Liber contra Arrianos, De laude sanctorum, Libellus emendationis, Commonitorium, Altercatio legis inter Simonem Iudaeum et Theophilum Christianum, Epistularum libri duo


213 4 9MB

Latin Pages [527] Year 1985

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD PDF FILE

Recommend Papers

Liber contra Arrianos, De laude sanctorum, Libellus emendationis, Commonitorium, Altercatio legis inter Simonem Iudaeum et Theophilum Christianum, Epistularum libri duo

  • 0 0 0
  • Like this paper and download? You can publish your own PDF file online for free in a few minutes! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

CORPVS CHRISTIANORVM

Series Latina LXIV

FOEBADIVS

VICTRICIVS

LEPORIVS

VINCENTIVS LERINENSIS

EVAGRIVS

RVRICIVS

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXXX V

FOEBADI AGINNENSIS

LIBER CONTRA ARRIANOS

CVRA BT STVDIO R. DEMEULENAERE

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXXX V

svmptibvs svppeditante Svpremo Belgarvm Magistratv pvblicae institvtioni atqve Optimis Artibvs Praeposito EDITVM

© Brepols 1985 No part of this work may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher.

PRÉFACE I. Sa Vie. La notice dans le De uiris illustribus de saint Jérôme, une lettre de saint Ambroise, un passage dans la Chronique de Sulpice Sévère, nous permettent de reconstituer, au moins dans ses grandes lignes, la vie du premier évêque d'Agen, dans la Guyenne. Le texte de saint Jérôme est très bref : Phoebadius, Agenni Galliarum episcopus, edidit Contra Arianos librum. Dicuntur eius et alia esse opuscula, quae necdum legi. Viuit usque hodie decrepita senectute (1). Phébade était donc encore en vie en 392, quand Jérôme publia son recueil. Son nom grec, et très rare en Occident (2), pourrait faire penser qu'il était un des nombreux évêques d'origine orientale dans l'église latine au IVe siècle (3). D'autre part, Sulpice Sévère parle de "noster Foegadius" (4). Il serait donc plutôt originaire de l'Aquitaine. Ceci s'accorde parfaitement avec une lettre que saint Ambroise adressa à Phébade et à Delphin de Bordeaux et qui fait état d'une amitié déjà bien longue entre les deux évêques (5). De plus, le fragment arien de la fin du IVe siècle ' 'Aduersus Orthodoxos et Macedonianos ' ' cite trois textes de Phébade sous le titre : "Item Foebadi Aquitani" ou "Item Foebadius" (6). D'ailleurs, on a nettement l'impression que Phébade ne lisait pas le grec, tandis(1) De uiris illustribus 108 - éd. E.C. Richardson, Leipzig, 1896, p. 49, 24/26. (2) Aux noces de Galla Placidia avec le chef visigoth Athanulf, célébrées avec grande pompe à Narbonne le 1" janvier 414, un poète nommé Phoebadius composa et chanta un épithalame : A£YOvTa1 «ai ÉmSaAâu1o1, 'ArrâAou npùtov elnôvtoç, eha -Pouot1kIou ko.1 Oo1pa6iou (Olympiodore, fragm. 24, conservé par Photius, Bibliotheca 80 - éd. Henry, Paris, 1959, p. 175) ; cfr V.A. Sirago, Galla Placidia e la Trasformazione politica dell'Occidente, Louvain, 1961, p. 161. Ce fut sans doute un Gallo-romain. - L'orthographe du mot est d'ailleurs des plus flottantes: Phoebadius, Phaedabius, Foedabius, Foegadius, Fygadius, Segatius, Soegerasianus, Fitadius, Taebadius, Oo1pâ61oç, lotpâ61oç, etc. Toutes les variantes sont possibles, cfr P.P. GlAser, Phoebadius von Agen (diss.), Augsburg, 1978, p. 1-4. Nous nous tiendrons à l'orthographe de l'unique ms. du Contra Arianos: Foebadius. C'est aussi l'orthographe qu'on trouve dans le fragment arien du IVe siècle (voir n. 6). (3) Cfr G. Bardy, Sur la patrie des évèques dans les premiers siècles, dans Rev. d'hist. ecclis., 35, 1939, p. 217-242. (4) Chronica II, 44 - éd. Halm, CSEL I, p. 97, 4. Au sujet de l'emploi du possessif noster ou nostri par Sulpice Sévère, voir E. Delaruelle, Saint Fœbade, évèque d'Agen, dans Rev. de l'Agenais, 87, 1961, p. 124, n. 15. (5) Epist. 87, Segatio et Delphine episcopis - PL 16, 1283-1284 (1339-1340). Cfr J.R. Palanqub, Saint Ambroise et l'Empire romain, Paris, 1933, p. 471. (6) Voir R. Gryson, Scripta Arriana Latina, I, Turnhout, 1982, CCL 87, p. 229 sv.

6

FOEBADIVS

que des réminiscences d'auteurs classiques latins ne font pas défaut (7). Il est donc probable qu'il a été formé en Occident, peutêtre même à Bordeaux, qui hébergeait à cette époque une célèbre école de rhétorique (8). Quand Phébade composa, en 357 ou 358, le Contra Arianos, il était déjà évêque d'Agen, probablement pas depuis longtemps: son nom ne figure pas parmi les souscripteurs du concile de Sardique en 342 ou 343 (9). Il se pourrait même qu'il ait été le premier évêque d'Agen (10). * * C'était l'époque de l'offensive arienne en Occident, et particuliè rement en Gaule (u). Hilaire de Poitiers est envoyé en exil en 356 ; deux ans plus tard, c'est le concile de Sirmium qui, sous la poussée des évêques arianisants Valens, Ursace et Potamius, proposa la "Secunda Sirmiana fidei formula" (12), pour laquelle on réussit à obtenir même l'approbation du vieux champion de l'orthodoxie, Ossius de Cordoue. Ce fut l'occasion pour Phébade d'entrer en lice. Son Contra Arianos est une réponse directe à la seconde formule de Sirmium : Incipientes igitur ab ipso capite perfidiae, non fidei, ac deinceps per totum corpus decurrentes, probabimus multa per fraudem communis professionis, quae scilicet nec recipere possumus, nonnulla uero sine ulla pudoris similitudine esse congesta (13). Il semble bien que l'opposition courageuse de Phébade aux conceptions ariennes, amena les évêques de la Gaule à refuser sans ambages le symbole de foi arienne (M). Secondés par l'empereur Constance, les évêques ariens organise ront, en 359, deux conciles : l'un à Séleucie pour les Orientaux, l'autre à Rimini, pour les Latins. La part prise à Rimini par Phébade, au sein de l'opposition, fut prépondérante. La Chronique de Sulpice Sévère l'exposa longuement ( " ):

(7) Voir Vindex des sources et des lieux parallèles. (8) On se rappelera le poème d'Ausone, Commemoratio professorum Burdigalensium. (9) Liste donnée par saint Athanase, Apologia altera contra Arianos 49, 1 éd. Opitz, Berlin, 1938, II, 1, p. 127 ; cfr PG 25, 337B. (10) Cfr L. DuCHbSne, Fastes épiscopaux de l'Ancienne Gaule, II, Paris, 19102, p. 63 ; P.P. GlAser, o.c., p. 14-16. (n) Voir M. Simonetti, La Crisi ariana nel IV secolo, Roma, 1975, p. 211-233. (12) Voir Appendice (p. 15-16). (13) Chap. II, 1 - p. 25, 1/4. (14) Cfr les félicitations d'Hilaire aux évêques de la Gaule dans son De Synodis, qui date au plus tard du début de 359 (chap. 2 - PL 10, 481). (15) Chronica II, 41-44 - ed. Halm, CSEL 1, p. 94, n - 98, 7.

preface

7 Igitur apud Ariminum, urbem Italiae, synodum congregari iubet : idque Tauro praefecto imperat, ut collectos in unum non ante dimitteret, quam in unam fidem consentirent, promisso eidem consulatu, si rem effectui tradidisset. Ita missis per Illyricum, Italiam, Africam, Hispanias Galliasque magistri officialibus, acciti aut coacti quadringenti et aliquanto amplius occidentales episcopi Ariminum conuenire: quibus omnibus annonas et cellaria dari imperator praeceperat. Sed id nostris, id est Aquitanis, Gallis ac Britannis, indecens uisum : repudiatis fiscalibus propriis cum sumptibus uiuere maluerunt ... Posteaquam omnes, ut supra diximus, in unum collecti sunt, fit partium secessio. Ecclesiam nostri optinent, Arriani autem aedem, tum de industria uacantem, orationis loco capiunt, sed hi non amplius quam LXXX, reliqui nostrarum partium erant. Igitur frequentibus conciliis nihil actum, nostris in fide manentibus, illis de perfidia non cedentibus. Ad postremum placuit decem legatos mitti ad imperatorem, ut quae esset partium fides uel sententia, cognosceret sciretque pacem cum haereticis esse non posse. Idem Arriani faciunt mittuntque numero pari legatos, qui aduersum nostros coram imperatore confligerent. Sed ex parte nostrorum leguntur homines adulescentes, parum docti et parum cauti; ab Arrianis autem missi senes, callidi et ingenio ualentes, ueterno perfidiae imbuti, qui apud regem facile superiores extiterunt ... Interea legatos Ariminensis concilii ex parte nostrorum compelIit imperator uniri haereticorum communioni, eisdemque conscriptam ab improbis fidem tradit, uerbis fallentibus inuolutam, quae catholicam disciplinam perfidia latente loqueretur ... Ita dimissis legatis praefecto mandatum, ut synodum non ante laxaret, quam conscriptae fidei consentire se omnes subscriptionibus profiterentur ; ac si qui pertinacius obsisterent, dummodo is numerus intra quindecim esset, in exilium pellerentur ... Dein paulatim plerique nostrorum, partim imbecillitate ingenii, partim taedio peregrinationis euicti, dedere se aduersariis, iam post reditum legatorum superioribus et ecclesiam nostris inde detrusis optinentibus, factaque semel inclinatione animorum cateruatim in partem alteram concessum, donec ad uiginti usque nostrorum numerus inminutus est. Sed hi quanto pauciores, tanto ualidiores erant. Constantissimus inter eos habebatur noster Foegadius et Seruatio Tungrorum episcopus. Hos, quia minis et terriculis non cesserant, Taurus precibus aggreditur ac lacrimans obtestatur, mitiora uti consulerent. Clausos intra unam urbem episcopos iam septimum mensem agere, iniuria hiemis et inopia confectis nullam spem reuersionis dari : quis tandem esset finis ? ... Enimuero Foegadius paratum se exilio atque ad omne supplicium, in quod deposceretur, profiteri : se ab Arrianis conceptam fidem non recepturum. Ita in hoc certamine aliquot dies tracti : ubi parum ad pacem proficiebant, paulatim et ipse infractior, ad extremum proposita conditione euincitur. Nam

8

FOEBADIVS que Valens et Vrsatius affirmantes, praesentem fidem catholica ratione conceptam, ab Orientalibus imperatore auctore prolatam cum piaculo repudiari: et quis discordiarum finis foret, si, quae Orientalibus placuisset, Occidentalibus displiceret? Postremo si quid minus plene praesenti fide editum uideretur, ipsi adderent, quae addenda putarent : praebituros se in his quae essent adiecta consensum ... Dein conceptae a Foegadio et Seruatione professiones edi coepere : in quis primum damnatus Arrius totaque eius perfidia ceterum etiam patri aequalis(16) et sine initio, sine tempore Dei filius pronuntiatur. Tum Valens tamquam nostros adiuuans subiecit sententiam, cui inerat occultus dolus, filium Dei non esse creaturam sicut ceteras creaturas: fefellitque audientes fraus professionis. Etenim his uerbis, quibus similis esse ceteris creaturis Filius negabatur, creatura tamen, potior tantum ceteris pronuntiabatur. Ita neutra pars uicisse se penitus aut uictam putare poterat, quia fides ipsa pro Arrianis, professiones uero postea adiectae pro nostris erant, praeter illam, quam Valens subiunxerat, quae tum non(17) intellecta sero demum animaduersa est. Hoc uero modo concilium dimissum, bono initio foedo exitu consummatum.

Même si finalement Phébade etait devenu plus traitable "paulatim et ipse infractior" - ce netait que pour accepter une formule, ambigue peut-être, mais si bien orchestree par d'autres anathématismes qu'elle ne pouvait etre mal comprise (18). Avons-nous encore les "conceptae a Foegadio et Seruatione professiones" ? On en trouve certainement un echo dans les anathématismes qui furent recites au concile et applaudis par les eveques orthodoxes. Saint Jérome nous les a conserves au moins partiellement. Si quis negat Christum dominum, Dei Filium, ante saecula ex Patre genitum, anathema sit. Si quis negat Filium similem Patri secundum Scripturas, anathema sit. Si quis Filium Dei non dixerit aeternum cum Patre, anathema sit. Si quis dixerit creaturam Filium Dei, ut sunt caeterae creaturae, anathema sit. Si quis dixerit de nullis exstantibus Filium, et non de Deo Patre, anathema sit. Si quis dixerit : Erat tempus quando non erat Filius, anathema sit. Si quis dixerit Filium Dei esse quidem ante omnia saecula, sed non ante omne omnino tempus, ut ei aliquid anteferat, anathema sit(19). (16) Lectio editionis primae est (om. codex P). (17) idem (om. P). (18) Cfr Y.M. Duval, La "manauvre frauduhuse de Rimini", dans Hilaire et son temps, Paris, 1969, p. 79 sv. ; M. Simonetti, o.c., p. 323 sv. (19) Diaiogus contra Luciferianos 18 - PL 23, 180B-181A.

PRÉFACE

9

Et saint Jérôme de préciser : Quod si quis a nobis fictum putat, scrinia publica scrutetur. Plenae sunt certe ecclesiarum arcae (20). Le retour d'exil d'Hilaire en 360 galvanisa l'opposition anti arienne des évêques ; on réunit de nouveau un concile, au prin temps de 360, à Paris. La présence de Phébade n'est pas men tionnée, mais il ne nous reste de ce concile qu'une lettre collec tive aux évêques orientaux, sans les souscriptions (21). Nous retrouvons Phébade au concile de Valence, en 374, où il signe les actes en premier lieu(22). Ceci fait supposer qu'il en assuma la présidence. Avec Delphin de Bordeaux, Phébade est invité au concile des évêques espagnols à Saragosse en 380 ; là aussi, il est nommé en premier lieu (23). Ce fut la dernière fois qu'on rencontre son nom parmi les souscripteurs d'actes conciliaires. Sans doute que son grand âge "decrepita senectute", écrira saint Jérôme en 392 - ne lui permit plus ces déplacements fatigants et incommodes. * * * Dans le diocèse d'Agen, Phébade est vénéré comme saint, à la date du 25 avril (24). Ses ossements reposèrent longtemps à Périgueux, avant d'être transférés, vers 1112, à Vénerque (25). Une église lui est dédiée à Agen, mais elle fut démolie en 1584 (26). II. Son Œuvre. Si Jérôme semble avoir perçu des échos d'autres écrits de Phébade (27), le Contra Arianos est le seul opuscule qui nous soit parvenu. Mais la notice de Jérôme a amené depuis le XVIIe siècle les érudits à revendiquer quelques opuscules anonymes ou pseudépigraphes pour notre auteur. On lui a attribué ainsi le Defide [orthodoxa contra Arianos], dont

(20) hoc. cit., 180C. (21) Ch. Munier, Concilia Galliae a. 3l4 - a. joé, Turnhout, 1963, CCL 148, P- 32-34(22) Ch. Munier, o.c., p. 37, 2. (23) J. Vives, Concilios Visigiticos e Hispano-Romanos, Barcelona, 1963, p. 16. (24) Cfr Acta Sanctorum Aprilis, III, Paris, 1866, p. 368 sv. (25) Cfr V.C. De Clercq, Fébade d'Agen, dans Dict. d'hist. et de géographie ecclés., 16, 1967, c. 788. (26) Voir J.R. Marboutin, Démolition de l'ancienne église saint-Phébade en Ijfy, dans La Semaine catholique, n° du 6 mai 1923. (27) Cfr supra, p. 5; au sujet des "professiones conceptae a Foegadio et Seruatione", voir p. 8.

10

FOEBADIVS

on sait maintenant qu'il appartient à Grégoire d'Elvire (28) ; le De fide Nicaena ou Fides Romanorum ou Libellas fidei, qu'on trouve dans les anciennes éditions de Phébade, n'a, lui aussi, aucune chance de lui appartenir (29). * * Le Contra Arianos, réponse directe à la seconde formule de Sirmium, doit dater de 357 ou 358 ; il est probablement antérieur au De Trinitate de saint Hilaire(30), qui paraît s'y référer ("). Phébade réfute encore d'autres écrits ariens ou arianisants, comme la lettre encyclique de Potamius de Lisbonne, qui nous est inconnue par ailleurs (32), une lettre d'Arius à l'évêque d'Ale xandrie, Alexandre, citée également par Hilaire(33), ainsi que d'autres maximes ariennes dont la provenance est difficile à déterminer (34). A côté de la Bible et quelques réminiscences classiques, la source préférée de Phébade est YAduersus Praxean de Tertullien, ainsi que quelques pièces du recueil hilarien "Collectanea antiariana"(33). Mais la base inébranlable de l'orthodoxie est pour lui le symbole de Nicée qu'il célèbre en ces termes : O beatae memoriae uiri, qui ex omnibus orbis partibus Nicaeam congregati et, sacris uoluminibus pertractatis, perfectam fidei catholicae regulam circuminspecto sermone fixistis, dantes bene credentibus communis fidei dexteram, errantibus uero formam credendi (36).

(28) Éd. M. Simonetti, Turin, 1975 (cfr CCL 69, Turnhout, 1967, p. 217 sv.). (29) Voir H.J. Frede, Kirchenschriftsteller, Freiburg, 1981, p. 294; et pour plus de détails: A. Wilmart, art. infra cit. (n. 40), p. 14, n. 1. (30) Sur l'époque de la composition et de l'achèvement des douze livres sur la Trinité de saint Hilaire, voir P. Smulders, S. Hilarii Pictauiensis Episcopi de Trinitate, I, Turnhout, 1979, CCL 62, p. 1* sv. (31) Voir Index Locorum similium, p. 425-426. (32) Contra Arianos V, 1 - p. 27, 2/5. Cfr A. Montes More1ra, Potamius de Lisbonne et la controverse arienne, Louvain, 1969, p. 151 sv. (33) De Trinitate IV, 12-13 - éd. P. Smulders, CCL 62, p. 112-114; VI, 5-6, p. 199-202. Cfr Contra Arianos VIII, 7 - p. 32, 27/30; XVI, 2 - p. 40, 6/7; XVI, 5 p. 41, 22/23. Voir G. Bardy, Recherches sur saint Lucien d'Antioche et son école, Paris, 1936, p. 221-238. (34) Contra Arianos VI, 2 - p. 29, 7/8; VII, 1 - p. 29, 1/2; VIII, 7 - p. 32, 29/30; IX, 2 - p. 32, 5 - 33, 6; X, 1 - p. 34, 2; cfr XVI, 2 - p. 40, 6. (35) Cfr A. Wilmart, L'Ad Constantium liber primus de saint Hilaire de Poitiers et les fragments historiques, dans Rev. bénédictine, 24, 1907, p. 301-304 ; et aussi B. Marx, Zwei Zeugen fUr die Herkunft der Fragmente I und II des sog. "Opus historicum s. Hilarii", dans Theologische Quartalschr., 88, 1906, p. 393-395. A propos de l'influence de Tertullien sur Phébade, voir G. Fritz, Phébade, dans Dict. de théol. cath., XII, 1, Paris, 1933, c. 1370-1373. (36) Contra Arianos VI, 3 - p. 29, 9/13.

PRÉFACE

ii

L'originalité de Phébade n'est pas à surfaire. Il est surtout un témoin de la foi traditionnelle. Son opuscule est un travail d'actualité théologique, bien composé, alerte, mais ne visant guère à faire progresser la théologie trinitaire de ses contemporains. Remarquons toutefois que l'évêque d'Agen a été un des tout premiers à faire valoir des textes liturgiques comme "locus theologicus" : Ergo cottidie blasphemamus in gratiarum actionibus et oblationibus sacrificiorum, communia haec Patri et Filio confitentes, quia scilicet non potest Filius non totum habere quod Patris est, cum ipse totus in Patre sit (37). C'est déjà la "lex orandi lex credendi", chère aux théologiens de la période subséquente, Augustin, Prosper d'Aquitaine, Vincent de Lérins, mais que les Ariens eux aussi savaient mettre en œuvre : Et tamen ipsi [catholici] praeponunt patrem filio in oblationibus suis dicentes : "Dignum et iustum est nos tibi hic et ubique gratias agere ..." (38). III. Manuscrit et Éditions. Un seul ms. nous a conservé le texte du Contra Arianos : Leyde, Bibliothèque de l'Université, Vossian. Latinus F 58, du IXe siècle, f. 117r-124v (39). Ce ms., dont la première partie contient le commentaire de Verecundus sur les Cantiques du Bréviaire, serait écrit à Corbie et aurait appartenu à l'abbaye Saint-Martin de Massay en Berry (*°). Sans doute que le texte n'a suscité de l'intérêt qu'à l'époque même de sa composition, et c'est par hasard qu'un copiste du IXe siècle nous l'a transmis. On ne le rencontre pas dans les catalogues anciens, mais cela n'exclut pas que des exemplaires ont pu exister çà et là : d'un écrit aussi bref ne formant pas un codex séparé, les rédacteurs de catalogues médiévaux souvent ne s'en souciaient guère. Le catalogue de Massay, lui aussi, ne mentionne que la première partie du ms.: "Verecundus super cantica" (41), bien que l'opuscule de Phébade s'y trouvait aussi.

(37) Contra Arianos XII, 3 - p. 37, 9/12. (38) Fragment théologique 10, V 74, 1 ss. - éd. R. Gryson, Scripta Arriana Latina, I, Turnhout, 1982, CCL 87, p. 244. (39) Cfr K.A. Db Meyibr, Codices Vossiani Latini. ParsI. Codices infolio, Leyde, 1973, p. 114-116. (40) Cfr A. Wilmart, La tradition des opuscules dogmatiques de Foebadius, Gregorius Illiberitanus, Faustinus, dans les Sitzungsberichte de l'Académie de Vienne, 159, 1, 1908, p. 2-6. Voir aussi notre édition de Verecundus, CCL 93, 1976, p. XVII sv. (41) L. Delisle, Le Cabinet des Manuscrits, II, Paris, 1874, P- 44a, n° 4°-

12

FOEBADIVS

Quoiqu'il en soit, d'autres mss. eventuels n'ont pas laisse de traces ; de meme on n'a pas signalé des citations du Contra Arianos par des auteurs postérieurs. Il y a seulement une mention de Phébade dans la Chronique de Freculphe de Lisieux, mais ce chapitre de Freculphe dérive directement du De uiris de saint Jérome (42), ainsi que la notice dans le De scriptoribus ecclesiasticis d'Honorius d'Autun (43). * * a. T. Beza. Ueditio princeps est due au célèbre réformateur Théodore de Beze, et parut a Geneve en 1570. Voici le titre de son recueil factice : Athanasii Dialogi V de sancta Trinitate. Basilii libri IIII aduersus impium Eunomium. Anastasii et Cyrilli compendiaria orthodoxae fidei explicatio. Ex interpretatione Theodori Bezae. Foebadi seu Foebadii liber contra Arianos. Quae Athanasii, Anastasii et Cyrilli sunt, et quae Foebadii nunc primum eduntur, anno 1570, excudebat Henricus Stephanus. Le texte de Phébade se trouve en annexe, avec une pagination propre de 1 a 24. Il est base sur le ms. de Leyde, qui appartenait alors a Pierre Pithou. Se plaignant du mauvais etat du ms., Théodore Beza proposa (p. 25-27) quelques conjectures qui ne manquent pas d'a-propos (44). b. [P. Pithou.] Un ouvrage anonyme, publié chez Nivelles a Paris, en 1586: Veterum aliquot Galliae Theologorum scripta, contient en seconde place (p. 77-113) le Contra Arianos. C'est apparemment le texte de Beza, avec quelques nouvelles conjectures, mais negligeant celles donnees par Beza en appendice. On attribue souvent cette edition a Pierre Pithou lui-meme, mais rien n'est moins sur. Il se peut cependant que ce soit un texte amende par Pithou, qu'un compilateur a insere dans un recueil de textes du IVe-Ve siècle, l'affublant dailleurs, dans la table des matières, d'un titre fantaisiste: Phoebadii Aginnensis Episcopi contra epistolam siue edictum sub nomine Constantii Imperatoris emissum in Synodo Mediolanensi liber I (45). Mais en tete du texte

(42) Chronicon II, 5, 3 - PL 106, 1234A : De doctoribus qui sub Arcadio et Honorio scribendo claruerunt: "Taebadius, Agenni Galliarum episcopus, edidit contra Arianos librum". (43) De luminaribus Eccksiae I, 109 - PL 172, 208C : "Phoebadius, Agenni Galliarum episcopus, edidit contra Arianos librum, et alia multa". (44) Sur cette edition, voir A. W1lmart, o.c., p. 2-4, n. 5. (45) Voir A. Wilmart, loc. cit. [cfr n. 44].

PRÉFACE

13

lui-même, il donne le titre exacte (p. 79): Phoebadii Aginnensis episcopi contra Arianos liber. c. C Barth. Le philologue allemand Caspar Barth publia, dans un volume séparé, l'opuscule de Phébade, assorti de notes explicatives: Phoebadi Aginnensium Galliae episcopi contra Arianos liber. Caspar Barthius recensuit, et animaduersionum librum adiecit. Francofurti, Typis Wechelianis, anno 1623. C'est au fond le texte de 1586, mais l'auteur, voulant se distancier autant que possible du texte de Beza s'est arrêté à un texte désespérément défiguré. Sa constitution du texte ne présente pratiquement plus aucun intérêt. Tour à tour, les éditions de Beza et de Pithou furent reprises dans les grandes collections patristiques et conciliaires. Margarin de la Bigne réimprima le texte de Beza, mais sans tenir compte des conjectures annexées en appendice : Bibliotheca Sanctorum Patrum, V, Paris, 1575, p. 261-274. Cette édition revient dans le t. V de la Sacra Bibliotheca sanctorum Patrum de 1589, à Paris, et dans la Magna Bibliotheca ueterum Patrum de Cologne, t. IV, 1618, p. 230-234; dans le t. IV, 1, p. 169 ss. de la Magna Bibliotheca ueterum Patrum de 1644, de nouveau à Paris, et réimprimée en 1654. La Bibliotheca Maxima Patrum de Lyon, 1677, l'inséra dans le t. III, p. 300 ss. (47). On la retrouvera encore chez A. Gallandi, Bibliotheca Veterum Patrum, Venise, t. V, 1769, p. 250-256. Gallandi ajouta le De fide orthodoxa de Grégoire d'Elvire et le Libellus fidei anonyme (48). Ces trois textes revien nent dans la Collectio Patrum de A.B. Caillau, t. 53, Paris, 1842, p. 403-433 et 435-464, et dans la Patrologia Latina de J.P. Migne, t. 20, 1845, c. 13-30 et 31-50. Le texte de 1586 connut moins de succès; il est repris par P. De Lalande, Conciliorum antiquorum Galliae a lac Sirmondo S.I. editorum Supplementa, Paris, 1666, p. 3-9, sous le titre déconcer tant de Epistola Concilii Vasensis ad Episcopos apud Sirmium existentes contra secundam fidei formulam in Synodo Sirmiensi constitutam seu Liberfidei orthodoxae Episcoporum Galliae contra Arianos, per Phoebadium Aginnensem conscriptus. d. A. Durengues. La dernière édition de Phébade est celle de A. Durengues, parue à Agen en 1927 : Le Livre de saint Phébade contre les Ariens. (46) Cfr J. DrXseke, Zu Phoebadius von Agennum, dans Zeitschr. fUr wissenschaftliche Theologie, 33, 1890, p. 78-98, particulièrement p. 82 et 88. (47) Voir Th. Ittigivs, De Bibliothecis et Catenis Patrum, Leipzig, 1707. Index sub verbo : Phoebadius Aginnensis. (48) Voir supra, p. 9/10.

14

FOEBADIVS

Le texte se trouve aux pages 35-67 et est accompagné d'un facsimilé complet du ms. de Leyde et d'une traduction française du texte, ainsique de la traduction de la seconde formule de Sirmium; des notes importantes achèvent le volume (p. 97-103). L'auteur se limite à transcrire tel quel le texte du ms., et ajoute en note les leçons (et les conjectures) de Beza et de Pithou, de même que ses propres conjectures (49). * * Notons encore que dom André Wilmart avait préparé l'édition de Phébade pour le Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum de Vienne ; la publication fut ajournée par suite de la guerre de 1914-1918. Les prolégomènes parurent dans les Sitzungsberichte de l'Académie de Vienne (t. 159, 1, 1908), mais l'édition ellemême ne vit jamais le jour. Dom Wilmart le regrettera encore en 1937 dans une lettre à Giuseppe De Luca (50). Nous ne savons ce qu'est devenu ce texte, ni s'il a été conservé quelque part. Pour la présente édition, nous avons collationné le ms. de Leyde, que la direction de la Bibliothèque Universitaire nous a permis d'étudier à loisir, le déposant pendant plusieurs mois à la Bibliothèque de la Ville de Bruges. Nous témoignons ici de notre profonde reconnaissance. Quelques conjectures de nos devanciers nous semblèrent jus tifiées, et nous les avons admises dans le texte. Cependant, les "animaduersiones et additiones" de J.-B. Cotelier (") nous ont peu donné. D'autre part, nous avons été amenés à corriger en quelques endroits le texte, apparemment corrompu, du ms., à l'aide de Tertullien que Phébade copie parfois littéralement. Nous avons également tenu compte de la tradition indirecte, qui se réduit pourtant à quelques lignes dans les Fragmenta Arriana ("). Nous avons suivi autant que possible l'orthographe du ms. ("). (49) Voir le compte-rendu critique de C. Lambot, dans Bull, d'ancienne littérature chrétienne latine, II, Maredsous, 1929-1938, n° 50, p. [14]-[16|. (50) "Quant à l'édition, hélas, qui est prête (!), je ne l'ai jamais donnée: la guerre survint, et je fus pris par une multitude d'autres choses". Lettre du 30 déc. 1937 à don G. De Luca, dansj. B1gnami Odier - L. Brou - A. Vernet, Bibliographie sommaire des travaux du Père André Wilmart (10^6-1941), Rome, 1953, p. 23. (51) J.-B. Cotelier, Sybillina Carmina, Cyrilli Hierosolymitani, Luciferi, Phaebadii, Optati, Souri citationes et ad eorum editiones animaduersiones et additiones, ms. autographe de Cotelier, conservé à la Bibliothèque Municipale de Carpentras, sous la cote 646-689 [L. 616], t. IX ; cfr Catalogue général des manuscrits des Bibliothèques publiques de France, t. 34, Paris, 1901 (Carpentras, I, par M. Duhamel), p. 389. (52) R. Gryson, o.c., p. 229 sv. (53) Nous l'avons étudié avec plus de détails dans les prolégomènes à l'édition de Verecundus, CCL 93, p. XX-XXIII.

PREFACE

15

IV. Appendice. La deuxième formule de Sirmium. Loccasion immédiate pour Phébade de composer son Contra Arianos, fut la promulgation, au mois d'aout 357, par le deuxième synode arien de Sirmium, d'un manifeste qu'on appelle communement "la deuxième formule de Sirmium". Hilaire en attribua la rédaction aux eveques Ossius de Cordoue et Potamius de Lisbonne, l'appelant "exemplum blasphemiae apud Sirmium per Osium et Potamium conscriptae" (54). Il ne semble pas que cette expression est a comprendre au sens fort, mais il n'y a pas de doute que ces deux eveques aient souscrit a ce manifeste ("). Nous en donnons ici le texte latin (56), dapres le De synodis de saint Hilaire (57): Cum nonnulla putaretur esse de fide disceptatio, diligenter omnia apud Sirmium tractata sunt et discussa, praesentibus sanctissimis fratribus et coepiscopus nostris, Valente, Vrsacio et Germinio. Vnum constat Deum esse omnipotentem Patrem, sicut per uniuersum orbem creditur ; et unicum Filium eius Iesum Christum Dominum, Saluatorem nostrum, ex ipso ante saecula genitum. Duos autem Deos nec posse nec debere praedicari, quia ipse Dominus dixit : Ibo ad Patrem meum et Patrem uestrum, ad Deum meum et ad Deum uestrum. Ideo omnium Deus unus est, sicut Apostolus docuit : An ludaeorum Deus tantum ? Nonne et gentium ? Immo et gentium. Quoniam quidem unus Deus, qui iustificat circumcisionem ex fide, et praeputium per fidem. Sed et cetera conuenerunt, nec ullam habere potuerunt discrepantiam. Quod uero quosdam haud multos mouebat de substantia, quae Graece usia appellatur, id est, ut expressius intelligatur, homousion aut quod dicitur homoeusion, nullam omnino fieri oportere mentionem; nec quemquam praedicare ea de causa et ratione, quod nec in diuinis Scripturis contineatur, et quod super hominis scientiam sit, nec quisquam possit natiuitatem Filii enarrare, de quo scriptum est: Generationem eius quis enarrabit? Scire autem manifestum est solum Patrem quomodo genuerit Filium suum, et Filium quomodo genitus sit a Patre.

(54) De synodis n - PL 10, 487A. (55) V.C. De Clercq, Ossius of Cordova. A Contribution to the History of the Constantinian Period, Washington, 1954, p. 459-525 ; A. Montes Moreira, o.c., p. 113-190. (56) Le texte grec est conservé dans le De Synodis de saint Athanase, cfr M. Geerard, Clauis Patrum Graecorum, II, Turnhout, 1974, p. 26, n° 2128, 13. (57) Chap. 11 - PL 10, 487A-489B.

FOEBADIVS Nulla ambiguitas est, maiorem esse Patrem. Nulli potest dubium esse Patrem honore, dignitate, claritate, maiestate, et ipso nomine Patris maiorem esse Filio, ipso testante : Qui me misit, maiorme est. Et hoc catholicum esse, nemo ignorat, duas personas esse Patris et Filii, maiorem Patrem, Filium subiectum cum omnibus his quae ipsi Pater subiecit. Patrem initium non habere, inuisibilem esse, immortalem esse, impassibilem esse. Filium autem natum esse ex Patre, Deum ex Deo, lumen ex lumine. Cuius Filii generationem, ut ante dictum est, neminem scire nisi Patrem suum. Ipsum autem Filium Dei, Dominum et Deum nostrum, sicut legitur, carnem uel corpus, id est hominem, suscepisse ex utero Virginis Mariae, sicut Angelus praedicauit. Vt autem Scripturae omnes docent, et praecipue ipse Magister gentium, Apostolus, hominem suscepisse de Maria Virgine per quem compassus est. Illa autem clausula est totius fidei et illa confirmatio, quod Trinitas semper seruanda est, sicut legimus in Euangelio: Ite et baptizate omnes gentes in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Integer, perlectus numerus Trinitatis est. Paracletus autem Spiritus per Filium est ; qui missus uenit iuxta promissum, ut Apostolos et omnes credentes instrueret, doceret, sanctificaret.

BIBLIOGRAPHIE CHOISIE Bardenhewer O., Geschichte der altkirchlichen Literatur, III. Das vierte Jahrhundert, Freiburg im Breisgau, 1912, p. 395396Barth C, Phoebadi Aginnensium Galliae episcopi contra Arianos liber, Francofurti, 1623. Beza T., Athanasii dialogi V de sancta Trinitate. Basilii libri IV aduersus impium Eunomium. Anastasii et Cyrilli compendiaria orthodoxae fidei explicatio. Ex interpretatione Theodori Bezae. Foebadi seu Foebadii liber contra Arianos. Quae Athanasii, Anastasii et Cyrilli sunt, et quae Foebadii nunc primum eduntur, anno 1570, excudebat Henricus Stephanus. Burchi P., art. Febadio, dans Bibliotheca Sanctorum, 5, 1964, c. 503-505Ceillier R., art. Saint Phebade, dans Histoire generale des auteurs sacres et ecclésiastiques, nouv. ed. par L.M. Bauzon, V, 1860, p. 372-377. Cignelli L., L'esegesi di Giovanni 14, 28 nella Gallia del secolo IV, dans Studii Biblici Franciscani Liber annuus, 24, 1974, P- 329-358. Cotelier J.B., Sybillina carmina, Cyrilli Hierosolymitani, Luciferi, Phaebadii, Optati, Seueri citationes et ad eorum editiones animaduersiones et additiones [cfr Bibliotheque de Carpentras, I, dans Catalogue general des Mss. des Bibliotheques publiques de France, t. XXXIV, p. 389 (646-689)]. De Clercq V.C, Fdbade d'Agen, dans Dictionnaire d'histoire et de geographie ecclesiastiques, t. 16, 1967, p. 785-790. Id., Ossius ofCordova. A contribution to the history ofthe Constantinian period, Washington D.C, 1954 (particulièrement, p. 460-476). Dekkers E. - Gaar A., Clauis Patrum Latinorum, dans Sacris Erudiri, III2, Steenbrugis, 1961, n. 473, p. 109. De Lalande P, Conciliorum antiquorum Galliae a Iac Sirmondo S.I. editorum supplementa, Lutet. Paris., 1666, p. 3-9: Epistola concilii Vasensis ad episcopos apud Sirmium existentes. Delaruelle E., Saint Fcebade, ev&que d'Agen, dans Revue de 1'Agenais. Congres de Villeneuve, 87, 1961, p. 121-132. Draeseke J., Phdbadius von Agennum und seine Schrift gegen die Arianer, dans Zeitschrift fur kirchl. Wissenschaft und kirchl. Leben, 10, 1889, 7, p. 335-343. et 8, p. 39M07Id., Zu Phoebadius von Agennum, dans Zeitschrift fiir wissenschaftliche Theologie, 33, 1890, p. 78-98. Id., Die Schrift des Bischofs Phoebadius von Agennum 'Gegen die Arianer', dans Wochenschrift fur klassische Philologie, 19, Berlin, 1910, p. 516-518. Id., Die Schrift des Bischofs Phoebadius von Agennum 'Gegen die Arianer', eingeleitet und iibersetzt, Wandsbek, 1910.

18

FOEBADIVS

Duchesne L., Fastes episcopaux de 1'ancienne Gaule, II, Paris, 19102, p. 63. Durengues A., La question du De Fide, Agen, 1909. Id., Le Livre de saint Phebade contre les Ariens, Agen, 1927. Fritz G., art. Phebade, dans Dictionnaire de Theologie catholique, t. XII, 1, 1933, 1369-1374. Gallandi A., Bibliotheca ueterum Patrum, 1769, Venetiis, t. V, 250-256 : S. Phoebadii Aginnensis episcopi Liber contra Arianos. Glaeser P.P., Phoebadius von Agen, Augsburg, 1978 [dissertation]. Griffe £., La Gaule chretienne àVepoque romaine. L Des origines chretiennes à la fin du IV siecle, Paris, 1947. Gryson R., Scripta arriana latina, CCL 87, Turnholti, 1982, p. 229230. Kattenbusch F., Das apostolische Symbol. L Die Grundgestalt des Taufsymbols, Leipzig, 1894, p. 171-173: Ein Bekenntnis des Phoebadius von Aginnum. Lambot C, dans Bulletin d'ancienne litterature chretienne latine. Supplement à la Revue Benedictine, 2, 1929-1938, p. 14-16, n. 50. Mai A., Scriptorum ueterum Noua Collectio e Vaticanis codicibus edita, t. III, 2, p. 208-239 (en particulier p. 236): Sermonum Arianorum fragmenta antiquissima in rescriptis membranis reperta et nunc primum cum idoneis refutationibus edita. Marx B., Zwei Zeugen fur die Herkunft der Fragmente I und II des sog. Opus historicum s. Hilarii, dans Theologische Quartalschrift, 88, 1906, p. 390-406. Mercati G., Antiche reliquie liturgiche Ambrosiane e Romane con un Excursus sui frammenti dogmatici ariani del Mai, Roma, 1902, Studi e Testi 7. Meslin M., Les Ariens dVccident 335-430, Paris, 1967, Patristica Sorbonensia 8. Migne J.P., Patrologia Latina 20, Parisiis, 1845, 10-30: Sancti Phcebadii Aginnensis Episcopi opuscula aduersus Arianos. Morin G., L 'attribution du De Fide à Gregoire d 'Elvire, dans Revue benedictine 19, 1902, p. 229-237. [PlTHOU P.], Veterum aliquot Galliae Theologorum scripta, Parisiis, 1586, p. 77-113. Schanz M., Geschichte der rdmischen Litteratur, IV, 1, Miinchen, 1914, p. 309. Simonetti M., // regresso della teologia dello Spirito santo in Occidente dopo Tertulliano, dans Augustinianum, 20, 1980, p. 655-669. Id., La crisi ariana nel IV secolo, Roma, 1975. Studer B., Zu einem Ambrosius-Zitat in Augustins Schrift 'De uidendo Deo' (ep. 147), dans Vetera Christianorum, 6, 1969, p. 91-140 (particulièrement 107-113).

BIBLIOGRAPHIE

19

Wilmart A., La tradition des opuscules dogmatiques de Foebadius, Gregorius Illiberitanus, Faustinus, dans Sitzungsberichte der philos.-historischen Klasse der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften in Wien, 159, 1, 1908, p. 1-34.

LIBER CONTRA ARRIANOS

SIGLA CODICVM ET EDITIONVM V

codex Voss. Lat. F 58, Leiden, saec. IX1. •m.a. : manus antiquior(es) [duae uel plures manus eiusdem temporis uel paulo posteriores]

Be

Th. Beza, Athanasii dialogi V de sancta Trinitate. Basilii libri IV aduersus impium Eunomium. Anastasii et Cyrilli compendiaria orthodoxae fidei explicatio. Foebadi siue Foebadii liber contra Arianos. Quae Athanasii et Cyrilli sunt, et quae Foebadii nunc primum eduntur, anno 1570, excudebat Henricus Stephanus. P. Pithou ( ?), Veterum aliquot Galliae Theologorum scripta, Parisiis, 1586, p. 77-113. C. Barthius, Phoebadi Aginnensium Galliae episcopi contra Arianos liber, Francofurti, 1623. J.P. Migne, Sancti Phoebadii Aginnensis episcopi opuscula aduersus Arianos. I. Liber contra Arianos, PL 20, Parisiis, 184), c. 10-30. (iuxta A. Gallandi, Bibliotheca ueterum Patrum, Venetiis, 1769, t. V, 250-256). A. Durengues, Le livre de saint Phébade contre les Ariens, Agen, 1927. editiones supra laudatae.

Pi Ba M/'

Du edd

DrUseke J. Draseke, Zu Phoebadius von Agennum, in ZeitschriftfUr wissenschaftliche Theologie, 33, 1890, p. 78-98. Lambot C. Lambot, emend. in Bulletin d'ancienne littérature chrétienne latine. Suppliment a la Revue Bénédictine, 2, 1929-1938, p. 14-16, n. 50. Fragm A. Mai, Sermonum Arianorum fragmenta antiquissima in rescriptis membranis reperta et nunc primum cum idoneis refutationibus edita, in Scriptorum Veterum Noua Collectio e Vaticanis codicibus edita, t. III, 2, p. 208-239, praesertim 236. Vide etiam R. Gryson, Scripta arriana latina ... Fragmenta theologica arriana e codice Bobiensi rescripto - CCL 87, Turnholti, 1982, p. 229-230. ( ) f f

sic includuntur quae supplenda uidentur. sic includuntur quae corrupta uidentur.

INCIPIT LIBER FOEBADI EPISCOPI CONTRA ARRIANOS I. 1 (i). Nisi illam zabolicae subtilitatis fraudem uiderem, quae PL 20,13 omnium fere sensibus occupatis, et haeresim persuadet ut fidem f. 117' rectam et fidem rectam damnat ut haeresim, nullum omnino super Du 35 his quae nuper ad nos scripta uenerunt, sermonem haberem, 5 fratres karissimi. 2. Sufficiebat enim conscientiae purae tenere quod credit : aestimanti fore rectius tueri propria quam extranea et abena discutere. 3. Sed quia, ut diximus, aut haeresis suscipienda est ut catholici dicamur, aut uere catholici non futuri si haeresim non 10 repudiamus, ad hanc tractatus conditionem necessitate descendimus, qua zabolicum uirus sub modestia religiosae uenerationis occultum in medium proferre nos conuenit : ut et malum quod sub opinione uerborum simplicium latet deprehendatur, et, mendacio detecto, ueritas interclusa respiret. 4. Destruenda sunt enim aliena 1 5 ut nostris credatur. Nostris autem, nisi ea fuerint destructa ut solis credi debeat, non credendum uideo.

I, 1 cfr Hilarius, Collectanea antiariana Parisina, series B, I, 4 - ed. Feder, CSEL 65, p. 101, 4. Vide Foebadius, C.A., I, 5. 1/2 Hil., Coll. antiar., B, 1, 4 - p. 101, 16. 2/3 cfr Tertullianus, De praescriptione hatreticorum 4, 7 - ed. Refoule, CCL 1, p. 190, 19/20. 6 cfr Tert., Aduersus Marcionem IV, 1, 8 - ed. Krovmann, CCL 1, p. 546, 8. VideITim.3,9. 8/10cfrFoeb.,C./l.I,1. 11/12 Hil., Coll. antiar., B, II, n, 2 - p. 151, 13/14. 12/13 cfr Hil., Tractatusmysteriorumll,n- ed. Feder, CSEL 65, p. 36, 2/3. 13/14 cfr Hil., Coll. antiar., B, II, 1, 2 - p. 107, 3. 14 cfr Cicero, Oratio pro A. Cluentio LXV, 183 - ed. Boyance\ p. 167. I, 2 haeresem V (corr. m.a.), forma 'h(a)eresim' in codice praesertim reperta est 3 haeresim] edd; heresem V 5 karissimi] V; carissimi Du; charissimi BePiMi 6 purae] VBePi; nostrae coni. Du; paruae Mi 9 post catholici1 unam litt. V eras. heresim V 10 hac V (corr., -n- s.l.) 11 qua] Pi (cfr Marx, Zwei Zeugen fllr Herkunft der Fragmente Iundlldes sog. Opus historicum, Theol. Quartalschrift gS, i9o6, )9)) ; quam VBe Mi ; quia coni. Du post religiosae 2 litt. V eras. 13 simplicium] MiDu (u. XXV, l.))) ; simplicum VBe Pi mendatio V 14 respiceret V (corr. eradendo) 15 distructa V 16 debeat] edd; debeant V non] Be (cfr p. 2j: 'pro nonnisi credendum, Iego non credendum uideo, id est : uideo fore ut non credatur. Vidttur autem particula nisi expraecedente membro irrepsisse') ; nonnisi VMi; non ante Pi (cfr DrUseke, p. Si, n. 2) ; non istis coni. Ba I, 1 (1) Numeri romani, parenthesi interclusi, ad capita editionis Mignianae referunt.

24

FOEBADIVS

5. Igitur ante haeresim zabolica fraude caecatam proferre in conscientiam publicam possim. Tamen dum de ipsa mihi sermo Du est, dans fidei meae pignus, catholicum me probabo, probatum PL 20 quidem, ut spero, Deo primum, dein conscientiae meae, sed et his probandum quos aut metus aut saeculi ambitio non uicerit. II. 1 (11). Incipientes igitur ab ipso capite perfidiae, non fidei, ac deinceps per totum corpus decurrentes, probabimus multa per fraudem communis professionis quae scilicet nec recipere possumus, nonnulla uero sine ulla pudoris similitudine esse congesta. 5 2. Nam et unus Deus non sine fraude proponitur, nec duo simpliciter negantur. Nomen uero substantiae idcirco penitus eiuratur ut scindatur a Patre Filius. 3. Denique natiuitas eius refertur ignota, quae si, ut est, ex Patre ita credatur, ipsa sui confessione satis nota est. 4. Maior Pater Filio dicitur, non tamen 10 ea differentia qua Filio Pater maior est, sed omnibus diuinae gloriae bonis maior. Quibus si minor est Filius, nec ipse esse in Patre dignabitur, quia nihil in semetipsam recipit aeterna eius beatitudo nisi proprium ; non autem proprium Dei nisi plenum f. 1 atque perfectum. Nec rursum in eo Pater esse dignabitur in quo 1 5 totus esse non possit. 5. Habere initium Pater negatur, hoc ideo ut Filius non ad auctorem sed ad tempus habere credatur. Puto PL autem cui initium sic adscribitur, fini obnoxius non negetur. 6.

17 cfr Foeb., CA XXVII, 1. 17/18 Hil., Cott. antiar., B, 1, 4 - p. 101, 3/4. 20 cfr II Cor. 1, 12. II, 1 cfr Hil., Coll. antiar., B, II, n, 2 - p. 151, 12. 5/6 cfr Hil., Liber de Synodis seu de fide Orientalium n - PL 10, 487A-488A. 6/7 ibid. - PL 10, 488A. 7/8 cfr Hil., De synodis n - PL 10, 488B. 9/10 cfr Hil., De synodis n - PL 10, 489A ; iuxta Ioh. 14, 28. 10/1 1 cfr Hil., De synodis n - PL 10, 489A ; uide Col. 1, 27. ll/12et l4cfrIoh. 14,10. 13/14 cfr HiL.DeTrinitate II, 1-ed.Smulders, CCL 62 et 62A, p. 38, m. 15 Hil., De synodisu - PL 10, 489A. 17cfrHebr. 7, 3. 17 ante] VBe (sensu absoluto ; uelpro antea, cfr Lambot), uide adnotationem apud Mi Cpraemittendum uidetur quamuis, uel quid simile') ; nisi Pi caecatam] V; caelatam Iegendum censet Be 20 deum V 21 aut1] ut V (corr.) II, 3 reicere Iegendum censet Ba (cfr Foeb., C.A. XXIII, l. 6: cum ueneratione suscipimus communis fidei uerba, sed quid faciemus) 7 eiuratur] Iegendum censet Du cum Pi (refert ad Tert., De Spectaculis 2+,2-p. 24S; De Idololatria iS, S - p. 1120, e.a.; u. G. Claesson, Index Tertullianeus, Paris, 1974, p. 474) ; iuratur VMi; uitatur coni. Be 8 refertur] BePiDu (cfr Poeb., C.A. II, I. 20) ; referatur VMi si si ut V (sed postea corr. eradendo) 1 1 esse] esset V 1 1/12 in Patre] bis scrips. V, postea eras. 12 dignabitur] conieci (cfr infra, I. 14] ; dabitur Vedd. recipit] Iegendum censent Be Du ; recipiet V (primo scrips. recipiaet, sed postea corr. eradendo), PiMi aeternam V (corr. m.a.) 14 adque V (corr. m.a.), sic fere semper 16 Filium coni. Be

CONTRA ARRIANOS I-III

25

Subiectus deinde Patri Filius dicitur, non tamen ut filius patri, sed ut seruus domino, cum legamus : 'seruum heredem esse non posse.' io 7. Denique cum omni creatura subiectus Deo refertur : inuisibilis, inmortalis Pater nuntiatur, ut scilicet in contrariis eorum Filius Du 37 iaceat. 8. Si haec igitur singula non humana praesumptione sed auctoritate diuini eloquii refellimus, consequens erit in ea parte catholi25 cam fidem stare, quae talem recipit Deum, qualis debet esse qui Deus est. III. 1 (111). Vnvm, inquit, constat Devm esse. Videri quidem non possunt calumniantibus coniecturis argumentari et sanctitatem fidei simplicis maligna interpretatione torquere. 2. Sed respiciendum ad Vrsatium et Valentem et Potamium quia saepenume5 ro iisdem uerbis unicum Deum subdola fraude confessi sunt. 3. Nihil simplex in hac fidei professione suscepi, quae prima fronte ad decipiendos imperitos, credulos, incautos haeretica subtilitate blanditur, pari modo quo ueneni poculum mella commendant. 4. Vnvm, inquit, constat Devm omnipotentem Patrem. Nemo 10 nostrum abnegat, quia nemo ignorat. Sed ut probari ipsorum tractatibus potest, dicimus illos hoc loco non tam unum Deum professos quam unum Patrem omnipotentem. 5. Namque ex eadem constantia Filium nolunt, et Deum tamen Filium confiten-

18 cfr Hil., De synodis n - PL 10, 489A ; iuxta I Cor. 15, 27/28. 19 cfr Hil., De Trinitate IV, 12 et VI, 5 - p. 113, 20/21 et 201, 20/21 ; u. Gen. 21, 10 et Gal. 4, 30. 20/21 cfr Hil., De synodis n - PL 10, 489A. 21/22 cfr Tert., Aduersus Praxean 15, 8 - ed. Kroymann-Evans, CCL 2, p. n8o, 52/53. 24 cfr Tert., Adu. Marc. IV, 7, 7 - p. 555, 21. Vide Hil., De Trinitate IX, 70 - p. 451, n. III, 1 Exemplum blasphemiae Sirmianae, apud Hil., De synodis n - PL 10, 487A. 6/7 cfr Cyprianus, De ecclesiae catholicae unitate I - ed. Bévenot, CCL 3, p. 249, 16/17. Vide Foeb., C.A. XVI, 2. 8 cfr Lucretius, De rerum natura 1, 937/938 -ed. Ernout, I, p. 36 ; Ambrosius, De Tobia 9, 35 - ed. Schenkl, CSEL 32, 2, p. 537, 13 ; Gregorius Iliberritanus, De Pide orthodoxa contra Arianos 44 - ed. Bulhart, CCL 69, p. 231, 380/381. 9 Exemplum blasphemiae Sirmianae, apud Hil., De synodis n. -PL 10, 487A. 9/10 Tert., De spectaculis 2, 4 - ed. Dekkers, CCL 1, p. 228, 19. 19 haeredem V 21 contrarios V(ctrr. m.a.) 24 diuini eloquii] coni. Be (Du refert ad Tert.); diuina loqui VPiMi III, 1 inquid V (corr.m.a.), sic saepius 4quia] VPiMi ;quifm/. BtDu;qui et Iegendum censet Ba (inane) 5 hisdem V (mut. in isdem m.a.) 6 suscipiendum Iegendum censet Be 8 pocuio V bella Ba 11 tam] edd; tantum V 12 unum] Deum addendum censet Lambot (fortasserecte, cfrFoeb., C.A. III, l. ij) ex) et PiMi 13/14 Filium1 - non] Filium nolunt esse Deum, tametsi Filium confitentur Patrem suscepisse. Aiterum non Iegendum censet Be

26

FOEBADIVS

tur. Puto, suscepisse alterum non negabunt, et idcirco integrum 15 illis est in hac sua perfidia, non fide, unum Deum Patrem, cum unum Deum dicant. 6. Quamquam in omni professionis suae corpore sic ipsum Dominum nostrum non negant, ut Deum destruant, hoc est ut tanto nomine Deum dicant, quo nomine etiam nos appellari soliti sumus. Ego, inquit, dixi: uos dii estis. Du 38 20 Quo nomine et Moyses ante donatus est : Faciam te, inquit, deum Pharaoni. 7. Ne quis ergo putet his uerbis perfici catholicam professionem, si et unum Deum Patrem confitemur et Deum Filium non negamus. Potest enim et Deus Pater sic unus Deus dici ut sit unus 25 Pater, non Deus unus. Potest et sic Filius Deus dici ut Deus non f. 1 18r sit. IV. 1 (iv). Dvos, inquit, deos nec posse nec praedicari debere. Scimus hoc, nec umquam ex ore nostro duos deos proferimus. Deus enim si non unus et uerus est, Deus non est. 2. Sed aduertendum est qua istud definitione ponatur, cui perfidiae 5 praeparetur hoc totum, in quod piaculum communia nobiscum uerba prorumpant. 3. Statim enim cur duos deos negauerint, ponunt: Qvia ipse Dominvs ait: Vado ad Patrem mevm et Patrem vestrvm, ad Devm mevm et ad Devm vestrvm. 4. Qua PL 16 definitione malae interpretationis in tantum a Patre Filius separa10 tur et infra omnipotentem Deum ponitur, ut nobis et natiuitatis conditione et humanitatis infirmitate societur. 15 Hil., Coll. antiar., B, II, n, 2- p. 151, 12. 19 Ps. 81, 6. 20/21 Ex. 7,1. IV, 1/2 Exemplum Uasphemiae Sirmianae, apud Hil., De synodis n - PL 10, 487B488A. 2/3 Ten.,Adu. Prax. 13,6- p. 1175, 41/42. 3 Tert., Adu. Marc. I, 3, 5 p. 444, 12/13. 4/5 Tert., Adu. Marc. II, 4, 3 - p. 478, 5/6. 7/8 Exemplum blasphemiae Sirmianae, apud Hil., De synodisn - PL 10, 488A ; iuxta Ioh. 20, 17. 9 cfr Greg. Ilib., De Fide 13 - p. 223, 102/103. 9/10 cfr Tert., Adu. Prax. 8, 5 - p. 1167, 25/26. 15 cum] coni. Du ; quam VPi Mi ; m legendum censet Be 16 dicunt legendum censet Du quanquam PiDu 18 distruant VBe tanto] V; tantum edd Deum] VDu ; domini PiMi, Be (legendum censet Deum ?) 22 professione Ba 23 si] nisi Ba (addendum censet simul ), inane 25 non 1 ] omittendum censet Lambot IV, 2 debere. Scimus hoc] PiBe (recte, cfr Exemplum blasphemiae Sirmianae), etiam in codice post debere signum distinctionis alia manus posuit; debere scimus. Hoc Mi Du unquam PiDu 5 praeparetur] coni. Du cum Tert. ; pateretur V; paretur Be Pi Mi quod] Be Pi Mi ; quo VDu (cfr Lambot, p.ij) 1 Dominus] coni. Be (Du refertad Exemplum blasphemiae Sirmianae) ; Deus VPiMi 9malae] BePi MiDu ; male V; mala Ba in] ui legendum censet Ba (refertad uis uocabuli, cfr Foeb., C.A. VIII, l. l7) Filium V (corr. eradendo) 11 conditione] coni. BeDu; conditio VBaPiMi infirmitate] VDu; infirmitas BaPiMi, Be (Iegendum censet infirmitate ?) 11 saucietur Iegendum censet Ba

CONTRA ARRIANOS III-V

27

5. Denique subiungunt : ideo omnivm vnvs est devs. Quo dicto Dominus noster Deus absolute denegatur. Deo etenim Patri non Filii nomine sed creaturae conditione subicitur. 6. Et, credo, hoc 15 loco auctoritas apostolica uindicabitur, ut Deus Christus dicatur potius quam sit, quia dixerit : Et donauit illi Deus nomen quod Du super omne nomen est. 7. Sed et ipsius Domini negantis esse se Deum uerum cum dicit : Haec est uita aeterna ut cognoscant te solum et uerum Deum. Et: Quid me, inquit, dicis bonum ? Nemo bonus nisi 20 unus Deus. Adhuc audies : Cur honorem ab uno et solo Deo non quaeritis? Et : De die autem et hora nemo scit nisi Pater solus. 8. 0 duces caeci ! o saeculi ambitione decepti, non distinguentes dominicae potentiae duplicem statum in sua unumquemque proprietate distantem ! Et quidquid de homine eius dictum est, 25 Deo adplicatis, ut ipse Deus homini suo inbecillitate societur. V. 1 (v). Et idcirco duplicem hunc statum non coniunctum sed confusum uultis uideri, ut etiam unius uestrum, id est Epistola Potamii, quae ad Orientem et Occidentem transmissa est, qua adserit : "carne et spiritu Christi coagulatis per sanguinem Mariae et 5 in unum corpus redactis passibilem Deum factum." Hoc ideo ne

12 Exemplum blasphemiae Sirmianae, apud Hil., De synodis n - PL 10, 488A. 13/14 cfr Hil., De Trinitate IX, 5 - p. 376, 10/12. 15/16 cfr Hil., De Trinitate IX, 2 - p. 372, 13/14. 16/17 Phil. 2, 9. 17/18 cfr Hil., De Trinitate IX, 15 - p. 386, 10/n. 18/19Ioh.17,3. 19/20 Luc. 18, 19. 20/21 Ioh. 5, 44 (cfr Hil., De Trinitate IX, 22 - p. 393, 4/5). 21 Matth. 24, 36. 22 cfr Matth. 23, 16 et 24. 22/24 Tert., Adu. Prax. 27, 10 - p. 1199, 55/57. 24/25 cfr Hil., De Trinitate IX, 5 - p. 376, 15/16. V, 1/2 Tert., Adu. Prax. 27, n - p. 1199, 62. 12 ideo] coni. Du (refert ad Exemplum blasphemiae Sirmianae) ; Deum VBe Pi Mi 1 3 noster] conieci ; non V Pi Mi, omittendum censet Be (cfr Lambot, p. ij) 14 Filio V subiicitur edd 15 auctoritas] V f-tori- s.l.m.a.); auctoritate legendum censet Be 16 Deus] V sJ. 21 et1] om. Mi 23 paenitentiae V (corr. m.a.) 24 in quicquid mut. V m.a. (sic saepius) 25 hominis Pi, Be (legendum censet homini suo?) suo] VDu; om. BePiMi V, 1 coniuctum V 2 unus Mi 2/3 id est epistoia Potamii] tamquam glossam omittendum censet Ba 3 Potamii] VMi; Potami BePiBaDu ab Oriente et Occidente Mi 4 coagolatis V (corr. m.a.) V, 4/5 Iuxta Y.M. Duval (La manauvre frauduleuse de Rimini. A la recherche du Liber aduersus Vrsacium et Valentem, in Hilaire et son temps, Paris, 1969, p. 91) Foebadius noster ad Epistulam de substantia Patris et Filii et Spiritus sancti (PLS 1, 202) refert. Inane est. De hac re uberius loquitur A.Montes Moreira in opere suo : Potamius de Usbonne et la controverse Arienne, Louvain, 1969, praesertim p. 134-137 et 151-155 : sententia est ex quadam Epistula Potamii, nusquam alibi conseruata.

28

FOEBADIVS

quis illum ex eo crederet quem inpassibilem satis constat. 2. Fecistis igitur de spiritu Dei et carne hominis nescio quid tertium, quia nec uere etiam Deus est si Verbum esse desiuit : caro enim factus est ; neque uere homo quia non proprie caro : fuit enim Verbum. 3. Ac io sic ex utroque iam neutrum est : ille, inquam, ille qui contra hoc uenenum utramque substantiam suam affectus proprietate distin- Du 40 xit. 4. Nam et Spiritus in illo res suas egit, id est uirtutes et opera et signa; et caro passionibus suis functa est ; cibum desiderauit f. 118» cum temptaretur a zabulo, sitiuit ad puteum Samariae, cum 1 5 prophetae uox sit : Deus aeternus neque sitiet neque esuriet. 5. Quid adhuc de hominis affectu ? Fleuit Lazarum et Hierusalem. Postremo anxius fuit ad mortem. Sed quod expressit affectu, numquid non testatus est uerbis ? Ait enim Nicodemo : Quod de carne natum est, caro est; et quod de Spiritu, spiritus. Et : Caro, inquit, infirma, 20 spiritus promptus est. 6. Non ergo fit Spiritus caro, nec caro Spiritus. Quod isti uolunt egregii doctores, ut factus sit scilicet Dominus et Deus noster ex hac substantiarum permixtione passibilis. Ideo autem passibilem uolunt dici ne ex inpassibili credatur. VI. 1 (vi). Sed quid necesse est altiora scrutari et uirus internum per argumenta prodeuntem communi exponere et publicare iudicio, cum lucifuga serpens per anfractus euoluens seriem suam tortuoseque procedens qualis quantusque sit aliquando prodide-

6/10 Tert., Adu. Prax. 27, 8-9 - p. 1199, 45/51. 7/9 cfr Hil., De Trin. III, 16 p. 87, 20 - 88,28;id.,D«/y«a