamare. 3. vosa druataki ni sili. 5. vakatokai me Vulaisevu. 6. raica lo vakatotolo. 8. matau qai veiganiti. 41. iyalayala e sau, vakaibalebale e na koro, vale se iteitei. 52. wiliwili ni tamata le rua, sega ni okati kina o iko. 54. sala ni dra e yagoda. 55. butu ni dodo na yavada, sega ni dabe se lako. 57. _____ caracara na mati. 1 2 Vakababa 1. vinaka sara. 10 7. iyaya ni iriiri. 12.wiliwili, tamata ya le levu. 16 17.yau ni veivoli. 24 25 21. tautauvata kei na wili. 24. 10 na lairo, 1 na ______. 29 30. qaruta me tadodo ka 37 38 savasava, vakaibalebale vakalevu e na ulu. 43 34. vesuka wavoki e na itavoi, isulu, vakaibalebale e na tolo se domo. 55 37. ganei tamaqu. 49. draunidalo dau riri me 63 64 icoi ni kakana. 57. vakacowiritaka na isele, matau, tolonigasau &s me coka se lauta. 63. vosa ni qoroqoro, marau, vuturi &s. 67. wiliwili, tamata qo le dua.

3

4

11 17

18

26 30

5

6

12

13

19

20

7 14

32

21

22

33

34

35

40

41

42

44

45

46

47

48

49

50

51

52

58

59

60

61

67

68

65

66

23

28

39

57

9

15

27 31

8

53

36

54 62

Vurevure ni Tukutuku: Lialiaci, Tabana ni Vosa kei na iTovo VakaViti, Tabacakacaka iTaukei, Janueri Maji, 2015

24.

Wase 3 Me Valuti Na Kenisa Ni Se Lailai

Vurevure ni Taba: http://www.fijisun.com

Na taurivaki ni waigaga ni veivakamatenitaki e sa vakā na mate na kenisa e na keda maliwa; e kakana vakā na yavato e na uto ni bula ni noda uma tamata ka sa bau drēdrē na kena vaqeavutaki.

5

10

15

E sa vakatubu nuiqawaqawa na kena sa tete tiko ga. Sa sega ni vakavōtaka e dua na itaba. Era coko kina na tukanigone, na itubutubu, na cauravou kei na goneyalewa ka sa bau yaco sara yani vei ira na gonevuli e na veikoronivuli lalai. Sa voleka ga ni veigauna na noda rogoca ka wilika na nona sa coko e na lawa e dua ni tei mariwana, se volitaka, se e vakacuruma mai i na noda vanua na veiwaigaga tale eso. E vakā sara tale ga kina na nodra tobo tiko ga eso na gonevuli ni ra vakayagataka tiko. Na kenisa e dau vakarusā na sela e dau bulia na yago. E vaka sara tale ga kina na kena vakasabusabutaki na waigaga ni veivakamatenitaki. Sa vakarusā sara tiko ga mai na ka e bulia cake e dua na uma tamata. E na va na yabaki sa oti, e a tabaki kina e na ivola ni veisiga, na kena italanoa e dua na tamanigone ka dau tea tiko na mariwana ka sa qai dau vakayagataki rau tiko na luvena yabaki walu kei na tini me rau waqawaqa tiko ni kena volitaki lo na ivoli dauveivakarusai qo. Kevaka sa vakā tu qo na veisusu mai vale, e sa na dua dina na Viti vakarerevaki e na basika e na veisiga nimataka. E na yabaki 2009, era a cavuraka kina na ovisa e drau vaka drau na tani na mariwana, e na dua na veikau ni dua na koro e na loma i Viti Levu. Na koro na itakele ni kena maroroi na bula vakaitaukei.

20

Kevaka era sa bucibucina vata ka veitokanitaka vata na lewe ni dua na yavusa e dua na cakacaka duka vakā qo e sa na wācava na tataqeraqera kei na veilecayaki ni kawa iTaukei e na gauna mai muri. Na cakacaka qo sa tavuna na nodra lewā e loma ka ni ra sega ni rawa ni vakaduiduitaka na ivurevure ni lavo ca mai na ivurevure ni lavo vinaka. 25.

Na kenisa tale ga e sa dau kena icavacava ga na mate. Na veitukutuku eso e dau soli mai na Tabacakacaka Ni Bula me baleta na vakasabusabutaki ni waigaga ni veivakamatenitaki, e dau tukuni toka ga mai kina na kena sa tubu cake tiko ga na iwiliwili ni lewenivanua e sa tauvi ira na mate ni mona ka vakabibi sara vei ira na itabagone.

25

Ni sa dua e tauvi lialia, sa wili sara ga me sa mate ga ni sa bula lako. Sa sega ni yaga e na dua na ka ia, sa vakavu leqa ga i na nona matavuvale kei na umatamata e lewena. Sa dua na ka vakaloloma!

30

Me vakā ni se tiko ga vei keda na icegu ni bula, e sa dodonu me tiko tale ga vei keda na vakanuinui. Me da tei cakava rawa e dua na ka e na gauna qo ni bera ni qai solegi Viti taucoko na cakacaka ni veivakabobulataki qo. Na kenisa e rawa ni walī ke qaravi vakavuniwai ni se lailai. Me da sa tu saqata e na gauna qo na kena vakaveitaliataki na waigaga. Me curumi na veikorokoro, veitikotiko, veivanua ni cakacaka, veivalenilotu se na saqata ni bula cava e tu e na noda vanua ka rawa ni vakatetei yani kina na kena saqati. Me da vakaitavi kece sara kina. Kevaka eda na vakatetea tiko ga vakamatailawalawa lailai e na sega ni mana. Me vakā ga e kaya o Ra Elevaniti “Eda butu vata ga ka sakure na vuravura.”

35

E na vakasama qo eda vakavinavinaka kina, i na Tabacakacaka ni Vuli e na kena sa tekivutaki tiko e koronivuli vei ira na isausau vou ni noda vanua. Mai na 20 - 24 ni Jiune ni yabaki qo, e a vakayacori na kena soqo e na vuqa sara na veikoronivuli e Viti. Era a vulica kina na gone na ca ni vakayagataki se na rerevaki ni waigaga. Era vulica tale ga kina na veika eso sa okata tu na Tabacakacaka ni Vuli i na iokaoka ni waigaga. Oqo na veika me vakā na bia, tavako, waikabikabi ka bau kina na yaqona, ka me ra vakuwai ira mai kina. Na nodra soqo qo na gonevuli me vakā e kaya toka na Edita ni Fiji Times e na 25 ni Jiune, 2011, ni liwavi keda kina e dua na cagi mudremudre ni yalo vakacegu.

40

45

E da sa nuitaka tu ni ra na sega ni digitaka na gone me ra muria na gaunisala rabailevu ni rusa ka ra vakaveitaliataka kina na nodra bula. E yaga me ra na digitaka ga na gaunisala rabalailai ni qaqarauni ka basika i na marau kei na kalougata. Vurevure ni Tukutuku: Fiji Times, 25 ni Jiune, 2011

A. Taro Sauma na taro sa koto qori e rā. a) Na taurivaki ni waigaga ni veivakamatenitaki e vakatauvatani kei na mate na kenisa. Volā e rua na vuna me vakā e volai tiko e na imatai ni parakaravu. (1 na maka) b) (i)

Volā e rua na ka e rawa ni coko kina e dua e na lawa e na vuku ni waigaga ni veivakamatenitaki. (1 na maka)

(ii)

Vakamacalataka mada na vuna e na rawa ni vakarerevaki kina na noda Viti nimataka. (1 na maka) 26.

c) E kilai vakacava ni sa tavuni na nodra lewā e loma na dau tei mariwana? (1 na maka) d) (i)

Volā mai e dua na vosa e veibasai kei na vosa na icavacava (laini 24). (1 na maka)

(ii)

Volā mai e dua na vosa e tautauvata kei na vosa na veivakabobulataki (laini 33). (1 na maka)

e) Na cava e na mana kina na ibole nei Ra Elevaniti ki na kena tu saqati na taurivaki ni waigaga ni veivakamatenitaki? (1 na maka) f) Vakamacalataka na vuna e kaya kina na daunivolaitukutuku ni vaka e liwavi keda kina e dua na cagi mudremudre ni yalo vakacegu (laini 45 - 46). (2 na maka) g) Veidutaitaki rau mada na gaunisala ni rusa kei na gaunisala ni marau. (2 na maka) B. Na Lawa Ni Vosa 1. Vakasavuya mada na veiyatuvosa sa volai koto qori e rā. a) “Na taurivaki ni waigaga ni veivakamatenitaki e sa vakā na mate na kenisa e na keda maliwa,” a vakamacalataka na Tabacakacaka ni Bula. b) “Sa voleka ga ni veigauna na noda rogoca ka wilika na nona coko e na lawa e dua e tea, volitaka, se vakacuruma e na noda vanua na veiwaigaga ni veivakamatenitaki esō,” a vakaraitaka na dauvolaitukutuku. c) “Na koro na itakele ni kena maroroi na bula vakaitaukei,” a kaya o Turaga ni Koro, “kevaka era sa bucibucina vata ka veitokanitakavata na lewe ni dua na yavusa e dua na cakacaka duka vaka qo e sa na wacava na tataqeraqera kei na veilecayaki ni kawa iTaukei e na gauna mai muri.” d) “Me vakā ni sa tiko ga vei keda na icegu ni bula, e sa dodonu me tiko tale ga vei keda na vakanuinui,” a tukuna na dauvolaitukutuku.

(4 na maka)

27.

2. Vosa Veibasai Volā na veibasai ni veivosa e rā. a) b) c) d) e)

madra mateca vueta vakatitiqa tadu (5 na maka)

3. Vosa Tautauvata Volā na vosa tautauvata ni veivosa e rā. a) b) c) d) e)

ilovi vakalagilagia bikai (tauvimate) vakasosolo sakitaka (5 na maka)

C. Na Buli Yatuvosa Vakayagataka na veivosa sa koto qori e rā mo buli yatuvosa kina. a) were, wereca, vakawereca b) meke, meketa, veimeketi b) cola, colata, vakacolata (3 na maka) D. Na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015) Na ‘vū’ e dau kilai tu e liu me vosa cakacaka. E vakaibalebaletaki i na dua na cakacaka e caka tiko mv kana, lako, raica, volavola, &s. E vakatokai tale ga me yavu. (Railesu e na Tuvavosa ni Wase 1) E rua tiko na mataqali vū; i.

Vūwale (vw)

ii.

Vūdewa (vd)

ii.

Vūdewa (vd) Na vūdewa na mataqali vū e tu na kena dewa. E rawa ni dewa leka se dewa balavu. E tolu tiko na kena mataqali. a. Vūcoko b. Vūtū c. Vūsaumaki 28.

b. Vūtū Raica na kena ivakamacala e na tabana e 41 e na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015) qai qarava na kena cakacaka lavaki. Cakacaka Lavaki Volā e tolu tale na ivakaraitaki ni vūtū. Rua na kena ivakaraitaki sa volai oti. 1. ravu – ravuta 2. cici - ciciva (2 na maka) E. Na Volavola 1. Na Vakalekalekataki iTukutuku

(7 na maka)

Volai taumada na iwalewale ni kena vakalekalekataki na itukutuku.

Na iWalewale Ni Vakalekalekataki Tukutuku  Wilika vakadua se vakarua na itukutuku e na vakalekalekataki.  Toqā na uto ni vakasama e vakabasikataki mai e na veiparakaravu digitaki me vakalekalekataki qai nabataki ira mv 1, 2… &s  Volā e lomanibai e na imawi na ulutaga se vakasama leleka ni uto ni vakasama.  Vakaraica na uto ni sema ni vakasama qori e na lomanitukutuku e vakalekalekataki tiko qai dusimaka na kedra isema e na dua na moto saisai.  Vakasaqarā na sala me volai kina na vakalekalekataki tukutuku e na nomu vosa ga.  Sosomitaka na vosa se matavosa esō e na dua na vosa e tautauvata na kedra ibalebale e na itukutuku taumada.  Semata na uto ni vakasama ni tukutuku vakalekalekataki e na vosa e veiganiti me taladrodro kina na itukutuku e vakayatuyatutaki tiko.  Vakalekalekataka sara na parakaravu digitaki me rauta ni 90 – 100 na vosa.

29.

Vakalekalekataka mada na itukutuku qo me rauta ni 90 – 100 na vosa e vakayagataki kina. Qarauna me kakua ni lutu na uto ni vakasama e koto kina. Na Bati Ni qai yacova na vula lima se vula ono na bula ni dua na gone, sa na vakatekivu me rovu mai na batina. Oqori na kena sa biligi me votu cake mai na ulu ni bati sekavula, ka tabonaki toka yani na vu ni bati e na gadrona. Era na rovu vakaveitarataravi tiko mai me yacova ni sa tawa vinaka na galegalena e cake kei na kena e rā ka vakavo ga na tutu yani i loma sara me vakā toka na iyatu vua ni sila. Oqori na Bati ni Sucu se na imatai ni bati ka rauta ni 20 taucoko na kena levu. Ia, ni qai yacova na yabaki lima se ono, era sa na tekivu yavala tale na vu ni bati ka sisi yadudua mai ni ra sa veisosomitaki tale e dua na iwasewase ni bati vou. Oqori na Bati ni Qase se Bati Tudei ka rauta ni ra 32 kece na kena iwiliwili. E na maliwa ni yabaki 17 ka yacova yani na 24, e namaki me sa qai taucoko kina na tuva bati qo. Na nodra duri doudou tu na bati kece qori e na gauna ni bula taucoko e na vakatau sara ga e na nodra samaki tiko e na veisiga. E rawa ni yaco me vaka kina ke dau laukana vakawasoma na vuata, na kakana draudrau, na sasalu kei na kena dau masi e na veigauna kece ni oti na kana. Na imasi se vurusi qori e dodonu me malumu na vutina ka vakawainimatetaki taumada me vaqaqacotaka na vu ni bati ka valuti ira na manumanu era rawa ni vakavuna na tola se vuca ni bati. E na masi taumada na tutu ni bati mai sau ka kauta yani vaka i na balu me vakatekivu mai na iyatu e cake ka gole sobu mai i na iyatu e rā. Na ikarua ni kabakaba, sai koya na nodra masi na bati e na iyatu ka vakatekivu mai na tutu ni yame. Na ikatolu, sai koya na kedra samaki na bati ka ra dau māmā ka vakavurumemeataka na kakana. Na kena iotioti, sai koya na kena sava na yame, kubukubu vakavinaka ka tirovi na iloilo me vakadeitaka na yaga ni nomu sasamaki. E rawa ni veisosomitaki e dua na wa vulavula ka vakā na waniculacula, e na kena samaki na maliwa ni bati. Vakaciqira na mua ni wa e na maliwa ni bati ka qai veidreyaka toka na muana ruarua me kelia tani mai na meme ni kakana era sa kabi dei tu. Kevaka me mani mana na inaki ni kena biu mai na Bati Tudei, e dodonu me da vakuwai keda mai na kakana kamikamica se dregadregata esō, ka me ra dau dikevi vakawasoma na bati mai vei ira na vuniwai ni bati. Ni bulabula na bati, e na bulabula na yago ka ni vakaleleci na kakana e na waqa savasava. Ia, ke duka se ra qera tu na iyaya ni kana qori, e na leqa na davuibuco ka tauvimate na yago. Vurevure ni Tukutuku: National Health Promotion Advisory Commission, 2007

30.

2. Na Vola iVola

(10 na maka)

Volā e dua na ivola ni vakadarodaro vua na Komada ni Mataivalu e Wai ni noda Matanitu e Nabua ka o sureti ira e na Wase 2 me ra mai vulagi dokai e na voleni vakaivalu e na nomudou koronivuli o Nadelai Secondary School, Kato ni meli 2148, Dravuni. Me yacamu o Ratu Meli Tuberi se o Adi Alena Tuberi ka o Qasenivuli Liu e na nomudou koronivuli. Vakamacalataka e na lewe ni nomu ivola e tolu na vu ni vakadarodaro ka vakadeitaka vua na siga kei na gauna tarava o ni sa lokuca me na qai vakayacori kina na soqo namaki qo. [Volā na lewe ni nomu ivola me rauta ni 180 -200 na vosa.]

F. Vosa Veiganiti Dikeva na vosa veiganiti sa koto qori erā qai sauma na kena taro. “Ni sa tiko saka na marama na vulagi dokai, ni sa tiko saka tale ga na marama dau ni lewā, kemuni na qasenivuli ni Vosa VakaViti, kei kemuni na noqu itokani gonevuli. Cola vina, Malo a bula, Sa Ɂara na yadra, Bula siɁa, Bula vinaka vei kemuni taucoko sara.

E ka dokai vei au meu tu e matamuni ka vosa e na iulutaga Na Bibi Ni Kena Vakatavulici Na Vosa VakaViti E na Noda Veikoronivuli meu tokaruataka Na Bibi Ni Kena Vakatavulici Na Vosa VakaViti E na Noda Veikoronivuli.

E na vidai tiko vakavica na noqu ilalakai e na siga edai. A imatai, au na raica tiko kina na cava e sa yaco tiko e na noda vosa. A ikarua, au na sagā meu na tasereka se cava mada na vuna e dodonu me vulici kina na noda vosa sa na qai sagai meu kauta mai vei keda na vakaloloma e na yaco kevaka eda sega ni vaqaqacotaka na kena vakatavulici na noda vosa.” Vurevure ni Tukutuku: Tamani Litia, Nilsen College, 2015

Taro a) Na vosa veiganiti cava e tabaki koto qori e cake? Volā na kena ivakadinadina. (2 na maka) b) Dikeva mada na itautau ni vosa qai vakamacalataka. (2 na maka) c) Na cava na inaki ni vosa veiganiti qo? (2 na maka) d) Na gauna cava e dau rogoci se tukuni kina na veika e cavuti tiko qori e cake? (2 na maka)

31.

G. Na Vakacacali 1. Talanoa Leleka - Na Sarasara Mai Parataisi (Peni Delaibatiki) 

Rai: Noda Vuravura 2, tabana e 79 - 83



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



Takitaki - Suitu ni Talanoa

2. iVola ni Talanoa - Na Vakasaqaqara Voli (Saula Baleikaba) 

Wase 5 kei na Wase 6



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



Takitaki - Suitu ni Talanoa

3. Serekali - Na Yavusa Kadi 

Rai: Tabana e 100



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



Takitaki – Na Vulici Ni Serekali

4. Drama – Na iLakovi (Dr Tamata / Larry Thomas) 

Wase 1 kei na Wase 2



Volai na kena vakalekalekataki



Volai ka saumi na kena taro



Takitaki - Suitu ni Talanoa

Rawa ni saravi na DVD ni drama Na iLakovi me veivuke e na veivakatavulici.

32.

H. Na iTovo Vakavanua Ulutaga: Na Vakayagataki Ni Kamunaga, iYau, Yaqona Kei Na Magiti Somate  Volai na veitarataravi ni veiqaravi e dau vakayacori qai vakamacalataki na iyau e vakayagataki kina kei na kena inaki. - Na iTovo Vakavanua VakaViti (Tabacakacaka ni Vuli)

-

Na Bula Vakavanua (Semi Seruvakula) Na Noda Bula Na iTaukei (Vika Maloni) Lololo ni Bula Vakaitaukei (Jone Talebula)

I. Na Vakadidike VakaViti Vakataroga mada mai e rua na veisau sa vakayacori tu e na gauna qo me baleta na kena dau qaravi na soqo ni somate kei na vuna. Vosa Veita Sobu 1. Cocoka 2. Nodra kalou vūna mataisau 3. iDole ni tukuni se na cava ga e dau soli vei daunitukuni 4. E turaga iliuliu, lewā na vanua se dua na matanitu me vakā na Tui se Ratu 5. E dau ________ na vosa e na gauna ni veiqaravi vakavanua 6. E ikarua ni turaga ni yavusa 11. Takalai 12. Vinaka vaka __________ (ivosavosa VakaViti) 13. Tabaniuto madu 1 2 3 4 14. Mati 15. Tini na vonu 16. Mataqali ika kuli

5

vavaku Vakababa

7

8

1. iLiuliu ni vanua o Naitasiri 7. Draunikau e 9 maroroi kina na kakana mv na vakalolo 11 12 13 8. Tini na ika lelevu sa dua na 9. Na veikidavaki vakamarama e dau 16 caka vua e dua na marama bale 17 18 10. uca 19 20 11.Yacadra raraba kilai levu me ra kaiwai 14. Mataqali ika ni waitui tautauvata na duna 16. Sasalu ni waitui kilai tani mai Gau 18. Vakalekaleka ni Tovata 19. Yanuyanu turaga 20. Vatulele

10

14

15

Vurevure ni Tukutuku: Lialiaci, Tabana ni Vosa kei na iTovo VakaViti, Tabacakacaka iTaukei, Evereli - Jiune, 2015

33.

Wase 4 Levu Na Mate Sureti

Kania vakalailai Kania vakarauta

Kania vakalevu



Gumatuataka na vakaukaua yago kei na gunu wai.



Dau moce e na gauna donu.

Vurevure ni Taba: https://www.cabdirect.org

E sa qai toso cake tiko ga na iwiliwili ni lewenivanua e na noda vanua e sa tauvi ira tiko na mate sureti. Na mate sureti e wili kina na mate ni suka, na levulevu sivia, kei na mate ni uto. Na mate qo e vu mai ni sa veisau na kakana eda kania.

5

10

E na nona vosa tiko e na retio yaloyalo na Daireketa ni Tabana ni Bula, kaya kina o Vuniwai Isimeli Tukana ni dua na ka e dodonu me na vakavinakataki oya na noda raica me da kania na kakana draudrau kei na vuanikau, baleta ni ra sau rawarawa ka bini tu e na noda vanua. Na kakana qori e wili kina na rourou, na bele, na tubua e sega ni voli tale mai valagi. Na kakana draudrau era volitaki tu e na veimakete kece e Viti, wili kina na makete era tara tu e na veitoloni sala e na veitikotiko. Na keda vuata, era dau vua na veimataqali vuanikau e na veivula me vaka na kena e vua tiko e na gauna qo era taleitaka tiko na luveda, oya na wi kei na quwawa. Na jaina, na meleni, na vainaviu, era volitaki mai na 50 na sede i na lima na dola. E sa levu na vuli sa vakayacori oti kei na porokaramu ni Tabana ni Bula me baleta na tiko bulabula kei na noda qarauna na kana kakana bulabula ia, e dua ga na kena leqa baleta ni sega ni dau lai vakayacori sara na veika qo.

15

20

Na vakaukaua yago me da na vakayacora e na veisiga, oya e oka kina na taubale se na cici se na teitei. Na qalo se vakaukaua yago cava o na rawa ni cakava me rawa ni o vakamatautaka na yagomu e na yavala? Me da na qarauna tale ga vakavinaka me da kua soti ni kania vakalevu na kakana uro me vakā e sa volitaki tu e na veivale ni kana. Esō na valenikana era sa volitaka na kakana bulabula esō, ka dodonu me ra na vakavinavinakataki e na nodra veivuke tiko e na noda kania na kakana bulabula na lewe i Viti.

34.

Me da sa bucina ka segata vakavuvale me sa na vakalailaitaki na waiwai, na masima kei na suka e na noda kana vakavuvale. Me sa kua na kana kakana tavuteke se qisi me laukana ga vakalevu na kakana draudrau e saqa bulabula.

25

30

Me da vakatabuya sara ga vei ira na luveda na kania na kakana kamikamica esō. Ni ra vakadeuca na Tabana ni Bula na vu ni mate e Viti e na dua na vakadidike a vakayacori e na yabaki 2011, e laurai ni 4,000 mai na 6,000 na mate e na veiyabaki e vu mai e na mate sureti. E laurai ni dua tale ga na vu ni mate oya na tubu ni dra kei na kenisa. Vei ira na tu e na veikoro VakaViti e dodonu me kua na iulubale, baleta ni levu na kakana draudrau, na vuata kei na kakana dina e tu e na noda delanivanua. Vei ira na tu e na bati ni waitui, e tu na sasalu kei na ika mai waitui e solia na veika bulabula i na yagoda. Vei ira na tiko vakawasoma e na veitauni lelevu, e dodonu me da na vakatulewataka vinaka tiko na kakana donu me da na kania. E na vinaka veikeda vakavuvale, baleta ni da qarauna vakavinaka na kakana eda kania ka vakani ira tale ga kina na noda lewenivuvale.

35

Na levu ga ni vuanikau kei na kakana draudrau eda na kania e na veisiga, e na laurai tale ga vei keda na kena vakavotukana. Me vakalailaitaki na vakayagataki ni masima, na kena sagai me vakalutuki na yagoda kei na noda kania vakalevu na vuanikau kei na draunikau bulabula kei na keda kakana ga na iTaukei, me qacoi na vakaukaua yago kei na noda vakamuria na ivakasala ni Vuniwai.

40

E sega ni nodratou itavi wale ga na Tabana ni Bula na kena laurai me na vakalailaitaki na iwiliwili ni lewenivanua e tauvi ira na mate sureti. E sa noda itavi kece na lewe i Viti me da na cakava kina e dua na ka. Vurevure ni Tukutuku: Kalouniviti J., Na iLalakai, 25 ni Veverueri, 2014

A. Taro Sauma na taro sa koto qori e rā. a) Na cava e dau vakavurea na mate sureti? (2 na maka) b) Vakamacalataka se kakana cava e dau vakavurea na mate sureti. (2 na maka) c) Na cava e veivakasalataki kina o Vuniwai Isimeli Tukana kei na cava na kena bibi vei iko? (3 na maka) d) Vakamacalataka mada na macala ni vakadidike e a vakayacori e na yabaki 2011. (2 na maka) e) Na mate cava soti tale e dau vakavurea mai e yagoda na mate sureti? 35.

(2 na maka)

f) Na ivakasala cava o na rawa ni tauca vei rau na nomu itubutubu se vua na nomu itokani kevaka sa laurai tiko vua na ivakatakilakila ni mate sureti? (2 na maka) B. Na Lawa Ni Vosa 1.

Vakasavuya mada na veiyatuvosa sa volai koto qori e rā.

a) “Sa toso cake tiko ga na iwiliwili ni lewenivanua e Viti sa tauvi ira tiko na mate sureti,” a vakamacalataka o Jone. b) “E dododu me vakayagataki vakalevu na kakana draudrau kei na vuanikau ni ra sau rawarawa tu e Viti,” e vakasalataka o Vuniwai Tukana. c) “Sa levu na vuli kei na porokaramu ni Tabana ni Bula me baleta na tiko bulabula kei na noda qarauna na kakana bulabula ia, e leqa ga ni sega ni lai vakayacori tiko i vale na veika e vunautaki,” a tukuna o Vuniwai Tukana. Volā mada na vosa e a cavuta o Vuniwai Tukana e na yatuvosa e rā. d) E a vunautaka o Vuniwai Tukana me da bucina ka segata vakavuvale me vakalailaitaki na waiwai, na suka kei na masima e na noda kana vakavuvale. e) E a vakasalataka o Vuniwai Tukana vei ira na vakaitikotiko e na veitauni lelevu me ra vakatulewataka vinaka na kakana donu me ra kania. (5 na maka) 2. Vosa Veibasai Volā na veibasai ni veivosa e rā. a) b) c) d) e)

damele dakoba tubua (co) gumatua solia

Vakadewataka mada Vosa VakaViti Raraba.

na

itukutuku

qo

e

na

With an average of 6, 000 deaths annually, 80% are caused by Non Communicable Diseases. Heart disease, diabetes, cancer and stroke make up the top four causes of death in Fiji. Vurevure ni Tukutuku: https://www.fijione.tv

(5 na maka) 3. Vosa Tautauvata Volā na vosa tautauvata ni veivosa e rā. a) bucina b) ninica c) qacoya 36.

d) dewava e) canuma (5 na maka) C. Na Buli Yatuvosa Vakayagataka na ivosavosa VakaViti sa koto qori e rā mo buli yatuvosa kina. Dua na ivosavosa VakaViti dua na yatuvosa. a) kara i muri b) qase raisi c) kana raisi d) vakā na qari matua (8 na maka) D. Na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015) ii. Vūdewa (vd) Na vūdewa na mataqali vū e tu na kena dewa. E rawa ni dewa leka se dewa balavu. E tolu tiko na kena mataqali. a. Vūcoko b. Vūtū c. Vūsaumaki c. Vūsaumaki Raica na kena ivakamacala e na tabana e 41 - 42 e na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015) qai qarava na kena cakacaka lavaki.

Cakacaka Lavaki Volā na vūsaumaki ni rua na vosa e volai tiko e na iqi kata e rā. 1. Au masi. [Na sau ni vū na ‘au’ – o koya e masi] Au __________ [Na sau ni vū na ‘au’ – o koya e veimasi]

2. Rau laba. [Na sau ni vū na ‘keirau’ – rauveivakamatei] Rau ________ [Na sau ni vū na ‘keirau’ – rau mate] (2 na maka)

37.

E. Na Volavola 1. Na Vakalekalekataki iTukutuku

(7 na maka)

Vakalekalekataka na itukutuku qo me rauta ni 90 – 100 na vosa e vakayagataki kina. Qarauna me kakua ni lutu na uto ni vakasama e koto kina. Eda kilai tani na iTaukei e na vuku ni veika eda taukena ka vakamareqeta, ka yavu dei tu ni bula e na vanua qo. Ia, sa levu sara na veika e noda e sa tekivu me yali tiko yani vakamalua ka vakaraitaka tiko oya na noda sega ni kauwai me da maroroya se me da vakayagataka. E dua na iyau vakaiTaukei ka sa sega sara ga ni bau galeleti me maroroi, oya na noda tara na noda vale VakaViti se bure. Ni da vakasamataka vata kei na draki ni bula vakailavo eda sa sotava tiko e na gauna qo, sa na uasivi gona kina me da sa lesuva tale mada na veika e da kilai tani kina, baleta ni levu na iyau qo e sega sara ni vakayagataki kina na ilavo.

E da sa guta vakalevu me da tara na vale simede, na vale kau se vale vakavavalagi, ka sa kune votu kina na ogaoga ni sasagataki ni ilavo me rawa ni voli kina na iyaya ni vale. Ia, e vuqa na vale e da tara e sega soti ni taucoko sara ka lai vakavuna me caka ga me rawa, ka rawarawa me vakacacani e na cagilaba, ka taura e dua tale na gauna balavu me qai tara tale e dua. Ia, e na koronivuli e Nadave, sa tekivu me tarai cake tale e dua na Tabana ni Vuli ka goleva vakatabakidua na tara ni bure. E rau cakacaka vata kina na koronivuli e Nadave kei na Kyoto Univesiti mai Javani me sa golevi mada na cakacakataki ni kena taqomaki na tara ni vale VakaViti. E na gauna qo e rau sa cakacaka vata sara tiko kina na koronivuli e Nadave kei na Kyoto Univesiti e na sasaga cecere qo, ka rawa ni da tukuna ni vakavure bula vei keda. Na sasaga qo e na vakauqeti keda me da vulica, taqomaka ka maroroya na veika dina me baleti keda na iTaukei. Vurevure ni Tukutuku: Na Mata, Okotova, 2011

2. Na Vola iVola

(10 na maka)

Volā e dua na ivola ni kerekere vua na Vunivola Tudei ni Tabacakacaka ni Vuli ni noda matanitu e Suva qai vakaraitaka vua na nomu gadreva me vakaiyayataki vakavinaka na nomudou valenivuli ni cakacaka ni liga. Me yacamu o Jemesa Koro ke o cauravou se o Makita Tagi ke o goneyalewa ka o Qasenivuli Liu tiko e na nomudou koronivuli e na Buidole High School, Kato ni meli 7071 e Yasawa. Vakaraitaka e tolu na iyaya ni vuli cakacaka o gadreva me vukei kina na nomudou koronivuli kei na veika e na vakayagataki kina na iyaya oya. Vakaraitaka tale ga na iwiliwili ni gone era na bau vakayagataka na iyaya qori. [Volā na lewe ni nomu ivola me rauta ni 180 - 200 na vosa] 38.

F. Vosa Veiganiti Dikeva na vosa veiganiti sa koto qori e rā qai sauma na kena taro. “Sa dodonu kina me na vaqaqacotaki na kena vakatavulici na noda vosa e na noda veikoronivuli. Ni taurivaki na lesoni ni Vosa VakaViti, eda sega wale ga ni vulica na veika me baleta na vosa, e da vulica tale ga na noda itovo sa luluqa tiko vakalevu e na gauna nikua. E vulici tale ga kina na veika me baleta na veiqaravi vakavanua, na veicakacaka ni liga, na isaqasaqa ni kakana kei na kena vakarautaki na ivakaloma vinaka. Turaga kei na marama, e sa kena gauna me vakabibitaki na vulici ni Vosa VakaViti, ke sa rawa ni vakabibitaki na lesoni ni vosa vakaPeritania e dodonu vakā kina na vulici ni weta vosa. Meu tinia, sa na yaga me da cakacakavata e na kena tutaki na drotini ni noda vosa ka me cecebuya tiko ga na kawa iTaukei. Sa dina sara ni kevaka e da na tu vata e na vuvu na wai. Vinaka. iVurevure ni Tukutuku: Jojiana Doughty mai na Xavier College.

a)

b) c) d) e)

G.

Taro Na vosa veiganiti cava e tabaki koto qori e cake qai volā e dua na ivakadinadina ni nomu isau ni taro. (2 na maka) Dikeva mada na itautau ni vosa qai vakamacalataka. (2 na maka) Na cava na inaki ni vosa veiganiti qo? (2 na maka) Na gauna cava e dau rogoci kina na veika e cavuti tiko qori e cake? (2 na maka) Tukuna e rua na iwalewale e dau vakayagataki e na vosa veiganiti qo. (2 na maka) Na Vakacacali 1. Talanoa Leleka - Na Veilomani Vakaveitacini (Peni Delaibatiki) 

Rai: Noda Vuravura, 2 tabana 84 - 87



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



Takitaki - Suitu ni Talanoa

2. iVola ni Talanoa - Na Vakasaqaqara Voli (Saula Baleikaba) 

Wase 7 kei na Wase 8



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



Takitaki - Suitu ni Talanoa 39.

3. Serekali - Na Yavusa Kadi 

Rai: Tabana e 100



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



Takitaki – Na Vulici ni Serekali

4. Drama – Na iLakovi (Dr Tamata / Larry Thomas) 

Wiliki na Wase 1 kei na Wase 2



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



Takitaki - Suitu ni Talanoa

H. Na iTovo Vakavanua Ulutaga: Na Veitarataravi Ni Veiqaraqaravi Vakavanua E Dau Vakayacori Vei Ira Na Turaga Kei Na Marama Bale 

Volai na veitarataravi ni veiqaravi vakavanua -

Na iTovo Vakavanua VakaViti (Tabacakacaka ni Vuli) Na Bula Vakavanua (Semi Seruvakula) Na Noda Bula Na iTaukei (Vika Maloni) Lololo ni Bula Vakaitaukei (Jone Talebula) Rawa ni voli qai saravi na iyaloyalo e vakarautaka na Tabana ni Vosa kei na iTovo VakaViti e na tabana e 91 – 92. Rawa ni saravi tale ga e na: https://www.youtube.com/channel/UCyV30PJpHp-e-9j0elNWATw

Kevaka e vakayacori e dua na soqo ni veiqaraqaravi vakavanua e na nomu itikotiko, na ivakarau cava soti e dodonu mo na dau qarauna toka?

I. Na Vakadidike VakaViti Vaqāqā mada mai na iwiliwili ni lewenivanua i Viti e vakaleqai na nodra bula e na vuku ni mate sureti e na loma ni rua na yabaki sa oti. Tuvā e rua na sala e rawa ni wali kina na mate qo. 40.

Wase 5

Sekoula Na Qaravi iTavi

Vurevure ni Taba: Lusia Tawase

Mai vakalaqau tu ni solevaki ni soqo na nodra veitalanoataka tiko na veiwekani na nodratou a cicivaka ga na oga na luvei Teresia Sekoula. Era soqoni mai na veiwekani e na veisala e drodrova yani na dra ni veiwekani ni sa vakasavui na itukutuku ni kaci e na ikatinikalima ni Evereli, 2015. 5

Rogo na marama qo ni dau gugumatuataka na cola itavi ni vanua, lotu ka vakauasivi e na nona dau tokoni iratou na luvena e na vuli. Dina ni suka koso o Sekoula e na kalasi ono ni sa sotavi na drēdrē, vakabibi ni susu ligaduataki mai vei Serenia Pane na tinana. Na bula vakavanua sa rauti koya ga kei na nona turaga o Alivereti, qo e dua na mala ni vosa dau madra e daligadratou na gone ni vuvale.

10

O Alivereti qai sega sara ni vuli ni a tukuna vua o tamana ni na vakalusi silini wale ga ia, me ratou sa vuli mada ga na tuakana e tolu. Tukutuku matanidavui ni dua e yaco ga e na kalasi ono ka dua e sega sara ga ni bau tara e dua na veni kei na ivola, rau qai dau gumatuataka yani na cuqena na nodra vuli na luvedrau. Cakacaka e na veisiga e sega ni dau guilecavi rawa. Me saumi taumada na ikatalau e na cakacaka i loga niu, ca buka se wereci na veiyaqona kei na dalo ni bera ni vakayagataki na ivakasigalevu. Bera tale ni dre o malolo sa rogo tale na ikurau kei na kaci me lai uturaki na buka ni draya me buta totolo na niu qai taurivaki na ivakayakavi. Drēdrē me dabeci na ibe ni kana vakavō ke turu taumada na buno mai na yadre se qeleqelea na liga e na cuqeni ni itavi e na vuku ni kaci.

15

20

Sega ni se bau dua e raica ni rau lai vaqara cakacaka tale vua e dua o rau na veiwatini. Bera sara e na gauna qo na veivuke ni matanitu sa qarava tiko me baleta na vuli. Dua tu ga na ivakarau ni igu ni cakacaka mai na botaicake i na botaira ni vanua, vakavo ga ke Siga Tabu sa qai tabu na vakayagataki qele kei na vakamakama kei na tavasa e na veisaqata kece ga ni koro. 41.

Siga ni vakacuru gonevuli i bure kei na siga ni tubutubu e rau dau lakova.

25

30

35

40

45

50

55

Ra muria vinaka na wē ni yava na gone e na duidui ni vanua era sa lai qara bula kina. Cicivaki bisinisi vinaka toka e Labasa o koya e ulumatua kei na nona matavuvale, qai mai liga kaukaua yani e na vakayagataki qele o nona turaga. Dua tale sa lai ivukevuke sara tu ni vuniwai liu e na valenibula levu e Suva ni bera ni lai tomana na nona vuli e Ositerelia kei Idia. Sa qai kerea wale ga qo na nona ivola ni vakacegu me sa lai qasenivuli ni vuli vuniwai ni uto vei ira na yabaki lima i na vitu e na kena koronivuli e tiko mai Tamavua, qai dau kerei ga vakamatanitu me mai veisiko e na valenibula levu e Suva ke dua na kisi bibi e gadrevi kina na nona veiqaravi. Via sarasara e na loma ni toba levu kei Viti, sega na leqa ni sa tu tale kina o koya na ikatolu ni dau veivakaleleci voli vei ira na lewenivanua, oka tale ga kina o ira na gonevuli. O Savusavu na parataisi vuni kei Viti e na kena otela rogo sa manidia tu kina e dua tale. Oti ga qo e vica na siga sa rogoci cacavukavuka voli ni sa na soli tale vua na itūtū ni veiliutaki liu e na Tabacakacaka ni Veilakoyaki e gaunisala e Caumatalevu. Cicivaka duadua ga na nona lewe ni vale na nona bisinisi saumi vakaloya. E na siti ni suka mai Lautoka, era dau marau na marama ni ra curuma yani na sitoa ni caka ulu nei koya e qaravi bisinisi voli e kea. Malumu ni nona ivosavosa kei na maqosa ni nona veiqaravi sa vuni nona dau vuki talevi. Sa qai oti ga qo e dua na yabaki na nona lai vuli yabaki dua mai Korea e dua tale e na kena sasagataki na koroi vakacakacaka. Dau qasenivuli voli e na vica na yabaki ni bera ni donumaki koya na madigi qo. Ni sa lesu mai sa qai tomani tale na qasenivuli e na vica na macawa ni bera ni kacivi me lai dauraivuli e na Tabacakacaka ni Vuli. Sega ni dede sa rogo tale na veikacivi me sa lai veiqaravi e na Tabacakacaka ni Veiqaravi e Vanua Tani me yacova mai qo. Gone vua e dua na qasenivuli e muri mawe tale ga yani e na cakacaka vakadauraivuli e na Tabacakacaka ni Vuli. Sa marau voli o koya e ikarua ni otioti mai babasiga ni sa na vakarau lesu mai qo vakacakacaka i Ositerelia na nona lewe ni vale. Seva na inaki ni a leqa o koya e gone duadua ni a kacivi koya dole o mate e na gauna ga e sucu mai kina, ke sega e nanumi ni na bau vakairogorogo tale tu ga. Qori sa iwēwē ni gusu voli ni veitalanoa cacavukavuka e rogoci voli vei ira na mai oga voli e na soqo ni somate i Teresia. E rewa na duludulumata, bini na duqele, ra vakaivuataki na rara, matasarasara na matada e lomanivale e na tekau kei na saweni sasa. Kuria qori ni ra osota na sala simede e na icurucuru ni motoka na kena tolili vakaitaukei era dui kauta yani na luvena. Sa mai leqa e dua na itakele ni vukevuke yaga nei Alivereti ni sa oti e onosagavulukawalu na yabaki e na dua na vanua cecere. Ra qarava ka colata lesu tale na ivua ni veiqaravi na isolisoli me vakavinavinakataki kina na liga ni veisusu sa mai takali. Dina kina na vosa i tamadratou ni vuli kei na cakacaka vagumatua e rawa ni veisautaka na noda bula mai na dravudravua i na vutuniyau. Era kaya tale ga na lewe vuqa e na gauna ni soqo ni sa Sekoula dina na qaravi itavi.

Vurevure ni Tukutuku: Tabana ni Navunavuci, Tabacakacaka ni Vuli, 2017

42.

A. Taro Sauma na taro sa koto qori e rā. a) E vica kece na luvei Teresia Sekoula me vakā e tukuni e na italanoa? (2 na maka) b) Vakamacalataka mada na ivakarau ni nodrau dau gumatuataka na qaravi vuli o Sekoula kei Alivereti. (2 na maka) c) Kevaka o iko e dua vei ira na luvei Sekoula kei Alivereti, cava e na yaco ke o sega ni cakacaka taumada e na dua na mataka. (2 na maka) d) Tukuna e rua na malumalumu sa dau laurai vakawasoma vei ira na itubutubu e na gauna nikua me baleta na qaravi vuli. (2 na maka) e) Na cava era veitalanoataka tiko na veiwekani e na gauna ni somate? (2 na maka) f) Na magiti kei na iyau cava soti e vakayagataki e na soqo? (3 na maka) g) Na cakacaka cava o sa tatadrataka tiko mo na rawata ni oti na nomu vuli? (1 na maka) h) Tukuna e dua na ivakavuvuli o rawa ni vulica rawa mai e na italanoa qo e rawa ni vukei iko mo rawata kina na nomu cakacaka o sa tatadrataka tiko e na taro (g). (1 na maka) B. Na Lawa Ni Vosa 1. Vakasavuya mada na itukutuku e volai koto qori e rā. a) “Sa kalougata dina o Teresia ni ra cakacaka vinaka na luvena,” a talanoataka o Sapeta. b) “Keitou cicivaka sara ga na soqo nei tinai keitou,” e vakamacalataka o Losalini. c) “Dua na turaga voravora o tamaqu, ni dua na gauna au calata kina na cakacaka e rawa niu sega ni kana, vakavo kevaka au tauvimate,” a vakananuma lesu o Anare. d) “Au sega ni dau guilecava rawa na cakacaka e na veisiga tekivu mai na botaicake ni vanua me yacova ni botaira,” a vakayatuyatutaka o Iowani. 43.

Volā mada na vosa e a cavuta o Asenaca e na yatuvosa e rā. e) E a kaya o Asenaca ni marautaka vakalevu ni sa rawata e dua na nona cakacaka vinaka ia, e na sega vakadua ni dau guilecavi rau rawa na nona itubutubu. (5 na maka) 2. Vosa Veibasai Na veivuke cava soti sa qarava tiko na matanitu e na gauna qo me baleta na kena tokoni se vakabibitaki tiko na vuli?

Volā na veibasai ni veivosa e rā. a) b) c) d) e)

waloloi takiveiyaga vutucoqa mamakeukeu lalata

(5 na maka) 3. Vosa Tautauvata Volā na vosa tautauvata ni veivosa e rā. a) b) c) d) e)

vakalaqau solevaki cuqeni sauka (koro) saqata (vosa) (5 na maka)

C. Na Buli Yatuvosa Vakayagataka na ivosavosa VakaViti sa koto qori e rā mo buli yatuvosa kina. Dua na ivosavosa VakaViti dua na yatuvosa. a) b) c) d)

dola rārā noqu salu bera na sauriva sa rio na mata ni teri (8 na maka)

D. Na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015) Kilanauni nauni

Raica na kena ivakamacala e na tabana e 43 - 44 e na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K.., 2015) qai qarava na kena cakacaka lavaki. 44.

Cakacaka Lavaki Toqā mada na ivakaraitaki ni kilanauni nauni e na veiyatuvosa qo.

a) Na waqa kau. b) Na vale buloko. c) Na isulu nailoni. (3 na maka) E. Na Volavola 1. Na Vola iTalanoa

(15 na maka)

Vakayagataka na iulutaga qo mo volā kina e dua na italanoa me rauta e 240-260 na vosa. Ulutaga: Na Tawa Cakacaka Sa Vuni Leqa Nikua. Se Na Vakayagataki Qele Sa iWali Ni Bula Dravudravua.

2. Na Vola iVola

(10 na maka)

Volā e dua na ivola ni kerekere vua na Dauraivuli ni Vosa VakaViti e na Tabacakacaka ni Vuli e na Waisomo House e Suva ka vakaraitaka vua ke rawa ni vakau vakatotolo yani na ivola tabaki me na vakayagataki e na nomuni koronivuli. Vakamacalataka qo e na lewe ni nomu ivola:   

na iwiliwili ni gone e na veitagede ni yabaki ni vuli yadua (Yabaki 9 – 13 vakavuli). na yaca ni vola kei na kena iwiliwili e na veitagede yadua. tukuna e rua tale na dredre o sotava tiko ka o gadreva me vakamatatataki.

Me yacamu o Josefa Caginitabale ke o cauravou se o Varanisese Caginitabale ke o goneyalewa ka o Qasenivuli tiko ni Vosa VakaViti e na koronivuli na Manukasi Secondary School, Kato ni meli 177 e Batiki. [Volā na lewe ni nomu ivola me rauta ni 180 - 200 na vosa.]

45.

F. Vosa Veiganiti Dikeva na vosa veiganiti sa koto qori e rā qai sauma na kena taro. “Kemuni saka na Turaga kei na Marama ni tiko rawa e na loma ni neitou vakatunuloa nikua. Na neitou kabani e na kauta yani na veiqaravi oni gadreva i na nomuni veimatanikatuba. Na veivakatorocaketaki e baleti keda sara ga na vakaitikotiko e na taudaku ni veikoro lelevu. E okati eke na ta ni gaunisala, na vakavinakataki ni wainigunu, na veivakalivalivataki kei na vuqa tale. Keitou yalataka ni keitou na kauta mai na veisau vou, veisau vinaka kei na tiko sautu e na noda vanua.

Taro a) E rawa ni rogoci e vei na mala ni vosa veiganiti qo? (2 na maka) b) Vakamacalataka na mada na itautau ni vosa e na itukutuku e cake. (2 na maka) c) Na cava na inaki ni tukutuku e tabaki koto qori e cake? (2 na maka) d) Volā e rua na iwalewale e vakayagataki e na vosa e veiganiti e cake. (2 na maka) G. Na Vakacacali 1. Talanoa Leleka - Na Veilomani Vakaveitacini (Peni Delaibatiki) 

Rai: Noda Vuravura 2, tabana e 84 - 87



Volai na kena vakalekalekataki



Volai ka saumi na kena taro



Takitaki - Suitu ni Talanoa

2. iVola ni Talanoa - Na Vakasaqaqara Voli (Saula Baleikaba) 

Wase 9 kei na Wase 10



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



Takitaki 3 - Suitu ni Talanoa

46.

3. Serekali - Na Salusalu 

Rai: Tabana e 101



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



Takitaki – Na Vulici Ni Serekali

4. Na iLakovi (Dr Tamata / Larry Thomas) 

Wase 1 kei na Wase 2



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



Takitaki - Suitu ni Talanoa

H. Na iTovo Vakavanua Na Vakacacabo kei na kena tarai se ciqomi  na ivakarau e dau vakayacori  veika bibi me kilai  kena ituvatuva – itekivu  naki ni yaqona  itinitini  volai e dua na ivakaraitaki ni vosa ni vakacacabo kei na kena dau tarai se ciqomi  vakatovotovotaka o ira na gone – dua e vakacacabo, dua e tara se ciqoma

-

Na iTovo Vakavanua VakaViti (Tabacakacaka ni Vuli) Na Bula Vakavanua (Semi Seruvakula) Na Noda Bula Na iTaukei (Vika Maloni) Lololo ni Bula Vakaitaukei (Jone Talebula) Rawa ni voli qai saravi na iyaloyalo e vakarautaka na Tabana ni Vosa kei na iTovo VakaViti e na tabana e 91 – 92. Rawa ni saravi tale ga e na: https://www.youtube.com/channel/UCyV30PJpHp-e-9j0elNWATw

I. Na Vakadidike VakaViti 

Talimagimagitaka mada e yadua na malumalumu e dau laurai vakawasoma vei keda na iTaukei e na vuku ni rua na iulutaga qo: -

na qaravi vuli na vakayagataki qele

47.

Wase 6

Na iTaukei E Na Sala Veilatai

Vurevure ni Taba: https://www.mackoo.com

Sa vakā eda sa yacova tu qo e dua na sala veilatai e na vuku ni veika e sa tara koto na kawa iTaukei e na noda vanua e na gauna qo. Dua na iwase levu sa vakā e baya na ivakarau ni nodra bula se me ra na gole i na imawi se i na imatau e na vuku ni uro ni lomadra era kauta mai na cagi ni veisau vakapolitiki. 5

Sa dodonu kina me na vakatulewa ka dusimaka vakavinaka na Tabacakacaka iTaukei na sala me na kauti keda kina me rawa ni vueta cake tale na ivakarau ni bula e da a dau liga kaukaua kina mai vei ira na noda qase e liu.O koya qori sa qarava tiko e na gauna qo na Matabose ni Veika Vakaitaukei na Veiliutaki kei na Sauvaki ni vanua ka ra vakatavulici kina na lewenikoro e na vuku ni nodra itavi e nakoro me laurai vata kei na itavi vakavanua, lotu kei na matanitu.

10

E vakaraitaka na ivukevuke ni Vunivola Tudei o Apakuki Kurusiga ni sa vakayacori oti na vuli qo e na 14 na noda yasana ka vakā kina e na loma ni 187 na noda tikina. E sa qaravi oti tale ga na veivakararamataki e na yabaki qo, e na so nakoro volekati Suva ka vakā kina e 20 nakoro e na yasana o Ra.

15

20

E na rawa ga ni yaga na vuli qo kevaka e matata na veiliutaki vakavanua, me soli vei ira na kaukaua tale ga vakalawa e na noda veikoro me ra kilā na dui itavi na veimataqali kei na veisoqosoqo e na lomanikoro. Kuria qori kevaka e dabeca wale tu ga na itutu ni veiliutaki o koya sa vakatikori kina sa na maumau qai tawa yaga na veika e vakayacori tiko qo mai na Tabacakacaka iTaukei. Oqori kevaka e na yali na lawa me tabea cake se vakaukauataka na veiliutaki vakaturaga ni na sega ni vakavatukanataki e dua na veisau e na loma ni noda veikoro. Sai koya qo na vuna e na gadrevi me na vakalesui lesu mai na Mataveilewai ni iTaukei me vakaukauataka cake na veiliutaki vakaturaga e na noda veikoro. Sa laurai ni ra sa beci na 48.

25

30

35

40

turaganikoro e na vuku ni kaci e dau vakayacori e na nodra sa gole ga eso i na itavi era via dui qarava. Sa tekivu me luluqa mai na ivakarau ni bula vakoro ka sa yavalati na duavata e dau kilai tani kina na noda veikoro dina VakaViti. Na kena mai wasei vakatautauvata na lisi, era kaya e dua na iwase ni lewenivanua ni mai yavalata na noda bula dina vakavanua ni veirogorogoci, veidokadokai, veivakaliuci kei na veirokovi. Kuria tale qori, na bula ni solesolevaki me vakā e ratou sa vakaraitaka na iTaukei ni qele mai Nawailevu, Bua e na kena sa mai votai vakatautauvata na lisi e sa mai vakaleqa na nodratou sausaumi lesu e na vica na lori ni koro e ratou a taura mai. A kena inaki me ra solevaka na lewenikoro na kena isau. Na kena sa votai vakatautauvata na lisi era sa bau vota tale ga e so era tu e na veikoro ni cakacaka ka ra se sega beka ni bau butuka vakadua na delaniyavu se ra bau ogataka na cakacaka ni vanua. Ni vakayacori na veika qo, e sa mai vakavuna me kasere kina na noda bula ni dau cakacakavata ka yalovata na kawa iTaukei. Qo e dua na tikina e dodonu me ratou na yadrava mai na Tabacakacaka iTaukei e na veika e tarā na kawa iTaukei. Sa navunavu tale tiko ga na Tabacakacaka iTaukei e na vuli ni veituberi e na cicivaki bisinisi ka se dikeva tiko e na gauna qo na iwalewale e gadrevi me taurivaki kina. E vakatale ga na vuli me baleta na maroroi ni noda yaubula ka vaka kina na tataqomaki e na vuku ni veisau ni draki e na veikoro. E vakabauti ni na daumaka cake me na vakayacora na vuli e na vakavure bisinisi mai na yaubula ka sega ni maroroi me ra qai caka bisinisi kina na vulagi. E bibi na noda yalovata, veirogorogoci ka duavata na kawa iTaukei e na gauna qo e na vuku ni nodra tiko vinaka na noda kawa e na veisiga nimataka.

Vurevure ni Tukutuku: Ravula A., Na iLalakai, 27 ni Jiulai, 2015

A. Taro Sauma na taro sa koto qori e rā. a) Na cava na vuna sa baya kina na nodra bula e dua na iwase levu ni kawa iTaukei? (1 na maka) b) Na itavi bibi cava e dodonu me vakatulewa vinaka kina na Tabcakacaka iTaukei? (1 na maka) c) Na vuli ni cava e vakamacalataka tiko na Vunivola Tudei ni Matabose ni Veika Vakaitaukei kei na cava na kena inaki? (1 na maka)

49.

d) Vakamacalataka se cava na vuna e dodonu me vakaukauataki kina vakalawa na nodra lewā na Turaga e na loma ni noda veikoro. (2 na maka) e) E gadrevi me vakalesui lesu mai na Mataveilewai ni iTaukei. Tasereka mada se cava na vuna e gadrevi kina na vakasama qo. (2 na maka) f) O tokona se saqata na kena sa mai wasei vakatautauvata na lisi veikeda na kawa iTaukei, taukei ni qele lisitaki. Vakamacalataka mada na nomu nanuma. (1 na maka) g) Sa gadrevi gadrevi vakalevu e na gauna qo me da yalovata ka veirogorogoci. Na cava na vuna? (2 na maka) B. Na Lawa Ni Vosa 1. Vakasavuya mada na veiyatuvosa sa volai koto qori e rā. a) “Sa vakā eda sa yacova tu qo e dua na sala veilatai e na vuku ni veika e sa tara koto na kawa iTaukei e na noda vanua e na gauna qo,” a vakamacalataka o Ravula. b) “E vakabauti ni na daumaka cake me na vakayacora na vuli e na vakavure bisinisi mai na yaubula ka sega ni maroroi me ra qai caka bisinisi kina na vulagi,” a vakaraitaka o Apakuki.

Volā na vosa e a cavuta o Kurusiga e na yatuvosa e rā.

c) E a tukuna o Kurusiga ni ratou sa vakayaco vuli oti e na loma ni 14 na yasana ka vakā kina e na loma ni 187 na tikina.

(3 na maka) 2. Vosa Veibasai Volā na veibasai ni veivosa e rā. a) luluqa b) duavata c) tawase d) sota e) uru (5 na maka)

50.

3. Vosa Tautauvata Volā na vosa tautauvata ni veivosa e rā. a) b) c) d) e)

kuria navunavuci sauvaki maumau votai (5 na maka)

C. Na Buli Yatuvosa Vakayagataka na ivosavosa VakaViti sa koto qori e rā mo buli yatuvosa kina. Dua na ivosavosa VakaViti dua na yatuvosa.

a) dugu na saqa e lala c) soli isele d) sigasiga e bati ni sedre e) damudamu vakasenitoa (8 na maka) D. Na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015) Kilanauni vū Raica na kena ivakamacala e na tabana e 44 - 45 e na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015) qai qarava na kena cakacaka lavaki e rā. Cakacaka Lavaki Toqā mada na ivakaraitaki ni kilanauni vū e na veiyatuvosa qo.

1. Na vinivo lailai. 2. Na waqa levu. 3. Na takia rewa. (3 na maka) E. Na Volavola 1. Na Vola iTalanoa

(10 na maka)

Volā e dua na italanoa me rauta e 180-200 na vosa me tiko kina na yatuvosa sa koto qori e rā. Bulia e dua na kena iulutaga.

“Ni qai tadu ga yani na ilakolako, sa tubu na mauwe e na marau.” 51.

Na Vola iVola

(10 na maka)

Volā e dua na ivola ni kerekere vua na Dauraivuli ni Vosa VakaViti e na Tabacakacaka ni Vuli e na Waisomo House e Suva ka vakaraitaka vua ke rawa ni vakau vakatotolo yani na ivola tabaki me na vakayagataki e na nomuni koronivuli. Vakamacalataka qo e na lewe ni nomu ivola:   

na iwiliwili ni gone e na veitagede ni yabaki ni vuli yadua (yabaki 9 i na yabaki 13) na yacani vola kei na kena iwiliwili e na veitagede yadua volā e rua tale na drēdrē o sotava tiko ka o gadreva me vakamatatataki

Me yacamu o Josefa Caginitabale ke o cauravou se o Varanisese Caginitabale ke o goneyalewa ka o Qasenivuli ni Vosa VakaViti e na koronivuli na Manukasi Secondary School, Kato ni meli 177 e Batiki. [Volā na lewe ni nomu ivola me rauta ni 180 - 200 na vosa.]

F. Vosa Veiganiti Dikeva na vosa veiganiti sa koto qori e rā qai sauma na kena taro vakarautaki. “Dua na sota namaki e na vakayacori nikua. Osodrigi na loma ni rārā vei ira na dau ni veitokoni. Sa tekivu na qito…tubu na caqe ya…ciqo vinaka mai o Naba na polo… na kavetani ni ovisa…lutu tale…iliu kaukaua vinaka na nodratou tataqomaki na timi ni Nasova mai yasana kadua… Soli e dua na itotogi vei iratou na timi ni mataivalu …via lako vakalailai e cake na veivesu mai vei Narube…Vakatulewā na kavetani ni ovisa me caqeti e matamata na itotogi ya. …curu vinaka…io…curu…na caqe…ya, sa na tolu na kedratou kai na ovisa sega tiko na mataivalu ni oti ga qo e walu na miniti e na imatai ni veimama...”

Taro a) Na vosa veiganiti cava e volai koto qori e cake? (2 na maka) a) Volā e rua na iwalewale e basika e na itukutuku qo qai me vakadinadinataka na vosa veiganiti sa volai koto e cake qai solia na kedrau ivakaraitaki. (2 na maka) b) E dau rogoci e na gauna cava na vei itukutuku kacivaki qo? (1 na maka)

52.

G. Na Vakacacali 1. Talanoa Leleka - Na Veilomani Vakaveitacini (Peni Delaibatiki) 

Rai: Noda Vuravura 2, tabana e 84 - 87



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



Takitaki - Suitu ni Talanoa

2. iVola ni Talanoa - Na Vakasaqaqara Voli (Saula Baleikaba) 

Wase 11 kei na Wase 12



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



Takitaki - Suitu ni Talanoa

3. Serekali - Na Salusalu 

Wiliki na serekali



Rai: Tabana e 101



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



Takitaki 3 – Na Vulici Ni Serekali

4. Drama – Na iLakovi (Dr. Tamata / Larry Thomas) 

Wase 1 kei na Wase 2



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



Takitaki - Suitu ni Talanoa

3. Kui (rising action)

2. Viko (narrative hook)

1. Yavu (exposition)

Me railesuvi na Suitu ni Talanoa.

4. Yamotu (Climax) 5. Lutua (falling action)

6. Bunu (resolution)

53.

H. Na iTovo Vakavanua Na Tubetube  na ivakarau e dau vakayacori  veika bibi me kilai  kena ituvatuva – itekivu  naki ni kamunaga  itinitini  volai e dua na ivakaraitaki ni vosa ni tubetube, kena ciqomi kei na kena kacivi  vakatovotovotaka o ira na gone – dua e tubetube, dua e ciqoma, dua e kaciva

-

Na iTovo Vakavanua VakaViti (Tabacakacaka ni Vuli) Na Bula Vakavanua (Semi Seruvakula) Na Noda Bula Na iTaukei (Vika Maloni) Lololo ni Bula Vakaitaukei (Jone Talebula) Rawa ni voli qai saravi na iyaloyalo e vakarautaka na Tabana ni Vosa kei na iTovo VakaViti e na tabana e 91 – 92. Rawa ni saravi tale ga e na: https://www.youtube.com/channel/UCyV30PJpHp-e-9j0elNWATw

Vurevure ni Taba: https://buaprovincial.com.fj

I. Na Vakadidike VakaViti Vaqāqā mai se cava na vuna era sega ni dau bula dravudravua kina na tukada e na gauna i liu. 54.

Wase 7 Rawa Ni Tokitaki E 45 Na iTikotiko

Vurevure ni Taba: https://www.sprep.org

Tukuna na ivukevuke ni Vunivola Tudei ni Tabacakacaka ni vanuatani e Viti o Luke Daunivalu ni draki veisau e na vuravura nikua sa vakavuna me ra tokitaki kina e lewe vuqa na lewenivanua. Vosa tiko o Daunivalu e na vuli baleta na iwalewale me muri e na gauna e tokitaki kina e dua na koro se itikotiko e na vuku ni draki veisau. 5

Vakananumi ira tale ga na lewenivuli o Daunivalu e na kena a sevu e na yabaki 2012 na idusidusi ni veiqaravi me baleta na draki veisau e Viti. “Na ikaono ni ulutaga e tiko e na idusidusi oya na nodra rawa ni lai vakamatautaki ira na tokitaki i na nodra itikotiko vou,” kaya o Daunivalu. “Keitou sa cakacaka vata tiko kei na Tabacakacaka iTaukei, Tabana ni Leqa Tubukoso kei na veitabana e na taudaku ni matanitu ka sa dikevi rawa e 800 na itikotiko ka 10 vakadeitaki ni 45 na itikotiko e kunei ni rawa ni ra na tokitaki e na loma ni lima ki na tini na yabaki.” “Nikua era sa tokitaki rawa e tolu na koro oya mai Vunidogoloa mai Cakaudrove, Yadua mai Bua kei Narikoso mai Kadavu. Na kena e tarava ka nanumi me tokitaki oya na koronivuli mai Waiciwaci e Lakeba.” 15 Tomana o Daunivalu ni otioti ni ivola tukutuku baleta na draki veisau e na ikaruasagavulukadua ni senitiuri e tukuna ni na levu cake sara na lewenivanua era na tokitaki e na vuku ni draki veisau. “Na waluvu, na ualoka, na cagilaba, na sisi ni qele kei na vuqa tale na leqa tubu koso e vuravura nikua, e sa vakavuna tiko na toki,” kaya o Daunivalu. “Sa levu tale ga na lauqa e tara noda dela ni vanua e na vuku ni draki veisau. “Sa vakavuna tale 20 ga na kena kau laivi na bulabula ni qele, sa veiwaki na waidranu kei na waitui, sa sisi na qele kei na nuku e baravi ka tubu na iyalayala ni wasawasa.” 55.

Tukuna o Daunivalu ni leqa tubu koso kece qo e vu tiko mai na draki veisau ka na lai vakilai tale ga e na lailai ni kakana, vakacacani ni itei, leqa ni wai, mate ni lase ka rawa ni vakavu leqa tale ga e na noda bulabula na lewenivanua. Vurevure ni Tukutuku: Lewanavanua S., Noda Viti, Volume 2 – Issue 12, 12 ni Jiulai, 2015

A. Taro Sauma na taro sa koto qori e rā.

a) Na cava e dau vakavuna me ra dau toki kina na lewenivanua e vuravura? (2 na maka) b) Eda vakavuna li na draki veisau? Vakamacalataka mada na nomu nanuma. (2 na maka) c) Na cava e tiko e na idusidusi e sevutaki e na yabaki 2012 me baleta na ikaono ni ulutaga? (2 na maka) d) Kevaka sa mani vakaroti me tokitaki na lewe ni nomu koro, okati kina na nomudou vale buloko tabarua vou e tara tiko e matasawa kei na sitoa, o na duavata li e na vakanananu qo? Tasereka mada na nomu vakasama e na tikina qo. (2 na maka) e) Na cava e dau vakavuna na tubu ni yalayala ni waitui? (2 na maka) f) Vaqāqā mada qai vola na isolisoli cava e kilai tani kina na koro qo o Vunidogoloa. (1 na maka) g) E vica taucoko na iwiliwili ni tikotiko era sa vakadeitaki tiko ni ra na tokitaki e na loma ni lima i na tini na yabaki mai qo? (2 na maka) h) Volā mada e va na leqa o rawa ni vakadinadinataka ni da sa sotava tiko na lewe i Viti e na vuku ni draki veisau eda sa donumaka tu qo. (2 na maka) i) Volā e rua na sala e rawa ni vakalailaitaki kina na revurevu ni draki veisau. (2 na maka) B. Na Lawa Ni Vosa 1. Vakasavuya mada na veiyatuvosa sa volai koto qori e rā. a) “Na draki veisau sa vakavuna me ra tokitaki kina e lewe vuqa na lewenivanua e vuravura,” a vakamacalataka o Daunivalu. b) “Na ikaono ni ulutaga e tiko e na idusidusi sai koya na nodra rawa ni lai vakamatautaki ira na tokitaki i na nodra itikotiko vou,” kaya o Daunivalu. c) “Keitou sa cakacaka vata tiko kei na Tabacakacaka iTaukei, Tabana ni Leqa Tubukoso kei na veitabana e na taudaku ni matanitu,” e talaucaka o Daunivalu. d) “Nikua era sa tokitaki rawa e tolu na koro mai Vunidogoloa mai Cakaudrove, Yadua mai Bua kei Narikoso mai Kadavu,” a tomana o Luke. 56.

e) “Na waluvu, na ualoka, na cagilaba, na sisi ni qele kei na vuqa tale na leqa tubu koso e vuravura nikua e sa vakavuna tiko na toki,” a kaya o Daunivalu. (5 na maka)

2. Vosa Veibasai Volā na veibasai ni veivosa e rā. a) lubetu b) buki (dali) c) yavia d) tokitaki e) vakarusai (5 na maka) 3. Vosa Tautauvata Volā na vosa tautauvata ni veivosa e rā. a) suaigelegele b) lauqa c) wanonova d) naulu (waqa) e) vuabale (5 na maka) C. Na Buli Yatuvosa Vakayagataka na ivosavosa VakaViti sa koto qori e rā mo buli yatuvosa kina. Dua na ivosavosa VakaViti dua na yatuvosa. a) b) c) d)

bari sui vakasuina kaba ivana sa ciri na vesi (8 na maka)

D. Na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015)

1. Na Matavosa

i.

Matanauni

a. Na Matanauni Raraba [MNR] Raica na kena ivakamacala e na tabana e 62 - 64 e na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015) qai qarava na kena cakacaka lavaki.

57.

Cakacaka Lavaki Tasereka mada na yatuvosa qo qai kovuviritaka na matanauni raraba [MNR]. Na kena imatai sa caka oti toka. a) E vodo [e (m)

na (m)

motoka.] (MNR) (NR) mata (m): mataqali duruliu me vaka na, o, i, vei.

b) E ratou bacana na kuita. c) Sa oti na leqa sa matua na raisi. d) E veivakadonui na matanitu. e) Au vuli vua na dauraivuli.

(8 na maka) E. Na Volavola 1. Na Vola iTalanoa Volā e dua na italanoa me rauta e 240-260 mai na iulutaga sa koto qori e rā.

(15 na maka)

Ulutaga: E Rawa Ni Vakalailaitaki Na Revurevu Ni Draki Veisau. . 2. Na Vola iVola (10 na maka) Volā e dua na ivola vua na Vunivola Tudei ni Tabacakacaka ni Leqa Tubukoso, Vunivau House e Suva ka vakaraitaka vua ni a sega ni lai dikevi yani na nomudou itikotiko e na veisiko taumada me baleta na vakacaca ni draki veisau oni sotava tiko. Vakamacalataka na leqa qo e na lewe ni nomu ivola:  vakacācā ni ua e na bati ni matasawa  vakaraitaka e tolu na vakacaca levu dou a sotava ni oti na ualoka ni cagilaba sa oti  kerea me vakatotolotaki na veisiko ni bera ni sotavi tale e dua na cagilaba se ualoka Me yacamu o Tomasi Cagilaba ke o cauravou se o Tarusila Cagilaba ke o goneyalewa ka o vakaitikotiko mai Nayau, Kato ni meli 120 e Vatulele. [Volā na lewe ni nomu ivola me rauta ni 180- 200 na vosa]

Vakadewataka mada na itukutuku e rā e na Vosa VakaViti Raraba. Across the world, climate change has been cited for altering the lifestyle of thousands of people. Rising seas, powerful storms, hurricanes and cyclones, crippling floods, devastating droughts and higher temperatures are already impacting much of the world's economies. Just last month Prime Minister Voreqe Bainimarama told a climate change meeting in Suva that 830 communities were at risk of being claimed by the ocean. Of this group, 40 were identified as high priority. Vurevure ni Tukutuku: https://www.fijitimes.com

58.

F. Vosa Veiganiti Dikeva na vosa veiganiti sa koto qori e rā qai sauma na kena taro vakarautaki. “…toso cake mai na kabakoro ni timi ni Macuata…Vili sa gutugutuwa mai qo…butu na imawi…matau… Soli lesu mai loma vei iratou na yatu i liu..Maika….Maika sa cici yani sau… lutu na polo…soli na itotogi vei iratou na timi ni Rewa. Rawa na caqe i matamata qo au nanuma. Sega…vakatulewa na kavetani ni timi ni Caumatalevu me sagai na sikoa…vo ga e lima na ikalawa i na laini ni sikoa…cava sa na yaco?. Bi vinaka na iyatu i liu ni timi ni Caumatalevu…via lalaqa mai na timi ni yasana vakaturaga o Burebasaga. Toso…toso…toso tiko…io…sikoa!..sa kavoro na yaloka… …dei tiko ga o Rewa e na tini…lima o Macuata…cala na caqe i matamata…”

Taro a) Na vosa veiganiti cava e tabaki koto qori e cake? (1 na maka) b) Vakamacalataka mada na inaki ni tukutuku kacivaki qo. (2 na maka) c) Volā e rua na iwalewale ni vosa veiganiti qo e basika e na itukutuku qai solia na kedrau inaki. (2 na maka) d) Vakamacalataka na itautau ni vosa e vakayagataki. (2 na maka) G. Na Vakacacali 1. Talanoa Leleka - Na Veitokani Dina (Peni Delaibatiki)  Rai: Noda Vuravura 2, tabana e 88 - 92  Volai na kena vakalekalekataki  Volai qai saumi na kena taro  Takitaki - Suitu ni Talanoa 2. iVola ni Talanoa - Na Vakasaqaqara Voli (Saula Baleikaba)  Wase 13 kei na Wase 14  Volai na kena vakalekalekataki  Volai qai saumi na kena taro  Takitaki - Suitu ni Talanoa 3. Serekali – Serekali Ni Veisau Ni Gauna  Rai: Tabana e 102  Volai na kena vakalekalekataki  Volai qai saumi na kena taro  Takitaki – Na Vulici ni Serekali

59.

4. Drama – Na iLakovi (Dr Tamata / Larry Thomas)  Wase 1 kei na Wase 2  Volai na kena vakalekalekataki  Volai qai saumi na kena taro  Takitaki - Suitu ni Talanoa H. Na iTovo Vakavanua Na Qele         

Na kena taukeni Na qele kovu Na icovi ni lou Na iloloku ni mate Na sere ni wa ni kuna Na icaca ni buka Na icurucuru ni gone Na vakasuka qele Keteniyalewa -

Na iTovo Vakavanua VakaViti (Tabacakacaka ni Vuli) Na Bula Vakavanua (Semi Seruvakula) Na Noda Bula Na iTaukei (Vika Maloni) Lololo ni Bula Vakaitaukei (Jone Talebula)

I. Na Vakadidike VakaViti Vakadidiketaka mada mai e rua na sala eda rawa ni vakayacora me vakalailaitaki kina na revurevu ni draki veisau sa donumaki tiko e na gauna qo.

Vurevure ni Taba: http://www.usdivetravel.com

60.

Wase 8 Vukei E 330 Na Bisinisi Lalai

Daiana Waqanisau, yabaki 36, dau volitaki icoi ni ti e Suva. “Na veivuke ni Matanitu qo e na toso cake tale kina na noqu bisinisi,

au sa marautaka vakalevu, au vakavinavinakataka na matanitu.”

Vurevure ni Taba: Noda Viti, Volume 2 – Issue 12, 12 ni Jiulai, 2015

Na kena mai votai e $330,000 mai na Matanitu vei ira na 330 lewenivanua dau qaravi bisinisi lalai e na iwasewase e loma e na macawa oqo sa ivakaraitaki ni nona kilā na Matanitu na yaga ni bisinisi lalai.

5

Sa na qai tarava yani na nodra votai tale yani e 6, 331 na itaukei ni bisinisi lalai e na veiyasai Viti. Na veivuke qo e tiki ni $1m e votai mai e na ituvatuva vakailavo ni Matanitu me gole vakatabakidua e na noda vakauqeti na lewenivanua e na vakaitavi ki na bisinisi lalai. E kilā tiko na Matanitu na yaga ni bisinisi lalai ka sa dua na kena ivakaraitaki na nona yalodei me veivuke kina. Vakabibi ni kilā tiko na Matanitu ni bisinisi lalai e cau tiko e na $800 na milioni se 12 na pasede ni bula vakailavo ni noda vanua.

10 Sa veivakauqeti tale ga ni lewe levu duadua vei ira na vukei qo e na bisinisi lalai era iTaukei. Era vakabisinisi lalai me vaka na volitaki kakana, na sitoa lalai, na culacula, na susu manumanu kei na teitei. E na nona vosa tiko na iliuliu ni Matanitu o Paraiminisita Voreqe Bainimarama vei ira na lewe 330 na tauri jeke ni bisinisi lalai e tukuna kina ni Matanitu e vakabauta ni yaga na nodra itavi na dau ni bisinisi lalai ka via vukei ira vakailavo. 15 “Vei kemuni na dau ni bisinisi lalai, e na vukudra na lewenivanua e Viti keimami kilā na bibi ni bisinisi lalai ki na noda bula vakailavo, oya na vuna sa via vakatubu ilavo kina vei kemuni na Matanitu,” kaya o PM Bainimarama. “O ni sa tiko na ilawalawa ni dau ni bisinisi lalai yalodina ka oni suitu ni bula vakailavo ni dua na Matanitu.” 20 “Veitalia na lailai ni nomuni bisinisi oni sa cau tiko i na bula vakailavo ni noda vanua. Ni tovolea mo ni ivakaraitaki vinaka vei ira na itabagone ni rawa ni da cicivaki bisinisi.” Vuabale nodra vakavinavinaka na lewenivanua dau qaravi bisinisi lalai era mai vukei e na ilavo qo mai na Matanitu. Oqo me vakataki Philip Komai ka qarava tiko nona bisinisi ni volitaki 61.

senikau e Caubati e Suva. 25 “Au vakavinavinaka vakalevu i na Matanitu ni sa na rawa ni voli eke na noqu green house ni bucini senikau sa ka marautaki dina,” kaya o Komai. E vakakina vei Vulori Likuivalu yabaki 50 e na nona bisinisi lailai ni susu vuaka e na nona koro mai Rewasau e Naitasiri. “Qo se qai imatai ni veivuke ni matanitu au sotava. Sa dua na vakasama yalomatua na neimami vukei. Au vakavinavinaka vakalevu i na Matanitu,” kaya o 30 Likuivalu. Sa vakadeitaka na Minisita ni Veivoli o Faiyaz Koya e na kena sa mai tavo e Suva na soli veivuke ni bisinisi lalai oqo, sai tekivu tale ga ni kena vakayacori na veivuke vata qo e na vo ni veiyasai Viti. Vurevure ni Tukutuku: Lewanavanua S., Noda Viti, Volume 2 – Issue 12, 12 ni Jiulai, 2015

A. Taro Sauma na taro sa koto qori e rā. a) Kevaka me wase vakatautauvata na $330, 000 vei ira na lewe 330 na lewenivanua, era na yavica? (2 na maka) b) E na vica kece na isoqoni ni ilavo e na vota vakatautauvata na matanitu vei ira na lewe 6, 331 na iTaukei? (2 na maka) c) Na cava na vuna e rui bibi kina, i na matanitu na nodra dau vukei na dau cicivaki bisinisi lalai e na noda vanua o Viti? (2 na maka) d) Na bisinisi lalai cava soti e tukuni tiko ni ra mai vukei vakailavo? (2 na maka) e) Kevaka o na via tauyavutaka e dua na bisinisi lailai ni o biu vuli, na bisinisi cava o na cicivaka, veivuke vakailavo mai na tabana cava o rawa ni goleva kei na vanua cava e na vakaduri kina? (2 na maka) B. Na Lawa Ni Vosa 1. Vakasavuya mada na veiyatuvosa era sa volai koto qori e rā. a) “Na nodra mai vukei na bisinisi lalai e na macawa qo sa ivakaraitaki ni nona kilā na matanitu na yaga ni bisinisi lalai,” a vakamacalataka o Solo.

b) “Vei kemuni na dau ni bisinisi lalai, e na vukudra na lewenivanua e Viti keimami kilā na bibi ni bisinisi lalai i na noda bula vakailavo,” kaya o Bainimarama.

c) “Mo ni kilā tiko na ilawalawa dau cicivaki bisinisi lalai yalodina ni oni suitu ni bula vakailavo ni dua na Matanitu,” e vakaraitaka o Bainimarama. 62.

d) “Veitalia na lailai ni nomuni bisinisi oni sa cau tiko i na bula vakailavo ni noda vanua,” a tukuna o Bainimarama. “Ni tovolea mo ni ivakaraitaki vinaka vei ira na itabagone ni rawa ni da cicivaki bisinisi.”

e) “Qo se qai imatai ni veivuke ni matanitu au sotava,” a kaya o Likuivalu, “Sa dua na vakasama yalomatua na neimami vukei.” (5 na maka) 2. Vosa Veibasai Volā na veibasai ni veivosa e rā. a) b) c) d) e)

sotava biliga vakatabakidua vakatitiqa taura (5 na maka)

3. Vosa Vakatautauvata Volā na vosa tautauvata ni veivosa e rā. a) b) c) d) e)

cau (oga) votā cuqena vukea sotava (5 na maka) C. Na Buli Yatuvosa

Vakayagataka na veivosa sa koto qori e rā mo buli yatuvosa kina. a) b) c) d)

tale, taleva, vakataleva lave, laveta, vakalavelaveta lutu, lutuma, vakalutuma marau, marautaki, vakamarautaki (4 na maka) Veitalanoataki E dau vinaka li na dinau e na vuravura ni cicivaki bisinisi?

63.

D. Na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015) 1. Na Matavosa

i.

Matanauni

b. Na Matanauni Gauna [MNG] Raica na kena ivakamacala e na tabana e 65 - 66 e na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015) qai qarava na kena cakacaka lavaki e rā. Cakacaka Lavaki Kovuviritaka na matanauni gauna [MNG]e na veiyatuvosa qo. Na kena imatai sa caka oti. 1. [Nanoa] e a vakayacori kina na tevutevu. (MNG) 2. Sa na dola nikua na rara. 3. “E na vakayacori nimataka na noqu siga ni sucu,” a kaya o Tima. 4. “Edaidai sa na soqoni kina na vakadidike,” a kaya o qasenivuli. (3 na maka) E. Na Volavola 1. Na Vola iTalanoa

(15 na maka)

Volā e dua na italanoa me rauta e 240-260 mai na iulutaga sa koto qori e rā. Ulutaga: Na Vinaka Kei Na Ca Ni Veivakatoroicaketaki.

2. Na Vola iVola

(10 na maka)

Era sa tu qo e na noda vanua na veikabani ni vakekeli ni yaubula kei na Tabana ni Veivakatoroicaketaki ni matanitu rogo o Jaina. Mo volavola vua na Edita ni Na iLalakai, Kato ni meli 456 e Suva qai vakaraitaka kina na nomu nanuma me baleta na vakekeli kei na veivakatoroicaketaki sa vakayacori tiko. Mo volā mai e va na vakasama e na nomu tokona se saqata na nodra vakekeli yaubula kei na veivakatoroicaketaki era sa tavusoya tiko qo na kabani mai Jaina. Me yacamu o Atama Lote ke o gonetagane se o Tarusila Vakalalabure ke o goneyalewa ka o vakaitikotiko mai Waicula, Tunuloa mai Cakaudrove. [Volā na lewe ni nomu ivola me rauta ni 180 - 200 na vosa.] 64.

F. Vosa Veiganiti  Talevi na Vosa Veiganiti sa vulici oti  Vulici na: kena inaki kena itautau kena ivurevure kei na iwalewale e dau vakayagataki  Volai na kena itukutuku  Buli eso na taro me saumi

G. Na Vakacacali 1. Talanoa Leleka - Na Veitokani Dina (Peni Delaibatiki)    

Rai: Noda Vuravura 2, tabana e 88 - 92 Volai na kena vakalekalekataki Volai qai saumi na kena taro Takitaki - Suitu ni Talanoa

2. iVola ni Talanoa - Na Vakasaqaqara Voli (Saula Baleikaba)    

Wase 15 kei na Wase 16 Volai na kena vakalekalekataki Volai qai saumi na kena taro Takitaki - Suitu ni Talanoa

3. Serekali – Na Veisau Ni Gauna    

Rai: Tabana e 102 Volai na kena vakalekalekataki Volai qai saumi na kena taro Takitaki – Na Vulici Ni Serekali

4. Drama – Na iLakovi (Dr Tamata / Larry Thomas)    

Wase 1 kei na Wase 2 Volai na kena vakalekalekataki Volai qai saumi na kena taro Takitaki - Suitu ni Talanoa

65.

H. Na iTovo Vakavanua

Ulutaga: Na iTavi Ni Tabacakacaka iTaukei Tabana ni Vosa kei na iTovo VakaViti  Kena tauyavu  Na itavi ni tabana

Vurevure ni Taba: http://www.itaukeiaffairs.gov.fj

-

Sikovi na veilawa ni Tabacakacaka iTaukei Na iTovo Vakavanua VakaViti (Tabacakacaka ni Vuli) Na Bula Vakavanua (Semi Seruvakula) Na Noda Bula Na iTaukei (Vika Maloni) Lololo ni Bula Vakaitaukei (Jone Talebula) Rawa ni vakayacori na gade vakavuli e na vale ni Tabacakacaka iTaukei (87 iTaukei Trust Fund Complex, Draiba, Suva)

I. Na Vakadidike VakaViti Tuvā mada mai e dua na ituvatuva e dodonu me na kilā taumada e dua ni bera ni vakaduria e dua na nona bisinisi. 66.

Wase 9

Na Solesolevaki

Vurevure ni Taba: http://www.jonathanphotos.com

5

Na solesolevaki na noda qarava vata vakalewe levu se vakaveiwekani na veioga se cakacaka e so. Na sosolevaki e yavudei ni noda bula na itaukei ka yavutaki e na cakacaka vata, yalo vata, veitauriliga kei na veidinadinati. Oqo na sala era qāqā, sautu qai rawaka lelevu kina na tukada e na nodra gauna. Na solesolevaki e vueta na totoka ni vanua ka vakadeitaka na kena rawati na itavi lelevu vakaveiwekani me vaka ni solisoli ni Kalou vei ira na tukada me ra vakaitovotaki ira kina.

Era solesolevaki e na tara vale, e na qoli, e na caka were, e na solevu ni bula kei na somate. Era veirogorogocitaka na veika me vakayacori. E dau vakadewataki na itukutuku e na kena sala ni veiwekani. Era dau veiwaraki ka na sega ni vakatauci e dua na lewā vakavo kevaka era sa yaco 10 kece mai. Sa kena ibalebale ni sega ni dua vei keda e tu ga vakataki koya se nuitaki koya ga, veitalia sara kevaka sa tu vua na veika kece me qaravi kina e dua na soqo. Era na dau waraki na veiwekani, veitalia ke so e yabetaki liga mai ia, e ka bibi ga me ra tiko kece. Era sega ni dau lule o ira na tukada ke sega ni kau yani vei ira na itukutuku ni nona oga e dua na wekadra. Era na vakarautaki ira ga yani ki na kena soqo. Na bibi ni ilakolako oya, e na 15 vakaraitaka o koya e na lai tubera na kamunaga, ni na rawa ni tubetube tagitagi toka e matadratou na iTaukei ni oga ia, mai yasana ka dua, eratou na veicuvari e na luluvu kei na madua. Ni oti ga na veiqaravi, eratou sa na cakava na nodratou ibulubulu na iTaukei ni oga, me ratou kere veivosoti kina. Oqori na dra e muria mai me ra duavata tiko ga kina, cakacaka vata ka solevaka e na veilomani 20 na nona oga e dua na wekadra. E sega ni ra mai qara iyau me vaka ni sa levu tu vei ira se na kakana ni ra sa sautu tu kina. Na veika ga e gadrevi me sosoko tiko ga na dra ni veiwekani ka duavata tiko na kedra iwau ka me qai tawasei ira ga na mate. Edaidai eda sa tu e na dua na ilesu ni gauna sa vakā me da sa dui nuitaki keda ga, nanumi keda 67.

ga ka dui caka noda. E sa vakaduiduitaki keda na veika eda rawata vakavuli se vakacakacaka. 25 Na veika qo sa vakavuna na tatawasewase e na keda maliwa. E tekivu na veika qo e na gauna e yaco mai kina vei keda na galala. Na kena soli vei keda na galala, sa vakatubura cake na draki ni veisaqasaqa. Sa basika na vakaduiduile. Era sa vosa cake na yalewa mai na nodra dau galu ka muri wale voli ka ra sa vakau nodra mai na itabagone e na nodra vosa veisaqa e na vuqa na gauna. Vurevure ni Tukutuku: Sigadrodro Isimeli B., Isa o Viti Sa Na Vakaevei? Sa Baleti Au Ga, 2004

A. Taro Sauma na taro sa koto qori e rā. a) Volā mai e rua na veika vinaka e kauta mai na solesolevaki vei ira na tukada. (2 na maka) b) E dau rogoci vakawasoma na tamo ni vosa qo e na gauna ni veiqaravi vakavanua ka laurai tale ga e na italanoa “me sosoko tiko ga na dra ni veiwekani ka duavata tiko na keda iwau”. Vakamacalataka mada na kena ibalebale. (2 na maka) c) Vakamacalataka e rua na veisau sa yaco e kauta mai vei keda na galala. (2 na maka) d) (i) Na cava na ibalebale ni vosa na lule? (1 na maka) (ii) Na cava na veibasai ni vosa na veisaqasaqa? (1 na maka) e) Vakamacalataka e rua na ivakavuvuli o rawa ni vulica mai e na italanoa qo. (1 na maka) B. Na Lawa Ni Vosa 1. Vosa Veibasai Volā na veibasai ni veivosa e rā. a) b) c) d) e)

O bau kilā li na i balebale ni oco?

lecava talaca voka (waitui) cike kawaboko

(5 na maka) 68.

2. Vosa Tautauvata Volā na vosa tautauvata ni veivosa e rā. a) b) c) d) e)

taleva buwawa wasoma kumuna vakadeuca (5 na maka)

C. Na Buli Yatuvosa Vakayagataka na veivosa sa koto qori e rā mo bulia kina e yadua na yatuvosa.

a) sogo, sogota, sogosogota b) lade, ladeva, vakaladeva c) sema, semata, semasemata (3 na maka) D. Na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015) 1. Na Matavosa

i. Matanauni c. Na Matanauni Toka [MNT] Raica na kena ivakamacala e na tabana e 64 - 65 e na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K.,) qai qarava na kena cakacaka lavaki e rā. Cakacaka Lavaki a) Kovuviritaka na matanauni yaca [MNY] se matanauni sosomi [MNS] se matanaumi yacanivanua [MNYV] se matanauni vanua [MNV] e na veiyatuvosa e rā. Na kena imatai sa caka oti. 1. E biu tiko [e delana.] (matanauni toka - MNV) (m) (y) 2. Mo cici sara i Navetau. 3. Sa lako o vulagi dokai. 4. Solia vei Lui. 5. Mo vodo mai Nailou. 6. Drau lai volivoli kei Lena.

(5 na maka) 69.

b. Toqā na mata ni matanauni yatuvosa qai kovuviritaka matavosa [MNYt]. Na kena imatai sa caka oti. 1. Au nanuma de [o sa kana oti.] MNYt

2. A taroga o tukaqu se sa tei na kumala mai delana se sega. 3. Au kila ni a tauvimate levu tu o Tamai Jona. 4. A kaya o Taniela me kauta na isuai nei Narieta. (3 na maka) E. Na Volavola 1. Na Vola iTalanoa

(15 na maka)

Volā e dua na italanoa me rauta e 240-260 na vosa mai na iulutaga sa koto qori e rā.

Ulutaga: Me Vakabulabulataki Tale Na Solesolevaki.

2. Na Vola iVola

(10 na maka)

E vakilai sara tiko vakalevu na leqa ni kakana e na levu na noda itikotiko na iTaukei e Viti e na gauna qo. Volā e dua na ivola vua na Edita ni Na iLalakai Kato ni meli 324 e Suva qai vakaraitaka kina e tolu na sala e rawa ni wali kina na leqa ni kakana. Me yacamu buli o Maretino Valaibulu ke o gonetagane se o Asivina Valaibulu ke o goneyalewa ka o vunivola tiko ni soqosoqo ni tabagone e na nomu itikotiko e Nadrua, Kato ni meli 345 e Nailoa. [Volā na lewe ni nomu ivola me rauta ni 180 - 200 na vosa.]

F. Vosa Veiganiti  

 

Talevi na Vosa Veiganiti sa vulici oti Vulici na: kena inaki kena itautau kena ivurevure kei na iwalewale e dau vakayagataki Volai na kena itukutuku Buli eso na taro me saumi

70.

G. Na Vakacacali 1. Talanoa Leleka - Na Veitokani Dina (Peni Delaibatiki)    

Rai: Noda Vuravura 2, tabana e 88 - 92 Volai na kena vakalekalekataki Volai qai saumi na kena taro Takitaki - Suitu ni Talanoa

2. iVola ni Talanoa - Na Vakasaqaqara Voli (Saula Baleikaba)    

Wase 17 kei na Wase 18 Volai na kena vakalekalekataki Volai qai saumi na kena taro Takitaki - Suitu ni Talanoa

3. Serekali - Na Veivakatoroicaketaki     

Wiliki na serekali Rai: Tabana e 103 Volai na kena vakalekalekataki Volai qai saumi na kena taro Takitaki – Na Vulici ni Serekali

4. Drama – Na iLakovi (Dr Tamata / Larry Thomas)    

Wase 1 kei na Wase 2 Volai na kena vakalekalekataki Volai qai saumi na kena taro Takitaki - Suitu ni Talanoa

H. Na iTovo Vakavanua Ulutaga: Na iTavi Ni Tabacakacaka iTaukei Tabana ni Veitarogi Vanua kei na Wai ni Qoliqoli  Kena tauyavu  Na itavi ni tabana iVola ni kawabula  Kena tauyavu  Na itavi ni tabana - Na iTovo Vakavanua VakaViti (Tabacakacaka ni Vuli) - Na Bula Vakavanua (Semi Seruvakula) - Na Noda Bula Na iTaukei (Vika Maloni) - Lololo ni Bula Vakaitaukei (Jone Talebula) I. Na Vakadidike VakaViti Vakacakulea mada qai volā na mana ni nodra dau bulataka na bula ni solesolevaki na tukada e na gauna i liu. 71.

Wase 10 Veibulu Vua Na Tui Macuata

Vurevure ni Taba: Lialiaci, Tabana ni Vosa kei na iTovo VakaViti, Tabacakacaka iTaukei, Janueri – Maji 2013

5

10

15

20

Sa mai tabalesi na duruvesi e na itikotiko vakaturaga e Bolatagane e na ikatinikaciwa ni siga ni vula o Evereli, 2013. Era mai vakacegu na Tui Macuata, Ratu Aisea Katonivere ni ra sa yabaki 57. A sega ni tiko wale tale ga na Tabana ni dua na tiki ni nona veiqaravi na kena tabaki ka maroroi na itukutuku bibi va qo. E duidui na sala ni kena sokumuni na itukutuku me maroroi kina, dua oya na kena dau tabaki na veisoqo vakavanua taucoko e dau yaco vakavudua, gadrevi me tu vakaitukutuku e na veitabagauna, maroroi e na iyaya ni cakacaka era sa tu e na noda vanua e na gauna qo. Qo na kena vakayagataki na itaba yaloyalo, itabaliga kei na misini ni katokatoni. E levu na keda itukutuku na iTaukei e dewagusutaki tu ga se matanataki e na veigauna e na noda delanivanua vakaturaga ka sega ni volai. Ni dikevi na kena iwalewale e na vica na drau na yabaki sa oti, e na rawa ni talanoataki ga, e sega ni rawa ni saravi se rogoci ni a donumaka ga na itabagauna oya kei ira na qase era donumaka, sega sara ni rawa ni da vakatitobutaka na kena ivakamacala ni da a sega ni donumaka. Qo na vuna e vakaitavi kina na Tabana ni Vosa kei na iTovo e na kena tabaki qai maroroi na itukutuku vakaiyaloyalo me baleti ira na noda kawa era muri mai. E imāmāroroi ni keda itukutuku na Tabacakacaka iTaukei, ka dua vei ira na kena liga ni cakacaka na Tabana ni Vosa kei na iTovo VakaViti. Qo na vanua tale ga e vakanamata kina o ira na kena veiliutaki e na kena gadrevi me maroroi mai na itukutuku ni nodra bale na Turaga na Tui Macuata o Ratu Aisea Cavunailoa Katonivere. A osodrigi na koro o Naduri vei ira na mataveiwekani vakavanua, vakadra kei na veiwekani vakacakacaka me ra lai vakaraitaka na nodra iotioti ni vakarokoroko vua na itaukei Bolatagane. Mai na vanua era sega ni tiko wele, ra dui qarava na nodra itavi me yacova ni maroroi na yagodra na Tui Macuata. Era vakailigaliga ka vakarautaki ira vakavinaka e na qaravi ni soqo 72.

25

30

qo. Sa dui tu na iwasewase ni vanua me ra dui gole kina na veimatailakolako vakavanua era yaco yani e Naduri. E dua na ka e vakasakiti e na soqo qo na veivosa ni vakacacabo e rogoci tiko me ra tali magimagitaka tiko kina na nodra bula na Tui Macuata. E qarauni sara me tau vakamatau me kua ni mavoa na yalodra na rogoca. Dua tale ga na ka a qarauni e na soqo qo na isulusulu. Era a vakaisulu vulavula se loaloa, tabu na veiukuuku e so me tokari. Era tiko tale ga e na soqo ni veitalaci na iLiuliu ni matanitu na Turaga Peresitedi o Ratu Epeli Nailatikau, Turaga Paraiminisita o Voreqe Bainimarama kei ira na ivakalesilesi vakamatanitu kei na veikabani. E na siga Vakarauwai na ikaruasagavulukavitu ni siga, qo na siga bibi vei ira na lewe i Caumatalevu ni ra sa na mai maroroya kina vakadua na yagodra na Tui Macuata. A tau e vica na vosa ni veivakacaucautaki me baleta na nodra bula ni veiqaravi na Tui Macuata.

35

Eratou ligatabu ni vanua o Vuniwesi na nodra itikotiko na Tui Sasa. Eratou dau tara na yagonituraga, ratou buluta tale ga. E dua na ka e matalia sara e na veibulu qo na nodratou cibi na bati. Ni bera ni tekivu na nodratou qaravi itavi eratou a cibi taumada, vakaraitaki ni nodratou tu vakarau me ratou colata na itavi bibi ni kena yadravi na turaga, oti na soqo eratou a cibi tale ga me ratou vakaraitaka ni sa oti na qaravi itavi. Vurevure ni Tukutuku: Senikuraciri I., Lialiaci, Tabana ni Vosa kei na iTovo VakaViti, Tabacakacaka iTaukei, Janueri – Maji 2013

A. Taro Sauma na taro sa koto qori e rā. a) Na cava na ibalebale ni matavosa qo “…tabalesi na tabanivesi…” qai vakamacalataka se cava na vuna e vakayagataki kina na kau na “vesi”. (2 na maka) b) Na Tabana cava e tukuni tiko e na imatai ni parakaravu? (2 na maka) c) Vakamacalataka mada na duidui ni ivakarau ni maroroi itukutuku e na gauna i liu kei na gauna nikua. (2 na maka) d) Volā na icavuti ni yasana vakaturaga o Macuata kei na kena koro turaga. (2 na maka) e) Kevaka o cauravou ni Naduri qai nomu itutu vakavanua na Bati, tukuna mada na itavi vakavanua ona qarava tiko e na somate qo. (2 na maka) f) Na itavi cava era dau vakayacora na Raluve ni Vanua e na gauna ni somate vakā qo? (2 na maka) g) Na vanua cava eratou a lai qarava na veibulu kei na cava na nodratou itūtū vakavanua? (2 na maka) h) Na cava e rui matalia kina na mataqali bati e na soqo vakavanua qo? (2 na maka) 73.

B. Na Lawa Ni Vosa 1. Vakasavuya mada na itukutuku sa volai koto qori e rā. a) “Na itukutuku makawa me baleti keda na iTaukei e na gauna e liu e dau dewagusutaki ga,” a kaya o Ilaitia. b) “E imāmāroroi ni keda itukutuku na Tabacakacaka iTaukei ka dua vei ira na kena liga ni cakacaka na Tabana ni Vosa kei na iTovo VakaViti,” a vakamacalataka o Senikuraciri.

c) “Era a vakaisulu vulavula kei na loaloa na lewenivanua vakaturaga e Naduri e na gauna ni somate,” e vakaraitaka o Senikuraciri. Volā mada na vosa e a cavuta o Senikuraciri. d) E a kaya o Senikuraciri ni dua na ka e vakasakiti vakalevu e na soqo oya na veivosa ni vakacacabo e rogoci tiko me ra talimagimagitaki tiko kina na nodra bula na Tui Macuata.

e) E vakaraitaka o Senikuraciri ni dua na ka e matalia sara e na veibulu qo na nodratou a cibi na bati. (5 na maka) 2. Vosa Veibasai Volā na veibasai ni veivosa e rā. a) titobu b) dewagusutaki c) osodrigi d) cabora (isevusevu) e) talaca (ilakolako)

(5 na maka)

3. Vosa Tautauvata Volā na vosa tautauvata ni veivosa e rā. a) tabalesi b) kumuna c) vakanamata d) tokara (isulu) e) vakasakiti

(5 na maka) 74.

C. Na Buli Yatuvosa Vakayagataka na veivosa sa koto qori e rā mo buli yatuvosa kina. a) b) c) d)

tubera, ciqoma, vakamaluataka mata, matau, vakamatau soqo, soqoni, vakasoqoni yadra, yadrava, vakayadrava (4 na maka)

D. Na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015) 1. Na Matavosa ii.

Matavu

Raica na kena ivakamacala e na tabana e 67 - 69 e na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015) qai qarava na kena cakacaka lavaki. Cakacaka Lavaki Kovuviritaka mada na matavu sa volai koto qori e rā qai tasereka mada. Na kena imatai sa caka oti.

MV a. [E

na

dl dg

lako] mai nimataka o Peni. y

b. Au sa savata oti na isulu. c. Mo lako mada i Nadi. d. Mo vakasilimi na gone qori. (6 na maka) E. Na Volavola 1. Na Vola iTalanoa

(15 na maka)

Volā e dua na italanoa me rauta e 240 - 260 na vosa mai na iulutaga sa koto qori e rā.

Ulutaga: Na Bibi Ni Nodra Rokovi Na Turaga Kei Na Marama Bale. Se Na Veisau Ni Veiliutaki Vakavanua E Na Gauna Nikua.

75.

2. Na Vola iVola

(10 na maka)

Sa mai tabalesi na vesi e na nomudou itikotiko ni sa mai vakacegu na Turaga ni Yavusa. E na nomu itutu vakamatanivanua e na nomu koro, vola e dua na ivola ni kerekere vua na Manidia ni Valeniwalesi Levu e Suva ke rawa ni kacivaki na itukutuku ni leqa e na walesi ni vuqa vei ira na lewe ni nomudou koro era tu vakacakacaka. Me vakamatatataki e na lewe ni nomu ivola na veika qo me rawa ni taucoko kina na veika e na kaburaki:    

kacivaki na itukutuku ni leqa vei ira kece na weka tikinisiga era vakacegu kina na Turaga siga lokuci me sa na bulu kina na yagodra rua tale na veika bibi o nanuma

Me yacamu o Atunaisa Ratu ke o gonetagane se o Luse Ratu ke o goneyalewa ka o vakaitikotiko mai Nadavaci, Waidradra mai Dakuniba. [Volā na lewe ni nomu ivola me rauta ni 180 - 200 na vosa.]

F. Vosa Veiganiti 

Talevi na vosa veiganiti sa vulici oti.

G. Na Vakacacali 1. Talanoa Leleka - Na Veitokani Dina (Peni Delaibatiki)  

Talevi na italanoa. Raici me volai taucoko na vakalekalekataki kei na isau ni taro ni veitalanoa yadua.

2. iVola ni Talanoa - Na Vakasaqaqara Voli (Saula Baleikaba)  

Talevi na italanoa. Raici me volai taucoko na kena vakalekalekataki kei na isau ni taro ni veiwase yadua.

3. Serekali - Na Veivakatoroicaketaki  

Talevi na serekali. Raici me volai taucoko na vakalekalekataki kei na isau ni taro ni veiserekali yadua.

76.

4. Vakatasuasua – Na iLakovi (Dr Tamata / Larry Thomas)   

Talevi na vakatasuasua. Rawa ni voli ka saravi na kena iyaloyalo e vakarautaka na Matabose ni Lavo Maroroi ni iTaukei e na tabana e 93. Raici me volai taucoko na vakalekalekataki kei na isau ni taro ni veiwase yadua.

H. Na iTovo Vakavanua

Matabose ni iLavo Maroroi ni iTaukei  

Kena tauyavu Na itavi ni matabose

Vurevure ni Taba: http://www.itaukeitrustfund.com.fj

-

Sikovi na veilawa ni Matabose ni iLavo Maroroi ni iTaukei Na iTovo Vakavanua VakaViti (Tabacakacaka ni Vuli) Na Bula Vakavanua (Semi Seruvakula) Na Noda Bula Na iTaukei (Vika Maloni) Lololo ni Bula Vakaitaukei (Jone Talebula) Rawa ni vakayacori na gade vakavuli e na Valenivolavola ni Matabose ni Lavo Maroroi ni iTaukei (87 Queen Elizabeth Drive, Draiba, Suva)

I. Na Vakadidike VakaViti Vakayatuyatutaka mada e rua na ivosavosa VakaViti e vakaibalebaletaki e na somate se ni dua sa mate. 77.

Wase 11 Na Kau E Bula E Wai

Vurevure ni Taba: http://www.oisca-international.org

Na kau qo e kune e na sivia e veimama na matasawa e na vanua tunumaka e vuravura. E vica vata na kena mataqali. Na dogo e dau robota na gusuniwai lelevu e na vanua e veisola kina na waitui kei na waidranu. E dina ni ra sega ni dau vorata rawa na tuituina ni wai qori na kau ia, e tubu vinaka kina na veidogo. E na sala cava? E vica toka na kena iwalewale vakasakiti. 5

E tiko e na so na mataqali dogo na isasabai, me tarova na kena curu yani na masima e na wakadra. E yaga vakalevu na nodra biuta tani na masima baleta ni rawa sara ga ni da musuka na wakana ka gunuva na kena wai kevaka eda karamaca. E dua tale na kena mataqali, e dau domica na masima qai maroroya tu e na drauna makawa se so tale na vanua e na kau, oti sa qai ramusu yani.

10 E so tale e dau totolo na nodra kaburaka tani na masima ni se qai curuma ga na kau ia, e dau kaburaka ga vakalevu na drauna. Kevaka me da dramica na draunidogo ya, sa na dua na ka na kena tuituina. Me da qarauna vinaka na mataqali dogo eda digia. E so e vakā na sinu ka dau rerevaki sara baleta ni rawa ni vakamatabokotaki keda ke curuma na matada na kena wai se drega. E yaga tale ga na drega qori ka ni dau boro kina na mavoa kei na ikati gaga. 15 Me ra bula vinaka tiko ga na kau, e na ganiti ira na qele e curuma vinaka na cagi ia, na veidabibi e bula kina na tiri ni veidogo e dau curumi wai vakalevu. Era bula rawa ga na tiri baleta ni nodra icegucegu na nodra titi se wakadra, e lili tu e macawa. E levu sara na kedra ibulibuli na waka ni kau qo. E so e vakā na ibulibuli ni duru e loki baleta ni ra loki tu e na gauna era tubu cake mai kina, oti era qai curu tale e na qele.

78.

20 E tiko na bukulou se na waka lalai ni dogo era dau duri tu vakadodonu e na veidabibi. E tiko tale ga na waka tolo lelevu era dau veivakadeitaki, era tubu mai na tolo ni tiri kei na dogo. E dua tale na kena mataqali e vakā tu na ibulibuli ni reveni. E veidoloyaki vakā na reveni mai na ruku ni kau ka votu ga e dela ni veidabibi na tutuna e cake. Na duidui ni bulibuli ni wakanikau qori e sega wale ga ni cegucegu ni kau, era dei tale ga kina na kau e na veidabibi. 25 E laurai e veidogo e levu na kakana. Na draunikau madu e dau kedra kakana e levu na manumanu somidi, ra qai kani ira na manumanu somidi qori e so tale na ka bula. Na veidogo e nodra itikotiko e levu na veika bula, e nodra ikanakana, vanua ni vakasucu ka vanua ni veisusu tale ga. Na dogo e sega wale ga ni taqomaka na noda iyaubula, e ivurevure tale ga ni buka, wainimate 30 me boro kina na leca kei na isulu, kedra kakana na manumanu kei na wainimate. E kune tale ga e na veidogo e levu na kakana talei me vakā na ika, na veimataqali kai, na manā, qari, kuka kei na so tale. E kune tale ga e veidogo e so na ka e yaga e na nodra bisinisi na kabani ni pepa, isulu, leca kei na tara vale. Era yaga tale ga e na kabani ni ika kei na saravanua. Na veidogo e tarova na sisi ni 35 qele ka taqomaka na baravi mai na vakacaca ni cagilaba. E dina ni sa toso cake tiko na kilakā me baleta na kedra yaga ia, e sa lailai tiko ga mai na dogo. E tukuni ni rauta e 400 na maile vakarivirivi na veidogo era vakarusai e na veiyabaki me caka kina na iteitei se tara vale. E levu era dau vakasisilataka na veidogo baleta na dabibi, na waiduka qai boica kei na namu.

Vurevure ni Tukutuku: Yadra, Jiulai – Seviteba, 2008

A. Taro Sauma na taro sa koto qori e rā. a) Vakamacalataka e rua na isasabai e vakayagataka na dogo me tarova na kena curu yani na masima e na wakadra. (2 na maka) b) Na cava e vakatautauvatataki kina na sinu kei na so na mataqali dogo? (1 na maka) c) Volā e rua na itavi ni wakanidogo. (2 na maka) d) E kau yaga vakalevu na dogo. Volā mai e va na kena yaga. (2 na maka) e) Na cava na vuna e sa lailai tiko ga mai kina na dogo? (2 na maka)

79.

B. Na Lawa Ni Vosa 1. Vosa Veibasai Volā na veibasai ni veivosa e rā. a) dei b) rebo c) somidi d) wadrila e) tuituina (5 na maka) 2. Vosa Tautauvata Volā na vosa tautauvata ni veivosa e rā. a) cike b) dabibi (veitiri) c) dovia d) veisola e) matosi (5 na maka) C. Na Buli Yatuvosa Vakayagataka na veivosa sa koto qori e rā mo buli yatuvosa kina. a) kau, kauta, vakauta b) cegu,ceguva,vakaceguva c) nunu, nunuva, vakanunuva (3 na maka) D. Na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015) 1. Na Matavosa ii.

Matavu

Raica na kena ivakamacala e na tabana e 67 - 69 e na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015) qai qarava na kena cakacaka lavaki. [Taleva lesu na Wase 10] 80.

Cakacaka Lavaki Kovuviritaka mada na matavu sa volai koto qori e rā qai tasereka mada. Na kena imatai sa caka oti.

MV a. [E

na

dl dg

lako] mai nimataka o Peni.

yavu (y): mataqali vosa tuvai, rawa ni tu duadua.

y

b. Dou seruta mada na ulumudou. c. E se vuli tiko mai Lautoka. d. Keirau sa tabaka na kena itaba. (6 na maka) E. Na Volavola 1. Na iTavi Vosa

(10 na maka)

O sa digitaki mo gusudra na nomuni kalasi mo tauca e dua na vosa ni vakavinavinaka vei ira na nomuni qasenivuli e na Siga ni Qasenivuli e Vuravura e na nomuni koronivuli. Mo vakacuruma qo e na lewe ni nomu itavi vosa:    

vakavinavinakataki ira na qasenivuli e na itavi levu ni veivakatavulici era qarava rua tale na veika mo vakavinavinakataka kere veivosoti e na vukumuni na gonevuli vei ira na qasenivuli ke oni dau vakayacora tu eso na itovo se ivakarau e dau vakavu cudru se rarawa dua tale na veika bibi o nanuma Volā na lewe ni nomuni itavi vosa me rauta e 180 - 200 na vosa.

2. Na Valuvosa

(10 na maka)

Sa vuqa sara na veivakatoroicaketaki sa vakayacori tiko e na noda vanua mai vei ira na kabani rogo e vanua tani. Me wasei rua na lewe ni kalasi. Dua na ito me tokona na vinaka ni veivakatoroicaketaki sa vakayacori tiko kei na ikarua ni to me saqata. Volai na itavi vosa ni oti na ivaluvosa me rauta e 180 - 200 na vosa.

F. Vosa Veiganiti  Talevi na vosa veiganiti sa vulici oti 81.

G. Na Vakacacali 1. Talanoa Leleka  

Talevi na italanoa. Raici me volai taucoko na vakalekalekataki kei na isau ni taro ni veitalanoa yadua.

2. iVola ni Talanoa - Na Vakasaqaqara Voli (Saula Baleikaba)  

Talevi na italanoa. Raici me volai taucoko na kena vakalekalekataki kei na isau ni taro ni veiwase yadua.

3. Serekali  

Talevi na veiserekali vulici. Raici me volai taucoko na vakalekalekataki kei na isau ni taro ni veiserekali yadua.

4. Drama – Na iLakovi (Dr Tamata / Larry Thomas)  

Talevi na vakatasuasua. Raici me volai taucoko na vakalekalekataki kei na isau ni taro ni veiwase yadua ni drama.

H. Na iTovo Vakavanua Tabacakacaka ni Qele kei na iYaubula ni Matanitu  

Kena tauyavu Na itavi ni tabacakacaka

-

Sikovi na veilawa ni Tabana ni Matanitu Na iTovo Vakavanua VakaViti (Tabacakacaka ni Vuli) Na Bula Vakavanua (Semi Seruvakula) Na Noda Bula Na iTaukei (Vika Maloni) Lololo ni Bula Vakaitaukei (Jone Talebula)

I. Na Vakadidike VakaViti Vakataroga mada mai qai volā e tolu na mataqali wai VakaViti era kilā vinaka na lewe ni nomu itikotiko.

82.

Wase 12 Veisau E Kauta Mai Na Lotu

Vurevure ni Taba: http://www.methodistfiji.org

Ni qai kida na mataka ni Siga Tabu na ikatinikava ni siga ni vula o Me, 2000, e sa serau tu na loma ni valenilotu levu mai Tubou e na kena sa ukutaki vakavinaka sara tu ga me na vakayacori kina na lotu ni vakavinavinaka ka lotu tale ga ni veitalatala me baleta na soqo e a vakayacori e na siga Vakarauwai ka ra talaci tale ga kina na tiko rawa e na soqo qo. 5

Na veisau e kauta mai na lotu i na noda vanua e tara sara tale ga na noda bula raraba. E kauta mai na bula ni veivakaturagataki, veilomani, veirokorokovi, veinanumi kei na yalo ni duavata. Na imatai ni veisau e kauta mai na lotu, sai koya na kena mai tukuni vei ira na turaga bale ni veivanua, ni dodonu me ra yadua ga na watidra, ni qo e veicoqacoqa sara vakalevu kei na vakabauta VakaViti e na gauna ni butobuto.

10 Era talanoataka na Turaga na Tui Nayau na kena cabe mai na lotu i Lakeba ka vaka koto oqo na veika era kaya: “Erau kauta mai na lotu i na noda vanua qo o Viti e rua na italatala ni vavalagi, me vaka eda sa kila levu tu, o na iTalatala Kakili kei Korosi. E rau a cabe mai na lewe rua qo e na matasawa e Lakeba e na yabaki 1835, ka se tiko ga na kena 15 ivakananumi e na vanua e rau cabe mai kina. E se Tui Nayau tiko e na gauna oya o Roko Taliai. E na gauna oya e se dau levu kina na watidra na turaga e na noda vanua, ka vaka me ra dau veisisivitaka se o cei na turaga e levu duadua na watina. O Roko Taliai e 27 vakadua na watidra. Era cavutu mai e na veivanua me vakataki Toga, Bau, 20 Somosomo, Cakaudrove, Bua kei na veivanua rogo tale eso. 83.

E dau levu na watidra na Turaga e na gauna i liu me ra dau bukia kina na nodra veiwekani me itatarovi ni nodra veivaluvaluti. Ni rau sa cabe mai na vavalagi, erau kaulotu mai qo, rau qai vunautaka eso na ivakavuvuli a volai tu e na iVola Tabu. E ka ni veivakurabuitaki tale vei ira na Tui Nayau, o Roko Taliai. 25 E dua na ka veivakurabuitaki levu vei Roko Taliai na kena tukuni tiko ni dodonu me ra yadua ga na watidra. E a ciqomi na lotu mai Lakeba ia, e a qai ora voli na lomadra na Tui Nayau se cava e na rawa ni yaco ni ra sa na vakasukai na marama watidra i na nodra veivanua. Ia, e dina ni sa ciqoma na lotu na turaga na Tui Nayau, na nodra vakasukai ira ga na watina e sa dua na ka dredre vua baleta ni na rawa ni vakavuna tale e dua na veivaluvaluti levu. 30 O ira na 27 na marama watidra, era a lai kau mai vakavanua, era nanuma ke ra na vakasukai yani era na cudru sara vakalevu na wekadra. E sa na tamusuki kina na veiwekani era a mai vakadeitaka o ira na marama qo. E na rawa ni yaco tale na veivaluvaluti. E na vakasama qo, era a sarava toka mada na turaga na Tui Nayau na nodra vakasukai ira lesu na marama. Era a qai tiko vata tale e na loma ni 20 na yabaki, dina ga ni ra sa ciqoma oti tu na 35 lotu. Na kena sa rui balavu na nodra tiko, e levu na vuna ia, e rua na veika e basika, na dredre ni veitalatala kei na kena ikarua ni via waraka o Roko Taliai me ra lotu rawa na vanua ka ra dui cavutu mai kina na marama qo. Na ka dina e tiko, ni vinakata o Roko Taliai me ra lotu rawa, me ra kilā tale ga se cava na 40 ibalebale ni nodra vakasukai yani na nodra marama. Na nodra ciqomi e na yalo vakaturaga na marama, e sa na ivakaraitaki ni yalomalua ka nodrau ivakavuvuli mai na i talatala e rua……….”

Vurevure ni Tukutuku: Na Mata, Epereli, Me, Jiune, 2000

A. Taro Sauma na taro sa koto qori e rā.

a) Volā e va na ivakarau ni bula e kauta mai na lotu i na noda bula. (2 na maka) b) Na cava na imatai ni veisau e kauta mai na lotu me baleti ira na Turaga Bale? (2 na maka) c) Tukuna e rua na vuna e dau levu kina na watidra na Turaga Bale e na gauna e liu. (2 na maka) d) Vakamacalataka se cava na vuna a ora voli kina na lomadra na Tui Nayau o Roko Taliai. (2 na maka) e) Era qai vakasukai li na watidra na Tui Nayau o Roko Taliai se sega? Vakamacala mada kina. (2 na maka)

84.

f) Sa vuqa sara na tiko yavavala vakaveiwekani sa yaco tiko e na noda vanua e na gauna nikua. Tukuna mada eso na gaunisala e rawa ni muria na lotu me walia kina na tikina qo. (2 na maka) B. Na Lawa Ni Vosa 1. Vakasavuya mada na itukutuku e volai koto qori e rā. a) “E se tiko ga na ivakananumi e na matasawa mai Lakeba na vanua erau cabe mai kina na kaulotu,” a talanoataka na Turaga na Tui Nayau. b) “E dau levu na watidra na Turaga Bale me bukia na nodra veiwekani ka me itatarovi tale ga ni veivaluvaluti,” a vakamacalataka na Turaga na Tui Nayau. c) “E 27 taucoko tu na watidra na Tui Nayau e na gauna a cabeti Lakeba kina na lotu,” a kaya o Josaia. Volā mada na vosa e a cavuta o Misi Kakili. d) E a kaya o Misi Kakili ni dua na veivakurabuitaki levu vei Roko Taliai na kena sa tukuni vua ni dodonu me ra yadua ga na watidra. (4 na maka) 2. Vosa Veibasai Volā na veibasai ni veivosa e rā. a) talaca (vulagi) b) bureitaka c) daro d) cudruva e) vakatitiqa (5 na maka) 3. Vosa Tautauvata Volā na vosa tautauvata ni veivosa e rā. a) bukia b) veitalatala c) itatarovi d) veisaqasaqa e) tamusuki

(5 na maka) 85.

C. Na Buli Yatuvosa Vakayagataka na veivosa sa koto qori e rā mo buli yatuvosa kina. a) b) c) d)

taki, takiva, vakatakiva gunu, gunuva, vagunuva lau, lauta, vakalauta keli, kelia, vakelia (4 na maka)

D. Na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015) 1. Na Matavosa

iii.

Matavu

Raica na kena ivakamacala e na tabana e 67 - 69 e na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015) qai qarava na kena cakacaka lavaki. [Taleva lesu na Wase 10] Cakacaka Lavaki Kovuviritaka mada na matavu sa volai koto qori e rā qai tasereka mada. Na kena imatai sa caka oti. MV a. [E

na

dl dg

lako] mai nimataka o Peni. y

b. E na qai tekivi nimataka. c. Au sa bulia oti na bani. d. Keirau a tarā na vale ya. (3 na maka) duru (d): mataqali vosa tuvai, sega ni dau tu vakataki koya. durugauna (dg): mataqali duruliu, tukuna na gauna, e na Vosa VakaViti Raraba sā, sē, ā, na. duruliu (dl): duru cavuti ni bera na yavu. durumuri (dm): duru cavuti ni oti na yavu.

86.

E. Na Volavola 1. Na iTavi Vosa

(10 na maka)

Sa tau oti na vosa ni veivakanuinui vinaka mai vua na nomuni qasenivuli ni bera na kana vata ni veitalatala e na yabaki qo ni sa mai cava na nomuni veitarogi e na mua ni yabaki. O sa digitaki mo dolea na vosa baleta ni o iliuliu ni gonevuli e na nomu kalasi. Mo vakacuruma qo e na lewe ni nomu itavi vosa:   

vakavinavinakataka na vosa ni veivakanuinui vinaka sa tau oti e na vukumuni vakaraitaka ni marautaki vakalevu ni sa mai cava na nomuni vuli e na sekedri e na loma ni lima taucoko na yabaki tauca e tolu tale na veika o nanuma ni bibi Volā na lewe ni nomuni itavi vosa me rauta e 230 - 250 na vosa.

2. Na Vola iTukutuku se Rivote

(10 na maka)

Volā e dua na rivote e na iulutaga sa vakarautaki koto qori e rā me muri na ituvatuva sa volai koto.

Ulutaga: Tubucake Ni Wiliwili Ni Biu Vuli Dole Se Na Vakacalaka E Na Gaunisala i Viti

iTuvatuva me muri Yavu Vuna e tubu se lutu kina Vakatautauvatataki e na va na yabaki sa oti iTinitini Vakatūtū Volā na nomu rivote me rauta e 180 - 200 na vosa.

87.

F. Vosa Veiganiti 

Talevi na vosa veiganiti sa vulici oti.

G. Na Vakacacali 1. Talanoa Leleka  

Talevi na italanoa. Raici me volai taucoko na vakalekalekataki kei na isau ni taro ni veitalanoa yadua.

2. iVola ni Talanoa - Na Vakasaqaqara Voli (Saula Baleikaba)  

Talevi na italanoa. Raici me volai taucoko na kena vakalekalekataki kei na isau ni taro ni veiwase yadua.

3. Serekali  

Talevi na serekali. Raici me volai taucoko na vakalekalekataki kei na isau ni taro ni veiserekali yadua.

4. Drama – Na iLakovi (Dr Tamata / Larry Thomas)  

Talevi na vakatasuasua. Raici me volai taucoko na vakalekalekataki kei na isau ni taro ni veiwase yadua ni drama.

H. Na iTovo Vakavanua Tabacakacaka ni Qele Maroroi ni iTaukei  

Kena tauyavu Na itavi ni tabacakacaka

-

Sikovi na veilawa ni Tabana ni Matanitu Na iTovo Vakavanua VakaViti (Tabacakacaka ni Vuli) Na Bula Vakavanua (Semi Seruvakula) Na Noda Bula Na iTaukei (Vika Maloni) Lololo ni Bula Vakaitaukei (Jone Talebula)

I. Na Vakadidike VakaViti 

Vakadidiketaka mada mai na bibi ni vakanomodi e na noda bula na iTaukei.

88.

Na iVosavosa VakaViti 1. Sa ramusu na nona mataniveni- biu vuli se sa sivo e dua e na cakacaka vakamatanitu. 2. Kara i muri- sa soro. 3. Sa lutu i na qara na ivoce- yali vakadua. 4. Vakā na qari matua- qaseqase ka matua. 5. Qase raisi- qase sakasaka, sega ni kilā na veika vakavanua. 6. Kana raisi- kaivesu 7. Dolarārā se buturārā- o koya e vakaitavi e liu e na qito se meke. 8. Maqa a leqa sa matua na raisi- sa oti na leqa sa sautu na vanua. 9. Noqu salu- noqu mesamesa. 10. Na icorocori ni salusalu- ira na goneyalewa. 11. Bera na sauriva- totolo. 12. Sa rio na mata ni teri- sa karobo na vanua. 13. Dugu na saqa e lala- vosavosa ga na tamata lialia. 14. Vakavunene o Ra Qari mani mate yani- o cei e na mate kevaka e dua e vakacudrui koya. 15. Soli isele- solia na igu taucoko. 16. Sigasiga e bati ni sedre- gunu yaqona me yacova na siga. 17. Seredali- sa yavi na ikelekele, sa gole na ilakolako. 18. Au mai kena isasa wale- dou sega ni kena itaukei, dou kena iubi wale ga. 19. Damudamu vakasenitoa- rairai vinaka wale ga ka sega ni boi, marama se turaga rairai vinaka ka sega ni vinaka na nona itovo. 20. Cola isivi- cauravou tu ga e nakoro. 21. Maroroi sucu o Ra Vusi- sega ni vakabauti. 22. Maroroi salasala o Ra Koli- sega ni vakaraici. 23. Bari sui- vinakata na veika tawa yaga. 89.

24. Vakasuina- dua na ka e caka ka koto e loma e dua na kena inaki vuni. 25. Culā na tabamu mo vuka- dro mo bula. 26. Sa lutu i tabana i matau- sa toka e na dua na vanua vinaka. 27. Era tiko na turaga au qai tava- vuaka. 28. Era tiko na turaga au qai mama- yaqona. 29. Kaba ivana- tale drava na qoli. 30. Ucunivatu na kena vivili- tubu na yalewa tubu vata kei na kena ivacu. 31. Sa ciri na vesi- vakamoce vei ira na turaga. 32. Saqa e na kuro vesi- lose na yaqona. 33. Tara na dike ni niu qai kevu- voleka ni vakayacori e dua na ka qai yaco koso e dua na leqa. 34. Sova draudrau- sova magiti. 35. Sa dravela na siga- sa dromu na siga. 36. Vosota na toa kula- vosota ni tamata qāqā. 37. Kune na tobu me da sa nunu- gauna ni marau me kitaki sara e na kena levu, sega ni dua e kilā ni da na sota tale se sega. 38. Ni da tu vata e vuvu na wai- levu na veika e rawati ni da cakacaka vata.

90.

Na iyaloyalo e rawa ni saravi me veivuke e na veivakatavulici

Rawa ni lai voli e na: Tabana ni Vosa kei na iTovo VakaViti, Tabacakacaka iTaukei, 87 iTaukei Trust Fund Complex, Draiba, Suva T: 310 0909 ext. 1040; Fax: 330 8761

iYaloyalo Saravi e na DVD

iVakamacala Lekaleka

DVD/ Balavu ni Gauna

1. Druadrua Workshop 2. Vakamau Bulou Unaisi Nawalowalo kei Tui Manulevu

Qo na qaravi ni veivakabulabulataki ni cakacaka ni liga mai Druadura, Macuata. Na iyaloyalo ni ivakarau vakavanua ni vakamau VakaViti. (Gone Marama ni Tavuki,Kadavu kei na Cauravou ni Cautata, Tailevu)

3. Veibuli vua na Toranibau

7. Veibuli vua na Ratu ni Yaqeta 8. Veibuli vua na iTaukei ni Waluvu

Na nodra buli na Toranibau mai Batiki, Lomaiviti- Ratu Isireli Caucau. Na veibuli kei na veiqaravi vakavanua vua na Tui Nawaka, Nadi, - Ratu Manasa Qoro Naevo. Na veibuli kei na veiqaravi vakavanua vua na Tui Lawa mai Malolo, Nadroga – Ratu Sevanaia Lalabalavu. Na veibuli mai Soso, Naviti, Yasawa kei na kena veiqaravi vakavanua – Ratu Viliame Ratudradra Veibuli mai Yaqeta, Yasawa kei na kena veiqaravi vakavanua. Veibuli mai Nairukuruku, Naitasiri kei na kena veiqaravi vakavanua- Ratu Meli Ronaiteqe Koroitamana.

1 na dvd 13 na miniti 2 na dvd D1 –1aua 5 na miniti D2-1aua 30 na miniti 1 na dvd 42 na miniti 1 na dvd 1 aua 40 na miniti 2 na dvd 1 aua 45 na miniti 1 na dvd 46 na miniti 1 na dvd 1 aua 5 na miniti 1 na dvd 40 na miniti

9.Veibuli vua na Ratu ni Dawasamu 10.Veibuli vua na iTaukei Mataviavia (Semo, Nadroga)

Veibuli mai Delakado, Dawasamu, Tailevu kei na kena veiqaravi vakavanua. Veibuli mai Semo, Cuvu, Nadroga, kei na kena veiqaravi vakavanua.

1 na dvd 1aua 42 na miniti 1 na dvd 35 na miniti

11.Veibulu vua na Tui Levuka

Na veiqaravi vakavanua ena kena maroroi na yagodra na turaga na Tui Levuka, Ovalau, Lomaiviti – Ratu Kolinio Rokotuinaceva. Na veiqaravi vakavanua ka vakayacori vua na Peresitedi e na nodra sa cegu mai na itūtū ni Peresitedi ni noda vanua – Ratu Joseva Iloilovatu Uluivuda. Na DVD e vakamacalataka na ulutaga eso ni vakadidike e qarava tiko na tabana, dau vakaraitaki vakalevu e na gauna ni nodra vuli na turaganikoro e na veitikina.

2 na dvd D1- 1aua D2- 38 na miniti 1 na dvd 1aua 8 miniti

14. Qusiloaloa vua na turaga na tui vanua (Vanuavatu, Totoya, Lau)

Na veiqaravi vakavanua ni qusiloaloa i Vanuavatu, Totoya, Lau. Era a lai qusiniloaloa na turaga na Roko Sau – Roko Joseva Cinavilakeba.

3 na dvd 2 aua 25 na miniti

15. Marautaki ni Rewa Day 2010

Na italanoa ni soqo na Rewa Day ni 2010 kei na veiqaravi vakavanua a vakayacori vua na marama bale na Roko Tui Dreketi. Na soqo ni vakataraisulu vua na Tui Levuka ka vakayacori mai Levaka VakaViti, Levuka, Ovalau

1 na dvd 1 aua 45 na miniti

4. Veibuli vua na Tui Nawaka 5. Veibuli vua na Tui Lawa 6. Veibuli vua na Tui Naviti

12.Veitalaci vua na Peresitedi (Ratu Iloilovatu Uluivuda) 13.Presentation on Cultural Mapping

16. Vakataraisulu vua na Tui Levuka

91.

1 na dvd 15 na miniti

1 na dvd 1aua 30 na miniti

17. Sevutaki ni ivola na Tuimacilai 18. Veibulu vua na turaga na Tui Tavua 19. Veiqaravi Uasivi ni Tabacakacaka – Ministry Service Excellence Presentation 2011 20. Bua showcase 2010

21. Meke VakaViti 22. Qelekuro ICH nomination

23. Nananu Nose Flute 24. Veibuli vua na Rokotui Vuma 25. Bua showcase 2011 26. Naitasiri cultural festival 27. Veibuli vua na Tui Lawaki, e na yavusa o Jirisamuta, e na tikina o Nakasaleka, yasana o Kadavu. 28. Kinikinibua

Na soqo ni kena sevutaki na ivola me baleta na nodra bula na turaga na Tui Nayau sa bale - Ratu Sir Kamisesemara Kapaiwai. Na veiqaravi vakavanua ni kena maroroi na yagodra na Tui Tavua sa bale o Ratu Ovini Bokini ka vakayacori mai Tavualevu, Ba. Na itukutuku ni veiqaravi ni Tabacakacaka iTaukei

1 na dvd 45 miniti

Na soqo ni Bua showcase ka dau vakayacori vakayabaki mai Nabouwalu, Bua- era dau vakaraitaki vuanikau, veisisivi meke kei na veisisivi vosa vei ira na kena gonevuli. Na iyaloyalo ni veimataqali meke VakaViti ka sa kumuna rawa na valenivolavola. Na iyaloyalo ni vuli tuli kuro VakaViti mai Qelekuro, Namena, Tailevu ka vakau i Korea me matataki Viti kina dua na vuli ni caka iyaloyalo Na iyaloyalo ni bitu ceguvi (Dulali) e Nananu, Namena, Tailevu. Qo na iyaloyalo ni nona buli na turaga na Rokotui Vuma mai Ovalau, Lomaiviti Na iyaloyalo ni soqo ni Bua Showcase 2011 ka dau qaravi vakayabaki e na loma ni yasana o Bua Na iyaloyalo ni soqo ni Yasana o Naitasiri qaravi e na yabaki 2012.

1 na dvd 52 miniti

Na iyaloyalo qo e vakaraitaki kina na soqo ni veibuli vua na turaga na Tui Lawaki, e na yasana o Kadavu.

1 na dvd

1 na dvd 1aua 35 min 1 na dvd 35 miniti

1 na dvd 30 miniti 1 na dvd 10 miniti 1 na dvd 25 miniti 1 na dvd 55 miniti 1 na dvd 35 miniti 2 na dvd

Na iyaloyalo qo e vakaraitaki kina e dua na ivalavala 1 na dvd vakavanua ni vakatokayacataki e dua na gonesucuvou. Vakabibi vei ira na gone sucu turaga , a ra ulumatua tale ga. 29. Veibulu vua na Tui Na iyaloyalo qo e vakaraitki kina na veibulu vua na Turaga 1 na dvd Macuata na Tui Macuata 30. Naitasiri Cultural Festival Na iyaloyalo qo e vakaraitaki kina na soqo ni vanua o 2 na dvd Naitasiri, vakaraitaki kina na cakacakaniliga, isulusulu, veisisivi vosa, kei na meke 31. Veibulu vua na Komai Na iyaloyalo ni veibulu vua na Turaga na Komai Nausori, 1 na dvd Nausori Taukei Vunivivi Vurevure ni Tukutuku: Tabana ni Vosa kei na iTovo VakaViti, Tabacakacaka iTaukei

92.

Na iyaloyalo kei na ivola e rawa ni veivuke e na veivakatavulici

Rawa ni lai voli e na: Matabose ni Lavo Maroroi ni iTaukei, Veivueti House, 87 Queen Elizabeth Drive, Draiba, PO Box 2327, Government Buildings, Suva. Email: www.itaukeitrustfund.com.fj

Talevoni: (679) 331 9637 Fax: (679) 331 9638

Tuimacilai, A Life of Ratu Sir Kamisese Mara (Book) A biography of Ratu Sir Kamisese Kapaiwai Tuimacilai Mara depicting a remarkable story of his leadership in Fiji and the Pacific, as a Chief Minister, Prime Minister and President of the Republic of the Fiji Islands. By inheritance Ratu Mara was the Paramount Chief of Lau, and Chief of Nayau and Sau ni Vanua ko Lau. Written by Deryck Scarr, published in Australia by Crawford House. Price: FJD47.40 The Great Council of Chiefs, A brief history (DVD) A one hour documentary on the Great Council of Chiefs Complex was officially opened. The documentary highlights concerns and events pertaining to the welfare of indigenous Fijians. The final production is a result of the collaboration of researches from the Department of Information, Film and TV Unit, National Archives, Fijian Affairs Board, the GCC Secretariat and the Fijians Trust Fund Board. Produced by the Ministry of Information. Price: FJD18.95 Na Bose Levu Vakaturaga. Na Kena Veigauna (DVD) Na itukutuku e baleta na Bose Levu Vakaturaga, 1 na aua, mai na kena tauyavu e na 1874 me vakatūtūtaki kina na veika e a tara na kawa itaukei, me yacova na dola ni iTikotiko ni Bose Levu Vakaturaga e Draiba. Vakarautaka na Tabacakacaka ni Tukutuku ni Matanitu. Price: FJD18.95 Lakovi (DVD) The first Fijian drama in the Fijian language about Adi Kiviiwai who has been traditionally asked to marry Setoki, a soldier in the British Army. Written by Dr. Apolonia Tamata and Larry Thomas, Directed by Fiji’s renowned playwright Larry Thomas. Price:FJD30.00

93.

Lakovi (Text) The first ever Fijian drama in the Fijian language. Written by Dr. Apolonia Tamata and Larry Thomas. Now used as a Fijian Literature Text in High Schools. Lakovi (Booklet) Price: FJD10.00

Na Wai VakaViti (Book) [RE-PRINT] The first ever Fijian book on local herbal medicine and how you can prepare to cure most sickness or medical attention we come across. Price: FJD10.00

Na iVolavosa(Book) [RE-PRINT] The first ever Fijian monolingual dictionary. Price: FJD33.15

O Teri kei Kalavo – (Comic) E dua tiko na nomu itau drēdrē, drau dau veilomani sara vakalevu? So na gauna e qai dau yaco na ka me vakaleqa na veiwekani ya. Wilika sara ka vuli mai na kena ivakasala e na itukuni kei ‘Teri kei Ra Kalavo’! Price: FJD2.00

O Ra Kasala – (Comic) O sa bau rogoca mada na ivosavosa VakaViti qo – ‘Veivunauci vaka i Ra Kasala’? Wilika sarava ka taura matua na kena ivakasala! Price: FJD2.00

94.

Living From The Sea: Culture and Marine Conservation in Fiji (Book) Living From the Sea: Culture and Marine Conservation in Fiji explores the intricate web of culture, traditional practices, struc- ture, beliefs and knowledge of local commu- nities in the Fiji Islands and its significance in the management of marine resource as well as island development in general. Living from the Sea; Culture and Marine Conservation in Fiji (Text) Price: FJD38.30 Na iLululu – na kaunimatanigone The second Fijian drama in the Fijian language. It is about the Fijian tradition of presenting the children to their maternal village for the first time. Written by Dr. Apolonia Tamata and Larry Thomas. Na iLululu (Text) Price: FJD 7.00 Na iLululu (DVD) Price: FJD30.00

Na Ketekete Qele – Na itukuni kei Di Nono A new creation story based on a legend of Naigani Island. Written by Dr Apolonia Tamata and Larry Thomas. Available on texts and DVDs. Na Ketekete Qele (Text) Price: FJD 5.00

Vurevure ni Tukutuku: Matabose ni Lavo Maroroi ni iTaukei

95.

Na iyaloyalo e rawa ni veivuke e na veivakatavulici

Rawa ni lai voli e na: Tabana ni Tukutuku Maroroi e Viti (National Archives of Fiji), P O Box 2125. Government Buildings, Suva. Email: [email protected] Talevoni: (679) 330 4144 Fax: (679) 330 7006

Description

Location

Duration

Official Overseas Tour - Prime Minister; Ratu Sir Kamisese Mara’s official visit to the people’s Republic of China.

China

0:26:13:11

Accession Control Number Number Betacam MOIFOO1142 TF 042

His Excellency the President of Fiji; Sir Kamisese Mara was chief guest at the Lau Provincial Council Meeting at Mualevu Village.

Mualevu, Vanuabalavu, Lau

0:50:09:14

Betacam MOIFOO1159

TF 042

Royal Visit: His Royal Highness the Prince of Wales, Prince Charles officially handover the Constitutional Instruments of Fiji’s Independence to Prime Minister; Ratu Sir Kamisese Mara.

Alpert Park, Suva 1970

1:14:56:04

Betacam MOIFOO1185

TF 042

Exalting a Chief – a documentary on the launch of the biography for the late Ratu Sir Kamisese Mara at the Parliament Bure.

Parliament Bure, Suva 1995

0:53:05:12

Betacam MOIFOO1213

TF 042

Vakataraisulu vua na Tui Lau, Sau ni Vanua o Lau, Ratu Sir Kamisese Mara held at Tubou Village in Lakeba.

Lakeba Island 2005

0:54:39:01

Betacam MOIFOO1311

TF 042

Savusavu

1:07:26:01

Betacam MOIFOO1323

TF 042

Taveuni 2005 Suva 1984

1:14:54:12

Betacam MOIFOO1345

TF 042

National Heritage Site - Savusavu A documentary on the special return of the crucifixion at Taveuni. Fiji Craft Fair Fiji – a place in the sun

Series

0:10:39:21

Film

MOIFOO1968

TF 042

0:31:18:15

Film

MOIFOO2151

TF 042

Vurevure ni Tukutuku: Tabana ni Tukutuku Maroroi e Viti

96.

SEREKALI

Qo na veika me vakatavulici. 

Vakamacalataki na ibalebale ni ulutaga ni serekali



Wiliki na serekali



Veitalanoataki na vakasama e vakabasikataki mai e na veilaini kei na veiqaqana yadua



vanua, na gauna kei na ituvaki ni draki e serekalitaki

-o ira na talanoataki -na veicoqacoqa e basika -na iwalewale/vuna/vakaraitaki -na ivakatakilakila -veiwekani ni ulutaga kei na veiqaqana yadua -na itinitini/iwali ni leqa/vakatūtū/veivakaroti/veivakasalataki/veivakauqeti -na ivakavuvuli 

Volai na vakalekalekataki ni serekali



Volai na taro ni serekali me ra sauma na gone



Saumi na taro/makataki/vakadodonutaki

97.

Serekali ni Kau Dua na yakavi niu vakacagicagi Au viavia moce kau mani davo yani Noqu ikedru e sa tatagi Noqu vakasama e sa vakauti yani Matai ni vanua meu curuma Dua na veikau e sa totoka vakadua Ra drokadroka ka ra se bulabula Ni ra tu kece kina na kau dina ni noda vanua Au qai tu ka rai wavoki Na veimanumanu era tagi voli Na vuaka, na kula, na kaka kei na lulu ni bogi Ki na vuni dawa na beka ni ra veilililivi voli Dua na matanivale au sa tucake Sa tukuni vei au meu curu i vale Qoroqoro na mataqu vovoleka niu bale E na totoka ni veiyaya era caka mai na kau, ka ra iukuuku ni loma ni vale. Veikabani era sa marau Nodra ilavo sa drodro vakayauyau Ni ra vakayagataka tu na noqu veikau Kena vakaloloma au lai sotava o i au Koronivuli meu tekivu mada Na rula, na desi, penikau era vakayagataka Veva ni volavola kei na ivava era dau dara Era tiki ni kau ka da sa vakasabusabutaka Valenibula era sa suka mai Na veimatelelevu e sa warai na kena wai Loma ni veikau me da mai qai Na wainimate VakaViti me ra lai kau mai Au qai diva na gauna i mada Na nodra veikau era maroroya vinaka Vurevure ni bula ka isarasara Gauna edai era sa vakamaumautaka Tikau ni veikau e sa sega mai Tivoli na rauva e rau sa malai Noqu veikau e sa vakamai Na sisi ni qele e na qai tarava mai

98.

Cagi bulabula e sa lailai sara Sala vata koto kei na kubou gaga Sa sega ni levu na veikau me ra tauvulotaka Na veicagi kece eda sa mai vakayagataka Sa rauta na noqu serekali Ni lomana na noqu veikau e sa vakalolomataki Dua na i vosavosa e sa rogovaki Isa ragone na veikau me qai taqomaki Au qai yadra kau kidacala Mosita na yaloqu na veika au sarava Taroga na yaloqu se cava au rawa ni cakava Me tarova na leqa, au sa raica rawa.

Vurevure ni Taba: http://www.fijione.tv

99.

Na Yavusa Kadi Keimami bula vakayavusa e loma ni veikau Vakararavi ga e na qele kei na kau Neimami Tui, ni vosa ga sa vakabau Ka ni duavata ga na keimami iwau Me rawa na bula sautu kei na mamarau Neimami itavi, wasewasei ka rui matata Qaravi me maqosa ka uasivi sara Neimami Tui, e viribaiti ka karoni vinaka Yadravi na iyalayala me kua ni dua e kaba Neimami bure yavusa de mai buturaka. Dau muria vakavinaka na lawa ni yavusa Cakacaka vata kua na tu vakasuka Me kua na mavoa, dausiga se dravudravua Me vakarusai ka buluti tani vakadua Veitauriliga ka yalo vata e na cola ivua. Kadi gone ra toka ka vakararai Dikeva tiko na nodra itavi ni ra sa na tubu mai Ra vulica, vakatovolea ka tucake sara mai Neimami bure de na qai kabai edai Biuta i dakudra na bula yalowai Taba qase sara era mareqeti ka rokovi Nodra gauna ni cola sau sa mai oti Nodra ivakasala sa dodonu me rogoci Bula qaqa vakadi ra sa ciciva oti Nodra kilakā kei na i tovo, me maroroi ka karoni. “ Ra kadi, ra kadi,da veilomani Da veilomani, veisalagi ka solesolevaki”.

100.

Na Salusalu Vola o Solomone Bulicokocoko

Na salusalu me sa cori mada, Kau salusalu me sa cori vata, Vosa, na vanua, na ivalavala, Na kena iboi ma kuvu sa yawa, Na loma ivuravura e lalata, Lai taubeni e buca ni vala, Me laveti na yaca ni turaga, Da veilomani me da tu vata, Na yavu ni bula mai liu sara, Ra rawaka levu kina na tukada, Era sautu ka tiko vinaka, Tatawasewase da na tawa yaga, Sega na ka da na rawata rawa, E dua wale ga na gaunisala, “Me da lesu tale ki na sala makawa,” Noda salusalu sa cori rawa, Me rau sa buki vata na muana, Lewenivanua kei na turaga, Rau veilomani rau duavata, Rogo mai liu sara, “Tamata ni turaga, Turaga ni tamata,” Qori na salusalu boi yawa, Na iTaukei era cibitaka, Kau salusalu ni veiyasana, Ra boi ka beta ka ra seraka, E da bulabula ni da daramaka, Rawarawa kina noda cakacaka, Noda cakacaka da solevaka, Turaga kei ira na marama, Noda veioga da qarava vata, Era dodo liga kina na wekada, E drodro na dra ka teteva na kawa, Me dei na noda vakaturaga, Na kena ivua me tou colata, Karavaki na sau ni turaga, Na masu ni vanua sa na qai mana, Me ra muri mawe na noda kawa, Me ra tamata qaqa nimataka, Me tubu o Viti me kalougata, Me da veilomani me da duavata, Sa na qai mana na noda sasaga.

101.

Serekali ni Veisau ni Gauna Au dabedabe toka au vakarogoca Ra tavusoa na veitalanoa Dua na ulutaga era basoka Na nodra itovo e sa vakaloloma Gaunisala ni ra cici mai Na lori lelevu na lori lalai O ira na gone era osota mai Na Vosa VakaViti sa warawarai. Koronivuli niu vakaraica Dua na vosa sa vakayagataki Na vosa mai vanua tani Sai koya na vosa vakavavalagi. Na isulusulu niu vakaraica Au nanuma de da sa lialia Ni ra vakayagataka na isulu era vulagi kina Sa duatani na kena vakasisila. Koro turaga niu dagava cake Au sa sega ni kilā e yalewa se tagane E na vuku ni kotikoti e vakayagataki Ka ni ra vaka kece ga na tagane. Au qai nanuma na gauna imada Nodra ivakarau era maroroya vinaka Vakayagataki wasoma na vosa na saka Gauna edai sa warawarai sara. Vale ni veivesu e sa oso mai Veitaoni era sa sinai Noqu koro VakaViti e sa lala mai Ni ra sa yali na gone lalai. Sa rauta na noqu serekali Niu lomana na noqu Viti lomani E na vuku ni kena ituvaki Ka sa basika na caca vakaveiwekani Dua na ivosavosa au qai nanuma Na Jerusalemi me liu taumada Na bai ni koro mo dou nanuma Ligamuni ga na cauravou sa na rawa na bula.

102.

Na Veivakatoroicaketaki Vola o Finau Vasukinatavea

E na bati ni uciwai lailai e na ibili ni dua na koro Ra sa lomavata kina na lewe ni yavusa codro Me ra vagalalataki ira mai na oga vakoro, Vakaliuci na Kalou e na veisiga taucoko Me ra na kalougata e na veigauna sa roro Na ituvatuva sa macala vei ira kece sara Nodra delani yavu me sa na talaraki mada “Isa na keimami kakana sa tawa macala Na ilavo e na sega ni vakaisosomitaka Na mate vakabalabala ga sa na macala.” Ra soqoni e na vagagalu na yavusa codro Ra masulaka na veivosaki vua sa tabogo Nodra vanua era sa yalataka vei Tamadra Me ra lomani e na veivakatoroicaketaki e caka. Na isema bula me ra na vakabualabulataka. Tarogi sara na itokatoka sara tiko rawa iTokatoka o Wai, o Vuni, o Baca kei Seni era tiko rawa. “Da yaloqaqa ka vakadeitaki noda veiwekani,” E da ivakamalumu ni siga, ivakabualabula ni rosi, iNawanawa ni draki katakata, ka serauna na yasa kece sara Sa ra maqusa na lewenivanua kece qo Vakarau me tuliraki na veika bula e na nodra soso Naba dua na gaunisala e na gauna vata qo Sa lecavi na isema ni neimami veiwekani Bulu mamaca, se veiribayaki se walacaki sara yani Ra tabucegu na biliraki e na bati ni sala So era midra se malai e na katakata kei na uca Na itukutuku levu e vunitaka tu o gauna Kidomoki dole na bula ni vakayagataki vakasausa Tautauvata na cavuivuvutaki Ni yavu ni bula Na noqu itatau vei ira na veivakatoroicaketaki Veika bula kece me ra bau dikevi tale mada yani Tokitaki keimami bula, ka lai veivakatorocaketaki Na inaki ni noda dui bula me vakatetei yani iSema bula vakaveiwekani me vakabulabulataki

103.

Na iYaloyalo E Rawa Ni Vakayagataki E na Vola iTalanoa (Qai vakuri tale)

Vurevure ni Taba: Lialiaci, Tabana ni Vosa kei na iTovo VakaViti, Tabacakacaka iTaukei, Janueri – Maji, 2016

Vurevure ni Taba: Lialiaci, Tabana ni Vosa kei na iTovo VakaViti, Tabacakacaka iTaukei, Janueri – Maji, 2016

104.

Vurevure ni Taba: Lialiaci, Tabana ni Vosa kei na iTovo VakaViti, Tabacakacaka iTaukei, Janueri – Maji, 2016

Vurevure ni Taba: Lialiaci, Tabana ni Vosa kei na iTovo VakaViti, Tabacakacaka iTaukei, Janueri – Maji, 2016

105.

Vurevure ni Taba: Lialiaci, Tabana ni Vosa kei na iTovo VakaViti, Tabacakacaka iTaukei, Janueri – Maji, 2016

Vurevure ni Taba: Lialiaci, Tabana ni Vosa kei na iTovo VakaViti, Tabacakacaka iTaukei, Jiulai – Seviteba, 2016

106.

Vurevure ni Taba: http://www.gallery.imagicity.com

Vurevure ni Taba: http://www.aptc.edu.au

107.

Vurevure ni Taba: http://www.mafnet.jp

Vurevure ni Taba: http://www.mafnet.jp

108.

Vurevure ni Taba: http://www.fijione.tv

Vurevure ni Taba: http://www.fijione.tv

109.

Vuni Tukutuku

Baba L., Tupeni et al (2013). Na Vuku Ni Vanua – Wisdom of The Land: Aspects of Fijian Knowledge, Culture and History, Volume 1, Native Academic Publishers, Institute of Indegenous Studies, Fijian Teachers Association Education House, 68 Knolly Street, Suva. Baleikaba Saula. (2010). Vakasaqaqa Voli, Pacific Printery Limited, Fiji. Bulicokocoko S., T. (1988). De Da Mani Guilecava – Na iMatai, Lotu Pasifika Productions, Fiji. Bulicokocoko S., T. kei Nasilivata Inoke L. (1988). De Da Mani Guilecava – Na iKarua, Laikatini Productions, Fiji. Bulicokocoko S., T. kei Nasilivata Inoke L. (1990). De Da Mani Guilecava – Na iKatolu, Laikatini Productions, Fiji. Bulicokocoko S., T. (1998). Na Serekali Kei Na Serevasi, Lotu Pasifika Productions, Fiji. Delaibatiki Peni. (2006). Na Noda Vuravura, Stationery Warehouse Limited, Fiji. Delaibatiki Peni. (2010). Na Noda Vuravura 2, Max Marketting & Publishing Limited, Fiji. http://www.aptc.edu.au http://www.buaprovincial.com.fj http://www.chamberspestsolutions.com.au http://www.fijione.tv http://www.fijisun.com https://www.fijitimes.com http://www.gallery.imagicity.com http://www.itaukeiaffairs.gov.fj http://www.itaukeitrustfund.com.fj http://www.jonathanphotos.com http://www.mackoo.com http://www.mafnet.jp http://www.oisca-international.org http://www.sprep.org http://www.unicefpacific.com Maloni V., K. (2004). Na Noda Bula Na iTaukei, Centerbay Publishers Limited, Fiji. 110.

Naiteqe L. Kalara (2015). Na Tuvavosa VakaViti, Suva Bookshop Printers, Fiji. Naiteqe L. Kalara (2015). Na Vosa Veiganiti, Suva Bookshop Printers, Fiji. Raiwalui K., Anare (1994). Na iVosavosa VakaViti Eso, Nation Printery Limited, Fiji. Tabana ni Navunavuci ni Vosa VakaViti, (2011). Na Takitaki, Tabacakacaka ni Vuli, Viti. Tabana ni Vosa kei na iTovo VakaViti, Lialiaci, Tabacakacaka iTaukei. Tabana ni Vosa Kei Na iTovo VakaViti. (2005). Na iVola Vosa VakaViti, Valenitabaivola ni Matanitu, Viti. Tamata Apolonia kei Thomas Larry. (2011). Na iLakovi, Bluebird Printery Limited, Fiji. Telawa Saula. (2003). A iVola Ni Vula VakaViti, Department of Heritage, Strass Writers Company, Fiji.

111.