185 65 6MB
German Pages 218 [220] Year 1980
Roland Zanni Heliand, Genesis und das Altenglische
Quellen und Forschungen zur Sprach- und Kulturgeschichte der germanischen Völker Begründet von
Bernhard Ten Brink und Wilhelm Scherer Neue Folge Herausgegeben von
Stefan Sonderegger 76(200)
W G DE
Walter de Gruyter • Berlin • New York 1980
Heliand, Genesis und das Altenglische Die altsächsische Stabreimdichtung im Spannungsfeld zwischen germanischer Oraltradition und altenglischer Bibelepik
von
Roland Zanni
w DE
G Walter de Gruyter • Berlin • New York 1980
CIP-Kurztitelaufnähme
der Deutschen
Bibliothek
Zanni, Roland: Heliand, Genesis und das Altenglische: d. altsächs. Stabreimdichtung im Spannungsfeld zwischen germ. Oraltradition u. altengl. Bibelepik / von Roland Zanni. - Berlin, New York: de Gruyter, 1980. (Quellen und Forschungen der Sprach- und Kulturgeschichte der germanischen Völker: N. F.; 76 — 200) ISBN 3-11-008426-0
© 1980 by Walter de Gruyter & Co. vormals G.J. Göschen'sche Verlagshandlung • J. Guttentag, Verlagsbuchhandlung • Georg Reimer • Karl. J. Trübner • Veit & Comp., Berlin 30 • Alle Rechte, insbesondere das der Übersetzung in fremde Sprachen, vorbehalten. Ohne ausdrückliche Genehmigung des Verlages ist es auch nicht gestattet, dieses Buch oder Teile daraus auf photomechanischem Weg (Photokopie, Mikrokopie) zu vervielfältigen. Druck: Rotaprint-Druck Hildebrand, Berlin Buchbindearbeiten: Lüderitz & Bauer, Berlin Printed in Germany
VORWORT
Die A n r e g u n g z u r v o r l i e g e n d e n U n t e r s u c h u n g v e r d a n k e m e i n e m s e h r v e r e h r t e n Lehrer, H e r r n P r o f e s s o r Dr. S o n d e r e g g e r , d e r die A r b e i t m i t stets
lebhaftem
v e r f o l g t und durch viele w e r t v o l l e R a t s c h l ä g e hat. B e s o n d e r e n Dank s c h u l d e wissenschaftliche stent
Ausbildung,
ich ihm f ü r die
Interesse
gefördert vielseitige
die ich bei ihm als
in b e r e i c h e r n d e r Z u s a m m e n a r b e i t
erfahren
Assi-
durfte.
Zu D a n k v e r p f l i c h t e t bin ich H e r r n P r o f e s s o r Dr. L e i s i , d e r m i r von a n g l i s t i s c h e r S e i t e h e r v i e l e s mittelt
Mein h e r z l i c h e r Dank f ü r z a h l r e i c h e A n r e g u n g e n der U n i v e r s i t ä t Z ü r i c h , Etzensperger,
i n s b e s o n d e r e D r . phil.
Dr. phil. Paul M i c h e l ,
O s t e r w a l d e r und Dr. phil. A l e x a n d e r lieben E l t e r n danke
im F e b r u a r
1980
gilt Seminar
Jürg
lic. phil.
Peter
Schwarz.
ich f ü r ihre grosse
und die v i e l f ä l t i g e t a t k r ä f t i g e
Zürich,
Ernst ver-
hat.
auch m e i n e n F r e u n d e n und K o l l e g e n vom D e u t s c h e n
Meinen
ich
Stefan
Geduld
Unterstützung.
Roland
Zanni
INHALTSVERZEICHNIS
1.
Vorwort
V
E i n l e i t e n d e D a r s t e l l u n g des P r o b l e m kreises a l t s ä c h s i s c h e / a l t e n g l i s c h e Dichtersprache
1
2.
Kritische Darstellung der Forschung
2.1.
Die W i s s e n s c h a f t e r und ihr innerhalb
11
Standpunkt
der Forschung
11
2.1.1.
Die neuere F o r s c h u n g
15
2.1.1.1.
Der Wortschatz
16
2.1.1.1.1.
Ae. c e a r e n a
18
2.1.1.1.2.
Ae. f i r e n a
19
2.1.1.1.3.
Ae. i d r y s m e d
21
2.1.1.1.4.
Ae. hord
21
2.1.1.1.5.
Ae. eahtan
23
2.1.1.1.6.
Ae. fore e 1 ( 1 I f e o d u m
24
2.1.1.1.7.
Ae. bigaetJ
27
2.1.1.1.8.
Ae. crybb
29
2.1.1.1.9.
Ae. töm
31
2.1.1.1.10.
Ae. m ü r
34
2.1.1.1.11.
Ae. heo locfcy nn
36
2.1.1.1.12.
Ae. f e o r h g ö m u m
40
2.1.1.1.13.
Ae. ho Im
43
2.1.1.1.14.
Ae. n e o r x n a w o n g
45
2.1.1.1.15.
Chr. III 8 7 0 b f f .
2.1.1.1.16.
As. u u a n o m
- Hei. 4358bff.
47
46
2.1.1.1.17.
As. enkoro
52
2.1.1.1.18.
As. r u o d a , röda
53
2.1.1.1.19.
As. farm
54
2.1.1.1.20.
As. griot, g r i a t
58
VIII
Inhaltsverzeichnis
2 1 . . 1.21 .
As . l i r ( e ) o
59
2 1 . . 1.22.
As.
61
2 1 . . 1.23.
As. ruomon
62
2 1 . . 1.24.
A s . SUQtí, sotî
64
2 1 . . 1.25.
As. botan
66 68
eoridfolc
2 1 . . 1.26 .
As. rinnandi
2 1 . . 1.27.
As.
2 1 . . 1.28.
As . a 1 o f a t
70
2 1 . .1 .29 .
As . h r e o g i w a d i
71
2 1 . . 1.30.
Hei. 5643b-5646a ; 54B9b-5490b; 5 2 9 9 - 5 3 0 3 a : C h r . III 1 4 3 7 a - 1 4 4 3 a
73
2 1 . . 1.31 .
Ae.
79
2 1 . . 1.32.
Ae. yfel
2 1 . . 1.33.
A e . c i l d g e o n g - as. k i n d i u n g A e . magugeogutî - as. m a g u i u n g
80
2 1 . . 1.34.
As.
61
2 1 . . 1.35.
As. mildi mundboro
"heolocfhelm
69
(ge)dieran earfe£iu
helmberand
2 1 . . 1.36.
As.
2 1 . . 1.37.
As . s o k i a n
ellior
- as. ubil
- ae.
artedi
helmberend
- ae. m i l d e mundbora
81
skakan lioht
80
81 ocîar
82
2 1 . . 1 38.
As. godspe11
82
2 1 . . 1 39 .
As.
fadar
alamahtig
82
2 1 . . 1 40.
As. godes
egan barn
2 1 . . 1 41 .
As . acfal-ordf r u m o
- ae. g o d e s bearn
agen 83 B3
2 1 . . 1 42.
As . m e ( o ) t o d
2. 1 . . 1 4 3 .
As.
huldi/hyldo
83
2 1 . . 1 44.
As.
friáubarn;
2. 1 . . 1 45.
As . h e b a n w a n g
85
2. 1 . . 1 4 6 .
As. helligithwing
85
2. 1 . . 1 4 7 .
As . th i o d w e l o
86
2. 1 . . 1 4 8 .
As . u p o d
87
2. 1 . . 1 49 .
As. b a l u w i s o
87
2. 1 . . 1 50.
Ae. fit
87
2. 1 . . 1 51 .
Elene Elene
2. 1 . .2
Grammatische
2. 1 . .3
Metrische, syntaktische stilistische Fragen
- ae.
geba/gifu
fricfugumo
935b- 937b 1125a-1126b
- Hei. - Hei.
84 84
20b23b 4469b-4471a
Besonderheiten und
88 92 95
Inhaltsverzeichnis
IX
2.1.1.3.1.
Die A u f l o c k e r u n g des f r e i e n Z e i l e n s t i l s und d e r H a k e n - o d e r B o g e n s t i l
95
2.1.1.3*2.
Die B e r e i c h e r u n g
98
2.1.1.3.3.
Die A n w e n d u n g von d i r e k t e r i n d i r e k t e r Rede
2.1.1.3.4.
Das W a c h s e n d e r S e n k u n g e n
des S a t z b a u s und
99
und
Auftakte
100
2.1.1.3.4.1.
Der Schwellvers
2.1.1.3.5.
Die V e r m e h r u n g
der V a r i a t i o n
100
2.1.1.4.
Die V e r f a s s e r -
und
102
Herkunftsfrage
des H e l i a n d
106
2.2.
Ergebnisse
115
3.
Das Fo und a lr tm se äl cw he ss ie sn c h edne r D ia c11eng h t e r s1isehen prache Das P r o b l e m d e r P a r a l l e l i t ä t als Zeugnis literarischer Abhängigkeit
117
3.1.
117
3.1.1.
Die P a r r y / L o r d - T h e o r i e und ihre A n w e n d u n g auf die ae. D i c h t u n g
122
3.1.1.1.
F o r m e l und M e t r i k
127
3.1.2.
Zusammenfassende Würdigung T h e o r i e von der m ü n d l i c h e n tradition
im A l t e n g l i s c h e n der Formel-
Formelbasis
136
3.2.
Die s ü d g e r m a n i s c h e
3.2.1.
Die s p r a c h l i c h e E n t w i c k l u n g as. Formel
3.3.
Dichterische sächsischen
3.3.1.
Der Zeugniswert der Genesis B
158
3.3.2.
Altsächsische variationen
161
3.3.2.1.
As. h r i u u i g : As. F o r m e l n f ü r das K o n z e p t 'traurig, b e k ü m m e r t sein'
161
3.3.2.2.
As. lioht: As. F o r m e l n f ü r die K o n z e p t e 'geboren w e r d e n ' , 'im L e b e n w i r k e n ' , 'sterben'
165
3.3.2.2.1.
K o n z e p t 'geboren w e r d e n ' und dazugehörige Formelvariationen
165
3.3.2.2.2.
K o n z e p t 'leben' (nur ein as. F o r m e l t y p )
166
3.3.2.2.3.
K o n z e p t 'im L e b e n w i r k e n ' (nur ein as. F o r m e l t y p )
167
F o r m e l n des
F o r m e l n und
der
Alt-
Formel-
140 145 158
X
Inhaltsverzeichnis
3.3.2.2.4.
K o n z e p t 'sterben' und d a z u gehörige Formelvariationen
167
3.3.2.3.
As. h e t e n r i k i u.a.: As. F o r m e l n f ü r das K o n z e p t 'selig, w e r d e n , in den c h r i s t l i c h e n H i m m e l e i n g e h e n , ewiges Leben haben'
169
3.3.2.4.
As. t h i o n o n : As. F o r m e l n f ü r das K o n z e p t 'dem H e r r n d i e n e n '
173
3.3.2.5.
As. b i l i i i , bokan, tekan: As. F o r m e l n f ü r die K o n z e p t e 'Wunder w i r k e n , w e i s e n ' und 'in G l e i c h n i s s e n , in B i l d e r n reden'
175
3.3.2.5.1.
K o n z e p t 'Wunder w i r k e n , w e i s e n ' und d a z u g e h ö r i g e F o r m e l v a r i a t i o n e n
175
3.3.2.5.2.
K o n z e p t 'in G l e i c h n i s s e n , in B i l d e r n reden' und d a z u g e h ö r i g e F o r m e l variationen
177
3.3.2.6.
As. thagon, t h e n k i a n ; s i t t i a n , s u i g o n : As. F o r m e l n f ü r das K o n z e p t 'in N a c h d e n k e n s c h w e i g e n d v e r h a r r e n ' und d a z u g e h ö r i g e F o r m e l v a r i a t i o n e n
179
Die R e z e p t i o n w e l t l i c h e r D i c h t u n g in d e r m o n a s t i s c h e n G e m e i n s c h a f t
101
Bibliographie
168
Register
201
3.4.
1. E I N L E I T E N D E
DARSTELLUNG
DES
ALTSAECHSISCHE/ALTENGLISCHE
Im J a h r e
1094 w u r d e n
die a l t s ä c h s i s c h e n
im C o d . P a l .
Lat.
Zangemeister 1
entdeckt.
Sievers' Genesis durch
schon
Dieser grossartige
1B75 g e ä u s s e r t e T h e o r i e , Verse
eine Uebersetzung
235-851,
aus dem As.
zend bestätigen.
Die Vatikanischen
Folge
ob noch a n d e r e
zur Frage,
oder mit dieser
in Z u s a m m e n h a n g
stünden.
gen sich vergleichende Sprachdenkmälern
dass die der
kontinentalen
die uns
ae.
seien,
Funde führten
ae. D i c h t u n g e n
Zur Klärung
von
konnte
die sog. Genesis in
B, glän-
der
aus dem
As.
Literaturproduktion
dieses
Problems
Studien
neben
auf.
einigen
durch den Heliand und die
überliefert
in R e l a t i o n zu
Bibliothek
Fund
entstanden
philologische
ist es, d i e as. D i c h t u n g , stücke
Genesisbruchstücks
N. 1447 d e r V a t i k a n i s c h e n
eingeschobenen
stammten
PROBLEMKREISES DICHTERSPRACHE
ist, z u m R i e s e n k o r p u s
Ihr
dränZiel
kleineren
Genesisbruch-
d e r ae.
Poetik
setzen.
Auf der einen Seite
des Kanals
einem Klostergeistlichen
steht die
verfasste
as.
im 9. 3h.
von
Evangelienharmonie,
zu d e r s i c h n e u e r d i n g s z w e i D o p p e l b l ä t t e r , F r a g m e n t e unbekannten Heliandhandschrift, gesellen 2 . Den Namen
einer des
1 Eduard Sievers: Oer Heliand und die angelsächsische Genesis. Halle 1075. 2 Zur Literatur über die 1977 entdeckten Heliand-Fragmente vgl. Bernhard Bischoff: Die Schriftheimat der Münchener Heliand-Handschrift. In: Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur 101, 2. Heft, (1979). S. 161-170. Oers.: Die Straubinger Fragmente einer Heliand-Handschrift. In: Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur 101, 2. Heft, (1 979), S. 171-180. Burkhard Taeger: Das Straubinger Heliand-Fragment. Philologische
2
Problemkreis
Dichters
kennen wir
"Praefatio dass
in l i b r u m A n t i q u u m
haben musste,
cam
das W e r k
literatis, ceptorum
Ludwig
ut u e t u s
der Fromme
uerum
lectio
etiam
panderetur"
tendiert worden 6'000
Verse
umfangreiches
vertraut
tion stehend,
sicher
Klosterbücherei selben
bewusst
non
solum
prae-
heiligen
gemacht werden
kann man f e r n e r aber steht Konnte
Dichtung
in-
ein
beinahe
ein
solch
Richtete
e t w a an e i n
geschulter
soll-
schliessen,
der Glaubensausbreitung
vorgetragen werden?
literarisch-religiös
Der Heliandverfasser
Germani-
quatenus
dass die
Epos gegenüber:
Werk überhaupt
Bibelgeschiohte
ignobilis in
sacra diuinorum
ist. D i e s e r A n n a h m e
sich die h e i l s g e s c h i c h t l i c h e Publikum
s u o s non
zugänglich
als Werkzeug
umfassendes
namq;
.
ten. Aus dem Text der Praefatio dass der Heliand
Schriftsteller
studeret,
klar hervor,
auch den Ungelehrten
der
aufgetragen
"Praece.'it
qui apud
i n l i t2 e r a t i s
aus
1 conscriptum" ,
ac nouum T e s t a m e n t u m
paetice transferre
Aus der Praefatio geht Bücher
einem Dichter
der sich s c h o n f r ü h e r als
hatte:
habebatur,
linguam
lediglich
lingua Saxonica
c u i d a m uiro de g e n t e S a x o n u m , Vates
Dichtersprache
nicht. Wir wissen
Ludwig der Fromme
ausgewiesen
as./ae.
kleines
Leute, denen
die
war?
hat,
in e i n e r
literarischen
Tradi-
in i r g e n d e i n e r d e u t s c h e n S t i f t s -
andere Dichtung oder unbewusst
vorgefunden
geschöpft.
Am
und
aus
oder
der-
naheliegendsten
Untersuchungen.I : Zu Text und stemmatischer Stellung. In: Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur 101, 2. Heft, (1979), S. 181-228. 1 Willy Krogmann: Die Praefatio in librum antiquum lingua Saxonica conscriptum. In: Der Heliand. Hg. von Jürgen Eichhoff und Irmengard Rauch. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft 1973. ( = Wege der Forschung. Bd. 321.) S. 20-53. Original in: Niederdeutsches Jahrbuch. Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung 69/70 (1948), S. 141-163. 2 Praefatio und Text der Helianddichtung zitieren wir im folgenden nach Eduard Sievers (Hg.): Heliand. Halle 1878. (= Germanistische Handbibliothek. Hg. von Julius Zacher. Bd. I V J A l s : Titelauflage vermehrt um das Prager Fragment des Heliand und die Vaticanischen Fragmente von Heliand und Genesis, 1935. Wir zitieren, wenn nicht anders vermerkt, vorwiegend nach dem Monacensis.
Problemkreis ist d i e V e r m u t u n g ,
as./ae.
dass
Dichtersprache
englische M u s t e r dem
3 Helianddich-
t e r in d i e H ä n d e g e k o m m e n s i n d . D i e s w i r d g l a u b h a f t , 1 m a n 0. G r ü t e r s A r b e i t liest. Die ae. Dichtung mische Dichtung stehen
konnte,
andererseits
bereits
hinter sich. Sie stand
eine reiche
bevor eine
schen Diktion
einsam
eigenständige
Qualitäten
da u n d h a t t e
in r e l a t i v zeichnet
kurzer sich
m a g i s c h e und
heroische
Zeit
Genesis
(Gen.)3
Leiden Riddle 700-730: 1. H ä l f t e
Beowulf
A, D a n i e l
her-
durch
aus.
Sie
Poesie
ins
B . - 1 0 . J a h r h u n d e r t . E i n e c h r o n o l o g i s c h e R e2 i h e n f o l g e ae. D e n k m ä l e r ergibt etwa folgendes Bild: Um 700:
dem
poeti-
von hoher poetischer Potenz
frühe mündliche Dichtkunst
f ä l l t als r e l i g i ö s e ,
ent-
des V e r s e s ,
in d e r M e t r i k u n d d e r
Die insulare Dichtung
eine beachtliche,
einhei-
Sprache
Literaturproduktion
in d e r E n t w i c k l u n g
germanischen Muster folgend,
vorgebracht.
hatte,
in i r g e n d e i n e r g e r m a n i s c h e n
wenn
(Dan.)
der
A,
The
(LdR .)
(Bwf.)
des
6. J a h r h u n d e r t s :
Riddles Christ um 7 4 0 :
(Ri.l...),
Christ
I, T h e D r e a m Exodus
The Battie
(Chr.)
of t h e R o o d
(Exo.); Widsith
of F i n n s b u r h
(Wld .), T h e W i f e ' s Husband's Message
(Fnb.),
Lament (HbM),
III, (DrR.),
(Wds.), Waldere
(WfL.), The
The
Seafarer
1 Vgl. 0. Grüters: Ueber einige Beziehungen zwischen altsächsischer und altenglischer Dichtung. Bonn 1905. 2 Wir halten uns bei der Chronologie der ae. Dichtung im wesentlichen an Carl Richter: Chronologische Studien zur angelsächsischen Literatur. Auf Grund sprachlich-metrischer Kriterien. Halle an der Saale 1910. ( = Studien zur englischen Philologie. Hg. von Lorenz Mörsbach. Heft 33.) 3 Wir werden im folgenden die hier in Klamnern angegebenen Abkürzungen für die ae. Dichtungswerke brauchen. Vgl. dazu Francis Peabody Magoun, Jr.: Abbreviated Titles for the Poems of the Anglo-Saxon Poetic Corpus. In: Etudes anglaises 8 (1955), S. 138-146.
4
Problemkreis
as./ae.
Dichtersprache
(SFr.), The Ruin Metrical Men
Charms
Guthlac
(Ele.), Christ
Fateö
of M e n
of
(FtM.),
(Pre.),
Da-
(Glc.).
II, A n d r e a s
of t h e A p o s t l e s
(Jin.), The Panther (Ptg.), The Whale (Phx.),
(FAp.),
Jahrhundert:
(Pnt.), The
(PPs.
(MB 1 . . . ) , T h e
of t h e P a r i s
Me-
Psalter
51...).
Jahrhundert: Genesis
B, S o u l a n d B o d y
(Jud.), Salomon Riming burh
Satan
(Wan.).
of B o e t h i u s
trical Psalms
Partridge
Phoenix
G u t h l a c B, C h r i s t and
The Meters
(And.),
Juliana
(Whl.), The
(XSt.), The Wanderer
10.
The
des
Jahrhunderts: Elene
9.
(Deo.),
1...), The Gifts
(Vgl.), Precepts
n i e l B; urn 7 5 0 : 8.
(MCH
(GfM.), The Fortunes
Vainglory 2. H ä l f t e
(Rui.), Deor
Poem
I (SB
and S a t u r n
1),Judith
(SnS.),
(Rim.), The Battle
(Brb.),
Eadmund
t i o n of E d g a r
(Emd.),
of
The
(EgC.), The Death
(EgD.), The M e n o l o g i u m
(Mnl.),
The Brunnan-
Coronaof
Edgar
Byrhtnoth
(Byt.). Durch die ganze Rhythmus
ae. Z e i t b l i e b e n m e t r i s c h e
und Diktion
dichterische tendierten
die zwei
der Alliteration zu w e r d e n .
konstant;
Freiheiten
fundamentalen
Zu e i n e m g e w i s s e n
das h o c h e n t w i c k e l t e 1 Formeltradition Dichtung,
sich
Im L a u f e
Zeit
dazu,
Grade vermischten Im g l e i c h e n
religiöses
Dennoch
ob h e r o i s c h ,
der
die
Gesetze
schwächer sich
Prozess
Vokabular der Heldendichtung
durch
ersetzt.
entwickelten
Prinzipien,
und der Akzentuierung,
.und; A s s o n a n z m i t A l l i t e r a t i o n .
Schrifttum
trotzdem
und N e u e r u n g e n .
Grundmuster,
Reim wurde
und
der
und
hagiographis,ches
erscheint
fast die gesamte
homiletisch,
volkstümlich
oder
ae. ge-
1 Francis Psabody Magoun, Jr.: Oral-Formulaic Character of AngloSaxon Narrative Poetry. In: Speculum 28 (1953), S. 446-467.
Problemkreis bildet aristokratisch, Was
sische
ziehen?
Literatur
durch und durch
im s e l b e n
Gleichzeitig
tersprache
n i c h t aus d e n A u g e n v e r l i e r e n .
den P r o b l e m k r e i s
im V e r g l e i c h
sprachlichen
Kriterien
Im A e . b e s t e h t Dies,
Auswahl
Es
geht Stil-
ae. D i c h t e r s p r a c h e / a s .
darzustellen und die
Dich-
relevanten
aufzuzeigen. zwischen
und U m g a n g s s p r a c h e / f o r m a l e
obwohl der Versrhythmus
unbewussten
wel-
altsäch-
einführender
eine grosse Diskrepanz
schem Vokabular/Stil
Stil.
aussagen,
dürfen wir die
also darum, anhand g r u n d s ä t z l i c h e r
betrachtungen
5
Dichtersprache
können wir nun über diese E i g e n s c h a f t e n
che S c h l ü s s e uns
as./ae.
rhetorisch
aus einer
poetiProsa.
offensichtlich
betonter Sprachmuster
re-
sultiert . Beschreibungen
und Referenzen der a 11isländischen
Dich-
tung w i e S n o r r i der JüngerenTeil
Sturlusons Verfassung der Skaldenpoetik 1 oder Prosa-Edda befähigen uns, einen grossen
der Regeln,
haben,
zu r e k o n s t r u i e r e n .
einige wenige nik. Bedas
die den gemeingermanischen Im A e .
zweifelhafte
berühmter
Bericht
hearpan
B9b-90a bezieht sweg,
swutol 4
sehen Anspielungen
bestimmt
keine oder
zur poetischen
über Caedmon
Scop ode 3r Poet seine Vorträge Beowulf
existieren
Zeugnisse
Vers
2
bezeugt,
auf d e r H a r f e
nur
Tech-
dass
der
begleitete.
s i c h auf d e n S c o p : £>aer w a e s
sang s c o p e s .
Neben anderen
ist u n s v o n d e n S u t t o n
literari-
Hoo-Ausgra-
1 Gucfni Jonsson (Hg.): Edda Snorra Sturlusonar. Reykjavik 1949. Enthält auch Snorris Abhandlung über die Poetik. Finnur Jonsson (Hg.): Saemundar-Edda. EddukvaecJi. Reykjavik 1926. 2 Charles Plummer: Venerabiiis Baedae Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum. Vol. I, II. Oxford 1696. Das lat. 'cantare' wird in der ae. Uebersetzung mit 'be hearpan singan1 wiedergegeben. 3 Das the ren The
Beowulfepos zitieren wir nach C.L. Wrenn (Hg.): Beowulf with Finnesburg Fragment. London 1973. Die übrige ae. Dichtung zitiewir nach George Philip Krapp and Elliot Van Kirk Dobbie (Hg.): Anglo-Saxon Poetic Records. 6 Vol. New York 1931-1953.
4 Vgl. Bwf. 2458b-2459b; Sfr. 44a; FtM. 80a-84b.
B
Problemkreis
as./ae.
Dichtersprache
1 bungen
her eine
chäologischen beit
kleine
königliche Harfe
Evidenz gesellen
ü b e r das B e o w u l f e p o s ,
Studien
zur Rhythmik
des
Wir haben angetönt, der Prosa durch differenziert
poetischen Korpus
der Poet, Dichtung
zwischen dem Versmass
Alliterations-
zu w ä h l e n .
chen Strophen Vor
1100
Es g a b
oder überhaupt
existierten
oder nicht
Versmass,
individuelle
eine andere Versart
aber
Diesen
anderen
altgermanischen fusst
star-
Im M e .
immer
lebte
in S t r o p h e n
die
für
seine ver-
vorkommen.
in d i e s e r
Form.
an das man sich
hielt
gestattet,
zu w i d e r s p r e c h e n .
nicht
hatte
unterschiedli-
Muster beigefügt
charakteristischen
höchstentwickelter
in e i n e r
E i n e m V e r f a s s e r w a r es w o h l
menden.
Der Heliand
nicht
aber nicht allen,
konnten
von Ae.
überlebte,
keine Alternativen
e i n
hielt.
einigen Regeln,
sich
abhebt. Das
oder Endreimtechnik in g a n z
Ar-
.
Schreibweise.
konnten
ar-
dann
Die Verse durften viele Hebungen
enthalten,
lediglich
Grundform
Sprache
obwohl Stabreimdichtung
schiedenen Typs
1885,
d a s s d i e ae. V e r s i f i k a t i o n
ren F o r m u n d d e r n i c h t m e t r i s c h e n Möglichkeit,
Zur
sich eine statistische
z u e r s t v o n S i e v e2r s
eine verschiedene
streng
erhalten.
neben der
Der
werden, stabrei-
Zug
teilte das Ae.
mit
obwohl
er stilistisch
von
Sprachen.
ebenfalls,
Individualität
ist, auf d e m
germanischen
1 Vgl. Ritchie Girvan: Beowulf and the Seventh Century, Language and Content. Frome and London 1971. Kap. IV: "Sutton Hoo and the background to the poem" von Rupert Bruce-Mitford. S. 85ff. 2 Vgl. Eduard Sievers: Zur Rhythmik des germanischen Alliterationsverses I. In: Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur 10 (18851, S. 209-314. Ders.: Altgermanische Metrik. Halle 1893. Diese Arbeit stellt Sievers' Typen-Theorie dar. Ders.: Ziele und Wege der Schallanalyse. Stand und Aufgaben der Sprachwissenschaft. In: Festschrift für Wilhelm Streitberg. Hg. von J. Friedrich et al. Heidelberg 1924. S. 65-111. Hier modifiziert Sievers seine Ansichten. Ders.: Zu Cynewulf. In: Neusprachliche Studien. Festgabe für Karl Luick. Wien 1925. S. 60-81.
Problemkreis
as./ae.
Dichtersprache
S t a b r e i m . Die S t a b r e i m t r a d i t i o n chen R e z i t a t i v und griff ten S t i l m i t t e l
7
b a s i e r t e auf d e m m ü n d l i -
i m m e r w i e d e r auf j e n e
formelhaf-
z u r ü c k , die d e m V o r t r a g e n d e n als
Gedächt-
1 nisstutze dienten
. D e r Scop w a r v e r m u t l i c h
ein
vornehmer
M a n n , ein K r i e g e r h ö h e r e n R a n g e s , d e r m i t e i n e r
überlie-
f e r t e n und a n e r k a n n t e n T e c h n i k an ein P u b l i k u m des chen S t a n d e s w i e er g e l a n g t e . D i e V e r s e , die
glei-
überlebt
haben, sind a r i s t o k r a t i s c h e r T r a d i t i o n u n d w e i s e n d u r c h e i n e n hohen G r a d r e z i p i e r t e r K u l t u r und
sich
hervorragen-
des t e c h n i s c h e s W i s s e n b e z ü g l i c h d e r K o m m u n i k a t i o n
zwi-
s c h e n V o r t r a g e n d e m und P u b l i k u m aus. Aus B e d a s
Caedmon-
Bericht erfahren wir dagegen vom Vorhandensein
einer
v o l k s t ü m l i c h e n D i c h t u n g . Ein u n g e b i l d e t e r M e n s c h , ein Bauer wie Caedmon, wurde von seinen Genossen aufgefordert
2
zu s i n g e n
. Wichtig
ist an d e r C a e d m o n - G e s c h i c h t e ,
dass
ein u n g e b i l d e t e r B a u e r in e i n e r e i n z i g e n N a c h t d u r c h
eine
V i s i o n die F ä h i g k e i t b e k a m , ein g e g e b e n e s T h e m a in stilg e r e c h t e v o r n e h m e V e r s e und p o e t i s c h e D i k t i o n den, s t a t t d u r c h j a h r e l a n g e s
einzuklei-
S t u d i u m und U e b u n g d e r
l i e f e r t e n g e r m a n i s c h e n T r a d i t i o n die V e r s k u n s t zu Caedmon wurde damit befähigt tisch-heroische Verstechnik
die ü b e r l i e f e r t e
über-
erlernen.
aristokra-
sowie t r a d i t i o n e l l e
Helden-
t h e m a t i k v o r c h r i s t l i c h e r Zeit m i t ihrem F o r m e l s c h a t z das neue b i b l i s c h e M a t e r i a l
anzuwenden.
S c h a u e n w i r uns g e n a u e r an, w i e sich d i e s e P o e s i e f e s t i e r t . Der V e r s d e r ae. D i c h t u n g [Heliand und G e n e s i s b r u c h s t ü c k e )
mani-
ist der aus d e m U r -
g e r m . e r e r b t e g e m e i n - g e r m . V e r s . Aus d e r as.
Literatur
sind r u n d 6'000
plus
335 L a n g z e i l e n ü b e r l i e f e r t . Das Ae. b i e t e t d a g e g e n 3 0 ' 0 0 0 d e r s e l b e n . D e r S t a b r e i m f ü h r t , a k u s t i s c h die d r u c k s i l b e n s t e i g e r n d , zu V e r s h ö h e n , d u r c h die die m i k des a l t g e r m . V e r s e s
auf
e n t s t e h t . Er e r f a s s t d e n
1 Vgl. Magoun: Oral-Formulaic Character. 2 Vgl. Plunmer: Baedae Hist. Ecclesiastics.
etwa StarkRhyth-
gleichen
8
Problemkreis as./ae.
Dichtersprache
A n l a u t d e r am s t ä r k s t e n b e t o n t e n W ö r t e r i n n e r h a l b g e r m . L a n g z e i l e , die d u r c h eine Z ä s u r in zwei getrennt
Halbzeilen
ist, und hält d i e s e z u s a m m e n . Es s t a b e n
der gleiche Anfangskonsonant
jeweils
und a l l e V o k a l e b e l i e b i g
e i n a n d e r . B e i s p i e l : Bwf. 17: w u l d r e s W e a l d e n d , forgeaf. Ursprünglich
einer
u m f a s s t e eine L a n g z e i l e
mit-
worold-are einen
voll-
s t ä n d i g e n Satz, s p ä t e r k o n n t e n zwei L a n g z e i l e n eine
Ein-
heit b i l d e n . S c h l i e s s l i c h
im
Widerspruch
s t e h e n L a n g z e i l e und S a t z
z u e i n a n d e r . Es z e i g t sich hier die
v o m sog. s t r e n g e n Z e i l e n s t i l
Entwicklung
ü b e r den sog. f r e i e n
Zeilen-
stil zum sog. B o g e n s t i l . Die B e o w u l f d i c h t u n g
zeigt
h e i t l i c h B o g e n s t i l , das F i n n s b u r g l i e d f r e i e n
Zeilenstil.
mehr-
D e r H e l i a n d hebt sich in s e i n e m V e r s b a u w i e d e r u m v o m ae. T y p u s stark
ab.
D e r as. Stil f o l g t e i n e r g a n z neuen O r d n u n g . Er ist, v e r g l i c h e n m i t d e m a11eng 1ischen, d e r A u f l ö s u n g Solche formalen Unterschiede bei e i n e r v e r g l e i c h e n d e n Die S p r a c h e
sind von g r ö s s t e r
Studie.
in der f r ü h e n ae. P o e s i e m u s s t e
L i n i e d e r m ü n d l i c h e n W i e d e r g a b e von Gedankengut
nahe. Relevanz
in e r s t e r
magisch-religiösem
dienen, das d u r c h die auf Stein, H o l z
Metall geritzten Runensymbole
erschien.
Im
oder
Mittelpunkt
der T h e m a t i k s t a n d e n Krieg, s o z i a l e s A n s e h e n ,
schöner
S c h m u c k und v o r n e h m e r s p r a c h l i c h e r A u s d r u c k . S p ä t e r die S p r a c h e v o r w i e g e n d
trat
im g e s c h r i e b e n e n M e d i u m in Er-
s c h e i n u n g . V i e l e s aus d e r T r a d i t i o n des v o r g e t r a g e n e n
Ver-
ses und s o m i t aus e i n e r e i g e n t l i c h e n F a c h s p r a c h e fand
dann
Aufnahme
in n e u e r s p r a c h l i c h e r U m g e b u n g ,
nämlich
in der-
j e n i g e n L i t e r a t u r , die b i b l i s c h e H e l d e n g e s c h i c h t e n das L e b e n c h r i s t l i c h e r H e i l i g e r t h e m a t i s i e r t e . einleuchtend,
und
Es ist
dass eine s p e z i e l l e S p r a c h e f ü r ganz
nun
be-
s t i m m t e T h e m e n n o t g e d r u n g e n zu den B e d ü r f n i s s e n
mündlicher
V o r t r a g s t e c h n i k und m n e m o t e c h n i s c h e r R e z i t a t i o n
in e n g e r
Beziehung
s t e h e n m u s s t e . Es e n t w i c k e l t e sich eine
eigene
S p r a c h e , die in d e r Wahl d e r W ö r t e r und im Stil s e h r f o r m e l v B r h a f t e t w a r . So e r k l ä r t sich auch d e r reiche
ae.
F o r m e l s c h a t z . D e r ae. Scap b e w e g t e sich also in der m ü n d -
Problemkreis liehen V e r s t r a d i t i o n , richtete,
as./ae.
die v o n h e r o i s c h e n E r e i g n i s s e n
an d e n e n v i e l l e i c h t
der R e z i t i e r e n d e
g e n o m m e n hatte. D i e s e s t r e n g e n F o r m e n d e r wurden
9
Dichtersprache
be-
selber
teil-
Heldendiktion
kontinuierlich der christlichen Verskunst
einver-
leibt. Die as. D i c h t u n g
t e i l t uns nichts m i t über e i n e n
Poeten
oder S ä n g e r , wie w i r ihn in A l t e n g l a n d a n t r e f f e n . D e r V e r f a s s e r des H e l i a n d scheint j e d o c h das b i b l i s c h e
angelsäch-
s i s c h e Epos zum V o r b i l d zu nehmen, w o r a u f m e t r i s c h e , t a k t i s c h e und s t i l i s t i s c h e ae. Lied f i n d e t
Erscheinungen
keine P a r a l l e l e
hinweisen.
im A l t s ä c h s i s c h e n .
uns alle w e l t l i c h e n as. L i e d e r v e r l o r e n g e g a n g e n die as. D i c h t u n g ,
synDas
Sind
oder
hat
sich an d e r ae. E p i k s c h u l e n d , m i t
dem
g e i s t l i c h e n Epos erst ihre w e s e n t l i c h e b e g o n n e n ? D e r ae. A n d r e a s ,
Literaturproduktion
ein h a g i o g r a p h i s c h e s
Gedicht
des f r ü h e n 9. J a h r h u n d e r t s ,
und d e r B e o w u l f b e g i n n e n
Dichtung mit sehr ähnlichen
Worten.
ihre
A n d r e a s : Hwaet'. We g e f r u n a n on f y r n d a g u m twelfe under tunglum tireadige haeled, p e o d n e s |>egnas. B e o w u l f : H w a e t we G a r - D e n a in g e a r - d a g u m peod-eyninga prym gefrunon, hu cía ae|>elingas eilen f r e m e d o n . Im H e l i a n d t r e f f e n w i r a n d e r e r s e i t s m i t d e m Ae.
überein-
s t i m m e n d e F o r m e l n an. M a n v e r g l e i c h e b e i s p i e l s w e i s e Hei. 5a mid uuordun
endi mid u u e r c u n m i t Bwf. 1 8 3 3 a w o r d u m
ond
weorcum. Wie sind s o l c h e U e b e r e i n s t i m m u n g e n
zu deuten?
Ist in
d i e s e m Fall A b h ä n g i g k e i t d e r einen v o n d e r a n d e r e n tung a n z u n e h m e n ?
Bestand vielleicht
im
schon ein dem Ae. und As. g e m e i n s a m e r
Dich-
Westgermanischen Formelvorrat?
Die v o r l i e g e n d e A r b e i t g l i e d e r t sich in zwei T e i l e . einem e r s t e n Teil s i e h t sie e i n e n k r i t i s c h e n b e r i c h t vor, d e r sich m i t d e n v o r h a n d e n e n
In
Forschungs-
vergleichenden
s p r a c h l i c h e n und s t i l i s t i s c h e n U n t e r s u c h u n g e n
zum A l t -
s ä c h s i s c h e n und A l t e n g l i s c h e n b e f a s s t , w o b e i die f ü r die F o r s c h u n g d e r v e r g a n g e n e n J a h r e r e l e v a n t e F r a g e d e r Ab-
10
Problemkreis as./ae.
Dichtersprache
h ä n g i g k e i t d e r e i n e n D i c h t u n g von d e r a n d e r e n
im M i t t e l -
punkt s t e h e n soll. Die aus dem F o r s c h u n g s b e r i c h t gehenden Ergebnisse sollen dann Ausgangspunkt einen z w e i t e n T e i l , d e r sich m i t d e m f ü r die und a l t s ä c h s i s c h e D i c h t e r s p r a c h e
hervor-
bilden
für
altenglische
konstitutiven
Formelwesen
a u s e i n a n d e r s e t z e n w i l l . In d i e s e m Z u s a m m e n h a n g w i r d d a r u m g e h e n , G e m e i n s a m k e i t e n und V e r s c h i e d e n h e i t e n
es der
beiden Dichtersprachen herauszukristallisieren. D e n S c h l u s s d e r A r b e i t b i l d e t ein k l e i n e r e s K a p i t e l , das den der Rezeption der dichtersprachlichen fassen möchte.
Formel
Aspekt
ins A u g e
2. K R I T I S C H E D A R S T E L L U N G DER
FORSCHUNG
1 Die v e r ö f f e n t l i c h t e n
Zangemeisterschen Funde
losten
nun s c h o n seit bald einem v o l l e n J a h r h u n d e r t a u f u n d
einen ab w o -
genden Disput verschiedener germanistischer Forscher M i t t e l p u n k t d e r D i s k u s s i o n w a r und as. H e l i a n d d i c h t u n g
bodenständig
aus.
ist die F r a g e , ob d i e
sei o d e r auf
T r a d i t i o n , v o r allem a n g e l s ä c h s i s c h e r ,
beruhe.
anderer Sicher
w e i s s m a n ja nur, dass d i e G e n e s i s B aus dem As. ins Ae. übersetzt
wurde.
W i r w e r d e n im f o l g e n d e n die W i s s e n s c h a f t e r , dem P r o b l e m b e s c h ä f t i g t Worten
ihre M e i n u n g
vorstellen.
innerhalb der
Forschungsgeschichte
Ein z w e i t e r S c h r i t t sieht eine
kritische Auseinandersetzung neueren Forschung ratur
die sich m i t
haben, a u f f ü h r e n und in w e n i g e n umfangreichere
mit den Publikationen
im S p a n n u n g s f e l d
der
as. L i t e r a t u r / a e .
Lite-
vor.
2.1. D i e W i s s e n s c h a f t e r und ihr innerhalb der
Standpunkt
Forschung
- J. A n d r e a s S c h m e l l e r , d e r erste H e r a u s g e b e r des ist d e r A n s i c h t ,
Heliand,
dass das as. Epos e v e n t u e l l aus d e m A e .
ü b e r s e t z t w o r d e n sei. Er w e n d e t sich s o m i t g e g e n
die
1 Karl Zangemeister und Wilhelm Braune: Bruchstücke der altsächsischen Bibeldichtung aus der Bibliotheca Palatina. Heidelberg 1894.
12
Kritische
Darstellung
naheliegende Vermutung
1
, dass
a e . B u c h e p i k in B e r ü h r u n g 2 fasst habe . - Adolf Holtzmann in d e r T a t um
behauptet
Ansicht
Dieser glaubt aber 4 liefern lasse . - Moritz Trautmann gen,
Textgestalt
gekommen
dann,
schliesst
es s i c h b e i m
hingegen und
die
inzwischen
d e r as. G e n e s i s 5 .
übersetzt
dagegen
eine
Er
Vermutung
Bechstein
ein g ü l t i g e r
sucht den Nachweis
aus d e m E n g l i s c h e n
ver-
Heliand
dem Ae. handle.
sich Reinhold sich
der
ist, d e n H e l i a n d
dass aus
der mit
einen Beweis für seine
nicht, dass
dass der Heliand
dene Genesis
Forschung
ein S a c h s e ,
eine Uebersetzung
u n t e r l ä s s t es j e d o c h , zu e r u b r i•n g e n 3 . - Holtzmanns
der
zu
an.
Beweis
erbrin-
bekannt seien,
gewordie
ae.
Rückübersetzung
ins A e . d a r s t e l l e - Gustav
Grau w e n d e t
Trautma'nn und
sich
in s e i n e n Q u e l l e n s t u d i e n
leitet die Abhängigkeit g d e m ae. C y n e w u l f s e h e n W e r k e ab .
des Heliand
gegen aus
1 Die as. Evangelienharmonie steht ohne as. Vorgänger und Nachfolger da. 2 J. Andreas Schmeller (Hg.]: Heliand oder die altsächsische Evangelien-Harmonie = Heliand. Poema Saxonicum seculi noni. Accurate expressum ad exemplar Monacense insertis e Cottoniano Londinensi supplementis nec non adjeota lectionum varietate nunc primum edidit J. Andreas Schmeller. Monachii, Stutgartiae et Tubingae 1830. 3 Adolf Holtzmann: Heliand oder das Lied vom Leben Jesu, sonst auch die altsächsische Evangelienharmonie. In: Germania. Stuttgart 1856. S. 255-256. ( = Vierteljahresschrift für deutsche Alterthumskunde. Hg. von Franz Pfeiffer. Erster Jahrgang.] 4 Reinhold Bechstein: Der Heliand und seine Künstlerische Form. In: Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung 10 (1884), S. 133-142. 5 Moritz Trautmann: Der Heliand eine Uebersetzung aus dem Altenglischen. In: Bonner Beiträge zur Anglistik 17 (1905), S. 123-141. 6 Gustav Grau: Quellen und Verwandtschaften der älteren germanischen Darstellungen des Jüngsten Gerichts. Tübingen 1973. 1. Aufl.: Halle an der Saale 1908. (= Studien zur englischen Philologie. Hg. von Lorenz Morsbach. Heft 31.)
Forsohungs-Standpunkte - Eduard Sievers Geistlichen,
sieht
13
im H e 1 i a n d d i c h t e r
der nach ae. V o r b i l d e r n
einen
sächsischen
sein Werk
verfasst
hat1 . - Gustav
B i n z v e r s u c h t zu z e i g e n ,
eine Uebersetzung - R. J o r d a n chungen
aus dem As.
d a s s d e r ae. C h r i s t 2 sei .
s t i m m t B i n z zu und b e t r a c h t e t
als w i c h t i g s t e
Erkenntnis
dessen
Untersu-
der Beziehungen 3 Beweis
s e h e n a e . u n d as. L i t e r a t u r s e i t S i e v e r s ' ,4 lich d e r a e . G e n e s i s B - Im g l e i c h e n nisse
Jahr
ab, o h n e
- Kritisch
steht
l e h n t L e v i n L. S c h ü c k i n g
einen Gegenbeweis a u c h 3, E r n s t
gegenüber und macht darauf Denkmäler verschwunden relativieren
zwibezüg-
Binzens
Ergeb-
anzutreten^.
Wülfing
der Arbeit von
aufmerksam,
seien,
III
dass
Binz
zahlreiche
die g e ä u s s e r t e
Vermutungen
könnten .
- Gordon Hall
Gerould
fen Worten
entgegen,
tritt
Binz' Argumentation mit
i n d e m er ihm j e g l i c h e
schar-
Einsicht
ab-
spricht
1 Sievers: Heliand-Ausgabe. 2 Gustav Binz: Untersuchungen zum altenglischen sogenannten Crist. In: Festschrift zur 49. Versammlung deutscher Philologen und Schulmänner. Basel 1907. S. 101-197. 3 Sievers: Heliand und ags. Genesis. 4 Richard Jordan: [Rezension Binz: Untersuchungen ae. Crist.] In: Deutsche Literaturzeitung 29 (1906), Sp. 1253-1255. 5 Levin L. Schücking: [Rezension Binz: Untersuchungen ae. Crist.] In: Archiv für das Studium der neueren Sprachen und Literaturen 120 (1906), S. 209-212. 6 J. Ernst Wülfing: [Rezension Binz: Untersuchungen ae. Lrist.j In: Beiblatt zur Anglia 20 (1909), S. 196-197. 7 Gordon Hall Gerould: Studies in the Christ. In: Englische Studien 41 (1910) , S. 1-19.
14
Kritische Darstellung
- Carleton Brown und führt rie
schliesst
der
Forschung
sich Schücking
eine einzige Wortbedeutung
und Gerould
gegen Binzens
an Theo-
ins Feld'' .
- Andreas
Heusler zweifelt
in s e i n e m
listischen Fragen widmet, englischen
Einfluss
chensprache den Heliand
2
nicht
das sich am
sti-
alt-
der amtlichen und prosaischen
sowie dem Wortgebrauch
Kir-
d e r ae. D i c h t u n g
auf
.
- In d e r 4. A u f l a g e
seiner Ausgabe des Heliand
G e n e s i s v e r m u t e t 0. B e h a g h e l , t e i l d e s ae. C h r i s t - W. M i t z k a
Buche,
im g e r i n g s t e n
übernimmt
auf
und
dass der dritte
as. G r u n d l a g e
in s e i n e v o n
der
Bestand-
zurückgehe
3
ihm b e a r b e i t e t e
. 6.
Auf-
lage des Heliand und der Genesis
Behaghels
verändert,
nach dem E r s c h e i n e n
so d a s s
ü b e r 40 J a h r e
Binz' Aufsatz das Problem - Fernand Mosse
nimmt
auf und v e r m e h r t
keine Erklärung
tritt die Theorie,
sich
um einen
in W i d e r s p r u c h
d a s s d e r ae. C h r i s t
im H e l i a n d d i c h t e r
ein A n g e l s a c h s e
un-
von 4 findet .
endlich wieder die Ansicht von
dessen Beweisgründe
- W. Krogmann setzt und
noch
Hypothese
Binz
weiteren^.
zu flösse und
ver-
III
bodenständig g zu s e h e n sei .
1 Carleton Brown: [Rezension Binz: Untersuchungen ae. Crist.] Englische Studien 45 (1912), S. 94-98.
In:
2 Andreas Heusler: Heliand, Liedstil und Epenstil. In: Kleine Schriften. Bd. 1. Berlin 1969. S. 517-565. Original in: Zeitschrift für deutsches Altertum 57 (1920), S. 1-48. 4 3 Otto Behaghel (Hg.): Heliand und Genesis. 1922. S. 34. 4 Otto Behaghel (Hg.): Heliand und Genesis. Halle 1948. Bearbeitet von Waither Mitzka. (= Altdeutsche Tsxtbibliothek 4.) 5 Fernand Mossé: Poésie Saxonne et poésie Anglaise à l'époque Carolingienne (à propos de Crist III). In: Etudes Germaniques 3 (1948), S. 157-165. 6 Willy Krogmann: Die Bodenständigkeit des Crist III. In: Zeitschrift für Mundartforschung 21 (1953), S. 1-28. Ders.: Der Schöpfer des altsächsischen Epos. In: Zeitschrift für deutsche Philologie 77 (1958), S. 225-244. Ders.: Oer Schöpfer des altsächsischen Epos Fortsetzung . In: Zeitschrift für deutsche Philologie 78 (1959), S. 19-39.
Forschungs-Standpunkte
15
- Im g l e i c h e n J a h r m e i n t D i e t r i c h H o f m a n n , Einfluss
auf d e n H e l i a n d
sei
überschätzt
der
englische
worden.
tet d i e B e e i n f l u s s u n g Heuslers
Ansicht
- Demgegenüber zeigt,
umgekehrt und steht somit 1 skeptisch gegenüber .
bleibt
Krogmann
der Frage
nach d e m V e r h ä l t n i s
d e r ae. G e i s t l i c h e n d i c h t u n g Hofmann
zum S c h l u s s ,
im S i n n e verstehen
2.1.1. Die Mit dem
einer Abhängigkeit
kommt
und
wiederum
III u n d
Elene
von der Heiianddichtung
zu
seien^.
neuere
Forschung über die
haben wir einen
kleinen
wissenschaftlichen Einblick
der Forscher bekommen.
Es g i l t
tischen
die neuere Forschung
ren,
innerhalb
d e r as. B i b e l d i c h t u n g
darstellt,
d a s s d e r ae. C h r i s t
kurzen Ueberblick
Standpunkte
und 2 kannte .
letzte Publikation
der die
deu-
auf s e i n e m S t a n d p u n k t
d a s s d e r H e . l i a n d d i c h t e r ae. B i b e l e p i k
- In e i n e m N a c h t r a g ,
Er auch
Punkte, welche
systematisch
zu
Streit
problema-
charakterisie-
betrachten.
Unter der neueren vergleichenden
Forschung
Gebiete verstehen wir die umfangreichere beit, die seit dem E r s c h e i n e n von Binz' geleistet worden
in d e n
nun, d i e j e n i g e n
auf
unserem
analytische Publikation
Ar1907
ist.
1 Dietrich Hofmann: Die altsächsische Bibelepik ein Ableger der angelsächsischen geistlichen Epik? In: Der Heliand. Hg. von Jürgen Eichhoff und Irmengard Rauch. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft 1973. (= Wege der Forschung. Bd. 321.) S. 315-343. Original in: Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche Literatur 89 (1959), Heft 3, S. 173-190. 2 Willy Krogmann: Crist III und Heliand. In: Festschrift für Ludwig Wolff zum 70. Geburtstag. Neumünster 1962. S. 111-119. 3 Hofmann: As. Bibelepik, ein Ableger, S. 337-343.
16
Kritische
Folgende
Punkte
a) P r o b l e m e
des
Der
Forschung
werden:
Wortschatzes Besonderheiten
syntaktische
d) D i e V e r f a s s e r -
2.1.1.1.
der
sollen behandelt
b) G r a m m a t i s c h e c) M e t r i s c h e ,
Darstellung
und stilistische
und Herkunftsfrage
des
Fragen
Heliand
Wortschatz 1
Die A b h a n d l u n g Christ.
Er findet
113 s o n s t nicht dass
nachzuweisende
des
Wörter.
und auch vorwiegend Dies führt
ihn z u m
ae. Werkes
im A e .
Schluss,
a u s d e m2 A s . v o r l i e g e . bemerkt mit Recht , dass, "wenn Binz'
irgend welches
800 V e r s e Binz
Gewicht
eines anderen hin
zeigt,
nicht
kommen.
che s t a t i s t i s c h e
enthalten
nicht Moment
erhaltenen
allerdings
auf
er
dieselbe oder
ags. Gedichten
noch g a r n i c h t s .
einer grossen
zu r e c h n e n
könnten.
ist,
Zahl
Dazu
zu e r w ä h n e n :
Komposita
dass
ist n o c h ein
was
Von den
in d e r 113
aber
sie
weiteres
ein V e r f a s s e r o d e r
bildete.
As.
morjiorhus,
auftreten,
es g e h ö r t e
ange-
W ö r t e r zum
d a s s ein a n d e r e r D i c h t e r
hätte.
sol-
verschwunderer
die p a r a l l e l e
nur in e i n e m W e r k e
beweist,
sigevor-
Eine
Gewisse Wörter wie maegenfolc,
ae. E p i k z u m g u t e n S t i l , individuelle
Gedichts
Methode muss mit grösster Vorsicht
nicht auch gebraucht wichtiges
uns
da m i t
heahclif mögen wohl lange
ähnlichen
Behaup-
so m u s s t e
d a s s ae. W ö r t e r w i e f i r e n f r e m m e n d
Dies beweist
ae. D e n k m ä l e r
haben sollte,
durchprüfen".
in a n d e r e n
wendet werden,
noch
d e n 3. T e i l
in d e n r u n d 800 V e r s e n d e s
eine Uebertragung
Erscheinung mece
untersucht
dabei
in d e r ae. D i c h t u n g
Schücking tung
von Binz
älteren Sänger
erwähnten
1 Binz: Untersuchungen ae. Crist, S. 181ff. 2 Schücking: [Rezension Binz: Untersuchungen ae. Crist], S. 209.
17
Forschungs-Standpunkte Waisenwörtern neten Art Binz
gehören
auch
den N o m i n a l k o m p o s i t a
beschränkt
ü b e r 60
der
gekennzeich-
an.
in s e i n e r A r b e i t a u f d e n " S p r a c h 1 der angelsächsischen Dichter" als H i l f s m i t t e l zum
schätz
Formenvergleich. deren Vokabular Dadurch
gibt
sich
So b l e i b t der
aus.
cildgeong
So
etwa
sonst
belegt.
glied
auftretend,
die
ae. P r o s a
"Anglo-Saxon
er vieles,
für unenglisch Ae.
denn
das
Weordung,
in d e r a e .
entfallen
ist
neben uns
ca. III
auch
Prosa
30
Christ
in C h r .
begegnet
unberücksichtigt, 2 Dictionary" mit enthält. bezeugt
ist,
Wörter.
III
und Andreas
nur als in d e r
auch
KompositionsHomi1ien1itera-
tur. Die
bei
von deren zeugt
Binz
im A b s c h n i t t
"Stil"
Beweiskraft
ist,
der Ve 3rfasser nichts her .
geben
Gerould'' k a n n
nur folgende
verglichenen selbst
vier Formeln
nicht nicht
Halbverse, ganz
über-
weiter
nachweisen: Chr.
913a:
lufsum lifie
ond Gen. Hei.
B 4 6 8 a : litie a n d l o f s u m 2063a: a l l o r o lido lofsamos t
Chr.
1026b: moncynnes gehwone
Hei.
4234a:
mancunnies
Chr.
1365b, 1473b, 1497bf.: £>onc ne w i s s e s Hei.
1551b:
uuet
Chr.
1386: swa gesceapen
scienne haefde
Gen.
B 549a:
manag
thanc
sceone
gesceapene
1 C.W.M. Grein: Sprachschatz der angelsächsischen Dichter. Unter Mitwirkung von F. Holthausen. Neu herausgegeben von J.J. Köhler. Heidelberg 1912. [= Germanische Bibliothek. Hg. von Wilhelm Streitberg. 1. Sammlung germanischer Elementar- und Handbücher. IV. Reihe: Wörterbücher. Vierter Band.) 2 Joseph Bosworth and T. Northcote Toller: An Anglo-Saxon Dictionary. London 1898. Supplement by T. Northcote Toller. London 1921. 3 Binz stellt auf zwei Seiten Verse zusammen, die Chr. III, Gen. B und dem Hei. gemeinsam sind. Es müsste für eine solche Untersuchung natürlich die gesamte ae. Dichtung berücksichtigt werden. 4 Gerould: Studies Christ, S. 11.
16
Kritische
Wir gehen
h i e r n i c h t auf s o l c h e
auftretende Arbeit
Formeln
im R a h m e n
Formelwesen
Darstellung
der
Forschung
häufig
ein. Sie w e r d e n
im
Westgermanischen
im z w e i t e n T e i l
einer grösseren Darstellung
zum
der
ae./as.
behandelt.
Zu u n t e r s u c h e n s i n d a u s B i n z ' A b s c h n i t t " L a u t u n d W o r t 1 zuerst die G e n e t i v - P l u r a l - F o r m e n cearena und 2 firena. Aus seiner Rubrik "Wortschatz" b e s p r e c h e n w i r im
formen"
folgenden die Wörter crybb, mur, eahtan,
el(l)fjeod,
2.1.1.1.1. Ae.
c e a r e n a a u f as. im A e . bei
dabei
Für Schücking
der solche
wäre
zum sich
Kentischen
269b als späte v e r d e r b t e
Dich-
hätte.
eine Er
in B w f .
alte Formen
1173b zu
seien.
Gerould weist darauf bezeichnet.
und Gen. A 209b, Metrum
im
Stil zeigt,
Form übernommen
ob d i e F o r m e n g e o f e n a
hin, dass Sievers
kung d i e F l e x i o n d e r F e m i n i n a zerrüttet
PI.
ist. E r s t ü t z t
Genetiv-Formen
III, der einen g e p f l e g t e n
larena Bwf.
Gen.
im G e g e n s a t z
3 Zeit ansiedelt . 4 es s e h r e r s t a u n l i c h , w e n n d e r
noch nicht v o r h a n d e n e
betrachten
da er ihm
nach Alfreds
stellt auch die Frage, und
zurück,
einem a-Stamm auffällig
und Westsächsischen
im A e .
hord,
feorhgomum.
das M e t r u m g e s i c h e r t e n
karono
auf Sievers,
ter des Christ
und
cearena
Binz führt den durch As.
tom, actrysmed,
bigaeci, heolocicynne
das
in s e i n e r
im N o r d h u m b r i s c h e n
Das Auftreten von gifena s o g a r an l e t z t e r S t e l l e
erfordert wird,
spricht gegen die Form
Anmer-
als
stark
in J u d .
durch
2a
das
cearena.
1 Binz: Untersuchungen ae. Crist, S. 187-188. 2 Binz: Untersuchungen ae. Crist, S. 183-187. 3 Eduard Sievers: Angelsächsische Grammatik. Halle 1898. i 242, Anm. 4. 4 Schücking: [Rezension Binz: Untersuchungen ae. Crist], S. 211.
19
F o r s chu rigs- S t a n d p u n k t e Die von Schücking sicherlich Form
und Gerould angeführten
als A r g u m e n t e
cearena
2.1.1.1.2.
gegen die von Binz
somit
postulierte
gültig.
Ae.
firena
Nach Binz' Auffassung 1565b und
Belege sind
1598a
steht
firena bearn
in d e n
im G e g e n s a t z zu d e r h ä u f i g
Versen
gebrauchten
Formel fira bearn. Grein übersetzt mit 'Frevelkinder, 1 p e c c a t o r e s ' , w a s B i n z lobt. 2 2 Thorpes und G o l l a n c z ' A e n d e r u n g in f i r a b e a r n f i n d e t er a n g e m e s s e n .
Seiner Meinung
das as. firiho
in f i r i n o v e r l e s e n ,
durch firena Schücking bedenklich. Beziehung
erscheint
Jln.
u m es d a n n
schon die Annahme
Er s i e h t v o r a l l e m
von firena
nicht
gedankenlos
eines
Lesefehlers
ein, warum
auf ae. f i r e n f.
sein sollte.
er auf F ü g u n g e n w i e
des T o d e s " ,
Uebersetzer
wiederzugeben.
Sünde' unzulässig verweist
n a c h hat d e r
Greins
'Verbrechen,
Frevel,
G e g e n ü b e r Binz 1 ' E i n w a n d
"Kinder des Lichts",
"Kind
"Kinder der Welt" und seo wuldres maeg
in
600b.
Gerould dagegen
hält die Meinung,
fira bearn stehe, möglicherweise für Binz' Ansicht erblicken, Grammatik 4 Brown
das
kann er a b e r
nicht
Gen.
PI. b e u r t e i l e n
eine solche
Erklärung
h i e r um W ö r t e r w i e f e o h , d e o h ,
sceoh,
Eine
in d e r F o r m
er s i e w i e d i e v o n S i e v e r s
erwähnten weist
dass firena bearn
für richtig.
für
Stütze
firena
in s e i n e r
ags.
würde.
zurück, also
da es
sich
auf V o k a l
+ h
1 C.W.M. Grein: Dichtungen der Angelsachsen. Stabreimend übersetzt. Erster und zweiter Band. Heidelberg 1930. 2 Benjamin Thorpe: Codex Exoniensis. A Collection of Anglo-Saxon Poetry, from a Manuscript in the Library of the Dean and Chapter of Exeter, with an English Translation, Notes, and Indexes. London 1842. 3 Israel Gollancz: The Exeter Book. Part. I. London 1895. 4 Brown: [Rezension Binz: Untersuchungen ae. Crist], S. 97.
20
Kritische Darstellung
der
Forschung
a u s g e h e n d e F o r m e n h a n d e l t , die Gen. PI. auf - n a b i l d e n . Er b e r u f t sich g e g e n ü b e r B i n z auf die Form d a g e n a Christ
II 467b und v e r w e i s t auf S i e v e r s
, wonach
Gen. PI. d e r a - S t ä m m e im N o r d h u m b r i s c h e n in s p ä t e r e n w e s t s ä c h s i s e h e n -ono,
-ena gebildet
in der
oft, aber auch
Texten gelegentlich
auf
-ana,
wird.
Für eine r i c h t i g e B e u r t e i l u n g d e r Form f i r e n a m u s s B e d e u t u n g genau
e r f a s s t w e r d e n . Dabei
ist zu
dass sich d e r A u s d r u c k f i r e n a b e a r n an b e i d e n nicht g e n e r e l l
auf die M e n s c h e n , s o n d e r n
Frevler bezieht.
die
beachten, Stellen
nur auf
die
In den V e r s e n 1 5 5 9 a f f . wird er durch
Jja womsceajjan v a r i i e r t , und v o r h e r ist v o n mansceacfa und w a e r l o g a die R e d e . E n t s p r e c h e n d
ist f i r e n a bearn an d e r
z w e i t e n S t e l l e nur eine V a r i a t i o n v o n
latiwende m e n
und
{)eodsceaf)an. Im g l e i c h e n Z u s a m m e n h a n g wird auch v o n
den
acflogum, den s c y l d i g r a scolu, den f e o f a s und Jjeodsceafian, den lease und f o r l e g e n e ,
den m a n s w o r a n ,
den
waerleasra
w e o r u d g e s p r o c h e n . Auch w i r d d e r als earm b e z e i c h n e t , £>e w i l e f i r e n u m
se
gewyrcan.
V o n R e l e v a n z f ü r die B e u r t e i l u n g
der Prägung
firena
b e a r n ist V. 1 5 9 1 a f . H i e r h a n d e l t es sich um die
Menschen
an und f ü r sich, um die g u t e n und die bösen, v o n
denen
die e i n e n den H i m m e l , die a n d e r e n die H ö l l e f ü l l e n
sollen.
H i e r f i n d e n w i r s t a t t der Form f i r e n a die Prägung f i r a
in
der Form fira f e o r u m , w e l c h e haelejja b e a r n u m v a r i i e r t .
Der
jeweilige Kontext
in
legt s c h o n die A u f f a s s u n g
nahe, dass
der F ü g u n g f i r e n a b e a r n d e r Gen. f i r e n a auf f i r e n zu beziehen
ist. Nun liegen die F o r m e n f i r e n a b e a r n und fira
b e a r n noch n e b e n e i n a n d e r . Es ist f o l g l i c h scheinlich,
sehr
unwahr-
dass d i e s e r G e g e n s a t z b e l a n g l o s e r N a t u r
sein
sollte. W e n n Binz a n n i m m t , der U e b e r s e t z e r habe as. f i r i h o
in
f i r i n o v e r l e s e n , so s c h e i n t dies also u n w a h r s c h e i n l i c h
1 Sievers: Ags. Grammatik.
zu
Forschungs-Standpunkte sein. Schücking
und Brown
gen diese Anschauung firas,
as . f i r i h o s ,
2.1.1.1.3.
Ae.
haben sich m i t gutem Grund
gewandt.
Dies umsomehr,
ahd. firahun
ein g e m e i n g e r m a n i s c h e s
(Dat. P I . ) ,
dichterisches
Wort
ge-
als
ae.
an.
firar
ist.
acirysmed
In s e i n e r B e w e i s f ü h r u n g
zieht
B i n z a u c h acirysmed
h e r a n . Er f i n d e t
eine Parallele
A e . acirysmed
ist
nun a b e r r e i b u n g s l o s
gebildet.
Gerould weist darauf
Qualm'
21
atirysman a l s a u c h d r y s m a n ken ist n o c h , d a s s
im H e i .
5627b
zu a e . Jjrosm ' R a u c h , 1 hin , dass sowohl
im G r o s i u s v o r k o m m e n .
a u c h fortlrysman
1133a
githrusmod.
Zu
im A e . b e l e g t
bemer-
ist.
2 Krogmann
zeigt
entsprechen.
, wie
im A l t f r .
Letzteres
bietet Gewähr,
ebenfalls vorhanden war. nen B e l e g
2.1.1.1.4.
im H e i . auch
Ae.
das Verb
im
finden wir jedoch
As. kei-
hord des Wortes
in C h r .
in V e r b i n d u n g
als a u f f ä l l i g . noch
nicht
habe und vielleicht vorweggenommene gefasst
dass
drüs(se)men
1047a
in d e r
Bedeutung
die Binz mit dem gleichen Gebrauch von
1762a
cherweise
Im H e l i a n d
im M n d .
dafür.
Die Verwendung 'Gedanke',
thresma,
werden
bringt,
Allerdings meint seine
erscheint er, d a s s
eigentliche
Variation 3 könne .
hord
Bedeutung
"als e i n e g e w i s s e r m a s s e n
as.
hord
Schücking mögli-
verloren
proleptische,
zu d e m f o l g e n d e n gejjohtas"
auf-
1 Gerould: Studies Christ, S. 4f. 2 Krogmann: Bodenständigkeit Crist III, S. 6. 3 Schücking: [Rezension Binz: Untersuchungen ae. Crist] , S. 211.
22
Kritische Darstellung Gerould
behauptet
unterscheide Schücking
sich
entschieden,
vereinzelt auftritt. nimmt
von
ihrer
übersehen jedoch
hord
sonstigen.
erstaunlicherweise, nicht
W i e h e o r t a n ge|iohtas h i e r h o r d
vari-
es V . 1 0 5 5 b
hord
von
III 1 0 4 7 b
in C h r .
hreperlocena
V. 1072af.
entspricht
mit
also Schückings
trifft
Forschung
die Bedeutung
nicht wesentlich
und G e r o u l d
dass der Gebrauch des Wortes iert,
der
feores
hord
hord wieder
noch breosta
Vermutung,
hord
auf.
hord.
sei e i n e
w e g g e n o m m e n e V a r i a t i o n d e s f o l g e n d e n gefiohtas,
nicht
ist h i e r zu w i d e r s p r e c h e n . D a s S i m p l e x 1 stellt, wie Krogmann meint , eine verkürzte Kenning Sie
erfährt
hord
eine Umschreibung
feores fraetwe, auch f r a e t w e , die
als b r e o s t a
übrigen
V. 1073b
Belege
durchsichtig. tümlichkeit,
durch
'Schätze'
in C h r i s t
III w i r d
es s i c h h i e r
sondern
sprachliche Prägung
zumindest
um
sprüchen der Exeterhandschrift ist a u c h b r e o s t a
hord
Dazu gehört
die sowohl
'Gedanke'
stellen findet man 55a. b r e o s t h o r d
in B w f .
schliessen
und sawlhord m i t sawle
1719a und
2792a,
und
28a, zu
|)reosthord,
sowie
noch f e o r h h o r d ,
lichord
Beleg-
Sfr.
modhord
Zusammenhang
ebenfalls
wei-
Sinn-
50,
bedeutet. Die
h o r d an. In d i e s e m
die Bildungen flaeschord
dichter-
in G e n . A 1 6 0 6 b
'Geist'
sich
1047a
Eigen-
in d e n
in P s a l m
die Komposition
als a u c h
Durch
beweisen
des Simplex
'Geist, Seele'
ebenfalls
dann
hord
eine gemeinsame
204b und
dar,
in V .
um e i n e a s .
des As. und Ae. handelt,
tere Belege. Neben dem Vorkommen
nennen.
stimmt
des Wortes
nicht
hord
hord,
zu h o r d .
also die
Bedeutungsentwicklung
Dass
Dort
genau
zu.
erscheint.
hre^erlocena
entsprechend.
as. fratoha
zu b e o b a c h t e n d e
in V . 1 0 7 2 a
Sovor-
Auch Gerould
die vollständig
In
zu
sind
verglei-
chen. E r s t a u n l i c h e r w e i s e berücksichtigt Binz diese Fülle von Entsprechungen nicht, obwohl sämtliche Belege auch bei G r e i n 2 a u f g e f ü h r t s i n d .
1 Krogmann: Bodenständigkeit Crist III, S. 7. 2 Grein: Sprachschatz ags. Dichter.
Forschungs-Standpunkte
2 . 1 . 1 . 1 . 5 . Ae.
23
eahtan
Auch e a h t a n kann nicht f ü r eine as. H e r k u n f t des C h r i s t
III
z e u g e n . Binz ü b e r s e t z t m i t
'achten auf, b e a c h t e n ' , S c h ü k 1 'ein U r t e i l fällen* an. K r o g m a n n
king s e t z t die B e d e u t u n g 2 ist d e r A n s i c h t , dass das Verb in V. 1073b bestimmen', Stellen
in V. 1549a
'abschätzen,
'erwägen, b e d e n k e n ' b e d e u t e .
Die
lauten:
Chr. 1073bff . :
Chr. 1 549ff.:
Wile faeder eahtan hu g e s u n d e suna sawle b r i n g e n of fiam eile f>e hi on lifdon. fiaet we m a g o n e a h t a n ond on an cwejjan, socie s e e g a n , fiaet se sawle w e a r d , lifes w i s d o m , f o r l o r e n haebbe
Wie bei as. a h t o n , a h t o g e a n
lassen sich beide
Bedeutungen
auch bei ae. e a h t i a n b e l e g e n . Die erste B e d e u t u n g w i r in G r e g o r s Cura p a s t o r a l i s
227, 17: He suide
finden unge-
m e t l i c e eahtaef eall cfaet him a e r g e d o n w a s , and hit suiefe u n a b e r e n d l i c talact 'cuncta, quae sibi illata sunt, menter exaggerans
intolerabilia ostendit'
vehe-
und 371, 3: O y
laes hie e a h t i g e n octerra m o n n a d a e d a , and f o r g i e t e n seife
'ne i n s e q u e n t e s a l i o r u m f a c t a se d e s e r a n t ' .
letzte Beleg e n t s p r i c h t g e n a u d e r He 1 i a n d s t e l l e than hi a h t o g e a odres saca endi s u n d e a .
1714af.:
mannes
Z e u g n i s s e f ü r die B e d e u t u n g
'erwägen, b e d e n k e n '
sich b e i s p i e l s w e i s e
336aff.:
in Glc.
hie
Der
finden
1 Schücking: [Rezension Binz: Untersuchungen ae. Crist], S. 211. 2 Krogmann: Bodenständigkeit Crist III, S. 7.
24
Kritische Darstellung Oft eahtade, hu p i s s e w o r u l d e mid his l i c h o m a n
und And.
der
(waes him engel w y n n a Jiorfte laesast b r u c a n .
neah),
1161af: g e s a e t o n searu|iancle ermciu e a h t i g a n .
2 . 1 . 1 . 1 . 6 . Ae. f o r e
s u n d o r to
rune
el(l)peodum
Der Ausdruck bedeutet allen
Forschung
in den V e r s e n 1083b und 1336b
'vor
Menschen'.
Binz v e r b i n d e t es g e g e n ü b e r s o n s t i g e m e l p e o d Volk' mit as. f a d e r a l o t h i a d o das g l e i c h b e d e u t e n d e
'fremdes
im Hei. 4746b und w e i s t
on e l l p e o d e
auf
in A n d . 972a
hin. 1 S c h u c k i n g s c h e i d e t d a h e r d i e s e n A u s d r u c k aus . G e r o u l d
findet es u n n ö t i g , f ü r el(l){jeod die B e d e u t u n g schen' anzusetzen.
" I n d e e d " , m e i n t er, " d e s p i t e
f o l l o w s Grein and Cosijn,
'alle
C o o k , who
it s h o u l d be taken in the
m a r y sense, w h i c h g i v e s a m o r e f o r c i b l e
Mencusto-
idea than is ob-
t a i n e d by t r a n s l a t i n g 'all r a c e s ' and s u p p o s i n g e i t h e r that a s c r i b e erred or that a t r a n s l a t o r w e n t w r o n g w i t h 2 an OS. p h r a s e " . Eine B e t r a c h t u n g
der Belegstellen
ergibt daher,
dass
fore e l C U f i e o d u m nur 'vor a l l e n V ö l k e r n ' h e i s s e n kann: V. 1 0 B 3 a f . : Ne bicf him to are fiaet Jjaer fore ellfieodum usses d r y h t n e s rod o n d w e a r d stondeci V. 1 3 3 6 a f . : fjaer he fore e n g l u m ond fore e l p e o d u m to Jjam e a d g e s t u m aerest maedled V. 1083bf. e n t s p r e c h e n V. 1 1 0 1 a f . , so dass fore
ellpeodum
d a s s e l b e w i e o f e r ealle b e d e u t e t . H i e r wie beim
zweiten
1 Schucking: [Rezension Binz: Untersuchungen ae. Crist] , S. 210. 2 Gerould: Studies Christ, S. 5.
Forschungs-Standpunkte Beleg
sind
ten V.
alle Völker versammelt.
25
Für beide
Stellen
gel-
1021bff . : •aga egeslicast weorjiecf in w o r u l d e , fionne w u l d o r c y n i n g £iurh Jirym preact ¡3eoda g e h w y l c e , hatect a r i s a n reordberende •f f o l d g r a f u m , folc anra gehwylc, c u m a n to g e m o t e moncynnes gehwone. eodum,
ist
ael-,
ala-
as.
o d e r ea1(1)jbeodum
elithioda
als
aelbeorth,
eHUJjeodum
vor-
stellt
Bildungen
erste
ahd.
eallwihte,
entweder
er
Missverständnis die
im A e .
aelmihtig Zusammensetzungen
ea1[1)wealdend
belegt.
. Die
al-,
begegnet
altfr.
1060b el(l)|)eode
ein M i s s v e r s t ä n d n i s
S p r a2c h e n
als
erret-
auch
ist d a h e r
III
Un972
elljieod
sich
sehr wertvoll;
in d e n g e r m . im A i s l .
Die
feorrcundra
Im A e .
in C h r i s t
eallgod, ea1lhwit, ea1lmiht, statt
beziehen
1073a,
sie.
auf j e d e n
zu
sei. V.
erläutert.
in d e n V o r d e r g r u n d .
ala-,
im A n d r e a s
v o r den M e r m e d o n i e r n
für Binz doch
nicht
zweite
ae.
-walda, also
auf
*alla- < * a l u o -
als
gylden wie
1081a
wäre
als
Die
allr,
die Andreas on elfieodigum
sich, weil
im G o t .
Verse
nur zweimal
solche
ellfieode
gegeben worden
on elljpeode 9 7 2 a
ellreordigra
'alle Völker*
f ü r on
Bedeutung
folgenden
die Fremden, soll.
elfjeodigra und
, dass
solche
Der
ae.
e 1 ( 1)Jjeodig,
1 Krogmann: Bodenständigkeit Crist III, S. 9. 2 Für Doppelheit von el(l)-«alja vgl. Oskar Schade: Altdeutsches Wörterbuch. Erster Teil. Halle a.S. 1872-1882. S. 9.
26
Kritische
as. elithiodig, nicht
Darstellung
ahd.
elidiotig.
nach Binz' Theorie
thioda,
alothioda
fern, dass wechselt
der
Forschung
Nach Krogmann darf
ausgewertet
und elithioda
werden:
stehen sich
"As.
haben würde.
Um das V e r s e h e n
ü b e r das Ae.
ala-
lautlich
ein U e b e r s e t z e r d i e b e i d e n A u s d r ü c k e
chen wir nicht
er
zu e r k l ä r e n ,
hinauszugehen.
so
kaum
Es ist
ver-
brauoffen-
bar dem Schreiber
der vorliegenden oder schon früheren 1 u n t e r l a u f e n " . K r o g m a n n g l a u b t im f o l g e n d e n ,
Abschrift
dass die Vorlage teres
a u c h auf
*aelf>eodum g e z e i g t
h a b e und
elfieod h ä t t e b e z o g e n w e r d e n
so o h n e
wei-
können.
Die
dass bei Z u s a m m e n s e t z u n g e n
der
2 ae. G r a m m a t i k
erwähnt,
i-Umlaut
im e r s t e n G l i e d e
Tatsache
erklärte
lautliche gewesen,
Zusammenfall dass
häufig
die Nebenform
unterblieben aeljjeod. D e r
ist g e m ä s s
ae. ael|)eod
ist.
Krogmann die
'alle L e u t e '
durch
Ursache
el|)eod
des Volk' v e r d r ä n g t worden
ist. Dass d e r A u s d r u c k
auch
zeigt die
Als
im A e . v o r h a n d e n w a r , ähnliche
al[l)wihte
Prägung
führt
'alle W e s e n '
Hofmann wendet jedoch Christ
III
sen, wo
, dass
kein Grund
altertümlichen
el(l)J)eod zu
Wir sind
scheint mel
nämlich
alla
3008a.
ist, a l s o
Es s c h e i n t u n s
des Abschreibens
ge-
möglich
umgekehrt
von-
ein s ä c h s i s c h e r S c h r e i b e r
III g e s c h ö p f t
das ali-thioda
eli-thioda
eher
*ael|>eod
h ä t t e , um es d u r c h d a s
hier anderer Meinung.
der Quelle des Christ
zuzuwei-
Er ist
ersetzen.
zu s e i n , d a s s d e r V o r g a n g statten gegangen
bestehe,
Schicht
noch v o r h a n d e n g e w e s e n w ä r e .
eal(l)|>eod m i s s v e r s t a n d e n
läufigere
alathioda.
eallwihte,
der Meinung, dass der ags. Dichter alothioda, bzw.
'frem-
aber
an.3 ein
einer besonders
*ael£eod
as. F o r m
Krogmann das ae.
Diese
partielle
hat.
Im H e l i a n d
'fremdes Volk'
in d e n V e r s e n
In d i e s e r Z u s a m m e n s e t z u n g
60a, 488a, steht das
1 Krogmann: Bodenständigkeit Crist III, S. 9. 2 Vgl. Sievers: Ags. Grammatik, i 100, Anm. 6. 3 Hofmann: As. Bibelepik, ein Ableger, S. 321.
aus er-
in d e r 2232a
For-
und
Kompositum
27
Forschungs-Standpunkte m a n c h m a l auch aus G r ü n d e n d e r A l l i t e r a t i o n Versfüllung willen
o d e r um d e r
in d e r B e d e u t u n g des S i m p l e x
alla e l i t h i o d a w i r d dann b e d e u t u n g s m ä s s i g m i t 'alle V ö l k e r '
i d e n t i s c h . Es könnte nun sein, dass
sächsischen Abschreiber, Völker' fen ist,
thioda;
alo-thioda
d e r des as.
einem
(alla]elithioda
e i n g e d e n k w a r , ein v e r s t ä n d l i c h e r F e h l e r
unterlau-
indem er das i bei e i n e r so ä h n l i c h e n F o r m
g e s s e n hat
'alle ver-
einzusetzen.
2 . 1 . 1 . 7 . Ae. bigaecf 1 Grein und G o l l a n c z
p o s t u l i e r e n die B e d e u t u n g
Binz kann sie j e d o c h nicht von ae. b e g a n aus
'beichtet'. erklären.
D e s h a l b f ü h r t er bigaeci auf ein von d e m U e b e r s e t z e r verstandenes
und f a l s c h ü b e r t r a g e n e s
as. b i g e h i d
miss-
'beich-
tet' z u r ü c k , das er neben r e g e l m ä s s i g e m b i g i h i d für m ö g lich hält und m i t * b i g e ( h ) i d neben b e g e d
'begeht' als
w e c h s e l t a n s c h a u t . Das as. V e r b a l a b s t r a k t u m bi'giht b i e t e t Binz Gewähr, dass as. b i g e h a n n i c h t nur messen',
sondern auch
Schücking
'beichten' b e d e u t e t
'sich
Konstruktion
stantiv bigiht sei. A u s s e r d e m s c h r e i b t
ver-
haben m u s s .
h i n g e g e n b e t o n t , dass das h e r a n g e z o g e n e
Verb nur eine v e r m u t u n g s w e i s e
aus d e m
er: "Dabei
as. Sub-
ist
diese S t e l l e trotz Grein und G o l l a n c z ganz d e u t l i c h . synne b e e o d e b e l e g t B o s w o r t h - T o i l e r S. 78, und Uebersetzung
ver-
'Beichte'
ist auch hier m ö g l i c h , n ä m l i c h :
Ein
dessen
'wenn2 er . Gegen
Sünde b e g e h e n w i l l , sc. in d e r B e i c h t e zu lugen'" die E r k l ä r u n g von bigaeci 'beichtet' G e r o u l d aus. E r b e h a u p t e t : only if t r a n s l a t e d it as
s p r i c h t sich
"Bigan 1307 m e a n s
auch
'confess'
loosely. C o s i j n was r i g h t in
explaining
'pass over, r e v i e w ' , a rare but not u n e x a m p l e d
use
1 Vgl. Grein: Sprachschatz ags. Dichter; Gollancz: Exeter Book. 2 Schücking: [Rezension Binz: Untersuchungen ae. Crist] , S. 21Of.
28
Kritische
and c e r t a i n l y
Darstellung
der
a better explanation
Forschung
possibi1 l i t i e s of t h e r e h a v i n g o n c e e x i s t e d an O S . p a r a l l e l " . 2 D e m g e g e n ü b e r b e t o n t S a m u e l M o o r e in s e i n e m A u f s a t z ,
d a s s es f a s t u n m ö g l i c h 'beichtet' weiteren
sei,
zu ü b e r s e t z e n .
Beleg
bigaed anders
Er stützt
aus den B ü c k l i n g
sich
als
durch
dabei
auf
H o m i l i e s , wo es
m a n n a gefjohtas n a e n i g m o n ne w a t , begaef) Jjaet he hit
than finespun
buton
einen
heisst:
God s e l f a .
Petrus
wite.
K r o g m a3n n s t e l l t d i e s e B e l e g e in e i n e n g r ö s s e r e n m e n h a n g . Die V e r s e 1 3 0 5 b f f . l a u t e n :
Zusam-
Ne m a e g £ u r h p a e t f l a e s c se s c r i f t g e s e o n on fjaere s a w l e , hwaefier h i m m o n sod" |)e lyge sagacf on h i n e s y l f n e , p o n n e he fia s y n n e bigaect. M a e g m o n s w a fieah g e l a c n i g a n leahtra gehwylcne, yfel unclaene, gif he hit a n u m g e s e g J . Krogmann macht
hier mit Recht
bigaecf in V e r s
1 309b
kein Grund, zu f a s s e n . kennt'.
das W o r t
aus
bigehan legt Binz'
Auffassung
Sinne
klar,
ausspricht,
be-
Schückings,
dass
gelegte
as. V e r b
bigiht
nur
belegt.
Im A e .
vermutungs-
erschlossen
semantischen
gehört
ist g o e n ,
Die Z e u g n i s s e
bigaetJ n i c h t
stammen
zung von Bedas H i s t o r i a
Da
be-
lässt
Homilies
ergibt
bodenständige zu b i g a n ,
fast alle aus der
sich
widerle-
dem on-Verb
gentis Anglorum
nun
wirklich
nicht
der B ü c k l i n g
gen neben
sei.
Sinne,
Gründen
d a s s as. bigaecf k e i n e
In W i r k l i c h k e i t
zu b i g o e n .
also
'beichtet'
'sagt,
näherer Betrachtung
sich jedoch
als
(und in d e n as. G l o s s e n )
aus
dass
Es b e s t e h t
auch der Einwand
dem Substantiv
im H e l i a n d
aufmerksam,
ist in d e m f ü r bigaecf b e a n s p r u c h t e n
g e n . Bei ist.
allgemein
entfällt
das v o n B i n z z u g r u n d e weise
im s p e z i f i s c h e n
Es b e d e u t e t
Damit
darauf
gesegct e n t s p r i c h t .
Form
sondern goian
Ueberset-
ecclesiastica .
1 Gerould: Studies Christ, S. 6. 2 Samuel Moore: Notes on the Old English Christ. In: Archiv für das Studium der neueren Sprachen und Literaturen 131 (1913), S. 312. 3 Krogmann: Bodenständigksit Crist III, S. 10.
29
Forschungs-Standpunkte sed he
ligatum
se u e h e m e n t e r
ingemiscat
swicfe goaci 7 geomract h i n e
wiedergegeben.
Statt
hogacf. F ü r g e m e b e t
goaci s c h r e i b t
von T durch
dem Verb
hat ist
hier nach noch
die
ac
(88,15)
B gaect, C g e p ,
Ca d u r c h
Brytta
an f r e n e n s
belegt, geong
ist yrmti g e s c h r i e b e n . in p r o l i s
Jordan
T goiende
Substantivbildung
in d e r B e d a ü b e r s e t z u n g setzt
bietet
beon
OCa
(86,17); 1 B hat f ü r g o i e n d e seofiende, C gende, OCa hogiende . Mit 2 gende verbindet sich gende 'frenens' Rit. 162,5 . Der Glossator
dicens
wird
swa gebundenne
gemitus
7 geomrung
B ersetzt
geong
prolatione
entspricht
endlich
b i J gooung
7 sar
gooung
geong,
sich
zu a i s l .
westfries. ebenfalls sich
geya
geije
im P e r f e k t
des
auch mundartliches
a n s c h 1 i e s s e n . Die also
'bellen,
'rufen'.
auf
einen
seinem Aufsatz WRAET
RUNA
zeigt
2 . 1 . 1 . 1 . 6 . Ae. crybb 4 Schücking betrachtet im A e .
nicht
belegte
über-
in T Jionne
me.
Ablautstufe
aisl.
geyja:
GOIDA
göian
wird
d 3as
für
gejen
'schreien',
findet
Wörter
sich
lässt
schreien' lassen
schliessen.
in d e r I n s c h r i f t für das
In
BOSO
Sprechen
der
.
das ausser crybb
in Jiaes
stellen
Im N h d .
Anwendungsbereich
nam
B liest
'bellen,
verwandten
geong
goian go-
go.
ganzen
dass
Lieber
gnornung.
(76,15).
schelten',
Die
Krogmann,
gebraucht
goung
und
ganzen,
grösseren
bzw.
gen
angeführten
IK D A ^ E N A
Zauberformel
goen,
geong
Ausser
Brittanorum (48,5).
fordlaecfnisse
Ae.
gedacht.
durch
tudres
OCa goung.
cwaecl
in C h r .
als Zufall
III
1425a
oder Zeichen
sonst dafür.
1 Vgl. Plummer: Baedae Hist. Ecclesiastica. 2 R. Jordan: Eigentümlichkeiten des anglischen Wortschatzes. Heidelberg 1916. S. 27ff (= Anglistische Forschungen 17.) S. 27ff. 3 Vgl. andere Lesung, golida, bei Wolfgang Krause: Die Runeninschriften im älteren Futhark. I. Text. Von Wolfgang Krause mit Beiträgen von Herbert Jankuhn. Göttingen 1966. S. 283. 4 Schücking: [Rezension Binz: Untersuchungen ae. Crist], S. 209.
30
Kritische Darstellung
der
Forschung
dass das Wort nicht der g e h o b e n e n L i t e r a t u r s p r a c h e hört h a b e . Da ihm cribbe
im Me. g l e i c h
steht ihm dessen V o r h a n d e n s e i n 1 Gerould betont
im O r m u l u m
angebegegnet,
im Ae. a u s s e r F r a g e .
, dass trotz des e i n m a l i g e n
Auch
Erscheinens
des W o r t e s im Ae. kein G r u n d v o r h a n d e n sei, an eine lehnung eines U e b e r s e t z e r s
zu d e n k e n , da es im Me.
l\le. gut b e z e u g t ist. U e b e r d i e s
komme es, obwohl
germ. U r s p r u n g s ,
im As. wie im Ae.
e b e n s o selten
G e r o u l d w e i s t auch d a r a u f hin, dass auch das tende binn z u f ä l l i g e r w e i s e
nur einmal
Entund
gemeinwestvor.
gleichbedeu-
in d e r ae.
Dichtung
b e l e g t ist. Mosse sieht in crybb einen k o n t i n e n t a l w e s t g e r m . 2 A u s d r u c k u n b e k a n n t e r H e r k u n f t . Er f i n d e t das W o r t im A h d . , As., A l t f r i e s , und als L e h n w o r t andererseits
sowohl
im Dan. und
im Ital. und F r a n z . mit aus f r a n z .
ü b e r n o m m e n e m me. c r e c c h e ,
Schwed.,
creche
ne. cratch. Das e i g e n t l i c h e
Wort ist seines E r a c h t e n s binn, das er m i t s p ä t l a t . b e n n e , b a n n e , nhd. benne usw. als L e h n w o r t aus dem
ae.
franz. Kelti-
schen b e t r a c h t e n m ö c h t e . E r t r i f f t es z w a r in d e r ae. Dichtung
nur e i n m a l im C h r i s t I, sieht es a b e r in d e r
P r o s a ü b e r a l l , wo in den E v a n g e l i e n ü b e r s e t z u n g e n
von
K r i p p e die Rede ist. An Z u s a m m e n s e t z u n g e n m i t binn, ausser
'Krippe' auch
'Korb' und
'Stall' b e d e u t e t ,
h u n i g - b i n n und y r s e - b i n n b e l e g e n . Im S i n n e von f i n d e t er s o g a r die ne. Z u s a m m e n s e t z u n g
dustbin
zusammenhänge,
das
kann
'Müllkacrib
insofern
es nicht v o r d i e s e m E r e i g n i s a n g e w3 e n d e t w o r d e n sei. Es ist nun, und w i r s t i m m e n K r o g m a n n
zu, gar nicht
einzu-
sehen, w a r u m crybb nicht als h e i m i s c h b e t r a c h t e t
werden
kann. Die m e . und ne. B e l e g e b i e t e n ja G e w ä h r d a f ü r . das W o r t im A h d . , As. und A l t f r i e s ,
nachzuweisen
1 Gerould: Studies Christ, S. 2. 2 Mossé: Poésie Saxonne et poésie Anglaise, S. 160. 3 Krogmann: Bodenstandigkeit Crist III, S. 13.
er
'Behälter'
sten'. M o s s e v e r m u t e t , dass das A u f t r e t e n des m e . mit d e r n o r m a n n i s c h e n E r o b e r u n g
der
ist.
Da
31
Forschungs-Standpunkte d ü r f e n w i r k a u m an ein F e h l e n nicht
u m ein L e h n w o r t
hätte. Wort
nicht
unbekannter Herkunft
und ne. F o r m e n dann
in ital.
germ. dän.
Sprache
greppia, schwed.
für *krebio-. franz.
fand
führt Krogmann
darauf
gleichbedeutendes
durch
Es
Diese
abrit.
zurück,
die B e d e u t u n g
gewesen
'Viehstand,
Die
dessen
kymr.
altnie-
fehlen,
zeitweilig
keltische benn
Herkunft
'Wagen' Wort
an, dass das
ist. Er vermutet Viehbox'
in
Fortsetzung
III
dass das Wort
binn(e),
'genus v e h i c u l i ' ,
nicht fremd
einer
me.
wurde
u-Formen könnten
ist a l s o m i t
ist einer
kann. Die i-Form
fortgesetzt.
g e s i c h e r t 3 ist, v e r d r ä n g t w o r d e n ist. Hofmann e r k e n n t g e g e n B i n z und M o s s e im Ae.
sein
Diese
zu r e c h n e n . a u s s e r h a l b des C h r i s t
durch
benna
creche
noch aus
ihre W e i t e r e n t w i c k l u n g
krubba.
m a l s zu m e . c r i b f ü h r e n . aus d e m ae. W o r t l a u t Dass ältere Belege 2
sich
ist. M o s s e s V o r s c h l a g
entlehnt worden
sprechen
u-Form *krubiokrubbe,
es
das E n g l a n d nicht e r r e i c h t 1 des W ö r t e r b u c h e s beweist, dass das
da d a s W o r t w e d e r a u s d e m F r a n z .
skandinavischen
zumal
handelt,
Das Heranziehen
unhaltbar,
im A e . d e n k e n ,
aber
und b e r u f t
in
sich
crybb auf
den v o r a u s g e h e n d e n Es
V e r s 41 4 2 4 b laeg ic on h e a r d u m s t a n e . ist a b e r m i t K r o g m a n n einzuwenden, dass sich der obige
Vers daraus Krippe
erklärt,
intendiert
2.1.1.1.9.
Ae.
dass der Dichter
eine
steinerne
hat.
töm
Binz führt das Wort
auf
as. t o m n e b e n
tomi zurück,
da
der
1 Friedrich Kluge: Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache. 16. Aufl. Bearbeitet von Alfred Götze. Berlin 1953. 2 Krogmann: Bodenständigkeit Crist III, S. 13. 3 Hofmann: As. Bibelepik, ein Ableger, S. 320. 4 Krogmann: Crist III u. Heliand, S. 116.
32
Kritische
Uebersetzer beurteilt
Darstellung
d e r as. G e n e s i s
der
Forschung
es V. 8 0 3 b f .
es g l e i c h w i e c r y b b . 2 h a l t es f ü r w a h r s c h e i n l i c h ,
Björkmann neben erst
einer Reihe
a n d e r e r ae.
Gerould
genügt
darauf
die F e s t s t e l l u n g ,
n u r in den ist, wo Skand.
dass
nördlichen
gegeben
lischen
und m i t t l e r e n
seien. Auch
und Schottischen
dass tom aufweist,
in C h r i s t
die er w e d e r
ne. t o o m im As.
im S k a n d .
tiert
nur die V e r w e n d u n g für Mosse:
viei1-anglais mod.
empty)
saxon par
"Etant
pour
komme
von
er
'leer'.
le t e r m e
l i b r e de'
angeführten
dem
Nordeng-
bedeutsam, 'frei
von' kann.
ahd.
So
resul-
courant
est a e m e t t i g
etre
V o n d e n von B i n z und M o s s e Beachtung,
nur im
im Me. b e l e g e n
un 5 emprunt l ' a u t e u r de C h r i s t I I I " .
die T a t s a c h e
aus
er e b e n s o w i e bei
que
macht 14. J h . ,
überliefert
die B e d e u t u n g
im S i n n e
donne
'vide,
tom pourrait
nicht vor dem
Mundarten
noch
häufig
Mosse
für eine Entlehnung
F ü r an. t o m r und m e . t o m f i n d e t zuomig
begegnet.
vor. Weiter findet
III w i e
Wort
Wörter
dass das Wort
das me. tomi
alle V o r a u s s e t z u n g e n
dass dieses
en
(angl.
f a i t au
vieux-
Gründen
verdient
dass der Uebersetzer
d e r as.
tom seiner Vorlage umgangen hat. Statt Nu t h u i n g i t mi giu h u n g a r endi t h r u s t , bitter balouuerek, t h e r o u u a r o n u u i t er becfero
Gene-
sis das
schreibt
1
auftritt.
der nördl. Mundart
aufmerksam^,
Schücking
umgangssprachlicher
in d e r m e . S c h r i f t s p r a c h e 3
in den D e n k m ä l e r n
umgeht.
tuom
e r V. B 0 2 b f f . : Nu s l i t m e h u n g e r and fiurst b i t r e on b r e o s t u m , ]paes w i t b e g r a waeron orsorge on e a l l e t i d .
aer
1 Schücking: [Rezension Binz: Untersuchungen ae. Crist], S. 210. 2 E. Björkmann: Scandinavian Loan-words in Middle English. Part II. halle 1902. (= Studien zur englischen Philologie. Hg. von Lorenz Morsbach. Heft 11.) S. 256. 3 Gerould: Studies Christ, S. 3. 4 Mossé: Poésie Saxonne et poésie Anglaise, S. 161. 5 Mossé: Poésie Saxonne et poésie Anglaise, S. 161.
Forschungs-Standpunkte thuingit
wird also
durch
slit ersetzt.
bar damit
zusammen,
dass
thwingan,
altfries.
thwinga
im A e .
schliessen,
'zwingen,
nicht,
vorhanden war. Die Behauptung 'frei v o n ' schränkt schwed.
kann
sei,
bestreitet
Krogmann.
Beleg
gör thompt
tith
. Man
kann
dessen
- z u o m i as.
ist
nicht
III
Er bringt den äff a l l o m tomr
bezüglich
des
be-
mittel1
syndom
'frei'
heissen
aus dem
einen
Bedeutungsum-
Das ahd. w i d a r z u o m i
tomi
zu
Bedeutung
im C h r i s t
hierta
die
kannte.
dass die
nur sehr wenig
schliessen.
werden
es ü b e r h a u p t
im S k a n d .
as. B e l e g e n
des W o r t e s
sinnig',
dass auch
tatsächlich
ae. u n d d e n d r e i fanges
dass
folgen-
orsorge,
tom nicht
Mosses,
as.
quälen'
des
erforderte,
ae.
auf d a s A s . und d e n B e l e g
als B e w e i s d a f ü r , 2
offen-
balouuerek
übersetzt
eines ganzen Verses noch
dass
von tuom durch
dass der Uebersetzer
heisst jedoch
bedrängen,
erklären,
unmittelbar
Aus der Wiedergabe
die H i n z u f ü g u n g Dies
nicht
hängt
hatte. Die U m b i l d u n g
sich dadurch
'üble B e s c h w e r d e ' konnte.
Dies
a i s l . J>vinga, a h d . d w i n g a n ,
keine Entsprechung
den Verses wird
33
entspricht,
'wider-
kann uns
seine
Bedeutung
nur dann durchsichtig
machen,
wenn wir auch
sen, d a s s
an. t o m r a u c h
unnütz'
heissen
Krogmann meint
'eitel,
im f o l g e n d e n ,
dass
gerade
Wort eine Entlehnung
aus der as. V o r l a g e
s e i . Es b e s t e h e
auch
kein G r u n d , m e .
toom als skand.
Lehnwort
•er Formenbestand
zu
tom,
nordenglisch
betrachten.
und d e r W o r t s c h a t z w e i s e n
englischen
Mundartgebiet
Mundarten des Christ
beschränkt
entstammte.
toom begegnet,
schon
Wenn so
Die H y p o t h e s e ,
III u n d d i e s p ä t e r e n
nun
eindeu-
III d e m
auch
ist
in ae. Z e i t auf d i e
war.
solchen
unwahrscheinlich
hin, dass der D i c h t e r des Christ
dass der Ausdruck
kann.
bei e i n e m
tig d a r a u f
Me. u n d l\ie. t o m b z w .
wis-
nord-
in ihm
nordenglischen
dass der
Beleg
Vorkommen miteinander
1 Zitiert bei Krogmann: Bodenständigkeit Crist III, S. 15. 2 Krogmann: Bodenständigkeit Crist III, S. 15.
im
anzunehmen,
im
34
Kritische
Sinne
Darstellung
einer Doppelentlehnung
Krogmann
des Christ
später ausgestorben
Forschung
in Z u s a m m e n h a n g
ab, wie auch die m ö g l i c h e
zur Verfassungszeit wäre,
der
stehen,
Vermutung,
dass
III n o c h v o r h a n d e n
ae.
tom
gewesen
sei, um durch Entlehnung
e r n e u t ins E n g l , zu g e l a n g e n . 1 Hofmann s t i m m t g e g e n B i n z und flösse K r o g m a n n
lehnt
aus
dem
Skand.
das W o r t wesen
in T e i l e n E n g l a n d s
schon
sein muss. Er bezieht
zu,
dass
in a e . Z e i t b e k a n n t
s i c h a b e r auf
den s c h o n
ge-
von
2 Mosse tome
zitierten
Vers Chr.
nämlich
von Sünden.
Adjektivs
tom,
gehörenden Hofmann
Verbs
(a-)tomian
des
ist, w u n d e r t
in d e r ae. E p i k , w o angeboten
hätten,
des
dazusich sich
das
hat
und d e s h a l b
das W o r t
2.1.1.1.10. in V.
Ae.
existiert
lediglich einen
unbekannt
k ö n n e n w i r bei d i e s e m
aber dürfen wir schliessen,
im A e . n i c h t
d e r as. G e n e s i s
auch
Einsicht
kommen. Keineswegs
belegt.
'frei1,
gebrauchen.
der Ausdruck tragen
sehr beliebt
Gelegenheiten
Zu e i n e r e i n d e u t i g e n nicht
manweorca
im A s .
tomig wie auch der Gebrauch
über den einzelnen Beleg
W o r t zu
hy m o s t u n
das A d j e k t i v wie
Da in d e n as. E p e n d i e s e r G e b r a u c h
tomi,
sicher ebensoviele
Das
1210bf. paet
lifgan. Hier bedeutet
hätte. Der
as. t o m d u r c h
ganzen Vers
Wort dass
Uebersetzer
orsorge
über-
zugefügt, weil
ihm
war.
mur
1142a belegte Wort
Sein Vorkommen
ist w e d e r
im C h r i s t
III
im Fle. noch
interessiert
im
Ne.
daher
Schücking.
Dagegen
stellt
wort aus dem Lat. ausserhalb dass auch
Gerould
fest,
handelt,
das
d a s s es s i c h um ein
Lehn-
in d e n g e r m . S p r a c h e n
des Ae. und As. begegnet.
Er weist darauf
im A s . e i n f a c h e s m u r und d i e
auch hin,
Zusammensetzung
1 Hofmann: As. Bibelepik, ein Ableger, S. 321. 2 Mossé: Poésie Saxonne et poésie Anglaise, S. 161.
35
Forschungs-Standpunkte murbraca
n u r je e i n m a l b e l e g t
sind.
"Possibly",
meint
er,
"the n e e d of an a l l i t e r a t i v e w o r d m a y e x p l a i n its a p p e a 1 in v. 1 1 4 2 " . 2 Auch für Brown ist das m u r a s a l s e i n e u n m i t t e l b a r e E n t -
rance
lehnung
aus dem Lat., die s c h w e r l i c h
flusses
gelten
könnte,
zu
S o g a r Flosse v e r m u t e t , Steinmauer weall sein
neben
als Beweis
as.
Ein-
werten.
d a s s ae. m u r a l s B e z e i c h n u n g
gewöhnlichem wag
'Wand'
'Wall' u n m i t t e l b a r a u s d e m L a t .
und dem
der
Lehnwort
übernommen
worden
könnte .
Da d a s m u r a b e r in C h r i s t für Mosse
ebenso
III
einleuchtend,
isoliert
auftritt,
eine Entlehnung
aus
ist
es
dem
As.
anzunehmen. Die Frage
kann mittels
schieden werden. es s i c h
des Genus des ae. W o r t e s
Nach Ausweis
h i e r u m ein M a s k u l i n u m .
mnd. mure
und a l t f r i e s . m u r e
Dagegen
Feminina.
in M a l s m u r u n ü b e r l i e f e r t e ,
muron,
t i g e D a t . PI. ziehen.
ist d e s h a l b
Binz betrachtet
Nach Ausweis
sind ahd.
lautlich
a u c h d a s as. W o r t
als
Form des Singulars
lat. P I . e n t l e h n t w o r d e n .
sowie
des b e d e u t u n g s m ä s s i g
want, vollzog
'Mauer, Burg,
Gefängnis ,
An. m u r r b e w e i s t
somit,
w a r . Es ist zu v e r m u t e n , gebraucht wurde, legenheit
hatten,
Zusammenhang
das w i e d e r aus
d a s s m u r ein
es k e n n e n z u l e r n e n
ist
die
im m ü n d l i Hierdurch Demgegenüber hin.
Es
m i t an.
murr
ihm e n t l e h n t
ist.
lebendiges
dass das W o r t
da d i e S k a n d i n a v i e r
be-
nahestehenden
sich offenbar der Genuswechsel.
1
zu
Maskulinum.
d a s ae. M a s k u l i n u m a u f e i n e S o n d e r s t e l l u n g
s t e h t a b e r in w o r t g e o g r a p h i s c h e m
als
doppeldeu-
chen V e r k e h r aus dem
weist
mura,
ahd. muri, mhd. miure
kontinentalwestgermanische durch Einfluss
handelt
A u c h d e r in C
auf d a s F e m i n i n u m m u r a
der Nebenform
ent-
des Nom. PI. m u r a s
im ne.
ae.
Sprachraum
hier am ehesten u n d zu
Ge-
übernehmen.
1 Gerould: Studies Christ, S. 3. 2 Brown: TRezension Binz: Untersuchungen ae. Crist], S. 95. 3 Mossé: Poésie Saxonne et poésie Anglaise, S. 161.
Wort
36
Kritische
2.1.1.1.11.
Binz Er
Ae.
rechnet
geht
von
hier wieder
und
Ae.
*haelecicynn
das
dass
Diese
derlich
viel
anfangen.
man
im ece
könne
die
der
in
haelecfa
re-
der
statt
helicfkunni
as.
heolocfhelm des
Christ
als
Bedeutung
Er
behauptet,
dass
ist,
sondern
befinden.
diesem
Er
Zusammenhang
überIII
scharf-
nicht
son-
vom
'Men-
nicht
von
ist
45a
haben.
wohl
gewonnenen
Rede
cynn
Genesis
in W h l .
eingesetzt 1
Schücking
2624a im
'Tarnhelm'
Uebersetzer
Hei.
Uebertragung
der
cwealm
heolod
belegtem
Uebersetzer
bezeichnet
aber mit
schengeschlecht'
richtigen
helicihelm
für
kann
Uebersetzungsfehler.
haelecfhelm
soll
heolocfcynn
Vermutung
1540b
der
durch
soll,
einem
reichlich
Während
sinnig,
V.
Forschung
'Menschengeschlecht'
einer
doppeldeutige
haben
umgekehrt
bei
neben
hätte.
irrtümlicherweise tragen
mit
helidkunni
glaubt,
formal
der
heolocfcynn
as.
aus
sultiert
Darstellung
denen,
die
sich
auch
der
Ansicht,
als
'Höllendunkel'
erklären. Wie Binz
Schücking, als
gerecht
werde.
connected
with
C o m p o u n d s of in d a r k n e s s , 2 shadow" . Im
betrachtet
unbefriedigend,
Zusammenhang
"Heolocf-",
erklärt
er,
"like
helan,
heoloclcyn
dazu
bzw.
reine
Mutmassung
'dwellers ihm
Auffassung
dem
volk'
erscheint
die
sie
and
heolstor; those who
Gegensatz
Gerould
ab.
weil
has
von nicht
heolstor
parallels
is
in
the
it r e p r e s e n t s in 1 5 4 1 t h e d w e l l e r s a r e c o v e r e d by t h e p a l l of h e l l ' s
lehnt in
flösse d i e U e b e r s e t z u n g 'Höllen3 hell' durch Grein und Cook als
Vollends
Bosworths
an
den
Umschreibung
Haaren
herbeigezogen
'a r a c e
living
in
a
1 Schücking: [Rezension Binz: Untersuchungen ae. Crist], S. 211. 2 Gerould: Studies Christ, S. B. 3 Vgl. Albert S. Cook: The Christ of Cynewulf. A Poem in Three Parts. The Advent, the Ascension, and the Last Judgement. Boston 19G5. 4 Bosworth-Toller: Ags. Dictionary.
Forschungs-Standpunkte place
of c o n c e a l m e n t ( ? ) ,
ergibt
sich
Menschen für
ihn
Die
aus
und
dem Kontext,
nicht
"aussi konnte
sie
sich
von
as.
helicfhelm
ist j e d o c h wirklich Form
as.
um
Binz'
ergeben,
lautlich
als
ist
. und
die
Be-
unterscheiden. d e r as.
unterlaufen
entspricht die
ahd.
entstellt
zu s e i n .
ablautendes
*hali£>
helid
verdammte Erklärung
sich
nicht
in a h d .
Mossé
'Menschengeschlecht' nicht
Versehen
Nach
ist z u z u g e b e n
braucht
germ.
1
convaincante"
Hieraus
jedoch
helicfhelm a u f
das e b e n f a l l s
sich
ob d e m U e b e r s e t z e r
im W a l f i s c h
helanthelm.
der Genesis
que auch
umgekehrtes
heolocîhelm
neben
es
handelt.
helicîkunni
'Tarnhelm'
fraglich,
ein
in h e l l ' .
einer Verwechslung
stimmungswörter und
dass
um Teufel
ingénieuse
Möglichkeit
insofern
the d e v i l s
37
'Hütte'
Form
Es
Genesis
ist.
Die
heolothelm haelecfhelm Sie
kann
in wie
zurückgehen,
vorliegt,
wobei
das
- a e - w i e in a e . r a e c e d o d e r h a e c i d d e r E p i n a l G l o s s e n durch Ausgleich nach einer Form mit Suffixablaut ent-
2
standen
sein
kann
. Krogmann
Falle
ein Missverständnis
sehen
sei, weshalb
sondern
durch
ein
as.
helicîkunni
im A e .
"Entweder war
dann
konnte
den,
o d e r sie
setzer es d a n n später
worden
heolodcynn
aber auch
ist
doch
auf
unenglisch, jeden
sie
Fall
dann
sich
zweimal
sprachüblich
Krogmann,
belegten
war,
da d o r t
ob
diesem einzu-
Dazu von
übersetzt,
vorhandenes schreibt
sinnvolle hatte
liegen,
in
nicht
richtig
ae.
sich auch
einzuführen.
o d e r e h e r haeletîa c y n n
fragt
wäre.
eine
falls
komme,
nicht
der Dichter
keine Veranlassung,
haelecîcynn Heliand
sie
dass,
nicht
überhaupt
"heolocîcynn w i e d e r g e g e b e n mann:
meint,
in B e t r a c h t
f ü r as.
aus der
Uebermusste
helicîkunni
eine Entsprechung
nur die
zu a s .
2 Vgl. Sievers: Ags. Grammatik, 5 69,3.
. Wenig der
helicîkunni helido
1 Mossé: Poésie Saxonne et poésie Anglaise, S. 162.
3 Krogmann: Bodenständigkeit Crist III, S. 17.
verwen-
Näher
zu s c h r e i b e n "
Zusammensetzung
Krog-
Bildung,
im im
cunni
Ae.
30
Kritische
stimmende
Fügung
Garstellung
haeleda
1196b
Der Schluss,
Wortgut
gehört,
Das g e n a n n t e
anderen
helid
sie
lehrt
Belegen
des
d a s s ae. heolocfcynn z u m
kann also ahd.
ist. D a s s
III g e l ä u f i g w a r ,
neben weiteren
haeleJ.
Forschung
cynn belegt
dem Verfasser des Christ cynne
der
gar nicht umgangen 'Hütte' beweist,
auch
haele|ia
Wortes
heimischen werden.
dass der
Be-
deutungsumfang
d e s W o r t e s heoloct v i e l g r ö s s e r g e w e s e n ist. 1 Gerould verweist dazu auf d a s v e r w a n d t e h e o l s t o r 'Dunkel, V e r s t e c k ' . D i e B e d e u t u n g d e s W o r t e s ist s o m i t a u c h 2
für Krogmann
'das V o l k
heolocfcynn s i c h e r t
im D u n k e l n ' .
Diese
Bedeutung
noch der folgende Anvers. Wenn
des
es
V. 1 5 4 1 a f . h e i s s t : Ne m a e g fjaet h a t e d a e l of heolocfcynne in s i n n e h t e synne forbaernan so n i m m t wieder
in s i n n e h t e
'in d e r e w i g e n N a c h t '
heolocf
auf.
Wir dürfen
hier vielleicht
dichter
in helitikunni
gehende
Kompositum mankunni
1411a
das
und 2624a
wendet.
und 5 0 9 6 b
belegte
ae. K o m p o s i t u m gehört,
gilt
von
'Teufel'
helian
gebrauchte
Versen
Menschheit'
helido
zu t r e n n e n ;
zurück-
in d e n
in d e n V e r s e n
Phrase
heolocfcynn z u m V e r b
ist es v o m as. W o r t
Heliand-
Zeit
u n d es
'die g e s a m t e
auch f ü r die
ten .
an-
1682b
cunni.
Da 3
das
'verbergen'
heolocfcynn Kenning
dürfen
betrach-
4
Freilich
nimmt Hofmann
, auf B i n z z u r ü c k g r e i f e n d ,
dass der Dichter des Christ Heliand
variiert
syntaktische
w i r als eine für die
dass der
das auf u r g e r m a n i s c h e
im S i n n e
Dasselbe
bemerken,
und eventl.
III u n t e r d e m E i n f l u s s
a n d e r e r as. D i c h t u n g e n
1 Gerould: Studies Christ, S. 6. 2 Krogmann: Bodenständigkeit Crist III, S. 18. 3 Vgl. Sievers: Ags. Grammatik, 5 400, Anm. 2. 4 Hofmann: As. Bibelepik, ein Ableger, S. 322.
as.
an, des
helicfkunni
Forschungs-Standpunkte nachgebildet
habe,
und dass
lecia c y n n g e s c h a f f e n e in V e r b i n d u n g sei. H o f m a n n
das
neben gebräuchlichem
*haelecicynn s p ä t e r m i t
gebracht schliesst
und entsprechend nicht
aus,
schon vom Dichter selbst
stammen
Meinung
durch
legte.
nach der H e l i a n d Er betrachtet
39
dabei
heoloihelm
umgebildet
dass diese könnte,
worden
Assoziation
da s i e
seiner
ähnliche Verbindungen
die Verse
nahe-
1409bff.:
T h a n h a l t ni s c u l u n gi i u u u a h e l a g an t h e s u m u l a n d s k e p e a liudiun dernien, helidcunnie farhelan und V.
hae-
uuord
5449bff.: T h a t u u i f u u a r t h t h u o an f o r a h t o n , s u i t h o an s o r o g o n , t h u o iru t h i u g i s i u n i thuru thes dernien dad an d a g e s l i o h t e , an h e l i t h h e l m e b i h e l i d .
quamun
1 Krogmann
findet bereits
die A n n a h m e
bedenklich,
dass
der
D i c h t e r des C h r i s t III die b e i d e n durch m e h r als
4'000
Verse
mitein-
voneinander getrennten
ander verglichen
haben
aufmerksam,
dernien
dass
des s u b s t a n t i v i e r t e n der ersten Stelle handelt,
Stellen
könnte.
Adj.
an d e r z w e i t e n derni
'böse'
um den Infinitiv
heliticunnie
in V. 1 4 1 1 a
iert d e n v o r a n g e h e n d e n
des Heliand
Mit Recht macht er
Dat. PI.
Stelle
ist, es s i c h
dernien
ist D a t .
Sing, an
'verbergen' Sing,
und
liudiun. Krogmann
t i e r t n u n so:
"Sollte
sammensetzung
m i t d e m von helicihelm in V e r b i n d u n g
haben,
darauf
Gen.
der D i c h t e r das erste
vari-
argumen-
Glied der
Zu-
gebracht
so w ä r e s e i n e K e n n t n i s
dass er den H e l i a n d solchen sprochen
Falle
könnte
d e s A s . so g e r i n g 2 g e w e s e n , g a r n i c h t v e r s t a n d e n h ä t t e " . In e i n e m natürlich
nicht von Beeinflussung
werden.
1 Krogmann: Crist III u. Heliand, S. 118. 2 Krogmann: Crist III u. Heliand, S. 118f.
ge-
40
Kritische
2.1.1.1.12.
Ae.
In den V e r s e n den g a e s t a
Darstellung
der
Forschung
feorhgomum
1546aff.
heisst
es von se d e o p a s e a J und
on fieostre:
a e l e i hy m i d fiy e a l d a n lige, wra|)um w y r m u m ond m i t w i t a frecnum feorhgomum, folcum
ond m i d Jjy e g s a n fela, s e e n decT.
Nach Binz
ist
zu l e s e n ;
dies w e g e n des D a t i v s
in V.
1548 m i t G r e i n
er alle E r k l ä r u n g s v e r s u c h e !
scedcterf s t a t t
folcum.
des Verses
scended"
Im ü b r i g e n
für
-
Den D a t .
forste,
hält
unbefriedigend.
2
PI. feorhgomum übersetzt Thorpe d u r c h 'with 3 fatal gums', Gollancz m i t 'with d e a d l y j a w s ' und W h i t 4 5 mann mit Cooks Billigung d u r c h 'with j a w s d e a d l y ' . Binz würde
als G r u n d w o r t
ae. g o m a
auf d e n a l l e s
verschlingenden
lassen, wenn
ihm die V a r i a t i o n
'Gaumen'
Rachen
im
Hinblick
der Hölle
fela nicht wahrscheinlicher machte,
dass mit
entweder etwas jenen Qualen Entsprechendes
feorhgomum
gemeint wäre.
Ausserdem
die U m s c h r e i b u n g
'deadly jaws'
oder
deutung
durch
da s e i n e r M e i n u n g
'deadly'
oder
annehmen
könnte,
nichtung
des Lebens
gome
'fatal'
deren
unter Hinweis
aussprechen vitae'
des G r u n d w o r t e s
hält
'fatal
'Gastmahl' wiedergibt,
die
Be-
Zusammensetzung
eine Bedrohung würde. Wenn
sie
er
gums'
'Leben'
n u r in e i n e r
Grundwort
auf as. g o m a
'alimentum vel provisio ihm b e z ü g l i c h
nach feorh
wita
oder etwas
alle Z u s a m m e n f a s s e n d e s für falsch,
gelten
durch w y r m u m und mid
oder
Grein daher
feorhdurch
so s t i m m t
zu, d e m e r im A e .
Ver-
kein
er ent-
1 Grein: Sprachschatz ags. Dichter. 2 Thorpe: Codex Exoniensis. 3 Gollancz: Exeter Book. 4 Charles H. Withmann: The Christ of Cynewulf. A Poem in Three Parts. The Advent, The Ascension, and the Last Judgment. Boston 1900. 5 Cook: Christ of Cynewulf.
Forschungs-Standpunkte sprechendes bleibt
* g o m an d i e S e i t e
ihm a b e r das B e s t i m m u n g s w o r t
as. W o r t e s ,
und er f r a g t ,
gomum
'Hö1lenmähler' 1 Schücking begnügt
Wort
stellen
immerhin
noch
als b e s o n d e r s
ob n i c h t
41 kann.
des
Anstössig
etwa
anglisierten
eventuell
as.
zugrunde
liege.
sich mit
der Feststellung,
genug Schwierigkeiten
gute Stütze
dass
biete,
einer wichtigen
*fern-
um
das
nicht
Hypothese
zu
erscheinen. Gerould wirft Binz schreibt: mean
"Starting
'deadly'
conveyed -gomum
only
some
einen Zirke1sch1uss with the s t a t e m e n t
if the s e c o n d m e m b e r of a
i d e a of a t h r e a t ,
accordingly,
vor,
not as
indem
that feorh-
he p r o c e e d s
'jaws' b u t as
er could
compound to
explain
'food',
then
c o n c l u d e s by s a y i n g t h a t f e o r h - r e m a i n s ' a n s t ö s s i g ' a n d by suggesting that possibly the c o m p o u n d r e p r e s e n t s f e r n g o m u m , ' h ö l l e n m ä h l e r ' " 2 . E r g l a u b t , d a s s die D e u t u n g 'fatal j a w s ' a u c h b e s s e r zu d e r B e s c h r e i b u n g e i n e s F e u e r m e e r e s p a s s e . 3 Moss6 s t i m m t w i e d e r B i n z zu. F ü r ihn b e s t e h t z w a r insofern
eine Schwierigkeit,
belegt nicht
ist, d o c h b e r e c h t i g t zu V e r w e r f u n g
diese Tatsache zers. mit
Diese
als
nicht
zu d e n k e n ,
nicht
nur fern-
englische Durch
sie nach s e i n e r
Mosses
da an d e r S t e l l e
Ueberset-
"ferngoma
ist
wirklich
sondern
d a n n ja auch
ge-
auch
eine
un-
haben. Vergleich
'Beachtung',
nordfries.
ihm
von H ö l l e n m a h l z e i t e n
in f e r h - v e r l e s e n ,
'Glück',
dient
selbstverständlich
ist. D e r U e b e r s e t z e r m ü s s t e
Form gewählt
gome,
entfällt
nicht
Auffassung
Im Gegenteil
An e i n as.
sprachgenealogischen
'Schmaus', fries.
*fern-goma
Indiz für einen Fehler des
Begründung
keine Rede
ein as.
der Hypothese.
ihrer Voraussetzung.
wiss
als
gome,
von ahd.
altfries.
gume
*game
'Hochzeit,
gouma in
ost-
Kindtaufe'
1 Schücking: [Rezension Binz: Untersuchungen ae. Crist], S. 211. 2 Gerould: Studies Christ, S. 6. 3 llossé: Poésie Saxonne et poésie Anglaise, S. 163.
42
Kritische Darstellung
und aisl. g a u m r
der
Forschung
'Obacht' e r g i b t sich, dass das o von as.
goma auf g e r m a n i s c h e m au b e r u h t . Aus d e m Ae. ist giemung
'Hochzeit', gieme
'Sorge', g i e m e n
tung, F l e i s s ' a n z u r e i h e n . A n d e r e r s e i t s
geamung,
'Sorge,
kann in
Beach-
feorhgomum
auch nicht ae. goma, ahd. g u o m o , a i s l . gomi, g o m r Z a h n f l e i s c h , K i e f e r ' , das n e b e n a b l a u t e n d e m ahd.
'Gaumen, giumo,
goumo und mhd. gume steht, v o r l i e g e n . B i n z m a c h t m i t darauf aufmerksam,
dass f e o r h
'Leben' die B e d e u t u n g
lich' n u r in e i n e r Z u s a m m e n s e t z u n g
annehmen
konnte,
G r u n d w o r t auf eine B e d r o h u n g o d e r V e r n i c h t u n g
des
'Todeskrankheit',
dolh
'todeswund' m a c h e n
'Todeswunde'
und f e o r h - w u n d
anderes
deren
Lebens
hinwies. Ausdrücke wie feorh-adl klar. Die Z u s a m m e n s e t z u n g
Recht 'töd-
feorhdies
feorhgomum enthält offenbar
ein
Grundwort.
Z w e i f e l l o s v a r i i e r t f r e c n u m f e o r h g o m u m e n t w e d e r mid fela a l l e i n o d e r dies sowie m i t £y e a l d a n
lige,
mid
e g s a n f o r s t e und w r a p u m w y r m u m . Binz ist also auf r i c h t i g e n Weg, w e n n er in f e o r h - g o m u m w e g e n der
wita
dem
Variation
durch w y r m u m und m i d w i t e fela etwas j e n e n Q u a l e n
Gleiches
oder sie Z u s a m m e n f a s s e n d e s e r b l i c k t . Im S u p p l e m e n t zum 1 Anglo-Saxon Dictionary e x i s t i e r t ein Beleg f ü r in ä h n l i chem S i n n e g e b r a u c h t e s es von C h r i s t u s :
e i n f a c h e s g o m u m . Bei W u l f s t a n
hu he us a l y s d e f r a m d e o f l u m and
heisst
fram
h e l l e w i t e m i d his |>am d e o r w u r d a n b l ö d e , and hu he nycter astah to h e l w a r u m and us a l y s d e of g o m u m £>aes ecan and hu he |ione d e o f o l on helle m i d his weagesicfum
deapes, ofprihte.
Das g o m u m p a e s ecan deafies b i e t e t G e w ä h r , dass es
sich
h i e r nicht um ein G a s t m a h l h a n d e l n kann. Greins und B i n z ' Auffassung
e r w e i s t sich also als u n r i c h t i g . T o l l e r
u n t e r H i n w e i s auf f e o r h - g o m a an eine b i l d l i c h e von ae. g ö m a n , PI.
'Kiefer',
auch bei d e r W u l f s t a n - S t e l l e
doch ist d i e s e
denkt
Verwendung
Interpretation
u n w a h r s c h e i n l i c h . Man
kann
w o h l v o m R a c h e n d e r H ö l l e , a b e r kaum von den K i e f e r n ewigen Todes
sprechen.
1 Toller: Ags. Dictionary, Suppl.
des
Forschungs-Standpunkte Krogmann
findet die Lösung
43
unter Heranziehung
des
fries. westerlauwerschen
R u d o l p h s b u c h s , wo es, v o m
den d e s
heisst:
Geldes
handelnd,
h e d e di k o n i n g h N u m a , w a n t efter wrbaeden
hit b e i d e
hit a l l e r a e r s t
hyne munthia
Iulius
heet,
alt-
Beschneiwrbaeden
e n d e al
ende O c t a v i a n u s . . . ;
deer
also
dede hyt mit dadelica
g o m e di g o e d e s i n t e P e t e r , d e e r ti 2 di f o r m a p a u s . D u r c h d e n a l t f r i e s . B e l e g w e r d e n
Rome was damit
a u c h d i e ae. F o r m e n
Im Ae.
scheint
herrscht
zu h a b e n .
mid dadelica durch
allerdings
gome.
Sonst
von dadelica
also wirklich
Auch
Strafe
ewigen Todes'.
Dat. PI.
mit
unterscheidet.
Fall auf das Meer, anzusetzen. hin, wo
sowohl
geschaffen.
Ae. f e o r h g o m u m
gehört
ae. f e o r h a d l ,
So s c h l i e s s t
feorhdolh
Krogmann:
Dat. Sing,
ae. a l t f r i e s .
g o m e3
gom"
und
'von
der
"Der
ae.
gehören
.
5 auf B o s w o r t h - T o 1 l e r
im G e b r a u c h
dieses Wortes
Im A e . b e z i e h t
im A s .
genau die
2 . 1 . 1 . 1 . 1 3 . Ae. h o l m 4 Brown weist unter Berufung vom As.
wird
of g o m u m fiaes e c a n dea|)es h e i s s t
das Ae.
vorge-
aber feorhgomum als auch durch
o f f e n b a r zu e i n e m M a s k u l i n u m
sich
erhellt.
Gebrauch
'Todesstrafe'
g o m u m und d e r a l t f r i e s .
hin, dass
und gomum
feorh-
zu B i l d u n g e n w i e
feorhwund. des
entspricht
Der Begriff
die Zusammensetzung
Hinzufügung
feorhgomum
der pluralische
es s i c h
ist d i e B e d e u t u n g
F ü r d i e as. V e r w e n d u n g
h o l m in d e n V e r s e n 4 0 4 3 b
weist
in
deutlich jedem
'Hügel,
e r auf
und 4855a,
darauf
das
den
Berg' Heliand
Kompositum
1 Krogmann: Bodenständigkeit Crist III, S. 20. 2 Karl Freiherr von Richthofen: Friesische Rechtsquellen. Berlin 1840. Sp. 428, 15ff. 3 Krogmann: Bodenständigkeit Crist III, S. 20. 4 Brown: [Rezension Binz: Untersuchungen ae. Crist], S. 95f. 5 Bosworth-Toller: Ags. Dictionary.
44
Kritische Darstellung
holmklifcu in den V e r s e n scheidend
der
Forschung
1396a und 4 7 3 4 a b e l e g t sind.
Ent-
ist f ü r Brown nun, dass holm in Chr. III im ae.
Sinn b e g e g n e t .
In den V e r s e n 978af. w i r d wict holme
wi(i f l o d u m v a r i i e r t . D e r Beleg
ist f ü r Brown umso
durch gewich-
t i g e r , als holme m i t h e a h c l e o f u a l l i t e r i e r t . D i e s e
Tat-
sache s p r i c h t gegen eine A n n a h m e , dass d e r A u s d r u c k
erst
durch den U e b e r s e t z e r e i n g e f ü h r t w o r d e n w ä r e , zumal
der-
selbe dann g l e i c h z e i t i g
der
ein m i t h a n l a u t e n d e s Wort
Vorlage beseitigt
haben m ü s s t e . Die V e r w e n d u n g des W o r t e s 1 holm in Chr. III e r a c h t e t K r o g m a n n b e r e i t s als starke
S t ü t z e f ü r die B o d e n s t ä n d i g k e i t
der ae. D i c h t u n g .
schränkt aber Browns Behauptung,
Er
dass sich ae. holm
auf die See b e z i e h e , ein. O r t s n a m e n
nämlich wie
immer
Steep
H o l m e in d e r S e v e r n , P r i e s t h o l m bei A n g l e s e a ,
Rampsholm
und L i n g h o l m in D e r w e n t w a t e r , W i l l o w H o l m bei
Carlisle
lehren, dass der A u s d r u c k auch
bedeutet
'kleine Insel'
hat. In a n d e r e n O r t s n a m e n hat holm die im S ü d e n lands und im N o r d e n E n g l a n d s tung
'flaches n i e d r i g e s
noch heute
L a n d s t ü c k an e i n e m Fluss
S t r o m , das bei Flut ü b e r s c h w e m m t heisst eine flache Weide
Schott-
lebendige
Bedeuoder
oder umspült wird'.
in R o m n e y M a r s h
in Kent
So
noch
heute "The H o l m e s " . Auch im S i n n e von 'Hügel' m u s s holm
im
Ae. v o r g e k o m m e n sein. Das K o m p o s i t u m holmwudu in DrR. 91a b e w e i s t dies gegen T o l l e r a l l e r d i n g s nicht, da statt holm2 wudu m i t K e m b l e
holtwudu
einzusetzen
doch d e r B e f u n d , dass die B e d e u t u n g
ist. W i c h t i g
ist
'Woge, See, Meer'
jein
k e i n e r a n d e r e n germ. S p r a c h e n a c h w e i s b a r ist. A l l e m Anschein nach h a n d e l t
es sich bei
lung d e r ae. D i c h t e r s p r a c h e .
ihr um eine
Sonderentwick-
Im H e l i a n d b e z i e h t sich
beide Male auf den O e l b e r g . Wie das S i m p l e x w i r d auch das K o m p . h o l m k l i f auf den O e l b e r g
holm
im Hei.
a n g e w e n d e t . V. 4734
1 Krogmann: Bodenstandigkeit Crist III, S. 23. 2 John n. Kemble: The Poetry of the Codex Vercellensis. Part I. London 1S43.
Forschungs-Standpunkte heisst
es: an t h i u
gleicht
sich
holmklif füllung. 1421a,
/ hohor stigan.
das V o r d e r g l i e d
durch
-klif dient
1635a unterscheidet hier zeigt
und b e s t i m m t
sich deutlich
d e l t s i c h a l s o b e i m ae. K o m p . unabhängig nicht,
da er C h r .
scheint
Der Genetiv
'Fels'
altsäch-
entstandenen
z u m as.
es h i e r m i t
hanum
zwei
dichtersprachlichen
solche
zusammenstellt
'Meer'
n ä h e r . Es
im G e g e n s a t z
auf
230a,
Unterschiede 1 396a
.
neorxnawong
in d e n V e r s e n
radies'
von d e r
III 976 m i t d e n H e 1 i a n d v e r s e n "l
und 4 7 3 4
2.1.1.1.14. Ae.
clif
die
Halbzeilen-
in B w f .
die B e d e u t u n g
Wir haben
zu t u n . B i n z a c h t e t
ho h o l m k l i b u
Das
Bildung.
voneinander
der
holmclif
das V o r d e r g l i e d
den Hauptbegriff
eine pleonastische Prägungen
ver-
den Gesamtbegriff,
lediglich
Die ae. Z u s a m m e n s e t z u n g
sischen:
Dazu
M a t t h . 26, 60: in m o n t e m O l i v e t i . Im as. K o m p .
enthält
Erweiterung
holmclifcu
45
1390b
und
1405a
belegte
auf d a s A e . b e s c h r ä n k t
neorxnawonges
wird
neorxnawong
gewesen
an b e i d e n
zu
Stellen
'Pa-
sein. zudem
1 Das von Brown angezogene Wort zeigt deutlich, dass nur solche Ausdrücke oder Bedeutungen in Rechnung zu stellen sind, die wirklich als ae. Sondergut wahrscheinlich zu machen sind. Obwohl es auch in Chr. III eine Reihe von Wörtern gibt; die nur im Ae. belegt sind, haben sie kein Gewicht, da es nicht sicher ist, ob sie nicht auch in den übrigen germ. und westgerm. Sprachen lebten. Angesichts der spärlichen ahd. und as. Quellen kann es nur wenig besagen, ob sie tatsächlich bezeugt sind oder nicht. Dies gilt etwa von hosp Chr. 1443a und dem dazugehörigen hyspan Chr. 1120a. Wie leicht in solchen Fällen eine neu auftauchende Quelle das Bild der Ueberlieferung verändern kann, zeigt Krogmann (Bodenständigkeit Crist III, S. 24) mit dem Wort adl Chr. 1356b. Es war bisher nur im Ae. belegt, bis Krogmann feststellte, dass auf dem altfries. Runenschwertchen von Arum nicht, wie man angenommen hatte, EDA B00A, sondern EDL BOÜA geritzt ist. Ableitungen oder Entsprechungen im An. und Got. bestätigen, dass ein Wort nicht für das Ae. allein beansprucht werden darf. Es gilt damit solche Ausdrücke namhaft zu machen, die wie die Bedeutung von holm als Eigentümlichkeit des Ae. bzw. As. betrachtet werden dürfen.
46
Kritische Darstellung
der
Forschung
durch den S t a b r e i m g e s i c h e r t . Da kein m i t n a n l a u t e n d e s g l e i c h b e d e u t e n d e s W o r t in den germ. S p r a c h e n
existiert,
ist das W o r t nicht durch e i n e n U e b e r s e t z e r e i n g e f ü h r t den. Das As. i n s b e s o n d e r e
kennt nur die B e z e i c h n u n g
dis. K r o g m a n n b e h a u p t e t dies umso b e s t i m m t e r , der ae. B e z e i c h n u n g des P a r a d i e s e s ein a l t e r s c h e r Name s t e h e n w i r d , d e r ä h n l i c h wie das Kulturwort Eastre, Eastron, Eastran wurde". fort,
"als
hinter
mythologiheidnische
christlich
"Lässt sich auch nicht a u s s c h l i e s s e n " ,
umgeprägt fährt
er
"dass der v o r a u s l i e g e n d e m y t h o l o g i s c h e A u s d r u c k
mal auch bei d e n l S a c h s e n b e k a n n t war, so w a r seine dung auf das c h r i s t l i c h e P a r a d i e s doch z w e i f e l l o s England beschränkt.
Im G e g e n s a t z zu d e r h e i m i s c h e n
nung p a s c h a ist es von den e n g l i s c h e n M i s s i o n a r e n nach d e m d e u t s c h e n S p r a c h g e b i e t Aus d i e s e m Grunde III, d e r n e o r x n a w o n g
2.1.1.1.15.
Chr. III 8 7 0 b f f .
Binz vergleicht
dass der
im Sinne von p a r a d i s u s sein
ein-
Anwenauf Bezeichnicht
eingeführt worden" .
ist es e i n l e u c h t e n d ,
nur in E n g l a n d e n t s t a n d e n
beide
wor-
para-
Christ
gebraucht,
kann.
- Hei.
in s e i n e m A b s c h n i t t
4358bff. "Stil" auch
folgende
Formeln:
Chr. II
870bff.:
Hei.
4358bff.:
M u t s p e l l i cumit an t h i u s t r e a naht, al so thiof f e r i d darno m i d is d a d i u n Auch in d i e s e m F a l l e sehen wir, von w e l c h e r Binz' Z u s a m m e n s t e l l u n g e n
sind. G e m e i n s a m e s
Wertlosigkeit Gedankengut
d i n g t e die g e m e i n s a m e Q u e l l e . Das Bild v o m Dieb
1 Krogmann: Bodenständigkeit Crist III, S. 25.
in der.
be-
Forschungs-Standpunkte Nacht
im b e s o n d e r e n
12,39:
Illud autem
gründet
47
s i c h auf M a t t h . 2 4 , 3 4
bzw. Luk
s c i t o t e q u o n i a m si s c i r e t p a t e r
lias q u a h o r a f ü r u e n i r e t
ui^il^ret
utique
et n o n
famisineret
1 perfodiri Dichtung
domum suam
. Ein Z u s a m m e n t r e f f e n
kann n u r d a n n e t w a s
nicht durch
die b i b l i s c h e
übereinstimmen,
Vorlage
in d i e s e r H i n s i c h t
terschied,
der eine
herein
unwahrscheinlich
geht über seine mutspelli
"mudspelli
'Mundtöter' setzung
nommen worden fes
könnte
entsprechen
eines
Vorlage
mutspelli
as. L i e d e s
'mudspelli
in C h r i s t
Der
Im
Un-
vorn-
Helianddicnter
A l s as.
die
muibona
bei d e r
vom Ende der Welt des W o r t e s gegen
Verwen-
mudspelli,
d e m ae.
und a l s m u s p i l l i
III s p r i c h t
Gegenteil
III v o n
nur durch
das Wort
as
einer
ein w e s e n t l i c h e r
hinaus.
sein. Das Fehlen
in
Besonderheit
ist.
des C h r i s t
ausweist.
lateinische
d u n g des A u s d r u c k s
gerade
as. H e r k u n f t
beide
gegebenen
was hier nicht der Fall
zeigt sich als
d e r ae. u n d
besagen, wenn
Ueber-
ins A h d . und des eine
über-
Begrif-
Herkunft
aus d e m A s . 2 .
2.1.1.1.16.
As.
uuanom 3
Krogmann
bespricht
stössige
uuanom vor nahton
chen A n s c h a u u n g
in A n l e h n u n g
bedeutet
'glänzend', wobei
an T r a u t m a n n
im H e i .
das
uuanom aus
5766b.
4
das
Nach der
as. A d j e k t i v w a n a m , "uuanamon
verderbt
anübli-
wanum sein
soll.
1 Vgl. auch 1. Thess. 5,2; 2. Petr. 3,10; Apoc. 3,2 und 16,5. 2 Vgl. Willy Krogmann: Der christliche Ursprung des altsächsischen Mudspelli. In: Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung 71-73 (1948-1950), S. 17-31. 3 Krogmann: Schöpfer as. Epos, S. 232ff. 4 Trautmann: Heliand, eine Uebersetzung, S. 130.
4B
Kritische
Darstellung
der
Forschung
1 Jacob
Grimm
ubersetzte
Glanznächten'. mar, Was
doch die
An
zieht
eine
er
Bedeutung
uuanom
wanom
wie
nicht
als
anbelangt,
den hellen Zeichen' H i m m e l s z e i c h e n ' und Aehnlich
uuanom
nahton
Entlehnung
aus
Adverb
Rüstung 5
Sievers helle aber
Nacht stimmt
adverbial
auf
[giwäpni]
nicht er
Heyne
die
der
nicht
bidun
er
zu,
Piper
bleibt und
bei
Rückert
uuanom durch
Vil*5767a.
'unter
günstigen
nahton,
falls
Erscheinung
schimmernd'
warum
genannt dass
das
eine werden Wort
mond-
der
und
und
übersetzt
'schimmernd
in
und
könne; sich
wäpni der Krieger beziehe. 6 7 Ihm schliessen sich Behaghel , Sehrt und 9 Heyne
in V .
zwischen
wänamon
glänzende
den
denkt
meint
Krieger.
ein,
uuanom
nicht
'in
[Mond und Sterne!), 'unt2 er 'wachsam, h e r v o r b l i c k e n d ' . 3
Vilmar'1iest
sieht
zu
schwankt
g e r ü s t e t e n4 W ä c h t e r b e z o g e n w e r d e . Ruckert interpretiert 'glänzend, die
durch
uuanamon
vor
auf
Mitzka
uuanom der
sternallem
die B
gi-
an.
nahton
mit
Nacht'.
1 Jacob Grimm: [Rezension von J . A n d r e a s Schmellers Heliand-Ausgabe.] In: Göttingischer Gelehrten-Anzeiger 1B31. No. B. S. 74f. 2 A.F.C. Vilmar: Deutsche Altertümer im Heliand als Einkleidung der evangelischen Geschichte. Marburg 1845, 2 1862. S. 23ff. 3 M. Heyne (Hg.): Heliand nebst den Bruchstücken der altsächsischen Genesis. Mit ausführlichem Glossar herausgegeben. Paderborn ^19D5. ( = Bibliothek der ältesten deutschen Literatur-Denkmäler. II. Bd. I. Teil.) 4 Heinrich Rückert (Hg.): Heliand. Leipzig 1876. ( = Deutsche Dichtungen des Mittelalters. Mit Wort- und Sacherklärungen. Hg. von Karl Bartsch. 4. Bd.) 5 Sievers: Heliand-Ausgabe, S. 539, Anm. zu V. 5766. 6 Behaghel: Heliand u. Genesis. 7 Edward H. Sehrt: Vollständiges Wörterbuch zum Heliand und zur altsächsischen Genesis. Göttingen 2 1 9 6 6 . ( = Hesperia. Schriften zur germanischen Philologie.) 8 In seiner Bearbeitung von Behaghel: Heliand u. Genesis. 9 Paul Piper [Hg.): Die Altsächsische Bibeldichtung (Heliand und Genesis) I. Teil: Text. Stuttgart 1897. (= Denkmäler der Aelteren deutschen Literatur.)
Forschungs-Standpunkte
49
T r a u t m a n n gibt S i e v e r s g e g e n ü b e r zu, dass eine Auffassung
unzulässig
solche
ist. E r hält ihm s e l b s t j e d o c h
ent-
gegen, dass ein f ä h i g e r D i c h t e r u u e r o s an thero u u a h t u n / u u a n o m n a h t o n , / b i d u n u n d a r iro b o r d o n / huan er thie
be-
rehto dag / c b a r m i d d i l g a r d / m a n n e n q u a m i , / liudon te lichte, V. 5 7 6 6 a - 5 7 6 9 a
nicht m i t
'sie w a r t e t e n
in
lichten
N ä c h t e n , wann d e r lichte Tag käme' a u s d r ü c k e n w ü r d e . Wendung
'der lichte Tag' f i n d e t j e d o c h klar ihren
'die d u n k l e N a c h t 1 Krogmann standen
und v e r l a n g t g e r a d e z u d i e s e n
z w e i f e l t nicht, dass d e r A u s d r u c k
Die
Gegensatz
Ausdruck.
im U r t e x t
hat: aus u u a n o m m a c h t K r o g m a n n u u a n o n , was dem ae.
w a n n u m e n t s p r i c h t . So d e c k t die W e n d u n g
sich genau
u u a n o n nahton m i t dem ae. w o n n u m n i h t u m
in Ri. 6 8 , 1 3 b .
übliche Verbindung
als
im Ae. f i n d e t m a n w o n niht. D i e s
Bwf. 702b on w a n r e niht, Glc. 1028b und MB 11,61b J a w o n n a n
in {jisse w o n n a n
niht. T r a u t m a n n r ä u m t
erst aus dem A e . e n t l e h n t e s Wort Dass u u a n ( n ) o m nahton 2
aus d e m Q u e l l e n b e f u n d .
nicht
sein.
Uli
Im T a t i a n w i r d
munierunt
Dann
nach M a t t h . 28,1, M a r k .
Luk. 2 4 , 1 f . und Joh. 20,1
zunächst
autem abeuntes
lapidem cum c u s t o d i b u s .
die E v a n g e l i e n h a r m o n i e
zeigen niht
'in d u n k l e r N a c h t ' h e i s s t , s c h l i e s s t
nach M a t t h . 27,66 b e r i c h t e t : sepulchrum signantes
Als
allerdings
ein, u u a n o m = u u a n n o n = ae. w a n n u m könne ein as.,
Krogmann
ge-
16,1-3,
fort und s c h i l d e r t den
der F r a u e n zum G r a b e . Im lat. T a t i a n des Codex
fährt Gang
Fuldensis
liest m a n : V e s p e r e a u t e m sabbat.i, q u a e lucescit
in p r i m a
sabbati,
Magdalenae
cum a d h u c t e n e b r a e e s s e n t . v e n i t M a r i a
et a l t e r a M a r i a et Salome ad m o n u m e n t u m p o r t a n t e s paraverant aromata,
et orto iam sole d i c e b a n t ad
'Quis r e v o l v e t n o b i s l a p i d e m ab ostio m o n u m e n t i ? ' V.
5784bff.:
1 Krogmann: Schöpfer as. Epos, S. 233. 2 Krogmann: Schöpfer as. Epos, S. 234.
quae invicem: Bei
50
Kritische Darstellung
der
Forschung
h a b d u n m e t h m o filo g i s a l d uuicter s a l u u m s i l u b r e s endi g o l d e s , uuerthes uuider uuurtion, so sia m a h t u n a u u i n n a n mest, that sia t h e n a lichamon liohes h e r r e n , suno d r o h t i n e s salbon m u o s t i n , uuundun uuritan. b e z i e h t sich d e r He 1 i a n d d i c h t e r nach K r o g m a n n nicht Luk. 24,1: p o r t a n t e s quae p a r a v e r a n t a r o m a t a , Mark.
16,1: e m e r a n t
a r o m a t a ut v e n i e n t et u n g e r e n t
Die von ihm b e n u t z t e
auf
sondern
auf
Jesum.
F a s s u n g w e i c h e z w a r etwas ab, m e i n t
K r o g m a n n , doch habe sie s i c h e r auch die aus Joh. 20,1 übernommene Angabe:
cum a d h u c t e n e b r a e e s s e n t
enthalten.
Sie ist f ü r K r o g m a n n die Q u e l l e für u u a n [ n ) o m n a h t o n , nauso wie et orto
iam sole, das M a r k .
16,2
entstammt,
V. 5 7 8 1 b f . durch S c r e d f o r t h u u a r d e s / suigli s u n n u n wiedergegeben
lioht
ist.
Eine B e t r a c h t u n g
d e r He 1 i a n d s t e 1 l e
s i c h e r t nun die so
f ü r u u a n ( n ) o m n a h t o n g e w o n n e n e B e d e u t u n g . Wie
Trautmann
r i c h t i g s i e h t , e r f o r d e r n die f o l g e n d e n V e r s e f ü r nahton den Sinn
'in d u n k l e r N a c h t ' . A n g e s i c h t s
lauts
ist jede andere A u s l e g u n g
(s. oben)
betrachten.
ge-
uuanum
des
als a b w e g i g
u u a n ( n ) o m n a h t o n und thie b e r e h t o dag
e i n a n d e r als G e g e n s ä t z e
Wort-
gegenüber. Aehnlich heisst
zu
stehen es
MB 1 1 , 6 1 b f f . : m o n a onlihtecf sunne b r i n g e t Im And.
1303bff.
H w a e t , fia w o n n a n niht ocidaet m o n n u m daeg g i o n d Jjas sidan g e s c e a f t .
s t e h t b r u n w a n n als
Zusammensetzung:
Nid" upp aras ojpdaet sunne g e w a t to sete g l i d a n u n d e r n i f l a n naes. Niht h e l m a d e , brunwann oferbraed b e o r g a s steape F o r m a l am n ä c h s t e n s t e h e n die V e r s e Ri. Ful oft unc holt wudubeama heim wonnum nihtum, s c i l d o n wict s c u r u m ; H i e r t r i t t auch d e r E i n h e i t s p l u r a l das in den as. E p e n v e r e i n z e l t e
BB,12bff.:
wrugon,
n i h t u m auf. Ihm
n a h t o n bzw. n a h t o m
ist nach-
Forschungs-Standpunkte gebildet.
Auch war wan(n]
in d e r ae. D i c h t u n g
ches B e i w o r t von nieht. Dies Belege Bwf.
702bf.:
genga und Glc.
51 gebräuchli-
zeigen die restlichen
C o m on w a n r e
niht / scridan
zwei
scaedu-
1027aff.:
Ic w i l l e s e c g a n , p a e t m e s a r g e h r a n , w a e r c in g e w o d in tJisse w o n n a n n i h t , lichord onleac. Eine mögliche
Voraussetzung,
im A s . zu b e t r a c h t e n , in C v e r d e r b t
lässt v i e l l e i c h t schrift jedoch kommt
noch
chen
Entlehnung sind auch
wanCn)
des Wortes
ein keltisches
"Im A l t s ä c h s i s c h e n wenn
meist
um k i r c h l i c h e die M i s s i o n der einen
Lehnwort
politischer
zu s e h e n .
wurden.
ein d e n S a c h s e n
in
Er schreibt
keltischer Herkunft
dazu: vor,
gemeingermanische
und r e c h t l i c h e r A r t o d e r die u n m i t t e l b a r
Ae. wann
sei,
eine
sonst fremdes
men. Selbst wenn man mit Krogmann
1 Krogmann: Schöpfer as. Epos, S. 236ff. 2 Krogmann: Schöpfer as. Epos, S. 242.
hätte
zu
ein
PrivatentlehWort
anzuneh-
einen Angelsachsen
voraussetzte,
aber
durch
gehört weder
Gruppe
d a s s es u n m ö g l i c h
V e r f a s s e r des Heliand
Dazu
Entsprechungen
und ist d a h e r 2 und v o l l g ü l t i g e r Zeuge" .
Hofmann meint, und damit
Endgülti-
dann zum Ergebnis,
handelt,
n o c h zu d e r a n d e r e n
unverdächtiger
Da
germanischen Spra1 untersucht die B e d e u t u n g s -
kommen Wörter
eingeführt
Hand-
fremd war.
in d e n ü b r i g e n
und kommt
Lehnwörter
Dies
dieser
kann nichts
Moment:
nur
dass
aus dem Ae. g e s a g t w e r d e n .
es s i c h e n t w e d e r um s e h r f r ü h e
Uebernahmen
nung
das Wort
existiert,
n i c h t zu f i n d e n . K r o g m a n n
entwicklung
dass das Wort
dass dem Schreiber
ein w e i t e r e s w i c h t i g e s
v o n ae. w a n ( n )
Fremdkörper
ist a u c h d e r B e f u n d ,
ihrer Vorstufen
nur C als Zeugnis
ges bezüglich
einen
ist u n d a l s u u a n o m b e g e g n e t .
erkennen,
oder einer
als
ist d i e T a t s a c h e ,
im H e l i a n d v o r k o m m t . W i c h t i g uuannom
wanCn)
dieser,
wie
als
52
Kritische
Hofmann
Darstellung
mit Recht meint,
zeichneten
sächsischen
ob d i e S a c h s e n
im l e t z t e r e n
2.1.1.1.17. Das der
As.
Forschung
seinen doch
Sprachkenntnissen
das Wort
Falle
"bei
der
kannten 1
vermieden"
kirchlichen
Sphäre
liegt
griech.-lat.
nicht
unmittelbar
angelsächsisch",
es
.
angehörige
Wort
begegnet
r e t ' zu g e l t e n ,
bezeugt
am e i n f a c h s t e n
auf d e m F e s t l a n d
anachoreta.
das nach Graff
in M
iuguthedi t h a r ni u u a s
zu e n k o r o
bemerkt
der Benediktinerregel sich
müssen,
und h ä t t e
uuerodes than mer aluualdon gode
[ b u t a n M) t h a t hie t h a r e n k o r o thienoda.
das W o r t
vollzog
ausge-
enkoro
Zugrunde "Als
wissen
oder nicht,
und C V. 6 5 9 a f f . : T h a n u u a s im J o h a n n e s f a n is a u u a h s a n an e n e r o u u o s t i n n i u ; neuuan thegan
offenbar
Frings
zeigt,
umgebildet
dass
wurde:
e r , "hat a u c h e n k o r a ' A n a c h o 1,350 ist. Im
oberdeutsch
die U m b i l d u n g
zu o b d . e i n - c h o r a n ,
nur
in
Angelsächsischen zu a n c r a ,
Heliand
das
enkora
ety-
m o l o g i s i e r t w u r d e ; n i c h t o h n e E i n f l u s s v o n en, e n - ö d i , kiosan und der V e r b a l s u b s t a n t i v e des T y p u s boto, heri2 zogo"
. D i e ae. Z w i s c h e n s t u f e
ae. a n c r a 'Freund)
seinerseits 'freundlos*
etymologisch deutig
entlehnt
zu a n c o r a
ist d e r B e l e g heisst.
aber nicht anchara
und b e r e i t s
umgestaltet
worden
in K ö n i g A l f r e d s
Bedas Historia Ecclesiastica, aancoran
reicht
w i e d e r aus air.
aus,
[zu
im A e . ist.
volks-
Ganz
Uebersetzung
w o es t!a c o m a n
Mit g e l ä n g t e m Anfangsvokal
hito wurde
da
cara einvon sumum an-cora
1 Hofmann: As. Bibelepik, ein Ableger, S. 328. 2 Theodor Frings: Germania Romana. Teuthonista. Zeitschrift für deutsche Dialektforschung und Sprachgeschichte. Beiheft 4, Halle a.S. 1932. (= Mitteldeutsche Studien. Heft 2.) S. 30, Anm. 2.
53
Forschungs-Standpunkte eventuell 'allein, lehnt. keit ob
unter
So
mag
wählt'
das
auf
von
ancora
in
ten
ae.
teilen
ina
von thuo
Grund,
nen.
Hofmann roda
beschränkt
der
die
gekommen
oder
weitere
Als
dass
erfolgte,
die
weil
fragt
durch
Entsprechung
wir
bei
sich
,
Uebersetzung
Möglichkeit ins
Dichter
as.
Einsam1
angelsächsische
Umsetzung der
an
ange-
die
Krogmann
durch
an
'wählen'
sei.
Betracht,
Fall
sein.
'Einöde'
des
As.
des
ihm
nur
He-
bekann-
suchte. dass
einem
zu
As.
kein
lehnung
Kontinent
nicht,
vielmehr
Sinne
worden
im H e l i a n d
vertraute
aus
2.1.1.1.18.
nam
'einer,
existiert
Missionswort
Im
als
in
Wortes
Es
Einsiedler
entstanden
ihm
glaube
Entlehnung nen.
den
einen
eine
Ich
ceosan
enkoro
Krogmann
diesem
liand
an-ad
und
verstanden
Mission
zieht
von
Einsamkeit'
der
einzige
ae.
dem E i n f l u s s
einsam,
ja
die
diesem
ae.
geistlichen
die
ahd.
Meinung
Wort
Gedicht
E n t s p r e c h u2n g
mit
Hofmann
,
mit
einer
rechnen
einchoran. in
encora
könWir ein
erblicken.
ruoda,
'Kreuz'
roda
erscheint
das
Wort 3
an
thero
niuuun
m 4 it
einer
dichterischen
erwähnt,
dass
ruodun
die
. Auch
in
hier
Lehnbedeutung
später
im A l t w e s t n o r d i s c h e n
einmal
nicht
V.
besteht zu
entsprechende auf
die
5732a:
rechEnt-
Dichtung
war.
1 Krogmann: S c h ö p f e r a s . E p o s , S . 2 Hofmann: A s . B i b e l e p i k ,
243.
ein Ableger,
S.
329.
3 V g l . E . S c h r ö d e r : Zu G e n e s i s und H e l i a n d . I n : Z e i t s c h r i f t f ü r d e u t s c h e s A l t e r t u m und d e u t s c h e L i t e r a t u r 44 ( 1 9 0 0 ) , S . 2 3 1 . S c h r ö d e r w i l l r u o d a , r o d a im H e i . m i t d e r a g s . M i s s i o n e r k l ä r e n . W. B r a u n e : A l t h o c h d e u t s c h und A n g e l s ä c h s i s c h . I n : B e i t r ä g e z u r G e s c h i c h t e d e r d e u t s c h e n S p r a c h e und L i t e r a t u r 43 ( 1 9 1 8 ) , S . 3 6 1 f f . B r a u n e r e c h n e t m i t e i n e r dem H e l i a n d d i c h t e r v e r t r a u t e n a e . D i c h t u n g . D i e s e l b e M e i n u n g v e r t r i t t a u c h F r i n g s : Germania Romana, S . 1 8 , Anm. 1 . 4 Hofmann: A s . B i b e l e p i k ,
ein Ableger, S.
329.
54
Kritische
2.1.1.1.19.
As.
Das W o r t farm
Darstellung
der
farm
ist in den V e r s e n
C überliefert.
Forschung
V. 2 4 5 7 b f f .
2460a und 4366a
in M
es v o n den b ö s e n
heisst
und
Men-
schen: e n d i hie it an t h i a u u i r s u n undar fiondo folc fard gikiusit, an g o d e s u n u u i l l e o n e n d i an g r a m o n o h r o m e n d i an f i u r e s f a r m . F ö r t h s c a l hie h e t i a n m e t is b r i o s t h u g i e breda logna. und V. 4 3 6 2 a f f .
lesen
hand,
wir:
so s a m o so t h i u f l u o d d e d a an f u r n d a g o n , thiu thar mid lagostromon liudi farterida bi N o e e s t i d e o n , n e u a n ( b i u t a n M) t h a t ina m i d is h i u u i s k i e uuid thes fluodes
helag farm:
drohtin so u u a r t h
oc that
nerida god fiur cuman.
1 Trautmann gegen
, vor a l l e m die erste
die h e r r s c h e n d e
s t r a k t u m zu g e r m . altfries., nirgendwo Hölle als
verlesen
haben
faejjm in B w f . Verbindung
fluodes
zweimalige
Im G e g e n s a t z
'Fahrt,
solche
vorstellt,
'Umarmung', Trautmann
f a r m im H e i .
Entstellung
kann
Obwohl
zu i h m h ä l t G r a u
der
sondern
glaubt
er,
nun d i e F ü g u n g
fyres in
nimmt
er im A e . a u c h
der er
flodes
kann.
das z w e i m a l i g e
für unmöglich.
farm
in r
farm nochmals
4366a vorkommt,
an, w e i l
faran, Zug,
Deutung
der Uebersetzer p
faecfmum b e l e 2gen
Entstellung
a s . , ae.
oder fortziehend,
165a nachweisen.
f a e ^ m u n d of b r i m e s derselben
dass eine
brennend'
könnte.
ahd.,
meint
Verbalab-
s e i . Da er s i c h d a s F e u e r
als u m h e r f a h r e n d
a u f ae. faefim
betrachtend,
in f a r m ein
sieht und als
interpretiert,
'an e i n e r S t e l l e
Stelle die
in g o t . ,
'fahren'
nachzuweisen
nicht
beruhe
eine
'faranan
an. f a r a
Gang, Ansturm'
Ansicht,
Erscheinen
Seines Erachtens
1 Trautmann: Heiland, eine Uebersetzung, S. 131. 2 Grau: Quellen und Verwandtschaften jüngstes Gericht, S. 207.
ist
55
Forschungs-Standpunkte farm
'Ansturm' wie
ahd.,
nl. w a l m
Eifer' 1394a),
germ.
in a h d .
farm,
'Ladung,
denkt
Krogmann
ae. fearm
andererseits
So
d e r d e n H e l2 i a n d untersucht
fyres
Last,
fluodes
als
tGen. Fracht'
an e i n e
aus dem Ae.
mögliche Verlesung
übersetzt
zwischen
faepm einerseits
farm andererseits.
den
Er berücksichtigt
D o r t h e i s s t es V. 3 3 0 a f f .
für
glaubt.
ae.
und a s .
a u s d e m n u r in ae. U e b e r s e t z u n g
der Genesis.
Glut, eine
ist a u c h f a r m k e i n e S t ü t z e
das V e r h ä l t n i s
fae]bm, f l o d e s
noch e i n e S t e l l e den T e i l
dass
von f a r m a u s f a t h m . E i n e z w e i m a l i g e
kaum anzunehmen.
Trautmann,
wielm,
Brand,
jedoch,
ist u n d
Schmeller
ae.
Flamme,
*farma-z
Verderbtheit
Formeln
Strom;
Grau übersieht
an. f a r m r b e l e g t 1
bedeutet. ist nun
'Lärm, S t i m m e ' ,
'Wallung, Woge,
gebildet worden.
m-Bildung
farm,
as. g a l m
fiures
dazu
vorliegenv o n den
ab-
trünnigen Engeln: w a e r o n |>a b e f e a l l e n e f y r e to b o t m e on fia h a t a n h e l l fiurh h y g e l e a s t e and p u r h ofermetto, s o h t o n o|)er l a n d , Jjaet w a e s l e o h t e s leas a n d w a e s l i g e s fu.ll, fyres faer micel. 3 Bereits
Cosijn
es n i c h t
Präpositionen sammenhang Krogmann fiures
denkt
bei f a e r an as. f a r m ,
herzustellen,
an u n d wict k e n n t . E r v e r m u t e t
zwischen nimmt
farm statt
an,
den ae. u n d as. dass
fyres
eingesetzt
haben, weil
kannt war.
Ganz ähnlich
doch wagt
da e r es n u r in V e r b i n d u n g
er
mit
den
aber einen
Zu-
Formeln.
die as. V o r l a g e
des
faer bot. Dieser muss ihm k e i n e E n t s p r e c h u n g h a t e r in V. 330
Uebersetzers dann
faer
von farm
u n d V.
be-
361aff.:
|jaet he us haefti b e f a e l l e d / f y r e to b o t m e , / h e l l e fiaere h a t a n f ü r as. f e r n e
ae. f y r e g e s c h r i e b e n .
Im H e l i a n d
ent-
1 Schmeller: Heliand-Ausgabe, S. 32. 2 Krogmann: Schöpfer as. Epos, S. 20ff. 3 P.J. Cosijn: Angolsaxonica. In: Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur 19 C1Ö94), S. 446.
56
Kritische Darstellung
sprechen
genau V. 2 5 1 0 a f . :
te b ö d m e , / an thene hetan
der
Forschung
e l c o r b i f e l l i a d sia ina / ferne hei.
An b e i d e n S t e l l e n mit E r s a t z von ferne durch fyre
rech-
net auch S c h r ö d e r . D i e s e r nimmt a b e r doch an, dass
der,
w e l c h e r in der N a c h b i l d u n g
ferne
des H e l i a n d v e r s e s
2510b
durch fyre e r s e t z t e , schon d e r N a c h a h m e r s e l b s t , d e r Ge1 n e s i s d i c h t e r , w a r und nicht erst d e r as. U m s c h r e i b e r . Sein E i n w a n d ,
dass an den b e i d e n G e n e s i s s t e l l e n
auch bei fyre gut sei, ist a b e r b e d e u t u n g s l o s , U e b e r s e t z ^ r ein in den Z u s a m m e n h a n g p a s s e n d e s finden m u s s t e . Dabei bot sich fyr m ü h e l o s an. 2 Krogmann
b e t r a c h t e t den im H e l i a n d wie
d e r Sinn da d e r
Ersatzwort
in d e r
v o r k o m m e n d e n G e b r a u c h von farm und fern als
Genesis
gewichtiges
Z e u g n i s d a f ü r , dass beide Werke von e i n e m D i c h t e r
her-
rühren. Die W e n d u n g fyres faecfm trifft man in den
Beowulf-
versen
1B3bff. an: Wa b i i fiaem (ie sceal Jiurh slidne n i d sawle b e s c u f a n in fyres fae|>m
Ihr s t e h t liges faefim in V. 7 8 1 b f . nahe: nymjie liges /
s w u l g e on s w a p u l e . fyres faeclm s e l b s t e r s c h e i n t
faepm
noch
Dan. V 2 3 2 b f . : p e a h £>e hie swa grame nydde / in f a e J m fyres lige. Die F ü g u n g f l o d e s fae