Nanuma Lesu Na Noda Vosa 12

Citation preview

NANUMA LESU NA NODA VOSA 12

E vakarautaka na: Tabana ni Navunavuci ni Vuli, Tabacakacaka ni Vuli e Viti, 2015.

1.

Na dodonu taucoko ni taukeni ni Nanuma Lesu Na Noda Vosa 12 e nona vakatabakidua na Tabana ni Navunavuci ni Vuli ena Tabacakacaka ni Vuli e Viti. Era sa vakatarai na veikoronivuli e na kena lavetaki na veitikina e so mai na ivola dusidusi, ia, me kakua ni guilecavi me cavuti qai toqai e na kena tabalili na yaca ni Tabana ni Navunavuci e na Tabacakacaka ni Vuli. Sa na vakatautaki na kena lavetaki se vakayagataki na ivola qo vua na Vunivola Tudei ni Vuli e na veivakadonui taumada ni Dairekita ni Tabana ni Navunavuci ni Vuli ni Tabacakacaka ni Vuli e Viti.

© Tabacakacaka ni Vuli e Viti – 2015

E vola: Tabacakacaka ni Vuli Marela House Suva Viti Talevoni: (679) 331 4477

iMatai Ni Kena Tabaki: 2008

iVurevure ni Taba: www.google.com www.yahoo.com www.fijitimes.com www.ascenionatsea.com www.nailalakai.fijitimes.com

2.

NA VAKAVINAVINAKA

Na vakavinavinaka cecekia vei rau o qasenivuli Lasarusa Rakula kei qasenivuli Amalaini Kanasalusalu e na nodrau biuta vata na lewenivola qo. Na vakavinavinaka e vagolei tale ga vei ira na qasenivuli era lewe ni Curriculum Workgroup e na dikevi, vakadodonutaki qai vakacurumi tale e so na lewenivuli.

Qo o ira na qasenivuli era lewena na Curriculum Workgroup:

1

Adi Lewa Vukivuki

Nasinu Muslim College

2

Aravela Ramabuke

Nasinu Sec School

3

Ciba Veivuke

Cathedral Sec School

4

Kalara Naiteqe

Jai Narayan College

5

Kaveni Ramakita

Basden College

6

Lasarusa Rakula

Marist Brothers High School

7

Manasa Navunitoro

Sila Central High Sch

8

Marama Nasoroi

Lami High School

9

Uwate Vakaloloma

William Cross College

10

Vasemaca Setareki

Suva Grammar School

11

Rolling Styne May

R.O – CDU

12

Sunia Ragede

SEO- VV – CDU

3.

NA LEWE NI VOLA QO Wase

Ulutaga

Tabana

A iMatai Ni Wasewase Ni Vuli 1

O Suva Makawa

2

Vakatotomi Mai Na Bose Levu Vakaturaga

16

3

Rawa Na Veika Kece Ga E Na Gugumatua

25

5

A iKarua Ni Wasewase Ni Vuli 4

Tubu Na Bisinisi Nei Naomi

36

5

Sega Na Veivosaki Doudou E Vale

45

6

Bose Ni Taukei Ni Yaubula

54

A iKatolu Ni Wasewase Ni Vuli 7

Veivakaduavatataki Ni Veimatalotu

61

8

Bose Levu Ni Veiyanuyanu E na Pasifika

68

9

Nanumi Deivaki Tu Na Yavutu

76

Na iVosavosa VakaViti

85

Tabalili

88

Vakalekalekataki Ni Senirosi Yalivoli

90

Vakalekalekataki Ni Tawa Vanua

103

Na Vakadidike

124

Vuni Tukutuku

126

4.

Wase 1

O Suva Makawa

Volā o Coleman Wall, 1919 Vakadewataka o Sekove Bigitibau

iVurevure ni Taba: https://www.google.com/?gws_rd=ssl#q=images+of++Suva

O Suva na ucuna e na kedrau tadrua na koro o Suvavou kei na toba o Laucala i na vanua e veiyalayala kina na Waimanu kei na Wailevu e cake. Na Wailevu e yacana dina, ia, sa vakatokai tiko e na gauna qo me o ‘Rewa River.’ Ni da yacova na wai e Tamavua kei na gaunisala makawa i Coloisuva, sa yala ga e kea na domo se lewā nei Tui Suva. Era kainaka ni ra a cabe baleta na nodra qase mai na veidelana e loma i Viti Levu mai Saivou e na toba o Navitilevu. A nodra turaga o Tabanimakoveve, e kainaki ni ra kawa dina nei Degei. Na tinana e nodra marama na veli. A vakataka mai vei ira na lewe i Suva e na gauna oya na qaravi ni nona kalou, na yacana o Naleka. E dau waqawaqa kolī vei ira era qaravi koya. Era sa kawaboko makawa na yavusa veli, sa vaka me ra kilai tu ga vakaitukuni. Era a qai lai kune sara tale e na dua na gauna e muri e na ulunivanua e Wainunu mai Bua. E na nodra toso tale mai vakayavusa, sa lai vakoro e dua na kena iwase e na tai ni Waimanu i na ceva. Oti era siro sobu tiko ga i baravi, era yacovi Tamavua yani, i Rairaiwaqa sara. E a qai nodratou itikotiko vakadede na Kacabeti (Cuthbert). Sa qai lai tini na ilakolako qo e na delana e daku ni valenibula ni tauvimate ni vakasama se bakava e Suva.

5.

E nodra koronivalu na delana mai Nauluvatu. E drodro e ruku ni kena barinivatu e dua na wai. E se laurai tiko ga e va na yavu, eratou se tuva vatu vinaka koto ga ni sa sivi e duanadrau na yabaki nodra sa vakalala mai kina na lewena. E ratou yavu ni vale lelevu vava. Na kena e voleka sara i gaunisala e nodra itikotiko na marama, tarava na yavu ni Vale Levu (vale ni turaga). E mata ni Vale Levu koto kina na yavu ni valenibose, qai lai davo koto vakalailai e rā na yavu ni burekalou ni nodra vu o Ra Vonu. Na yavu vava qo e vakaraitaka ni ratou vale mokimokiti me vaka mai Wainimala kei Navosa. E na veikau e yasa ni baranivatu i vanua e vunitaki vinaka koto kina e dua na qara e dau ivunivuni se nodra idrōdrō na katikati, ya o ira na yalewa kei na gone e na gauna ni leqa. E tu yadua na koro, ni gauna ya e sega na kena idrōdrō me vaka qo. Na kedra ibulubulu na turaga e dua na qara e na tai kei Walu, sa sega tale ni vakayagataki qo ni sa talaraki. Na matasawa e nodra ikelekele ni waqa e koto e na veidogo e ruku ni barinivatu e Walu. Sa dua na koronivalu uasivi ni sa taqomaki vinaka koto. E na yasana yani ivalenibula ni tauvimate ni vakasama e vakarerevaki sara na kena barinivatu. E na yasa ni gaunisala ni matanitu e vanua, e koto i cake na ikeli ni koronivalu qai drodro tikiva koto na wai lailai o Dukula. Era vakaitikotiko na iTaukei e na maliwa ni delani qara kei na gaunisala. O ira na kai Walu, na gonedau, era voleka mai baravi. E laurai tale ga kina na nodra burenisa, ya na vale era dau moce kina na tagane. A dau isakisaki tu kei Suva e na gauna e liu na qara e dau idrōdrō e na gauna ni ivalu, ia, nikua sa vakacacana na sala ni qiqi. Sa kabuwacara ga kina na ivorovoro ni vatu, sa nuku wale ga e na vuku ni kelikeli. Era sa tatalaka na vunikau me ra vunia tu na idrōdrō. Sa sisi e dua na yasa ni qara, sa yali sara na kena irairai ni sa duka vakalevu. E dua na turaga e dau cakacaka vakadautukivatu ni matanitu, na yacana o Kokareni a vola e dua na itukutuku e na 1910. “Voleka na vanua ni cakacaka, era kune kina eso na qara totoka. E na uasivi sara mera qarauni me samaki. Ni sa volekati Suva tiko ga, e na daumaka sara mera kua ni talaraki se vakawaletaki. Oya ga na vuna au vakaraitaka vakadodonu kina vei ira na saravanua me ra sarava.” E dina kece na veika e tukuna o Kokareni. E dau totoka vakaoti ni da rai mai ului Nauluvatu e na gauna e liu. E koto na wai siliva makare e rukuna, yacova sara na vuso ni ua vulavula mai daku ni cakau. E vaka ga e droinitaki tu e matada na veivatu kei na nukurama ni soko vakamalua e daveta na waqa lalai.

6.

Mai tai, e rairai kabukabua tu mai kina o Rama, e wavusasa tu vaka na sotia yadra e na maliwa ni veiulunivanua. E laurai vinaka sara qai mai cere duadua tu vei ira, a kilakilai rawarawa tale ga na ulunivanua drua, na medrau sucu na drua. Nida rai i mawi, e davo welewelei koto kina na nodra yanuyanu turaga na dau ni vilavilairevo ni noda vanua, o Beqa. Ni da vakayawayawa sara tale yani i wai ni draki vinaka, e votu mamaca tu mai na veiulunivanua ni baba tokalau kei Kadavu. Ni da rai vakababa i na tokalau ni toba, e vakasakiti na drokadroka vinaka ni veivunikau. E daumaka na bulabula ni veivunikau me vaka na ivi, vutu kei na uto, qai curu maliwa toka na vesi kei na niu. Qo gona na vuna e vakatokai kina na vanua bulabula qo me o Muanikau (ucuna na kau). E kovuta na vanua taucoko e kea me siviti Nasese. iVurevure ni Tukutuku: Tabana ni Vosa kei na iTovo VakaViti, 1998.

A. Taro Sauma na taro e na yadua na yatuvosa. a) E yala e vei na domo se lewā nei Tui Suva? b) Era a cabe mai vei na qase nei Tui Suva? c) O cei e kawa dina nei Degei? d) Na vanua cava era qai lai kune kina na veli ni tukuni ni ra sa kawaboko mada? e) Na vanua cava era qai lai vakoro kina e dua na iwase ni veli e na nodra toso vakayavusa? f) O cei o Ra Vonu? g) E toka e vei na nodra ivunivuni na katikati? h) O cei o ira na katikati? i)

A cava na burenisa?

j) A cava e dau isakisaki tu kei Suva e na gauna e liu?

7.

(10 na maka)

B. Na Lawa Ni Vosa 1. Vakasavuya mada na yatuvosa era sa volai koto qori e rā. a) “Era a cabeta mai na delana e Saivou,” a kaya o tukaqu. b) “Na turaga o Tabanimakoveve e kawa dina nei Degei,” a kaya o buqu. c) “Era qai lai kune na veli e ului Wainunu mai Bua,” a kaya o Tevita. Volā mada na vosa e taroga o Tevita. d) E taroga o Tevita se na yaco ivei na lewā nei Tui Suva. e) E taroga o Tevita se o cei o ira na katikati.

(5 na maka)

2. Vosa Veibasai Volā na veibasai ni veivosa e rā. a) bakava b) drokadroka (kau) c) delana (ulunivanua) d) talaraka e) sukusukura

(5 na maka)

3. Vosa Tautauvata. Volā na vosa tautauvata ni veivosa e rā. a) votu b) taurivaki c) kainaki d) vakatokai e) rairai

(5 na maka)

8.

C. Na Buli Yatuvosa Vakayagataka na ivosavosa vakaViti sa koto qori e rā mo vola yatuvosa kina. Dua na yatuvosa me vakacurumi kina e dua ga na ivosavosa vakaViti. a) b) c) d)

Sa dreu toka na kena leba Sa biu vua na kena leka Liga batabata Kana e na bele ni Lalakai

(8 na maka)

D. Na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015/LL161 Tuvavosa I – USP) 1. Na Matavosa Qo na iwasewase lalai e na dua na yatuvosa vakaibalebale. E na dua na matavosa e tiko kina na yavu kei na kena duru. E na vosa vakaPeritania e vakatokai me ‘phrase’. E rua tiko na mataqali matavosa: i. Matanauni ii. Matavū

iVurevure ni Tukutuku: Kalara Naiteqe- Tuvavosa VakaViti, 2015.

9.

i.

Matanauni

Na matanauni e matavosa e tiko kina na nauni kei na kena duru. E kilai e na vosa vakaPeretania na ‘noun phrase’. E lima tiko na kena mataqali: a. Matanauni Raraba [MNR] b. Matanauni Toka [MNT] c. Matanauni Gauna [MNG] d. Matanauni Dusi [MND] e. Matanauni Yatuvosa [MNYt] a. Na Matanauni Raraba [MNR] Raica na kena ivakamacala e na tabana e 63 - 64 e na Tuvavosa vakaViti (Naiteqe K., 2015) qai qarava na kena cakacaka lavaki e rā. Cakacaka Lavaki Kovuviritaka na matanauni raraba [MNR] qai tasereka na itavi ni veivosa yadua. Na kena imatai sa caka oti. a) E vodo [e (m)

na (m)

motoka.] (MNR) (NR)

b) Au kana mai vale. c) Eratou bulia na sikoni. d) Ratou sa lesi i na colo kei Naitasiri. e) E veidonui kei na koronivuli. f) A vuli mai vuā na turaganiovisa.

(10 na maka)

E. Na Volavola 1. Na Vola iTalanoa

(10 na maka)

Vakayagataka na iulutaga sa koto qori e rā mo volā mai kina e dua na italanoa me rauta ni 280 - 300 na vosa na kena balavu. Ulutaga: Me Ra Lomani, Karoni Ka Rogoci Na Qase.

10.

2. Na Vola iVola

(10 na maka)

E vuqa na dredre oni sotava tiko na lewenikoro o Tocani e na tikina o Narara e na yasana o Danudanu baleta ni sega ni yacovi kemuni yani na gaunisala ni lori. E na nomu itutu vakavunivola ni bose vakoro, volavola vua na Minisita ni Veilakoyaki e na Nasilivata House e Suva qai vakaraitaka kina na tikina qori. Tukuna e tolu na vuna oni kerea me tadola yani kina vei kemuni na gaunisala ni lori. Vakaraitaka tale ga na yawa ni nomuni koro mai na vanua ni qai dau lai vodo lori kina. Me yacamu buli o Apisai Tabucala ke o gonetagane se o Emele Tabucala ke o goneyalewa. [Volā na lewe ni nomu ivola me rauta ni 280 na vosa.]

3. Na Vakalekalekataki iTukutuku 

Lavetaki rawa na iwalewale ni vakalekalekataki tukutuku e na tabana e 123. Veitalanotaki qai qaravi na cakacaka lavaki. Cakacaka Lavaki



Vakalekalekataka mada na parakaravu 8 ki na 11 (laini 40 - 66) me rauta ni 80 - 90 na vosa. (5 na maka)

F. Vosa Veiganiti Me volai taumada na inaki, tautau ni vosa, ivurevure kei na iwalewale ni veivosa veiganiti sa koto qori e rā ni bera ni qaravi na kena cakacaka lavaki. 1. Na Vosa Ni Lawa 2. Na Vosa Ni Dusidusi se iVakaro 3. Na Vosa Ni Vola iTukutuku 4. Na Vosa Tabaki E Na Niusiveva

11.

Dikeva na vosa veiganiti sa koto qori e rā qai sauma na kena taro. LAWA NI QELE NI iTAUKEI [WASE 133] Me vaka na inaki ni tikina e 17 ni Lawa ni Qele ni iTaukei (Native Lands Act Cap 133), sa vakaraitaki raraba yani qo ni na dabe na Mataveitarogivanua e Naviyago e na tikina o Vitogo, yasana o Ba e na 10 na kaloko e na mataka ni Vakaraubuka naikaruasagavulukawalu ni siga ni vula o Maji 2008 me lai rogoca, vaqāqā qai vakatulewa e na kena veiletitaki na itutu vakaturaga ni Yavusa Tunuloa ka Turaga ni Mataqali Tunuloa tale ga. Sa tabaki e Suva e na ika28 ni Veverueri, 2008. VM Tagivetaua V.M. Tagivetaua

Taro a) Na vosa veiganiti cava e volai koto qori e cake?

(1 na maka)

b) Na cava na vuna e volai kina e na iqikata na iulutaga?

(1 na maka)

c)

(1 na maka)

Tukuna na vuni kena dau vakayagataki na naba.

d) Vakamacalataka na inaki ni tukutuku e cake. e)

(2 na maka)

Vola mai e rua tale na iwalewale e dau vakayagataki e na vosa veiganiti qo qai solia tale ga na kedrau ivakaraitaki. (2 na maka)

G. Na Vakacacali 1. Talanoa Leleka - Na Cawiri Ni Gauna (Peni Delaibatiki) 

Wiliki na italanoa



Rai: Noda Vuravura 2 tbn 66 - 69



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



REF: Takitaki 3 - Suitu ni Talanoa

12.

2. iVola ni Talanoa - Na Noqu Senirosi Yalivoli (Veramu C. Dikidikilati) 

Wiliki na Wase 1 kei na Wase 2



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



REF: Takitaki 3 - Suitu ni Talanoa/Facebook Resources File



Raica na kena vakalekalekataki e na tabana e 91 - 94

3. Serekali - Na Bera (Peni Delaibatiki) 

Wiliki na italanoa



Rai: Noda Vuravura 2 tbn 8



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



REF: Takitaki 3 – Na Vulici Ni Serekali

4. Drama – Na Tawa Vanua (Mikaele Yasa) 

Wiliki na Wase 1 kei na Wase 2



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



REF: Takitaki 3 - Suitu ni Talanoa/Facebook Resources File



Raica na kena vakalekalekataki e na tabana e 104 - 105

H. Na iTovo Vakavanua Ulutaga: Na Vakabauta VakaViti Vakamacalataka na ibalebale kei na vakabauta e koto e na veiulutaga qo: 

Teivaki ni vasili damu



Vakalukalu e veikau



Vakasuka qele

13.

I. Na Vakadidike VakaViti Na itinitini ni nodra vakadidike na gone me raici me volai vakadodonu na ivurevure ni Tukutuku kei na Tabalili. iVolavolai ni iVurevure ni Tukutuku Ni sa cava na vakadidike me volai taucoko na ivurevure ni tukutuku e vakayagataki. Na ivurevure ni tukutuku me tuvani vakaveitarataravi vakamatuavosa. (alphabetical order by the author’s surname) Qo na ivolavolai ni vurevure ni tukutuku kevaka e le dua se sivia era vola na ivola, ivurevure ni tukutuku e kau mai e na iyaloyalo saravi, na rivote kei na veivurevure ni tukutuku tale e so. Kena volai e na ivurevure ni tukutuku

Kena volai e na lewenivakamacala

1. Na iVola e le dua ga e vola

E vakaraitaka o King (2000) ni ……… [tekivutaki na iyatuvosa e na yacai koya na daunivolavola qai vakasavui na lewe ni nona ivakamacala]

King, M. (2000). Wrestling with the angel: A life

………………… (King, 2000) [vakasavui

of Janet Frame. Auckland, New Zealand: Viking.

taumada na lewe ni nona ivakamacala o dau ni volavola qai volai ni sa cava na iyatuvosa na yacana]

Na ivola e vola e le rua kina na le lima na daunivolavola

E vakabauta o Krause, Bochner & Duchesne

Krause, K. L., Bochner, S., & Duchesne, S.

yaca i koya na daunivolavola qai vakasavui na lewe ni nona ivakamacala]

(2006) ni ……………[tekivutaki na iyatuvosa e na

(2006). Educational psychology for learning

…………. (Krause et al., 2006) [vakasavui

and teaching. (2nd ed.). South Melbourne,

taumada na lewe ni nona ivakamacala o dau ni volavola qai volai ni sa cava na iyatuvosa na yacana]

Vic., Australia: Thomson.

Na ivurevure ni tukutuku mai na veilawa.

(Statistics New Zealand, 2007)

Statistics New Zealand. (2007). New Zealand in profile 2007. Retrieved from http:// www.stats.govt.nz

iVurevure ni Tukutuku: Fundamentals of Research

14.

iVolavolai ni Tabalili

I.

Naba ni yaloyalo se itaba.

 iVurevure ni Taba: Noqu veitaba ga /volai na yaca ni vola/ veilawa/niusiveva e kau mai kina na itaba  Tikinisiga/Yabaki: gauna e caka kina na veitaba se tabaki kina na iyaloyalo.  Volai e dua na iyatuvosa me vakamacalataka na itaba se yaloyalo se mape.

Nabataki na itaba se yaloyalo se mape. [Raica na kena ivakaraitaki sa koto qori e cake]

15.

Wase 2

Vakatotomi Mai Na Bose Levu Vakaturaga

iVurevure ni Taba: https://www.google.com/?gws_rd=ssl#q=images+of++Fiji%27s+Great+Council+of+Chiefs

E a sa mai qaravi oti na iotioti ni nodra bose vata na Turaga kei na Marama Bale na lewe ni Bose Levu Vakaturaga ni noda vanua, me vaka a vakayacori e na itikotiko ni Mataivalu mai Delainabua e na Vukelulu kei na Lotulevu na ikavitu kei na ikawalu ni siga ni vula iBalolo levu, 2001. E va na iulutaga lelevu e vakarautaki me ra veivosakitaka qai vakatulewa kina na lewe ni Bose Levu Vakaturaga. 

Na ilavo maroroi ni iTaukei (Trust Fund)



Na matabose me vaqāqā na qele



Na ituvatuva ni navunavuci ni veivakatorocaketaki me baleta na iTaukei kei Rotuma e na loma ni ruasagavulu na yabaki



Na veika tale eso

Na iLavo Maroroi Ni iTaukei (Trust Fund) Sa vakadonuya na Bose Levu Vakaturaga e na vakatūtū ni kena tauyavutaki e dua na umailavo maroroi me baleti keda na iTaukei kei ira na Rotuma (Trust Fund). Na ilavo qo me na biu vei ira na veitabana era dau vakatubu ilavo me na vakavurea mai na tubu me yaga vei ira na kawa iTaukei kei ira na Rotuma. E dua tale ga na kena inaki levu e qarava na Bose Levu Vakaturaga me vakalailaitaka na nona dau vakararavi tiko ina Matanitu levu. E na bose tale ga qo, e sa mai digitaki rawa kina na lewe ni matabose ni ilavo me ratou wanonova na kena vakayagataki na ilavo me vaka na kena inaki (Board of Trustees).

16.

Qo o iratou sa digitaki me ratou na lewe ni Matabose. 

Ratu Epeli Ganilau, na iLiuliu ni Bose Levu Vakaturaga e iLiuliu Vakacegu ni noda Mataivalu.



Ratu Timoci Vesikula, Minisita Vakacegu ni Qele e iLiuliu ni Matabose ni Baqe ni Veivakatorocaketaki



Mesake Nawari, na Manidia ni Fijian Holdings Unit Trust



Nalin Patel, na Daunifika vei G.Lal kei Authur Anderson e Suva



Ratu Joni Madraiwiwi, e dua na Loya sa Turaga ni Lewa Vakacegu



Savenaca Siwatibau, na iVukevuke ni iLiuliu ni Univesiti ni Ceva ni Pasifika (Vice Chancellor)

E vakairogorogo tale ga na bose qo, ni a digitaki e dua na Idia me lewena na matabose ni ilavo, era sa vakadonuya vata na lewe ni Matabose Levu Vakaturaga na vakatūtū qo ni Matabose ni Veika Vakaitaukei. Sa mai digitaki o Ratu Epeli Ganilau me iLiuliu ni Matabose qo. Vakatūtū Ni Matabose Ni Veivakaqaqai Ni Qele E sa vakadonuya na Bose Levu Vakaturaga na vakatūtū ni Matanitu me duri e dua na Matabose me vaqāqā e so na qele era sa vinakata tiko e na gauna qo na iTaukei kei ira na Rotuma. E sa vakadonuya me muria na kena ivalavala kece sara me duri kina na Matabose ni Veivakaqaqai qo. iTuvatuva Ni 20 Na Yabaki Ni Veivakatorocaketaki Vei Ira Na iTaukei Kei Ira Na Rotuma Ni vakarau me mai rube na bose e na imatai ni siga, era sa duavata na lewe ni Bose Levu Vakaturaga, e na nodra tokona na ituvatuva ni matanitu me baleta na 20 na yabaki ni veivakatorocaketaki vei ira na iTaukei kei ira na Rotuma. Ni mai dolavi tale na bose e na ikarua ni siga, era a vakaraitaka na lewe ni Matabose na nodra kauwai e na kena maketetaki na nodra ivoli na noda dauteitei, me vaka na yaqona kei na so tale na ivoli e sega ni okati kina na suka. E vakaraitaka na Turaga na Paraiminisita ka Minisita ni Veika Vakaitaukei ni sa tiko na nodratou vakatūtū e na tikina qo. Me na vakaduri e dua na Produce Marketing Authority me sema i na National Trading Authority qai sema i na National Trading Corporation me na volia na ivoli me vaka na yaqona mai vei ira na dauteitei me qai maketetaki yani.

17.



Lewe Ni Matabose Ni Veika Vakaitaukei

Era sa duavata na lewe ni Bose Levu Vakaturaga e na va na yaca e vakatututaki mai na Matabose ni Veika Vakaitaukei (FAB). Qo na yaca e kau cake mai: – Ro Teimumu Kepa (Minisita ni Vuli), Isireli Leweniqila (Minisita ni Tabagone kei na Qito), Tomasi Vuetilovoni (Minisita ni Veivoli) kei Pita Nacuva (Minisita ni Bula). O iratou na lewe va qo me ratou na mai duavata kei na lewe ciwa e ratou sa digitaki oti mai vei ira na lewe ni Bose Levu Vakaturaga. Ratu Epeli Ganilau, Adi Litia Cakobau, Ro Jone Mataitini, Mosese Vunivutu, Petero Rasiosateki, Ratu Mara Vitukawalu, Ratu Josateki Nawalowalo, Ratu Peni Vukicanavanua kei Fatiaki Misau.E sa iliuliu ni matabose qo na Paraiminisita e kena Minisita tale ga o Laisenia Qarase. 

Vakatoroicaketaki Kei Draiba

Era sa ciqoma qai vakadonuya na lewenibose na itukutuku mai na Matabose ni Veika Vakaitaukei e na vakatūtū ni kena vakatoroicaketaki o Draiba me dabe kina na Vale ni Volavola ni Matanitu iTaukei. E sa biu tale ga kina na Komiti Lailai e kena iLiuliu o Adi Litia Cakobau, rau lewena o Mosese Vunivutu kei Fatiaki Misau. Me ratou na tomana na kena sasagataki me vakavotukana na vakatūtū qo. iVurevure ni Tukutuku, Na Mata, Okotova Tiseba, 2001.

A. Taro Sauma na taro e na yadua na iyatuvosa. a. Na cava e sa vakadonuya na Bose Levu Vakaturaga me tauyavutaka? b. A cava na inaki ni nona qarava na Bose Levu Vakaturaga na Trust Fund ni iTaukei kei ira na Rotuma? c. Na cava na nodratou itavi na Matabose ni iLavo? d. Na cava e vakairogorogo kina na Matabose ni iLavo qori? e. Na ituvatuva cava era sa veitokoni kina na Bose Levu Vakaturaga? f. A cava na itavi ni Produce Marketing Authority? g. Era lewe vica era vakatūtūtaki mai e na Matabose ni Veika Vakaitaukei? h. Na vakatoroicaketaki cava e na vakayacori e Draiba? i. Na cava e vakadonuya na Bose Levu Vakaturaga me baleti ira na iTaukei kei ira na Rotuma?

18.

j. Na vakatūtū cava e a vakaraitaka na Paraiminisita me baleta na kena maketetaki na nodra ivoli na dauteitei? (10 na maka) B.

Na Lawa ni Vosa 1. Vakasavuya mada na yatuvosa era sa volai koto qori e rā. a. “Era a dabe e na vakanomodi na lewe ni Bose Levu Vakaturaga e na gauna sa tekivu kina na bose,” a kaya na dau volaitukutuku. b. “Moni digitaka e lewe va me ra lewe ni matabose ni ilavo,” a kaya na iLiuliu ni Bose. c. “A cava na neitou itavi na lewenimatabose ni Maroroi ni ilavo ni iTaukei,?” a taroga e dua na lewenimatabose. d. “A cava na balavu ni nodratou tu e na Matabose ni ilavo ni iTaukei?” a taroga na iliuliu ni matabose. e. “Keitou na tovolea me keitou qarava e na yalodina na itavi keitou sa vakacolati kina,” a kaya e dua na lewenimatabose vua na dau volaitukutukuku. (5 na maka) 2. Vosa Veibasai Volā na veibasai ni veivosa e rā. a) dolavi b) guilecavi c) momona d) taqomaki e) rube

(5 na maka)

3. Vosa Tautauvata Volā na vosa tautauvata ni veivosa e rā. a) tauyavutaki b) vakavurea c) ilova d) wanonova e) vaqāqā

(5 na maka)

19.

C.

Na Buli Yatuvosa Vakayagataka na ivosavosa vakaViti sa koto qori e rā mo vola yatuvosa kina. Dua na yatuvosa me vakacurumi kina e dua ga na ivosavosa vakaViti. a) O sega ni kumucaki b) Tagi tu inuku c) Sa qana tu ga na yalewa d) Sa leqa na qio qai kata

(8 na maka)

D. Na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015) Na Matavosa b) Na Matanauni Gauna Raica na kena ivakamacala e na tabana e 65 - 66 e na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015) qai qarava na kena cakacaka lavaki e rā. Cakacaka Lavaki Kovuviritaka mada na matanauni gauna [MNG] e na veiyatuvosa qō. Na kena imatai sa caka oti. 1. [Nanoa] e a vakayacori kina na tevutevu. (MNG) 2. Sa na dola nikua na soqo. 3. “Nimataka au sa sega ni gole mai vuli,” a kaya o Lusia. 4. “Edaidai ga daru sa na tiko vata mai kina i Parataisi,” a kaya o Jisu. (3 na maka) c)

Na matanauni Dusi Raica na kena ivakamacala e na tabana e 66 e na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015) qai qarava na kena cakacaka lavaki.

20.

Cakacaka Lavaki Kovuviritaka na matanauni dusi [MND] e na iyatuvosa sa koto qori e rā. Na kena imatai sa caka oti. 1. [Oya] na noqu koronivuli. (MND] 2. Qori na noqu ivola. 3. Qo na nomu isulu. 4. Yā na koronivuli nei Tubuna. 5. Oya e dua na ivinivo totoka. (4 na maka) E. Na Volavola 1. Na Vola iTalanoa

(10 na maka)

Volā e dua na italanoa me rauta e 280 - 300 na vosa me tiko kina na ivosavosa qo. Bulia tale ga e dua na kena iulutaga. “Volia na gauna mo kakua ni volitaka.” 2. Na Vola iVola

(10 na maka)

Me yacamu buli o Atama Lote se o Sera Senikau o qasenibure e na koronivuli o Natukulaca Secodary School, Katonimeli 6164 e Nakali. O sureti mo tiko e na kena dolavi na imatai ni dabe ni Palimedi e Nasese. Mo volā e dua na ivola ni vakadarodaro vua na Vunivola Tudei, Valenibose Lawa, Katonimeli 3324 e Suva. Vakamacalataka e tolu na vuni nomu vakadarodaro. [Volā na lewe ni nomu ivola me rauta ni 280 na vosa.]

21.

F. Vosa Veiganiti Dikeva na vosa veiganiti sa koto qori e rā qai sauma na kena taro. (8) E tu vua na Komisina ni Ovisa na kaukaua e na nona veivakadonui na Minisita ni Veitaqomaki me vakatulewā e na nodra vakacakacakataki na tamata cakacaka e na ruku ni valenivolavola ni Tabacakacaka ni Ovisa, e oka kina na: a) nodra itavi kei na ivakarau ni nodra cakacaka. b) ivakatagedegede ni nodra rawaka vakavuli kei na kena vakatulewataki ni nodra digitaki e na sala e savasava me veiqatitaki vakadodonu e na salamuria na ivakatagede kece e virikotori.

Taro a) Na vosa veiganiti cava e volai koto qori e cake?

(1 na maka)

b) Volā mai e rua na iwalewale ni kena dau volai na vosa veiganiti e cake qai volā mai na kena ivakaraitaki. (2 na maka) c) Tukuna e rua na inaki bibi ni vosa veiganiti sa koto qori e cake? (2 na maka) G. Na Vakacacali 1. Talanoa Leleka - Na Cawiri Ni Gauna (Peni Delaibatiki) 

Wiliki na italanoa



Rai: Noda Vuravura 2 tbn 66 - 69



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



REF: Takitaki 3 - Suitu ni Talanoa

22.

2. iVola ni Talanoa - Na Noqu Senirosi Yalivoli (Veramu C. Dikidikilati) 

Wiliki na Wase 3 kei na Wase 4



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



REF: Takitaki 3 - Suitu ni Talanoa/Facebook Resources File



Raica na kena vakalekalekataki e na tabana e 94 - 95

3. Serekali - Na Bera (Peni Delaibatiki) 

Wiliki na italanoa



Rai: Noda Vuravura 2 tbn 8



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



REF: Takitaki 3 – Na Vulici Ni Serekali

4. Drama – Na Tawa Vanua (Mikaele Yasa) 

Wiliki na Wase 3 kei na Wase 4



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



REF: Takitaki 3 - Suitu ni Talanoa/Facebook Resources File



Raica na kena vakalekalekataki e na tabana e 105 - 106

23.

H.

Na iTovo Vakavanua Ulutaga: Na Vakabauta VakaViti

Vakamacalataka na ibalebale kei na vakabauta e koto e na veiulutaga qo:

I.



Tagi muri ni gone



Bukete lo



Ubi na itautau ni dalo



Kana e na loma ni kuro

Na Vakadidike VakaViti

-Vakadikevi qai veitalanoataki na yavu ni vakavulewa ni matanitu me baleta na: - Dodonu ni bula/Dodonu ni galala ni tamata

-Me vakasokumuni na vakadidike me sa tekivu makataki.

24.

Wase 3

Rawa Na Veika Kece Ga E Na Gugumatua

Volā o: Josevata Raibevu

iVurevure ni Tukutuku: www.fijitimes.com

Na cakacaka vagugumatua kei na yalodina e dua na ivakaru e rawa ni da cakava na tamata kece ga, ia, e vuqa era sega ni rawata wale ga ni sega na kena yalo.E laurai e dua na kena ivakaraitaki vua e dua na turaga dauteitei o Satendra Kumar e Korovuto mai Ba ni curuma na veidredre e vuqa, e sega ni soro se vakasuka, dina ni votu mai e na nona vakasama me sa suka. “Ni oti na noqu biu vuli au vakasamataka na noqu digidigi de vinaka meu tomana tiko ga na na noqu vuli se sega. Au nanuma ni sa na dua na ilavo levu rau na sauma kina na noqu itubutubu sa na dredre vei rau ni sa rui bibi na icolacola,” a vakamacalataka tiko o Satendra Kumar. “Au sa vakadeitaka niu sa na vukea ga na tamaqu e na kena qaravi na iteitei, me rawa ni levu na veika keitou rawata,” a vakuria o koya. E cakacaka sara vakaukaua e na iteitei o Satendra baleta ni dredre sara na gauna ya. “Au dau yadra sara vakamataka qai dau lesu mai ivale ni sa buto, vakabibi e na gauna ni musu dovu, baleta na gauna ya e sega sara ni dau levu na veivuke, au nanuma meu sa vakasuka mai na vakayagataki qele,” e a tomana o Satendra.

25.

E vakadinadinataka na turaga dauteitei e va na luvena qo, ni sa daumaka sara na nona vakayagataki qele.E na gauna qo, sa rawa vua na tamanigone qo me qarava vinaka na vakayagataki qele vakabibi ni sa mai vakayagataka tiko na iwalewale ni teitei e dau cakava voli mai na nona itubutubu e na veiyabaki sa oti. Sa sivi qo e vica na yabaki na nona sa cavuikalawa sara o Satendra i na tei weleti lai vakavuna me yaco e na dua na veidinadinati kei na dua na kabani ni Javani e na kena vakau na ivoli qo i Vavalagi. “Ni oti na konitaraki ya, au se tomana tiko ga na tei weleti, au volitaka tu ga e na veimakete e na noda vanua,” a kaya o Satendra. E sega wale ga ni qarava na vakayagataki qele, e tuvatuva qai toso iliu baleta ni dinata vinaka na kena vakamuri na veika sa vakadavora oti tu e na nona ituvatuva. “Au dau yadra sara vakamataka, dau vakaliuca na noqu bula e na masu, ni oti ya au sa vakadodonu sara ina noqu iteitei meu lai qarava kina e so na cakacaka me vaka na werewere kei na so tale,” e tomana o Satendra. E dau sikovi iratou vakawasoma na ivakalesilesi ni Minisitiri ni Teitei o Satendra me rawa ni dau vukei mai kina. Sa mai vakarawarawataka na kena qaravi ni nona itavi sa raici ni toso cake tiko ga e na veigauna na nona vakayagataki qele. “Au a vukei mai na Minisitiri e na soreni itei ni kakana draudrau me vaka na okra, vini balavu kei na tomata qai tea veicurumaki kei na dovu,” a tomana o koya. E yaga sara vakalevu na nona mai semata vata na veika e vulica mai vei tamana kei na nodratou veivuke na ivakalesilesi sa vakavuna me lako vinaka qai tubu sara vakalevu na nona vakayagataki qele. “E tukuna vei au meu tea na kawa ni dovu na Nadiri e kawa ni dovu vinaka duadua baleta ni rauta vinaka na qele au vakayagataka tiko. Au sa tekivu vakayacora sara tiko ga na ivakasala ya sa vukei au sara vakalevu,” a kuria o Satendra. E teivaka tale ga o Satendra e tinikadua na veimataqali vini sala me vaka na cowpeas, vini balavu, vini leka kei na koriada bau kina na tomata, letisi kei na baigani.

26.

Sa sala vinaka duadua ga me veivuke e na rawa ilavo sai koya na tei kakana draudrau, baleta ni sa lutu tiko yani vakamalua na isau ni suka. “Au vakilā ni qo ga na sala ni toso iliu vei keimami,” a vakamacalataka o Satendra. E taura taumada na imatai ni cavuikalawa o Satendra e na nona tea na vini sala e so qai salavata kei na tei kakana draudrau me ivurevure ni ilavo rawarawa ni totolo vua, e sega ni veivutunitaka na nona digidigi. A vakamacalataka o Satendra ni tea veicurumaki na dovu kei na kakana draudrau dau raica ni sega ni vakaleqa na levu ni dovu e rawata. E vukea sara vakalevu na bulabula ni qele qai salavata kei na ilavo e rawa tiko mai e na kakana draudrau ni se bera ni qai matua na dovu. Mai na nona tea veicurumaki na dovu kei na kakana draudrau, sa tiko tale ga e veimama na eka na baigani se rawa me vakau tiko e na tini i na tinikalima na taga e na veimacawa i na kena makete vakarautaki oti tu. A vakuria o Satendra ni dua na ka bibi na kena raici me ra veivuke kece mai na veika qo e na kena rawati mai na ilavo i na vuvale. E na yabaki qo, sa rawa vei Satendra me tamusuka vakarua na vua ni nona qele me volitaka e na veimakete e na yasayasa vakaRa. E dau rawata tiko o Satendra e $600 - $700 e na veimacawa, sa dua na veivakalougatataki levu mai lomalagi. “Au sega tale ni lako vakayawa meu lai vaqara ilavo me ratou vakani kina na noqu lewenivuvale ni rawarawa na noqu rawata na ilavo mai na noqu buno,” a kaya ena matadredredre o Satendra. iVurevure ni Tukutuku: Na iVola Siga

A. Taro Sauma na taro e na yadua na yatuvosa. a. A cava era sega ni rawata kina eso na cakacaka vagumatua kei na yalodina? b. Na cava e a vakadeitaka e lomana me cakava o Satendra? c. E vakacava na ivakarau ni cakacaka nei Satendra e na dua na siga ni musu dovu?

27.

d. Na iwalewale ni teitei cava e a vakayagataka taumada o Satendra? e. Na cava erau a veidinadinatitaka vata kei na kabani ni Javani o Satendra? f. Vakamacalataka na nona ituvatuva o Satendra e na dua na siga? g. Na gugumatua, yalo dina, vosota, sega ni sorosoro rawarawa se vakasuka. Qo na iyaragi vinaka ni vuli kevaka e dua e vinakata me tiko vinaka mai muri. Vakamacalataka na kena dina se vinaka vei iko e na nomu vuli. h. Tasereka mada na ibalebale ni matavosa qo Buno ga e rawata. (8 na maka) B.

Na Lawa Ni Vosa 1. Vakasavuya mada na yatuvosa era sa volai koto qori e rā. a. “Ni oti na konitaraki au se tomana tiko ga na tei weleti au volitaka e na makete e na noda vanua,” a kaya o Satendra. b. “Au a tea veicurumaki na kakana draudaru kei na dovu,” a kaya o Paula. c. “Au na vukea ga na tamaqu e na kena qaravi na iteitei,” a kaya o Sikeli. Volā na vosa e tukuna o Satendra. d. A tukuna o Satendra ni a sega tale ni lako vakayawa me vaqara ilavo me ratou bula kina na nona matavuvale. e. A tukuna o Satendra ni a dauteitei e na nona bula taucoko e a vinakata me ra kakua ni lomalomarua kina o ira era gadreva me ra dauteitei. (5 na maka)

28.

2. Vosa Veibasai Volā na veibasai ni veivosa e rā. a. gugumatua b. drēdrē c. waribariba d. wasoma e. matua (5 na maka) 3. Vosa Vakatautauvata Volā na vosa tautauvata ni veivosa e rā. a. walewale b. vakaliuca c. vakayacora d. vakayagataka e. vakanuinui (5 na maka) 4. Na Buli Yatuvosa Vakayagataka na ivosavosa vakaViti sa koto qori e rā mo vola yatuvosa kina. Dua na yatuvosa me vakacurumi kina e dua ga na ivosavosa vakaViti. a. Sa niu ga kei madrai b. Ni da tu vata e vuvu na wai c. Sega ni ura me tei damu nikua

(6 na maka)

29.

C.

Na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015 / LL161 Tuvavosa I –USP)

Na Matavosa c) Na Matanauni Toka [MNT] Raica na kena ivakamacala e na tabana e 64 - 65 e na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015) qai qarava na kena cakacaka lavaki e rā. Cakacaka Lavaki Kovuviritaka na matanauni yaca [MNY] se matanauni sosomi [MNS] se matanaumi yacanivanua [MNYV] se matanauni vanua [MNV] qai tasereka na veivosa yadua sa kovuti. Na kena imatai sa caka oti. 1. E biu tiko [e delana.] (matanauni toka - MNV) (m) (y) 2. Mo cici sara i Raiwaqa. 3. Sa lako o vulagi dokai. 4. Solia vei Anare. 5. Mo vodo mai Lautoka. 6. Drau lai volivoli kei Serenia. (5 na maka) d) Na Matanauni Toka [MNYt] Raica na kena ivakamacala e na tabana e 67 e na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015) qai qarava na kena cakacaka lavaki.

30.

Cakacaka Lavaki Toqā na mata ni matanauni yatuvosa [MNYt] qai kovuviritaka na kena matavosa [MNYt]. Na kena imatai sa caka oti. 1. Au nanuma de [o sa kana oti.] MNYt 2. A taroga o tukaqu se sa tei na tavioka mai delana se sega. 3. Au kila ni a tauvimate levu tu o tamai Waqa. 4. A kaya o Taniela me kauta na vinivo nei tinai Arieta.

(6 na maka)

D. Na Volavola 1. Na Vola iTalanoa

(10 na maka)

Me volai e dua na italanoa me rauta e 280-300 na vosa e na iulutaga qo: Na Sala iNa Rawa Bisinisi Vinaka.

2. Na Vola iVola

(10 na maka)

O iko e dua vei ira na sa tauri ivola oti e na cakacaka vakadaunivakasala ni bisinisi, ia, e tu vakawāwā tu na nomu ilesilesi me vaka ni tawani kece tu na itutu. Era sa mai vakacegui e 200 vakacaca na daunivakasala ni bisinisi e na yabaki qo qai vinakati me ra vakaisosomitaki. Volavola vua na Minisita ni Veika Vakailavo ena Veivueti House e Suva qai vakaraitaka kina na nomu kerekere. Mo vakamatatataka e na nomu ivola na nomu yabaki kei na yasana o cavutu mai kina, nomu ivola ni cakacaka vakadaunivakasala ni bisinisi o sa rawata kei na yabaki e rawati kina. Me yacamu buli o Manasa Tuevu ke o gonetagane se o Asenaca Seniceva ke o goneyalewa o vakaitikotiko e 13 Naitata Road, Vuninokonoko e Nasinu. [Volā na lewe ni nomu ivola me rauta ni 280 na vosa.]

31.

3. Na Vakalekalekataki Tukutuku Vakalekalekataka na parakaravu 9 ki na 18 (laini 30 - 67) me rauta ni 80 - 90 na vosa.

(5 na maka)

E. Vosa Veiganiti Dikeva na vosa veiganiti sa koto qori e rā qai sauma na kena taro.

NA TERENITAKI NI KETE 1. Davo vakatadraicake e na vanua logaloga vinaka. 2. Biuta ruarua na ligamu e kesumu. 3. Laveta cake vakamalua na ulumu me yacova ni sa talave kece mai na dagomu e cake. 4. Vakadodonutaka sobu na ligamu ruarua. 5. Vakadavora tale vakamalua na dagomu e cake. * Cakava vakalima na tereni qo e na loma ni 10 na miniti. * Me kakua ni kalobi na dakumu ni sa talave cake na dagomu icake. * Ni sa talave cake na dagomu i cake, me kalobi ga vakalailai na durumu. Taro a. Na vosa veiganiti cava e taba koto qori e cake? (1 na maka) b. Tukuna e rua na vuni nomu nanuma mai na taro (a). (2 na maka) c. E na rawa ni kunei ivei na itukutuku qo? (1 na maka) d. Volā mai e rua na iwalewale ni vakavakayagataki vosa e dau vakayagataki e na vosa veiganiti qo. (2 na maka)

32.

F.

Na Vakacacali 1. Talanoa Leleka – Na Cawiri ni Gauna (Peni Delaibatiki) 

Wiliki na italanoa



Rai: Noda Vuravura 2 tbn 66 - 69



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



REF: Takitaki 3 - Suitu ni Talanoa

2. iVola ni Talanoa - Na Noqu Senirosi Yalivoli (Veramu C. Dikidikilati) 

Wiliki na Wase 5 kei na Wase 6



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



REF: Takitaki 3 - Suitu ni Talanoa/Facebook Resources File



Raica na kena vakalekalekataki e na tabana e 95 - 98

3. Serekali – Na Bula Sa Bera Mai (Peni Delaibatiki) 

Wiliki na serekali



Rai: Noda Vuravura 2 tbn 9 - 10



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



REF: Takitaki 3 – Na Vulici Ni Serekali

33.

4.

Drama – Na Tawa Vanua (Mikaele Yasa) 

Wiliki na Wase 5 kei na Wase 6



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



REF: Takitaki 3 - Suitu ni Talanoa/Facebook Resources File



Raica na kena vakalekalekataki e na tabana e 106 - 108

G. Na iTovo Vakavanua Ulutaga: Na Veiliutaki Vakaitaukei Volai na tolu na matabose [Matabose Vakoro/Matabose ni Tikina/ Matabose ni Yasana] qai vakamacalataka qo:

H.



Ira na veiliutaki



Vunivola



Dauniyau



Ira na lewena



Veika e dau bosei



Gauna ni bose

Na Vakadidike VakaViti

-Vakadikevi qai veitalanoataki na yavu ni vakavulewa ni matanitu me baleta na: - Dodonu ni taukeni kei na taqomaki ni qele ni iTaukei -Me vakasokumuni na vakadidike me sa tekivu makataki.

34.

I. Sema iYatuvosa Wilika vakavinaka na veiyatuvosa sa koto e rā qai semati ira vata i na dua na yatuvosa. i. Dua na siga vinaka ni vakatakakana nikua ni suaigelegele tu vakamalua na veivunikau. Mudre malua tu na cagi. ii. E mavoa nanoa o Joji. E lai qito ga nikua. iii. O Naibuka a sega ni lai lotu. E a viavia tauvimate vakalailai.

(3 na maka)

35.

Wase 4

Tubu Na Bisinisi Nei Naomi

iVurevure ni Taba: www.ascensionatsea.com

E dua na sasaga dredre na itekitekivu ni dua na bisinisi, ia, e na taudaku ni drēdrē sa tu mai kina na kalougata kei na veika vinaka. E na gauna sa dau cici kina, era na tekivu me ra vakilai kemuni mai o ira na wekamuni dina vakadra yaco sara me ra mai kerea vei kemuni na nomuni veivuke. Ia, vei Naomi Suka e dua na marama ni Nukui mai Ono i Lau, e vakaraitaka ni vuravura ni bisinisi sa bula kina e na gauna qo e sa sega kina ni dua erau veiwekani kaya. Na vuna qo ni na tu vakavinaka tu na veiwekani, ia, na bisinisi e na lusi yani vakamalua sa na qai kauta mai na irogorogo ca vei koya e bunotaka se tauyavutaka taumada na nona bisinisi. O Naomi e se biuta sara mai na yanuyanu e dodomo kina e na dua sara na gauna balavu. Sa rauta qo ni tolusagavulu vakacaca na yabaki na kena dede, a kena inaki ga na qaravi vuli e na koro levu qo e Suva. O Naomi e wati Livai Suka e dua na turaga ni vanua mai na koro totoka talei o Salia, e na yanuyanu o Nayau e na loma ni yasana vakaturaga o Lau. Eratou sa mai vakaitikotiko e Pilling Road na veitamani e na gauna sara ga qo. Eratou sa qarava tiko kina na veiogaoga kece sara vakavuvale, vakavanua kei na matanitu, ia, eratou sega ni tu vakasuka e na kena rogoci se colati na ivua ni vanua mai delaniyavu.

36.

E kea tale ga e a tekivutaka kina e so na nona cakacaka ni liga o Naomi. Qo me vakataka na caka waiwai era dau kena dau kina na marama eso mai na Yatu Lau. Na waiwai e dau vakasaqara o Naomi e vakaisaluwaki boi vinaka sara kevaka e dua e lumuta mai. “Na isaluwaki ni noqu waiwai na macou, sinamoni, uci, patikole, sikeci kei na makosoi,” a kaya o Naomi. “Na isaluwaki kece sara qori era dau ukutaka na iboi vinaka ni dua na tavaya waiwai qai caka sara vakamaqosa ni oti na nodra veiwaki vata kei na niu digitaki me dau lumisa kina e dua e lumuta mai,” a kuria tale o Naomi. A tekivu volitaka na waiwai vakaisaluwaki o Naomi mai na nodratou vale, ra taleitaki sara vakalevu. E vakavuna me ra dau sikova yani vakavuqa na nodratou vale o ira na dauvolivoli. “Qori na vu ni noqu vakasamataka ni sa dodonu meu sa sasaga yani i na dua na makete meu na lai volitaka kina na ivoli qo,” a kuria o Naomi. “Au mai tauyavutaka sara na noqu volivolitaki ena lomanimakete e Suva, kau mai tekivutaka kina na kena volitaki e ruasagavulu na tavaya waiwai dau vakasaqari ga yani e vale,” a kaya o Naomi. “Na yabaki 1999 na gauna guiguilecavi drēdrē e na noqu bula niu sa biuta kina na neitou vale meu sa lakova yani na buturara ni bisinisi e na noda vanua. Qori meu sa na veiqati kina kei ira era sa buta tu e na buturara qo e na gauna oya,” a vakuria o Naomi. “Me vaka ni ratou se vuli o iratou na luvequ e na gauna ya, na ilavo e rawa yani e na volitaki waiwai sa lai qaravi tiko kina na nodratou vuli kei na bula ni veisiga.” “E na so na gauna au dau gole sobu yani i na yasayasa vakaRa e na kena veitauni meu lai volitaka kina na noqu tavaya waiwai e caka ga yani e Pilling Road.” “Na tavaya waiwai kece qori era tau yatolu na dola,” a kaya o Naomi.

37.

“Mai na noqu dauvolitaki waiwai au sa nanuma e na dua na siga meu vakatovolea tale ga na kena volitaki na voivoi se na kie e na vosa vakaLau,” a kaya o Naomi. “Na noqu volitaki kie e mai tekivutaki tiko e na vula ga o Okosita sa dromu e na yabaki tiko ga qo, au mai tauyavu tiko e na teveli naba AGO 15 kei na AGO 16 e na loma ni makete e Suva. E na veimacawa kece sara au dau vakayagataka tiko kina e rauta ni $100 i na $150 meu dau voli kie mai kina. Na noqu kie e dau vakau sara tiko mai Koro mai vua e dua na marama ni Oneata a vakawati kei na dua na turaga ni Mudu mai Koro. Na vuna au voli kie kina mai Koro baleta na noqu vanua mai Nukuni e sega kina na vanua vinaka ni tei kie me vakataki Koro. E levu na tiki ni qele e rawa

ni

ra

teivaki

kina

na

kie,

ra

balavu

tale

ga

na

drauna

ni

vakatauvatanitaki kei na kie mai Nukuni,” a kaya o Naomi. “E sega wale ga ni kie kei na waiwai au volitaka tiko e na noqu teveli, era volitaki tale tu ga kina na vau e rawa ni cori me salusalu (sisi),” e a tomana o koya. E vakaraitaka o Naomi ni volitaka tu o koya eso na vau kei na so na kena mataqali era sa ukutaki tu me vakataka e dua na ivutu senirosi. Era tau yadua na dola na daseni na senirosi e caka vakamaqosa sara mai na vau e volitaki tu e na nona teveli. iVurevure ni Tukutuku: Na iLalakai

A. Taro Sauma na taro e na yadua na yatuvosa. a. E marama ni vei o Naomi? b. Na cakacaka ni liga cava e vakaogai koya kina o Naomi? c. Na cava soti na isaluwaki ni waiwai nei Naomi?

38.

d. Na cava na vuna era dau sikova yani kina na tamata na nodratou vale? e. Na gauna cava a vakasamataka o Naomi me sa tekivu volivolitaki kina e na makete levu e Suva? f. E tauyavu nona volivolitaki e na vica na tavaya ka yavica na kena isau? g. Na bisinisi e sega ni dua erau veiwekani kaya. Vakamacalataka na ibalebale ni yatuvosa qo. h. Kevaka e rawata tiko o Naomi e $500 e na loma ni dua na macawa, ena vica taucoko na ilavo e na rawa ni rawata o koya ni oti e ono na vula. (8 na maka) B.

Na Lawa Ni Vosa 1. Vakasavuya mada na yatuvosa era sa volai koto qori e rā. a. “Na isaluwaki ni noqu waiwai na macou, sinamoni, uci, patikole, sikeci kei na makosoi,” a kaya o tukaqu. b. “Au mai tauyavutaka sara na noqu volivolitaki e na lomanimakete Suva,” a kaya o buqu.

e

c. “Na yabaki 1999 na gauna e na dau guiguilecavi dredre i na noqu bula,” a kaya o Tevita. d. “Na noqu volitaki kie e mai tekivutaki tiko e na vula ga o Okosita,” a kaya o Tevita. e. “Na isaluwaki kece sara qori era dau ukutaka na iboi vinaka ni dua na tavaya,” a tukuna o Naomi.

(5 na maka)

2. Vosa Veibasai Volā na veibasai ni veivosa e rā. a. tekivutaka b. guilecavi c. dravukasi d. cata

(4 na maka)

39.

3. Vosa Tautauvata Volā na vosa tautauvata ni veivosa e rā. a. lumuta b. veiwaki c. yarata d. vakavuqa e. drakidrakita

(5 na maka)

4. Na Buli Yatuvosa Vakayagataka na ivosavosa vakaViti sa koto qori e rā mo vola yatuvosa kina. Dua na yatuvosa me vakacurumi kina e dua ga na ivosavosa vakaViti. a. Sa leqa na qio qai kata b. Ramusu na icula c. A rokete gaga (6 na maka) C.

Na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015 / LL161 Tuvavosa I –USP)

Na Matavū Raica na kena ivakamacala e na tabana e 67 - 69 e na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015) qai qarava na kena cakacaka lavaki.

40.

Cakacaka Lavaki Kovuviritaka mada na matavū [MV] e na veiyatuvosa sa volai koto qori e rā qai tasereka na itavi ni veivosa yadua e na loma ni matavū. Na kena imatai sa caka oti. MV a. [E dl

na dg

lako] mai nimataka o Peni. y

b. Au sa savata oti na isulu. c. Mo lako mada i Nadi. d. Mo vakasilima na gone qori. (6 na maka) D. Na Volavola 1. Na Vola iTalanoa

(10 na maka)

Volā e dua na italanoa me rauta e 280 – 300 na vosa me tiko kina na ivosavosa vakaViti qo. Bulia tale ga e dua na kena iulutaga. “E vaka e kama na veigasau.” 2. Na Vola iVola

(10 na maka)

Mo volā e dua na ivola ni kere cakacaka vua na nomu Qasenivuli Liu qai vakaraitaka vua na nomu gagadre mo cakacaka e na nomudou koronivuli e na gauna ni sereki, mo cicivaka kina na nomudou sitoa ni volivolitaki (canteen). Oqo me vaka ni dau osooso na nomudou koronivuli e na gauna ni sereki. Mo vakaraitaka tale ga na cava soti na nomu ivoli. Vakayagataka ga na yacamu.

[Volā na lewe ni nomu ivola me rauta ni 200 na vosa.]

41.

E. Vosa Veiganiti Dikeva na vosa veiganiti sa koto qori e rā qai sauma na kena taro.

Tubu na Bisinisi nei Naomi “Ena veimacawa kece sara au dau vakayagataka tiko kina e rauta ni $100 i na $150 meu dau voli kie mai kina. Na noqu kie e dau vakau sara tiko mai Koro, mai vua e dua na marama ni Oneata a vakawati kei na dua na turaga ni Mudu mai Koro. Na vuna au voli kie kina mai Koro baleta na noqu vanua mai Nukuni e sega sara kina na vanua vinaka ni tei kie me vakataki Koro. E levu na tiki ni qele e rawa nira teivaki kina na kie, ka ra balavu tale ga na drauna ni vakatauvatanitaki kei na kie mai Nukuni,” a kaya ko Naomi. Era tau ya $1 dua na daseni na senirosi era caka vakamaqosa sara mai na vau e volitaki tu e na nona teveli. iVurevure ni Tukutuku: Na iLalakai

Taro a. Na vosa veiganiti cava e taba koto qori e cake?

(1 na maka)

b. E vagolei tiko vei cei na itukutuku oqo?

(1 na maka)

c. Tukuna e dua na iwalewale e vakayagataki e na vosa veiganiti qo me rawai ira kina na dauvoli niusiveva. (1 na maka) d. Vakamacalataka na vu ni kena dau vakayagataki na idola kei na isogo (“ ”) ni vosa e na itukutuku. (2 na maka) F. Na Vakacacali 1. Talanoa Leleka - Na iLoloma (Peni Delaibatiki) 

Wiliki na italanoa



Rai: Noda Vuravura 2 tbn 70-72



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



REF: Takitaki 3 - Suitu ni Talanoa

42.

2. iVola ni Talanoa - Na Noqu Senirosi Yalivoli (Veramu C. Dikidikilati) 

Wiliki na Wase 7 kei na Wase 8



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



REF: Takitaki 3 - Suitu ni Talanoa/Facebook Resources File



Raica na kena vakalekalekataki e na tabana e 98 - 100

3. Serekali - Na Bula Sa Bera Mai (Peni Delaibatiki) 

Wiliki na serekali



Rai: Noda Vuravura 2 tbn 9-10



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



REF: Takitaki 3 – Na Vulici Ni Serekali

4. Drama – Na Tawa Vanua (Mikaele Yasa) 

Wiliki na Wase 7



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



REF: Takitaki 3 - Suitu ni Talanoa/Facebook Resources File



Raica na kena vakalekalekataki e na tabana e 108 - 109

43.

G.

Na iTovo Vakavanua Ulutaga: Na Veiliutaki Vakaitaukei

Volai na tolu na matanitu vanua [Tovata, Kubuna, Burebasaga] qai tuvana e na teveli na veika qo:

H.



yasana era okati kina



kedra dui cavuti



yaca buli ni Turaga e veiliutaki kina



yasana e veiliutaki kina

Na Vakadidike VakaViti

-Vakadikevi qai veitalanoataki na yavu ni vakavulewa ni matanitu me baleta na: - Dodonu ni Vuli/ Dodonu ni vakarautaki matau ni kakana kei na wainigunu

-Me vakasokumuni na vakadidike me sa tekivu makataki.

44.

Wase 5

Sega Na Veivosaki Doudou E Vale

iVurevure ni Taba: www.google.com

E dua na vuna e tubu sara tiko kina vakatotolo na veitauvi ni mate ca ni veiyacovi, na bukete dole, na kucu kei na veileqa tale e so veikeda na iTaukei, oya na noda sega ni dau vosa vakadodonu se veitalanoataka vakavinaka e na loma ni noda matavuvale e na veika me baleta na noda bula me vaka e dua na tagane se yalewa. E vakadinadinataka na veika qo na isoqosoqo ni Reproductive kei na Family Health Association e na nodratou dauveisiko wavoki tiko e na kena sagai me vakatetei na itukutuku ni veigaunisala me da vakasalataki se taqomaki kina na lewenivanua mai na veileqa eso me vaka na mate ca ni veiyacovi, na bukete dole kei na kena sagai me laveti na bula ni matavuvale. E vakaraitaka o Salanieta Makutu, na iliuliu ni soqosoqo ni ratou kauwai qai leqataka vakalevu ni sega ni levu na sasaga e vakayacori tiko me tovolei me tarovi se wali kina na veileqa qo. E kuria ni dodonu me kauwaitaki na kena sa tarā tiko vakatotolo na noda bula na iTaukei na veileqa lelevu qo. E dua na leqa e kauwai tiko kina o Salanieta oya na mate rerevaki na HIV kei na AIDS. E na gauna qo sa 182 taucoko na lewe i Viti era sa vakadinadinataki ni tiko vei ira na manumanu ni mate na HIV /AIDS.

45.

Mai na iwiliwili qo eda lewe 152 na iTaukei. Kaya o Salanieta ni dodonu me na vakavure vakasama tiko vei ira na iTaukei na leqa qo. Kevaka e na sega ni qarauni se tarovi rawa sa na rawa ni vakavuna na noda kawaboko na kawa iTaukei e na dua na gauna mai muri. E kuria qai kaya ni iwiliwili sa tauri rawa tiko e na gauna qo era oka ga kina na sa dikevi oti qai vakadinadinataki vakavuniwai, ia, e dua tale na iwase levu sara e tiko vei ira na manumanu ni mate qo na HIV/AIDS, era sega tu ni kilai vakavuniwai. Qo na vuna e tauyavutaka kina na isoqosoqo na Reproductive and Family Health Association me veivuke e na noda vakasalataki se vakatavulici na lewenivanua e na noda taqomaki keda mai na veileqa qo. E kaya o Salanieta ni nodratou veisiko wavoki tiko i na veiyasai Viti, eratou rogoca kina e vuqa na ivakamacala me baleta na vuni kena tubu tiko vakatotolo e na keda maliwa na iTaukei na veileqa eso sa vakamacalataki toka mai cake. “Me da taura mada na leqa ni mate ca ni veiyacovi kei na bukete dole keitou vulica mai na neitou vakatataro ni dua na vuna levu e tubu tiko kina vakatotolo veikeda na iTaukei na veileqa qo, na noda solia tiko vakasivia na galala vei ira na luveda. E na neitou veitalanoa kei ira na Idia, era tukuna ni dua na vuna e sega soti kina ni vakilai vakalevu vei ira na leqa sa vakilai tiko vakalevu veikeda na iTaukei oya na kena sega ni soli na gade vei ira na nodra isolisoli,” e kaya o Salanieta. E na yabaki 2004, e kunei ni ra sa 22 toka na kedra iwiliwili na Idia e vakadinadinataki ni sa tiko vei ira na manumanu ni mate na HIV /AIDS. A kaya o Salanieta ni o keda na iTaukei eda sega ni dau vakabibitaka na nodra yadravi se kauwaitaki na luveda e na vuqa na gauna. “Na nodra biu wale tu mera cakava ga na veika era via cakava sa lai basika mai kina na veileqa eso me vaka na mate ca ni veiyacovi, bukete dole qai vaka kina na nodra kucuvi se vaqaseni.” E dua tale ga na tikina e raica rawa na isoqosoqo qo oya na kena raici sobu na veiyacovi veikeda na iTaukei me dua na ivalavala duka se vakasisila, e vakavuna tiko me ra vakatovotovotaka na itabagone.

46.

E sa na tekivu me basika tiko mai vua e dua na cauravou se na goneyalewa na ivakatakilakila ni nona via veimalilwai se veitokani vata kei na nona icaba. E na so na gauna era sa dau mokulaki, vosataki se vosacataki sara. E vakasalataka o Salanieta ni gauna sara ga sa tekivu me na sega ni raica o cauravou se o goneyalewa na veika e vinakata tiko me cakava qo e sega ni dau vakamareqeti. E na vuqa na gauna sa basika mai kina na mate ca ni veiyacovi, na bukete dole kei na kucu. E vakuria o Salanieta ni rui bibi kina na nona vakaitavi na lotu e na sasaga ni kena valuti na veileqa lelevu eda sa sotava tiko ena gauna qo. Sa dodonu me vakadeitaki tiko vei rau na cauravou kei na goneyalewa ni veiyacovi e dua na isolisoli e solia na Kalou i na nodrau dui bula me rau na qai marautaka ga ena loma ni nodrau bula vakawati. Na kena inaki me rau na vakaluveni kina. E tinia o Salanieta ni sa kena gauna vinaka qo me sa tarai sara tiko ga na we ni vako e na kena vakasavui yani na itukutuku me na vakalailaitaka se tarova kina na veileqa lelevu e so, me vaka na veitauvi ni mate ca ni veiyacovi, na bukete dole kei na nodra kucuvi tiko na goneyalewa. iVurevure ni Tukutuku: iVola Siga

A. Taro Sauma na taro e na yadua na yatuvosa. a. A cava e vakavuna na kena veitauvi vakatotolo na veimate ca ni veiyacovi veikeda na iTaukei? b. Na cava na itavi ni Soqosoqo na Reproductive and Family Health? c. Na cava e vakaraitaka o Salanieta Makutu ni ratou leqataka na isoqosoqo qo? d. Na kauwai cava e vakaraitaka o Salanieta Makutu? e. E rauta ni ra lewe vica na lewe i Viti sa tiko vei ira na manumanu ni mate na HIV / AIDS e na 2004? f. Na cava e vakavuna na kena tubucake tiko ga kina vei keda na iTaukei na leqa ni bukete dole? g. Era lewe vica na Idia e tiko vei ira na manumanu ni mate na HIV / AIDS?

47.

h. Na cava e rawa ni yaco ni ra biu tu ga me ra cakava na gone na veika ga era na via cakava? i. Vakamacalataka na itavi ni Lotu e na kena wali na veileqa e so e basika mai na veiyacovi? j. Na isolisoli cava ni Kalou e dodonu me vakadeitaki kina na nona bula e dua na cauravou kei na dua na goneyalewa iTaukei? (10 na maka) B.

Na Lawa Ni Vosa 1. Vakasavuya mada na yatuvosa era sa volai koto qori e rā. a. "E dua na leqa e tiko nida sega ni dau veivosaki vakadoudou e vale na iTaukei," a kaya na iliuliu ni soqosoqo. b. "E dodonu me kauwaitaki na kena tarai vakatotolo na kawa iTaukei mai na mate ca ni veiyacovi," a kaya o Delana. c. "E tubucake na bukete dole ni ra dau biu tu ga na gone mera lewa na veika era cakava," a kaya o Demesi. Volā na vosa e kaya o Maria. d. A kaya o Maria ni sa veivakaleqai sara tiko ga na galala e soli vei ira na gone iTaukei. e. A kaya o Maria ni sa dodonu me ra vakaitavi na italatala e na vakadewataki ni bula ni vakawati vei ira na cauravou kei na goneyalewa. (5 na maka) 2.

Vosa Veibasai

Volā na veibasai ni veivosa e rā. a. vakusakusa b. vakaiyanaqa c. vakabibitaki d. laurai e. maqosa

(5 na maka)

48.

3. Vosa Tautauvata Volā na vosa tautauvata ni veivosa e rā. a. taucoko b. vakatetei c. vakasalataki d. tarovi e. basika (5 na maka) 4.

Na Buli Yatuvosa

Vakayagataka na ivosavosa vakaViti sa koto qori e rā mo vola yatuvosa kina. Dua na yatuvosa me vakacurumi kina e dua ga na ivosavosa vakaViti. a. Vakasiri drodrolagi b. Katoa na domo c. Buta droka d. We ni vako (8 na maka) C.

Na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015 / LL161 Tuvavosa I –USP) Na Matavū

Taleva lesu na veika sa volai mai e na Wase 4 qai qarava na kena cakacaka lavaki.

49.

Cakacaka Lavaki Kovuviritaka mada na matavū [MV] e na veiyatuvosa sa volai koto qori e rā qai tasereka na itavi ni veivosa yadua e na loma ni matavū.

Na kena

imatai sa caka oti. MV a. [E dl

na dg

lako] mai nimataka o Peni. y

b. Dou seruta mada na ulumudou. c. E se vuli tiko mai Lautoka. d. Keirau sa tabaka na kena itaba. (6 na maka) D. Na Volavola 1. Na Vola iTalanoa

(10 na maka)

Me volai e dua na italanoa me rauta e 280 - 300 na vosa e na iulutaga qo: Na iWali ni Leqa Ni Vuvale Nikua na Veivosaki

2. Na Vola iVola

(10 na maka)

Me veivosakitaki taumada qai volai na ivola. Volā e dua na ivola ni veisureti i na Tabana ni Reproductive Health Association vei koya na kena iliuliu o Salanieta Makutu. Sureti koya me mai dua na nona vosa e na iulutaga na HIV/AIDS qai vakaraitaka na vanua e na lai vosa kina, na gauna kei ira era na tiko e na soqo qori. [Volā na lewe ni nomu ivola me rauta ni 200 na vosa] 3. Na Vakalekalekataki Tukutuku Vakalekalekataka na parakaravu 11 ki na 18 (laini 41 - 66) me rauta ni 80 90 na vosa.

(5 na maka)

50.

E. Vosa Veiganiti: Dikeva na vosa veiganiti sa koto qori e rā qai sauma na kena taro. Sikolasivi Ni Yasana Vola o Anare Ravula

E matanidavui qai veivakauqeti na itukutuku ni sa lewā ni boseniyasana o Nadroga/Navosa e vakayacori ena koro o Nasigatoka ena itekivu ni yabaki oqo, me vaka na nodratou vakatūtū na komiti ni vuli ni Yasana, oya me vakayagataki e $2000 mai na ilavo ni Sikolasivi ena nodra vakavulici na lewe ni tabagone ni Yasana era tu e na veikoro. E vakaraitaka na iVukevuke ni Roko Tui ni Valenivolavola ni Yasana o Nadroga i Navosa o Sakeasi Tawaketini nira sa digitaki o ira e sega sara ga ni dua e cakacaka ena nodra vuvale e digitaki mai na 22 na Tikina. Era lewe 23 kece na lewe ni vuli Food & Bevarge (F&B) kei na Housekeeping. E yavutaki na tatadra qo ena nona cavuikalawa na komitinivuli ni Yasana me veivakasalataki mera qaravi tale ga o ira na lewe ni yasana era tu e nakoro ra sega tu ni cakacaka, e vakaraitaka na itukutuku mai na valenivolavola ni yasana.

iVurevure ni Tukutuku: Na iLalakai, 15 ni Jiune, 2015.

Na Taro a. Na vosa veiganiti cava e tabaki koto qori e cake?

(1 na maka)

b. Vakamacalataka mada na inaki ni tukutuku tabaki.

(2 na maka)

c. Volā e rua na iwalewale e vakayagataki e na vosa veiganiti qo me dau rawai ira na dau voli niusiveva. (2 na maka)

F. Na Vakacacali 1. Talanoa Leleka - Na iLoloma (Peni Delaibatiki) 

Wiliki na italanoa



Rai: Noda Vuravura 2 tbn 70-72



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



REF: Takitaki 3 - Suitu ni Talanoa

51.

2. iVola ni Talanoa - Na Noqu Senirosi Yalivoli (Veramu C. Dikidikilati) 

Wiliki na Wase 9



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



REF: Takitaki 3 - Suitu ni Talanoa/Facebook Resources File



Raica na kena vakalekalekataki e na tabana e 100 - 102

3. Serekali - Na Cakacaka Ni Tevoro (Peni Delaibatiki) 

Wiliki na serekali



Rai: Noda Vuravura 2 tbn 11



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



REF: Takitaki 3 – Na Vulici Ni Serekali

4. Drama – Na Tawa Vanua (Mikaele Yasa) 

Talevi lesu na Wase 1 - 7



Raici me vakacavari kece na veicakacaka lavaki



Volai qai vakatovotovotaki na taro mai na veva ni veitarogi ni veiyabaki sa oti



Raica na kena vakalekalekataki e na tabana e 104 - 109

52.

G.

Na iTovo Vakavanua Ulutaga: Na Veiliutaki Vakaitaukei

Volai na tolu na matanitu vanua [Tovata, Kubuna, Burebasaga] qai tuvana e na teveli na veika qo: 

yasana era okati kina



kedra dui cavuti



yaca buli ni Turaga e veiliutaki kina



yasana e veiliutaki kina

Volai na itavi ni:  Turaga ni Yavusa Turaga ni Mataqali Turaga ni Koro Roko

H. Na Vakadidike VakaViti -Vakadikevi qai veitalanoataki na yavu ni vakavulewa ni matanitu me baleta na: - Dodonu ni tiko bulabula.

-Me vakasokumuni na vakadidike me sa tekivu makataki.

53.

Wase 6

Bose Ni Taukei Ni Yaubula

iVurevure ni Taba: www.google.com

“Me da kakua ni vakayayamo se veimurimuri voli ga me vaka na mataboko.” Qori e dua na tamo ni nodra vosa na iLiuliu ni Bose Levu Vakaturaga o Ratu Epeli Ganilau, e na nodra a lai dolava na nodra bose siga rua na itaukei ni yaubula. E a se qai mai vakayacori oti koto ga e na nodra itikotiko na Turaga iTaukei Vidilo e na koro vakaturaga o Namoli mai na Yasana o Ba, na ikarua ni nodra bose levu na itaukei ni iyaubula, a vakarautaka vata na Tabacakacaka iTaukei kei na Minisitiri ni Saravanua ni noda Matanitu. Era a lai dolava na bose siga rua qo na Turaga na iLiuliu ni Bose Levu Vakaturaga o Ratu Epeli Ganilau ena ikaono kei na ikavitu ni siga ni Tiseba, 2001. E mai veitataunaki tale vei ira na itaukei ni iyaubula ni noda vanua na turaga na iLiuliu ni Bose Levu Vakaturaga, a sa vakanuinui tu ni ra na veitauriligataka vata na kena taqomaki na cakacaka ni saravanua, ni sa koto kina na bula ni noda vanua. E sa vakamamasu tale ga, me kua ni da yalototolo se vakayacora eso na itovo e sega ni kilikili kei keda na iTaukei. E rogo na veivakadreti qo e na kena mai dolavi na bose. E tomana na iLiuliu ni Bose Levu Vakaturaga ka vaka “Au via vagolea na nomuni vakasama i na dua na vakadidike a vakayacori e na 1998 me baleta na ituvaki ni vakatubu ilavo e na qele ni iTaukei se State of Investment on Native Land in Fiji. E rauta tiko ni 1.6 na bilioni na dola na isau vakailavo ni veivale tudei vakaitaukei kei na kabani era tara tu e na Qele ni iTaukei (Native Land).

54.

A vakaraitaki tale ga e na vakadidike qo ni rawa ni na yacova sara yani na vica sagavulu na milioni na dola kevaka e na okati tale ga kina na veiotela me vaka na Sheraton Fiji Resort, Sheraton Royal, Tanoa, Gateway, Fiji Mocambo kei na Tokatoka Resort e Nadi, na Sheraton Vomo e Lautoka, na Fijian, Warwick kei na Naviti e Nadroga, na Beachcomber, Castaway, Treasure Island, Naitasi, Mana, Matamanoa kei na veiotela e na yatu Yasawa kei na Mamanuca. E nanumi tiko ni rawa ni yacova sara yani na drau na bilioni na dola na isau vakailavo ni iyau e na qele ni iTaukei kevaka ena okati tale ga kina na qara ni koula mai Vatukoula, na keli koula mai Mount Kasi kei na kopa mai Waisoi e Namosi. E tomana tale na Turaga na iLiuliu ni Bose Levu Vakaturaga, ni veivakauqeti na itukutuku me baleta na isau vakailavo ni veika e tu e na noda qele na iTaukei. “Au gadreva meu vakaraitaka ni sega ni vakacalaka na veika qo, ni vua ni nodra lewa matau, raiyawa kei na nodra veinanumi na noda Turaga Bale kei na Marama Bale na lewe ni Bose Levu Vakaturaga.” E veivakadreti tale ga na iLiuliu ni bose levu Vakaturaga e na dua na nodra malanivosa na Turaga na Talai sa Bale, o Ratu Sir Lala Sukuna e na nodra veivakauqeti tiko vei ira na lewenibose ni ra tokona na vakasama ni kena vakayagataki vakavinaka na qele, me lisitaki na qele era sega ni vakayagataki. “Kevaka eda vakalatilati wale ga vakaveitalia e na noda tarovi ira era via vukei keda me vakatoroicaketaki na noda iyaubula vaka na qele, eda na vakataki ira ga na yalowai, eda na rawa ni dravudravua kina. Eda na bula gōgō rawa ni tini sara i na dua na vanua eda sega ni namaka se vinakata. Au via vakadreta tale, ni basogairua na nodra itavi vakadauniveiliutaki me da vakamaluataki ira era via vakusakusa de na vakaleqai keda na nodra via vakatotolo, ia, me da vakusakusataki ira era vakaberabera, de na vakarusai keda na nodra bera. E dodonu me da kila ni o Viti nikua e sa Viti vou. E da sa bula veimaliwai kei ira na dui kaikai, o ira na Vavalagi kei ira na Idia ke toso iliu na noda vanua e na vinaka vei keda taucoko. Moni kakua ni guilecava e rua na tikina bibi qo: 

Na qele kei na iyaubula e ivurevure ni iyau

55.



O koya na itaukei ni iyau e tiko na nona cau i na bula ni nona vanua raraba.”

E tomana o Ratu Epeli, ni yavu era sa vakadonuya na noda Turaga Bale kei na Marama Bale ena 65 na yabaki sa oti, e sa dei kina na Matabose Levu Vakaturaga e na tutaka tiko ga na yavu ni veivakabauti vakaturaga oya. Na nomuni ivotavota e na saravanua, e kaya o Ratu Epeli ni dodonu me da kilā ni rabailevu kina na noda itavi na iTaukei ni iyaubula, sa dodonu me da raica me da vakayagataka vakavinaka na noda iyaubula me rawa ni ivurevure ni bula torocake, sega wale ga vei keda kei ira na noda kawa, ia, e baleta tale ga na vanua raraba. E dua tale, me da navuca na gaunisala me da muria me malumu kina na noda ilakolako, me yaga qai vakavatukana me vukea na noda sasaga i na bula marau kei na tiko sautu. E dodonu me da kilā tiko ni veika era taukena tu qo na vulagi, era sega ni rawata wale ga e na dua na gauna lekaleka. Qo era vulica tiko mai ena dua na gauna balavu me yacovi ira mai na itaba e na gauna qo. E na sega kina ni dodonu me da na didivaka kevaka e na lailai na noda ivotavota ni veidutaitaki vata kei ira era solia na nodra iyau, gauna kei na nodra dina me ra cakacakataka na iyaubula eda taukena. iVurevure ni Tukutuku: Na Mata, Okotova – Tiseba 2001.

A. Taro Sauma na taro e na yadua na yatuvosa. a. Na cava e nuitaka o Ratu Epeli Ganilau vei ira na iTaukei ni Yaubula? b. Na cava e vakamamasu kina na iLiuliu ni Bose Levu Vakaturaga? c. Na isau vakailavo cava e na rawa ni yacova na iyau e na qele ni iTaukei? d. Na cava na yaga ni nona vola o daunivolavola na yacadra na otela? e. E vakaibalebaletaki tiko e na cava na vosa qo e na ikatolusagavulukaono ni laini? f. Na cava e veivakauqeti tiko kina o Ratu Sukuna? g. Na cava e na yaco kevaka eda via vakalatilati e na veivakatorocaketaki? h. Volā e dua na ivakasala e solia tiko o daunivolavola veikeda na iTaukei. (8 na maka)

56.

B. Na Lawa Ni Vosa 1. Vakasavuya mada na yatuvosa era sa e volai koto qori e rā. a. “E dodonu me tekivu mai vale vei ira na luveda na vakatavuvulitaki ni lewenivanua yalomatua,” a kaya o Tukaqu. b. “Eda dau kilai tani e na noda dau veivukei kei na solesolevaki,” a kaya na iliuliu ni matabose. Volā mada na vosa e kaya o Ratu Epeli. c. E kaya o Ratu Epeli ni vakabauta ni da duavata kei na matanitu e na kena nanumi me na dua na ivotavota ni iTaukei kei Rotuma e na ituvatuva ni ilavo ni matanitu. (3 na maka) 2. Vosa Veibasai Volā na veibasai ni veivosa e rā. a. maqosa b. vakusakusataki c. guilecava d. vakarusai (4 na maka) 3. Vosa Vakatautauvata Volā na vosa tautauvata ni veivosa e rā.

a. tutaka b. navuca c. vakusakusataki d. dravudravua e. vakarusai (5 na maka)

57.

4. Na Buli Yatuvosa Vakayagataka na ivosavosa vakaViti sa koto qori e rā mo vola yatuvosa kina. Dua na yatuvosa me vakacurumi kina e dua ga na ivosavosa vakaViti. a. Uku o Ra Dilio b. Na nona kutu na davui c. Kua ni tukuni i Viti na dalo tavu (6 na maka) C.

Na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015 / LL161 Tuvavosa I –USP)

Na Matavū Taleva lesu na veika sa volai mai e na Wase 4 qai qarava na kena cakacaka lavaki. Cakacaka Lavaki Kovuviritaka mada na matavū [MV] e na veiyatuvosa sa volai koto qori e rā qai tasereka na itavi ni veivosa yadua e na loma ni matavū. Na kena imatai sa caka oti. MV a. [E

na

lako] mai nimataka o Peni.

dl

dg

y

b. E na qai tekivu nimataka. c. Au sa bulia oti na bani. d. Keirau a tarā na vale ya. (6 na maka)

58.

D. Na Volavola 1. Na Valuvosa Me volai e dua na italanoa me rauta e 280 na vosa e na iulutaga qo: “Na Vinaka Se Ca Ni Kena Vakarautaki Na Tikite Ni Basi Vei Ira Na Gonevuli.” [Tokona se Saqata] SE Na Vinaka Kei Na Ca Ni Bula Veicurumaki Vakamatatamata. [Tokona se Saqata] Qo me vakayagataki e na Valuvosa me qai vakayacori e na nomuni veisivisivi valuvosa e valenivuli. E. Vosa Veiganiti 

Talevi lesu na lima na vosa veiganiti sa vulici oti



Volai qai vakatovotovotaki e so na taro mai na veva ni veitarogi veiyabaki sa oti

ni

F. Na Vakacacali 1. Talanoa Leleka - Na iLoloma (Peni Delaibatiki) 

Wiliki na italanoa



Rai: Noda Vuravura 2 tbn 70-72



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



REF: Takitaki 3 - Suitu ni Talanoa

2. iVola ni Talanoa - Na Noqu Senirosi Yalivoli (Veramu C. Dikidikilati) 

Talevi lesu na Wase 1 - 9



Raici me vakacavari kece na veicakacaka lavaki



Volai qai vakatovotovotaki na taro mai na veva ni veitarogi ni veiyabaki sa oti tbn 109 - 122

59.

3. Serekali - Na Cakacaka Ni Tevoro (Peni Delaibatiki) 

Wiliki na serekali



Rai: Noda Vuravura 2 tbn 11



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



REF: Takitaki 3 – Na Vulici Ni Serekali

4. Drama – Na Tawa Vanua (Mikaele Yasa)

G.



Raici me vakacavari kece na veicakacaka lavaki



Volai qai vakatovotovotaki na taro mai na veva ni veitarogi ni veiyabaki sa oti tbn 109 - 122

Na iTovo Vakavanua Ulutaga: Na Cakacaka ni Liga

Vakamacalataka na kedratou icakacaka na tolu na cakacaka ni liga qo qai volā e tolu na kedratou ivakavakayagataki:

H.



tuli kuro



vakasaqa/ vakariri masima



salusalu

Na Vakadidike VakaViti Me vakasokumuni na vakadidike me sa tekivu makataki.

60.

Wase 7

Veivakaduavatataki Ni Veimatalotu

iVurevure ni Taba: www.google.com

E a gole na madigi i na vanua vakaturaga veiwekani o Nabukebuke i Korolevu me tavoci kina na takia ni veivakaduavatataki nodra na veimatalotu vaKarisito e Viti. E na ikaruasagavulukarua ni siga ni vula o Noveba ni yabaki qo, 2001 e a vakayacori mai na vanua vakaturaga e Korolevu e dua na soqo ni kena waqaci na cina me tavoci kina na takia ni veivakaduavatataki. Na soqo qo era vakarautaka e dua na isoqosoqo era lewena na veimatalotu e Viti. E a vulagi dokai kina na iLiuliu ni vuli talatala mai Davuilevu, o Talatala Tuikilakila Waqairatu. E sureti na Turaga Bale na Tui Namosi o Ratu Suliano Matanitobua me dua na nodra vosa me baleta na nodra vanua vakaturaga o Nabukebuke kei na nodra vanua veiwekani o Korolevu. Era tiko rawa o ira na italatala kei ira na Qasenilotu mai na veisoqosoqo lotu kece sara era tiko e na vanua o Korolevu kei Nabukebuke, bau tiko tale ga na italatala qase e na veiwekani ni ceva, o Talatala Ifereimi Naruma (Seneta vakacegu e na yasana o Serua) ka vaka kina o Ratu Epeli Kanaimawi. Qo e vica na nodra mala ni vosa na Turaga Bale na Tui Namosi vei ira na tiko rawa e na yakavi ni siga oya. “Me vaka ni uto tiko ni noda soqo bibi vakalotu e na yakavi nikua, na veivakaduavatataki, au sa via tataunaka kina vei kemuni me da maroroya na

61.

lotu sa koto e na loma ni nodatou vanua. Na lotu ga qo e na qai vakavudera na veivakaduavatataki e na nodatou vanua kei Viti raraba.” Era tomana na nodra vosa ni ra a kaya “ni lotu na Kalou, na Kalou savasava, na Kalou na kaukaua, na Kalou na vuku yalomatua, na Kalou veiwekani, na Kalou na vakaturaga, na Kalou na vakarokoroko, na Kalou talairawarawa, na Kalou na vosota, na Kalou na gugumatua, na Kalou vosataka na dodonu e na gauna donu kei na vanua donu kei na Kalou matata. Na veivakaduavatataki e na qai basika ga ke sa tiko na Kalou e bula ni tamata.”

na na na na na na

Era wasea tale ga e dua na tikina mai na ivola ni Same i Tevita ka vaka “Ni dua e tiko kei koya na Kalou e vakatauvatani na nona bula me tautauvata kei na kau sa tei toka ena bati ni uciwai. Ni yaco na lauqa e drokadroka tu ga na drauna ka vuavuai vinaka tu e na gauna kece ga.” Na vua ni tiko vata kei na Kalou “Na veika kece ga e cakava e mana, ia, na tamata e sega ni tiko kei koya na Kalou e tautauvata kei na qanisila. E levu na gauna e cagina tu qai sega ni tudei rawa e na dua na ka. Na Kalou e ivakadei, na ikelekele ni bula, vuvale kei na vanua. Me liu na veika e dodonu me liu, ia, e na qai solia o Koya na veika kece ga me kena ikuri. Kevaka sa liu na Kalou ena vanua o Korolevu kei Nabukebuke eda na qai vakataubeni e na salusalu ni veivakaduavatataki.” Na gagadre ni Matanitu “E dua na gagadre levu ni matanitu e na gauna qo, me yaco e Viti na bula ni veivakaduavatataki. Me da duavata vakamatatamata ka duavata tale ga kei ira na dui kaikai e da sa mai bula vata tu e na noda vanua. ” iVurevure ni Tukutuku: Na Mata, Okotova – Tiseba, 2001

62.

A.

Taro

Sauma na taro e na yadua na yatuvosa. a. Na vanua cava e tavoci kina na veivakaduavatataki ni veimatalotu e Viti? b. 0 cei e vakarautaka na soqo bibi qo? c. Na cava na itavi nei Tui Namosi e na soqo qori? d. Na cava e na cakava na lotu e na noda vanua? e. Vakamacalataka na duidui ni bula ni tamata e tiko vata kei na Kalou kei na bula ni tamata e sega ni tiko vata kei na Kalou ? f. Vakamacalataka na vanua e tiko kina na Kalou kei na vanua e sega ni tiko kina na Kalou? (6 na maka) B. Na Lawa Ni Vosa 1. Vakasavuya mada na yatuvosa era sa volai koto qori e rā. a. “Au sa via tataunaka me da maroroya na lotu e tiko e na noda vanua,” a kaya na turaga na Tui Namosi. b. “E waqara na cina na turaga na Tui Namosi me tavoci kina na takia ni veivakaduavatataki,” a kaya o Tomasi. c. “Na drēdrē levu e tarai Viti tu nikua oya ni sa yali mai na noda matata,” a kaya na turaga na Tui Namosi. (3 na maka) 2. Vosa Veibasai Volā na veibasai ni veivosa e rā. a. vakavudera b. sureta c. duavata d. vakavudera e. waqaca

(5 na maka)

63.

3. Vosa Tautauvata Volā na vosa tautauvata ni veivosa e rā. a. tataunaka b. lauqa c. vakasaqarai d. gagadre

(4 na maka)

4. Na Buli Yatuvosa Vakayagataka na ivosavosa vakaViti sa koto qori e rā mo vola yatuvosa kina. Dua na yatuvosa me vakacurumi kina e dua ga na ivosavosa vakaViti. a. Na nona kutu na davui b. Kua ni tukuni i Viti na dalo tavu c. Kata na kuka mate (6 na maka) C.

Na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015 / LL161 Tuvavosa I –USP) iKuri Na ikuri e dua na tago ni vosa e basika ga vakalevu e na vu qai vakalailai e na nauni. Qo na vosa tagoidua se tagoirua e dau semati i na yavu ni vosa me veisautaka na kena ibalebale. E rua tiko na mataqali ikuri: 1. ikuriliu 2. ikurimuri

64.

1. ikuriliu Raica na kena ivakamacala e na tabana e 70 - 71 e na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe Kalara., 2015) qai qarava na kena cakacaka lavaki e rā. Cakacaka Lavaki Toqā mada na ikuriliu e na veivosa sa koto qori e rā. Na kena imatai sa caka oti. a. vei -dredrevaki b. veicicivi c. vakasosokotaka d. vakasuasuataka e. laukana f. kamusu

(5 na maka)

D. Na Volavola 1. Na Vola iTalanoa

(10 na maka)

Me volai e dua na italanoa me rauta e 280 - 300 na vosa e na iulutaga qo: Ni Sa Dei Na Vuvale Ena Qai Taucoko Na Vanua 2. Na Vola iVola

(10 na maka)

Era sa vakavakarau tiko na itabagone e na nomudou koro i na dua na sasaga macawa dua ni tei kau ena vula mai qo. E na nomu itutu vakailiuliu ni Tabagone, volā e dua na ivola vua na Dairekita ni Tabacakacaka ni Kau mai Colo-i-Suva, Katonimeli 477, Suva, qai sureti koya me mai vakaitavi e na kena dolavi na nomudou sasaga macawa dua.

65.

E na nomu ivola mo vakaraitaka tale ga vua na inaki ni nomudou sasaga, na ituvatuva ni cakacaka dou na qarava e na loma ni macawa dua (Moniti i na Vakaraubuka) qai vaka kina na nomu kerea eso na itei ni kau kei na ivakasala mai na nona tabana. Nanuma na veika tale e so e dodonu me kilai. Me yacamu o Iowani Cagi ke o goneyalewa se o Vani Cagi ke o gonetagane. Na nomu koro o Vunimanono e na tikina o Kukusau e na yasana o Vucini. [Volā na lewe ni nomu ivola me rauta ni 280 na vosa.] 3. Na Vakalekalekataki Tukutuku Vakalekalekataka na parakaravu 1 ki na 7 (laini 1 - 28) me rauta ni 80 - 90 na vosa. E.

F.

(5 na maka)

Vosa Veiganiti 

Talevi lesu na lima na vosa veiganiti sa vulici oti



Volai qai vakatovotovotaki e so na taro mai na veva ni veitarogi ni veiyabaki sa oti

Na Vakacacali 1. Talanoa Leleka - Na Sasaga Ni Vuli (Peni Delaibatiki) 

Wiliki na italanoa



Rai: Noda Vuravura 2 tbn 73-78



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



REF: Takitaki 3 - Suitu ni Talanoa

2. iVola ni Talanoa - Na Noqu Senirosi Yalivoli (Veramu C. Dikidikilati) 

Raici me vakacavari kece na veicakacaka lavaki

66.



Volai qai vakatovotovotaki na taro mai na veva ni veitarogi ni veiyabaki sa oti tbn 109 - 122

3. Serekali - Na Koro Vou (Peni Delaibatiki) 

Wiliki na serekali



Rai: Noda Vuravura 2 tbn 12



Volai na kena vakalekalekataki



Volai qai saumi na kena taro



REF: Takitaki 3 – Na Vulici Ni Serekali

4. Drama – Na Tawa Vanua (Mikaele Yasa) 

Raici me vakacavari kece na veicakacaka lavaki



Volai qai vakatovotovotaki na taro mai na veva ni veitarogi ni veiyabaki sa oti tbn109 - 122

G.

Na iTovo Vakavanua Ulutaga: Na Kakana VakaViti Kei Na Kena iSaqasaqa Se iCakacaka 

Kakana dina kei na kena icoi

Vakayacori taumada mai na vakatataro kei na vakadidike ni so na icakacaka se isaqasaqa ni kakana me vaka na: 

rourou vakautona



vavavi



vakalolo/ ivakaloma vinaka &s

H. Na Vakadidike VakaViti Me vakasokumuni na vakadidike me sa tekivu makataki.

67.

Wase 8

Bose Levu Ni Veiyanuyanu E Na Pasivika

iVurevure ni Taba: www.yahoo.com

Sa mai cava vakavinaka na ikatolusagavulukatolu ni nodra bose levu na iLiuliu ni Veimatanitu e na Pasifika, mai vakayacori e Suva e na ikalima i na ikatinikavitu ni Okosita, 2002. Na bose levu qo a vakatokai na Pacific Islands Forum era tiko kina na iLiuliu ni vanua kei na matanitu mai Ositerelia, Yatu Kuka, Federated States of Micronesia, Viti, Kiribati, Nauru, Niusiladi, Niue, Palau, Papua Niukini, Yatu Masela, Samoa, Toga, Tuvalu kei Vanuatu. Era cavuta na nodra vakavinavinaka na iLiuliu ni Matanitu e na Pasivika i na matanitu kei ira na lewe i Viti e na nodra bolea me ra qarava na bose levu ni 2002. Era doka na veikauwaitaki kei na veidokai e vakayacori vei ira e na gauna lekaleka era a mai tiko kina e na noda vanua . Era kidavaki tale ga na lewenibose na mata ni matanitu mai East Timor qai soli kina na galala, era mai sarava ka vulica na ivakarau ni veivosaki e na matabose cecere qo. Me vaka na ivakarau ni veivosaki e na veivosaki cecere qo, sa dau gole na madigi ni veiliutaki e na bose vua na Paraiminisita ni Matanitu e na vanua e vakayacori kina na bose. A rogo na vosa ni veivakacaucautaki vua na iliuliu ni Bose Vakacegu, oya na Peresitedi mai Nauru o Rene Harris qai mai luvata na itutu ni Liuliu ni bose vua na Paraiminisita ni Matanitu e Viti o Laisenia Qarase.

68.

Sai koya qo e vica na iulutaga bibi era a vakadeuca na lewe ni Forum e na nodra bose siga rua a vakayacori e Nasonini, na valenivolavola liu ni South Pacific Forum e Muanikau e Suva. A.

Na Nodra iTukutuku Cokovata Na Minisita Lewe Ni Forum

Nodra Nanuma na Dauniyau ena Forum Era sa duavata na iLiuliu e na nodra volaitukutuku cokovata na Minisita ni iLavo kei na nodra igu me vueti cake na ivakatagedegede ni veiliutaki kei na vakatulewataki ni veika vakailavo e na veiyanuyanu e na Pasivika. Era duavata ni sa gadrevi vakalevu me wali na malumalumu ni cakacaka vakailavo e na veiyanuyanu me rawa ni ra tudei me ra kakua ni ra vikotaki e na veisau lelevu e tar ā tu na veika vakailavo e vuravura. Ia, me ra vakayagataka vinaka na sala eso e rawa ni ra vakaivotavota kina e na tubu e rawati e vuravura. Era duavata tale ga ni sa dodonu me ra dina e na veika e namaki e na veiliutaki vinaka. Me dau rabailevu na nodra kerea na veivakasalataki kei na kena dikevi na veika e dau tarā na bula raraba kei na rawaka vakaiyau ka na vakavinakataki se vakatoroicaketaki ni rawaka vakabisinisi. Qo me vukea na vakalailaitaki ni ilavo e vakayagataki e na vakacacani ni veika bula era tu vakawavolita na noda itikotiko. Era marautaka na iLiuliu lewe ni Forum, na cakacaka e qarava tiko mai na matabose ni vakadidike na South Pacific Geo-Science Commission e na kena dikevi na veisala ni tataqomaki e na gauna ni leqa tubukoso kei na iwalewale ni veiliutaki yalomatua e na noda veiyanuyanu. Era marautaka tale ga na kena vakanamata na nodra bose cokovata e tara na Dauniyau ni veimatanitu, me ra na bosea na rawaka vakailavo kei na kena vakatoroicaketaki ni bula raraba sa vaka kina na veika bula e tu wavoliti keda. E vakaraitaka na Minisita e na bose levu qo na kauwai, e na vakatatabu sa lavaki tu e na gauna qo e na so na wainimate e buli mai na yaqona qai vakau yani e na noda veiyanuyanu. Era duavata me na cokoti qai vakasokumuni vata e dua na lewā raraba e na

69.

noda veiyanuyanu me kerei kina na veitokoni e vuravura, me wali kina na nuiqawaqawa e tiko e na gauna qo, ena vuku ni veivakacacani e basika tiko me baleta na vakayagataki ni yaqona me buli kina na veivoli e so. Na Nodra Bose Cokovata Na Minisita Ni Veivukayaki Era duavata tale ga na iLiuliu, e na nodra vola itukutuku cokovata na Minisita ni Veivukayaki sa vakaraitaki kina na toso ni sasaga e na nodra gadreva me vakavinakataki na rawaka kei na tataqomaki ni veivukayaki e na Pasivika. Era marautaka tale ga na kena sa tauyavutaki e dua na valenivolavola vou ni veitaqomaki ni vuka e na Pasivika a vakatokai na Pacific Aviation Safety Office (PASO). Sa tiko mai Vanuatu na valenivolavola vou qo, sa na nodratou itavi na wanonova na kena vakatoroicaketaki na veiqaravi ni vuka, na tu vinaka ni sala ni veivukayaki e na rārā ni waqavuka kei na nodra taqomaki vinaka tiko na veimatanitu lewenimatabose. Na Veitaqomaki Vakaiwasewase Kei Na Veiliutaki Era kauwai tale ga na noda iLiuliu lewenimatabose e na iulutaga ni veitaqomaki se tataqomaki eda sotava e na loma ni 24 na vula sa oti. E a vakadeuca kina na kena basika na leqa lelevu ni basulawa, na nodra dro tiko mai vakayauyau na isē ni valu i na noda iwase ni vuravura kei na leqa vakaloloma e yaco mai Amerika e na ikatinikadua ni Seviteba 2001. Na kauwai qo, era a lomavata kina na iLiuliu ni veimatanitu e na Pasivika me ra vakadeitaka na nodra nanuma e na dua na veidinadinati, a sa vakatokayacataki e na vanua e a vakayacori kina na bose. iVurevure ni Tukutuku: Na Mata

A. Taro Sauma na taro e na yadua na yatuvosa. a. Na ikavica ni Bose Levu ni Liuliu ni Matanitu ni Pasivika e a vakayacori e Suva?

70.

b. Na matanitu cava soti era lewe ni Pacific Island Forum? c. A cava e vakavinavinakataki kina o Viti me baleta na nodra bose na veimatanitu e na Pasivika? d. Na matanitu cava e soli vua na galala me sarava ka vulica na ivakarau ni veivosaki e na matabose cecere qori? e. 0 cei e nona na madigi me liutaka na bose cecere ni Pacific Island Forum? f. Na cava era sa duavata kina na lewe ni Forum me baleta na dauniyau ni lavo? g. Vakamacalataka na itavi ni Matabose ka vakatokai na South Pacific Geo-Science Commission? h. Na vakatatabu cava era kauwai kina na Matabose ni South Pacific Geo-Science Commission? i. Na sasaga cava era sa Veivukayaki ena Pasivika? j. Na vanua cava e veimatalotu e Viti?

tavoci

vakayacora kina

na

tiko

na

Minisita

ni

veivakaduavatataki

ni

(10 na maka) B.

Na Lawa Ni Vosa 1. Vakasavu itukutuku Vakasavuya mada na yatuvosa era sa volai koto qori e rā. a. "Keimami vakavinavinaka vei Viti e na nona bolea me qarava na Bose Levu ni iLiuliu ni Veimatanitu ena Pasivika," a kaya na Vunivola. b. "Sa noqu na madigi meu liutaka na bose ni Pacific Island Forum," a kaya o Qarase. (2 na maka) 2.Vosa Veibasai Volā na veibasai ni veivosa e rā. a. kidavaka b. vakacaucautaki

71.

c. duavata d. veivakacacani e. marautaka

(5 na maka)

3.Vosa Tautauvata Volā na vosa tautauvata ni veivosa e rā. a. vakaivotavota b. veitaqomaki c. walewale d. wanonova

(4 na maka)

4. Na Buli Yatuvosa Vakayagataka na ivosavosa vakaViti sa koto qori e rā mo vola yatuvosa kina. Dua na yatuvosa me vakacurumi kina e dua ga na ivosavosa vakaViti. a. Kula dalidali b. Eda sa laveta na vosa ni turaga c. Tiko mai Soqulu vakavurea na itukutuku d. Sa lutu na tabana imatau

(8 na maka)

C. Na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015/LL161 Tuvavosa I –USP) 2. ikurimuri Raica na kena ivakamacala e na tabana e 80 - 81 e na Tuvavosa VakaViti (Naiteqe K., 2015) qai qarava na kena cakacaka lavaki. Cakacaka Lavaki Vakacuruma mada na ikurimuri e na veivosa sa koto qori e rā. Na kena imatai sa caka oti. a. vakamacala –taka b. cakacaka

72.

c. vakasama d. viri e. kurei f. kaila (5 D. Na Volavola 1. Na Vola Rivote

na maka)

(10 na maka)

Volā e dua na nomu rivote ni oti na nomu lesu mai e Javani vata kei ira na lewe ni Pacific Youth Forum qo ni oti na nomuni lai vuli macawa rua e na kena vinaka na waiwai niu (virgin oil).

2. Na Vola iVola

(10 na maka)

Volā e dua na ivola ni kudru vua Na Edita ni Na iLalakai, e Suva qai vakaraitaka na nomu rarawataka na kena sega ni vakavinakataki na gaunisala e na nomudou itikotiko e Wairavula, Vunisaqiwa e na yasana o Uciwai. Vakamacalataka e tolu na sala e sa vakadredretaka na nomuni veilakoyaki me baleta na leqa ni gaunisala qo. Me yacamu o Samuela Waqalevu se o Aqela Waqalevu ka o iLiuliu ni Yavusa e na nomu koro. [Volā na lewe ni nomu ivola me rauta ni 280 na vosa.] E. Vosa Veiganiti  Talevi lesu na lima na vosa veiganiti sa vulici oti 

Volai qai vakatovotovotaki e so na taro mai na veva ni veitarogi ni veiyabaki sa oti

73.

F.

Na Vakacacali 1. Talanoa Leleka - Na Sasaga Ni Vuli (Peni Delaibatiki)     

Wiliki na italanoa Rai: Noda Vuravura 2 tbn 73-78 Volai na kena vakalekalekataki Volai qai saumi na kena taro REF: Takitaki 3 - Suitu ni Talanoa

2. iVola ni Talanoa - Na Noqu Senirosi Yalivoli (Veramu C. Dikidikilati) 

Raici me vakacavari kece na veicakacaka lavaki



Volai qai vakatovotovotaki na taro mai na veva ni veitarogi veiyabaki sa oti tbn 109 - 122

3. Serekali - Na Koro Vou (Peni Delaibatiki)  Wiliki na serekali  Rai: Noda Vuravura 2 tbn 12  Volai na kena vakalekalekataki  Volai qai saumi na kena taro  REF: Takitaki 3 – Na Vulici Ni Serekali

4. Drama – Na Tawa Vanua (Mikaele Yasa) 

Raici me vakacavari kece na veicakacaka lavaki



Volai qai vakatovotovotaki na taro mai na veva ni veitarogi ni veiyabaki sa oti tbn 109 - 122

74.

ni

G. Na iTovo Vakavanua Ulutaga: Na Kakana VakaViti kei na Kena iSaqasaqa se iCakacaka  Kakana dina kei na kena icoi Vakayacori taumada mai na vakatataro kei na vakadidike ni so na icakacaka se isaqasaqa ni kakana me vaka na:  rourou vakautona  vavavi  tatavu &s H. Na Vakadidike VakaViti Me vakasokumuni na vakadidike me sa tekivu makataki.

75.

Wase 9

Nanumi Deivaki Tu Na Yavutu

iVurevure ni Taba: Tabana ni Navunavuci

A ivakaraitaki ni veinanumi dina vakaveiwekani e na nodra nanumi na malumalumu kei na tauvimate ni loma ni nodra yasana. E dua dina na vakasama cecere qai lagilagi na nodra dau siro sobu mai e so na wekada mai na bula sautu era rawaka vinaka tu, me ra talevi ira mai eso na wekadra era veiqaravi tu vei ira na malumalumu kei na tauvimate. Qori sara ga na iyaloyalo era vakadinadinataka na leweniyasana vakaturaga o Tailevu, na ivakailesilesi e na Valenivolavola ni Yasana kei ira na ivakailesilesi vakamatanitu e na loma ni valenisoqo mai Vunimono e na siga Tusiti na ikatinikatolu ni Jiulai, 2002. Qo na nodra waraka e dua na ilakolako vakaturaga mai Serene, Ositerelia, era gole mai kina na marama ni Yasana vakaturaga o Tailevu era sa vakaitikotiko tudei mai kea. Era kauta tiko mai e dua na nodra iloloma i na veivalenibula kei na veivaleniwai e na lomaniyasana. E liutaka mai na ilakolako qo o Ratu Vereniki Seniloli kei Talica Dean, erau mai vakadinadinataka tale nira se maroroya vinaka tale tu ga na ivakarau dina ni veivakaturagataki kei na veivakamenemenei vakaturaga erau a susugi yani kina e Viti. Sa dua dina na gauna lagilagi na gauna e tadu mai kina na ilakolako qo mai Serene, dau luvuci na lomada ni da vakasamataka na yawa ni vanua era sa lai vakaitikotiko tudei kina. E sega ni yali vei ira na nodra nanuma tu mai e na veisiga na

76.

dredre ni bula e Viti kei na bibi ni icolacola era colata tu na dauveiqaravi e na Tabana ni Bula e na noda vanua. Na kedra irairai e na nodra curuma mai na lomanivale, era sa ukucavutaki ira e na irairai totoka ni vanua levu o Ositerelia era sa lewena tu. E vaka e lutu e dua na vakanomodi qai salavata kei na nodra veinanuyaka tu na leweniyasana, na cecere ni vakasama era bucina tu na wekadra, marama mai Serene sa mai vakavatukanataki. la, ni bera ni qai tekivutaki na veiqaravi vakavanua, a dua taumada na nodra lotu lekaleka ni vakavinavinaka. Qo me vakaraitaki na marau ni yasana kei na vanua e na vukudra na leweniyasana, era sa bulataka sara tiko ga na ivakarau vakamareqeti ni nodra vanua era sa vakayacora sara tiko ga mai Serene, Ositerelia. Na veiqaravi vakavanua era vakaraitaka lesu kina na marama era bika vanua tiko e na lomaniyasana vakaturaga o Tailevu, na maqosa ni isolisoli ni cakacaka ni liga kei na culacula era vulica, era kumuna rawa kina e dua na iyau levu me ivakadinadina tale ga ni veika cecere era sa rawata tiko e na nodra delanivanua vakaturaga. la, ni oti na nodra veikidavaki vakavanua a tau na vosa ni veivakamenemenei ni veivakabulataki, sa qai gauna me sere mai ina lomanivale na nodra iloloma na marama ni yasana vakaturaga o Tailevu era sa vakaitikotiko tudei mai Ositerelia. E kunei e matanavotu eke na qoroqoro ra cuva ga e na marau na leweniyasana e na isolisoli vakaitamera, sa ivakaraitaki ni yalodra na wekadra era talevi ira tiko mai qo. Na isolisoli levu ni loloma qo, e na wasei e na veivalenibula kei na veivaleniwai kece e na lomaniyasana, me vakatekivu mai Wainibokasi, Nausori, Mokani, Korovou, Dogo (Ratu Kadavulevu School) kei Nayavu e Wainibuka. Na iyau levu e kau mai qo mai Serene e okati kece kina na isulu ni ukutaki ni lomanivale mai na ilatilati ki na iubi ni mocemoce, vaka kina na iyaya ni veiqaravi tale eso me vaka na ititoko ni vakavuvuli lako nodra na tauvimate, na idabedabe vaqiqi (wheelchair) kei na

77.

idavodavo laveti ra dau laveti kina na tauvimate. Na veika era vakayacora qo na marama ni yasana vakaturaga o Tailevu sa ivakadinadina ni nodra mosita dina tu na nodra yavutu, na vanua era vola kawa bula kina. E sega ni o koya wale ga oya na nodra bolea me ra dodoliga e na nodra vukei na dauveiqaravi e valenibula, sa dusia tu ni sega ni rawarawa vei ira e na vanua tani era sa lai bula tu kina, me ra raica se rogoca ni tauvimate tiko e dua na wekadra e Viti. la, na nodra lesu ra lai tomana tale na itavi mai Ositeralia, era sa na vakacegu tiko nira kila ni iyau era a dodoliga kina, sa na vukea me vakamarautaka qai vakaceguya na mosi kei na vuturi ni tauvimate, vei ira kece na wekadra era na qaravi e na valenibula e na loma ni nodra yasana. Qo e dua na ivakaraitaki vinaka e dodonu me da vuli mai kina na lewe ni veiyasana eda tu ena veikorolelevu ni cakacaka. Era sa mai dusia vakavinaka sara na wekada era bolea mai na saumi vodovodo ni waqavuka mai vavalagi me rawa ga ni ra mai vukei ira na wekadra era gadreva dina tu na veivuke e na nodra vanua. Era sega ni via kilā se dusia na matanitu, ia, era cuqena ga qai tokona me rawa vinaka na veiqaravi me rawa kina na vakacegu kei na bula. iVurevure ni Tukutuku: Na iLalakai

A. Taro Sauma na taro e na yadua na yatuvosa. a. 0 cei era veisiko tiko mai kei na cava era kauta mai vakailoloma? b. Na cava era se maroroya vinaka tu ga na mataveiwekani era lako mai Ositerelia? c. Na cava era vakayacora e liu ni bera na veiqaravi vakavanua? d. Vakamacalataka na kedra irairai e na nodra curuma mai na lomanivale na marama era vakaitikotiko mai Ositerelia? e. Na vanua cava soti e na wasei kina na isolisoli e kau mai Ositerelia? f. A cava e vakadinadinataki e na isolisoli loloma mai Ositerelia? g. A cava e na vakaceguya na yalodra ni ra na lesu i Ositerelia?

78.

h. Na ivakaraitaki vinaka cava e dodonu me da vuli kina na lewe ni veiyasana eda tu e na veikoro lelevu? i. Na cava o bau vulica rawa e na ivakarau ni solisoli era vakayacora na marama ni Tailevu era tu mai Ositerelia? (9 na maka) B. Na Lawa Ni Vosa Vakasavu iTukutuku 1. Vakasavuya mada na yatuvosa era sa volai koto qori e rā. a. “Qo e dua na siga lagilagi veikeimami ni oni biuta na nomuni itutu cecere qai mai sikovi keimami,” a kaya na iLiuliu ni boseniyasana. b. “Keimami a qaravi na vulagi e na valenisoqo e Vunimono,” a kaya o Akanisi. c. “Na isolisoli qo e baleti ira na noda era tauvimate ka vakayagataka na valeniwai e Tailevu,” a kaya na nodra iLiuliu na marama. d. “Sa noqu masu mera vakalougatataki ira na marama na Kalou,” a kaya na i Liuliu ni bose ni yasana. (4 na maka) 2. Vosa Veibasai Vola na veibasai ni veivosa e rā. a. b. c. d. e. f. g.

vakaitamera vakatekivu cecere gōgō salavata tekivutaka vakabauta (7 na maka)

79.

3. Vosa Tautauvata Volā na vosa tautauvata ni veivosa e rā: a. lagilagi b. maroroya c. vakanomodi d. qoroqoro e. bolea f. cuqena g. talevi (7 na maka) 4. Na Buli Yatuvosa Vakayagataka na ivosavosa vakaViti sa koto qori e rā mo vola yatuvosa kina. Dua na yatuvosa me vakacurumi kina e dua ga na ivosavosa vakaViti. a. E dua na dairo o butuka tu, ia, mo butuka vakamalua b. Rau vala na beka kei na sebura, laiva na ivi me vua c. Waqa baca d. Baca Kuita e. Sa kamusu na nona mata ni peni f. Maca na wai koto na qere g. Koro vulavula bai vulavula h. Moku na vuaka ni kauti koya na yavana

(16 na maka)

C. Na Tuvavosa VakaViti(Naiteqe K., 2015/LL161 Tuvavosa I –USP) ikurisosomi / ikuritaukeni Na ikurisosomi e ikurimuri ni nauni. mv  -qu

-

e tukuna na tamata qo le dua mv tamaqu

 -mu

-

e tukuna na tamata qori le dua mv tamamu

80.

 -na

-

e tukuna na tamata ya le dua mv tamana

 -keirau

-

e tukuna na tamata qo le ru mv tamaikeirau

 -mudrau -

e tukuna na tamata qori le rua mv luvemudrau

 -daru

e tukuna na tamata okati le rua mv vugodaru

-

 -keitou

-

e tukuna na tamata qo le tolu mv tamaikeitou

 -mudou

-

e tukuna na tamata qori le tolu mv luvemudou

 -datou

-

e tukuna na tamata okati le tolu mv vugodatou

 -keimami -

e tukuna na tamata qo le levu mv tamaikeimami

 -muni  -da

-

e tukuna na tamata qori le levu mv luvemuni e tukuna na tamata okati le levu mv vugoda

Cakacaka Lavaki Volā mada e yarua na nauni mai na ikurimuri sa tuvai koto qori e rā. Na kena imatai sa caka oti. a. –qu mv tinaqu b. –mu c. –na d. –keirau e. –mudrau f. –daru (10 na maka) D. Na Volavola 1. Na iTavi Vosa (10 na maka) O sa digitaki e na loma ni nomudou valenilotu mo dolea na vosa ni veikidavaki sa mai tau oti e na vukumuni na gonevuli oni sa sereki tiko e nakoro. Volā na lewe ni nomu itavi vosa me rauta e 280 na vosa.

81.

2. Na Valuvosa (10 na maka) Me wasei rua na lewenikalasi me vakayacori na valuvosa e na iulutaga qo: -Na Vinaka Kei Na Ca Ni Vakawati Veicurumaki [Tokona se Saqata] -Me Vakabibitaki Na Vakatavulici Veikoronivuli [Tokona se Saqata] 

Ni

Vosa

VakaViti

E

Na

Me Bokoci Na Dodonu ni Gone (Tokona se Saqata)

3. Na Vola iVola (10 na maka) Era sa gole tiko mai kina noda vanua na veikabani ni vakekeli ni yaubula mai na matanitu rogo levu o Jaina. Mo volavola vua na Edita ni Na iLalakai, Katonimeli 2234 e Suva qai vakaraitaka kina na nomu nanuma me baleta na nodra lako mai na veikabani ni vakekeli qo. Mo vola mai e va na vakasama e na nomu tokona se saqata na nodra vakekeli e na noda vanua na veikabani qo. Me yacamu o Osea Vakalalabure ke o gonetagane se o Makarita Vakalalabure ke o goneyalewa ka o vakaitikotiko mai Balenagata e na yanuyanu o Namaraniuca e na Yatu Lau. [Vola na lewe ni nomu ivolā me rauta ni 280 na vosa.] 4. Na Vakalekalekataki Tukutuku Vakalekalekataka na parakaravu 1 ki na 5 (laini 1 - 31) me rauta ni 80 - 90 na vosa.

(5 na maka)

E. Vosa Veiganiti  Talevi lesu na vosa veiganiti sa vulici oti  Volai qai vakatovotovotaki e so na taro mai na veva ni veitarogi ni veiyabaki sa oti

82.

F. Na Vakacacali 1. Talanoa Leleka - Na Sasaga Ni Vuli (Peni Delaibatiki)  Wiliki na italanoa  Rai: Noda Vuravura 2 tbn 73-78  Volai na kena vakalekalekataki  Volai qai saumi na kena taro  REF: Takitaki 3 - Suitu ni Talanoa  Talevi lesu na vola italanoa leleka sa vulici oti

2. iVola ni Talanoa - Na Noqu Senirosi Yalivoli

(Veramu C.

Dikidikilati) 

Raici me vakacavari kece na veicakacaka lavaki

 Volai qai vakatovotovotaki na taro mai na veva ni veitarogi ni veiyabaki sa oti tbn 109 - 122 3.

4.

Serekali - Na Koro Vou (Peni Delaibatiki)  Wiliki na serekali  Rai: Noda Vuravura 2 tbn 12  Volai na kena vakalekalekataki  Volai qai saumi na kena taro  REF: Takitaki 3 – Na Vulici Ni Serekali  Talevi lesu na vola italanoa leleka sa vulici oti  Volai qai vakatovotovotaki na taro mai na veva ni veitarogi veiyabaki sa oti

ni

Drama – Na Tawa Vanua (Mikaele Yasa)  Raici me vakacavari kece na veicakacaka lavaki  Volai qai vakatovotovotaki na taro mai na veva ni veitarogi ni veiyabaki sa oti tbn 109 - 122

83.

G. Na iTovo Vakavanua Ulutaga: Na Kakana VakaViti Kei Na Kena iSaqasaqa Se iCakacaka  Vakaloma vinaka kei na ikatalau Vakayacori taumada mai na vakatataro kei na vakadidike ni so na icakacaka se isaqasaqa ni kakana ni bera ni volai me vaka na:     

lote vudi vakasoso madrai ni Viti bila vakalavalava &s

H. Na Vakadidike VakaViti Me vakasokumuni na vakadidike me sa tekivu makataki.

84.

Na iVosavosa VakaViti Ni iKatinikarua Ni Yabaki Vakavuli Matai Ni Wasewase Ni Vuli 1. Sa dreu toka na kena leba: sa vakarau kece tu na iyau kei na iyaya ka sa waraki wale tu ga na gauna me caka kina. 2. Sa biu vua na kena leka: tukuni vua e dua e mate totolo se vakasauri qai nanumi ga ni vakadraunikautaki. 3. Liga batabata: tukuni vua e dua e tauri lavo se siga ni veisaumi. 4. Kana ena bele ni lalakai: cavuti vua e dua e tiko vakararavi vua e dua na turaga. 5. O sega ni kumucaki: e sega ni daru veiwatini e daru na veitau ga. 6. Tagi tu i nuku: e tukuni vei ira na tagi tu i nuku ni ra sa lako na so. 7. Sa qana tu ga na yalewa: e kainaki qo ni sa levu wale tu ga na goneyalewa. 8. Sa leqa na qio qai kata: ni sa leqa e dua na tamata sa qai tekivu me vala. 9. Ramusu na icula: a tamata mamaqi. 10. A rokete gaga: e dua na tamata lawaki ca.

85.

Karua Ni Wasewase Ni Vuli

1. Vakasiri drodrolagi: soko yani vakatotolo. 2. Katoa na domo: e levu ga na kena vosa e lailai ga na ka e laurai. 3. Buta droka:

tukuni vua e dua e sega ni matai vinaka e na dua na ka

qai via vakavulica. 4. Waiwai dilo: vosa marimari vua e dua. 5. Uku o Ra Dilio: vakaisulu me sa ia na lako ka tukuni tale mai ni sa daro na ilakolako. 6. Na nona kutu na davui: e tukuni vua e dua e sega ni totogi e na nodra cakava vata e dua na cala kei ira tale na so. 7. Kua ni tukuni i Viti na dalo tavu: kakua ni vakamacalataka se tukuna vua e dua e sa kena dau rawa tu se nona mesamesa. 8. Kata na kuka mate: vala ka solia kece na igu ni sa vakarau mate. 9. Kula dalidali: vakayagataka e dua na ka tani me kena isosomi. 10. Eda sa laveta na vosa ni turaga: qo na kena karavaki na sau se colati na sau ni turaga.

86.

Katolu Ni Wasewase Ni Vuli

1. Tiko mai Soqulu vakavurea na itukutuku:

dau vakavurea na

itukutuku ucu mai duru se lasulasu. 2. Sa lutu na tabana imatau: sa toka e na dua na vanua vinaka. 3. E dua na dairo o butuka tu, ia, mo butuka vakamalua: tukuni vua e dua e se qai rawa cakacaka ka me qarava sara vagumatua. 4. Rau vala na beka kei na sebura, laiva na ivi me vua: cavuti vua e rua erau valataka e rua na ka e sega ni nodrau, ia, e wele toka ga na kena itaukei. 5. Waqa baca: e tamata tautauvi mate. 6. Baca Kuita:

dau veirawai e na matau ni vosa kei na ivukivuki,

vakalevu me ra rawai kina na yalewa. 7. Sa kamusu na nona mata ni veni: e kainaki oqo vua edua sa sivo mai na nona cakacaka se sa biu vuli koso. 8. Maca na wai koto na qere: ni sa oti na soqo sa qai yaco mai na dausiga kei na leqa. 9. Koro vulavula bai vulavula: e cavuti e na dua na ka vou ka savasava. 10. Moku na vuaka ni kauti koya na yavana: e dau cavuti vua e dua ni lai buturaki tu mai e na dua tale na koro. A cava e veikau i kea? Na yavana ga!

87.

Tabalili Vidavidai Ni Maka E Na Volavola Raraba (Na Vola iTalanoa/iTavi Vosa/Rivote) E wasei vakatolu

A:

B:

C:

:

A

-

2 na maka

:

B

-

6 na maka

:

C

-

2 na maka

Na Volavola

(10 na maka)

(2 na maka)



Balavu ni tukutuku 280 – 300 na vosa……………..........................(1/2 na maka)



Lailai mai na 280 se sivia na 350 na vosa…………………………...(0 na maka)



Ulutaga – sota vinaka kei na itukutuku……………………………...(1/2 na maka)



Parakaravu – donu na kena wasewasei………………………………(1/2 na maka)



Vakayagataki ni vakavakadigo (punctuation) ……………………….(1/2 na maka)

Na Lewe Ni Tukutuku (6 na maka) 

Tekitekivu – kamikamica, veisotari ka ologi e na 2 – 3 na yatuvosa (1 na maka)



Tukutuku/ vakasama – yalomatua, dina, titobu ni rai/ vakayatuyatu.. (2 na maka)



Volavolai ni Yatuvosa – maqosa ka matata……………………….. (2 na maka)



iTinitini – tini vinaka e na 2 – 3 na iyatuvosa me railesuvi kina na uto ni talanoa (1 na maka)

iVakarau Ni Volavola

(2 na maka)



Taladrodro ka sema vinaka na vakasama……………………………..(1 namaka)



Totoka na veivosa/ vakayagataki ni ivosavosa vakaViti…………..…(1 na maka)

88.

Vidavidai Ni Maka E Na Vola iVola (10 na maka)

Malawai Tunuloa

(1 na maka)

Cakaudrove 20 ni Jiulai 2015

(1/2 na maka)

Na Vunivola Tudei Tabacakacaka Ni Vuli Vale ni Tabacakacaka

(1 na maka)

Katonimeli 101 Suva

I’ saka / Ia saka

iNaki

Lewe ni Vola

Tinitini

(1/2 na maka)

(1/2 na maka)

(4 na maka)

(1/2 na maka)

= Parakaravu 1 [ 1 ga na parakaravu]

= Parakaravu 2 [Rawa ni 2 se 3 na parakaravu]

= Parakaravu 3 [ 1 ga na parakaravu]

Nomuni iTokani / Nomuni Tamata Vakarorogo _________________ Saini

(1 na maka)

Anare Konia / Lusia Tawase

*iTuvatuva ni Vola (1/2 na maka)

* Tautau ni Vosa (1/2 na maka)

89.

VOLA NI TALANOA

NA NOQU SENIROSI YALIVOLI

VOLĀ O: VERAMU CAKAUNITABUA DIKIDIKILATI

WASE 1 NA NOQU SUSUGI WASE 2 AU SA LEWE NI DUA NA MATAVUVALE WASE 3 NA LASA VAKAITABA VATA WASE 4 AU SOTAVA NA ROSI NI UTOQU WASE 5 NA NOQU VAKATAVULICI E VALE WASE 6 NA NOQU MAI KEREI MEU VAKAMAU WASE 7 NA RAILESUVI NI GAUNA WASE 8 NA LOLOSI NEI TAMAQU KEI NA VAKAISAISA WASE 9 NA NEIRAU VEISOTARI KEI NAU

90.

Wase 1 Na Noqu Susugi 

E a taqiri na talevoni e na mataka lailai rauta na lima na kaloko e na ika5 ni Jiulai,1958 e na vale ni volavola nei Vuniwai Pita e na valenivakasucu e na valenibula levu e Suva. [CWMH]



E a vakaraitaki mai e na mua ni talevoni kadua ni a biuta koto e dua na goneyalewa ni Viti lailai e na vunisenitoa levu era dau curu yani kina na motoka.



E a gole yani o Sisita Siteri qai lai tukuna vei Vuniwai Pita me rau lai raica me kau mai na gone.



E a vakau sara vakatotolo na kena itukutuku na gone lailai qo vei iratou na ovisa, bau kacivaki tale ga e na walesi qai tabaki tale ga e na niusiveva.



Ni sa oti e macawa tolu na nona qaravi e valenibula sa qai lewā na matanitu kei na liga loloma ni lotu me sa lai qaravi e Dilkusha.



Na vanua ni veivakarautaki qo e tiko rauta ni 18 na kilomita mai Suva ka volekati Nausori.



Ni sa yabaki 8 na goneyalewa lailai qo sa qai talanoataka vua e dua na marama metereni na veika e a sotava. Sa qai vakilai yalona na goneyalewa.



Ni sa yacova na ika12 ni yabaki, e na kena siga ni sucu erau a gole yani o irau na veiwatini o Josaia kei Elina Veitala me rau lai kerei Adi Talei me lai ganedrau na luvedrau gonetagane.



E na ika23 ni Tiseba rau sa gole mai na veiwatini ka mai kerei Adi Talei vei Sisita liuliu e Dilkusha.



E a vakasalataki Talei o Sisita liuliu e Dilkusha ni bera ni gole vata kei rau na veiwatini. O Ira Na Talanoataki

1. Sisita Siteri 

E a yadra tiko e na vale ni vakasucu donuya na gauna e taqiri kina na talevoni.

91.

2. Vuniwai Pita 

Erau a gole vata kei Sisita Siteri me rau lai raica na gone.



E a veiqaravi tiko e na vanua ni vakasucu.

3. Josaia Veitala 

Turaga balavu qai damudamu



Rauta e 40 na yabaki na nona bula



Dara tu na kote kei na isulu vakataga dravu siawa



Dara toka e loma e dua na sote vulavula



Dua na kena neketai wailoaloa veivolavolai vakababa matailalai

4. Elina Veitala 

Dara e dua na vinivo voela piqi silika



Kuli ni yago damusa



Marama balavu qai rairai totoka



Tacoka na nona buiniga e dakuna



Koto e yasana imawi e dua na kato ni nodra veilakoyaki na marama



Vakamama koula e rua na nona iqaqalo



Vonoti e ligana e dua na kaloko koula



Sivia na yabaki 30 na dede ni nona bula  Erau veiwatini mamarau ka dau veilomani. Taro

1. Gauna cava e laurai kina o Adi Talei? 2. E vei na vanua e laurai kina? 3. Vakamacalataka mai na bula nei Adi Talei me yacova na nona kau i Dilkusha.

92.

4. Erau mataqali veiwatini vakacava o Josaia kei Elina Veitala? Na cava na erau mai kerea vei Talei? 5. Na cava soti era dau vulica na gone susu e Dilkusha? 6. Tukuna e dua na ivakasala e vakasalataki Talei kina o Sisita liuliu e Dilkusha. Wase 2 Au Sa Lewe Ni Dua Na Matavuvale 

E talanoataki eke na koro ni veisusu e Dilkusha ni tiko kina e rauta ni 20 na gone susu luveniyali. E 12 na kena goneyalewa qai 8 na kena gonetagane.



O ira na gone era susugi e na vanua ni veivakarautaki qo era dau veisisivitaka na maqosa.



E goneyalewa yalomatua o Adi Talei ka ni dau kasa vinaka tu ga e lomana na ivakasala momona nei Sisita liuliu e Dilkusha (Wase 1, tbn 9). E kena ilutua duadua ga ni gone dau gumatuataka na lotu.



Sa mai kauti Talei ena wase qo o irau na nona itubutubu vakacabecabe o Josaia kei Elina Veitala, me sa lai ganedrau na gonetagane o Jale kei Timoci. E ulumatua vei rau na gonetagane o Jale.



E vakaitamera na nodrau vale na itubutubu vou nei Talei ka totoka vakaoti na kena loma ni bai ena kena veisenikau.



E taleitaka vakalevu o Talei na nona matavuvale vou. Sa laurai votu tale ga vei Josaia na nona dau taleitaki Talei.



E mai sotava tale ga o Talei na imatai ni nona vakatovolei e na wase qo. E a wadravi koya na draiva ni motoka eratou vodo yani kina ka mani tagisici lesu mai ni ratou sa sobu. (Wase 2, tbn 14)

Taro 1. E ciqomi li o Adi Talei e na nona matavuvale vou se sega? kina.

Vakamacala

2. Na cava e dau vakasalataki Talei kina na nodra Sisita liuliu e

Dilkusha?

3. E mataqali goneyalewa sara mada vakacava o Talei?

93.

4. Kevaka o iko o Talei, o na vakadonuya li na nodrau kerekere o Josaia kei Elina Veitala? Vakamacala kina. 5. Na ivakasala cava e vakasalataki Talei kina o Elina Veitala e na wase qo? Wase 3 Na Lasa Vakaitaba Vata 

E sa rawata vakavinaka na nona veitarogi o Talei e na Fiji Junior kei na School Certificate. A mani vakadonui sara me lai vuli qasenivuli i Nasini. E rawata tale ga o Jale na nona vuli ka sa veivosakitaki sara me sa lai vulica na nona koroi ni bisinisi i Niusiladi.



E sa lai vuli qasenivuli sara o Talei, erau lai veikilai vinaka sara kei na dua na goneyalewa na yacana o Elesi.



E dau vakawasoma me rau dau kania vata na kedrau dui vakasigalevu ka vakauasivi e na nodrau dau valataka na nodrau koronivuli e na qito na “netball” kei na “hockey.”



E a caka na siga ni sucu ni yabaki 21 nei Elesi ka sureti Talei kei rau na ganena.



Sa mai sotava tale ga eke o Talei na kamikamiaca ni lasa vakaitaba vata.



E sa tekivu bucini tale ga eke na titobu ni nodrau veikilai kei na veidomoni o Talei kei Eroni na ganei Elesi, ia, e sega ga ni yali vei Talei na vosa ni vakasala momona nei Sisita liuliu mai Dilkusha. (Wase 1, tbn 9) Taro

1. Vakamacalataka mai se vakacava sara tu mada na ivakarau ni bula nei Talei e na gauna ni taralala. 2. E dua na goneyalewa yalomatua qai loma kasa o Talei. Vakadinadinataka mada e na wase qo. 3. Vakamacalataki rau mada qo. i) Elesi ii) Eroni 4. Tukuna e dua na ivakavuvuli e rauti ira vinaka na itabagone e na gauna nikua, me baleta na nodra dau lasava na lasa vakaitaba vata.

94.

Wase 4 Au Sotava Na Rosi Ni Utoqu 

E na wase qo e talanoataki kina na itekitekivu ni nodrau veivinakati ka bucini kina na nodrau veidomoni o Adi Talei kei Eroni.



Erau a sota na lewerua qo e na nona siga ni sucu na ganei Eroni o Elesi.



Ni sa oti e rua na yabaki na nona qasenivuli voli e Suva o Talei, e dau kidroataka vakalevu ni dau qiriti koya yani e veisiga o Eroni.



E vuqa sara na gauna erau dau gole taurua kina e na veivale ni danisi. E dina ga ni sa mai titobu sara na nodrau veivolekati erau vakayacora voli mai, e marautaka sara vakalevu o Talei ni rau vakalasuya na ivosavosa, ka ni sega sega sara ni rau veiyacovi na dui yagodrau. (Wase 4, tbn 24)



E mai vakacavari na wase qo e na kena vakamacalataki na ibalebale ni dodomo kei na loloma. Taro

1. Vakamacalataka mada na ibalebale ni loloma kei na dodomo. 2. E vinaka li na vakaitau? Vakamacalataka se cava na vuna e vinaka se ca kina na vakaitau. 3. Na leqa cava era dau sikalutu kina na itabagone cauravou kei na goneyalewa e na gauna qo me baleta na nodra dau vakaitau? 4. E veivakavulici dina qai ganiti ira na cauravou kei na goneyalewa e na gauna qo na italanoa qo. Vakamacalataka e rua na ivakavuvuli o vulica mai na itovo ni nodrau veimaliwai o Eroni kei Adi Talei. Wase 5 Na Noqu Vakavulici E Vale 

E dau vakilā votu o Talei na nodrau dau taleitaki koya na nona itubutubu vou vakabibi o tata Josaia.



E dau cikeva o Talei ni dau lomani vakalevu baleta beka ni gone sucu luveniyali qai luvedrau vakacabecabe goneyalewa duadua ga.



Oti e lima na yabaki ka tarava ni oti na nona vuli qasenivuli o Talei, sa tekivu veivakatavulici sara e na dua na koronivuli e Suva.



Sa yabaki 18 o Talei e na gauna qo, sa dau raica na nodrau dau soli vakasala wasoma vua na nona itubutubu.

95.



E kacivi iratou vata mai o tata Josaia e na dua na yakavi ka mai talanoataka na veika e donuya e na nona bula, ka vulica, cakacakataka ka vakoroi tale ga kina me daunivakasala e na bula vakailavo. Josaia



O koya e dua na gone iTaukei ka susugi ga e nakoro.



Tauyavutaki na nona bula e na lotu. Bula Vakanakoro



E dau vakalatia na toso ni bula mai nakoro na kena sega ni vakadreti na yaga kei na dredre ni gauna.



Sega ni tukuni na talei ni rawaka.



Sega ni tukuni na bibi ni icolacola.



Levu na veimurimuri e na cakacaka.



Vakasosataki na bula e na soqo vakavanua.



Levu na gunu yaqona kei na lasa nei tama. Idia



O koya ga e levu na nona ilavo e rokovi ka rawa ni buli me nodra turaga.



Era sega ni dau loma soli vakarawarawa.



Era yalomatua, dau kumukumuni ka yalo dredre. iTaukei



Dau wele ka yalo savu.



Rui sivia na noda loloma.



Lomasoli ka dau vakasabusabutaka na ilavo.



Vakalusi gauna e na veisoqo vakavanua. Taro

1. Volā e rua na veika o vulica mai me baleta na bula nei Josaia.

96.

2. Tukuna e rua na veika dredre era dau sotava tu na noda qase e na gauna i liu kei na veika eda sa donuya tu nikua. 3. Na cava soti e dau ivakatatao tu ni noda bula ni toso i liu na iTaukei? 4. Vakatautauvatataka mada na noda bula na iTaukei kei ira na Idia. 5. Tukuna e dua na ivakavuvuli yaga o rawa ni vulica mai e na wase qo e rawa ni vukei iko mo rawata na nomu vuli. Wase 6 Na Noqu Mai Kerei Meu Vakamau 

Ni sa yacova na yabaki 18 o Adi Talei, e sa vakilā ni sa veivosakitaki tiko e na loma ni vuvale me sa na mai vakamau.



Voleka na siga ni sucu e sa lesu mai na vuli o Jale mai Niusiladi. Erau salavata mai kei na nona itokani o Tui erau a vuli vata mai Okaladi.



O Tui e vuli daunifika mai Okaladi. E vuniwai ruarua na nona itubutubu.



Oti e macawa rua na nodrau yaco mai o Jale kei Tui era sa gade mai na wekai Tui me ra mai sikovi rau na lesu mai valagi.



E sa mai kerei tale ga vakavanua o Adi Talei me sa na lai lewe ni vale nei Tui ka sa vakadonui tale ga. Oti oya sa qai veisureti o Tui me ra lai vakayakavi e na dua na Otela e Suva.



Sa daramaka sara na mama vei Adi Talei o Tui na nona daulomani qai vakaraitaka ni sa taukeni koya.



E a qai kerea wale ga o Adi Talei vei Tui me na yacova rawa na yabaki 21 me rau qai vakamau.



E a sega ni tiko rawa e na iduguci nei Adi Talei o irau na itubutubu nei Tui baleta ni rau gole tu vakavuli iIgiladi. Taro

1. Na cava na inaki ni kamunaga e tuberi tiko e na italanoa qo? 2. Na iyau cava soti era mai vakacabora na wekai Tui e na nodra gole mai veisiko? 3. Tukuna se cava na vuna erau a sega ni tiko rawa kina e na iduguci nei Adi Talei o irau na itubutubu nei Tui. 4. Tukuna e dua na veicoqacoqa e basika e na wase qo qai tukuna se a wali vakacava.

97.

5. Na ivakavuvuli cava o rawa ni vulica mai vei Adi Talei e rawa ni vukei iko mo tamata nuitaki e na qaravi ni itavi. Wase 7 Na Rai Lesuvi Ni Gauna 

E talanoataki e na wase qo na nona a vodo butako i Niusiladi o Viliame e na waqa na “TOFUA” (waqa ni usa jaina).



Ni sa kele na waqa mai Okaladi, sa kau sara o Viliame ka vakaitikotiko vuni e na vale nei Qeri mai Vonosenibi.



E veikilai vinaka sara o Viliame kei na dua na matavuvale ni Yatu Kuka (Cook Island), ka marama watina na Turaga ni Kuka qo e dua na marama ni Toga Matanisiga vasu i Viti. E rua na luvedrau.(Ropate kei Taufa Fahau)



E na veimama ni Okotova, 1957 e vaka me sa tawa mai na matai Taufa Fahau, erau sa leqataki koya na nona itubutubu rau kerei Viliame me vukei rau kina.



Sa qai volavola o Viliame vei Marica na tinana lailai me kerea na nona veivuke ke rawa ni vukea na leqa nei Taufa.



E a mani rawa vinaka na inaki ni vola nei Viliame qai lesu tale yani o Taufa e na tolo maresa kei na mamarau.



Sa vakadonui tale ga na ivola nei Adi Talei mai na Tabacakacaka ni Vuli me lai vuli vula ono e Niu Siladi.



Erau sa sota qai veikila vinaka o Riki kei Adi Talei.



E na gauna sa lesu tale mai kina o Adi Talei e sa toso totolo sobu sara tiko na bula nei Nau Elina e na vuku ni mateniuto kei na kenisa ni yatevuso. Taro

1. Na cava e kilai tani kina o Vonosenibi? 2. Na leqa cava e a sotava o Taufa e na veimama ni Okotova, yabaki 1957? 3. Na veivuke cava e a solia o Viliame vei iratou na matavuvale ni Yatu Kuka? 4. E vica na luvedrau na matavuvale ni Yatu Kuka? Vakamacalataki rau mada. 5. Na cava erau rui rarawataka vakalevu na qase nei Taufa?

98.

6. Vakamacalataka na veika e dau taleitaka o Taufa e na wase qo qai tukuna tale ga se cava na vuna. 7. Vakamacalataki ira qo vakalekaleka: a. Riki b. Nanise c. Marica 8. E dau vakavuqa me dau saga o Taufa me taukena lesu tale na nona goneyalewa lailai. Na cava e dau seva kina na sasaga qo? 9. Na cava na vuna e sega ni via tukuna kina o Taufa na tamanigone e kunekunetaka tiko? 10. Na mate cava e tauvi Nau Elina tiko? 11. Tukuna e dua na ivakavuvuli o rawa ni vulica rawa e na wase qo e rawa ni vukei ira na itabagone e na nodra bula veimaliwai e veisiga. Wase 8 Na Lolosi Nei Tamaqu Kei Na Vakaisaisa 

Eratou rui rarawataka vakalevu na nona sa mai takali o Nau Elina Veitala.



Eratou tagi lagalaga e na nona sa yaco mai o Tata Josaia Veitala.



Ni oti na cakacaka vakasomate eratou sa qai mai tu yani vakamataveiluveni e na yaluma kei na galili.



E a talanoataka o Tata Josaia na nodrau bula vakaveiwatini.



E dau matadredredre ka daramaka na isalusalu ni Toga, ia, na kena ibulibuli e vaka na iyaloyalo ni tadra.



E sa oti e 16 na yabaki na nodrau tiko, ia, e sega ga ni guce e na nona qaravi itavi vakatina.



Era dau cudru ka kaseti Nau Elina na wekai Josaia, ia, e dina tu ga e na nona qaravi itavi kei na veisusugi.



E a qiri na lali ni veibulu, sa dua na ka na kena vadugu qai vaka e railesuva tale o Josaia na nona gauna ni vakamau.

99.



E vakavinavinakataka o Josaia vua na Tamada mai lagi na bula nei Nau Elina e na nona veiqaravi. Taro

1. E a tu mai vei o Josaia e na gauna e takali kina o Nau Elina? 2. Na cava na vuna eratou tagi lagalaga kina na gone e na gauna sa yaco mai kina o Josaia? 3. E vica na yabaki na dede ni nodrau bula vakawati o Josaia kei Elina Veitala? E sa yabaki vica o Nau Elina qai mate? 4. E a qai vakacegu e na valenibula cava o Nau Elina? Na mate cava e a vakavuna na nona leqa? 5. Tukuna e dua na ivakavuvuli o rawa ni vulica rawa mai e na wase qo e rawa ni vukei iko e na nomu rawaka vakavuli. Wase 9 Na Neirau Veisotari Kei Nau 

E a curuoso tu na vakasama nei Adi Talei e na nona vakasamataki Nau Elina, vakabibi vei rau na nona Ravouvou erau vakalatia tu na matana.



E galili sara na bula nei Adi Talei ni sa roro mai na nona gauna ni vakamau. E vakatale ga kina ni sega ni tiko donuya o Nau Elina na nona soqo lagilagi.



E a sureti Adi Talei o Eroni e na iotioti ni gauna ni a rogoca na nodrau veimusumusuki kei Tui. E veivutuni sa bera baleta ni vuravura qo e vuravura ni veisivisivitaki ni veika vinaka.



E a volavola mai o Riki vei Adi Talei ka vakaraitaka mai ni na gade mai Viti kei na nona nei o Taufa Fahau.



E a lomatarotaro o Adi Talei e na vuku ni mate nei Nau Elina. E talanoataka sara vua o Tata Josaia na vosa e lutu mai gusuna e na dua na siga me vaka e koto e na tabana e 60.



E lomatarotaro vaka kina o Nau Elina e na vuku ni vosa e tukuna o Tata Josaia e na tabana e 60 ka vakavuna me curuoso kina e na nona vakasama ka mani vakavuna na nona tauvimate bibi sara.

100.



E a taqiri na talevoni e na nona a qiri mai o Riki ka mani tukuni ni a via vosa vei Adi Talei na nona nei o Taufa Fahau. Erau sa vakarautaka oti mai na isulu ni vakamau nei Adi Talei o Riki kei Taufa Fahau.



E a tataunaka o Adi Talei vei Tata Josaia me kakua ni vakacurumi o Taufa Fahau e na loma ni nodratou vale de na qai yacovi koya (Adi Talei) na mate nei Nau Elina.



Erau a lai wawa e na rārā ni waqavuka mai Nausori o Adi Talei kei Josaia ka mani, ia, kina na veivakilaitaki. E kidroa sara o Adi Talei ni vaka erau sa veikilai makawa tiko mai o Tata Josaia kei Taufa Fahau.



E a kidroa tale ga vakalevu o Taufa Fahau ni a raica na isulu e dara tu o Tata Josaia ka mani kacivaka yani na yacana e kilai koya kina na “JOE” (Tabana e 64).



Sa qai kilā eke o Adi Talei ni sa tamana dina o Josaia ka tinana dina o Taufa Fahau. E vaka me titiro tiko e na iloilo o Adi Talei ni raici Taufa Fahau tiko (tabana e 64).



Eratou a veimarautaki sara na veitamani qo ni ratou sa mai veisotari tale e na bula vinaka kei na marau ni sa oti vinaka e 19 na yabaki. Taro

1. Erau veicavani o Riki kei Adi Talei? 2. Na mataqali yalo vakacava e tarai Eroni e na gauna sa mai vakarogotaka kina o Adi Talei na nodrau veimusumusuki kei Tui? 3. E dau isaluwaki vinaka ni dua na italanoa na kena dau vakabasikataki e so na veicoqacoqa. Volā mai e dua na kena ivakaraitaki o wilika e na wase qo qai tukuna tale ga se a qai wali vakacava. 4. Vakamacalataki Taufa Fahau mada. 5. “Niu raica na matana na marama qo, e vaka beka meu titiro tiko e na iloilo ka raica tiko na kequ iyaloyalo”

a. O cei e cavuta na vosa qo? b. E cavuta e na gauna cava?

101.

c. Vakamacalataka na kena ibalebale. 6. Tukuna mai se cava sara mada o nanuma ni sega ni vinakata kina o Adi Talei me vakacurumi mai ki na nodratou vale o Taufa Fahau. 7. Tukuna e dua na ivakavuvuli o rawa ni vulica rawa mai e na wase qo.

102.

DRAMA

A iTUKUNI NA TAWA VANUA

VOLĀ O: MIKAELE YASA

WASE 1 NA RAIVOTU WASE 2 NA CAGILABA WASE 3 RAI I VEI WASE 4 SELO WASE 5 SOBU WASE 6 NA VEIQARAVI WASE 7 NA TAWA VANUA

103.

Wase 1 Na Raivotu E a yavutaki na wase qo e na lomaloma ni bogi levu e na ika23 ni Jiulai, 1027. E a katabokoboko na cila ni vula, vakalidimaravu na wasawasa qai lutuka na lomanimacawa e dua na vakanomodi levu. Ciri koto na waqa na Kaunitoni e delaniwai, ka vaka e toso tu e dua na ugavule levu e na nodra vocetaka tiko e lewe 20 na dauvoce. E liutaki ira tiko na dauvoce o Tuiniwasaliwa. E laurai votu na ivakarau ni yalo e tu vei koya e na nona kuitataki ira na dauvoce e na nona ikuita waqaliqali. E a mocelutu tu o Degei e na nona loqitabu e na dreke ni nona waqa qai raivotutaki Rogocanavuravura. E mai tukuna vua na Vu ni na kida na mataka e na kida vata kei na dua na cagilaba waromisa. Taro 1. E a yavutaki mai vei na itukuni qo? 2. E a vakacava tu mada na ituvaki ni draki? 3. A cava na itavi nei Bete ni Gauna? 4. O cei o Tuiniwasaliwa kei na cava na nona itavi e na drama qo? 5. E mataqali turaga vakacava o koya? 6. Tukuna mada na irairai nei Rogocanavuravura me vaka e tukuni tiko e na wase qo. 7. Vakamacalataka mada na raivotu nei Degei. Wase 2 Na Cagilaba Ni sa qai cila cake mai na matanisiga, e kakavorovoro e lomalagi na voqa ni kacabote ni kurukuru, e veirikayaki vakayame ni gata na tibiniliva ni yaseyase. E lutu na civocivo ni tokavoki kaukaua.E rabo na laca ka ra sa veirikayaki na leweniwaqa, e na nodra sa vakavakadreta na veiwa e so ni waqa kei na ivanā. Sa vaka e coka e dua na saku ni wasaliwa na Kaunitoni, eratou lewe lima eratou sa mai vakadremasela e na tauri uli. E vakacevarūrū na cagi, veikaluvi na wānilaca, ka momosi e matadra na tiko e cake na waromisa ni waitui ni sevuka yarayara mai na cagi kaukaua. E a balata i wai o Udrenawai na kato vesi levu ni cakamana nei Degei qai gole yani vei Takali me rau lako vei Tuiniwasaliwa. Erau lai tukuna me sa cavu na laca me ra sa lesu tale i na maravu levu. E a mani seva ni a yadra cake mai o Degei qai mai vakayaloqaqataki ira. Sa yaco na gauna me ra qai vakadinadinataka ni sa nodra iliuliu tiko ga o Degei, e na nona a tarova rawa na cagilaba.

104.

Taro 1. O cei e biliga iwaitui na kato ni cakamana nei Degei? Na cava na vuna? 2. Vakamacalataka e dua na veicoqacoqa e taudaku e basika e na wase qo, qai tukuna se a qai wali vakacava. 3. Na mataqali yalo vakacava e laurai vei Takali kei Udrenawai e na wase qo? 4. Digitaka e dua vei ira na vakaitavi e na wase qo o taleitaka vakalevu, qai tukuna na vuna o taleitaki koya kina. Wase 3 Rai I Vei E sa mataka lailai na vanua sa tamosa na loma ni veiniu e na gunu bu. Veiciciyaki e na marau kei na qito o ira na gone e na dela ni nuku vulavula balavu. Sisili o ira na marama ra savasava. Era dabe wavoki na turaga e na dua na ruku ni vunidilo levu ka dabe veibasai tiko mai o Degei e na gunu yaqona ni marau. Veitalanoataki tiko na nodra kalougata ni ra sa vakabulai mai na cagilaba, ia, qo na vanua e gadreva o Degei me ra sa mai taukena. Ni sa oti na kana magiti e na kena bogi, sa cabolo sara mai na domo ni meke kei na lali. Sa dua dina na seasea totoka ka bula. Levu na mauwe kei na kaila. A tarava yani e dua na meke wesi bula. Oti sa qai ucu mai na meke iwau nei Takali. Totoka na nodra ivukivuki na lewenimeke ni ra sa musu mai, levu na mauwe kei na lasa, sa vaka tiko qori me yacova sara na kida ni mataka. Taro 1. Vakamacalataka mada na meke qo kei ira era vakaitavi kina. i) Na seasea ii) Na meke wesi iii) Na meke iwau/mada 2. E yavutaki mai vei na italanoa e na wase qo? 3. E dua dina na turaga lasa o Takali. Tukuna e dua na ivakarau e vakayacora e na wase qo e lasa vei iko. 4. Tukuna e dua na ivakavuvuli e basika mai e na wase qo.`

105.

Wase 4 Selo E na mataka lailai, e sa tamosa na lomanikoro mai Nagagava. Levu na mauwe, veiciciyaki o ira na gone lalai, tagi na davui ni soqo ka sa qiri na lali mai Vale Levu nei Lutunasobasoba. Kuvu na buka ni lovo, moku na vuaka ni magiti ka colati mai na uvi kei na dalo me vavi. Era qolou ka kaila na gone lalai ni ra rai yani wasawasa era sa raica ni dua na Drua levu e soko tiko mai. Sa qai veitarataravi na domonidavui qai cacabolobolo na domonilali levu nei Lutunasobasoba. Era sa dui lako mai vakatotolo na turaga qai rerevaki na nodra isulu. Eso era sa cola voli mai na nodra iwau ni vala so tale na moto kei na iyaragi tale eso.Nira sa dabe kece na turaga e na nodra dui dabedabe e a vosa mai o Lutunasobasoba e na domo bī ka rogo levu vei ira. Kacivi rau na Ciri qai solia vei rau na tabua basogairua me rau na lai cavuta mai kina na ikelekele ni waqa. Vakaroti ira na qasenivanua me ra lai veitavaki e matasawa me ra qalova na ilakolako vakaturaga.O ira na lewenikoro e Nagagava me ra vakarautaka na masi, na ibe kei na isulu me ra vakamamacataki kina na suasua tu mai e na sokowasa. Me kua ga na vala. E a taura mai na tabua o Cirinakaumoli, dabe sobu i ra era qai cobo kece na tiko e vale. Oti sa qai cabolo sara na lali kei na davui ni sa suka na bose. Taro 1. Tukuna e tolu na veiqaravi vakavanua era sa vakarau tiko kina na ilawalawa nei Lutunasobasoba qai vakamacalataka na veika e dau vakayagataki kei na kena veitarataravi. 2. Vakamacalataka mai na itavi e vakacolati vei rau na Ciri e na wase qo. 3. E dua tale ga na ivakasala e a tukuna o Kubuavanua vei rau na Ciri. Vakamacalataka se ivakasala cava. 4. Tukuna e dua na ivakavuvuli o rawa ni vulica mai e na wase qo. Wase 5 Sobu E osodrigi na delaniwaqa na Kaunitoni. Era veikabikabi, qai levu na nodra veivosaki. Tucake tu o Degei kei Kuruivalu e matadra, era rai kece i na yasana erau kaba cake yani kina na Ciri. E so vei ira era sa colata tu na nodra moto kei na iwau. So tale era sa cobara rawa tu na nodra dakaitītī ka vakadodoka vei rau na Ciri. Rau laveta cake tu na nodrau matau ni vala o Udrenawai kei Takali ka muri rau yani na Ciri. Tubera tiko na tabua basogairua e na ligana imatau o Cirinakaumoli ka vakaraitaka na vu ni nodrau lako yani. Oti sa qai vakamacalataka o Degei na vu ni nodra sokowasa- oya me ra vaqara na vanua

106.

me ra na tawana. E dina ga ni tubu na veilecayaki kei na nuiqawaqawa, ia, e dei ga na yaloi Degei ka ciqoma na nodrau mai cavuikelekele na Ciri. Era vakacobocobo sara na leweniwaqa, matadredredre o Degei, taura na ligai Cirinakaumoli rau lululu ra gole sara yani vei Nakausabaria me rau lululu tale ga. Oti ya era sa qai gole yani na ilawalawa nei Degei me ra lai lululu tale ga vei rau na veitacini. Eratou sa mai sota tale ga na marama Adi kei rau na Ciri. Tubu tale na veidredrevaki ni baci vakayacora tiko na nona dau veivakalasai o Takali. Taro 1. Vola e rua na ivakadinadina ni rau sega ni lai vaqara vala na Ciri e na gauna erau gole yani kina i na Kaunitoni. 2. Na Vatu cava e tukuni tiko e na italanoa? Na cava na kena yaga? 3. Na cava na ibalebale ni cavuikelekele kei na qaloqalovi? 4. Vakamacalataka mada na ituvaki ni draki e na gauna erau sa qai yaco yani kina na Ciri e na Kaunitoni. 5. Na cava na ikuri ni tabua basogairua me ivakadei ni cavuikelekele me vaka e tukuna o Cirinakaumoli vei Degei? 6. Na cava na ivakavuvuli o rawa ni vulica rawa mai vei rau na Ciri e na wase qo? Wase 6 Na Veiqaravi E bini e lomanirārā mai Nagagava na ibe, masi kei na kumi me nodra ivakamamaca na leweniwaqa na Kaunitoni. Bini tale ga na dalo kei na uvi ka koto e delana e so na vuaka e sa buta vinaka me kedra na vulagi. Era dabe na lewenikoro ka dabe e na vatu cere o Lutunasobasoba qai dabe mai dakuna o Adi Sovanatabua. E a mudu vakasauri na veivosaki ni ra sa basika i rārā na leweniwaqa. E sa dabe tiko o Degei e na tavata, era cola tu na cauravou ni Nagagava, era liutaka na ilakolako. Tarava mai o irau na Ciri kei Kuruivalu vata kei Tuiniwasaliwa. Oti sa qai tukuna o Degei vei Tuiniwasaliwa me solia na ioloolo waka vei Nakausabaria me vakacabora na nodra isevusevu vei Lutunasobasoba. Caka sara na gunu yaqona, sa qai tukuna o Lutunasobasoba me sa na medra wainivanua na yaqona. Sa mai digitaki tale ga o irau na Ciri me rau sa na matamata ni veivosaki vei ira na vulagi. Ni oti ga na gunu yaqona sa qai dusia o Lutunasobasoba na nodra icili na vulagi. Rau lululu sara o

107.

Lutunasobasoba kei Degei e na veirokovi kei na marau. Erau sa qai kauti ira na vulagi o rau na Ciri i na 27 na vale e na ibili ni koro me nodra icili. Taro 1. Na cava soti era sa vakarautaka oti tu na iTaukei me baleti ira na vulagi? 2. Vakamacalataka mada na ibalebale ni Sevusevu. 3. Na cava e rui maduataka vakalevu o Degei? Tukuna na iloloma cava e qai solia vei Lutunasobasoba me idole ni tabua basogairua. 4. Na itavi cava tale sa mai vakacolati tale vei rau na Ciri? Tukuna se cava na vuna. 5. Tukuna e dua na ivakavuvuli o rawa ni vulica mai e na wase qo? Wase 7 Na Tawa Vanua Ni sa qai cabe cake ga mai na vula e delaniwai e na bati ni baravi mai Vuda, e a vakanomodi na lomanikoro. E rogo tiko ga na ivutu ni tabili mai na nodra icili na vulagi. Rau veitalanoa tu e na ruku ni veiniu e bati ni nuku o irau na Ciri, rau sa nakita tiko me rau sa na veicavu kei rau na Raluve ni Kaunitoni ni bera ni kida na mataka. E na mataka ka tarava sa mai vakatukutuku o Takali vei Degei, era sa vakadinadinataka ni rau sa yali na marama Adi. Vuki totolo sara o Degei kei Lutunasobasoba me dua na nodra veivosaki. E osodrigi na lomanirārā mai Vuda e na siga levu oya. Era dabe veibasai na ilawalawa nei Degei kei Lutunasobasoba. Era lose yaqona e matai Degei o Kuruivalu kei Udrenawai. Oti sa qai vakacabora na tanoa yaqona o Kuruivalu. Tucake mai o Degei qai mai vakaraitaka vei Lutunasobasoba ni sa medra yaqona ni tatau. Sa rivarivabitaki ni sa mai tawa na matadrau na Adi. Era sa na yaco me ra na duavata e na veigauna mai muri. Tara o Lutunasobasoba na tanoa yaqona e na luvuci, ni savasava na gaunisala e muria mai. Ni sa mai kala na matanisiga era sa cabeta cake e dua na delana na leweniwaqa na Kaunitoni. Taro 1. E mai tini botoilevu na veisotari mai Vuda e na nona mai vakatukutuku o Takali. Tukuna e dua na ivakavuvuli o rawa ni vulica mai vua. 2. Na cava e sa rui lomaleqataka vakalevu o Degei? 3. Vakamacalataka na ibalebale ni itatau.

108.

4. Tukuna se cava na vuna erau sa rui luluvu kina vakalevu na marama Adi kei rau na Ciri. 5. Era a qai lai tawa vanua i vei na ilawalawa nei Degei?

FIJI YEAR 12 CERTIFICATE EXAMINATION [REVISION] SENIROSI YALIVOLI / NA TAWA VANUA FY12CE 2001 SENIROSI YALIVOLI a) Vakamacalataka e rua na leqa e a yaco e na italanoa qo e vakavuna na nomu rarawa. (4 na maka) b) Vakamacalataka e rua na veika e a yaco vua e dua e talanoataki e na italanoa e vakamarautaki iko. (4 na maka) c) Na ivakatakilakila cava e rogo kina o Dilkusha qai vakavuna me digitaka o Dikidikilati me susugi kina o Adi Talei? (2 na maka) FY12CE 2001 NA TAWA VANUA a) Vakamacalataka e rua na leqa e a yaco e na gauna era veisotari kina na ilawalawa nei Degei kei Lutunasobasoba. E a wali vakacava na leqa qori? (4 na maka) b) Volā e rua na ivakadinadina me vakamacalataka ni rau sega ni lai vala na Ciri e na nodrau lako i na Kaunitoni. (4 na maka)

c) Era dau digitaka na dau vola italanoa e so na yaca ni dau koto na kena ibalebale. Vakamacalataka na ibalebale ni yaca na “Bete ni Gauna” kei na nona itavi e na drama qo. (2 na maka)

109.

FY12CE 2002 SENIROSI YALIVOLI a) A itukutuku cava e via vakadewataka o Dikidikilati e na kena vakayacani na nona ivola me “Senirosi Yalivoli”? (4 na maka) Qo e dua na mala ni serekali e na ivola qo: “Au na toqa na yacamu Senirosi me kemu ivakananumi Mai na ivakatekivu ni nodaru gauna e na nomu biu vuli Isa na noqu sote ni dodomo e na kena dredre na noda vunivuni Na ivakadei ni nomu dodomo ni rai lesuvi” i) O cei e vakayatuyatu tiko e na serekali qo? (1 na maka) ii) O cei na nona Senirosi e vakananuma tiko qori? (1 na maka) iii) Na cava e a yaco qai vakavuna na kena vakayatuyatutaki na serekali qo? (2 na maka) b) “Au kerea mo vosoti au na luvequ. Au sega ni via tukuna ni baleti iko na mate nei Elina, e sega sara. Au tukuna ga vua e dua na itukutuku ka kurabuitaki sara vakalevu”. i) O cei erau veivosaki tiko qo?

(1 na maka)

ii) Na cava o vulica mai na veitalanoa qo?

(1 na maka)

FY12CE 2002 NA TAWA VANUA a) Vakaraitaka e dua na duidui ni itovo kei na yalo e basika vei Degei kei ira na nona matailawalawa e na gauna e a yaco kina na cagilaba. (4 na maka) b) E basika na nuiqawaqawa vei ira na matailawalawa nei Degei kei Lutunasobasoba e na gauna era a sota kina e Nagagava. Na cava e a qai vakayacori me vakaraitaka na nodra veiciqomi na itaukei e Nagagava? Volā e dua na ivakaraitaki ni nodra veimarautaki. (4 na maka) c) Na itavi nei Takali e na vakatasuasua (drama) na “Tawa Vanua” e vakaraitaka na nona itovo kei na yalo e vakayagataki koya kina o Mikaele Yasa. Volā e dua na itovo kei na yalo o vulica mai vei Takali. (2 na maka)

110.

FY12CE 2003 SENIROSI YALIVOLI a) E vakavuqa me dau basika na veicoqacoqa e na italanoa. Volā mai e dua na kena ivakaraitaki e na italanoa qo qai tukuna se a wali vakacava. (4 na maka) b) Digitaka e dua ga vei ira e talanoataki e na italanoa. Vakamacalataka e rua na veika o vulica mai na nona bula o nanuma ni na rawa ni na vukei iko mo tamata nuitaki e na qaravi itavi. (4 na maka) c) Vakamacalataka na vu ni nona digitaki Dilkusha o dau ni talanoa me lai susugi kina o Adi Talei. (2 na maka)

FY12CE 2003 NA TAWA VANUA a) Vakamacalataka na ituvaki ni vanua e na gauna a tauyavutaki kina na italanoa ni Tawa Vanua. (2 na maka) b) Vakaraitaka e rua na veika bibi e nuitaki kina o Degei e na vuku ni veika era sotava na nona ilawalawa e wasawasa. ( 2 na maka) c) E a mai tini botoilevu na nodra veimarautaki na ilawalawa nei Degei kei ira na itaukei e na nona sa mai vakacabora o Degei na nodra yaqona ni tatau me ra sa gole. Vakamacalataka na vuna e vakasauri kina na veitalatala qori. (4 na maka) d) Vakamacalataka mada na irairai kei Rogocanavuravura. (2 na maka)

111.

FY12CE 2004 SENIROSI YALIVOLI E veivakavulici dina qai ganiti ira na cauravou kei na goneyalewa e na gauna qo na italanoa qo. a) Vakamacalataka e rua na ivakavuvuli o vulica mai na itovo ni nodrau veimaliwai o Eroni kei Adi Talei. (4 na maka) b) Vakamacalataka na itinitini ni talanoa qai tukuna na nomu nanuma se o taleitaka se sega kei na vuna e vaka kina oya na nomu rai. (4 na maka) c) Tukuna e dua na ka e yaco e na italanoa e vakadeitaka ni sa kila o Josaia ni luvena dina o Adi Talei. (2 na maka)

FY12CE 2004 NA TAWA VANUA a) Vakamacalataka e rua na “veicoqacoqa e loma” e kune e “Na Tawa Vanua” qai tukuna se a wali vakacava. (4 na maka)

b) Vakamacalataka e dua vei iratou na turaga qo qai tukuna e dua na ivakavuvuli o vulica mai vua: i) Tuiniwasaliwa ii) Lutunasobasoba iii) Ravuilagi (4 na maka)

c) Vakamacalataka e dua na ivalavala vakavanua kei na kena yaga eda sa vakayacora tiko e na gauna qo e a kune taumada e “Na Tawa Vanua” (2 na maka)

112.

FY12CE 2005 SENIROSI YALIVOLI a) E na nona gole i Niu Siladi o Viliame, e a lai veikilai vinaka sara kei na dua na matavuvale ni Yatu Kuka qai vakaitikotiko mai Vonosenibi. Vakamacalataka na veivuke cava e a cakava o Viliame i na matavuvale qo. (4 na maka)

b) Vakamacalataka e rua na veika e yaco e na italanoa e vakamarautaki iko. (4 na maka)

c) Vakamacalataka na vu ni mate nei Nau Elina. (2 na maka)

FY12CE 2005 NA TAWA VANUA

a) Vakamacalataka na ituvaki ni vanua e na gauna erau yaco yani kina na Ciri i na waqa na Kaunitoni. (4 na maka)

b) Vakamacalataka e na kena ituvatuva dodonu na imatai ni veiqaravi vakaViti e a vakayacori e na Tawa Vanua. (4 na maka) c) Kevaka o vakaitavi e na vakatasuasua qo, na itavi nei cei o na digitaka? Vakamacalataka na vu ni nomu digidigi. (2 na maka)

113.

FY12CE 2006 SENIROSI YALIVOLI a) Vakamacalataka na veika e a yaco e na mataka lailai ni kalima ni Jiulai, 1958 e na valenibula levu e Suva. (4 na maka) b) E dua na mala ni vosa e vaka koto qo: “Vinaka vakalevu- Isa au nuitaka ni o na waraka na yabaki 21 ni bera ni daru vakamau.” i) O cei e vosa tiko qo?

(1 na maka)

ii) E vosa tiko vei cei?

(1 na maka)

iii) Na cava e a yaco me vakavuna na nona vakavinavinaka o koya e vosa tiko? (1 na maka) iv) E na nomu bula vakaitabagone, volā e dua na ivakavuvuli o vulica mai e na tamo ni veivosa qori. (1 na maka)

c) Vakamacalataka mada na nodrau itovo ni veimaliwai o Adi Talei kei Nau Elina. (2 na maka) FY12CE 2006 NA TAWA VANUA a) Digitaka e rua mai vei iratou na yaca e volai koto qori e ra qai vakamacalataka vakamatata na nodrau dui itavi e na drama qo: i) Lutunasobasoba ii) Degei iii) Cirinakaumoli (4 na maka) b) E basika na dui yaloyalo vei ira na ilawalawa nei Degei e na gauna e a labati ira kina na cagilaba e lomaniwasawasa. Vakamacalataka na ituvaki ni vanua kei na veika e a yaco vei ira na leweniwaqa na Kaunitoni e na gauna e a yaco tiko kina na cagilaba. (4 na maka) c) Na itavi nei Takali e na drama “Na Tawa Vanua” e vakaraitaka na itovo ni yalona kei na itutu vakavanua. Vakamacalataki Takali qai volā koto e dua na na ivakavuvuli o vulica mai vua. (2 na maka)

114.

FY12CE 2007 SENIROSI YALIVOLI a) O cei a vola na italanoa “Na Noqu Senirosi Yalivoli” qai vakamacalataka na ibalebale ni ulutaga qo.

(4 na maka)

b) E rua na marama erau tukuni e na italanoa ni rau tinai Adi Talei ruarua. Vakamacalataki rau kei na duidui ni nodrau itovo ni veisusugi. (4 na maka) c) Volā e dua na ivakavuvuli o vulica rawa mai na nomu wilika na italanoa qo e rawa ni vukei iko e na nomu rawaka vakavuli. (2 na maka)

FY12CE 2007 NA TAWA VANUA a) E rua na ilawalawa tamata erau talanoataki tiko e na vakatasuasua “Na Tawa Vanua” Digitaka na ilawalawa o via lewena qai vakamacalataka na inaki ni nomu digidigi. (4 na maka) b) Vakamacalataki rau na Ciri kei na dua na itavi vakavanua erau a vakaitavi kina e na italanoa. (4 na maka) c) E rua na marama erau talanoataki e na vakatasuasua qo. O cei na yacadrau qai vola e dua na ivakavuvuli o vulica mai na nodrau vakaitavi e na italanoa? (2 na maka)

115.

FY12CE 2008 SENIROSI YALIVOLI a) Vakamacalataka na veika e a yaco me rawa ni volai kina na italanoa “Noqu Senirosi Yalivoli” qai vakamacalataka na veika e yaco me ibunu ni talanoa qo. (4 na maka) b) E rua na cauravou erau cavuti e na italanoa ni rau vosaki Adi Talei ruarua. Vakamacalataki rau kei na duidui ni nodrau itovo ni veimaliwai vata kei Adi Talei qai volā na vuna o taleitaka kina e dua vei rau. (4 na maka) c) O taleitaka na italanoa qo se sega? Volā e dua na ivakamacala ni nomu digidigi. (2 na maka) FY12CE 2008 NA TAWA VANUA a) Digitaka e dua vei rau na iliuliu ni yavusa se ilawalawa tamata erau talanoataki tiko e na vakatasuasua na “Tawa Vanua” qai vakamacalataki koya kei na dua na vakatulewa e a vakayacora vei ira na nona tamata o taleitaka vakalevu. (4 na maka) b) E rua na ka vakamareqeti veikeda na itaukei erau a vakacabori e na imatai ni gauna e na vakatasuasua qo. Digitaka e dua vei rau qai vakamacalataka se cava e a vakacabori, o cei e a vakacabora, na ivakarau vakavanua cava e a vakayagataki kina, ena gauna cava. (4 na maka) c) Wilika vakavinaka na itukutuku qo qai sauma na taro. “…toso tu na ugavule levu e na nodra vocetaki koya tiko na kena dau.” i) Na ugavule cava e cavuti tiko qo? ii) O cei na nodra iliuliu na dauvoce?

116.

(1 na maka) (1 na maka)

FY12CE 2009 SENIROSI YALIVOLI a) “E ganiti ira vinaka na itabagone e na gauna nikua na italanoa qo.” Vakamacalataka e rua na veika e vakayacora o Adi Talei e na italanoa qo e vakavulici iko vakalevu. (4 na maka) b) “Era dau sega soti ni cavuti vakalevu e so era vakaitavi e na italanoa, ia, era yaga sara vakalevu e na kena taladrodro qai taleitaki na italanoa.” Digitaka e dua vei iratou na vakaitavi sa volai koto qori na yacana era qai vakamacalataka na nona itavi i na bula nei Adi Talei kei na vuna o taleitaki koya kina. i) Viliame ii) Riki iii) Eroni

(4 na maka)

c) Vakamacalataka e dua na “veicoqacoqa e loma” e a yaco e na italanoa qo. (2 na maka) FY12CE 2009 NA TAWA VANUA a) Vakamacalataki rau na iliuliu ni rua na yavusa erau tukuni e “Na Tawa Vanua” qai tukuna se mataqali veiliutaki vakacava o vulica rawa mai vei rau. (4 na maka) b) Digitaka e dua ga vei iratou na turaga qo, vakamacalataki koya qai tukuna e dua na ivakavuvuli o vulica mai vua. i) Takali ii) Tuiniwasaliwa iii) Cirinakaumoli

(4 na maka)

c) Vakamacalataka mada na bunu ni drama qo. (2 na maka)

117.

FY12CE 2010 SENIROSI YALIVOLI a) E dua na mala ni vosa ni vakanananu e na italanoa, e vaka koto qo: “Isa na bula dredre ni vuravura oqo, e vakavuna na veisaqasaqa ni veika eda gadreva ka sega ni lewai vakamatau e na itovo kei na toso ni bula…… kau gadreva matua sara me’ na tovolea me’ rawata.” (i) O cei e vakanananu tiko qo?

(1 na maka)

(ii) E tiko e vei e na gauna e votu mai kina vua na vakananau qo? (1 na maka) (iii) Vakamacalataka se gauna cava e a basika kina na vakananau qo. (2 na maka) b) (i) E basika e na tamo ni vakanananu qo ni “gadreva matua sara me tovolea me rawata………” Vakamacalataka se cava na ibalebale ni nona vakanananu. (3 na maka) (ii) Na cava e vakavuna na vakanananu qo? c) Vakamacalataka mada na bunu ni talanoa qo.

(1 na maka) (2 na maka)

FY12CE 2010 NA TAWA VANUA

a) E levu na ivakarau ni bula e laurai e na noda itikotiko, e laurai tale ga e na italanoa qo “NA TAWA VANUA.” Vakaraitaka mada e rua na ivakarau ni noda bula e laurai e na italanoa kei na kena ivakaraitaki. (4 na maka) b) E vuqa na yaca e basika e na italanoa qo. E so e vakamarautaka na yaloda, ka so e sega. Vakamacalataka mai e rua na lewe ni drama qo o taleitaka kei na vuna e vaka kina oya na nomu rai. (4 na maka) c) Vakamacalataka mada e dua na viko ni drama qo. (2 na maka)

118.

FY12CE 2011 SENIROSI YALIVOLI E ganiti ira vinaka na itabagone e na gauna qo na italanoa. a) Vakamacalataka e rua na ivakavuvuli o vulica mai na itovo ni nodrau veimaliwai o Eroni kei Adi Talei. (4 na maka) b) E rua na marama erau tukuni e na italanoa ni rau tinai Adi Talei rua. Vakamacalataki rau kei na duidui ni nodrau itovo ni veisusugi.

rua-

(4 na maka) c) Na ivakatakilakila cava e rogo kina o Dilkusha qai vakavuna me digitaka o Dikidikilati me susugi kina o Adi Talei. (2 na maka)

FY12CE 2011 NA TAWA VANUA

a) E basika na dui yaloyalo vei ira na ilawalawa nei Degei e na gauna e a labati ira kina na cagilaba e loma ni wasawasa. Vakamacalataka na ituvaki ni vanua kei na veika e yaco vei ira na leweniwaqa na Kaunitoni e na gauna e a yaco tiko kina na cagilaba. (4 na maka) b) Vakamacalataka e rua na leqa e a yaco e na gauna era veisotari kina na ilawalawa nei Degei kei Lutunasobasoba. E a qai wali vakacava na leqa qori? (4 na maka)

c) E rua na marama erau talanoataki e na italanoa qo. O cei na yacadrau qai volā e dua na ivakavuvuli o vulica mai na nodrau vakaitavi e na italanoa. (2 na maka)

119.

FY12CE 2012 SENIROSI YALIVOLI (a) E rua na cauravou erau cavuti e na italanoa ni rau vosaki Adi Talei ruarua. Vakamacalatakaki rau kei na duidui ni nodrau itovo ni veimaliwai vata

kei

Adi Talei qai vola na vuna o taleitaka kina e dua vei rau. (4 na maka) (b) E vakavuqa me dau basika na veicoqacoqa e na italanoa. Volā mai e rua na kena ivakaraitaki e na italanoa qo qai tukuna se rau a qai wali vakacava. (4 na maka) (c) Volā e rua na ivakavuvuli o vulica rawa mai na nomu wilika na italanoa qo e rawa ni vukei iko e na nomu rawaka vakavuli. (2 na maka) FY12CE 2012 NA TAWA VANUA (a) Vakamacalataka na ituvaki ni vanua e na gauna a tekivutaki kina na ilakolako ni tawa vanua, qai vakaraitaka tale ga e rua na veika bibi e nuitaki kina o Degei e na vuku ni veika era sotava na nona ilawalawa e wasawasa. (4 na maka) (b) Vakamacalataki rau na Ciri kei na dua na itavi vakavanua erau a vakaitavi kina e na vakatasuasua qo. (4 na maka) (c) Vakamacalataka na ibalebale ni yaca na "Bete ni Gauna" kei na nona itavi e na drama qo.

(2 na maka)

120.

FY12CE 2013 SENIROSI YALIVOLI

(a) Vakamacalataka na veika e a yaco e na mataka lailai ni ikalima ni Jiulai, 1958 e na valenibula levu e Suva. (4 na maka)

(b) Vakamacalatala e rua na veika e a yaco vua e dua e talanoataki e na italanoa e vakamarautaki iko. (4 na maka) (c) O taleitaka li na italanoa qo se sega? Vakamacalataka na vuna. (2 na maka)

FY12CE 2013 NA TAWA VANUA (a) Digitaka e rua mai vei ira na yaca e volai koto qo e rā, vakamacalataki rau qai tukuna vakamatata na nodrau dui itavi e na drama qo. (i) Degei (ii) Cirinakaumoli (iii) Lutunasobasoba (4 na maka) (b) E rua na ilawalawa tamata erau talanoataki tiko e na vakatasuasua “Na Tawa Vanua”. Digitaka na ilawalawa o via lewena qai vakamacalataka na inaki ni nomu digidigi. (4 na maka)

(c) Vakamacalataka mada na ibunu ni italanoa qo.

121.

(2 na maka)

FY12 CE 2014 SENIROSI YALIVOLI (a) Vakamacalataka e rua na veika e a yaco e na italanoa qo e vakavuna na nomu rarawa. (4 na maka) (b) Digitaka e dua ga vei iratou sa volai koto qori na yacana e rā qai vakamacalataka na nona itavi i na bula nei Adi Talei kei na vuna o taleitaki koya se sega ni taleitaki koya kina. (i) Riki (ii) Elesi (iii) Viliame (4 na maka) (c) Vakamacalataki Dilkusha kei na cava e vakabasikataki mai kina e na italanoa qo. (2 na maka) FY12 CE 2014 NA TAWA VANUA

(a) Vakaraitaka e dua na duidui ni itovo kei na yalo e basika vei Degei kei ira na nona matailawalawa e na gauna e a yaco kina na cagilaba. (4 na maka) (b) Vakamacalataka e dua vei iratou na turaga qo qai tukuna e dua na ivakavuvuli o vulica mai vua. (i) Takali (ii) Ravuilagi (iii) Tuiniwasaliwa (4 na maka) (c) O taleitaka li na vakatasuasua qo se sega? Volā koto e dua na ivakamacala ni nomu digidigi. (2 na maka)

122.

Na iWalewale Ni Vakalekalekataki Tukutuku 

Wilika vakadua se vakarua na itukutuku e na vakalekalekataki.



Toqā na uto ni vakasama e vakabasikataki mai e na veiparakaravu digitaki me vakalekalekataki qai nabataki ira mv 1, 2… kst.



Volā e lomanibai e na i mawi na ulutaga se vakasama leleka ni uto ni vakasama.



Vakaraica na uto ni sema ni vakasama qori e na lomanitukutuku e vakalekalekataki tiko qai dusimaka na kedra isema e na dua na moto saisai.



Vakasaqarā na sala me volai kina na vakalekalekataki tukutuku e na nomu vosa ga.



Sosomitaka na vosa se matavosa eso e na dua na vosa e tautauvata na kedra ibalebale e na itukutuku taumada.



Semata na uto ni vakasama ni tukutuku vakalekalekataki e na vosa e veiganiti me taladrodro kina na itukutuku e vakayatuyatutaki tiko.



Vakalekalekataka sara na parakaravu digitaki me rauta ni 80 - 90 na vosa.

Makamaka ni Vakalekalekataki Tukutuku P - Tiko kece na vakasama……………….. (2 na maka) A - Donu na ivolavolai ni vosa…………... (2 na maka) C - Taladrodro na kena wiliki……………..(1 na maka)



Lavetaki na itukutuku sa volai rawa tu, soli ga e: (2 na maka)

123.

NA VAKADIDIKE ULUTAGA LEVU NI VAKADIDIKE 1. NA VANUA 2. NA VEIVEISAU NI DRAKI 3. NA CA NI VAKAYAGATAKI VAKASIVIA NI WAINIMATE NI VEIVAKAMATENITAKI KEI NA KENA REVUREVU. 4. NA VAKATUBU BISINISI 5. NA VEIVAKATOROICAKETAKI TUVATUVA NI VAKADIDIKE i. WAQANA ---Vakacuruma na Mark Sheet--ii. ULUTAGA LEVU -Ulutaga Lalai iii. O DAU NI VAKADIDIKE iv. Na Vakavinavinaka v. TUVATUVA NI VAKADIDIKE vi. NA iVAKAMACALA TAUMADA - iNaki ni Vakadidike - iWalewale ni Vakadidike - Dredre e Sotavi - Vosa Bubului 1. Na iKau 2. Lewe ni Vakadidike 3. Tinitini 4. Tabalili 5. Vu ni Tukutuku

124.

LEWE NI ULUTAGA “NA iKAU”

Parakaravu 1- Vakamacala raraba me baleta na Ulutaga Parakaravu 2 – Vuni kena vakayacori na Vakadidike Parakaravu 3 – Vakamacalataka vakalekaleka na vanua e vakayacori kina na vakadidike. TINITINI Lesuva tale na inaki ni vakadidike Sa sotavi se sega TABALILI Taro vakarautaki iTaba kei na dui kena ivakamacala VU NI TUKUTUKU Harvard style

Font – Tahoma

Font 14 - Ulutaga Font 12 – Lewe ni Vakamacala

125.

Vuni Tukutuku

Bulicokocoko S., T. (1988). Na Serekali Kei Na Serevasi, Lotu Pasifika Productions, Fiji. Delaibatiki Peni. (2006). Na Noda Vuravura, Stationery Warehouse Limited, Suva, Fiji. Dikidikilati Veramu Cakaunitabua. (1998). Noqu Senirosi Yalivoli, Government Printing and Stationery Department, Fiji. Maloni V., K. (2004). Na Noda Bula Na iTaukei, Centerbay Publishers Limited, Fiji. Ministry Of Education: Examiners Report and FY12CE Past Years Paper. Naiteqe L. Kalara. (2015). Na Tuvavosa VakaViti, Suva Bookshop Printers, Fiji. Naiteqe L. Kalara. (2015). Na Vosa Veiganiti, Suva Bookshop Printers, Fiji. Tabana ni Vosa Kei Na iTovo VakaViti. (2005). Na iVola Vosa VakaViti, Valenitabaivola ni Matanitu, Viti. Telawa Saula. (2003). A iVola Ni Vula VakaViti, Department of Heritage, Strass Writers Company, Fiji. Yasa Mikaele. (2003). A iTukuni, Textbook Wholesalers Limited, Fiji.

126.

Ministry of Education Heritage & Arts

E vakarautaka na: Tabana ni Navunavuci ni Vuli, Tabacakacaka ni Vuli E Viti, 2015.