Lateinische Dichtungen zur deutschen Geschichte des Mittelalters [Reprint 2019 ed.] 9783486754360, 9783486754353

De Gruyter Book Archive - OA Title

185 54 4MB

German Pages 92 Year 1927

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD PDF FILE

Table of contents :
VORWORT
Inhaltsverzeichnis.
1. Prologus lege salica
2. Versus de Asia et de universi mundi rota.
3. Venantius Fortunatus
4. Paulus Diaconus
5. Alcuinus
6. Poeta Saxo
7. De Pippini regis victoria Avarica
8. Theodulfus
9. Angilbert
10. Planctus Caroli
11. Ermoldus Nigellus
12. Hrabanus Maurus
12. Hrabanus Maurus
14. Versus de bella1 quae fuit acta Fontaneto
15. Salomo
16. De Heinrico
17. Hrotsvitha
18. Modus Ottinc
19. Leo von Vercelli
20. Wipo
21. Cantilena in Heinricum III
22. Carmen de bello Saxonico
23. Donizo Canusinus (Donizo von Canossa)
24. Ligurinus
25. Archipoeta
26. Gotifridus Viterbiensis
27. Gesta Henrici VI
28. Guteti de Mixigia carmina
29. Versus Magistri Conradi Cantoris de Rudolfo Romanorum rege
30. De victoria regis Rudolfi
31. Versus de Henrico imperatore
32. De Bavari apostasia
33. Epitaphium Caroli
34. Versus de Ruperto
35. De haeresi Hussitica
36. Epitaphium Sigismunde
37. De Friderico III
38. De concilio Basiliensi
Literatur.
Anmerkungen.
Recommend Papers

Lateinische Dichtungen zur deutschen Geschichte des Mittelalters [Reprint 2019 ed.]
 9783486754360, 9783486754353

  • 0 0 0
  • Like this paper and download? You can publish your own PDF file online for free in a few minutes! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

D e r

D r e i t u r m b ü c h e r e i

N r .

H e r a u s g e b e r : Jakob Brummer, München und L u d w i g H a s e n c l e v e r ,

Würzburg

30

K ö n i g s s t a t u e

d e r

A u - : J o l i a m i B ü h l c r ,,L)ic

S t a u f e r z e i t HolR-a^t.iiifeii"

l a s c i vor l a g , L e i p z i g

LA TE INIS

CHE

DICHTUNG

EN

ZUR DEUTSCHEN DES

GESCHICHTE

MITTELALTERS

Mit Anmerkungen herausgegeben von ANDREAS

KAISER

M Ü N C H E N UND BERLIN

1927

D R U C K U N D V E R L A G V O N R. O L D E N B O U R G

VORWORT. An billigen und handlichen Ausgaben mittelalterlicher Dichtungen in lateinischer Sprache ist heutzutage kein Mangel mehr; der früheren Mißachtung und Mißkennung des Mittelalters ist eine in ihrer Überproduktion fast beängstigende Modeströmung zu seinen Gunsten gefolgt, ohne daß mit diesem geschäftigen Eifer die objektive Kenntnis und Erkenntnis immer gleichen Schritt hielte. Von zahlreichen anthologischen Publikationen, die heute teils in lateinischen Lesebüchern teils in Einzelbändchen solchen Stoff bequem zugänglich machen, möchte sich die vorliegende Auslese in zwei Punkten unterscheiden: einmal dadurch, daß sie sich streng auf den historischen bzw. kulturhistorischen I n h a l t oder Charakter beschränkt, und zweitens dadurch, daß sie in diesem einheitlichen und geschlossenen Rahmen eine gewisse, über das ganze Mittelalter hin sich erstreckende Vollständigkeit wenigstens für die wichtigeren Erzeugnisse zu erreichen strebte. Sie mußte daher auch Texte bringen, wie sie in den allermeisten anderen Handausgaben fehlen; oft mußten sie aus nur schwer auffindbaren Verstecken hervorgeholt werden, namentlich Gedichte aus dem späten Mittelalter. Eines davon (Nr. 38) ist zum erstenmal aus der Handschrift ediert. Was die T e x t g e s t a l t betrifft, so folgen die hier gesammelten Stücke jeweils der jüngsten maßgebenden Ausgabe, es sei denn, daß diese (wie z. B. Nr. 14) inzwischen selbst Verbesserungen erfahren hat. Wo nur ältere oder ungenügende Ausgaben zur Verfügung standen, mußten manchmal selbständige Textänderungen eintreten. Die A n m e r k u n g e n , die im Anhang jeweils einer allgemeinen Orientierung über den Dichter und das Werk folgen, behandeln z . T . sprachliche, z . T . sachliche Erscheinungen; wo die Syntax oder der Wortsinn für Schüler unüberwindbar erscheinende Schwierigkeiten bietet, suchen sie durch eine Erklärung nachzuhelfen. Die genauen Q u e l l e n a n g a b e n sollen, — besonders bei den Auszügen aus größeren Dichtungen, die Raumes halber nicht im ganzen Umfang gebracht werden konnten, — den Weiterinteressierten die Wege weisen. 5

Die angeführte S p e z i a l l i t e r a t u r kann und will nicht einmal alle Hauptwerke aufführen, sondern soll nur eine Handreichung für den ersten Arbeitsbeginn sein. Das Büchlein will nach Anlage, Auswahl und Art der Behandlung auch der Schule dienstbar sein. Der Lehrer wird für den Geschichts-, Latein- oder auch Deutschunterricht diejenigen Stücke leicht auswählen können, die er zur Belebung, Vertiefung oder Erweiterung des sonstigen Stoffes für passend hält. Wenn er auch zunächst besonders gerne zu den Dichtungen der Karolinger- und Hohenstaufenzeit greifen wird — um ihres Inhalts und der verhältnismäßigen Klassizität ihrer Sprache willen —, so wird er doch auch nicht an den übrigen, in weniger glattem Stil und härterer Diktion gehaltenen Proben achtlos vorübergehen. Enthalten doch auch sie manchen wertvollen und tiefpoetischen Gedanken ünd zeigen sie doch auch in der Sprache viele selbst dem Schüler interessante Eigentümlichkeiten, die seinem Ciceronianismus gewiß nicht schaden! Dann aber ist ja gerade die lateinische Dichtung ein deutlicher Spiegel für die gesamte Kulturentwicklung des Mittelalters. Aus den barbarischen und stark vulgarisierten literarischen Erzeugnissen des Zeitalters der Völkerwanderung und der Merowinger, aus dem immer schwächer der Nachglanz der Klassik hervorleuchtet, rafft sich mächtig die karolingische und — mit kurzer Unterbrechung (Schlacht bei Fontanetum) — die ottonische Renaissance empor, die bis ins Hochmittelalter, bis in die Zeit der Hohenstaufen hinein, ihre Strahlen aussendet. Hier aber beginnt eine neue Ära: immer mehr werden die einzelnen Nationalsprachen zu eigenwertigen Instrumenten der Dichtung, immer mehr wird das Latein als lebendige literarische Sprache verschlechtert und zurückgedrängt, um endlich in dieser Eigenschaft ganz abzusterben und nur als humanistische Kunstsprache wieder aufzuerstehen. Auch schon aus der vorliegenden Auswahl werden Wellenhöhen und -täler dieser Entwicklung sichtbar; niemand wird versäumen, auch in der Schule auf solche Äußerungen eines geistesgeschichtlichen Problems einzugehen. München, im Dezember 1926.

Der Herausgeber. 6

Inhaltsverzeichnis. Seite

1. Prologus lege salica 2. Rota mundi 3. Venantius Fortunatus, De excidio Thoringiac 4. Paulus Diaconus, Ad regem precando 5. Alcuinus, Auf das Haus Einhards 6. Poeta Saxo, Absetzung Tassilos 7. De Pippini regis Victoria Avarica 8. Theodulfus, Ad Carolum regem 9. Angilbert ?, Eine Hofjagd 10. Planctus Caroli 11. Ermoldus Nigellus, Ein Gottesurteil 12. Hrabanus Maurus, Epitaphium Einhardi 13. Walahfridus Strabo, Ad Hlotharium 14. Versus de bella quae fuit acta Fontaneto 15. Salomo, Über die Zustände unter Ludwig dem Kind . . . . 16. De Heinrico 17. Hrotsvitha, Flucht Adelheids 18. Modus Ottinc 19. Leo von Vercelli, De Ottone et Heinrico 20. Wipo, Pro obitu Chuonradi imperatoris 21. Cantilena in Heinricumlll 22. Carmen de bello Saxonico 23. Donizo von Canossa, Heinrich IV. in Canossa 24. Ligurinus, Friedrich I. in der Veroneser Klause 25. Archipoeta, Ad Fridericum 26. Gotifridus Viterbiensis, Pest vor Rom (1167) 27. Gesta Heinrici VI., Normannenkrieg (1194) 28. Gutetus de Mixigia, Doppelwahl (1257) 29. Conradus de Mure, Königswahl Rudolfs von Habsburg . . . 30. De Victoria regis Rudolfi (1278) 31. Versus de Henrico (VII.) imperatore 32. De Bavari apostasia 33. Epitaphium Caroli IV 34. Versus de Ruperto 35. De haeresi Hussitica ' 36. Epitaphium Sigismundi 37. De Friderico I I I 38. De concilio Basiliensi Literatur Anmerkungen 7

9 10 13 15 16 16 18 20 23 26 28 30 30 32 33 35 36 39 41 42 43 45 47 49 52 54 57 58 59 60 61 63 66 67 67 68 68 69 72 73

i. Prologus lege salica1. (Verf. um 555.)

Gens Francorum inclita, auctore Deo condita, fortis in arma2, firma in pacis foedere, profunda in Consilio, corporea3 nobilis, incolumna4 candore, forma egregia, audax, velox et aspera, ad chatholica fide conversa et inmunis ab herese, dum adhuc teneretur barbara®, inspirante Deo inquirens scientiae clavem, juxta morum suorum qualitatem desiderans justitiam, custodiens pietatem, dictaverunt 6 salica lege per proceris7 ipsius gentis, qui tunc tempore ejusdem aderant rectores electi de pluribus viris quattuor his nominibus: Wisogastis Bodogastis Salegastis et Widogastis in loca nominancium Salchamae Bodochamae Widochamae 9 , qui per tres mallos10 convenientes omnes causarum origines sollicite discuciendum11 tractandis 12 de singulis judicibus 13 decreverunt hoc modo. At ubi Deo favente rex Francorum Chlodoveus torrens et pulcher et primus recepii catholicam baptismum, et quod minus in pactum 14 habebatur idoneo15, per proconsolis 16 regis Chlodovehi et Hildeberti et Chlotharii fuit lucidius emendatum. Vivat, qui Francos diligit, Christus, eorum regnum custodiat, rectores eorum lumen 17 suae graciae repleat, exercitum protegat, fidei munimenta tribuat, pacem 18 gaudia et felicitatem 19 tempora dominancium dominus Jesus Christus pietate concedat. Hec est enim gens, quae, fortis dum esset et valida, Romanorum jugum durissimum de suis cervicibus excusserunt 20 pugnandum21 atque post agnitionem baptismi sanctorum martyrum corpora, quae Romani igne cremaverant vel ferro truncaverant vel bestiis lacerandum22 projecerant, Franci super eos aurum et lapides praetiosos ornaverunt. 9

b. I. 1. 2. 3. 4. 5. 6.

auctore Deo condita, profunda in consiliis, nobilis et incolumis corpore, audax velox et aspera, nuper conversa ab omni heresa.

Gens Francoram inclyta, fortis in armis, firma in pacis foedere, candore et forma egregia, ad catholicam fidem emunis quidem II.

1. dum adhuc ritu 2. barbarico 3. inquirens scientiae clavem,

teneretur inspirante Deo iuxta morum suorum qualitatem et custodiens pietatem, per ipsius gentis proceres, aderant rectores.

4- desiderans iustitiam, 5- dictavit Salicam legem 6. qui tune temporis eiusdem

III. 1. Vivat, qui Francos 2. eorum regnum custodiat, 3. 4. 5. 6.

exercitum protegat, pacis gaudia dominantium Dominus, propitiante pietate concédât.

2. Versus de Asia et (Verf.

diligit, Christus! rectores lumine gratiae suae repleat, fidei munimina tribuat, et felicitatis tempora Jesus Christus,

e universi mundi rota. 1 650.)

1. properemus, quam Jovis 3 raptam adsumpsit et aurum 5 corrumpit primum

Agenoris 2 filia, duxitque in Graecia4, nomen dedit patriae.

2. Est Scitia 6 vocata prima Maeotidas7 paludes iuneta vertitur exinde locus,

Euruppae provincia, sistitque Alania; nuncupatur Dacia.

AdEuruppa 1

10

3. Unde Gotia emanat

adversus Dalmatia

4. Germania nuncupatur ubi sunt gentes amarae obduratae corde, saevae

iuncta Rheno fliunine, et grandaevae corpore, coeli partis incolae.

5. Animo feroces sistunt raptu vivunt et venatu plurimae in ipsis locis

semperque indomitae, per venena toxici. variantur linguae.

6. Tolerantes8, Samsivari9, Marcomanni et Tubantes 11 , frendentes . . . . verba.

Quadi, Tungri, Chamasi 10 , Blangiani 12 , Bructeri, contabescent labiis.

7. Suevorum parsque inter quos quorum pagos centum narrant mons Suevus est vocatus,

aquilonis iudicant 13 ,

8. Interfuso oceano agiles et cor durati Scridifinni 16 et Frisones

ibi manent Saxones 14 , et in armis validi, valentque 16 piratici.

9. Franci demum a Francone17 animati et feroces modo sedent christiani

nomen prius sumpserant,

10. Tracia atque Epirus, Peloponenses et Thessali, Achaia atque Archadia,

Hellas et Dalmatia, iuncta Macedonia, nectit Lacedaemonia.

1 1 . Pannonia, a Peninis18 caespitem ubertim ferens

nomen quae conglomérat, iumentis ad pabula

12. Danubius currit per longum fluvius largus, ministrai Chunis 21 pergit medianis

inter gentes maximas,

13. Italia 23 olim a Graecis deinde autem a Saturno longa est in circuitu,

obsessa adquirí tur, nomen tale censitur24; lata minus panditur.

simul et familias, a quo nomen inchoat.

regna plura ceperant, cum divino muñere.

et 19 eSclavis 20 pabula, Winidesque22 sociat.

11

Avernum et Lucrinum

14- Habet lacumque Venacum 25 fluviumque Eridanum sic tepentes manat fontes

et Tiberim maximum. Baias, gemmas tribuit.

15. Tuscia atque Etruria ubi Romula 28 est sita in imperio est caput

iuncta finem Tiberis, et est civis nobilis; cunctisque provinciis.

16. Gallia Bélgica est dicta ubi sunt villas regales ad bellandum fortes viri,

infra Rheno et Sigona 27 , et venusti principes, pugnando terribiles.

17. Neustria vocatur inde iuncta litus Oceani patria fecunda nimis,

ultra ripas Sigonae, pertingens ad Ligere, coniuncta ad Brittones.

18. Aquitania consurgit, Ligeris limbo exorta Et Garonna circumfusa

maxima provincia, usque in Dornonia28, currit per planicia.

19. Gabirus29 sicque Adurus 30 Wascones incolent terram Septimania 31 interque

exilent de montibus,

20. Lugdunensis est vocata quam insident Burgundiones Rhodanus fluit per ipsam

Galliae provincia, cum ingenti gloria; tendens in Provincia.

21. Spania ab Hibero prius Spalo postea vocata, tercio que nomen vertit,

dicta est Hiberia, unde nunc eSpania 33 ; narratur eSperia 33 .

22. Inter Africa est sita conclusa undique man salubris et fecunda frugis 34

et Gallia patria, et montium cacumina, simulque et vineas34.

23. Copia gemmarum magna, ilumina currant per ea Tagus auram gignit multum

metallis ditissima;

12

per divexa vallium, pertingens ad Alpibus 32 .

Hiberus et Mineas35, simulatque36 Pactolus 37 .

3. Venantius Fortunatus. DE EXCIDIO THORINGIAE (531).

Condicio belli tristis, sors invida rerumi quam subito lapsu regna superba cadunt! quae steterant longo felicia culmina tractu vieta sub ingenti clade cremata iacent. 5 aula palatino quae floruit antea cultu, hanc modo prò cameris maesta favilla tegit. ardua quae rutilo nituere ornata metallo, pallidus oppressit fulgida tecta cinis. missa sub hostili domino1 captiva potestas, io decidit in humili gloria celsa loco1, stans aetate pari famulorum turba nitentum funereo sordet pulvere functa die. clara ministrorum stipata corona [potentum] nulla sepulchra tenens mortis honore caret. ìs flammivomum vincens rutilans in crinibus aurum strata solo recubat lacticolor amati 2 , heu male texerunt inhumata cadavera campum, totaque sic uno gens iacet in tumulo, non iam sola suas lamentet Troia ruinas: 20 pertulit et caedes terra Thoringa pares. hinc rapitur laceris matrona revincta capillis, nec laribus potuit dicere triste vale, oscula non licuit captivo infigere posti nec sibi visuris3 ora referre locis. 25 nuda maritalem calcavit pianta cruorem blandaque transibat fratre iacente soror. raptus ab amplexu matris puer ore pependit, funereas planctu nec dedit ullus aquas. sorte gravi minus est nati sic perdere vitam: so perdidit et lacrimas mater anhela pias. non aequare queo vel barbara femina fletum cunctaque guttarum maesta natare lacu. quisque suos habuit fletus, ego sola sed omnes: est mihi privatus publicus ille dolor, ss consuluit fortuna viris quos perculit hostis ; ut flerem cunctis una superstes ago. »3

nec solum extinctos cogor lugere propinquos: hos quoque, quos retinet vita benigna, ileo, saepe sub umecto conlidens lumina vultu; *o murmura clausa latent nec mea cura tacet. specto libens, aliquam si nuntiet aura salutem 4 , nullaque de cunctis umbra parentis 5 adest. sacra monasterii si me non claustra tenerent, improvisa aderam, qua regione sedes. 45 prompta per undifragas transissem puppe procellas, flatibus hibernis laeta moverer aquis. fortior eductos pressissem pendula fluctus, et quod nauta timet non pavitasset amans. imbribus infestis si solveret unda carinam, oo te peterem tabula remige vecta mari, sorte sub infausta si prendere ligna vetarer, ad te venissem lassa natante manu, cum te respicerèm, peregrina pericla negassem, naufragii dulcis mox relevasses onus; 55 aut mihi si querulam raperei sors ultima vitam, vel tumulum manibus ferrei harena tuis. ante pios oculos issem sine luce cadaver, ut vel ad exequias commoverere meas. qui spernis vitae fletus, lacrimatus humares «o atque dares planctus, qui modo verba negas. Quid fugio memorare, parens, quid differo luctus? de nece germani 8 cur, dolor alte, taces, qualiter 7 insidiis insons cecidisset iniquis oppositaque fide raptus ab orbe fuit ? 65 ei mihi, quae renovo fletus referendo sepultos atque iterum patior, dum lacrimanda loquor! ille tuos cupiens properat dum cernere vultus, nec suus impletur, dum meus obstat, amor 8 , dum dare dura mihi refugit, sibi vulnera fixit: re laedere quod timuit, causa doloris adest. percutitur iuvenis tenera lanugine barbae, absens nec vidi funera dira soror. non solum amisi, sed nec pia lumina clausi nec superincumbens ultima verba dedi, 75 frigida non calido tepefeci viscera fletu, oscula nec caro de moriente tuli, »4

amplexu in misero neque collo flebilis haesi aut fovi infausto corpus anhela sinu. vita negabatur: quin iam de fratre sorori so debuit egrediens halitus ore rapi? quae feci vivo, misissemlistra 9 feretro: non licet extinctum vel meus omet amor? impia, crede, tuae rea sum, germane, saluti; mors cui sola fui, nulla sepulchra dedi. 85 quae semel excessi patriam, bis capta remansi atque iterum hostes fratre iacente tuli, tunc, pater ac genetrix et avunculus atque parentes, quos flerem in tumulo, reddidit iste dolor, non vacat ulla dies lacrimis post funera fratris, oo qui secum ad manes gaudia nostra tulit. 4. Paulus Diaconus. AD RE GEM PRECANDO (776).

Verba tui famuli, rex summe, adtende serenus, Respice et ad fletum cum pietate meum. Sum miser, ut mereor, quantum vix ullus in orbe est. Semper inest luctus tristis et hora mihi 5 Septimus annus adest, ex quo nova causa dolores Multiplices generat et mea corda quatit. Captivus vestris extunc germanus 1 in oris Est meus afflicto pectore, nudus, egens. Illius in patria coniunx miseranda per omnes 10 Mendicai plateas ore tremente cibos. Quattuor hac turpi natos sustentât ab arte 2 , Quos vix pannuciis praevalet illa tegi. Est mihi, quae primis Christo sacrata sub annis Excubat 3 , egregia simplicitate soror. 15 Haec sub sorte pari luctum sine fine retentans Privata est oculis iam prope flendo suis. Quantulacumque fuit, direpta est nostra supellex Nec est, heu, miseris qui ferat ullus opem. Coniunx est fratris rebus exclusa paternis 20 Jamque sumus servis rusticitate 3 pares. Nobilitas periit, miseris accessit egestas. Debuimus, fateor, asperiora pati. 15

Sed miserere, potens rector, miserere, precamur Et tandem finem his, pie, pone malis. Captivum patriae redde et civilibus arvis, Cum modicis rebus culmina 4 redde simul, Mens nostra ut Christo laudes in saecla frequent et, Reddere qui solus praemia digna potest. 5. Alcuinus. (Auf das Haus Einhards.)

Janua parva quidem et parvus habitator in aede est. Non spernas Nardum 1 , lector, in corpore parvum; Nam redolet nardus 2 spicato gramine multum: Mel apis egregium portat tibi corpore parvo. Parva quidem res est oculorum, cerne, pupilla, Sed regit imperio vivacis corporis actus 3 . Sic regit ipse domum totam sibi Nardulus istam: .Nardule', die lector pergens, ,tu parvule, salve'. 6. Poeta Saxo. ANNALES DE GESTIS CAROLI MAGNI, (Absetzung Tassilos 788.)

Rex his quoque gestis1 Francorum laetus remeaverat in regionem, Conciliumque dehinc procerum generale suorum Intra Wormaciae2 muros collegit, et illic Decrevit, certo quo disceret experimento, Utrumnam sibimet memoratus 8 Tassilo vellet Iuratam servare fidem, subiectus et esse. Unde suo populos regno produxit ad ipsa Fortia castra nimis, ternis in partibus omnes Disponens, Baioarii4 quo tanta paverent Agmina; nam terrore magis quam sanguine fuso Christicolae voluit plebis superare tumorem. Pippinus regis natus cum milite multo Italicis illuc fultus legionibus ibat, Perque Tredentinam sua duxerat agmina vallem. Ast, orientalis quos haec in proelia misit 16

Francia, Saxones etiam tum signa sequentes Regia, sic iussi quendam Pheringa6 vocatum Armati petiere locum, prope litora magni zo Danubii, prisco qui nomine dicitur Hister®. Ipse super Lecchum7, certus qui terminus amnis Est inter Baioarios necnon Alamannos, Urbis ad Augustae8 confinia castra locavit. Stipatusque manu valida cum Norica regna, 25 Tassilo quae tenuit, ferro prosternere vellet, Undique dux idem circumsessum fore sese Conspiciens supplex adiit vestigia regis, Devotis vitam precibus veniamque precatus. Qui quia natura fuerat mitissimus, illi, 30 Quem penitus victum vidit humilemque, pepercit. Foedera prisca tamen rursus Baioariorum Firmantur populo per sacramenta coacto Perpetuam spondere fidem seu subditionem. Praeterea regi duodenus-traditur obses9. 35 Regressusque dehinc hiberno tempore toto Mansit in Ingulenheim10, sedes ubi regia fulget. Cum rex in villa 1 1 fieri iussisset eadem Conventum 12 procerum sollemni more suorum, Cum reliquis etiam fuit illic Tassilo praesens. 40 Quem proprius quondam populus, cui praefuit ipse, Criminibus magnis maiestatisque reatu Accusans regis merito commoveraf iram, Obiciens primo, quod foedere deditionis Neglecto, quo subiectum seu pectore fidum « Se fore iuravit, donis crebroque rogatu Instigans Hunos 13 Francis ita fecerit hostes, Ut vellent sumptis vastare ferociter armis Illorum fines Carolumque lacessere bello. Eius ut hoc faceret Leutberga 14 suaserat uxor, so Quae, Desiderii fuerat quia filia regis, Post patris exilium Francis inimica manebat, Femineique gerens odii sub pectore flammas Mittere < iam > populos in summa pericula pravo Consilio studuit, non curans sanguine quanto 55 Humani generis fuso quot utrimque perirent XXX/2

17

Milia, dum tantum Francis inferre labores Belloram satagens 18 necnon dispendia rerum Ulcisci patrem tali ratione valeret. Praeterea dictis seu factis pluribus illi «o Obiectis, quibus indicio clarebat aperto, Quod violata fides esset, quod foedere spreto Tassilo molitus fuerit contraria regi, Ipse nihil horum vel coeperat inficiali Vel poterai, sed convictus noxae capitali 85 Damnatur poena. Merito sic evenit illi, Consilium quisquis fuerit muliebre secutus. A t regis pietas damnatum protinus illum Absolvit retrahens ipso de limine mortis Et factum monachum servare monasteriale 16 TO Propositum iussit. Iuvenis quoque natus ab ilio Nomen habens Theodo genitoris fata secutus Contemplativae 1 7 susceperat otia vitae 1 7 . A t vero Huni, studiis gens aspera belli, Praefato 1 8 promissa duci compiere studentes 7» Instructis exercitibus coepere duobus Francorum regni fines invadere quosdam. Italiae partes unum penetraverat agmen, Quoque Foro nomen dederas, clarissime Iuli, Urbis 19 ad eiusdem confinia venerat hostis; so Invasit Baioarios exercitus alter. Sed frustra, totus quoniam conatus inanis Is fuerat, victique loco ceduntur utroque. Tum Baioariam se contulit in regionem Rex Carolus, cunctisque suis cum finibus ipsam 85 Disponens commendavit rectoribus aptis. Et rediens in Aquisgrani 20 , quam condidit ipse Aulam magnificam, sibimet gratissima festa Natalis domini, sanctum quoque pascha peregit. 7. D e Pippini regis victoria Avarica. (796.) i . Omnes gentes qui fecisti, tu Christe dei sobules 1 , terras, fontes, rivos, montes et formasti hominem, Avaresque convertisti ultimis temporibus 2 . 18

2. Multa mala iam fecerunt ab antico tempore, fana dei destruxerunt atque monasteria, vasa aurea sacrata, argentea, fictilia. 3. Vestem sanctam polluerunt de3 ara 3 sacratissima, linteamina levitae et sànctaemonialium muliebribus tradata4 suadente daemone. 4. Misit deus Petrum sanctum, principem apostolum, in auxilium Pippini magni regis filium, ut viam eius comitaret et Francorum aciem. 5. Rex accinctus dei5 virtute 5 Pippin, rex catholicus castra figit super flumen albidum Danubium, hostibus accingens totum undique praesidia. 6. Unguimeri8 satis pavens, Avarorum genere, regi dicens satis forte: ,Tu Cacane7 perdite!' atque Catunae8 mulieri, maledictae conjugi: 7. .Regna vestra consummata, ultra non regnabitis, regna vestra diu longe christianis tradita, a Pippino demollita, principe catholico. 8. Adpropinquat rex Pippinus forti cum exercitu, fines tuos occupare, depopulare populum, montes, silvas atque colles ponere praesidia. 9. Tolle 9 cito, porta tecum copiosa munera; sceptrum regis adorare, ut paullum possis vivere, aurum, gemmas illi offer, ne te tradat funeri.' 10. Audiens Cacanus rex, undique perterritus, protinus ascendens mulam cum Tarcan 10 primatibus, regem venit adorare et piagare 11 munere. 1 1 . Regi dicens: .Salve princeps, esto noster do minus, regnum meum tibi trado cum festucis et foliis, silvas, montes atque colles cum omnibus nascentiis. 12. Tolle tecum proles nostras, parent tibi obsequia, de primatibus nec parcas 12 , terga verte acie 13 , colla nostra, proles nostras dicioni tradimus.' 13. Nos fideles christiani deo agamus gratiam, qui regnum regis confirmavit super regnum Uniae 14 , et victoriam donavit de paganis gentibus. 14. Vivat, vivat rex Pippinus in timore domini, avus 1 5 regnet et senescat et procreet filios, qui palatia conservent in vita et post obitum. 2»

19

15- Qui conclusit regnum crande 16 , amplum, potentissimum, quae regna terrae non fecerunt usque ad diem hactenus, neque Caesar et pagani, sed divina gratia 17 . Gloria aeterna patri, gloria sit filio.

8. Theodulfus. AD CAROLUM REGEM (796).

Mox1 oculis cum mente simul manibusque levatis Ad caelum, grates fertque refertque deo. Consilii2 celebretur 3 honos, oretur in aula, Qua miris surgit fabrica pulchra tholis. 5 Inde palatinae repetantur culmina sedis, Plebs eat et redeat atria longa terens Ianua pandatur, multisque volentibus intrent Pauci, quos sursum quilibet ordo tulit. Circumdet pulchrum proles carissima regem, io Omnibus emineat, sol ut in arce4 solet. Hinc adstent pueri, circumstent inde puellae, Vinea laetificet sicque novella patrem. Stent Karolus Hludowicque5 simul, quorum unus ephebus, Jam vehit alterius os iuvenale decus. is Corpore praevalido quibus est nervosa iuventa, Corque capax studii, consiliique tenax. Mente vigent, virtute cluunt, pietate redundant, Gentis uterque decor, dulcis uterque patri. Et nunc ardentes acies* rex flectat ad illos, 20 Nunc ad virgineum flectat utrimque chorum, Virgineum ad coetum, quo non est pulchrior alter, Veste, habitu, specie, corpore, corde, fide. Scilicet ad Bertam et Chrodtrudh, ubi sit quoque Gisla, Pulchrarum una, soror, sit minor ordo trium 7 . 25 Est sodata quibus Leutgardis 8 pulchra virago. Quae micat ingenio cum pietatis ope. Pulchra satis cultu, sed digno pulchrior actu, Cum populo et ducibus omnibus una favet. Larga manu, Clemens animo, blandissima verbis, 30 Prodesse et cunctis, nemini obesse parat. Ouae bene discendi studiis studiosa laborat, Ingenuasque artes mentis in arce locat. 20

Prompta sit obsequio soboles gratissima régis, Utque magis placeat, certet amore pio. 35 Pallia dupla celer, manuum, seu 9 tegmina blanda Suscipiat Carolus, et gladium Ludoich 10 . Quo residente, suum grata inter basia munus Dent natae egregiae, det quoque carus amor. Berta rosas, Chrodtrudh violas dat, lilia Gisla, 40 Nectaris ambrosii praemia quaeque ferat; Rothaidh poma, Hiltrudh Cererem 11 , Tetdrada Liaeum 12 , Quis varia species, sed decor unus inest. Ista nitet gemmis, auro illa splendei et ostro, Haec gemma viridi praenitet, illa rubra: 45 Fibula componit hanc, illam limbus adomat, Armillae hanc ornant, hancque monile decet. Huic ferruginea est, apta huic quoque lutea vestis, Lacteolum strophium haec vehit, illa rubrum. Dulcibus haec verbis faveat regi, altera risu, so Ista patrem gressu mulceat, illa ioco. Quod si forte soror13 fuerit sanctissima regis, Oscula det fratri dulcia, frater ei. Talia sic placido moderetur gaudia vultu, Ut sponsi aeterni gaudia mente gerat. 55 Et bene scripturae pandi sibi compita poscat, Rex illam doceat, quem deus ipse docet. Adveniant proceres14, circumstent undique laeti, Compiere studeat munia quisque sua. Thyrsis 15 ad obsequium semper sit promptus herile, ao Strenuus et velox sit pede, corde, manu. Pluraque suscipiat hinc inde precantia verba, Istaque dissimulet, audiat illa libens: Hunc intrare iubens, hunc expectare parumper Censeat, hunc intus, hunc tamen esse foris. «5 Regalique throno cal vus hic impiger adstet, Cunctaque prudenter, cuncta verenter 18 agat. Adsit praesul ovans animo vultuque benigno, Ora beata ferens, et pia corda gerens. Quem sincera fides, quem tantus culminis ordo, 70 Pectus et innocuum, rex, tibi, Christe, dicat. Stet benedicturus regis potumque cibumque, Sumere quin etiam rex velit, ille volet. 21

Sit praesto et Flaccus 17 , nostrorum gloria vatum, Qui potis est lyrico multa boare 18 pede. 75 Quique sophista potens est, quique poeta melodus, Quique potens sensu, quique potens opere est. Et pia de sanctis scripturis dogmata promat, Et solvat numeri 19 vincla favente ioco. Et modo sit facilis, modo scrupea quaestio Flacci, so Nunc mundanam artem20, nunc redibens21 superami Solvere de multis rex ipse volentibus unus Sit bene qui possit solvere Flaccidica 22 . Voce Valens, sensuque vigil, sermone politus, Adsit Riculfus 23 , nobilis arte, fide. 85 Qui et si longinqua fuerit regione moratus, Non manibus vacuis iam tarnen inde redit. Dulce melos canerem tibi, ni absens, dulcis Homere24, Esses, sed quoniam es, hinc mea Musa tacet. Non Ercambaldi 28 sollers praesentia desit, 90 Cuius fidam armat bina 26 tabella26 manum. Pendula quae lateri manuum cito membra revisat, Verbaque suscipiat, quae sine voce canat. Lentulus27 intersit, laturus dulcia poma, Poma vehat calathis, cordis in arce fidem. 95 Cui sunt arguti sensus, alia omnia tarda: Ocior estor, probus Lentule, voce, pede. Nardulus27 hue illuc discurrat perpete gressu. Ut formica tuus pes redit itque frequens. Cuius parva domus habitatur ab hospite magno, loo Res magna et parvi pectoris antra colit. Et nunc ille libros, operosas28 nunc ferat et res28, Spiculaque ad Scotti2* nunc paret apta necem. Cui dum vita comes fuerit, haec oscula tradam, Trux. aurite, tibi quae dat, aselle, lupus. 105 Ante canes lepores alet aut lupus improbus agnos, Aut timido muri musio terga dabit, Quam Geta 30 cum Scotto pia pacis foedera iungat, Quae si forte velit iungere, ventus erit. Cui si litterulam 31 , quae est ordine32 tertia, tollas no Inque secunda suo nomine forte sedet, Quae sonat in .coelo' prima et quae in .scando' secuida, Tertia in ,ascensu', quarta in .amicitiis', 22

Quam satis offendit, pro qua te, littera salvi 33 , Utitur, haud dubium quod sonat, hoc 3 4 et erit. us Stet levita decens Fredegis 38 sociatus Osulfo 36 Gnarus uterque artis, doctus uterque bene. Nardus 37 et Ercambald si coniungantur Osulfo, Tres mensae poterunt unius esse pedes. Pinguior hic illo est, hic est quoque tenuior illo, 120 Sed mensura dedit altior esse pares. Pomiflua sollers veniat de sede Menalcas 38 , Sudorem abstergens frontis ab arce manu. Quam saepe ingrediens, pistorum sive coquorum Vallatus cuneis, ius synodale gerit. 126 Prudenter qui cuncta gerens, epulasque dapesque Regis honoratum deferat ante thronum. Adveniat pincerna potens Eppinus 39 et ipse, Pulchraque vasa manu, vinaque grata vehat. Iam circumsedeant regalia prandia iussi, 130 Laetitiae detur munus ab axe poli. Et pater Albinus 40 sedeat pia verba daturas, Sumpturusque cibos ore manuque libens. A u t si, Bacche, tui aut Cerealis pocla liquoris Porgere praecipiat, fors 41 et utrumque volet, las Quo melius doceat, melius sua fistula cantet, Si doctrinalis 42 pectoris antra riget. Este procul pultes, et lactis massa coacti, Sed pigmentati sis prope mensa cibi. Participent mensis epulas, et dulcia sumant 140 Pabula, vina bibant stansque sedensque simul.

9. Angilbert (?). KAROLUS MAGNUS E T L E O PAPA.

(Eine Hofjagd 799.)

Non procul excelsa nemus est et amoena virecta Lucus ab urbe 1 virens et prata recentia rivis Obtinet in medio, multis circumsita muris. Hic amnem circumvolitat genus omne volucrum; 5 In ripis resident rimantes pascua rostris; 23

Nunc procul in medio summergunt flamine sese, Nunc quoque praecipiti properant ad litora cursu; Hosque toros iuxta cervorum pascitur agmen Riparum2 in longa per amoena que pascua valle, io Hue illuc timido discunit dammula gressu: Fronde retecta vacat; passim genus omne ferarum His latet in silvis. Etenim nemora inter opaca Hie pater adsidue Karolus, venerabilis heros, Exercere solet gratos per gramina ludos, is Atque agitare feras canibus tremulisque sagittis Stemere cornigeram nigraque sub arbore turbam. Exoritur radiis cum primum Phoebus3 honestis, Et iubar ignicomo perlustrat lumine montes, Praecipites scopulos et summa cacumina tangens 20 Silvarum, thalamo properat delecta iuventus Regali, parte ex omni collecta, resistit Nobilium manus exspectans in limine primo. Fit strepitus, clamor consurgit vastus in urbe; Desuper ex alto respondent culmine tecta 26 Aerea; praecipuus conscendit stridor in auras; Hinnit equusque ad equum, conclamat turba pedestris, Inque vicem proprio revocatur pignore quisque Ad dominum famulusque suum sequiturque vocantem Hic phaleratus equus gravidis auroque metallis, so Terga recepturus regem in sua gaudet opimum ; Stans movet acre caput, montes cupit ire per altos. Egreditur tandem; circum stipante caterva, Europae veneranda pharus4 se prodit ad auram. Enitet eximio vultu facieque coruscat ; 35 Nobile namque caput pretioso amplectitur auro Rex Karolus; cunctos humeris supereminet altis Lata ferunt iuvenes ferro venabula acuto, Retia quadruplici coniunctaque linea limbo, Atque canes avidos ducunt per colla revinctos, Ad praedam faciles furiosoque ore molosos6. Iam pater excelsi Karolus sacra Hmina templi Deseruit; mox castra ducum comitesque priores Movere; alte urbis panduntur classica' portae; Cornua concrepitant, fragor ingens atria compiei « Praecipitique ruunt iuvenes ad litora cursu. 24

Litorei iuxta ora soli plebs inclita tendit Venandi studio, regique exercitus omnis Iam sociatus adest; mox ferrea vincla rapacum Cuncta cadunt resoluta canum, lustra 7 alta ferarum so Nare8 sagace8 petunt, quaerentes rite rapinam, Et lustrant avidi condensa frutecta molosi; Diffusi errantes in opacis saltibus, omnes Sanguineam silvis praedam reperire laborant. Cingit eques saltum, fugitivis obvia turbis 55 Turba paratur; aper fulvus fit valle repertus; Mox nemus insiliunt équités et voce sequuntur; Praedam agiles certant fugitivam agitare molosi, Et sparsi currunt per opaca silentia silvae. Iste tacendo volat celerem post rite rapinam, «o Ille autem vacuas complet latratibus auras; Errât hic umbrosis delusus odore frutectis, Alter in alterius hinc saltibus inde rotatur; Ille videt, hic praedam sentit odore fugacem. Fit strepitus, silvis consurgit stridor in imis, 65 Et tuba 9 magnanimos incendit ad aera 10 molosos Proelia, dirus aper quo se fert dente minaci, Arboribusque excussa cadunt folia undique ab altis: Per loca vasta fugit rapidoque per invia cursu Tendit iter, frendens tenet alta cacumina montis; 70 Cursibus exhaustus lasso pede constat anhelus. Iam parat arma necis canibus turbamque sequacem Sternit et horrendo rabidos rotat ore molosos. Mox Karolus pater ipse volat mediumque per agmen Odor aligeris avibus forat ense ferinum 11 75 Pectus et intinguens gelidum in praecordia ferrum. Corruit ille, vomens vitam cum sanguine mixto, In flava moriens seseque volutat harena. Regalis monte haec proies12 speculatur ab alto. Mox aliam Karolus praedam iubet inde movere, so Et socios verbis claros ita fatur amicis: ,Hanc fortuna diem nobis deducere laetam Annuit auguriis 13 et nostra incepta secundat; Ergo favete omnes istum exercendo laborem Venandi studio curamque adhibete benignami' 85 Vix haec dixit heros, subito fremit agmen ab alto

Monte; nemus repetunt proceres hinc inde ruentes Praeceleres agitare feras. Pater inclitus ipse Ante volans Karolus manibus fert missile14 ferrum14, Stemit et innumeras porcorum strage catervas; » Corpora multa cadunt passim prostrata ferarum. Tunc Karolus praedam proceres partitur in omnes, Et spoliis onerat gravidis sociosque sequaces. Inde reflectit iter, campum repetensque priorem, Frondosum lucum, patulis fontesque recentes. se Ramis praetextos et opacam frigoris umbram. Aurea hic terris passim tentoria fixa Stant, pomposa ducum hinc inde et castra nitescunt. Laeta parat Karolus sociis convivia16 laetus; Convocai huc omnes longaevos ordine patres, 100 Maturum populum natum melioribus annis, Inpubem pariter plebem castasque puellas Conlocat; inde iubet mensis donare Falerna16. Sol fugit interea, lucem nox occupât umbris; Membra solo exoptant placidum defessa soporem.

io. Planctus Caroli. (814.)

1. A solis ortu usque ad occidua litora maris planctus pulsat pectora. Heu mihi misero! 2. Ultra marina1 agmina tristitia tetigit ingens cum maerore nimio. Heu mihi misero! 3. Franci, Romani atque cuncti creduli2 luctu punguntur et magna molestia. Heu mihi misero! 4. Infantes, senes, gloriosi praesules, matronae plangunt detrimentum Caesaris3. Heu mihi misero! 5. Jamiam non cessant lacrimarum flumina, nam plangit orbis interitum Karoli. Heu mihi misero! 26

6. Pater communis orphanorum omnium, peregrinorum, viduarum, virginum, Heu mihi misero! 7. Christe, caelorum qui gubernas agmina, tuo in regno da requiem Karolo. Heu mihi misero! 8. Hoc poscunt omnes fideles et creduli, hoc sancti senes, viduae et virgines. Heu mihi misero! 9. Imperatorem iam serenum Karolum telluris tegit titulatus4 tumulus. Heu mihi misero! 10. Spiritus sanctus, qui gubernat omnia, animam suam6 exaltet in requiem. Heu mihi misero! 11. Vae tibi, Roma, Romanoque populo amisso summo glorioso Karolo. Heu mihi misero! 12. Vae tibi, sola* formosa Italia, cunctisque tuis tam honestis urbibus. Heu mihi misero! 13. Francia diras perpessa iniurias nullum iam talem dolorem sustinuit, Heu mihi misero! 14. Quando augustum facundumque Karolum in Aquisgrani7 glaebis terrae tradidit. Heu mihi misero! 15. Nox mihi dira iam retulit somnia, diesque clara non adduxit lumina, Heu mihi misero! 16. Quae8 cuncti orbis christiano populo vexit ad mortem venerandum principem. Heu mihi misero! 17. O Columbane®, stringe10 tuas lacrimas precesque funde pro ilio ad dominum, Heu mihi misero! 18. Pater cunctorum, misericors dominus, ut illi donet locum splendidissimum. Heu mihi misero!

ig. O deus cunctae humanae11 militiae11 atque caelorum11, infernorum domine, Heu mihi misero! 20. In sancta sede cum tuis apostolis suscipe pium, o tu Christe, Karolum. Heu mihi misero! 1 1 . Ermoldus Nigellus. IN HONOREM HLUDOWICI. (Ein Gottesurteil; 820.)

Mos erat antiquus Francorum semper, et instat1, Dumque manebit, erit gentis honorque decus, Ut quicumque fidem regi servare perennem Abnegat ingenio, munere2 sive dolo, 6 Aut cupit in regem, sobolem, seu sceptra misellus Arte inferre aliquid, quae sonat absque fide, Tum si frater 3 adest, qui se super4 haec quoque dicat, Tunc decet ut bello certet uterque fero Regibus et Francis coram, cunctoque senatu; io Detestatur enim Francia hocce nefas. Namque fuit dictus quidam Bero nomine quondam Dives opum nimium, prae-quoque sive-potens. Qui Parchinonam6 Carolo tribuente tenebat, Temporibus multis eredita iura regens; is Hunc super infestans alius, cui Sanilo nomen Propria terra dedit, alteruterque Gothus; Hic venit ad regem, coram populoque senatu Verba nefanda canit, quae Bero cuncta negat. Prosiliunt pariter, pedibus volvuntur honestis, ao Atque precantur eis Martia tela dari. Tum Bero primus ait: .Caesar, pietatis amore Deprecor, ut liceat ista negare mihi. More tamen nostro* liceat residere caballum, Armaque ferre mea.' Saepius ista rogat. 25 Caesar ait: .Francis hanc rem finire7 licebit: Sic fas, sicque decet, nosque iubemus idem.' Iudiciosque dato Francorum ex more vetusto Arma parant, trepidi currere in arma volunt. 38

Caesar amore Dei paucis conpellat eosdem, Certa canens illis pro pietate sua. .Quisquis*, ait, .vestrum mihi quippe fatebitur ultro Delieti istius protinus esse reum, Errorem miserans donabo, et cuncta remittam Debita peccati, vinctus amore Dei. 35 Credite namque, meis praestat parere suadellis, Quam fera pestiferi proelia Martis agi.' Ast illi celeres iterumque iterumque precantur: .Bella9 placent nobis; bella parentur enim!' Caesar eis sapiens, Francorum10 iura10 facessant10, 40 Praecipit; ast illi, haud mora, iussa colunt. Est locus insignis regali proximus aulae11 Fama sui late, quae vocitatur Aquis12, Marmore praecinctus lapidum sive aggere saeptus, Consitus arboribus, quo viret herba recens; 45 At fluvius medium praelambit gurgite lento, Hunc volucres variae incolitantque ferae. Quando placet regi, paucis comitantibus illue Venandi studio saepius ingreditur, Figere13 cornigerum14 praegrandia corpora ferro so Cervorum, aut dammas percutere atque capras, Seu glatie stringente sol um14 sub tempore brumae, Unguigeris volucres exagitare capis18: Ergo illue veniunt tremuli Bero, Sanilo necnon; Cornipcdum resident corpora magna viri, 55 Scuta gerunt dorso, manibusque astilia17 portant, Exspectant signum regis ab arce dari, Quos sequitur propius regalis turba virorum Regali iussu scuta gerendo simul, Ut si quis socium gladio percusserit, illi 60 More pio eripiant, mortis ab ore trahant 18 . Mox Gundoldus19 adest, feretrum de more paratum Ducere postque iubet, ut fuerat solitus. Annuitur solio20; mox illi bella lacessunt Arte nova Francis antea nota minus, »5 Et iaciunt hastas, mucronibus insuper actis Proelia temptabant irrita more suo. Iam Bero figit 21 equum, giros dare cornipedes22 mox Incipit, atque fugit prata per ampia celer. 3o

29

Ille 23 sequi simulat, tandem dimittit habenas, ro Et ferit ense: ille24 se canit esse reum. Concurrunt iuvenes validi, fessumque Beronem Eripiunt morti Caesareo monitu. Miratur Gundoldus enim, feretrumque remittit Absque26 onere tectis26, venerat unde27, suum. 75 Caesar ei vitam tribuit, tribuitque salutem, Et miserans proprias cessit habere dapes28. 12. Hrabanus Maurus. EPITHAPHIUM EINHARDI (t 840).

Te peto, qui hoc templum ingrederis, ne noscere spernas, Quid locus1 hie habeat quidque tenens moneat. Conditus ecce iacet tumulo vir nobilis isto, Einhardus nomen cui genitor dederat. 5 Ingenio hie prudens, probus actu atque ore facundus Extitit, ac multis arte fuit utilis. Quem Carolus princeps propria nutrivit in aula, Per quem et confecit multa satis opera2. Nam horum sanctorum3 condigno functus honore, io Exquirens Romae corpora duxit et hue: Ut multis prosint precibus curaque medelae* Ipsiusque animae regna poli tribuant. Christe deus, hominum salvator, rector et auctor, Aeternam huic requiem da super astra pius. 1 3 . Walahfridus Strabo. AD HLOTHARIUM IMPERATOREM (841).

Otia longa tuis cupiens dissolvere tandem Laudibus, o Caesar1, cunctis, auguste, diebus, Et linguam veteri pressam rubigine vestris Post hiemes iam saepe graves nitidare triumphis, 5 Semina pestis adhuc patior contraria priscae Et tristes nebulas et arnica silentia maestis. Sed non tanta meos conturbant tristia sensus, Exhilarant me quanta2 tuis de laudibus: hoc est, Quod ferit adversos, quod amicis gaudia confert, 3°

io Quod3 magni sub amore dei simul atque timore Omnia constituis, cuius patientia mentem Perdocuit tolerando magis superare superbos Fastibus et tumidos humilem transcendere vanis 4 . Hic tibi mos proprius, hoc est insigne paternum, 15 Spes in te patriae, spes in te maxima regni. Spe sequimur, fortuna vetat 5 , ne desine coeptis Insudare piis: pugnabunt omnia pro te, Quem dedit omnipotens cunctis augescere gratum. Quis poterit vacuare tuas quas consona regni 20 Gloria concordis primo dedit ordine laudes4 ? Tantum vota tuo placeant tua cunctipotenti, Nec te firma fides, nec te dilectio linquat, Quodque decet regem, verus tibi sermo perennet. Fallere nam levium est, verum retinere bonorum. 25 Excessisse modum videor, sed corde fideli Eligo culpari nimii pro caumate zeli. Pectore quam duplici crimen subiisse tacentis. Hinc repetam cognata meis discrimina fatis 7 ; Quae licet emerui genuini sorde vetemi 8 , 30 Non tamen ante tuli, patris quam munere vestii Paupere de fovea protractus ad impia veni Iurgia turbati vario certamine mundi. In quo multa quidem perpessus inepta sub uno Fasce rui, cum sancta tui decessio patris 9 35 Linqueret orbati nutantia pondera regni. O mors ilia gravis, mors o lugenda! Quid ista Morte supervixi, quae quamvis tempore venit Immatura tuis, venit tamen atque tuorum Auspiciis medioque viae nos tramite liquit. *o Experti iam quippe sumus, qua sorte parentum Funera plangamus, domini quam clade beati Affidar vel paene cadam, mihi temporis huius Fert aerumna fidem, propriis quia finibus exul Ut vagus atque fugax aliorum tecta peragro; « Importuna mei quibus atque molesta laboris Iam tolerata diu nonnumquam sordet egestas. Spira 10 , mihi ante alias quondam dispectior urbes, Et quam noluerim civili nomine pridem Compellare, meis nunc fessis unica rebus

Adiutrix, gremio profugum collegit aperto. Spira, mihi ante alias praedulces dulcior urbes, Romuleae 11 dicenda meo iam carmine sedi 11 Aequalis, non iure loci, sed amore iuvandi. Nunc oblita mihi iam sunt Alamannica12 rura 12 , Eligo planiciem Francorum, deserò terras Hostibus obsessas, video quas fraude diremptas Partibus imperii. Quarum moderamina rursus Ni redeant servanda manu, mihi crede, sub una 13 , Corporis interitum membrorum demptio gignet.

14. Versus de bella 1 quae fuit acta Fontaneto. 2 (Schlacht bei Fontenay, 841.)

1. Aurora cum primo mane taetram noctem dividet3, Sabbatum non illud fuit, sed Saturni dolium4, de fraterna rupta pace gaudet daemon6 impius. 2. Bella clamai, hinc et inde pugna gravis oritur, frater fratri mortem parat, nepoti avunculus; filius nec patri suo exhibet6, quod meruit. 3. Caedes nulla peior fuit campo nec in Marcio7; fracta est lex christianorum sanguinis proluvio, unde manus inferorum, gaudet gula Cerberi. 4. Dextera praepotens dei protexit Hlotharium, victor ille manu sua pugnavitque fortiter: ceteri si sic pugnassent, mox foret concordia. 5. Ecce olim velut Judas salvatorem tradidit, sic te, rex, tuique8 duces tradiderunt gladio: esto cautus, ne frauderis agnus lupo praevio9. 6. Fontaneto fontem dicunt, villam quoque rustici, ubi strages et ruina Francorum de sanguine: horrent campi, horrent silvae, horrent ipsi paludes. 7. Gramen illud ros et imber nec humectet pluvia, in quo fortes ceciderunt, proelio doctissimi, pater, mater, soror, frater, quos10 amici fleverant. 8. Hoc escelus11 hinc et inde, quod verso describitur, Angelbertus ego vidi pugnansque cum aliis, solus de multis remansi 12 prima frontis acie. 32

9- Ima vallis retrospexi verticemque iuieri 13 , ubi suos inimicos rex fortis Hlotharìus expugnabat fugientes usque forum 14 rivuli. 10. Karoli de parte vero, Hludovici pariter albent campi vestimentis16 mortuorum lineis 15 , velut solent in autumno albescere avibus. 1 1 . Laude pugna non est digna, nec canatur melode, Oriens, meridianus, Occidens et Aquilo plangant illos, qui fuerunt illic casu mortui. 12. Maledicta dies ilia, nec in anni circulo numeretur, sed radatur ab omni memoria, iubar solis illi desit, aurora crepusculo. 13. Nox et sequens diem illam noxque dira nimium, nox illaque planctu mixta et dolore pariter! Hie obit et ille gemit in gravi penuria. 14. 0 luctum atque lamentum! nudati sunt mortui, horum carnes vultur, corvus, lupus vorant acriter; l.orrent, carent sepulturis, vanum iacet cadaver. 15. Plorai um et ululatum nec describo amplius: unus quisque quantum potest restringatque lacrimas, pro illorum animabus deprecemur dominum. 1 5 . S a l o m o (III). AD DADONEM. (Über die Zustände unter Ludwig dem Kind; um 904.)

Nunc canis 1 ipse domum Christi spurcissimus1 intrat, Dat necibus plebem, vulgo res, ignibus aedem2. A! mensam domini sacram manus impia scindit, Tractat pollutus sanctorum pignera tactus 3 5 Ecclesiaeque pecus peregre transducit abactum. Non miseret patris, nulla est miseratio matris; Transfigit natum feritas ante ora parentum, Nec natam redimii, quod mater funera 4 plangit. Iunior atque senex, lactans puer atque puella 10 Alter in alterius moribundi caede volutant. Instant 6 Italides spoliatae® civibus urbes Ac desolati demptis cultoribus agri; Campi caesorum siccatis ossibus albent. Iam puto tot vivi non sunt, quot Marte perempti. XXX/3

33

is Die frater, die antistes 7 , die sancte sacerdos, Si constare nequit regnum per dissona se par 8 , Quae sint divisis metuenda pericula nobis. Unanimes habitare domum psalmista notavit 9 ; Sed (te Sulpici, ne Gallus id audiat, affor) 1 0 20 Rari sint nostrum, quorum mens tendat in unum: Discordant omnes, praesul, comes atque phalanges 1 1 , Pugnant inter se concives contribulesque 1 2 , Urbica turba strepit, machinantur et oppida bellum; Quid ni cognatos etiam discordia pungit: 25 Provocai in Martem frater concurrere fratrem ; Infremitat saevitque animis ignobile 1 3 vulgus 1 3 , Omnia legirupis 14 certant mortalia pugnis; Maiores aliis 1 8 faciunt nil rectius illis: Qui defensores patriae populique fuisse 30 Debebant, aliis constant 1 6 occasio 1 6 litis: Nam quorum patres sedabant seditiones, Horum posteritas acuens exaggerat iras. Unius populi cum sit disiectio talis, Num sic divisum credis consistere regnum? 35 Non, mirere, pater, si concuciamur acerbis Litibus et pugnis, si motus ferveat orbis, Sed mage mira putes, quod non sint funditus omnes E t tribus 1 7 et populi funesto Marte perempti, Ah! cum non habeant, qui ,fac' vel .desine' dicat 1 8 . 40 Regia si turmis esset praelata potestas, Non adeo temere fluitaret mobilis ordo, Discola 1 9 nec tantum struxisset factio 2 0 cladis, Nec mala conantes eadem factisque replentes 2 1 Praemia 2 2 sive thronum 2 3 sinerentur adire proborum. 15 Plura quid his dicam ? desunt ubicumque regentes, Disciplina cadit, huic et contraria surgit. Absque timore quidem nihil esse loquuntur 2 4 honorem. Barbaries quaesita domi 2 8 censuque coacta 2 8 Christicolum populis, cum rex mandaverit illis, so Coetus catholicos, quia rex non dirigit ipsos, Infra tecta capit censumque cruore reposcit. Principe destituii multo nos tempore languor 2 7 Infantilis 2 7 adhuc perfungens nomine regis; 34

Aetas nec pugnae est habilis nec legibus apta, 65 Cui genus indulget regnis sceptroque potiri, Sed tenerum corpus seraeque28 adfortia vires Despectum propriis générant et hostibus ausum, Quam vereor, mi dulce caput, quam saepe revolvo Illius eulogium29, qui vae30 portendere genti, flo Supra quam iuvenis31 staret dominatio regis 31 , Asseruit. 16. De Heinrico. (Ottos I. und Heinrichs Versöhnung; 941 ?)

1. Nunc almus assis1 filius benignus fautor mihi, de quodam duce, qui cum dignitate 2. Intrans nempe nuntius, ,Cur sedes' infit ,Otdo hie adest Heinrich, dignum tibi fare 2 3. Tunc surrexit Otdo, perrexit illi obviam et excepit ilium 4. Primitus quoque dixit: ambo vos aequivoci3, nec non et sotii4, 5. Dato responso coniunxere manus. petierunt ambo 6. Oramine facto duxit in concilium et omisit6 illi praeter quod regale®, 7. Tunc stetit al thiu spräkha quicquid Otdo fecit, quicquid ac omisit, 8. Hie non fuit ullus nobilibus ac liberis, cui non fecisset Heinrich 3*

thero ewigero thiernun thaz ig iz cösan muozi themo heron Heinriche, thero Beiaro riche bewarode. then keisar manoda her thus, ther unsar keisar guodo? bruother hera kuniglich. thir selvemo ze sine.' ther unsar keisar guodo, inde vilo manig man mid mihilon eron. .Willicumo Heinrich, bethiu, goda endi mi; willicumo sid gi mi.' fane Heinriche sö scdno her leida ina in thaz godes hüs: thero godes genätheno. intfieg ina aver Otdo, mit michelon eron sö waz s6 her thär hafode, thes thir Heinrich ni gerade, sub firmo Heinriche, al geried iz Heinrich: ouch geried iz Heinrich, (thes hafon ig guoda fulleist thaz thid allaz war is), allero rehto gilich. 35

17. Hrotsvitha. GESTA OTTONI S. (Flucht Adelheids 951.)

Interea rex Italicus gravido Hlotharius 1 Infectus morbo, mundo discessit ab isto, Italiae regnum linquens merito retinendum Summae reginae2, sibi quam sociavit amore, s Regis Rothulfi 3 fuerat quae filia magni, Edita magnorum longo de stemmate regum; Cui nomen clarum dictavit summa parentum Nobilitas 4 , illam digne vocitans Aethelheitham. Haec quoque regalis formae praeclara decore io Atque suae causis personae sedula dignis Factis regali respondit nobilitati: Scilicet ingenio fuerat praelucida tanto, Ut posset regnum digne rexisse 5 relictum. Si gens ipsa dolum mox non dictaret amarum. is Denique defuncto, quem praedixi, Hluthario, Pars quaedam plebis fuerat, quae, retro rebellis Menteque perversa propriis dominis inimica, Restituii Beringarii® regnum ditioni 7 , Quod, patre 8 defuncto, raptum violenter ab ilio 20 Olim per manus regis devenit 9 Hugonis10. Optato certe qui 11 sublimatus honore Detegit, invidii quicquid sub pectore tristi Gessit, dum regni deflevit damna paterni; Felleque plus iusto 12 cordis succensus amaro, 25 Fudit in insontem concretum quippe furorem, Iniustam vim reginae faciens Aethelheithae, Quae regnans illi damnum non fecerat ullum. Nec solum celsae solium sibi proripit aulae, Sed simul, aerarii claustris eius reseratis, 30 Omne, quod invenit, dextra tollebat avara, Aurum cum gemmis varii generis quoque gazis Necnon regalis sertum 13 praenobile frontis, Ornatus nec particulam dimiserat ullam; Nec timuit propriis illam spoliare ministris 35 Obsequiis quoque personis regalibus aptis Regalique potentatu (miserabile dictu); 36

Postremo quoque pergendi pariterque manendi, Quo vellet, libertatem male denegai omnem. Solam cum sola committens namque puella 14 40 Servandam cuidam corniti sua iussa sequenti. Qui, iussis captus regis non iusta iubentis, Non metuit propriam culpae sine crimine domnam15 Clausam carcerei claustris servare cubilis, Circumdiffusis custodum denique turmis, 45 Ut mos personas est servali scelerosas18. Sed, qui de vinclis Petrum tollebat Herodis, Hanc, quando voluit, miti pietate redemit. Certe dum variis animo foret anxia curis Nullaque spes sibimet certi solaminis esset, so Praesul Adhelhardus 17 , factum deflens miserandum Vixque suae damnum carae patiens grave domnae, Illi transmisit missum mox namque secretum, Utque fugam caperei, monitis suasit studiosis, Ac peteret muris urbem structam bene firmis, 65 Quae caput ipsius constabat pontificatus; Hic loca praesidii mandans tutissima certi Illi, condignum quoque praeberi famulatum. His nam regales monitis pulsantibus aures, Inclita de mandatelis regina benignis «o Laetior exoptat vinclis absolvier artis ; Quid faceret, tamen ignorai, quia nulla patebat Ianua, quae somno pressis custodibus alto Illam nocturnis pateretur abire sub horis. Sed nec personam causa 18 famulaminis 18 ullam es Subiectam sibi carcereis possedit in antris, Ipsius implendis esset quae sedula iussis, Ni supradictam solummodo namque puellam Necnon presbiterum vitae laudabilis unum. His ubi continuis narraret cuncta lamentis, 70 Quae maerens animo multum volvebat amaro, Voti communis placito visum fuit illis, Res melius verti, studio si forte latenti Sub terra foveam 19 facerent fodiendo secretam, Per quam de vinclis possent evadere duris. 75 Haec ita percerte constat completa fuisse Ocius, auxilio Christi praesente benigni. 37

Nam caute fovea iuxta placitum reparata, Advenit libertati nox 20 apta recenti, In qua, dum somnus plebis perserperet artus, so Tantum cum sociis regina piissima binis Custodum fraudes fugiens evaserat omnes Atque viae spatium noctis sub tempore tantum Pertransit, plantis quantum valet ergo tenellis. Sed, mox ut scissis cessit nox furva tenebris 85 Atque polus radiis coepit pallescere solis, Abscondens in secretis se cautius antris, Nunc vagat in siivis, latitat nunc denique sulcis Inter maturas Cereris crescentis aristas; Donee nox, solitis rediens induta tenebris, 90 Obtegit rursum nebùlo terram tenebroso : Tunc iterato viam studuit percurrere coeptam. Denique custodes, illam non invenientes, Narrabant factum corniti nimium tremefacti, Cura cui conservandae fuit indita domnae. 06 Qui, terrore gravis percussus corde timoris, Pergit cum sociis illam perquirere multis; Et cum deficeret nec iam dinoscere posset, Quo regina suum tulerit clarissima gressum, Detulit ad regem Beringarium timidus rem. loo Hie quoque, continuo nimiam conversus in iram, Circumquaque suos subito mittebat alumnos, Praecipiens illos nullum transire locellum, Sed caute cunctas iam perlustrare latebras, Si forsan latebris regina lateret in Ullis, los Ipseque cum fortis sequitur turba legionis, Ceu qui vult hostes bello superare feroces, Et rapido segetem cursu peragravit eandem, In cuius sulcis latuit tunc domna recurvis Haec, quam quaerebat, Cereris contecta sub alis; no Sed, licet hue illucque locum percurreret ipsum, In quo non parvo iacuit terrore gravata, Et quamvis circumpositos disiungere culmos Nisibus extenta cunctis temptaverit hasta, Non tarnen invenit, Christi quam gratia texit. ii5 Ast ubi confusus rediit nimium quoque lassus, Praesul Adelhardus mox advenit venerandus 38

Induxitque suam gaudenti pectore domnam Intra namque suae muros urbis bene firmos; Hicque sibi 21 digne toto servivit honore, 120 Donec maiorem Christo miserante decorem Regni suscepit 22 , pridem quam maesta reliquit. 1 8 . Modus Ottinc. (Preislied auf die drei Ottonen; veri, u n 990.)

ia. Magnus Caesar Otto 1 , quem hic modus refert in nomine, Ottinc dictus, quadam nocte membra sua dum collocai 2 , palatium casu subito inflammatur. ib. Stant ministri, tremunt, timent dormientem attingere et chordarum 3 pulsu 3 facto excitatum salvificant et domini nomen carmini imponebant. 2a. Excitatus spes 4 suis surrexit, timor magnus adversis mox venturus: nam tum fama volitai Ungarios signa in eum extulisse. 2b. Iuxta litus sedebant armati, urbes, agros, villas vastant late: matres plorant filios et filii matris undique exulari 5 . 3a. .Ecquis ego' dixerat Otto, ,videor Parthis 6 ? diu diu milites tardos moneo frustra; dum ego demoror, crescit clades semper: ergo moras rumpite et Parthicis mecum hostibus obviate!' 3b. Dux Cuonràt 7 intrepidus, quo non fortior alter, ,Miles' inquit, ,pereat, quem hoc terreat bellum. Arma induite: armis instant hostes. 39

Ipse ego signifer effudero primus sanguinem inimicum.' 4a. His incensi bella fremunt, arma poscunt, hostes vocant, signa secuntur8, tubis canunt: clamor passim oritur et milibus centum Theutones inmiscentur. 4b. Pauci cedunt, plures cadunt: Francus instat, Parthus fugit: vulgus exsangue undis obstat9: Licus 10 rubens sanguine Danubio cladem Parthicam ostendebat. 5a. Parva manu caesis Parthis, ante et post saepe victor, communem cunctis movens luctum, nomen, regnum, optimos hereditans 11 mores filio obdormivit. 5b. Adolescens post hunc Otto 12 imperabat annis multis 13 , Caesar iustus, clemens, fortis. unum modo defuit: nam inclitis raro proeliis triumphabat. 6a. Eius autem clara proles, Otto 14 decus iuventutis, ut fortis ita felix erat: arma quos numquam militum domuerant, fama nominis satis vicit. 6b. Bello fortis, pace potens, in utroque tamen mitis, inter triumphos, bella, pacem semper suos pauperes respexerat 15 : inde pauperum pater fertur. 7. Finem modo demus, ne forte notemur ingenii culpa tantorum virtutes ultra quicquam deterere, quas denique Maro 16 inclitus vix aequaret. 40

19. Leo von Vercelli. VERSUS DE OTTONE ET HEINRICO (1002).

Quis dabit aquam capiti? Quis dabit fontes oculis, Sufficientque lacrimae

quis succurret pauperi? lacrimosos populis? mala mundi piangere ?

Ad triumphum ecclesiae 5 Sumpsit Otto imperium, Vivo Ottone tertio

coepit Otto crescere, ut floreret saeculum; salus fuit saeculo.

Postquam terrae malicia In caelum raptus abiit, Viva habet palatia

adscendit ad sidera, regem caeli adiit; in aeterna patria.

io Regnorum robur periit, Dum Otto noster moritur, Mutavit caelum faciem

quando Otto cecidit. mors in mundo oritur, et terra imaginem.

Plangat ignitus oriens, Sit aquilo in cinere, is Sit mundus in tristitia,

crudus ploret occidens, planctus in meridie; nostra fugit cithara.

Plangat mundus, plangat Roma, Sit nullum Romae canticum, Sub Caesaris absentia Vorassent lupi populum, 20 Ipsi caeli compluerent, Nisi Heinricus viveret, Contra deum consilium In tribus paene mensibus Heinricum sine sanguine

lugeat ecclesia! ululet palatium! sunt turbata saecula. finis esset omnium, elementa ruerent, nisi princeps fieret. nec magnum nec minimum, omnis cessit gemitus. praefecit monarchiae.

25 Quod nulla arma bellica, Quod non est ante saecula, Festinat mundus undique

hoc dei potentia; nostra habent tempora, ad Heinricum currere.

Triumphat Baioaria, Collum cassa fallatia 1 3o Dat manus Lotharingia,

fortis servit Francia, flexit Alemannia, fida est Thuringia. «i

Pugnax currit Saxonia, Recepit iugum solitum Ut sub tributis serviat,

ad subiectum obvia. Sclavus* in obprobrium, sicut quondam fecerat.

Regum creatrix maxima 35 Heinrice, curre, propera; Numquam sinas te principe

clamat iam Italia: te expectant omnia. Arduinum3 vivere.

Curnint isti, currunt illi, Germania et Belgica Currit Leo4 et patriam 40 Numquam Heinricus gaudeat, Si Leonem episcopum Si non submittat legibus

fit concursus omnium; torva curvant genua, credit Baioariam6. numquam felix valeat, non faciat ditissimum, hostes eius pedibus.

20. Wipo. VERSUS PRO OBITU CHUONRADI IMPERATORIS

Qui vocem habet serenam, De anno 1 lamentabili Pro quo dolet omnis homo Suspirat populus domnum3 6 Rex Deus, vivos tuere

(f 1039)

hanc proferat cantilenam et dampno2 ineffabili, forinsecus et in domo, vigilando et per somnum. et defunctis miserere!4

Anno quoque millesimo A Christi nativitate Et Caesar caput mundi, Occubuit imperator 10 Rex Deus, vivos tuere

nono atque trigesimo nobilitas ruit late, et cum ilio plures summi, Chuonradus, legis amator. et defunctis miserere!

Eodem vero tempore Ruit stella matutina Heu quantum crudelis annus I Filius imperatricis, Ruit Chuono7 dux Francorum, 16 Rex Deus, vivos tuere

occasus fuit gloriae, Chunelinda® regina, corruerat Herimanus®, dux timendus inimicis, et pars magna seniorum. et defunctis miserere!

Imperatoris gloria Ac frequenti mentione Fiat dominator probus Praeclara fama post mortem 20 Rex Deus, vivos tuere

sit nobis in memoria, vivat vir indolis bonae; et frequenti cannine novus, vitae praestet hunc consortem. et defunctis miserere!

42

Regum sanguine genitus, Gloriosus in persona, Sceptrum, regnum, imperium Rem publicam honestavit, Rex Deus, vivos tuere

omnes praecellit penitus, pulcher sua sub corona, nulli erat plus congruum; huius causa laboravit. et defunctis misererei

Postquam replevit Franciam Mitigavit Alamannos8 Saxonibus et Noricis9 so Vidit sua 10 magnalia Rex Deus, vivos tuere

per pacis abundantiam, et omnes regni tyrannos, imposuit frena legis, probabilis Italia 1 1 , et defunctis misererei

Roma subiecit se primum Experti sunt Ravennates Sentiebant Veronenses 35 Hesperia se prostravit, Rex Deus, vivos tuere

a summo usque ad imum, in bello suo primates, invicti Caesaris enses, imperanti supplicavi^ et defunctis misererei

Reversus Alamanniam Quam sic dissipavit Caesar Omnes simul perierunt, 40 Et cives prestantissimi Rex Deus, vivos tuere

invenerat calumniam 12 , ut ventus pulveris instar, qui praedatores fuerunt, idcirco facti exulari, et defunctis misererei

Nil moratus imperator, Bellum intulit paganis 13 . Non defendit eos palus, « Bene coercebat Sclavos 14 Rex Deus, vivos tuere

pacis ubicumque dator, ne nocerent christianis, nulla fuit aquis salus, barbaros et omnes pravos. et defunctis misererei

2 i . Cantilena in Heinricum III. (a. 1028 regem coronatum.)

1. O Rex regum, régnas in caelis, serva in terris

qui solus in aevum Heinricum nobis ab inimicis!

2. Quem voluisti et coronari manu Piligrini O Rex regum . . .

tibi benedici ad Aquasgrani 1 praesulis archi8. 43

3- Quem Romani clerus et populus post Cuonradum O Rex

atque fidi Franci, Christo dicatus adoptavit domnum3.

4. Die Italia, cum Germania, ,Vivat Cuonradus O Rex

die pia Gallia Deo devota, atque Heinricus!'

5. Agni ut sponsa4 servali suo Deo aeterno O Rex

pace quieta valeat sponso vivo et vero.

6. Gaudent omnes senes et juvenes, regnat Cuonradus O Rex

Christi fideles, matres, infantes: atque Heinricus.

7. Die, qua surrexit, regni monarchiam pius Cuonradus: O Rex

qui mundum redemit6, accepit sanctam gaudeat mundus.

8. Post unius aeeepit sanetam puer Heinricus, O Rex

anni recursus6 regni coronam Christo electus,

9. Die praedicto archiespiscopo gaudente clero O Rex

a Piligrino sibi7 devotissimo, simul et mundo.

10. Doleat antiquus sanetas ecclesias vivo Cuonrado O Rex

gentis inimicus8 pacificatas atque Heinrico!

11. Mater Christi cunctisque sanetis, juva Cuonradum 0 Rex

cum civibus caeli rectores orbis atque Heinricum!

44

12. Ut ecclesiarum et pupillorum valeant justo 0 Rex

causas sanctarum ac viduarum tractare judicio.

13. Laus Creatori, cujus imperium per infinita O Rex

angelorum regi, manet in aevum saeculorum saecula.

22. Carmen de bello Saxonico. (Vor der Schlacht an der Unstrut 1075.)

Nec mora, percepto rex magnus crimine 1 tanto, Egregia pietate nitens, fortissimus armis. Zelo iusticiae fiammato pectore fervet, Adversum tantos praesumptus colligit iras; 5 Ignescunt animi iusto sub corde feroces ; Non sua iam, sed iura Dei violata dolebat. Imperai exciri totius robora regni Armavitque acies, acer ruiturus in hostes. Regis ad edictum cuncti se in bella parabant, io Aeque maiores, aeque studuere minores. Arma novant, animos acuunt, docuere caballos Currentes facili cervice reflectere cursus, Horrificos belli non exhorrere tumultus. Primus init bellum, cogens in praelia secum 15 Suevos unanimos, dux fortis in arma Rodolfus 2 , Quos prius expertos Saxonica bella celebrai Gloria quaesiti Carolo sub rege triumphi. Hic et in arma rapit secum quos patria misit Curia, mille manus Ararim Rodanumque bibentes 3 . 20 Hos Romanorum sequitur de gente vetusta Dux Catulus4 nomen referens moresque genusque. Signa ducis sequitur gens inclita Poiariorum6, Quam totiens domitis celebrai Victoria Parthis® Et numquam violata fides bellisque probata 25 Virtus Poiemicis7 multisque superba triumphis. Necnon Wangiones8 ibant in praelia fortes, Gens antiqua, potens armis et munere terrae, 45

Regia signa sequi bello quae gaudet in omni Solaque regales servat per praelia fasces; so Nunc quoque signa sui sequitur fulgentia regis, Agmine multiplici cingens insignia regni. Rex cunctas acies excellens vertice celso Alto fertur equo, mediis in milibus extans; Arma nitent aurata nitentibus addita membris, ss Emicat e cunctis rutilans ut lucifer astris. Post hos insignis dux agmen agit Gotefridus 9 , Corda gerens patris, quamvis sit corpore dispar 10 , Consuetas iuvenum ducens ad bella phalanges, Ripheas 11 habitant urbes Thilen 12 Nimagumque 12 , 40 Extremos regni fines, ubi bella moventur Semper, et hostili crudescit sanguine terra. Turn dux Lotharios Tiedricus13 cogit in arma, Dux insignis eques in equestria bella valentes Turmas educens, armis animisque vigentes. 45 Et Westvalorum, Fresonum, Poiemiorum Exibant acies accitu regis alacres, Milia multa nimis decorata nitentibus armis. His comitatus iter rex ultor tendit in hostes. Ergo frequens campis exercitus ibat apertis; so Tellus comipedum cursu pulsatur equorum. Talia Saxones ex fama percipientes, Absumpti figmenta 14 prius fraudesque dolosque, Coguntur tandem nunc se defendere bello. Emittunt équités strictis mucronibus acres 55 Per totam patriam vulgi concire catervas Omnes ad bellum, seque et sua quemque tuendum. Concita plebs rerum mox ardet amore novarum. Omnes agricolae fractis agrestibus armis 15 Arma 19 parant belli durisque ligonibus enses «o Confiant17 ancipites, curvis e falcibus hastis Spicula praefigunt. Pars aptat scuta sinistris Levia, pars ferro galeas imitatur equestres. Pars triplici philtro; fustes ad praelia quernos Milia multa parant, plumbo ferroque gravabant. 65 Mille modis acies ad bella armantur agrestes. Squalent arva suis cultoribus expoliata. Pastores pecorum, custodes atque domorum 46

Praeposuere suis belli discrimina curis. Quisque frequens curas convertit ad arma redemptor18, 70 Concitus in bellumque ruit, securus ad horam, Accédât quantum summae19 quantumve recedat. Ergo tegunt latos passim tot milia campos, Quot vel pontus agit fluctus vel messis aristas. Nec minus assuetae bellis armisque phalanges 75 Indocili turbae dictant20 discrimina pugnae Initantque rudes verbis ad praelia mentes: Quam sit turpe iugum servile pati dominorum Ingenuos, quantumque mori sibi praestet in armis. His aliisque modis accensum pectora*1 vulgus so Indomitum specie belli praeludit22 agendi, Per virgas23 discens subducere24 corpus ab ictu, Et iuvat armorum sonitus clangorque tubarum; Sic ruit exitii gens inconsulta futuri. Nec mora, iam cunctae transportantur vada turmae 85 Fluminis Unstardi25, qui cladem nomine genti Iam praesignasset, si non tardanda fuisset. Ecce vident nigras glomerari pulvere nubes Et magis atque magis tenebras insurgere campis. Paulum progressi longe splendescere cernunt so Aeratas acies28 erectaque signa volare. Quid faciant ? Iam nulla doli figmenta patebant, Nec transire fuga poterant vada fluminis alti. Ergo manu conferre parant cunctasque phalanges Sacrilegas bello disponunt ordine longo27. 23. Donizo Canusinus (Donizo von Canossa). VITA MATHILDIS COMITISSAE. (Heinrich IV. in Canossa 1077).

Post matris mortem fama currente per orbem, Regem damnatum2 per papam commemoratum3, Turbati certe fortes sunt atque potentes Per totum regnum, dicentes esse superbum 5 Non parére pie sinceriter atque benigne Romanae sedi, quae claves continet aevi. 1

47

Quocirca regem statuunt contemnere recte, Ni redeat, papae pacem studeat revocare4. Non aliter se rex noscens regnare valere, io Ad consobrinam6 Mathildim misit, ut ipsa Conscilium caperei, quo papa veniret ab Urbe8 Longobardiam, peteret veniam sibi dignam Ipse, suum7 iussum faceret dubio8 procul ultra. Papa precesque videns dominae Mathildis, eidem io Quod quaerit donat; dimisit 9 denique Romam Opilio10 dignus, Canossam venit et intus. Quem sancti Petri vice digniter ilia recepii; Salvificum rorem 11 quae papae sumpsit ab ore. Regis Heinrici domina 12 comitante Mathildi 20 Affuit et iuxta praesentia turbaque multa ; E x me 1 3 fitque nova, dum fiunt talia, Roma. Urbs, honor ecce tuus mecum rex papa simul sunt Ac Itali proceres, nec non Galli proceresque, Ultramontani, Romani, pontificali 25 Stemate fulgentes; adsunt plures sapientes, Inter quos abbas Hugo Cluniacensis14 hic astat, Qui pater 16 in lavacro 16 regis fuerat sacrosancto. Pacis sermones tractabant hi seniores; Cumque dies per tres starent pro pace loquentes, 30 Et pax non esset, rex atque recedere vellet, Cappellani sancti petit idem rex Nicholai; In qua pastorem lacrimans oravit Hugonem, Ut pro pace sua fideiussor 16 sibi fiat. ,Non licet hoc', abbas regi respondit, et astans 35 Illic Mathildis rogitavit eum ; sed et ipsi ,Hoc faciet nemo', respondit, ,tu nisi, credo. Poplitibus flcxis dixit rex atque Mathildi: ,Tu nisi me multum iuveris modo, non ego scutum Ulterius frangam, mulctavit me quia papa. 40 Consobrina valens, fac me benedicere, vade !' Ipsaque surrexit regique spopondit et exit Ascendens sursum, stetit ac rex ipse deorsum. Alloquitur papam de regis fine reclamans. Sinceris dictis dominae venerabilis istis «5 Credidit antistes ; ut iuret sic tamen ipse Rex illi, sedi Romanae sit que fidelis. 4«

Praesul quaeque velit Gregorius, hoc sibi17 fecit Rex retro18 scriptus 18 . Solitoque nivem mage frigus Per nimium magnum Ianus 1 ' dabat hoc et in anno. Ante dies septem quam finem Ianus haberet20, Ante suam faciem concessit papa venire Regem, cum plantis nudis a frigore captis. In cruce se iactans, papae saepissime clamans: ,Parce, beate pater! pie, parce michi peto plane!' Papa videns flentem, miseratus ei satis est est; Nam benedixit eum, pacem tribuit, sibi 21 demum Missam cantavit corpus dedit et deitatis; Secum22 convivans super arcem quin Canusinam. Ipsum dimisit, postquam iuravit.

24. Ligurinus. (Friedrich I. in der Veroneser Klause 1155.)

Ventum erat ad fauces, angustaque claustra viarum2, Qua se nubiferis horrendae rupibus Al pes Exiguo tantum penetrandas limite praebent, Uniusque capax scopuloso semita calle Arcta laboranti pandit vestigia turbae. Hie fractis praerupta jugis tenebrosa vorago Pandit mane chaos, baratrique3 simillimus horror Exanimes fecisse potest, Athesamque4 fragosis Sub pedibus rauco certantem murmure saxis Accipit attonita, quam non videt, aure viator. Hinc se nubifero super aethera vertice rupes Tollit, et ingenti late loca protegit umbra: Eque supercilio scopulosi verticis unus Conatu facili lapsuraque saxa movendo Mille potest arcere viros, aditusque viarum Claudere, vel missis incautos perdere saxis. Hue se contulerat ferus infandusque satelles5 Albricus5, cupidus scelerum, cupidusque rapinae, Horridus, acer, atrox, ex ordine natus equestri: (Civis erat, Verona, tuus) jurataque turpi Obsequio monstrisque4 novis adscita juventus Cum domino peritura suo miserasque parentum 1

XXX/4

49

Orba tura domos; longoque labore petitam Rupis inaccessae sedem statione latenti 25 Servabant, dirumque nefas ac turpe parabant. His erat in voto pretiis spoliare coactis Agmina vel missis aditum praecludere saxis. Non placuit tentare dolos facinusque fateri, Donec in angustas fauces infidaque totae, 30 Ignarae fraudis, cecidi ssent claustra cohortes. Atque ideo paucos tuto praecedere passi Continuere manus ad grandia monstra paratas. Sic venator apros fulvosque agitare leones Instituens timidos lepores damasque fugaces 35 Dissimulat ; praedamque pudet captare minorem. Ipse sub ingenti latet altae fornice rupis Clamososque canes inhibet cupidosque molossos" Comprimit, ut nullis quatiant latratibus ora, Donec cornigeri veniant in retia cervi, io Trux leo, saevus aper, maculoso veliere pulcher Pardus et hirsuti rapidis cum tigribus ursi. Non tamen occulti potuerunt fallere Regem Instrumenta doli: coelestia8 pectora sane Nil transire9 potest. Sapiens 10 quod praedicat, hoc est: 45 .Principibus, fili, tacitus maledicere noli, Portai avis coeli maledicta latentia Regi.' Comperit ergo dudum Caesar sensitque furorem, Nec placuit certo sua tradere castra periclo, Fataque sacrilegis Romani subdere Regis. 50 Protinus e nostro praemissis agmine paucis Imperat infando tutos desistere coepto, Possessajp sedem tumidamque relinquere mentem. Infremuit vesana manus lapidumque rotatu Imperiosa viros abigit mandata ferentes. 55 Intererant nostris sub eodem tempore castris Ex Veronensi juvenes duo plebe creati, (Hunc Isaac, hunc Carzabanum Verona vocabat) Tempore qui longo regalia signa secuti Obsequio Regi se commendare fideli oo Certabant studioque pii placuisse favoris 1 1 : Hos quasi 12 concives 12 , et ob hoc securius illis Iure sodalitii 13 prò Caesare verba daturos, 5®

Ire jubent Proceres 13 monitisque ferocia corda Consilioque feras saevorum frangere mentes, «s Quos velut ignotos nihilominus impia turba Exaudire negans ut certos repulit hostes. Ac nisi se certo redimat plebs nostra tributo 14 , Lorica 16 vel equo prò quolibet ante relieto, E t caput ipse suum multo Rex liberet aere, 70 Nunquam se tutos aditus concedere, nunquam Transmittenda locis urgentibus agmina jurant. Visa fuit Regi miserabilis atque pudenda Conditio. — Et positis agmen consistere castris Imperai, ignavos cupidus punire latrones. 70 Omnia versanti quiddam rationis apertae Incidit in mentem; veluti conscenderat ante Turba nocens, ita posse suos super ardua rupis Ferre gradum quocumque modo: juvenesque ducentos Pectora signifero fortissima tradit Othoni 16 ; 8 0 Hos jubet ex omni sécrétas parte petito Ascensu tentare vias. Paretur, et armis Instructi levibus, sed firmo pectore tuti Magnanimi juvenes, silvas et confraga rupis Undique multivago scrutantes limite lustrant. 85 Vix inter scopulos et acutos denique cautes Conspexere locum, quo se promittere tandem Magna videbatur peragendi coepta facultas: Protinus angusto nituntur ad ardua calle, Cantibus infringunt ungues, et si qua vetusto so Prominet e scopulo putrì jam stipite radix, Hanc nitente manu prendunt, humeroque priorem Subvehit attollitque sequens 17 , primusque sequentes Attrahit, et studiis 18 alterna juvamina praestant. At si forte viris praecisa semita rupe 95 Nulla patet, solitis jungentes nexibus hastas Scalarum simulare gradus, suspensaque 19 longe Non dubitant nisu vestigia ferre sub auras. Sic ubi consumpto vix eluctata labore Constitit in summa bellatrix rupe Juventus, ìoo Regia, quae tacitus secum sub veste gerebat, Signa 2 0 potens erexit Otho strepituque feroci Terribiles sonuere tubae; clamore virorum 4

5'

H a c t e n u s ignoto mirantia saxa resultant, S a x a f e r i s t a n t u m fessisque v o l a n t i b u s a n t e 105 C o g n i t a , v e n t o s i s v i x u n q u a m t a c t a procellis. O b s t u p u i t p e r i t u r a cohors, u b i r e g i a s i g n a V i d i t e t a d s t a n t e s s u m m i s in r u p i b u s h o s t e s . Quid faciant miseri? praeruptis ardua pinnis Saxa fuga prohibent, pugnam mala causa m e t u s q u e no I m p e d i i et trepidae tenuis fiducia d e x t r a e . Attonitos penitusque animi ratione carentes R e g i u s a g g r e d i t u r miles, r e l i q u i s q u e p e r e m p t i s Cum duce capta suo turpi bissena21 reservans Corpora supplicio g r a t o 8 2 p r ò 2 2 m u n e r e 2 2 Regi 115 E x h i b e t 2 3 h o s o m n e s , e x c e p t o scilicet u n o , Q u i socios p r o p r i a j u s s u s s u s p e n d e r e d e x t r a O b t i n u i t miseram regali m u n e r e v i t a m . G a l l u s e r a t n u p e r q u e dolis a d s c i t u s i n i q u i s Inscius; huic parcens aliorum g u t t u r a diro 120 E l i d i l a q u e o j u s t i s s i m u s i m p e r a t u l t o r . Sic c r u c e vel g l a d i o q u i n g e n t o s u l t i m a m o r t i s F a t a subisse ferunt, omnes ex ordine equestri I n g e n u o s j u v e n e s . Q u o s regia v u l n e r a p a s s o s Supplicioque suo cunctis exempla d a t u r o s 125 T e u t o n u s in m a g n o s miles congessit a c e r v o s ; C o r p o r i b u s q u e suis e x t i n c t i e t s t r a g e c r u e n t a Obstruxere viam, q u a m vivi f r a u d e superba T e n t a v e r e pio f r u s t r a praecludere Regi. At Rex Italiae fauces angustaque claustra 130 P r a e t e r i e n s p l a c i d u m p r i m a s t a t i o n e T r i d e n t u m 2 4 Contigit: hic multos natalia rura petentes D i m i t t e n s vicina petit placidissimus hospes Moenia B r i x n o r a e 2 8 , m o x i l l u m N o r i c a 2 6 l a e t o Terra26 sinu verso reducem j a m suscipit anno.

25. Archipoeta. (AD FRIDERICUM; vorgetragen 1163.) 1. S a l v e m u n d i d o m i n e , Caesar n o s t e r , a v e , cuius bonis omnibus iugum est suave; q u i s q u i s c o n t r a c a l c i t r a i p u t a n s illud g r a v e , o b s t i n a t i cordis e s t e t cervicis p r a v a e . 52

2. Princeps terrae principum, Caesar Friderice, cuius tuba titubant arces inimicae, tibi colla subdimus tygres et formicae et cum cedris Libani vepres et myricae 1 . 3. Nemo prudens ambigit, te per dei nutum super reges alios regem constitutum et in dei 2 populo2 digne consecutum tarn vindictae gladium quam tutelae scutum. 4. Dent fruges agricolae, pisces piscatores, auceps volatilia, feras venatores: nos poetae pauperes, opum contemptores, scribendo Caesareos canimus honores. 5. Christi sensus imbuat mentem Christianam, ut de Christo3 domini3 digna laude canam, qui potenter sustinens sarcinam mundanam relevât in pristinum gradum rem4 Romanam4. 6. Seimus per desidiam regum6 Romanorum ortas in imperio spinas impiorum, et sumpsisse comua multos populorum, de quibus commemoro gentem Lombardorum. 7. Quae dum turres erigit more Giganteo, volens altis turribus obviare deo, contumax et fulmine digna Ciclopeo instituta principum sprevit ausu reo. 8. Quanta sit potencia vel laus Friderici, cum sit patens omnibus, non est opus dici. qui rebelles lancea fodiens ultrici repraesentat Karolum® dextera victrici. 9. Hie ergo considerans orbem conturbatum potenter agreditur opus deo gratum, et ut regnum revocet ad priorem statum, repetit ex debito census7 civitatum. 10. Prima suo domino paruit Papia 8 , urbs bona, flos urbium, clara potens pia; digna foret laudibus et topographia, nisi quod nunc utimur brevitatis via. 1 1 . Post Papiam ponitur urbs9 Novariensis9, cuius pro imperio dimicavit ensis,

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

frangens et reverberans virìbus immensis impetum superbiae Mediolanensis. Mediolanensium dolor est immensus, prae dolore nimio conturbatur sensus; civibus Ambrosii 10 furor est accensus, dum ab eis petitur, ut a servis, census. Modis mille scriberem t^llicos conflictus, hostiles insidias et viriles ictus, quantis minis impetit ensis hostem strictus, qualiter progreditur castris rex invictus. Erant in Italia greges vispillonum 11 , semitas obsederat rabies praedonum, quorum cor ad scelera semper erat pronum, quibus malum facere videbatur bonum. Caesaris est gloria, Caesaris est donum, quod iam patent omnibus viae regionum, dum ventis exposita corpora latronum surda flantis boreae captant aure sonum. Iterum describitur orbis ab Augusto, redditur res publica statui vetusto, pax terras ingreditur habitu venusto, et iam non opprimitur iustus ab iniusto. Volat fama Caesaris velut velox ecus 12 , hac audita trépidât imperator Graecus 1 3 ; iam quid agat nescius, iam timore caecus, timet nomen Caesaris, ut leonem pecus. Imperator nobilis, age sicut agis, sicut exaltatus es, exaltare magis, fove tuos subditos, hostes caede plagis, super eos irruens ultione stragis.

2 6 . Gotifridus Viterbiensis. GESTA FRIDERICI. (Pest vor Rom, Aug. 1167.)

Fervida stella 1 poli canis 1 est coniuncta leoni2, Ordine zodiaci3 connectens sidera soli, Datque calore poli corpora febre mori. 54

Hoc solet ardore sol perdere corpora Romae, 5 Febribus innumeris infligere saepe dolores ; Nunc dedit ex more4 deteriora fore. Dum nequit in gladio se maxima Roma tueri, Febris ab auxilio6 poterit salvanda videri: Miles febre perit, quem metuebat heri*. io Quos non Roma potest, potuit disperdere ventus7, Cuius in adventu cecidit Germana iuventus: Sic, ubi Roma tacet, gloria nostra8 iacet. Heu quia Romuleis modico sub tempore morbis Vincitur et premitur dominator9 et Urbis et orbis; 15 Febre calente gemit, quem mare, terra tremit. Caesaris ad libitum iuraverat omnia Roma. Venit ab australi ventus cum fulgure zona, Castraque praecipitant ventus et aura tonans. Omnis homo madidus, solis fugiente calore, 20 Laeditur orribili 10 febri, veniente rigore. Et caput ex more, viscera, crura dolent. Omnia iam fuerant febrili vulnere laesa, Solus sanus erat, quo nescio munere, Caesar. Qui modo ne pereat, gratia summa vetat. 25 Caesar ait : .Feretra faciant hinc inde parali. Respondetur ei: ,Quo possunt monte secari? Unde tibi poterunt stramina, ligna dari? Ecce iacent équités, dudum iacuere clientes, Plaga tenet pariter dominos servosque dolentes; so Nemo potest domino reddere iura suo. Roma quidem languet; set si nos sana iuvaret, Ferre suis feretris tot corpora posse negaret. Nec, si plaustra daret 11 , ducere cuncta valet. Quis dabit hiis medicos? aut quae medicina valeret 35 Corpora tot iuvenum digna pietate fovere, Omnia quis gelidus fons adaquare feret ? Quis sellabit equos? aut quomodo frena trahemus? Armaque cum feretris qua calliditate vehemus? Piena iacent feretris prata, platea, nemus. 55

40 Vix regina12 potest sanos habuisse iugales, Qui sua sufficiant medicamina posse levare; Quid reliqui facient, qui neque, stramen habent?' Heu dolor horribilis, timor inclitus, horrida poena! Qui poterunt medici solacia solvere plena? 45 Quod nequit his medicus, gratia summa queat. Fetor ab infirmis nimis intolerabilis exit; Fetet equus, plus fetet homo, fetet quoque vestis, Fetet iter nimium, fetet ubique domus. Cum fetoris honus 13 non possent agmina 14 ferre, 60 Cedit ad irrigua laudata cacumina terrae ; Fontibus et glera 15 lucus amoenus erat. Summus aput Tuscos mons dicitur ille Miatus16, Qua requiem capiunt, quos fervidus urget hiatus 17 , Arboribus, pratis, aere, laetus aquis. 55 Caesar ut ascendit, sua castra sub arbore tendit. Dum calor intendit, medici solacia prendit; Curaque flebotomi digna paratur ei. Sanus et incolumis dum staret in arce monarcus, Fortius in proceres mortis praetenditur arcus; 60 Undique dum vadunt, morte calente cadunt. Regis Conradi18 natus, recolenda potestas. Dux Fredericus18 obit, quem regia planxit honestas. Dux Welfo19 cecidit, dux que Boemus20 obit. Rainaldus 21 praesul, quem Caesar ad omnia misit, 65 Ossa velut reliqui patriae decocta remisit. Heu quot depereunt febre, calore, siti! Heu quot pontifices comitesque ducesque potentes! Plangunt exhaustae patriae sine fine dolentes, Unde pater patriae, quid sibi plangat, habet. 70 Ibant armigeri bini, iam iam morituri. Alter ait socio : .Tumulo sumus hie carituri, Suscipe iam tumuli tu tibi fata tui. Mors sedet in prora; iam nulla vivimus hora. Nil valet ergo mora tumuli, quae nec dabit horam. 75 Spiritus aut anima gestit abire foras.' 56

Tunc ego 22 : ,Dum vivis, cur, stulte, sepulcra requiris?' Ille refert, .tumulos melius fore tunc dare vivis, Quam careant tumulis corpora lapsa viis.' Qnae23 dedit armatum mater ditissima natum, so Ignorans fatum dum sperat honorificatum, Maternis manibus os sine carne datur. Ossa tenens mater lacrimis solatia quaerit: ,Quis dedit Italiae tua viscera, nate, mereri; Ossa michi peperi, cetera, dixit, ei 24 .' 58 Caesar ad haec: ,Omnes, inquit, properantur abite.' Aeger25 ait moriens: .Opto, mea fata 24 , venite.' Rex iubet, ut pariter suscipiatur iter. 27. Gesta Henrici VI. (Heinrichs zweiter Krieg gegen die Normannen 1194.)

Caesar iubet milites arma praeparare, Galeas, guzas 1 , suescas2, tunc per mare; Marcoaldo3 praecipit cuntis4 imperare; Ad Panormum5 Caesar nam cupit transfretare. 5 Tripartito agmine Caesar incedebat ; Marchio6 vir nobilis semper praecedebat; Corradus7 Sueviae cuneos ducebat. Vexilla regalia tunc Caesar regebat. Castrum Iohannis8 forte citra Farum 9 situm, 10 Ibi fugit regulus10 undique munitum; Sinit suos comites, nautam 11 Margaritum 11 ; Est obsessus undique agmine Quiritum. Caesar erat omnia, fata tunc favebant, Duces, reges, comites, proceres timebant, 15 Montes, colles, alpes, maria tremebant ; Dii 1 2 quaerunt veniam; alii iubebant Proditores pessimos cuntos estirpare. Balbanensem comitem13 proiecit in mare, Quosdam fecit Caesar vivos decortare, 20 Pacem cum concordia omnibus praestare. 57

Ponit in patibulo comitem de Cerra 14 ; Quosdam caedit gladio, quosdam secat serra, Quosdam privat lumine; silet omnis terra, Timet omnis civitas; non est ulla guerra15. 25 Et erigit, extollit, quos vult sublevare, Depauperai, quos vult, et facit habundare16. Sternit et deponit, quos vult humiliare. Timet omnis civitas, reges ultra mare. Gazae, pastoforia17 diruta, distracta, 30 Candelabra et fialae18 massa sunt redacta, Cruces et turibula massa sunt confracta, Pallia, samita19, ciclops20 auro facta. Palatini comites21 simul congregati, Margaritus, regulus simul sociati, 35 Et magnates alii firmiter firmati, Caesarem occidere ita sunt iurati. Hoc postquam Caesar scivit, cepit proditores: Margaritus, regulus et omnes fautores. Ducit Alamanniam matrem 22 et sorores, « Mares privat lumine, non habent ductores.

28. Guteti de Mixigia carmina. V E R S U S COMMINATORII IMPERATORIS (ALPHONSI) ad DUCEM CORNUBIAE 1 RICHARDUM. (Doppelwahl 1257.)

a) Milve2, licet placeas tibi penna forte decora Dignum teque putes, ne venereris ea; Non tamen attemptes aquilae3 te credere pugnae, Quae volucres fortis dissecai ungue suo. 6 Tutius est etenim similes vel stare minores Inter aves, pennas sicque tenere tuas Quam cum regina4 volucrum4 pugnare volatu, Quae te dispoliet viribus usa suis. 10 Rex Regum Corniti praeferri debet aperte, Qui nisi distiterit, Rex superabit eum. 58

b) Versus super eadem materia 1 . Nigredo plumbi 2 fulvo nunc nititur auro Praeferri 3 , cursu temptat praecedere torvum Tardus ad hoc nimis atque nimis ridendus asellus. Testudo celeres sibi sumere cogitat alas, 5 Ut te praecedat, Iovis ales3, in aethere puro; Praesumitque lepus, leo, te bellare ferarum Regem. Certamen tecum praesumit alauda, Ancipiter, quod in 6 Regi Comes obviat alto. Sed vel desistei Comes, aut vincetur ab ilio, io Vincetur; potius vates® optare videtur, Qui cecinit: rectore bono superabit Hyberus 7 .

29. Versus Magistri Conradi Cantoris de Rudolfo Romanorum rege. (Zur Königswahl Rudolfs von Habsburg 1273.)

R. 1

Comes in Kiburg 2 et in Habspurg lantgraviusque Alsatiae 3 , merito tituli pollens utriusque, Frankenfurt festo Michahelis4 stemmate saeptus Magnatum regni Romani culmen adeptus. 5 Hectora pugnando, Titum bona dando, Catonem Moribus exsuperans regis omnia sub rationem. Ecce coronatur leo, surgit, ad alta levatur, Regno ditatur, seu clara Sibylla 5 profatur. Bis sexcentos septuaginta tres 8 noto Christi 10 Annos, quando rex factus, Rudolfe, fuisti. Te regem procerum fecit Deus ipse procerum Cordeque sincerum, nunc mitem nuncque severum. Teque coronai ea procerum collectio luce, Quando dies martis est post solemnia Lucae 7 . 15 Inclite rex, Romae, tibi toto corde fero me. Qualis sit pro me bonitas tua regia, prome! Cantor Turegi 8 tibi Romano noto regi, Si rex ipse regi vis, fac bona consona legi Sollerter, prudens et fortis in omnibus horis 20 Iustitiam sequere moderamen habendo vigoris. Papa sedet decimus Gregorius9, hic quoque primus Rudolfus rex est, si gesta notare velimus. 59

R e x Rudolfe, tibi titulos dat sanguis avorum, F o r m a procera, fides sincera nitorque t u o r u m . 25 M a g n a n i m u s , l a r g u s , c l e m e n s v i t i i s q u e m o l e s t u s , Legis a m a n s , p r u d e n s , fortis, pius esque m o d e s t u s ; L e n i s e s e t rigidus, p r o u t e x p o s c u n t p e r a g e n d a , I n t e r d u m servare s t u d e s m e d i u m sine m e n d a 1 0 . Illustri prole sexus utriusque beatus, so I n l a i c i s s u p e r o m n e , q u o d e s t m o r t a l e , l e v a t u s , Castus, amans castam Reginam11, quae dominarum Castanim speculum, sedet exemplar quoque d a r u m . T u C o m e s i n clipeo t u l e r a s insigne leonis, Quem, velut a d p u g n a m , distento corpore ponis. 35 S e t r e x f e r s a q u i l a m , q u a e t r a n s v o l a t o m n i a , c l a r i s S i g n a n s indiciis, q u o d 1 2 t u cunctis dominaris.

30. D e victoria regis Rudolfi. (Schlacht auf dem Marchfeld 1278.) Otacher7 obruitur, Cruore fluit unda, Choors8 sibi9 i u n g i t u r B a r o n u m et r o t u n d a .

E n s e belli d i m i c a t Ater d u m Bohemus1, E x hoc regem2 provocat Romanum2, ut videmus.

5 C o n p r e s s a e 3 s u r g u n t acies, 25 C h r i s t a r u m 1 0 m a r c e t g l o r i a , Hastae f u n d u n t ramos, Strages äuget m e t u m , U t r a q u e r e g u m facies Nostratum sub victoria Praepunctans cudit hamos. Eriles11 occat letum. 10

Obnoxe l u d u n t milites Serendo d u r a bella, Bohemi l a m b u n t caespites A l a t a 6 pulsi sella.

30

Stricta fit congeries Larga tunc camporum, U t a sole glacies Vis ruit S u p p a n o r u m 1 2 .

Campis fit iniuria Flore despicato, is C i n d u n t u r 4 e t t e n t o r i a , Fit fuga rege strato.

Ibi stridor d e n t i u m Conpulsat c u m dolore, 35 H i n c e l u m b e s 1 3 m e n t i u m E x a l a n t 1 4 in cruore.

Tela pungunt hospites6 Densa Commanorum®, Serrani equos praepetes, 20 Difortes® i u m e n t o r u m .

T e r r a riget m i s e r e Letali peste tacta, Proficiscens16 peregre 40 Pro culpa luent nacta19.

60

Satius ut refferam: Nostris cedunt laudes, ss Saepe mentem efferam Modernae nudant fraudes. 18 45 Thecca rerum stupuit, O felix Germania, Friget nunc argentum, Vis persulcans hostes! Aurum et obmutuit, Delusa set 20 Bohemia Vis regis fit figmentum19. ao Regni confudit postes. Quis audivit talia? Rex dives liquit cuncta, Eius et praecordia Nidore17 tabent uncta.

50

Ecce mole premitur, Quern sors fortunae rexit, Iacet nec remittitur, Hunc umbra taetra texit.

Rumor volat ocius Per vicos Bohemorum, Favit quod 21 atrocius Mars regi Romanorum.

3 1 . Versus de Henrico imperatore. (Italienzug und Tod 1313.)

Flebilis et maestus cogor conscribere gestus 1 Quondam felicis, divi nunc imperatoris. Lutzelenburg2 Castrum generoso sanguine natum, Heinricum dictum genuit de germine ducum, 5 Virtutis virum. Cor habens pietate refertum, Hic sibi consimilem conjunxit collateralem3, Non minus illustrem natu, virtute lucentem, Ut lumen in tenebris, ac nata Pravanciae ducis4, Praeter quam nullam suo tempore noverai unquam; 10 Et Dominum diligens, fidei virtute refulgens, Spem sursum dirigens, humilis, prudencia pollens, Pacis sectator, pro qua pugnavit ut Hector, Vir bellicosus, vir strenuus ac animosus. Tandem Romanum cum vacat imperiumque 5 15 Ad regnum dignus praedictus eligitur archus®, Rex coronatur, regni diadema 7 potitur. Tunc omnes mundi gaudent per climata mundi. Qui gladio dirus fuit in certamine mirus, Augusti nomen cupiens redimere per amen 8 20 Omnia regentis, abit exul sidus honoris, Pergit in Italiam 9 , totam sibi subdere terram, 61

Armaque nobilium vocat infinita suorum, Virtutis lorica nitens animoque leonis. In Lumbardia tunc splendent regia signa. 25 Suscipit hie prima regem tunc Mediolana10, Cui post modicas tenderant 11 insidias, Ex hoc non pauci caesi sunt Mediolani. Italos hinc vicit ac magna potencia pressit, Urbes, castella vincens quindena tricenta. 30 Brixea 12 prima fuit, quam rex violenter evertit, Lumbardi multi sub eo sunt ferro perempti. Tandem post multos sortitur in Urbe triumphos. Scandii ad imperium, Roma coronat eum 13 . Extunc Heinricus laudatur in orbe monarchus. 35 Post haec falsidicum regem, suo jure privatum, Legibus extorrem damnaverat Apuliensem14, Imperii vires illi time pandere volens Fortibus armatis pro rege mori properatis, Et quaeritans1* arma, vocat infinitos ad arva. 40 Hiis ita digestis dies instat communionis14, Qua mater alma dei transit de cellula mundi 17 . Ejus de manibus, cui 18 mox fuit antea fassus19 Absconsum20 mentis nec Celans intima cordis, Christum suseipiens, grates pro munere reddens, « Quindenam tarnen ante semel tantummodo sumens Escam corpoream21 properat contritus ad aram. Post escam vitae 22 jam propinquerat ire, Tunc hostis vitae regem necat, heu, mala vite! 23 Hinc maeror ecclesiae surgit durans sine fine; 50 Est et in hac causa fidei concussa columna, Dum pie tarn multos occidit in uno peremptos. Nobilis urbs Pisa 24 fuerat tunc regia prima, In regis fide stans, nunquam cantate vacillans, Cognovit et iniit, aluit, regem sepelivit, 55 Propter quod digna semper tu laude perhenna 26 . O Romanorum pater et caput Italiorum, Splendor regnorum, lux fulgida Theutonicorum, Religiosorum, pupillorum, viduarum, Necnon sacrorum murus tutorque locorum : «o Te Rex caelorum perducat ad astra polorum. 62

3 2 . De Bavari apostasia. (Ludwigs des Baiera Kirchenstreit 1324ff.)

1. Bavari 1 apostasia Qui hunc ducunt per devia, Qui pro sua perfidia Et in sancta ecclesia 2. Sub vicésimo secundo Omni virtute fecundo Vase hauserunt inmundo Et perfidiae profundo 3. Sub haeretico principe Zizania6, non adipe® Ut tyrannidis forcipe7 Ab illis tuos eripe, 4. Cánones consiliorum Turbant isti; nam verborum Turpiter declinant forum, Tu Christe, deus deorum, 5. Hii codicillos, cartulas Falsas conscribunt notulas Dantes hiis aures patulas Sacras tenentes regulas 6. Diu in dialecticis Sed nunc in theologicis Gentibus Gebellinicis8 Gravem ecclesiasticis 7. O serpentini9 gemini, Frustra certe nitimini, Vos audivisse memini Sed iam viam discrimini 8. O infelices rivini11, Alamanni, Gebellini, Memoria Constantini12 Ac tenor verbi divini 9. Miseri, cur persistitis Romae verbis illicitis Invicem pro demeritis Tandem destructi eritis

et eorum malignitas, patent per clausas subditas. poenas reportent débitas, pacis habundet1 unitasi Iohanne2 summo praesule, et omnis artis consule, figuli3 novae regulae potum horrendae fabulae4. traxerunt greges ovium, cibantes eos nimium, greges tondant fidelium. tu Christe, princeps omnium! et textus ewangeiicos ignorant sensus mysticos. multos gignunt haereticos. istos dele malificos! et libellos conficiunt; super textus, quos nesciunt. ad haereses alliciunt; persecuntur et odiunt. luserunt isti pariter; insaniunt enormiter. tortuosum praebent iter; mortem procurant iugiter. quanta vos agit furia! tandem vincet ecclesia, legentes naturalia 10 ; vestra dabat fantasia, quanta ducimini peste! sponte caecati non este! et series rei gestae vobis obstant manifeste, cum duce tyrannizante 13 imperium occupante ? deviationis tantae a supremo imperante. 63

10. Isti sensum multiplicem Sophisticant, quod 16 apicem Super summum pontificem Propter hoc cadent invicem, 1 1 . Ut apparenter conclusum Dogma per hos est effusum, Nullum ius, sed facti usum Tandem cernet se delusum 12. Item sensu prohibito Quod Christos non ex libito Persolvit, sed ex debito; Propter hoc non immerito 13. Item suggerunt plebibus Quod papae, pontificibus Necnon et sacerdotibus, Quibus vult aufert et quibus 14. Item fraus horum docuit Quod Christus nullum statuit Et sic Petro non tribuit Quod tamen istud diluit, 15. Item processu devio Quod procurante Poncio19 Christum mortis supplicio Ut ipsum iuridictio 16. Item horum perfidia Quod non potest ecclesia Si Caesaris potentia Propter hoc et similia 17. Item promulgant fatui 20 Posse pro libito sui Corrigi et destituì; Dignum est illos destrui 18. Hunc, nomine Ludovicum Summi ducis inimicum Non rectum calcantem vicum, 23 Ut alterum Fredericum24 64

scripturarum14 nescientes caesareum adquirentes sunt iure cuncta tenentes; ut caeci sese ducentes. sit hoc falsum simplicibus, quod Christus cum sequacibus 1 4 habuit in terrestribus. attendens nugis talibus. vili cohaerent errori, tributum imperatori qiiod derogat salvatori, iustum est hos male mori, cumulando mala malis, inest potestas aequalis quam apex imperialis, vult auget ut principalis17. per malitiae Studium, spiritalem vicarium. auctoritatis bravium 18 ; est verax ewangelium. docet haec gens mortis rea, pro Caesare in Iudaea dedit ut iudex in ea, perimeret Caesarea, praesumpsit dogmatizare, quemquam excommunicare, nolit illud tolerare, decuit hos condamnare. papam ab imperatore constituí in honore, pro tam stupendo errore haeresearcharum21 more. quondam22 ducem Bavariae, et totius eccleciae, sed semitam malitiae, extermina, rex gloriae!

19. Sicut sub nequam Nerone Et Iannes 26 sub Pharaone Ita sub isto praedone 27 Deficiant, Ihesu bone, 20. A Moyse legifero Fluctu fuerunt aspero Sic dante rege supero Ut a Moyse altero 21. Iam per terras et per mare Desiderans conspirare Et ecclesiam turbare Currit, ut possit intrare 22. Antichristi praecursores Tyrannos habet fautores, Ius abiciunt et mores Tuos, Christe, servitores 23. O palmites de vinea Pelle tecti pharisea, Homo natus est in ea Hic est monstrum, vel idea 31 , 24. Heu florens et frondens vittis Plus rigaris et plus sitis Quippe nam idolicitis Vescuntur et inauditis 25. Per hos versus non innuo 34 , Nam in fide continuo Sed quasi superfluo Quorum collectam 35 respuo, 26. Hii dum N. 3 6 beati In defecit 37 anchorati 38 Per iniquos deviati Ob hoc erunt extirpati 27. Summum Christus vicarium Suarum ducem ovium A circonvenientium Et pacis beneficium XXX/ 5

defecit Simon" inpius ac Mambres26 eius socius, Iohannes et Marsilius ne sequatur deterius! Ianes et Mambres devicti cum Egyptiis amicti: a papa magi 28 praedicti cum suis erunt afflicti. quorundam secta virorum in caput Christianorum Dei eiusque sanctorum, consilium inpiorum. antipapam29 creavere; qui volunt vi praesidere. procedere nolunt vere, ab horum manu tuere! quorundam mendicantium30, vestiti vestes ovium. in daemonis obsequium. vel idolum82 ficticium 33 . quondam uvis praedulcibus ! in nonnullis plamitibus, et vitiis sordentibus involuntur erroribus. quod haec vitis aruerit, prodest et semper proderit. venena quaedam egerit; nam veritatem deserit. legem trahunt ad vitia, sunt ex certa malitia, sunt usque ad mirabilia, a divina potentia. suis obstantem hostibus, et obvium haeresibus, velit tueri fraudibus suis dare fidelibus! 65

28. A Normaimiae iinibus Laboriosis gressibus In hiis redegi versibus Exposcens inde fratribus 29. M. C. ter X. bis V ac I 40 Quoniam isti isti scismati Et nepharico dogmati Qui vero Christi plasmati41 30.1 lie,63 cuius caelum scannum42 85 Nolit, quod sui per annum Sed confundat hunc tyrannum, Et custodiat Normannum, 31. De Bavaro atque magis Delirantibus et vagis Et factis in fide plagis Nam existit via magis 32. O vicesime secunde Papa pie, sacer, munde, Semper impendens habunde Gratiam michi fac, unde 33. Super me parum effunde Et deum petam profunde Quod de cetero secunde Et tibi dentur fecunde

iuxta urbem Constanciam39 tendens ad papae curiam, Bavari apostasiam, correctoris industriam. monstrant annorum numerum, praebuit actor scelerum cursum dedit pestiferum, pressuras infert onerum. et terra pedis levamen, sufferant tale gravamen, dantesque sibi43 iuvamen qui fecit hoc versus. Amen, eorumque complicibus in planis itineribus paucis dixi sermonibus, plana in paucioribus. Iohannes, in quo gratia! fulgens omni scientia, condignis bénéficia, possim adire studia. de plena semper ydria44 iugi perseverantia, tibi succédant omnia pax, salus et laetitia. Amen.

3 3 . Epitaphium Caroli (IV.). (t 1378.)

Anno Mille trecent. L X X V I I I . Quartus ego Karolus magni fueram tremor orbis Caesar et invictus, modo victus morte, sub ista Fossa tegor. Deus alme precor, mens astra subintret. Spiritus1 o cuncti pro me pia solvite vota, Quos moriens liqui, quos vivens opere fovi. Et sic anima eius requiescat in pace. (Item) Karolus Augustus caelo terraque venustus Clauditur hac archa Princeps mundique Monarcha. 66

34- Versus de Ruperto. (t 1410.)

Ruperto dignus non est status ille malignus. Sub quo viget honor, pullulât omne bonum, Virtus, iustitia, libertas, philosophia, Pax et vera fides et salus atque quies.

35. De haeresi Hussitica. (1415/1419.)

Ducum et comitum Omnes attendite, 30 Conatur5 deieri; Animum advertite, Illis temporibus Quid jam sit, plangite Multis honoribus Et mentes avertite Totum6 floribus, 5 Ab errore tali Nunc jam doloribus Strenue, fortiter! 35 Fertur adimpleri. Imperator noster1 Insurgunt undique Moderni (temporis?) Minae, insidiae, Requiescat dulciter! Fides destruitur, 10 Erat factor2 mali ; Clerus opprimitur, Hie auxit etiam 40 Papa deridetur, Sanctam ecclesiam, Dei laus decrescit, Quam faciens liberam Fraus, dolus succrescit, Pervenit ad patriam Praesulatus 7 vilescit, 15 Imperii veri 3 , Doctoratus tremescit, Exponens argenti 45 Vulgus deum nescit. Copiam aurique Monachis fratribus Simul (et) lapidum, Et monialibus8, Dictum Davidicum Viduis, virginibus, 20 Volens adimpleri. Ceteris fidelibus Voluit etiam so Vivere vilescit. Propter clementiam •< Ad > haeresis dementiam Nam status militum, Clientium, civium Romanam ecclesiam Falsis dogmatibus9 tó Tueri et augeri. Et perversitatibus Post cujus transitum, ss Nimis invalescit Felicem obitum4, Et resistere nescit. Per manus principum, 5*

67

Clericuli nonnulli, Laieales populi Facti sunt scismatici «0 Per libres haeretici Huss condemnati. Pastores10 legales10 Modo sunt exules, Oves errant debiles, «s Quas pascunt inhabiles 11 ; Sic plebs fit orbata. Ululant claustrales, Plangunt moniales, Omnes quasi mortales to Facti sunt spiritales, Lex est desolata. Rex 1 2 audit et tacet, Nam sibi 13 hoc placet, Ach ubi justitia?

76 Committuntur spolia 14 , Nec est, qui defendat. Terrarum principes, Duces ac nobiles, Reges ac comités 80 Nos faciunt exules Sua e regione. O mi domine, Tu velis invisere Tuos, nos tuere, 85 Ne virus viperae 16 Intret corda nostra. Oremus dominum, Patrem et filium, Sanctum paraclitum16, » Ut nostrum omnium Status dirigatur.

36. Epitaphium Sigismunde (t 1437.)

Caesar et imperium tuus en ego, Roma, sacratum Rexi non ense, sed pietatis ope. Pontificem summum feci, spretis tribus, unum1, Lustravi mundum, scisma necando malum. 5 Teueres2 oppressi et barbaros3 gentes excussi, Ampia dominia contulit manus mea Et sunt Hungaria mea regna Bohemia plura. Pace Sigismundus hic requiesce pius. At ita snoyma4 michi mors praeclusit amara, 10 Cum grege catholico transeo sine bono Anno milleno, quater C. ter decern adde Ac septem, mensis decembris dieque nona5. 3 7 . D e Friderico III. (1440.) 1

S. subiit mortem, capit illinc Austria sortem A. 2 dans magnificum, perdit mox Ungarns ilium. 68

F . 3 que hinc eligitur non poscens, valde rogatur. Tune electores praestare iuvamina iurant 5 In contumaces, sed post minime dare curant. F . sua vult iura, venit hinc dissensio dura. Namque negant switi 4 vim dantes illico liti. F . tune magnates implorât et impériales, Ut subdant gentes switorum valde rebelles, io Tune hii quid6 iurant, non praesidium dare curant; Linquitur hinc iustus, et adhaerent impériales Clam switis urbes armorum munera dantes. Non curant regem, non curant frangere legem. His quid 6 continget, eventus post bene pinget: 16 Iustus salvus erit, iniustus turpe peribit.

3 8 . D e concilio Basiliensi. (1431—1445; bzw. 1443.)

Pontífices ecclesiarum,

terrarum reges validarum, summopere perpendite, Duces, comités potentes, praelati, milites, clientes ac ceteri conspicite, Procellis quantis agitatur et naufraga periclitatur sancti Petri navícula; Quanta mala exciverunt, scismata inaluerunt, percussus quisque christicolal 5 Ecclesia sancta < C h r i s t i > mater, quam firmavit deus pater angulari lapide 1 , Quasi monstrum vilis facta, ad despectum et redacta, bifurcata 2 capite. 3 Spretaque exacerbatur neutralitate , qua putatur saluti commodosius, Ut ei non oboediatur, quousque piene cognoscatur, quid sit agendum iustius. Sic sponsa Christi4 illibata a pluribus repudiata ut sola sedet vidua, » Plorans velut Rachel 6 natos periculose implicatos perplexitate nocua. Sacrorumque conciliorum legitime congregatorum dampnose4 vilipenditur 69

Auctoritas ilia Christo data

immediate et firmata: Nusquam hoc ambigitur Et abs salutis detrimento nemo potest firmamento concilii discedere. Quousque ergo fluctuatis, fideles, ac cur prorogatis scisma hoc rescindere? 15 Ecce fere singulorum praecipuorum studiorum magistri cum doctoribus Basiliense profitentur concilium et venerantur decentibus honoribus, Quod robora Constanciensi7 accepit dive 8 et Senensi8, conciliis solemnibus, Ac per orbem dimulgatum 10 et a binis confirmatum 11 Romanis pontificibus 12 . Cur ergo horum magistrorum non imitantur < e t doctorum> ceteri vestigia? 20 Certe dies instat mali procurante infernali, quae multos caecat, bestia. Heu 13 Petri ensis iam vilescit. Augusti14 mucro requiescit, augetur cruor gentium. O Friderice16 gloriose rex zonarum generose, sceptrum et tophas 18 omnium Ecce quantum te amavit et ad summum sublimavit! Perpende desolacium17, Pro fidei religione et scismatum exclusione festina, da praesidium; 25 Digneris moram accurtare, an mora 18 surget matri care19 dampnabile excidium! Christianissimi maiores, mundi reges, electores20 imperii ac principes20, Pontifices < e t > duces clari, comites, praelati gnari, nobiles et simplices, Cui pridem adhaesisti, nunc dissolutum agnovisti < s > , assistite concilio; Istiusque auctoritatem a Christo sibi 11 condonatam defendite praesidio! 30 Neque fas est dubitare neque eius revertare 12 katholicam ecclesiam; Quam in diebus vestris, cari, non sinite periclitari, abicite desidiam,

Per visceraque Jesu Christi

conferte opem matri Christi 23 de vestris quoque finibus! Prius scisma exstirpetur per vos, ut cunctis procuretur in terris pax hominibus. Errores quoque confutentur, defectus morum reformentur in membris et in capite. 35 Neutralitasque auferatur, auctoritas recognoscatur synodi tarn inclite 24 . Idem cuncti sentiamus accurate et fruamur ad invicem feliciter, Ut spiritus in unitate fideique veritate concordes unanimiter. Ad quid ergo e < s > t maiestas regum, ducum et potestas ac mundo praesidentium ? Ut vis malorum reprimatur fidesque recte defendatur auctoritate credentium 40 Ac cornu 25 Christi exaltetur, ecclesia pacificetur, accrescat theosebia 28 . Quod nobis ille largiatur, qui unus deus adoratur per mundi peripheriam! Benedictum cuius nomen Jesus, per quem omne omen Christi talis et gratia, A labeque nos vitiorum praeservet, hinc ad polorum 27 nos transferat palatia! Amen. Repetitio. 45 Assurgat mundi vastitas Ecclesiae et vigilet,

et tota christianitas sanctae compatiendo ne error f i d e < m > violet concilia spemendo!

7'

Literatur. Monumenta Germaniae histórica (M. G.), und zwar: Auetores antiquissimi (M. G. auet. ant.), Scriptores (M. G. S. S.), Poetae Latini aevi Carolini (M. G. Poet. Car.), in usum scholarum recusa (M. G. in usum sch.). Ph. J a f f é , Die Cambridger Lieder; in Zeitschr. für deutsches Altertum Bd. 14 (1869). W. W a t t e n b a c h , Deutschlands Geschichtsquellen im Mittelalter. 2 Bde. 1904 u. 1894. L o r e n z , Deutschlands Geschichtsquellen im Mittelalter. 2 Bde. Berlin 1886/87. D a h l m a n n - W a i t z , Quellenkunde der deutschen Geschichte. 8. Aufl. (Herre). Leipzig 1912. A. P o t t h a s t , Bibliotheca histórica medii aevi. Berlin 1896. M. J a n s e n - S c h m i t z - K a l l e n b e r g , Historiographie und Quellen der deutschen Geschichte bis 1500; in: Grundriß der Geschichtswissenschaft I, 7. Leipzig 1914. V i l d h a u d t , Quellenkunde zur allg. Geschichte. 3. u. 4. Bd. Werl 1909 u. 1913M. M a n i t i u s , Geschichte der christlich-lateinischen Poesie bis zur Mitte des 8. Jahrh. Stuttgart 1891. M. M a n i t i u s , Geschichte der lat. Literatur des Mittelalters. 2 Bde. München 1911 u. 1923. A. E b e r t , Allg. Geschichte der Literatur des Mittelalters im Abendlande. Leipzig 1880—1889. L. T r a u b e , Einleitung in die lat. Philologie des Mittelalters; herausgeg. von P. Lehmann. München 1911. G. G r ö b e r , Grundriß der romanischen Philologie. Straßburg 1897 bis 1906. Jahrbücher der deutschen Geschichte (des Deutschen Reiches); herausg. v. d. hist. Kommission d. Akademie d. Wissenschaften. G i e s e b r e c h t , Geschichte der deutschen Kaiserzeit. 6 Bde. Braunschweig-Leipzig 1873—1895. K. H ö f l e r , Geschichtschreiber der hussitischen Bewegung. Wien 1856 bis 1866. A. H a u c k , Kirchengeschichte Deutschlands. Leipzig 1914—1920. 72

J. H e r g e n r ö t h e r , Handbach der allg. Kirchengeschichte. 5 Bde. Freiburg 1911—1925. K . M ö l l e n h o f f , Deutsche Altertumskunde. 5 Bde. Berlin 1890—1908. P. W i n t e r f e l d , Deutsche Dichter des lat. Mittelalters. 3. u. 4. Aufl. Mflnchen 1922. W. G u n d l a c h , Heldenlieder der deutschen Kaiserzeit. Innsbruck 1894 bis 1899. Die Spezialliteratur ist jeweils bei den einzelnen Gedichten vermerkt.

Anmerkungen. 1. P r o l o g z u r L e x S a l i c a . Das alte Volksrecht der salischen Franken wurde aufgezeichnet, als sie noch Heiden waren, und in christlicher Zeit unter Chlodewig, Childebert und Chlotar mit Änderungen und Zusätzen versehen. Es sind ein Epilog und zwei Prologe beigefügt; von diesen letzteren dürfte der größere (hier ausgewählte) gleichzeitig mit der Erweiterung des Gesetzes unter Childebert entstanden sein, etwa um 555. In einzelnen Partien desselben glauben einige, Bestandteile eines alten Liedes zu erkennen, was von andern abgelehnt wird. Jedenfalls liegt zum mindesten gereimte rhythmische Prosa vor. Ich setze a) den Gesamttext her (nach B e h r e n d 1897) und zum Vergleich b) die durch B e t h m a n n - H o l l w e g herausgearbeiteten Verse, der einer alten Ausgabe (von L a s p e y r e s 1833) folgt. Ausg.: 1. J. Fr. B e h r e n d , Lex Salica, 2. Aufl., Weimar 1897; 2. v. B e t h m a n n - H o l l w e g , Die Vorreden zur Lex Salica (in S c h m i d t , Zeitschr. f. Geschichtswiss. 9 (1848). Zu den mancherlei noch problematischen Fragen vgl. außerdem u. a.: Gg. W a i t z , Das alte Recht der sal. Franken, Kiel 1846; Gg. W a i t z , Deutsche Verfassungsgeschichte, 3. Aufl., Kiel 1882, 2. Bd., i . A b t . ; H. G. G e n g i e r , Germ. Rechtsdenkmäler, Erlangen 1875; C l e m e n t , Das Recht der sal. Franken (Bibl. f. Wiss. u. Lit. 3), Berlin 1876 (mit Vorsicht zu benützen) ; B r u n n e r , Deutsche Rechtsgeschichte, Bd. I u. II, 1887—1892; K u r t h , Histoire poétique des Mérovingiens, Paris 1893; O. D i p p e , Der Prolog der L e x Salica, die Entstehung der Lex (in Hist. Vierteljahrschrift 2, 1899); H. G e f f k e n , Lex Salica, Leipzig 1898. AusfQhrl. Literatur in der Ausgabe von B e h r e n d . 1. = legis Salicae; hier wie öfter Zusammenfall der Kasus, besonders häufig von Accus, und Abi. 2. = in armis; mit dem Kasuszusammenfall zusammenhängende Rektionsvertauschung der Präpositionen sehr häufig. 3. corpore, oder Wortumbildung zum a-Stamm. 73

4- Umbildungen zur i. bzw. 2. Dekl. beliebt. 5. — barbarie Heidentum. 6. Subjekt gens Francorum. 7. proceres. 8. wohl pass. - nominata. 9. chamae got. haims = -heim, jedenfalls wirklich vorhandene Dörfer. 10. Gerichtstatte, Gerichtstag (am Malberg?) oder: Rechtsberatung. 11. discutiendo. 12. tractantes oder tractando. 13. vielleicht judiciis. 14. pacto = Gesetz. 15. idoneum. 16. proconsules = justitiarii richterliche Beamte. 17. lumine. 18. wohl = pacis. 19. wohl = felicitatis. 20. Subj. quae (gens). 21. pugnando, 22. sonst laceranda. 2. V e r s u s d e r o t a m u n d i , eine poetische Kosmographie, zwischen 638 und 738 in Franken verfaßt. Sie wird von D a m m l e r (Zs. f. d. A. 23, 281) dem Abt von Corbie, Theodofried von Luxeuil, zugeschrieben, ohne zwingenden Beweis. Sie beschreibt, Isidors Etymologien als Vorlage benutzend, Asien, Europa, Afrika und (fragmentarisch erhalten) die Inseln. — Der Ähnlichkeit der Sprache wegen habe ich sie an den Prolog der Lex Salica angereiht. Ausg.: Karl S t r e c k e r , De Asia et universi mundi rota. Beilage zum Jahresbericht des Luisengymnasiums Berlin 1909, Str. 15—37; vgl. auch Th. W r i g h t , Anecdota Literaria, London 1844; P e r t z , Über eine fränkische Kosmographie des 7. Jahrh. (in Abh. d. Akademie d. Wiss.), Berlin 1845. Zum Inhalt vgl. Isid. Etymol. 1. Sonst Europam; Rektionsvertauschung der Präpositionen und Kasuszusammenfall (besonders des Accus, und Abi.) sehr häufig. Vorher ist Asien beschrieben. 2. König Phöniziens; dessen Tochter Europa von Zeus geraubt. 3. als Nominativ gebraucht. 4. s. n. 1. 5. auro (s. n. 1). 6. Scythia. 7. lacus Maeotis. 8. Tolerates, Tolosates von Tolosa in Gall. Narbonensis. 9. Amsivari, zu den Angrivarii an der Weser. 10. Chamavi, ein Stamm unter oder neben den Brukterern. 11. neben den Usipiern genannt. 12. Blangiones, Wangiones um Worms. 13. Pertz vermutet incolunt. 14. Angelsachsen. 15. neben den Finnen genannt; von Schritt = Schneeschuh. 16. que bloß Füllwort. 17. dux Francorum. 18. Alpes Pen. 19. et ministrat. 20. Solavi = Slavi; frz. esclave; i und e erscheinen oft als Vorschlag vor sc, sp, st; vgl. ispiritus s t a t t spiritus, frz. esprit; esperare statt sperare, frz. esperer; eSpania Hispania frz. Espagne; eSperia, Hesperia. 21. Hunni. 22. Wenden. 23. I. heißt erst Graecia (Magna), dann Saturnia, dann Latium, dann Italia. 24. censetur. 25. lac. Benacus. 26. Roma. 27. Sequana. 28. Turonia. 29. la Gave. 30. Adour. 31. bei Aquitanien. 32. d. i. Pyrenäen. 33. vgl. n. 20. Erst Iberia ab Ibero, dann Hispania ab Hispalo, dann Hesperia a b Hespero genannt. 34. Kasuszusammenfall (s. n. 1). 35. Mincius (Minho). 36. = ut. 37. goldführender Fluß in Lydien. 8. V e n a n t i u s F o r t u n a t u s (um 535—600), in Oberitalien geboren und in der lateinischen Rhetorenschule zu Ravenna gebildet, fand nach einer Reise, die ihn Aber die Alpen an Inn, Lech und Donau, 74

auf Rhein und Mosel fahrte, eine zweite Heimat in Gallien. Zuerst am Hofe König Sigiberts in Austragen war er von 567 an in Poitiers, wo er auf Veranlassung der hl. Radegunde in den geistlichen Stand trat. Später wurde er dort Bischof. — Außer einer poetischen Vita S. Martini verfaßte er 11 Bücher Carmina Ober kirchliche und weltliche Gegenstände, vielfach auch Gelegenheitsgedichte. Sein Name lebt besonders fort durch die beiden Kreuzhymnen „Pange lingua gloriosi proelium certaminis" und ,,Vexilla regis prodeunt". Der erste mittelalterliche Dichter Frankreichs, wie ihn Wilh. M e y e r nennt, ist er außerordentlich formgewandt, der einzige bedeutende Dichter, den wir im Reiche der Merowinger kennen. Aus sprachlichen Gründen wurde das Gedicht an dritte Stelle gerückt. Radegunde, die thüringische Königstochter, verlor im Kindesalter ihren Vater und verbrachte ihre Jugend im Hause ihres Oheims mit ihrem Vetter Amalafrid. Im Jahre 5 3 1 eroberten die Franken das thüringische Reich, zerstörten die Königsburg, töteten den König und rissen die Familie auseinander. Radegunde kam mit ihrem Bruder nach Frankreich und mußte später Chlotar I. zum Gemahl nehmen; der Vetter Amalafrid kam nach Konstantinopel in den Hofdienst. Als Chlotar ihren Bruder meuchlings ermorden ließ, trennte sie sich von dem Gemahl, gründete in Poitiers ein Kloster und lebte dort als Heilige verehrt bis 587. In ihrem Auftrag und Namen schrieb Fortunatus die Epistel (172 Verse) an Amalafrid. Sie bittet ihn um ein Lebenszeichen und klagt über das Geschick Thüringens und ihres Bruders. Ausg.: L e o - K r u s c h , Monumenta German, hist. Auetores antiqu. IV, 1, p. 270, V. 1—42 u. V. 1 0 5 — 1 5 2 . Vgl. bes. Wilh. M e y e r , Der Gelegenheitsdichter Venantius Fortunatus (Abh. der Ges. d. Wissenschaften in Göttingen, Berlin 1 9 0 1 ) ; Richard K o e b n e r , Venantius Fortunatus (Beiträge zur Kulturgeschichte des Mittelalters und der Renaissance Bd. 22), 1 9 1 5 . 1. sub domino = s. dominum (s. N. 1, n. 1); locum (Kasuszusammenfall s. L e x Sal. Fußn. 1). 2. T e x t verderbt; M o m m s e n setzt mulier. 3. = videndis. 4. Gruß. 5. der Vetter Amalafrid. 6. der ermordete Bruder. 7. wie. 8. er hatte auch nach Konstantinopel ziehen wollen, war aber auf ihre Bitten bei ihr geblieben. 9. listrum (listum, lista) Trauerschleifen mit den Wappen des Toten geschmückt, mit denen die Kirchen ausgeschlagen, auch die Särge geziert wurden. 4. P a u l u s D i a c o n u s (um 720—800), aus einem Longobardengeschlecht in Friaul stammend, lebte als Mönch im Benediktinerkloster Montecassino mit einigen Jahren Unterbrechung, die er am Hofe Karls d. Gr. zubrachte. E r verfaßte eine historia Romana, eine Predigtsammlung u. a., und besonders das Hauptwerk seines Lebens, die

75

unschätzbare historia Longobardorum. — Von seinen in leichter, anmutiger Sprache geschriebenen Gedichten ist namentlich bekannt das Preislied auf den Comersee und der hier ausgewählte Bittbrief an Karl d. Gr., der die Veranlassung zur Übersiedlung des Paulus ins Frankenreich wurde. — Im Jahre 776 war in Friaul ein Aufstand gegen die Franken ausgebrochen, aber von Karl d. Gr. im gleichen Jahre niedergeworfen. Die Empörer verloren Güter und Vermögen und wurden in fränkische Gefangenschaft abgefflhrt, darunter auch des Dichters Bruder Arichis. 782 verfaßte Paulus den Bittbrief um Freilassung des Bruders und brachte ihn selbst zu Karl, der gerade Gelehrte aller Länder an seinem Hof sammelte und auch den Paulus bewog, einige Jahre (782—787) dort zu bleiben. Ausg.: K. N e f f , Die Gedichte des Paulus Diaconus, München 1908, in Quellen u. Untersuchungen zur lat. Philol. d. Mittelalters, Bd. III. 1. der Bruder Arichis. 2. Gewerbe. 3. ist von Hause fort (im Kloster). 3. Gegensatz von nobilitas; niedrige Lebensführung wie Unfreie. 4. = tecta Wohnsitz (oder: angesehene Stellung). 5. Ein Scherzgedicht auf das Haus des E i n h a r d , stammend von dem Angelsachsen A l k u i n (um 730—804) (Alchvine, lat. auch Albinus genannt), der auf einer Romreise zu Karl d. Gr. stoßend, an dessen Hof zog und dort das Haupt der Hofschule und des Gelehrtenkreises wurde. Neben prosaischen Schriften über Theologie, Philosophie und Grammatik verfaßte er auch nicht ungewandte Gedichte, die Einblick in die Zustände der Zeit gewähren. Ausg.: E. D ü m m l e r , Monum. Germ, hist., Poetae Latini aevi Carolini Bd. I, S. 248. 1. Nardus oder Nardulus war der Witzname für den an Gestalt kleinen Einhardus. 2. Narde, wohlriechende Pflanze, die das Nardenöl liefert. 3. Bewegung. 6. P o e t a Saxo, ein dem Namen nach unbekannter sächsischer Mönch, verfaßte um 890 ein Gedicht in 5 Büchern über die Taten Karls d. Gr., in dem er ganz den Annalen Einhards folgt. So kann das Werk selbständige historische Bedeutung nicht beanspruchen, zeigt aber, welches Interesse die Gestalt Karls auch später noch hatte. — Die ausgewählte Stelle behandelt (Abfall und) Absetzung des Bayernherzogs Tassilo (787/788), der wiederholt Vasallentreue gegen den König gelobt, aber in dem Streben, die frühere Selbständigkeit seines Herzogtums wieder herzustellen, sie nicht gehalten hatte. Ausg.: P. W i n t e r f e l d , Monum. Germ, hist.; Poetae Lat. aevi Car. B d . IV, 1, S. 26, V. 298—369 u n d V. 427—432.

76

i. Zug nach Italien (787). 2. Reichsversammlung zu Worms (787); Tassilo leistete keine Folge. 3. oben erwähnt. 4. die Baiern. 5. Pföring bei Ingolstadt. 6. Ister. 7. am Lechfeld. 8. Augsbutg. 9. Tassilo gab 12 Geiseln und den eigenen Sohn. 10. Ingelheim, im Winter 787/788. 11. Einh. a n n . : villa Ingilenhaim. 12. a. 788. 13. Avaren. 14. Liutberg, Tochter des Longobardenkönigs Desiderius. 15. von satago. 16. im Kloster St. Goar, später in Lorsch bei Worms. 17. beschauliches — Klosterleben. 18. passivisch. 19. in Friaul (marca Foroiuliensis bei Einh. ann. a. 788). 20. Aachen. 7. D e n S i e g O b e r d i e A v a r e n , den 796 Karls d. Gr. Sohn P i p p i n Ober die Avaren errang, und ihre Gewinnung für das Christent u m hat ein Zeitgenosse in dem Liede gefeiert. Die Verse sind, obzwar kunstlos, doch wertvoll wegen der zum lebendigen Ausdruck gebrachten Empfindungen der Mitwelt. Ausg.: E. D ü m m l e r , Monum. Germ, hist., Poetae Lat. aevi Car. I, S. 116. Übers. W i n t e r f e l d , Deutsche Dichter des lat. Mittelalters, 1922, S. 181. (Hunnen = Avaren.) 1. soboles, suboles. 2. In jüngster Zeit. 3. = arae. 4. t r a d i t a ; die heil. Kleider gaben sie ihren Weibern. 5. göttl. Kraft. 6. Ingwiomar (n. Winterfeld) rät die Unterwerfung. 7. der Avarenfürst. 8. die Avarenfürstin. 9. mach dich auf. 10. vielleicht = Tarchan, Vornehme der Tartaren (oder Avaren ?). 11. wohl = placare. 12. parcere de = parcere m. Dat. 13. zieh weg mit dem Heere. 14. Hunniae = Avarenland. 15. als Greis soll er noch herrschen und Kindeskinder sehn. 16. grande. 17. Sinn: Wer ein Reich geschaffen über alle irdischen Reiche, das ist nicht der Kaiser und das Heidenvolk, sondern allein Gott. 8. T h e o d u l f v o n O r l é a n s (in Frankreich 780—821), s t a m m t aus einer westgotischen Familie in Spanien. Von dort flüchtig, kam er um 780 zu Karl d. Gr., auf den er großen Einfluß gewann. Er erhielt das Bistum Orléans und wurde einer der bedeutendsten Kirchenfürsten der Zeit. An den kaiserlichen Hof kam er öfter. Später fiel er in den Verdacht der Teilnahme an einer Verschwörung, wurde trotz Beteuerung seiner Unschuld seiner Ämter entsetzt und starb im Kloster 821. — Neben theologischen Schriften verfaßte er lebendig und gewandt geschriebene Gedichte verschiedenen Inhalts, die umfassende Bildung, Kunstverständnis, Geistesschärfe, aber auch Neigung zu Ironie verraten. In dem ausgewählten Gedicht (XXV) beglückwünscht er von der Ferne (wohl aus Orléans) Karl zu dem Sieg über die Avaren (Hunni 796), preist ihn als Eroberer Spaniens und Herrn der Welt überhaupt und gibt dann einen interessanten Einblick in das Hofleben, das er j a kennt und das er sich jetzt in Gedanken vorstellt. Die königliche Familie u«d die Großen des Hofes mit den Namen, die sie sich bekannt77

lieh in der Hofschule nach biblischen und antiken Mustern beilegten, ziehen an uns vorüber. Ausg.: E. D ü m m l e r , Monum. Germ. hist. Poetae Lat. aevi Car. I, 483, V. 59—200. 1. Voraus ist Karl d. Gr. als Sieger und Weltbeherrscher gepriesen, 2. Rat am Hofe. 3. Konjunktiv wie die folgenden als Potentialis zu fassen. 4. Himmelsburg. 5. die Söhne (Pippin ist abwesend). 6. Augen. 7. die drei: Berta, Chrodtrudh, Gisla bilden die jüngere Reihe der Schwestern, vgl. V. 41. 8. Gattin. 9. seu, sive, vel bedeuten abgeschwächt im Mittelalter fast immer „und". 10. = Ludwig. 1 1 . Getreide, Brot. 12. Sorgenloser; Beiname des Bacchus = Wein. 13. Gisla, die gelehrte Schwester Karls. 14. die Großen des Hofes. 15. der Kämmerer. 16. = reverenter. 17. Alcuinus oder Albinus; über die Sitte der Hofnamen s. oben. 18. hier singen, sagen, dichten. 19. Rhythmus. 20. Fertigkeit = rsjfvij- 21. redhibens = reddens. 22. Rätselfragen, die üblich waren, hier des Alkuin. 23. Erzbischof von Mainz (Flavius Demoetes). 24. Angilbert; war 796 nach Rom gereist. 25. Vorstand der königl. Kanzlei. 26. Diptychonwachstafel, deren Gebrauch im Mittelalter nicht erloschen war. 27. Nardus, Einhardus; auch Beseleel genannt nach dem Erbauer der Stiftshütte, wegen seiner Kunstfertigkeit. 28. Baupläne? 29. ein Ire unbekannten Namens. 30. Theodulf. 31. Buchstabe ,,c". 32. Alphabet. 33. Die Stelle ist ungeklärt, jedenfalls konnte der Verspottete das c nicht aussprechen. 34. ein sottus (Dummian), wie er seinen eigenen Namen spricht. 35. aus England. 36. Schüler des Alkuin. 37. cf. Nardulus. 38. Oberküchenmeister. 39. wohl der anderswo Eberhard (auch Nenias) genannte magister pincernarum. 40. Alkuin. 41. zufällig. 42. des Meisters. 9. K a r o l u s M a g n u s et L e o P a p a , ein größeres episches Gedicht, um 800 entstanden, von dem uns 736 Verse erhalten sind, hat zum eigentlichen Gegenstand die Zusammenkunft Karls mit dem Papst in Paderborn i. J . 799. Es stammt von einem Zeitgenossen aus der Umgebung des Königs. Manche vermuten als Autor Angilbert, den als Homerus bekannten Hofdichter der Tafelrunde Karls d. Gr. — Neben der eindrucksvollen Schilderung der Begegnung des Papstes und des Königs ist besonders lebendig die Hofjagd dargestellt. Ausg.: E. D ü m m l e r , Monum. Germ, hist., Poetae Lat. aevi Car. Bd. I, p. 366, V. 137—181 und V. 267—325. 1. excelsa ab urbe. Aachen, das im Vorausgehenden geschildert ist. 2. konstr. iuxta hos toros riparum. 3. Sonnengott, Sonne. 4. Leuchtturm (auf der Insel Pharus); hier Karl d. Gr. so benannt. 5. Molossi c. Molosserhunde, bei Vergil, Ovid, Horaz als Jagdhunde gerühmt. 6. classica = classicum Trompete. 7. Wildlager. 8. = nare sagaci Spürnase. 9. Jagdhorn. 10. st. acria. 1 1 . des wilden Tieres. 12. Begleit78

mannschaft. 13. unter guten Vorzeichen (hinbringen). 15. Jagdschmaus. 16. Falernerwein.

14. Wurfspeer.

10. Der P l a n c t u s C a r o l i , die Klage auf den Tod Karls d. Gr., jedenfalls unmittelbar nach dem Tode des Kaisers 814 entstanden, ist gedichtet von einem Mönch des Klosters des hl. Kolumban wahrscheinlich zu Bobbio bei Pavia. Ausg.: E. D ü m m l e r , Monum. Germ, hist., Poetae Lat. aevi Car. I, 5. 435. Übers. P. v. W i n t e r f e l d , Deutsche Dichter des lat. Mittelalters, 1922, S. 159. 1. Ultramarina wohl zusammenzunehmen. 2. die Gläubigen. 3. der Titel Caesar zuerst Karl d. Gr. beigelegt (vgl. Gg. W e i ß , Deutsche Verfassungsgeschichte). 4. mit Grabinschrift versehen. 5. = eius. 6. jetzt einsam. 7. Aachen. 8. sc. dies. 9. Gründer und Schutzheiliger des Klosters. 10. hemmen. 11. streitende Christenheit auf Erden. 12. militia caelestis = himmlische Heerschar. 11. E r m o l d u s N i g e l l u s , Anfang des 9. Jahrh., ein Mönch aus Aquitanien (vielleicht der spätere Kanzler Pippins), wurde von Kaiser Ludwig d. Frommen, der seinen zu großen Einfluß auf seinen Sohn Pippin fürchtete, nach Straßburg verbannt. Von hier sandte er, um wieder Gnade zu finden, an Ludwig d. Frommen 826 ein vier Bücher umfassendes Lobgedicht auf dessen Taten (später noch zwei Elegien auf Pippin). Wegen der starken Schmeicheleien als allgemeine Geschichtsquelle von geringerem Werte, gibt es doch über Einzeldinge, Zustände und Personen der Zeit interessante Aufschlüsse. Das angeführte Gottesurteil spielte sich ab auf dem Reichstag zu Aachen 820 in dem Park bei der kaiserlichen Pfalz. Graf Bero (sonst auch Bera genannt, cf. Einh. ann. 820) von Barcelona war vom Grafen Sanilo (sonst Sanila) des Hochverrats beschuldigt; ein Gottesgericht sollte über die Schuld entscheiden. Ausg.: E . D ü m m l e r , Monum. Germ, hist., Poetae Lat. aevi Car. Bd. II, S. 56, lib. I I I , V. 543—618; cf. Übers, v. P f u n d in: Geschichtschreiber der deutschen Vorzeit I X , 3; ferner S i m s o n , Jahrbücher des fränk. Reiches unter Ludwig d. Frommen. 1. besteht noch. 2. Geschenk, Bestechung. 3. frater? = Stammesgenosse; oder vielleicht alter? (cf. V. 15). 4. super se = super eum (ihn solchen Vergehens beschuldigt). 5. Barcinona Barcelona. 6. d. h. nach gotischer Sitte. 7. entscheiden. 8. der Spruch d. Fr. auf der Reichsversammlung. 9. Kampf (Zweikampf). 10. sie sollten den Spruch der Reichsversammlung vollziehen, d. h. kämpfen. 11. Pfalz. 12. Aachen. 13. Inf. d. Zwecks. 14. gen. plur. 15. wenn das Eis den Boden zusammenzieht. 16. capus Jagdfalke. 17. hastilia. 18. dem Rachen des Todes entreißen, ig. der Leichenträger. 20. vom Königsthron winkt man. 21. sc. calcaribus. 22. = cornipes. 23. Sanilo. 24. Bero. 25. ohne. 26. zum Hause. 27. unde venerat. 28. Güter. 79

12. H r a b a n u s M a u r u s um 784—856, aus Mainz, Abt von Fulda, später Erzbischof von Mainz, wurde wegen seiner wissenschaftlichen Tätigkeit angesehen und wegen seines Wirkens um Hebung der Bildung seines Volkes mit dem Titel praeceptor Germaniae geschmückt. Seine Hauptwerke sind: De institutione clericorum und De rerum natura. Auch wird ihm der berühmte Pfingsthymnus Veni creator spiritus zugeschrieben. Seine weltlichen Gedichte sind wenig selbständig und nicht bedeutend. Von seinem Ansehen zeugt, daß nicht andere, sondern die von ihm verfaßte Inschrift auf das Grab Einhards gesetzt wurde. E i n h a r d , um 770—840, an der Hofschule Karls d. Gr. geehrt und wegen seiner Kenntnisse im Bauwesen Beseleel nach dem Erbauer der StiftshQtte genannt, schrieb die bekannte Vita Karoli Magni. Er brachte die nach der Auffassung der Zeit unschätzbaren Gebeine der hl. Märtyrer Marcellinus und Petrus nach Seligenstadt am Main. Dort starb er 840 und ist da begraben. Ausg.: E. D Q m m l e r , Monum. Germ, hist., Poetae Lat. aevi Car. Bd. II, S. 237 (85). 1. Seligenstadt. 2. Bauten. 3. Marcellinus und Petrus. 4. cura medelae = heilende Hilfe. 18. W a l a h f r i d S t r a b o ( o d e r S t r a b u s , d e r S c h i e l e n d e ) , um 808—849, ein Schwabe aus niederem Stande, Erzieher am Hof Ludwigs des Frommen, später Abt von Reichenau, war einer der besten und formgewandtesten Schriftsteller der Karolingerzeit. (Bes. Glossa ordinaria Bibelerklärung und De cultura hortorum.) Nach dem Tode Ludwigs (840) in die politischen Wirren verwickelt, flieht er nach Speyer, von wo er, ein Anhänger Lothars, an diesen das Gedicht schreibt (841), das über die politischen Verhältnisse der Zeit, über des Dichters Lebensumstände, sein Eintreten für die Reichseinheit und seine Hoffnung auf deren Wiederherstellung durch Lothar Aufschluß gibt (84 Verse). Ausg.: E. D ü m m l e r , Monum. Germ, hist., Poetae Lat. aevi Car. II, S. 413, V. 1—59. Vgl. D ü m m l e r in Zeitschr. für deutsche Altertumskunde X X I , 462. 1. Lothar, 2. St. q u a n t a me exh. 3. daß. 4. Konstr.: cuius (d. h. Gottes) pat. m. perdocuit superbos magis tolerando superare et humilem (durch Demut) [sc. homines] fastibus vanis tumidos transcendere. 5. Das Schicksal will es nicht sc. daß du aufhörst. 6. St.: tuas laudes, quas gl. regni concordis consona dedit. 7. Das mit meinem Schicksal gleichsam verschwisterte Unglück. 8. veternus, eine Krankheit, lethargus, letargo (Forcellini). 9. der Tod Ludwigs d. Frommen (840). 10. Speyer. 11. Rom. 12. seine Heimat Schwaben. 13. u n t e r e i n e r Hand (gemeint: des Lothar). 14. D i e S c h l a c h t b e i F o n t a n e t u m , ein ergreifendes Klagelied (planctus) auf den Bruderkampf der drei Söhne Ludwigs des Frommen: 80

Lothar, Ludwig, Karl bei Fontenay am 25. Juni 841 (einem Samstag); gesungen von einem Mitkämpfer (der sich seihst Angilbert nennt) auf Seite Lothars. Der letztere verliert, nach Ansicht des Dichters durch Verrat, den Sieg und muß sich im Vertrag von Verdun den Teilungsplänen der Brüder fügen. Ausg.: E. D a m m l e r , Monum. Germ, hist., Poetae Lat. aevi Car. Bd. II, S. 138. Vgl. S t r e c k e r , Zum Rhythmus von der Schlacht bei Fontanetum; Zschr. f. deutsches Altertum LVII, N. F. XLV. 1. = bello. 2. bei Fontenay. 3. = dividit. 4. Samstag = christl. sabbatum, heidnisch Saturni dies (das war nicht ein christl. Sabbattag, sondern des Heidengottes Teufelskessel). 5. Teufel. 6. ausliefern. 7. = Martio. 8. que Einschiebsel (wie Str. 15/2). 9. Anspielung auf die bekannte Fabel. 10. St. quos pater, mater . . . fleverant. 11. = sc«lus, dreisilbig gelesen (cf. Nr. 2, n. 20). 12. ich blieb stehen. 13. P e r t z setzt iugeri = iugi. 14. forus Flußlauf. 15. Leinenjacken. 15. S a l o m o III., um 860 geboren, der Schaler Nothers und gelehrte Freund des Erzbischofs Hatto von Mainz, trat früh ins Kloster St. Gallen und war von 890—920 Abt dieses Klosters und Bischof von Konstanz. Wenn auch bedeutender als Kirchenfürst, hat er doch auch einen angesehenen literarischen Namen. Von seinen Gedichten ist historisch interessant der etwa 904 an Bischof Dado von Verdun geschriebene Brief (343 Verse), in dem er aber das UnglOck des von einem Kinde (Ludwig das Kind) regierten, von den Ungarn bedrohten und von inneren Fehden zerrissenen Reiches klagt. (Die Ungarn waren in Italien und 900 in die bayerische Ostmark eingebrochen.) Stellen aus der Bibel, aus Vergil, Gregor und Hieronymus sind darein verwebt. Ausg.: P. W i n t e r f e l d , Monum. Germ, hist., Poetae Lat. aevi Car. B d . IV, 1, S. 296, V. 69—88, V. i n — 1 3 0 u n d V. 160—186.

Vgl.

bes. E. D ü m m l e r , Gesch. d. ostfränkischen Reiches III. 1. der schmutzige Hund; gemeint ist der Ungarnfeind. 2. den Tempel (Kirche). 3. Berührung, Griff. 4. schon andere Leichen. 5. sind (da). 6. vom Ungarneinfall 899. 7. Bischof Dado. 8. separ per dissona zerrissen in Uneinigkeit. 9. Ps. 132/1. 10. Sulp. Sev. dial. I, 20/4, p. 172/22 H : tibi, Sulpici, in aurem loquar, ne Gallus hoc audiat. 11. Dienstmannen. 12. Tribusgenossen, Gaugenossen. 13. die niedere Menge. 14. legirupa gesetzverletzend. 15. die höher stehen als andere. 16. sind eine Gelegenheit. 17. Stämme. 18. der einen Befehl oder ein Verbot ausspricht. 19. dyscolus unzufrieden, aufrührerisch. 20. Rotte (s. 5.). 21. Schlimmes versuchend und (durch Taten) vollendend. 22. Besitzungen. 23. solium, sedes. 24. man sagt. 25. das Barbarenvolk einst in seiner Heimat aufgesucht. 26. znm Tribut gezwungen (vom Christenvolk). 27. die Schwäche des Kindes XXX/6

81

(Ludwigs). 28. serae zu spät kommend. 29. Weissagung; Eccles. 10, 16. 30. ein Weh. 31. ein Kind als König. 16. Die V e r s ö h n u n g O t t o s I. m i t s e i n e m B r u d e r H e i n r i c h (Weihnachten 941 ?) ist in einem lateinisch-deutschen Mischgedicht gefeiert, das wohl nicht vor 962 verfaßt ist. Freilich hat sich nach anderen Quellen der geschichtliche Vorgang nicht so harmlos abgespielt. — Die deutschen Halbzeilen lauten: 1. — der ewigen Magd 5. — von Heinrich so schön — daß ich es erzählen müßte — er geleitete ihn in das Gottkönnte) teshaus — dem Herrn Heinrich, — (der) Gottes Gnade. 6. — empfing ihn wieder Otto — der Baiern Reich bewahrte. 2. — den Kaiser mahnte er so. — mit großen Ehren — (der) unser Kaiser gut — alles was er da hatte. — hier der königliche Bruder — dessen Heinrich nicht be— daß es deiner selbst [wardig] gehrte. sei (Text unsicher) 7. — alle (die) Beratung (Recht3. — (der) unser Kaiser gut sprechung) — und sehr viele Mannen — alles riet es Heinrich — mit großen Ehren. — auch es riet Heinrich. 4. — Willkommen Heinrich! 8. (— dessen habe ich gute Be— (beide) Gott und mir. stätigung, — willkommen seid ihr mir. — daß dies alles wahr ist) — in allem gleiches Recht. Ausg.: M O l l e n h o f f - S c h e r e r , Denkmäler deutscher Poesie und Prosa, 3. Aufl., Berlin 1892, S. 39. Vgl. K ö p k e - D ü m l e r , Otto I. Jahrb. d. deutschen Gesch. (1876.) 1. adsis. 2. Text unsicher. 3. wohl Genitiv (vgl. M a l l e n h o f f , Anm.); dann wäre etwa zu setzen nos ambo — wir beide (sind ja Söhne) des dir gleichnamigen Vaters (d. i. Heinrichs I.). 4. socii. 5. Obertreffen. 6. königl. Vorrecht. 17. H r o t s v i t v o n G a n d e r s h e i m , im 10. Jahrh. (geb. um 935, Todesjahr unbekannt), die hochgebildete Nonne im Kloster G. am Harz, bedeutend als geistvolle Dichterin von Legenden und Dramen, verfaßte auch historische Gedichte, eines Ober die Gründung des Klosters G. und die Gesta Ottonis (I.). Letzteres, vollendet 967, ergänzt in manchen Punkten die Arbeit Widukinds, indem sie namentlich die Familiengeschichte in den Vordergrund rückt. Auch in den hist. Werken ist Hr. in erster Linie als Dichterin aufzufassen. Ausgewählt ist die dichterisch hübsche Darstellung der F l u c h t A d e l h e i d s (a. 951), der italischen Königin, mit der Otto sich dann vermählte. (Das Muster dazu hat wohl die Flucht Hildegunts im Waltharilied gegeben.) 82

Ausg.: P. W i n t e r f e l d , Hrosvithae opera; in usum scholarum rec. ex Monum. Germ. hist.; ferner K . S t r e c k e r , Hrosvithae opera, Leipzig 1906. lib. III, S. 238, V. 467—587. Übers. Gundlach, Heldenlieder der deutschen Kaiserzeit, Innsbruck 1894; Winterfeld, Deutsche Dichter des lat. Mittelalters, 1922, S. 198. Vgl. Winterfeld, Hrotsvits literarische Stellung; im Anhang zu D. Dichter des Mittelalters. 1. Gemahl der Adelheid, f 22. Nov. 950. 2. Adelheid. 3. König Rudolf von Burgund. 4. der hohe Adel, daher der Name Adelheid. 5. = regere. 6. Ber. II. von Ivrea. 7. dicioni. 8. Berengar I. König von Italien, der Großvater Berengars II. 9. verderbt; so Pertz. 10. kam in die Hände des Hugo (Vater des Hlotharius). Das Königreich war unter vielen Wirren gekommen an Berengar I. (Rudolf II.), Hugo, Lothar, Berengar II. 11. Ber. II. 12. plus iusto über Gebühr. 13. Reif (der Krone). 14. Dienerin. 15. dominam. 16. Sie wurde 951 in Como gefangen. 17. Bischof A. von Reggio. 18. zur Bedienung. 19. einen Gang. 20. am 20. Aug. 951. 21. = ei. 22. durch die Heirat mit Otto. 18. Modus Ottinc, Preislied auf die drei Ottonen (Modus ein nach Art der Sequenzen in Strophen gebautes weltliches Lied, hier vom Namen Otto Ottinc genannt), ward (etwa um 990) von einem Spielmann am Hofe Ottos III. gesungen. — Der in der Einleitung geschilderte Brand der Kaiserpfalz, bei dem die Ottonenweise erfunden worden sein soll, um den Kaiser zu wecken, ist vielleicht bildlich zu fassen als drohende Kriegsfackel. Es wird dann Ottos I. Sieg über die Ungarn (Parthi) am Lechfeld (955) gepriesen; Otto II. kommt etwas karg weg; besonders wird wieder der anwesende Otto III. gefeiert. Ausg.: M ö l l e n h o f f - S c h e r e r , Denkmäler deutscher Poesie und Prosa, Berlin 1864, S. 46. Übers. W i n t e r f e l d , Deutsche Dichter des lat. Mittelalters, 1922, S. 202. 1. Otto I. 2. zur Ruhe niederlegt. 3. Saitenspiel. 4, Apposition. 5. vertrieben werden. 6. wie stehe ich da vor den Ungarn? Parthi, Schreckensvolk für die Römer, ist wohl gelehrte Reminiszenz an römische Dichter (Horaz); (cf. E. Dümmler, Ostfr. Gesch., 2 Aufl., III, 450, Anm. 3.) 7. von Lothringen, Ottos Schwiegersohn. 8. sequuntur. 9. staut (die Wellen). 10. Lech. 11. als Erbe lassend. 12. Otto II. 13. abl. durat. 14. Otto III. 15. sorgte für. 16. Vergilius Maro. 19. Leo von Vercelli, der kaisertreue Bischof dieser Stadt, dichtete kurz nach dem frühzeitigen Tode Ottos III. ein tiefempfundenes Klagelied und fügte ihm wahrscheinlich etwas später (gegen Ende des Jahres 1002) eine Begrüßung des Nachfolgers Heinrich II. hinzu. Ausg.: H. Bloch, Neues Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtskunde Bd. 22 (1897), S. 119. Vgl. E. Dümmler, Anselm 6*

83

der Peripatetiker, Halle 1872. Übers. W i n t e r f e l d , Deutsche Dichter des lat. Mittelalters, 1922, S. 205. 1. fallacia. 2. Sclavus für Slavus. 3. Arduin von Ivrea, der in Italien eine kirchenfeindliche Politik betrieb. 4. der Dichter selbst. 5. weil Heinrich aus Baiern stammt. 20. T o t e n k l a g e auf K o n r a d II. Wipo, wohl aus Burgund (oder Schwaben), hochgebildet, war ein Priester an der Kapelle Konrads II., wahrscheinlich auch Lehrer von dessen Sohn Heinrich III. Bekannt sind seine Proverbia, Denksprüche für den jungen Königssohn, seine Ostersequenz Victimae paschali laudes, die Gesta Chuonradi (II.). Die Totenklage auf Konrad (f 1039) wurde i. J. 1040 vom Dichter dem König Heinrich III. aberreicht. Von Irrtümern oder Übertreibungen scheint das Gedicht nicht frei zu sein. Ausg.: H. B r e s s l a u , Wiponis gesta Chuonradi II. imp.; in usum schol. ex Monum. Germ. hist. ree., Hannover 1878, S. 46. Vgl. B r e s s l a u , Jahrbücher unter Konrad II. 1. 1039. 2. damno. 3. dominum. 4. mit Dat. vgl. miserere nobis. 5. Königin Gunhild, Gemahlin Heinrichs III. 6. Herzog Hermann von Schwaben; zu Z. 13 vgl. Otto Frising. Chron. VI, 31. 7. Herzog Kuno von Franken — sie starben 1038 an einer Seuche auf dem Rückzug des kaiserl. Heeres aus Italien. 8. Herzog Ernst von Schwaben. 9. Herzog Adalbero von Kärnten. 10. = eius. 11. vgl. Konrads Italienzüge. 12. hier Aufstand (Ernst von Schwaben). 13. den heidnischen Liutizen, die die Nordostgrenze bedrohten. 14. Sciavi für Slavi (vgl. Nr. 2, n. 20). 21. Das Gedicht über die K r ö n u n g H e i n r i c h s III. von einem Dichter am königlichen Hof wird von einigen dem Wipo zugeschrieben. Über ihn siehe Asm. Nr. 20. Kaiser Heinrich III. wurde bekanntlich 1028 noch zu Lebzeiten seines Vaters Konrad in Aachen zum Deutschen König gekrönt. Ausg.: H. B r e s s l a u , Wiponis gesta Chuonradi II.; in usum schol. ex Monum. Germ. hist. ree., Hannover 1878, S. 80. Vgl. J a f f é , Cambridger Lieder; Zeitschr. f. d. Altertum Bd. 14. 1. Aachen. 2. P. archipraesul Erzbischof Piligrim von Köln. 3. — dominum. 4. agni sponsa Kirche Christi. 5. Ostertag. 6. Cod. korr. recursum. 7. — ei. 8. der Teufel. 22. Das C a r m e n de b e l l o S a x o n i c o , ein Epos in drei Büchern über den Sachsenkrieg Heinrichs IV. in den Jahren 1073—1075, ist bald nach dessen Sieg bei Homburg 1075 verfaßt. Die Frage der ursprünglich angezweifelten Echtheit ist jetzt bejahend entschieden, der Verfasser ist noch nicht endgültig festgestellt. Er ist durchaus Anhänger des Königs und gibt ihm einseitig in allem recht, den Sachsen unrecht, im Gegensatz zu andern Quellen (wie Lambert v. Hersfeld und Bruno von Merseburg). Die Darstellung ist lebendig und sprach84

gewandt. Ausgewählt ist die Stelle Ober das beiderseitige Heeresaufgebot vor der Schlacht an der Unstrut (1075). Ausg.: H o l d e r - E g g e r , Monum. Germ. hist. Scriptorum XV, 2, S. 1218; in usum schol. 1889, lib. III, V. 44—137. Ubers. Gundlach, Deutsche Heldenlieder, Innsbruck 1894. Vgl. Meyer v. K n o n a u , Jahrbücher V (1904), 363 ff. 1. Zerstörung der Harzburg und der Kirche. 2. Rudolf, Herzog der Schwaben, die schon unter Karl d. Gr. am Sachsenkrieg teilgegenommen hatten. 3. die Burgunder (Burgund war ebenfalls dem R. übertragen). 4. Weif IV. von Baiern. Der Name ist in der Geneal. Weif (um 1126) von der altrömischen Familie Catilina abgeleitet. 5. Baiern. 6. Ungarn (cf. modus Ottinc n. 6). 7. mit den Böhmen. 8. = Vangiones, Franken um Worms. 9. Gottfried III. von Niederlothringen, Sohn Gottfrieds II. 10. er war buckelig. 11. = impetuosus. 12. Utrecht und Nymwegen. 13. von Oberlothringen. 14. der Täuschungen beraubt (Acc. Graec.). 15. Werkzeuge. 16. Kriegswaffen. 17. gießen, schmieden. 18. Händler. 19. Abschlußsumme (ohne Rücksicht auf Gewinn oder Verlust). 20. erklären, lehren. 21. in der Brust (acc. lim.). 22. übt vorher Kampfspiele. 23. Rutenhiebe. 24. lernt so den Leib dem Schwerthieb entziehen. 25. Unstrut (nach M ö l l e n h o f f , D. Altertumskunde II, 215: übles Gewässer). 26. Heinrichs IV. 27. Andere Quellen (Lambert, Bruno, Berthold) berichten, daß die Sachsen überrumpelt worden sind. — Es folgt die Schilderung der Schlacht bei Homburg an der Unstrut (1075). 28. Die V i t a Mathildis, der Markgräfin Mathilde von Tuscien, wurde in einem längeren Epos in zwei Büchern besungen von einem Benediktinermönch Donizzo von Canossa (Dionysius Canusinus), der das Werk kurz vor ihrem Tode 1194 vollendete. Er ist entschiedener Anhänger der Markgräfin und des Papstes Gregor VII. Ausgewählt ist die BuBe und Bannlösung Heinrichs IV. in Canossa (1077). Ausg.: L. Bethmann, Monum. Germ, hist., Scriptorum X I I , S. 348, V. 58—116. Vgl. Meyer v. K n o n a u , Jahrb. d. deutschen Gesch. unter Heinrich IV., Bd. II (1894). 1. Beatrix, Mutter der Mathilde (| 1076). 2. gebannt. 3. früher erwähnt; Papst Gregor VII. 4. Fürstenversammlung zu Tribur. 5. Base. 6. Rom. 7. = eius. 8. proeul dubio. 9. verlassen. 10. Hirte. 11. Tau; hier vielleicht = Tröstung. 12. Gattin Heinrichs IV. 13. als Sprecherin ist Canossa gedacht. 14. Abt von Cluni. 15. Taufpate des Königs. 16. Bürge. 17. = ei. 18. = früher erwähnt. 19. Januar. 20. die Versöhnung fand am 28. Jan. 1077 statt. 21. = ei. 22. = cum eo. 24. Der L i g u r i n u s , ein formgewandtes, nationale Begeisterung verratendes Epos (in 9 Büchern, 6576 Versen) über das Leben Friedrichs I. von 1152 bis 1160, verfaßt in den Jahren 1186 bis 1187 hauptsächlich im Anschluß an die Gcsta Friderici des Otto von Freising »5

und seines Fortsetzers Rahewin. Es ist benannt nach Friedrichs Kämpfen in der Lombardei, dem Land der Ligurer, mit der Hauptstadt Mailand (urbs Ligunna). — Die einmal angezweifelte Echtheit des Werkes ist jetzt unbestritten; der Verfasser ist wohl ein Geistlicher aus der Gegend von Basel; der Name Gunther von Pairis, einem elsässischen Kloster, für den sich starke Kräfte einsetzten, wird neuerdings wieder angezweifelt. — Ausgewählt ist der Durchzug Friedrichs durch die Veroneser Klause (1155). Ausg.: Carl D ü m g é , Guntheri Poetae Ligurinus, Heidelberg 1812, lib. IV, V. 432—503, 532—593. Übers. Th. V u l p i n u s , Der Ligurinus Gunthers von Pairis, Straßburg 1889. Vgl. W. G u n d l a c h , Heldenlieder d. d. Kaiserzeit, III. Bd., Innsbruck 1899. Vgl. J. S t u r m , Der Ligurinus; in Studien a. d. Geschichte (Görresgesellschaft), Freiburg 1911. S i m o n s f e l d , Jahrbücher des Deutschen Reichs unter Friedrich I. Monumenta Germaniae histórica SS. X X X I I I soll auch eine Ausgabe des Ligurinus enthalten. Sie war zur Zeit der Drucklegung noch nicht zugänglich. 1. Auf dem Rückweg von Italien im Sept. 1155. Vorher (V. 392 bis 431) wird der mißlungene Versuch der Veronenser geschildert, durch tückisch lockere Bauart der Brücke das kaiserl. Heer beim Etschübergang zu vernichten. 2. die Veroneser Klause. 3. Hölle. 4. Athesis Etsch. 5. der Spießgeselle Alberich. 6. Abenteuer, Untat. 7. Molosserhunde, Jagdhunde. 8. mit himmlischer Erleuchtung ausgestattet (hier ein Beweis von dem damals geltenden Ideal des Cäsarentums). 9. entgehen. 10. Salomon (Pred. 10, 20). 11. Gefälligkeit. 12. als Veronenser Mitbürger des Alberich. 13. Fürsten in der Umgebung Friedrichs. 14. Lösegeld. 15. Abi. (indem sie dem einzelnen entsprechend Panzer oder Roß ablieferten). 16. Otto von Wittelsbach. 17. der Nachmann stützt und hebt den Vormann. 18. im Wetteifer. 19. freischwebend. 20. Reichsfahne. 21. biseni = bis seni zwölf. 22. als willkommenes Geschenk. 23. ausliefern. 24. Trient. 25. Brixen. 26. Baiern. 25. A r c h i p o e t a (Erzpoet), Ende des 12. Jahrhunderts, ist der berühmteste deutsche Vagantendichter. (Die bedeutendste Sammlung ihrer Lieder stammt aus Benediktbeuren, herausgegeben unter dem Namen Carmina Burana von J. A. Schmeller). Sein wirklicher Name ist unbekannt. Er ist ein Schützling des damaligen Erzkanzlers Rainald von Dassel und erscheint auch im Hauptquartier der Hohenstaufen. — Mit der (im Auszug) wiedergegebenen Huldigung begrüßt er im Auftrag des Kanzlers i. J. 1163 den nach der Eroberung Mailands in Novara eingezogenen Kaiser Friedrich I. Ausg.: M. M a n i t i u s , Die Gedichte des Archipoeta, Münchener Texte 1913. Vgl. P. W i n t e r f e l d , Von der Goliardendichtung . . . Der Archipoeta; in Deutsche Dichter des lat. Mittelalters, S. 122. 86

i. Tamarisken. 2. Christenheit. 3. vom Gesalbten des Herrn d. h. vom Kaiser. 4. das Römische Reich. 5. Vorgänger Friedrichs. 6. Karl d. Gr. galt noch als der große Held. 7. Tribut. 8. Pavia. 9. Novara; beide kaisertreu. Mailand untreu. 10. Bischof von Mailand, iz. Leichenräuber. 12. equus. 13. die griech. Kaiser standen damals in geringem Ansehen. 20. Das Werk G e S t a F r i d e r i c i (1221 Verse) stammt von dem Zeitgenossen Ottos von Freising, Gottfried von Viterbo. Wohl Italiener von Geburt (trotz früherer Annahme, daß er ein Deutscher sei), war er, in Bamberg gebildet, 40 Jahre als Kaplan und Notar im Dienste Friedrichs I. Sein „Pantheon" (eine Weltgeschichte) machte ihn im Mittelalter bekannt. Historischen Wert hat hauptsächlich die Gesta Frid., vollendet wohl 1188, davon wieder bes. der italienische Feldzug von 1167, wo G. Augenzeuge war. Ausgewählt ist die anschauliche Schilderung der Pest im Heere des Kaisers vor Rom (Aug. 1167), die ihn zum Abzug zwang. Ausg.: W a i t z , Monum. Germ. hist. Scriptorum X X I I , S. 307, V. 625—711; auch in usum schol. rec., Hannover 1872, Bd. 19. Übers. G u n d l a c h , Heldenlieder der deutschen Kaiserzeit Bd. III, Innsbruck 1899. Vgl. S i m o n s f e l d , Jahrb. d. Deutschen Reiches unter Friedrich I. (Bd. II). 1. Hundsstern. 2. Zeichen des Löwen. 3. Tierkreis. 4. als gewöhnlich. 5. durch des Fiebers Hilfe schien R. errettbar. 6. noch gestern (kurz vorher). 7. Fieberwind. 8. = des Kaisers. 9. der Kaiser. 10. horribili. 11. sc. Rom. 12. Kaiserin Beatrix. 13. = onus14. der deutschen. 15. Sand. 16. Monte Amiate. 17. = febris. 18. Her. zog Friedrich (de Rotinburch), Sohn des Königs Konrad III., beim Tode seines Vaters noch unmündig. 19. der Sohn Welfs VI., von seinem Vater in Steingaden (zw. Weilheim und Füssen) beigesetzt. 20. Theobald, Bruder des Wladislav. 21. Erzbischof von Köln. 22. der Verf. Gottfried. 23. verb. quae mater. 24. ei = Italien. 25. mancher Kranke. 26. = Tod. 27. Die G e s t a H e i n r i c i VI., ein Gedicht, das sich in einigen Handschriften mit dem Pantheon des Gottfried von Viterbo verbunden findet, weshalb man in ihm den Verfasser vermutete. Wegen der schlechten Sprache und Metrik kann es ihm wohl nicht zugesprochen werden. Es schildert (in 192 Versen) hauptsächlich die zwei Kriege Heinrichs gegen die Normannen in Sizilien (1191 und 1194). Im ersten besiegt, bezwang er sie, nachdem ihr König Tankred gestorben war, im zweiten (die Stelle ist hier ausgewählt), bestrafte sie hart und ließ viele gefangen nach Deutschland führen, darunter des König9 Witwe mit ihren Kindern, zusammen mit dem reichen Königsschatz. Ausg.: W a i t z , Monum. Germ. hist. Scriptorum X X I I , S. 334, V. 113—152; auch in usum scholarum rec., Hannover 1872. Vgl. «7

T o e c h e , Heinrich VI., Jahrb. d. deutschen Reiches, S. 331; S c h e f f e r B o i c h o r s t , Hist. Zeitschr. XXIX, 441. 1. Kriegsmaschinen. 2. vielleicht = naves. 3. Markgraf und ReichstruchseQ Markward von Anweiler. 4. cunctis. 5. Palermo. 6. Markgraf. 7. Konrad von LQtzelhard. 8. Castell S. Giovanni (übrigens eine Verwechslung des Verf., das Schloß hieß Kalatabellota). 9. Faro di Sicilia, Meerenge von Sizilien. 10. Wilhelm, Sohn Tankreds. 11. den Admiral Margarito. 12. vielleicht hii (Waitz). 13. Graf von Valva. 14. Richard von Acerra. 15. Krieg. 16. abundare. 17. Kapellen. 18. phiala Schale. 19. = exametum — pannus holosericus Seidenkleid. 20. vielleicht = cyclas geschlossenes Kleid. 21. am Normannenhofe. 22. Tankreds Witwe Sibylla. 28. Die D o p p e l w a h l 1257 und die zwei Gegenkönige Alfons von Kastilien und Richard von Cornwallis besingt ein sonst unbekannter Mailänder Notar, Gutetus de Mixigia, ein Anhänger des Alfons. Merkwürdig ist die Bildersprache mit den vielen Vergleichen aus der Tierwelt. Ausg.: F . H a h n , Collectio monumentorum. Braunschweig 1724, Bd. I, S. 394. Vgl. A. B u s s o n , Doppelwahl von 1257, Münster 1866. a) 1. Richard von Cornwall wird angesprochen. 2. (miluus) Falke (d. i. Richard). 3. gemeint Alfons. 4. Adler. b) 1. Rektionsvertauschung (vgl. Nr. 1, n. 1 u. 2). — Hier ist Alfons der Angeredete. 2. Richard und Alfons werden in mehreren Vergleichspaaren gegenübergestellt (Blei und Gold; Esel und stürmischer Renner (Pferd); Schildkröte und Adler; Hase und Löwe; Lerche und Habicht). 3. Adler (Alfons). 4. accipiter. 5. vielleicht quod iam oder quoniam. 6. der Dichter. 7. Iberus, Hiberus Spanier (Alfons). 29. D a s G r a t u l a t i o n s g e d i c h t a n R u d o l f v o n H a b s b u r g (commendatitia) wurde anläßlich dessen Wahl zum deutschen König (1. Okt. 1273 in Frankfurt) im Herbst des Jahres von K o n r a d v o n M u r e verfaßt. Dieser, wohl gebürtig aus Muri im Aargau, war Leiter der Stiftschule und später erster Kantor am Münster in Zürich. Von seinen 16 teils prosaischen teils poetischen Werken sind am bekanntesten sein Fabularius (eine Art historisch-mythographisches Lexikon, für die Stiftschule geschrieben) und die Summa de arte prosandi, eine Stillehre. Von den Commendatitia (ca. 800 Verse) sind Fragmente erhalten (391 Verse); ausgewählt ist hier die Stelle über die Königswahl. Ausg.: F. B e n d e l , Mitteilungen des Instituts f. österr. Geschichtsforschung 30 (1909), S. 92, V. 65—100 (mit ausführt. Darlegungen über den Verfasser). Gedruckt auch schon bei T s c h u d i , Origo et genealogia comitum de Habsburg, 1715 (von ihm Einteilung in 6 Abschnitte) und nach ihm bei K o p p , Vindiciae actorum Murensium (1750), S. 309. 1. Rudolf. 2. in der Schweiz. 3. Elsaß. 4. der 29. Sept. festgesetzter Wahltag; die Wahl erfolgte 1. Okt. 1273 zu Frankfurt. 5. gemeint die sibyllinischen Kaiserprophetien (sibylla Tiburtina), bei deren 88

Deutung auch das Haus Habsburg einbezogen wurde (vgl. K a m p e r s , Die deutsche Kaiseridee in Prophetie und Sage, S. 148 u. a.)- 6. i. J. 1273. 7. Die Krönung war am 24. Okt. in Aachen. 8. Zürich. 9. Papst Gregor X. 10. Nbf. v. mendum. 11. Gertrud (als Königin Anna genannt) von Hohenberg neben Habsburg. 12. daß. 80. Die S c h l a c h t auf d e m M a r c h f e l d wird von einem anonymen deutschen Dichter des 13. Jahrhunderts in regelmäßig gebauten Rhythmen besungen. Sie fand bekanntlich 1278 statt zwischen Rudolf von Habsburg und dem Böhmenkönig Ottokar. Ausg.: J. H u e m e r , Archiv f. österr. Geschichte Bd. 67, S. 183. Übers. W i n t e r f e l d , Deutsche Dichter des lat. Mittelalters, Manchen 1922, S. 222. Vgl. L i l i e n c r o n , Hist. Volkslieder der Deutschen Bd. 1, Nr. 2. O. R e d l i c h , Rudolf von Habsburg, Innsbruck 1903. 1. Ottokar. 2. Rudolf. 3. alatusbeflügelt (sellaa. Sattel). 4. = scinduntur. 5. die Hilfsvölker der Cumani (ein Volk in Ungarn, sie waren wie die Ungarn mit Rudolf verbündet. In Ottokar von Steiermark, Osterr. Reimchronik Kap. 42 heißt es: „den ungarischen gesten".) 6. nicht zu klären; vielleicht soll es heißen: et cortes (chortes) Viehhöfe, Scharen. 7. Ottokar. 8. cohors. 9. = ei. 10. crista Helm. 11. heriles Herren. 12. Zupani böhmische Barone. 13. matt. 14. exhalant sterben. 15. wohl = Plural. 16. Passiv? 17. Dampf, Blut. 18. theca Behälter. 19. = simulatio. 20. St. sed delusa. 21. daß. 81. Das Lied auf H e i n r i c h VII. und seinen Tod, Aber dessen Verfasser nichts Näheres bekannt ist, gehört zu den zahlreichen Gedichten, die die umschwärmte Gestalt des jugendlichen Kaisers hervorrief. Bei seinem Italienzuge fand er Schwierigkeiten durch den alten Parteihader der Ghibellinen und Guelfen und die Gegnerschaft des Königs Robert von Neapel. Als er gegen diesen den Krieg eröffnete (anfangs August 1313), starb er plötzlich nach kurzer Krankheit an den Folgen des sQdl. Klimas am 24. August 1313. Wegen dieses raschen Todes bildete sich die Sage, er sei beim hl. Abendmahl von einem Dominikaner vergiftet worden. Das Gerücht hielt sich lange Zeit und spiegelt sich auch in dem Gedicht wieder. Es weist eine zwar ungelenke Sprache auf, hat aber den Vorzug der Gleichzeitigkeit. Ausg.: Forschungen zur deutschen Geschichte XV (1875), S. 594 (dort noch 2 andere Gedichte über Heinrich); auch: H e r s c h e l , Serapeum XVII, S. 247. Vgl. B a r t h o l d , Der Römerzug Heinrichs VII., Königsberg 1831 (enthält im Anhang I I weitere Gedichte). 1. = gesta (Wortumbildung vgl. Nr. 1, n. 3). 2. Lützelburg. 3. Gattin Margarete. 4. Tochter des Herzogs von Brabant. 5. que Füllwort. 6. = princeps. 7. Acc. statt Abi. Kasuszusammenfall s. Nr. 1, n. 1. 8. = fiat (durch ein bloßes „Es geschehe") oder durch sein „Schlußwort". 9. 1. J. 1310 Italienzug. 10. Mailand nahm ihn 89

friedlich auf. n . die Mailänder erregten bald einen Aufstand gegen ihn. 12. Brescia, das grausam bestraft wurde. 13. am 29. Juni 1312 erhielt er die Kaiserkrone. 14. König Robert von Neapel; H. ließ ihn in einem formellen Prozeß seiner Rechte und Lehen für verlustig sprechen. 15. quaerens. 16. hl. Abendmahl. 17. Maria Himmelfahrt am 15. August. 18. Ausgabe qui. 19. beichten. 20. Nbf. f. absconditum Geheimnis. 21. ein wenig (quindena = kleines Gewicht) körperl. Speise. 22. Seelenspeise (hl. Hostie). 23. = malo vino (vergifteter Wein). 24. In Pisa ward H . begraben. 25. perennare Jahre fortdauern. 82. D e B a v a r i a p o s t a s i a (der Abfall Ludwigs des Baiern) s t a m m t von einem unbekannten Verfasser aus der Normandie, der von Coutances an die Kurie ging, um sich um eine Pfründe zu bewerben. Entstanden ist es zwischen dem 12. Mai 1328 und 4. Dez. 1334 (1328 Aufstellung des Gegenpapstes Nikolaus V.; 1334 Tod Johanns XXII.). Es ist beachtlich als Stimmungsbild jener Zeit des Streites zwischen Papst Johann X X I I . und Kaiser Ludwig d. Baiern und dessen Anhängern, besonders der Minoriten, des Marsilius von Padua und Johann von J a n d u n . In dem von den beiden letzteren verfaßten „Defensor pacis" bzw. in dem Armutsstreit der Minoriten wurden die angeführten Lehren behauptet, die vom Papst in der Bulle „Licet j u x t a doctrinam" als unkirchlich verworfen wurden (1327). Das Gedicht f ü h r t als Sätze von ihnen an: 1. die kaiserliche Gewalt stehe über der päpstlichen (Str. 10). 2. Christus und seine Jünger hätten kein Eigentumsrecht (usum iuris), sondern nur Gebrauchsrecht (usum facti) besessen (Str. 11). 3. Christus habe dem Kaiser unter Anerkennung der Pflichtmäßigkeit der Leistung Steuern bezahlt (Str. 12). 4. Papst, Bischöfe und Priester hätten gleiche Gewalt, die die kaiserliche Macht als primär verleihen und entziehen könne (Str. 13). 5. Christus habe keinen Stellvertreter auf Erden eingesetzt; das wahre Evangelium sei, daß er Petri Vorrang aufgelöst habe (Str. 14). 6. Pilatus habe Christus als kaiserlicher Richter verurteilt, so daß die gesetzmäßige kaiserliche Gerichtsbarkeit Roms und nicht die Juden ihn dem Tode überliefert hätte (Str. 15). 7. Kirchenstrafen könnten nur mit Einwilligung des Kaisers verhängt werden (Str. 16). 8. der Papst könne vom Kaiser ein- und abgesetzt werden (Str. 17). Ausg.: O. C a r t e l l i e r i , Neues Archiv f. ält. d. Geschichtskunde Bd. 25 (1900), S. 710. Vgl. H a u c k , Kirchengeschichte Deutschlands V. 1. H o l z a p f e l , Geschichte des Franziskanerordens, Freiburg 1908 H e r g e n r ö t h e r , Kirchengeschichte III, Freiburg 1915. 1. abundet. 2. Papst Johann X X I I . 3. Verfertiger. 4. Lehre. 5. zinzania (zizanium) Unkraut, Zwietracht. 6. adeps Fett, Schmalz, Mark. 7. forceps Zange, Schere. 8. Gibellini Anhänger Ludwigs; Gegenpartei der Guelfen. 9. Schlangengezücht. 10. Der Verfasser h a t ihre Vorlesungen gehört. 11. = rivalis, aemulus. 12. Hinweis auf 90

Konstantin d. Gr. und die Konstantinische Schenkung. 13. Ludwig d. B. 14. Hl. Schrift. 15. daß (wie im folgenden öfter). 16. Jünger, Apostel. 17. als primär. 18. Auszeichnung (Vorrang). 19. P. Pilatus. 20. fatuus albern. 21. Fahrer einer Irrlehre. 22. L. wurde vom Papst 1327 des bair. Herzogtums für verlustig erklärt. 23. wohl = viam. 24. Friedrich II. (gebannt). 25. S. Magus (der Zauberer; daher Simonie). 26. cf. Exod. 7, n (vgl. W e t z e r u. W e l t e , Kirchenlexikon). 27. gemeint Ludwig d. B. 28. die Zauberer (Joh. u. Marsilius). 29. Ein Minorit als Papst Nikolaus V. 30. Bettelmönche. 31. Urbild. 32. Abbild, Götzenbild. 33. ficticius erdichtet, erlogen. 34. winken, raten. 35. Versammlung, Schar. 36. Nazareni ? (Cartellieri meint Francisci ?) 37. „deiecit" = eine Krankheit (languor). 38. ancorati gelandet. 39. Coutance in der Normandie. 40. a. 1326 kamen Marsilius und Johann an den Hof Ludwigs. 41. plasma Gebilde, Schöpfung. 42. = scamnum Schemel (Jes. 66, 1: coelum sedes mea, terra autem scabellum pedum meorum). 43. = ei. 44. hydria (Wasser)krug. 88. Die beiden Grabschriften auf K a r l IV. waren auf seinem zinnernen Sarge in der Gruft zu Prag eingegraben. Ausg.: F. M. P e l z e l , Karl IV., Bd. II, S. 946. 1. spiritus hier Seelen. 84. Anonyme Verse Aber den nachmaligen deutschen König R u p r e c h t v o n d e r P f a l z (f 1410). Darin ist seine Fürsorge für die Pfalz, namentlich für die Residenz Heidelberg anerkannt. Ausg.: E n g e l h u s , in: L e i b n i z , Scriptorum Brunsvicensia illustrantium t. II, 1137. 85. Ein Angstgedicht eines böhmischen Mönches bei dem Ausbruch des H u s s i t e n s t u r m s : Geschr. zwischen 1415 und 1419. (Höfler.) Ausg.: C. H ö f l e r , Geschichtschreiber d. hus. Bewegung II, in Fontes rerum Austriacarum I, 6, Wien 1865. Andere Gedichte zur Hussitenzeit bei H ö f l e r , Bd. I, S. 558 ff. und P e i p e r , Forschungen zur älteren deutschen Geschichte 18, S. 159 ff. 1. wohl Karl IV., böhm. König und röm. Kaiser. 2. vielleicht = fractor. 3. des Himmels. 4. Karl IV. f 1378. 5. pass. (es wird versucht, die Kirche zu vernichten). 6. Text tutum. 7. Würde eines kirchlichen Oberen. 8. Nonne. 9. Lehrsätze. 10. die rechtmäßigen Priester. 11. incommodus ungeeignet. 12. Wenzel (böhm. König bis 1419). 13. = ei. 14. spolium Raub von Kirchengütern. 13. gemeint: das Gift der Irrlehre. 16. paracletus Tröster, hl. Geist. 86. Die Grabschrift, die Kaiser Siegmund auf sein Grab schreiben ließ (t 1437)Ausg.: H e n n e , Klingenberger Chronik, Gotha 1861, S. 209. 1. Papst Martin V., nach Beilegung des Schismas. 2. verderbt; vielleicht Turcos. 3. für barbaras heidnisch, ungläubig. 4. wohl = nveOfta Atem, Leben. 5. am 9. Dez. 1437. 91

87. Ein Gedicht behandelnd die Königswahl A l b r e c h t s II., von Österreich (1438) und F r i e d r i c h s III. (1440) und des letzteren Schwierigkeiten namentlich mit den Schweizern; von einem anonymen Verfasser aus Friedrichs Zeit. Ausg.: H e n n e , KUngenberger Chronik, Gotha 1861, S. 211.. 1. Sigismundus (f 1437). 2. Alberchtum (II., zum König gewählt 1438; gest. 1439 in Ungarn). 3. Fridericus (III., gewählt 1440). 4. wohl = Switenses Schweizer. 5. sonst quod. 88. Das Gedicht Aber d a s S c h i s m a und das K o n z i l v o n B a s e l (1431—1445), von einem Anonymus verfaßt zwischen 1440 (Regierungsantritt Friedrichs III.) und 1443 (Einstellung der offiziellen Tätigkeit der Basier Synodisten). Das Konzil, 14 31 eröffnet, wurde wegen seiner Eingriffe in päpstliche Rechte vom Papste Eugen IV. 1437 aufgelöst und die Fortsetzung nach Ferrara-Florenz verlegt, wo es als sog. Unionskonzil tagte und 1445 einen endgOltigen Abschluß fand. Die oppositionelle Minorität der Basler Synodisten tagte in Basel weiter und wählte sogar einen Gegenpapst als Felix V. Sie stellte erst 1443 ihre offizielle Tätigkeit ein; Felix unterwarf sich 1449 dem rechtmäßigen römischen Papste, womit das Schisma endgültig beseitigt war. — Der Dichter ist Anhänger der von der Minorität in Basel weiter geführten Synode und will für sie werben. Text nach Codex Vindobonensis 5393 s. Arch. X, 551; vgl. J. H e r g e n r ö t h e r , Handbuch der Kirchengeschichte, Freiburg 1917, III. Bd. 1. Eckstein (Fels Petri). 2. zweigabelig, zwiespältig. 3. Frankreich und mehrere deutsche Fürsten hatten ihre Neutralität gegenüber dem Konzil erklärt. 4. die Kirche. 5. Mutter Josephs und Benjamins; zu dieser Stelle vgl. Matth. 2, 18. 6. damnose. 7. Konzil von Konstanz (1414—1418). 8. Hs. Dme, Lesung unsicher. 9. Konzil von PaviaSiena (1423). In Konstanz waren regelmäßige Konzilien angeordnet, in Siena als nächster Konzilsort Basel bestimmt worden. 10. vgl. promulgare. 11. Hs. confirmatis. 12. Papst Martin V. (f 1431 gleich nach der Berufung des Konzils) und Eugen IV., der die Bestimmungen des Vorgängers bestätigte. 13. Hs. Heu iam; iam wohl zu tilgen. 14. des Kaisers. 15. Friedrich III. (1440—1493). 16. wohl topas Edelstein. 17. Trostlosigkeit. 18. Hs. mora undeutlich, aber wahrscheinlich. 19. matri carae der Kirche. 20. e. p. Kurfürsten. 21. = ei. 22. = reverteré (evertere), reversare? Text der Stelle unsicher. 23. Kirche. 24. synodi inclitae. 25. vgl. cornu salutis (Cant. Zachariae Luc. 1, 69). 26. Gottesfurcht. 27. Himmel.

92