Florilegium recentioris Latinitatis 9462701253, 9789462701250

Citation preview

SUPPLEMENTA HUMANISTICA LOVANIENSIA XLIII

SUPPLEMENTA HUMANISTICA LOVANIENSIA Editors: Prof. Dr. Gilbert Tournoy (General editor) Dr. Godelieve Tournoy- oen Prof. Dr. Dirk Sacré Prof. Dr. Jan Papy Editorial Correspondence: [email protected] Seminarium Philologiae Humanisticae, KU Leuven Blijde-Inkomststraat (Box ) B– Leuven (Belgium)

SUPPLEMENTA HUMANISTICA LOVANIENSIA XLIII

FLORILEGIUM RECENTIORIS LATINITATIS Curavit Milena MINKOVA

LEUVEN UNIVERSITY PRESS

Hoc opus est editum munificentia Academiae Latinitati Fovendae

© Leuven University Press / Universitaire Pers Leuven / Presses Universitaires de Louvain, Minderbroedersstraat , B – Leuven (Belgium) All rights reserved. Except in those cases expressly determined by law, no part of this publication may be multipled, saved in an automated datafile or made public in any way whatsoever without the express prior written consent of the publishers. e author and publisher have attempted to contact all holders of the copyright to the text material contained in this publication. Any copyright-holders who believe that texts have been reproduced without their knowledge are asked to contact the publisher. ISBN e-ISBN D/ / NUR:

/

INDEX AUCTORUM, GENERUM LITTERARUM, OPERUM, QUAE FLORILEGIO COMPREHENDUNTUR

— Praefatio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . — Francisci Petrarcae (Francesco Petrarca) ( ) epistulae, carmen epicum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Epistulae ad Ciceronem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Epistula de ascensu Montis Ventosi . . . . . . . . . . . . Africa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1-13 2-4 4-6 6-8 8-13

— Laurentii Vallae (Lorenzo Valla) ( ) declamatio sive praefatio ad enchiridion grammaticum . . . . . . . Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De elegantia linguae Latinae prooemium primum.

15-19 15 16-19

— Ioannis Ioviani Pontani (Giovanni Gioviano Pontano) ( ) cantus pueriles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De amore coniugali: Naeniae . . . . . . . . . . . . . . . . .

21-27 21-22 22-27

— Michaelis Marulli Tarchaniotae (Μιχαήλ Μάρουλλος Ταρχανειώτης; Michele Marullo Tarcaniota) (ca ) epigramma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De laudibus Rhacusae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

29-32 29-30 30-32

— Petri Martyris (Pietro Martire d’Anghiera) ( ) historiae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De orbe novo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

33-48 33-34 34-48

— Iacobi Sannazarii (Jacopo Sannazaro) ( ) carmen epicum; carmen bucolicum . . . . . . . . . . . . . . . . Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

49-57 49-50

,

,

De partu Virginis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Galatea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

50-54 54-57

— Ioannis Pici Mirandulae (Giovanni Pico della Mirandola) ( ) oratio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De dignitate hominis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

59-62 59-60 60-62

— Desiderii Erasmi Roterodami ( ) declamatio; epistulae (vita, vita sui ipsius etc.), colloquium scholasticum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stultitiae laus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Epistulae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Colloquium Abbatis et eruditae. . . . . . . . . . . . . . . .

63-90 64-65 65-70 70-86 86-90

—

omae Mori ( omas More) ( / ) mythistoria Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Utopia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

91-105 92 92-105

— Hieronymi Fracastorii (Girolamo Fracastoro) ( ) carmen didacticum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107-110 Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107-108 De morbo Gallico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108-110 — Iulii Caesaris Scaligeri (Giulio Cesare della Scala) ( ) epigrammata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Urbes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

111-114 111-112 112-114

— Ioannis Genesii Sepulvedae (Juan Ginés de Sepúlveda) (ca ) historiae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De orbe novo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

115-124 115-116 116-124

— Ioannis Ludovici Vives (Juan Luis Vives) ( ) colloquium scholasticum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125-131 Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125-126 Linguae Latinae exercitatio: Corpus hominis exterius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126-131

,

,

— Philippi Melanchthonis (Philipp Schwarzerd) ( ) oratio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133-140 Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133-134 De laude vitae scholasticae oratio . . . . . . . . . . . . . 134-140 — Nicolai Winmanni (Nikolaus Wynmann) (ca ) dialogus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141-144 Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Colymbetes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141-144 — Ioannis (Iani) Secundi (Jan Everaerts) ( ) carmina lyrica (disticha elegiaca, hendecasyllabi, pythiambi, glyconii) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145-150 Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145-146 Basia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146-150 — Ioannis Latini (Juan Latino) ( ?-ca ) elegia; carmen epicum seu didacticum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ad catholicum et invictissimum regem Philippum elegia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Austrias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

151-154 151-152 152-153 153-154

— Augerii Busbequii (Ogier Ghiselin de Busbecq) ( ) epistulae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155-162 Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155-156 Legationis Turcicae epistolae quatuor . . . . . . . . . . 156-162 — Marci Antonii Mureti (Marc-Antoine Muret) ( ) drama Senecanum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163-180 Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163-164 Iulius Caesar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164-180 — Ioannis Petri Ma ei (Giovanni Pietro Ma ei) ( ) historiae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181-193 Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 Historiae Indicae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181-193

,

,

— Iacobi Pontani (Jacob Spanmüller) ( ) colloquia scholastica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195-198 Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 Progymnasmata Latinitatis sive dialogi . . . . . . . . . 195-198 — Iusti Lipsii (Joost Lips) ( ) epistulae . . . . . . Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Epistulae ad Montanum; ad Iosephum Scaligerum

199-203 200 200-203

— Iacobi Augusti uani (Jacques-Auguste de ou) ( ) historiae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205-209 Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 Historiae sui temporis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205-209 — Ioannis Kepleri (Johannes Kepler) ( ) fabula phantastica tractatui astronomico inserta . . . . . . . . . . . . 211-216 Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211-212 Somnium seu de astronomia lunari . . . . . . . . . . . . . 212-216 — Iohannis Barclaii (John Barclay) ( ) mythistoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217-221 Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217-218 Argenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218-221 — Hugonis Grotii (Hugo de Groot) ( ) opus iuridicum, carmen bucolicum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mare liberum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Myrtilus sive Idyllium nauticum. . . . . . . . . . . . . . . . —

223-230 223-224 224-226 226-230

omae Hobbesii ( omas Hobbes) ( ) tractatus philosophicus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231-238 Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 De cive . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231-238

— Matthiae Casimiri Sarbievii (Maciej Kazimierz Sarbiewski) ( ) odae Horatianae . . . . . . . . . . . . . 239-242 Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 Odae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239-242

,

,

— Iacobi Baldaei (Jacob Balde) ( ) odae Marianae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243-246 Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243 Odae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243-246 — Annae Mariae a Schurman (Anna Maria van Schurman) ( ) epistulae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247-249 Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 De vitae humanae termino . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247-249 Problema practicum: num feminae Christianae conveniat studium litterarum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249 — Petri Danielis Huetii (Pierre-Daniel Huet) ( ) satura (hodoeporicon) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251-259 Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251-252 Iter Suecicum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252-259 — Ubertini Carrarae (Ubertino da Carrara) ( ) carmen epicum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261-266 Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261-262 Columbus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262-266 — Ludovici Holbergii (Ludvig Holberg) ( ) mythistoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267-280 Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267-268 Nicolai Klimii iter subterraneum . . . . . . . . . . . . . . 268-280 — Raphaelis Landivarii (Rafael Landívar) ( ) carmen didacticum et descriptivum . . . . . . . . . . . . . . . . 281-284 Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281-282 Rusticatio Mexicana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282-284 — Ioannis Pascoli (Giovanni Pascoli) ( ) satura (carmina commixta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285-289 Conspectus librorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285 Catullocalvos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285-289

PRAEFATIO

Cum Latinitatis recentioris studium in dies crescere videretur, visum est nobis Latinitatis recentioris florilegium proponere, quod in universitatibus studiorum vel etiam in lyciis adhiberi posset. Nam florilegium Latinitatis recentioris generale nondum exstare videbatur. Varia est atque multiplex Latinitas recentior, cuius provincia ab extrema ule ad ultimam Patagoniam, ab Iapone ad Mexicum extenditur. Latine scribebat Petrarca partim ad Mediam quae dicitur aetatem pertinens, cogitata sua verbis Latinis aperiunt animique motus patefaciunt viri mulieresque saeculo vicesimo primo scribentes. Nullum genus litterarum litteris Latinis recentioribus non comprehenditur, immo inveniuntur quoque in earum thesauris genera magis peculiaria ut Naeniae pueriles Ioannis Ioviani Pontani infantulos ad somnum adducentes. Litterarum Latinarum recentiorum argumenta ad omnes res quae in universo humano exstant pertinere possunt, etiam ad illas quae litteris rarius tractari solebant, ut in dialogo de natando ab Nicolao Winmanno exarato. Patrimonio Latino recentiore opera scientifica innumerabilia ad omnes scientias necnon ad artes spectantia includuntur. Latine scribebant homines undique oriundi, Afer Ioannes Latinus, Polonus Matthias Casimirus Sarbievius, Guatimalensis Raphael Landivarius; interdum Latine scribebant feminae, ut Anna Maria Schurmanna. Compages totius cultus humani occidentalis est Latina nec nosmetipsos vere intellegere possimus nisi cum iis, qui Latine scribebant, legentes colloquamur. Mirum enim dictu quam multa homini hodierno se atque condicionem suam definire nitenti ex litteris Latinis recentioribus discere liceat: quid sit patria, qui sint sodales, qui sint inimici, qui sint humanitatis limites. Praebenda igitur sunt scripta Latina recentiora cum in lyceis, tum in universitatibus studiorum, manu sunt et discipulis et magistris volvenda. Spes autem est hoc florilegium ad tale propositum aliquid utilitatis a erre posse. Hoc in florilegio plus quam quadraginta loci includuntur, quibus nonnulla genera dicendi, regiones, aetates repraesentantur. Comprehenduntur quoque quaedam opera ob ipsorum famam iam celeberrima necnon scripta, quae lectoris hodierni legere referat, tandem aliquot opuscula rariora vel

,

,

paulo magis insolita, sive quod ad argumentum pertinet, sive ad ipsum auctorem vel locum, unde auctor est ortus. Ordo auctorum temporis cursum sequitur. Apud unumquemque eorum indicatur ad quod genus vel ad quae genera litterarum locus ex eiusdem auctoris operibus excerptus spectet. Post praefatiunculam de unoquoque auctore eiusque momento quaedam indicia librorum sequuntur, dein ipse locus praebetur. Nonnulli loci ex editionibus recentioribus, si exstant, licentia petita (qua de re suo loco gratiae referuntur) sunt exscripti, alii autem ex editionibus deprompti, quae proprietatis sunt publicae. Ratio interpungendi et orthographia est mutata, quo facilius scripta a legentibus intellegantur. Reapse per totum florilegium uniformitas orthographiae et rationis interpungendi observatur. Cuius hae sunt regulae. Quo commodius lector totius libri contextu fruatur, orthographia est ad normas accommodata, quas sequuntur illi, qui opera auctorum antiquorum et classicorum edenda curant: e.g. saepe (non sepe), cyclus (non ciclus), litus (non littus), ratio (non racio), damnum (non dampnum), hypocrisis (non ypocrisis). Omnes quoque formae et verborum figurae, quae ‘hypercorrectae’ dicuntur, corriguntur, e.g. felix (non foelix). Exstat distinctio inter litteram consonantem “V v” et vocalem “U u.” Littera “J j” non adhibetur. Verba Christianorum propria quae plerumque littera grandi incipiunt, ut Deus, Virgo, Spiritus etc., ubique in orationis Christianae contextu littera prima grandi exscribuntur. Signa diacritica non adhibentur. Singulae astrictae orationis lineae littera grandi non incipiunt, nisi de sententiae initio agitur. Ratio interpungendi non est rhetorica, sed potius grammatica atque logica, quo facilius compages verborum et membrorum patefiat. Ceterum ratio interpungendi ostendit quomodo auctor florilegii scriptum intellegat.

Participia virgulis a reliqua periodi vel enuntiati parte ad quam pertinent separari non solent. Ablativus absolutus, quippe qui sui sit iuris, a reliqua periodi parte virgulis separari potest, si sententia est longiuscula. Adnotationes sunt paucae et pertinent ad res, quae legentibus non statim pateant. Additae enim sunt ad lectionem expeditiorem reddendam. Cum libros vel commentationes recentiores laudamus, auctorum praenomina, quoad fieri potest, secundum huius libri tenorem veste Latina induuntur; idem fit de nominibus locorum, ubi libri sunt divulgati. Nomina vero gentilicia auctorum necnon domuum editoriarum non sunt mutata, ne quae confusio exoriretur. In nominibus locorum indicandis plerumque secuti sumus Caroli Egger Lexicon nominum locorum (Romae: O cina libraria Vaticana, ). Nomina autem Latina virorum mulierumque secundum hunc librum saepissime indicavimus: Caroli Egger Lexicon nominum virorum et mulierum (Romae: O cina libraria Vaticana, ). Locorum hominumque nomina in quibusdam editionibus veteribus Latinis indicandis leguntur, ut fuerunt eis in editionibus exscripta. Ceterum pauca nomina locorum et hominum ita reliquimus, ut lingua vernacula scribuntur, quia nomen Latinum aptum et perspicuum invenire non potuimus. Nomen uniuscuiusque auctoris Latini vernaculum in parenthesibus quoque est exscriptum Erasmo tantummodo excepto, quippe qui unius rei publicae litterarum civis exstiterit. Totum florilegium est Latine conscriptum non tantum quod haec est lingua rei publicae litterarum, cuius auctores in florilegio repraesentati sunt cives, sed etiam quo facilius in qualibet orbis terrarum regione adhibeatur. Si quis scripta Latina legere valet, praefationes quoque atque adnotationes ad ea Latine conscriptas nullo negotio leget. Hoc florilegium Terentio Tunberg, qui litteras Latinas apud Universitatem studiorum Kentuckianam profitetur, consiliante est paratum, cui gratiae maximae debentur atque habentur. Gratissimo quoque animo sumus erga eodericum Sacré professorem huius seriei editorem, quippe qui multa benigne suaserit, apte monuerit, salubriter castigaverit.

,

,

Aliquot subsidia quae ad litteras Latinas recentiores generatim et universe pertinent Brill’s Encyclopaedia of the Neo-Latin World, ediderunt Philippus F (†), Ioannes B , Carolus F , voll. (Lugduni Batavorum: Brill, ). Centuriae Latinae: cent une figures humanistes de la Renaissance aux Lumières, oblatae Iacobo Chomarat, edidit Coletta N (Genavae: Droz, ). Centuriae latinae II: cent une figures humanistes de la Renaissance aux Lumières, oblatae Mariae Magdalenae de la Garanderie, collectae a Coletta N , adiuvantibus Catharina M , Michaele M , Petro M et Isabella P (Genavae: Droz, ). Iosephi IJ Companion to Neo-Latin Studies, pars prima (Lovanii: Leuven University Press, Peeters Press, ). Iosephi IJ , cooperante eoderico S , Companion to Neo-Latin Studies, pars secunda (Lovanii: Leuven University Press, ). e Oxford Handbook of Neo-Latin, ediderunt Sara K et Stephanus T (Oxonii: Oxford University Press, ).

FRANCISCI PETRARCAE (FRANCESCO PETRARCA) ( -

)

epistulae, carmen epicum Franciscus Petrarca inter primos humanistas Italos numeratur, quamvis quadam ex parte ad Mediam quae dicitur Aetatem pertineat. Aretii (Italice Arezzo) natus diu Avennione (Francogallice Avignon) vixit, ubi pater, qui erat notarius, in aula Pontificis operam suam locabat. Ipse Petrarca professionem iurisconsulti exercere noluit, quamquam suasu patris Monte Pessulano (Francogallice Montpellier) paulisper in studia iurisprudentiae incubuit. Qua re tamen deposita aliam tandem viam sibi elegit et per totam vitam studia humanitatis coluit. In Italia et in terris Europaeis itinerabatur, ut codices scriptorum Romanorum antiquorum quaereret: Veronae in bibliotheca cathedrali obviam ei factae sunt epistulae Ciceronis ad Atticum, ad Brutum, ad Quintum fratrem conscriptae. Studio antiquorum inflammatus saeculis, quibus ab antiquis Romanis dividebatur, neglectis nonnullas epistulas ad eos directas composuit, quarum duae Ciceroni destinatae atque notissimae infra leguntur. Propter studia humanitatis, quae cum antiquis se communia habere sentiebat, putabat fortasse Petrarca se eos recta via alloqui posse. Ceterum celeberrima sunt carmina lingua Italica ab eo exarata, in quibus amorem suum mulieris, quae Laura nominata est, cecinit. Ob omnia scripta poetica, sed praesertim ob carmen epicum c.t. Africa Petrarca corona poetae laureati modo sollemni Romae est ornatus. Hoc opus imperfectum Scipionem Africanum secundi belli Punici victorem celebrat, sed numquam post nonum librum est completum. Petrarca historias Livii invenerat atque ediderat, ex quibus carminis epici argumentum est depromptum. At hoc in carmine ante omnes Vergilium sequitur novamque Aeneidem scribit non de urbe condenda sed de dominatu Romano confirmando. Eo enim tempore Roma momentum suum perdidisse videbatur, quippe unde pontificum sedes esset Avennionem translata. Romam ad dignitatem priorem restaurare conatus est Petrarca. Ita ille Vergilium aemulatus est, quamquam interdum sentiebat se non esse Vergilio parem (ceterum illo tempore Silii Italici Punica non erant nota). Alia causa, qua poeta excruciabatur, in eius conamine versabatur res antiquas cum rebus Christianis conciliandi, ut

(

)

ex aliis operibus Petrarcae discimus. Petrarca scribebat —et hoc Latine faciebat— de rebus ad animum suum pertinentibus, e.g. opus c.n. Secretum, in quo ipse cum Sancto Augustino colloquitur, vel Posteritati, opus in quo ambages itineris ab animo suo suscepti adumbravit. In tertia epistula, quae infra legitur, describitur iter ad cacumen montis Ventosi (Francogallice Mont Ventoux) in Francogallia siti, quem Petrarca animi causa cum fratre suo ascenderat. Ardua via ascendendi comparatur cum di cultatibus, quae in vita beata petenda oriuntur. Licet partim mediaevalis (quamquam definivit tempus, quo ipse ab antiquis dividebatur, tamquam aetatem quandam mediam tenebrisque plenam), Petrarca exstitit homo sui iuris, qui credebat homini esse facultatem viae suae et propriae seligendae, exstitit litterarum investigator scriptoribus antiquis deditissimus, exstitit scriptor carminum, quae poetis posteris de animo humano versus pacturis vias patefecerunt.

Conspectus librorum Opera generatim et universe ad Petrarcam pertinentia Iosephi B Petrarca e il primo umanesimo (Patavii: Antenore, ). Iosephi B Petrarca letterato: lo scrittoio del Petrarca (Romae: Edizioni di storia e letteratura, ). Christophori S. C ‘Petrarch, Latin, and Italian Renaissance Latinity’, e Journal of Medieval and Early Modern Studies, . ( ), - . Ricardi F Humanism and Secularization. From Petrarch to Valla, in linguam Anglicam vertit Martha K (Dunelmi et Londinii: Duke University Press, ). Ioannis P ‘Towards a New Approach of Petrarch’s Reception in the Renaissance: the ‘Independent Reader’’, in Petrarch and his Readers in the Renaissance, ediderunt Carolus A. E. E et Ioannes P (Lugduni Batavorum et Bostoniae: Brill, ), pp. - . Petrarch: A Critical Guide to the Complete Works, ediderunt Victoria K et Armandus M (Chicagiae: University of Chicago Press, ). Carolae E. Q Rereading the Renaissance: Petrarch, Augustine and the Language of Humanism (Annae Trichilae [Ann Arbor]: University of Michigan Press, ). Silviae R ‘Il latino del Petrarca e il latino dell’umanesimo’, in Il Petrarca latino e le origini dell’umanesimo: Atti del convegno internazionale, Firenze, - maggio , Quaderni petrarcheschi, I-II, ( - ), pp. - . Aloisiae Rotondi S T ‘Petrarca e l’umanesimo’, in Petrarca e la cultura Europea, edidit Aloisia Rotondi S T (Mediolani: Nuovi orizzonti, ), pp. - . Francisci T ‘Petrarca e gli umanisti’, Euphrosyne, ( ), - .

(

)

Opera ad epistulas quas ad Ciceronem Petrarca direxit pertinentia Petri Lebrecht S ‘Petrarcas Korrespondenz mit Cicero’, in Petri Lebrecht S Traditio Latinitatis. Studien zur Rezeption und Überlieferung der lateinischen Literatur, ediderunt Ioachimus F , Martinus H et Bernardus Z (Stuttgardiae: Franz Steiner, ), pp. .

Opera ad epistulam quam de ascensu Montis Ventosi Petrarca scripsit pertinentia Ioannis Michaelis A ‘Umbra montis: umbra mortis: Pétrarque au Ventoux’, Pallas, ( ), - . La lettera del Ventoso: Familiarium libri IV. , edidit et praefatione instruxit Andreas Z , in linguam Italicam vertit Maura F , commentariis et adnotationibus instruxerunt Maura F et Michael J (Verbaniae: Tararà editori, ). Victoris L ‘Allegorien des Sehens, Auslegung des geschichtlichen Seins und skeptische Narrativität: Francesco Petrarca, ‘Die Besteigung des Mont Ventoux’’, Scientia poetica. Jahrbuch für Geschichte der Literatur und der Wissenschaften, ( ), - . Mitsuo S ‘Una interpretazione della lettera di ‘Ascensione al Monte Ventoso’ del Petrarca. Intorno a suo fratello Gherardo’, Atti e memorie dell’Accademia Petrarca di lettere, Arti e Scienze, ( ), - . Dorotheae W ‘Petrarcas Mons Ventosus. Überlegungen zu fam. , ’, Wiener humanistische Blätter, ( ), - .

Opera ad Africam Petrarcae pertinentia Francesco Petrarca, Africa, ediderunt, in linguam Germanicam verterunt et epilogo instruxerunt Bernardus H et Gerhard R , voll. (Moguntiae: Verlagsbuchhandlung, ). Elisabethae K ‘Vergilimitation und christliche Geschichtsdeutung in Petrarcas Africa’, Wiener Studien, ( ), - . Pétrarque, Œuvres, L’Afrique. A rica, volumen primum, I-V, edidit Petrus L (Lutetiae Parisiorum: Les Belles Lettres, ). Videatur quoque Vincentius F , ‘L’A rica (sic) di Pierre Laurens’, Studi medievali e umanistici, ( ), - . Floriani S ‘Petrarca in Africa: Selbstbezüge in Petrarcas Africa-epos’, Humanistica Lovaniensia, ( ), - . Tamarae V Antike und Christentum in Petrarcas ‘Africa’ (Tubingae: Gunter Narr Verlag, ). Stephaniae V ‘Bibliografia sull’Africa del Petrarca dal al ’ (Caesenae: Stilgraf, ).

(

)

Duae epistulae ad Ciceronem a Petrarca exaratae (prima est integra, alterius tantum excerpta praebentur) Paucis rebus ad rationem interpungendi et ad orthographiam pertinentibus uniformitatis causa exceptis adhibetur haec editio: Francesco Petrarca, Le familiari, IV, ediderunt Victorius R et Umbertus B (Florentiae: Sansoni, ). Pro licentia concessa domui editoriae gratiae sunt agendae. Libri XXIV epistula III Ad Marcum Tullium Ciceronem Franciscus Ciceroni suo salutem. Epistulas tuas diu multumque perquisitas atque, ubi minime rebar, inventas avidissime perlegi. Audivi multa te dicentem, multa deplorantem, multa variantem, Marce Tulli, et qui iampridem qualis praeceptor aliis fuisses noveram, nunc tandem quis tu tibi esses agnovi. Unum hoc vicissim a vera caritate profectum non iam consilium, sed lamentum audi, ubicumque es, quod unus posterorum tui nominis amantissimus non sine lacrimis fundit. O inquiete semper et anxie, vel ut verba tua1 recognoscas, o praeceps et calamitose senex, quid tibi tot contentionibus et prorsum nihil profuturis simultatibus voluisti? Ubi et aetati, et professioni, et fortunae tuae conveniens otium reliquisti? Quis te falsus gloriae splendor senem adulescentium bellis implicuit et per omnes iactatum casus ad indignam philosopho mortem rapuit? Heu et fraterni consilii immemor, et tuorum tot salubrium praeceptorum, ceu nocturnus viator lumen in tenebris gestans ostendisti secuturis callem, in quo ipse satis miserabiliter lapsus es. Omitto Dionysium2, omitto fratrem tuum ac nepotem, omitto, si placet, ipsum etiam Dolabellam3, quos nunc laudibus ad caelum e ers, nunc repentinis maledictis laceras: fuerint haec tolerabilia fortassis. Iulium quoque Caesarem praetervehor, cuius spectata clementia ipsa lacessentibus portus erat; Magnum praeterea Pompeium sileo, cum quo iure quodam familiaritatis quidlibet posse videbare. Sed quis te furor in Antonium impegit? Amor credo rei publicae, quam funditus iam corruisse fatebaris. Quod si pura fides, si libertas te trahebat, quid tibi tam familiare cum Augusto? Quid enim Bruto tuo responsurus es? “Siquidem” inquit4 “Octavius tibi placet, non dominum fugisse, sed 1

In Pseudo-Ciceronis epistula Ad Octavianum, . Ciceronis magistrum. 3 Maritum Tulliae. 4 Sc. Brutus; agitur de epistula Bruti ad Ciceronem missa (Ciceronis Epistularum ad Brutum, I, ). 2

(

)

amiciorem dominum quaesisse videberis.” Hoc restabat, infelix, et hoc erat extremum, Cicero, ut huic ipsi tam laudato malediceres, qui tibi non dicam malefaceret, sed malefacientibus non obstaret. Doleo vicem tuam, amice, et errorum pudet ac miseret, iamque cum eodem Bruto “his artibus nihil tribuo, quibus te instructissimum fuisse scio.” Nimirum quid iuvat alios docere, quid ornatissimis verbis semper de virtutibus loqui prodest, si te interim ipse non audias? Ah, quanto satius fuerat philosopho praesertim in tranquillo rure senuisse, de perpetua illa, ut ipse quodam scribis loco5, non de hac iam exigua vita cogitantem, nullos habuisse fasces, nullis triumphis inhiasse, nullos inflasse tibi animum Catilinas. Sed de hoc quidem frustra. Aeternum vale, mi Cicero. Apud superos, ad dexteram Athesis6 ripam, in civitate Verona Transpadanae Italiae, XVI Kalendas Quintiles, anno ab ortu Dei illius, quem tu non noveras, MCCCXLV. Libri XXIV epistula IV Ad eundem Franciscus Ciceroni suo salutem. Si te superior o endit epistula—verum est enim, ut ipse soles dicere, quod ait familiaris tuus in Andria7: “obsequium amicos, veritas odium parit”—,

accipe quod o ensum animum ex parte mulceat, ne semper odiosa sit veritas; quoniam veris reprehensionibus irascimur, veris laudibus delectamur. Tu quidem, Cicero, quod pace tua dixerim, ut homo vixisti, ut orator dixisti, ut philosophus scripsisti. Vitam ego tuam carpsi, non ingenium, non linguam, ut qui illud mirer, hanc stupeam; neque tamen in vita tua quidquam praeter constantiam requiro, et philosophicae professioni debitum quietis studium, et a civilibus bellis fugam, extincta libertate ac sepulta iam et complorata re publica. Vide ut aliter tecum ago8, ac tu cum Epicuro multis in locis, sed expressius in libro De Finibus9 agebas; cuius enim ubilibet vitam probas, rides ingenium. Ego nihil in te rideo, vitae tamen compatior, ut dixi; ingenio gratulor eloquiove. O Romani eloquii summe parens, nec solus ego, sed omnes tibi gratias agimus, quicumque Latinae 5

Ad Atticum, X, , . Italice Adige. 7 Agitur de comoedia Terentii, qui fuit amicus eiusdem Laelii, qui partes agit in tractatu De amicitia intitulato: est Terentii Andriae versus . 8 Hoc in interrogato obliquo indicativus ratione paratactica est usurpatus. 9 Passim praesertim in secundo libro. 6

(

)

linguae floribus ornamur; tuis enim prata de fontibus irrigamus, tuo ducatu directos, tuis su ragiis adiutos, tuo nos lumine illustratos ingenue confitemur; tuis denique, ut ita dicam, auspiciis ad hanc, quantulacumque est, scribendi facultatem ac propositum pervenisse. Accessit et alter poeticae viae dux10; ita enim necessitas poscebat ut esset et quem solutis et quem frenatis gressibus praeeuntem sequeremur, quem loquentem, quem canentem miraremur, quoniam cum bona venia amborum neuter ad utrumque satis erat, ille tuis aequoribus, tu illius impar angustiis. …. Verum enimvero tacere melius fuerit; crede enim mihi, Cicero, si quo in statu res nostrae sint audieris, excident tibi lacrimae, quamlibet vel caeli vel Erebi partem teneas. Aeternum vale. Apud superos, ad sinistram Rhodani ripam in Transalpina Gallia eodem anno, XIV Kalendas Ianuarii.

Epistula quam de ascensu Montis Ventosi scripsit Petrarca (loci excerpti) Paucis rebus ad rationem interpungendi et ad orthographiam pertinentibus uniformitatis causa exceptis, hanc editionem domus editoriae venia, pro qua gratias agimus, sumus secuti: Petrarch, Ascent of Mount Ventoux. e Familiaris, IV, , edidit et commentariis instruxit Rodney L (Romae: Edizioni dell’Ateneo, ). Ad Dionysium de Burgo Sancti Sepulcri ordinis Sancti Augustini et sacrae paginae professorem11, de curis propriis [ ] Altissimum regionis huius montem, quem non immerito Ventosum vocant, hodierno die sola videndi insignem loci altitudinem cupiditate ductus ascendi. … [ ] Statuta die digressi domo Malausanam12 venimus ad vesperam; locus est in radicibus montis versus in Boream. Illic unum diem morati hodie tandem cum singulis famulis montem ascendimus non sine multa di cultate: est enim praerupta et paene inaccessibilis saxosae telluris moles; sed bene a poeta dictum est:

10 11 12

Vergilius. eologum Italum. Oppidum in Provincia regione Francogallica situm, Gallice Malaucène.

(

)

labor omnia vincit improbus13.

Dies longa, blandus aër, animorum vigor, corporum robur ac dexteritas, et siqua sunt eiusmodi, euntibus aderant; sola nobis obstabat natura loci. [ ] Pastorem exactae aetatis inter convexa montis invenimus, qui nos ab ascensu retrahere multis verbis enisus est dicens se ante annos quinquaginta eodem iuvenilis ardoris impetu supremum in verticem ascendisse nihilque inde rettulisse praeter paenitentiam et laborem corpusque et amictum lacerum saxis ac vepribus, nec umquam aut ante illud tempus aut postea auditum apud eos quemquam ausum esse similia. [ ] Haec illo vociferante, nobis, ut sunt animi iuvenum monitoribus increduli, crescebat ex prohibitione cupiditas. Itaque senex, ubi animadvertit se nequicquam niti, aliquantulum progressus inter rupes arduum callem digito nobis ostendit multa monens multaque iam digressis a tergo ingeminans. Dimisso penes illum si quid vestium aut rei cuiuspiam impedimento esset, soli dumtaxat ascensui accingimur alacresque conscendimus. [ ] Sed, ut fere fit, ingentem conatum velox fatigatio subsequitur; non procul inde igitur quadam in rupe subsistimus. Inde iterum digressi provehimur, sed lentius, et praesertim ego montanum iter gressu iam modestiore carpebam et frater compendiaria quidem via per ipsius iuga montis ad altiora tendebat; ego mollior ad ima vergebam revocantique et iter rectius designanti respondebam sperare me alterius lateris faciliorem aditum nec horrere longiorem viam, per quam planius incederem. [ ] Hanc excusationem ignaviae praetendebam, aliisque iam excelsa tenentibus, per valles errabam, cum nihilo mitior aliunde pateret accessus, sed et via cresceret et inutilis labor ingravesceret. Interea, cum iam taedio confectum perplexi pigeret erroris, penitus alta petere disposui; cumque opperientem fratrem et longo refectum accubitu fessus et anxius attigissem, aliquamdiu aequis passibus incessimus. [ ] Vixdum collem illum reliqueramus, et ecce prioris anfractus oblitus iterum ad inferiora deicior atque iterum peragratis vallibus, dum viarum facilem longitudinem sector, in longam di cultatem incido. Di erebam nempe ascendendi molestiam, sed ingenio humano rerum natura non tollitur nec fieri potest ut corporeum aliquid ad alta descendendo perveniat. Quid multa? Non sine fratris risu hoc indignanti mihi ter aut amplius intra paucas horas contigit. [ ] Sic saepe delusus quadam in valle consedi. Illic a corporeis ad incorporea volucri cogitatione

13

Vergilii Georgicorum libri primi lineae

-

.

(

)

transiliens his aut talibus me ipsum compellabam verbis: “Quod totiens hodie in ascensu montis huius expertus es, id scito et tibi accidere et multis accedentibus ad beatam vitam, sed idcirco tam facile ab hominibus non perpendi, quod corporis motus in aperto sunt, animorum vero invisibiles et occulti. [ ] Equidem vita, quam beatam dicimus, celso loco sita est; arcta, ut aiunt, ad illam ducit via. Multi quoque colles intereminent14 et de virtute in virtutem praeclaris gradibus ambulandum est; in summo finis est omnium et viae terminus, ad quem peregrinatio nostra disponitur. Eo pervenire volunt omnes, sed, ut ait Naso, Velle parum est: cupias, ut re potiaris, oportet15.

[ ] Tu certe—nisi, ut in multis, in hoc quoque te fallis—non solum vis, sed etiam cupis. Quid ergo te retinet? Nimirum nihil aliud, nisi per terrenas et infimas voluptates planior et, ut prima fronte videtur, expeditior via; verumtamen, ubi multum erraveris, aut sub pondere male dilati laboris ad ipsius te beatae vitae culmen oportet ascendere, aut in convallibus peccatorum tuorum segnem procumbere; et si—quod ominari horreo— ibi te ‘tenebrae et umbra’ mortis invenerint, aeternam noctem in perpetuis cruciatibus agere.” [ ] Haec mihi cogitatio incredibile dictu est quantum ad ea quae restabant et animum et corpus erexerit. Atque utinam vel sic animo peragam iter illud, cui diebus et noctibus suspiro, sicut, superatis tandem di cultatibus hodiernum iter corporeis pedibus peregi! Ac nescio annon longe facilius esse debeat quod per ipsum animum agilem et immortalem sine ullo locali motu in ictu trepidantis oculi fieri potest, quam quod successu temporis per moribundi et caduci corporis obsequium ac sub gravi membrorum fasce gerendum est. …

Africa, V,

-

Carmen paucis rebus orthographicis et ad rationem interpungendi pertinentibus uniformitatis causa mutatis hac ex editione est exscriptum: Francesco Petrarca, Africa libro V, edidit et commentariis instruxit Stephania V (Caesenae: Stilgraf, ). Pro carminis exscribendi licentia domui editoriae gratias agimus.

14 15

Vocabulum non antiquum. Ovidii Epistularum ex Ponto libri tertii linea

.

(

)

Rex Numidarum Massinissa, qui cum Romanis eo tempore sociatus erat, victor intrat in urbem alterius regis Numidae nomine Syphacis cum Carthaginiensibus iuncti et a Romanis victi. Obviam ei fit uxor Syphacis Sophonisbe, mulier pulcherrima, qua visa amore vehementi captus est Massinissa et quacum, ut eam a captivitate Romana servet, coniugium celebrat. At Scipio Africanus, vir magnae probitatis et castitatis, novus Aeneas, hoc coniugium non probans iubet Sophonisbem a Massinissa Romanis tradi. Post magnos animi tumultus Massinissa ad amatam poculum veneni plenum mittit, quo hausto illa moritur. Ipse autem Massinissa socius Scipionis manet. In versibus qui infra leguntur describitur quomodo Massinissa sit excruciatus antequam consilium suum ceperit. Ceterum Sophonisbe non solum est a Petrarca descripta tamquam altera Dido, sed mirum in modum videtur hypostasis Laurae, cui carmina Italica dicavit poeta. Vis et miseriae amoris locum permagnum hoc in carmine, licet epico, habere videntur. At misero multum diversa fluebat amanti nox ea cum lacrimis: quas sese vertat in artes, quos vocet ille deos, precibus quibus atra relaxet stamina Parcarum et dilectae tempus amicae. Nunc venit in mentem cara cum coniuge raptim Herculeas subita linquentem classe columnas Fortunatorum famam temptare locorum; nunc recta penetrare via Carthaginis altae moenia et ad veteres humilem veniamque petentem pergere cum gemitu et dulci cum coniuge amicos; nunc ferrum laqueosque sibi properataque mortis instrumenta manu tristesque intexere nodos, auxilioque necis tantos finire dolores. Saepe manus gladium tetigit; pudor obstitit unus, non metus incepto, viduae non anxia vitae dulcedo: veritus famam maculare perenni crimine continuit capulumque animumque remisit. Volvitur inde toro: quoniam sub pectore pernox saevit amor lacerantque truces praecordia curae, uritur; invigilant maeror, metus, ira furorque. Saepe etiam absentem lacrimans dum stringit amicam, saepe toro dedit amplexus et dulcia verba. Postquam nulla valent violento frena dolori, incipit et longis solatur damna querelis: “Cara mihi nimium, vita mihi dulcior omni, Sophonisba, vale: non te, mea cura, videbo leniter aethereos posthac componere vultus e usosque auro religantem ex more capillos;

( dulcia non caelum mulcentia verba deosque oris odorati secretaque murmura carpam; solus ero gelidoque insternam membra cubili. Atque utinam socio componar, amica, sepulcro, et simul hic vetitos illic concorditer annos contingat duxisse mihi! Sors optima busti, si cinis amborum commixtis morte medullis unus erit. Scipio nostros non scindet amores. O utinam infernis etiam nunc una latebris umbra simus, liceat pariter per claustra vagari myrtea nec nostros Scipio disiungat amores! Ibimus una ambo flentes et passibus eisdem ibimus aeterno conexi foedere; nec nos ferreus aut nostros Scipio interrumpet amores. Invidiosa deis Erebi populoque silentum ac Cereris genero cunctisque beatior umbris umbra ferar: dulces nec Scipio franget amores. Ille quidem astrigeros tractus caelumque tenebit dux sacer, humanis in totum moribus impar, nec volet infernas sedes aut pallida Ditis regna sequi: haud cupidos iterum turbabit amantes. O utinam Libycum numquam transisset in orbem! O utinam Latiis semper mansisset in oris! Quid precor heu demens? Si non venisset, amicae et decor et species faciesque simillima soli, non mihi nota fores; sine qua nec vita fuisset grata quidem pariter. Quanta est discordia! Vitam abstulit ac tribuit. Scipio dulcissime, raptim o utinam Romam victricia signa tulisses captivo cum rege prior reginaque retro mansisset non visa tibi! Quid surda precamur numina? Castrorum dominus victorque superbus captivam petit ecce suam. Dabimusne? Sed urget: importuna precum species nocitura precari. Sed rogat: at vultu tacito mihi multa minatur. Sed rogat: at durum precibus latitare sub istis imperium agnosco. Parebimus? At prius horrens Iuppiter admoveat capiti sua fulmina nostro, hoc tellus voret alta latus pelagusque per amplum impia falsiloqui spargantur viscera regis. Ergo ego, Romano placitum quia, sancta revellam foedera coniugii? Licuit sine coniuge regem vivere, et id satius fuerat, quia caelibe vita Scipio noster erat: sponsae nunc pacta negare non licet. Ast ingens et inexorabile turbat imperium: quid agam? Morieris, munere cari,

)

( Sophonisba, viri morieris; munera saevo haec placuere Iovi: sic nec captiva traheris litus ad Italiae nuribus subiecta Latinis, nec nostros illusa dolos sic posse videris aut fractam culpare fidem. Moriere. Quis ergo finis amoris erit? Mors e era. Parcite cuncti, caelicolae: calcanda fides. Fugiamus in orbis ultima et ignotas Libyae penetremus harenas, est ubi serpentum regio tutissima nobis, tutior hac patria: nec enim venturus ad illam est Scipio, nec pestiferi vis ulla veneni tam pulchros laesura pedes. Mihi forsitan ipsa ignoscent spectante ferae. Dulcissima coniunx, stat fugere et te impendenti subducere morti: pauperiem laetus tecum exiliumque fugamque maestaque cuncta feram. Sed nec sequerere vocantem, femineos si novi animos, regina supremo sueta sedere loco; et quamquam sequerere, parati nil habeo atque omnes Romana potentia passus claudit et extremo Scipio notissimus orbi est. Somnia nunc tacite quondam mihi tempore noctis visa recognosco turbatae horrenda quietis non satis intellecta prius. Tune illa fuisti candida prostrato per vim subducta marito cerva, sed imperio tandem pastoris iniqui custodi praerepta novo? Tunc nempe placebas, vel sic visa mihi. Sed quid coniuncta ferebat mors tua? Dii, visis omen removete malignum. Permetuo16, nam cuncta sibi constantia certo ordine cernebam nec me sopor ille fefellit. Quid faciam? Moriere igitur, moriere; profecto nil aliud superest, coniunx miseranda, tibique auctor mortis ego. Sed quae mihi vita futura est? Scis, Venus, et caelo prospectans Iuppiter alto mortales actus nostrosque hoc orbe labores. Quis mihi verba dabit placidas ducentia noctes, aut gravis ingentes animi mulcentia curas? Quis dabit amplexus quisve oscula dulcia iunget? Te sine dulce nihil. Quid prodest regia largo agmine servorum, Tyrio quid lectulus ostro comptus et innumeris instrata palatia gemmis? Quid diadema iuvat? Lati quid gloria regni? Uror, et assiduis torquentur pectora flammis. Heu mihi! Dulcis adhuc, dulcis post busta, sereni 16

Vocabulum non antiquum.

)

( quo fugiunt vultus? Hinc iam, te, cara, supremum viventem deflere iuvat. Sophonisba, deorum atque hominum decus eximium, quam nostra tulerunt tempora siderei exemplum specimenque decoris, quae faceres conspecta fidem super astra quis ipsis splendor inest superis, qualis quamque alma venustat forma deas, adverte pias his fletibus aures! Hei—misero fuerit quoniam meminisse iucundum— lumina, sidereis mulcentibus aethra favillis, alma sub exiguo claudentur condita busto; lumina magnorum mentes tactura deorum, lumina durorum rabiem fractura virorum, lumina quae mihi me abstulerant curasque minores! Candida frons auro circumcrispante17 decora, frontibus humanis augustior, abdita saxo stabit in angusto. Risus qui ferrea figit pectora, qui caelum, qui circumfusa serenat nubila, Tartareum ruit irrediturus18 ad antrum. Heu mihi! Felices animae, quibus illa repente lux oriens veteres veniet purgare tenebras! Heu bene progeniti, quibus illa videre licebit, quae mihi mors invisa rapit! Pes lacteus atram, divino celerante gradu, conscendere cymbam iussus transiliet Lethaei gurgitis aestum. Fortunate Charon! Utinam mihi flectere clavum contingat neutramque diu contingere ripam; tuque mei interea serves moderamina regni! Invidiose senex, quando haec tibi monstra videre contigit aut ullo posthac continget in aevo? Vidisti Aetnaeo raptam sub vertice nigri uxorem transire tori nec vultus Elissae te latuit nostrae, facies nec Gorgonis horrens, nec quae fatiferum laqueo pendente secuta est Laodamia virum, nec te, pulcherrima Procris, nec Teucrum pestis19, Minoisque altera proles— altera nam caelum tenuit stellante corona—20. Sed cui tantus honos, cui tantae gloria formae? Crude senex, mihi crede, parem non ulla videbunt saecula nec rerum laudatrix magna suarum aetas prima tulit. Visa tangere iuventa; ardebis, mihi crede, senex; me forsitan illac 17 18 19 20

Iterum vocabulum non antiquum. Aliud verbum temporale non antiquum. Helena. Phaedra et Ariadne.

)

( coniugis infaustae vestigia cara sequentem tardius excipies. Veniam, nec tempore multo hic mihi carcer erit. Pro! Si prohibemur adire corporeosque iterum ius est remeare sub artus, occidimus. Tu parce, senex, atque arbiter aequus igne pari flagrans iuvenilibus annue flammis! Cerbere, si potuit vates Rhodopeius21 iram frangere voce lyrae, facies nunc coniugis ista quid poterit conspecta tibi conspectaque regi Tartareo? Vereor, ne nostros captus amores temptet et annosae redeas, Proserpina, matri. Somnia sunt, quae fingis amans, et falleris amens. Massinissa, diu felix, si rata22 fuissent munera Fortunae modo! Sed, maestissime regum, pone modum lacrimis metamque impone querelis! Dulce meum decus atque animae pars altera nostrae, o breve solamen, longus dolor, inclita coniunx, ibis ad Elysias directo tramite valles, et mihi morte tua gemitum lacrimasque relinques. Sed sequar; haec miseri superant solacia morbi.”

21 22

Orpheus. Syllaba huius verbi prima est legenda tamquam producta.

)

LAURENTII VALLAE (LORENZO VALLA) ( -

)

declamatio sive praefatio ad enchiridion grammaticum Laurentius Valla humanista Italus philologiae Latinae pater haud immerito habetur. In Latinitatem scholasticam vehementer est invectus, quae vera compage Latina iam carebat et verbis novatis nec semper indolis linguae Latinae propriis abundabat, e.g. “ens,” “haecceitas,” “quidditas,” ne articuli q.e. “ly” mentio fiat. In Elegantiarum linguae Latinae libris sex Valla rationes statuit, quibus lingua Latina emendate adhiberetur. Quarum Elegantiarum praefatio prima infra legitur, in qua Valla de fatis linguae Latinae sollerter disserit ita loquens, ut intellegatur exstare inter eum et antiquos Romanos nexum artissimum. Ratione critica Novum Testamentum tractavit, quod postea ipse Erasmus fecit, quocum Valla animum communem habebat. Porro argumentis philologis demonstravit fieri non potuisse ut Donatio Constantini, qua imperator imperium Romanum pontifici maximo tradidisse videbatur, saeculo quarto esset scripta; immo propter scribendi proprietates illud opusculum saeculo octavo post Christum natum esse exaratum asseveravit. Valla satis libere de rebus philosophicis quoque disceptabat et quod ad usum pertinet (non dissimili a ratione linguae Latinae tractandae, quam secundum optimum usum, non secundum leges abstrusas definiebat); Epicuro quoque satis magnum momentum in philosophia morali tribuebat—ideoque fuerunt ei cum Ecclesia di cultates necnon di cile erat munus academicum retinere. Acceptus est tamen Neapolim ad regem Alfonsum illius nominis Quintum Aragonensem. In scribendo sequebatur Ciceronem, sed aliis quoque scriptoribus favebat varietatemque quaerebat, quae quoque fuit Erasmi ratio agendi. Ambo sunt summi philologi Latini— hic ad Europam Transalpinam pertinens, ille ad Italiam.

Conspectus librorum Iudith Rice H ‘Valla’s Elegantiae and the Humanist Attack on the Ars dictaminis’, Rhetorica, ( ), .

(

)

De elegantia linguae Latinae prooemium primum Ratione interpungendi et orthographica hic atque illic ad uniformitatem adipiscendam mutata, locus ex hac editione est depromptus: Mariae Angelae R Nel cantiere del Valla. Elaborazione e montaggio delle ‘Elegantiae’ (Romae: Bulzoni, ). Domui editoriae pro adhibendi licentia gratias agimus. ( ) Cum saepe mecum nostrorum maiorum res gestas aliorumque vel regum vel populorum considero, videntur mihi non modo dicionis nostri homines, verum etiam linguae propagatione ceteris omnibus antecelluisse. ( ) Nam Persas quidem, Medos, Assyrios, Graecos aliosque permultos longe lateque rerum potitos esse, quosdam etiam, ut aliquanto inferius quam Romanorum fuit, ita multo diuturnius imperium tenuisse constat; ( ) nullos tamen ita linguam suam ampliasse ut nostri fecerunt, qui, ut oram illam Italiae, quae Magna olim Graecia dicebatur, ut Siciliam, quae Graeca etiam fuit, ut omnem Italiam taceam, per totum paene occidentem, per septentrionis, per Africae non exiguam partem ( ) brevi spatio linguam Romanam, quae eadem Latina a Latio ubi Roma est dicitur, celebrem et quasi reginam e ecerunt et, quod ad ipsas provincias attinet, velut optimam quandam frugem mortalibus ad faciendam sementem praebuerunt: ( ) opus nimirum multo praeclarius multoque speciosius quam ipsum imperium propagasse. ( ) Qui enim imperium augent, magno illi quidem honore a ci solent atque imperatores nominantur; qui autem beneficia aliqua in homines contulerunt, ii non humana, sed divina potius laude celebrantur, quippe cum non suae tantum urbis amplitudini ac gloriae consulant, sed publicae quoque hominum utilitati ac saluti. ( ) Itaque nostri maiores rebus bellicis pluribusque laudibus ceteros homines superaverunt, linguae vero suae ampliatione seipsis superiores fuerunt, tamquam relicto in terris imperio consortium deorum in caelo consecuti. ( ) An vero Ceres quod frumenti, Liber quod vini, Minerva quod oleae inventrix putatur, multique alii ob aliquam huiusmodi beneficentiam in deos repositi sunt, linguam Latinam nationibus distribuisse minus erit, optimam frugem et vere divinam, nec corporis sed animi cibum? ( ) Haec enim gentes illas populosque omnibus artibus quae liberales vocantur instituit; haec optimas leges edocuit; haec viam eisdem ad omnem sapientiam munivit; haec denique praestitit ne barbari amplius dici possent. ( ) Quare quis aequus rerum aestimator non eos praeferat, qui sacra litterarum colentes iis qui bella horrida gerentes clari fuerunt? ( ) Illos enim regios homines,

(

)

hos vero divinos iustissime dixeris, a quibus non, quemadmodum ab hominibus fit, aucta res publica est maiestasque populi Romani solum, sed, quemadmodum a diis, salus quoque orbis terrarum. ( ) Eo quidem magis quod qui imperium nostrum accipiebant, suum amittere et, quod acerbius est, libertate spoliari se existimabant nec fortasse iniuria; ( ) ex sermone autem Latino non suum imminui, sed condiri quadammodo intellegebant, ut vinum posterius inventum aquae usum non excussit, nec sericum lanam linumque, nec aurum cetera metalla de possessione eiecit, sed reliquis bonis accessionem adiunxit. ( ) Et sicut gemma aureo inclusa anulo non deornamento est, sed ornamento, ita noster sermo accedens aliorum sermoni vernaculo contulit splendorem, non sustulit. ( ) Neque enim armis aut cruore aut bellis dominatum adeptus est, sed beneficiis, amore, concordia. ( ) Cuius rei, quantum coniectura suspicari licet, hoc, ut ita loquar, seminarium fuit. Primum, quod ipsi maiores incredibiliter se in omni studiorum genere excolebant, ita ut ne in re quidem militari aliquis nisi idem in litteris praestans esse videretur: quod erat ceteris ad aemulationem non exiguum incitamentum. ( ) Deinde, quod ipsis litterarum professoribus praemia egregia sane proponebant. ( ) Postremo, quod hortabantur provinciales omnes ut tum Romae, tum in provincia Romane loqui consuescerent. ( ) Ac, ne pluribus agam de comparatione imperii sermonisque Romani, hoc satis est dixisse. ( ) Illud iampridem, tamquam ingratum onus, gentes nationesque abiecerunt; hunc omni nectare suaviorem, omni serico splendidiorem, omni auro gemmaque pretiosiorem putaverunt et quasi deum quendam e caelo demissum apud se retinuerunt. ( ) Magnum igitur Latini sermonis sacramentum est, magnum profecto numen, qui apud peregrinos, apud barbaros, apud hostes sancte ae religiose per tot saecula custoditur, ut non tam dolendum nobis Romanis, quam gaudendum sit atque ipso etiam orbe terrarum exaudiente gloriandum. ( ) Amisimus Romam, amisimus regnum atque dominatum, tametsi non nostra sed temporum culpa: verum tamen per hunc splendidiorem dominatum in magna adhuc orbis parte regnamus. ( ) Nostra est Italia, nostra Gallia, nostra Hispania, Germania, Pannonia, Dalmatia, Illyricum multaeque aliae nationes: ibi namque Romanum imperium est, ubicumque Romana lingua dominatur. ( ) Eant nunc Graeci et linguarum copia se iactent! Plus nostra una e ecit, et quidem inops, ut ipsi volunt, quam illorum quinque, si eis credimus, locupletissimae; et multarum gentium, velut una lex, una est lingua Romana: unius Graeciae, quod pudendum est, non una sed multae sunt, tamquam in re publica factiones. ( ) Atque exteri nobiscum in loquendo consentiunt, Graeci inter se consentire

(

)

non possunt, nedum alios ad sermonem suum se perducturos sperent. ( ) Varie apud eos loquuntur auctores, Attice, Aeolice, Ionice, Dorice, κοινῶς, apud nos, id est apud multas nationes, nemo nisi Romane; ( ) in qua lingua disciplinae cunctae libero homine dignae continentur, sicut in sua multiplici apud Graecos; qua vigente quis ignorat studia omnia disciplinasque vigere, occidente occidere? Qui enim summi philosophi fuerunt, summi oratores, summi iurisconsulti, summi denique scriptores? Nempe ii qui bene loquendi studiosissimi. ( ) Sed me plura dicere volentem impedit dolor et exulcerat lacrimarique cogit intuentem quo ex statu et in quem facultas ista reciderit. ( ) Nam quis litterarum, quis publici boni amator a lacrimis temperet, cum videat hanc eo in statu esse, quo olim Roma capta a Gallis? Omnia eversa, incensa, diruta, ut vix Capitolina supersit arx. ( ) Siquidem multis iam saeculis non modo Latine nemo locutus est, sed ne Latina quidem legens intellexit: non philosophiae studiosi philosophos, non causidici oratores, non legulei iurisconsultos, non ceteri lectores veterum libros perceptos habuerunt aut habent, ( ) quasi amisso Romano imperio non deceat Romane nec loqui nec sapere, fulgorem illum Latinitatis situ ac rubigine passi obsolescere. ( ) Et multae quidem sunt prudentium hominum variaeque sententiae unde hoc rei acciderit, quarum ipse nullam nec improbo nec probo, nihil sane pronuntiare ausus; non magis quam cur illae artes quae proxime ad liberales accedunt, pingendi, sculpendi, fingendi, architectandi, aut tamdiu tantoque opere degeneraverint ac paene cum litteris ipsis demortuae fuerint, aut hoc tempore excitentur ac reviviscant tantusque tum bonorum opificum, tum bene litteratorum proventus e orescat. ( ) Verum enimvero quo magis superiora tempora infelicia fuere, quibus homo nemo inventus est eruditus, eo plus his nostris gratulandum est, in quibus, si paulo amplius adnitamur, confido propediem linguam Romanam vere plus quam urbem, et cum ea disciplinas omnes, iri restitutum. ( ) Quare pro mea in patriam pietate, immo adeo in omnes homines, et pro rei magnitudine cunctos facundiae studiosos velut ex superiore loco libet adhortari evocareque et illis, ut aiunt, bellicum canere. ( ) Quousque tandem, Quirites (litteratos appello et Romanae linguae cultores, qui et vere et soli Quirites sunt, ceteri enim potius inquilini), quousque, inquam, Quirites, urbem nostram, non dico domicilium imperii, sed parentem litterarum, a Gallis captam esse patiemini, ( ) id est Latinitatem a barbaria oppressam? ( ) Quousque profanata omnia duris ac paene impiis aspicietis oculis? An dum fundamentorum reliquiae vix appareant? ( ) Alius vestrum scribit historias: istud est Veios habitare. Alius Graeca transfert:

(

)

istud est Ardeae considere. Alius orationes, alius poemata componit: istud est Capitolium arcemque defendere. Praeclara quidem res et non mediocri laude digna, sed non hoc hostes expellit, non patriam liberat. ( ) Camillus vobis, Camillus imitandus est, qui signa, ut inquit Vergilius, in patriam referat eamque restituat; cuius virtus adeo ceteris praestantior fuit, ut illi qui vel in Capitolio, vel Ardeae, vel Veiis erant, sine hoc salvi esse non possent. ( ) Quod hoc quoque tempore continget et ceteri scriptores ab eo, qui de lingua Latina composuerit, non parum adiuvabuntur. ( ) Equidem, quod ad me attinet, hunc imitabor, hoc mihi proponam exemplum; comparabo, quantulumcumque vires meae ferunt, exercitum, quem in hostes quam primum educam; ibo in aciem, ibo primus, ut vobis animum faciam. ( ) Certemus, quaeso, honestissimum hoc pulcherrimumque certamen; non modo ut patriam ab hostibus recipiamus, verum etiam ut in ea recipienda quis maxime Camillum imitabitur appareat1. ( ) Di cillimum quidem praestare quod ille praestitit omnium imperatorum mea sententia maximus riteque secundus a Romulo conditor urbis appellatus. ( ) Ideoque plures pro se quisque in hanc rem elaboremus, ut saltem multi faciamus quod unus e ecit. Is tamen iure vereque Camillus dici existimarique debebit, qui optimam in hac re operam navaverit. ( ) De me tantum a rmare possum, ut non sperare tantae rei me satisfacturum, ita di cillimam sumpsisse laboris partem durissimamque provinciam, ut redderem alios ad cetera prosequenda alacriores. Hi enim libri nihil fere quod ab aliis auctoribus, iis dumtaxat qui extant, traditum est continebunt. Atque hinc principium nostrum auspicemur.

1

Hoc in interrogato obliquo indicativus est usurpatus.

IOANNIS IOVIANI PONTANI (GIOVANNI GIOVIANO PONTANO) (

-

)

cantus pueriles Ioannes Iovianus Pontanus inter maximos poetas Latinos recentiores habetur necnon maximus humanista Neapolitanus. Pontani in honorem Academia Pontaniana Neapolitana est nuncupata, cuius initia Antonius Beccadelli Panormita saeculo quinto decimo mediante curavit. Pontanus multa opera scripsit, inter quae carmina astronomica titulo Urania, Eclogas, Baias sive Hendecasyllabos more Catulliano scriptos (Catullus circa anno repertus paulatim a humanistis accipiebatur) necnon opus palmare, cui titulus Parthenopaeus sive De amore coniugali, in quo amor domesticus more novo atque miro celebratur. Quorum libro secundo insertae sunt Naeniae, carmen generis litterarum Latinarum insoliti. Quibus in versibus simplicitas cantus popularis eruditioni eximiae commiscetur; multae enim voces poetarum antiquorum inibi subtiliter audiuntur.

Conspectus librorum Widu-Wolfgangi E ‘Liebes-, Lebens-, Ehepartner. Pontano’s Amores coniugales’, Mittellateinisches Jahrbuch, ( ), - . Giovanni Gioviano Pontano, Baiae, in linguam Anglicam vertit Rodney G. D (Cantabrigiae in Massachuseta: Harvard University Press, ). Lilianae M S ‘Un canzoniere per una moglie: realtà e poesia nel De amore coniugali di Giovanni Pontano’, in Poesia umanistica latina in distici elegiaci. Atti del convegno internazionale Assisi, - maggio , ediderunt Iosephus C et Franciscus S (Asisii: Accademia Properziana del Subasio, ), pp. - . Ioannis N Le plaisir sensuel et le plaisir savant dans l’œuvre élégiaque de Giovanni Pontano, in Le plaisir dans l’Antiquité et à la Renaissance, ediderunt Petra G -H , Carolus L et Villelmus V (Turnholti: Brepols, ), pp. - . Pontano und Catull, edidit omas B (Tubingae: Gunter Narr Verlag, ). Adelaidis S ‘Les berceuses latines de Pontano et leurs sources antiques’, Humanistica Lovaniensia, ( ), - .

(

)

Naeniae: excerptae ex opere c.t. De amore coniugali libri tres Quae carmina interpunctione hic et illic uniformitatis causa mutata hac ex editione excerpsimus: Giovanni Gioviano Pontano, On Married Love. Eridanos, in linguam Anglicam vertit Lucas R (Cantabrigiae in Massachuseta: Harvard University Press, ). Pro licentia hos versus exprimendi, quam a domo editoria accepimus, gratiae sunt agendae. Naenia prima ad somnum provocandum. Somne, veni; tibi Luciolus blanditur ocellis; somne, veni, venias, blandule somne, veni! Luciolus tibi dulce canit, somne, optime somne; somne, veni, venias, blandule somne, veni! Luciolus vocat in thalamos te, blandule somne, somnule dulcicule1, blandule somnicule. Ad cunas te Luciolus vocat; huc, age, somne, somne, veni ad cunas, somne, age, somne, veni! Accubitum te Luciolus vocat, eia age, somne, eia age, somne, veni, noctis amice, veni! Luciolus te ad pulvinum vocat, instat ocellis; somne, veni, venias, eia age, somne, veni! Luciolus te in complexum vocat, innuit ipse, innuit; en venias, en modo, somne, veni! Venisti, bone somne, boni pater alme soporis, qui curas hominum corporaque aegra levas. Naenia secunda ad vagitum sedandum. Nutrix canit. Ne vagi, ne, blande puer, ne, parvule, vagi: blanda rogat blandum Lucia Luciolum. Ne vagi, ne lacrimulis corrumpe misellis turgidulosque oculos turgidulasque genas! Ecce tibi balbo ore sonat, blaeso ore susurrat Eugenia et dulces garrit in aure iocos; ecce tibi mollem inflectens Aurelia vocem fabellas bellas, carmina bella canit. Ne vagi, mellite puer; tibi Luscula ludit, gestit et ad cunas blanda catella tuas; Curtiolus tibi subsultans en se erigit, en se iactitat, en teneri cruscula lambit heri.

1

Vocalis est producta in arsi.

( An lingis, lascive, genas? Ah, curtule2 Curti, ipsa tibi irascar, curtule Curtiole. Tune genas, tune ora? Meus puer, improbe Curti, Luciolus meus est, improbe Curtiole. Curtiole, anne audes? Ah risit Lucius, ah se iecit in amplexus Lucius ipse meos. En pectus, formose, tuum; mihi dulcia iunge oscula, et in solito molle quiesce sinu! Naenia tertia blanditoria et iocosa. Nutrix canit. Has ego Luciolo mammas, haec ubera servo: dextera mamma tua est, ipsa sinistra mea est. Singultit sed Luciolus; mutare licebit: ipsa sinistra tua est, dextera mamma mea est. Utraque sed potius tua sit, iam desine flere, desine: dextra tua est mamma, sinistra tua est. Risit Luciolus mammamque utramque momordit. Tune meas mammas, crudule3, tune meas...? Iam saevit, quod dico “meas.” Ne, candide, saevi: haec atque illa tua est, utraque mamma tua est. Nunc, Luci, nunc suge ambas, ne quis malus illas auferat, et clauso, scite, reconde sinu! Naenia quarta nugatoria. Nutrix iocatur. Ora quis, aut quis labra mihi linguamque momordit? Lucius improbulus, Lucius ille malus. Quis collum mammasque meas pectusque momordit? Lucius ille malus, Lucius improbulus. Ne posthac, ne tange, puer! Cui basia servo labraque? Cui linguam hanc? Antinoo, Antinoo. Cui pectus mollemque sinum tenerasque papillas amplexusque meos? Antinoo, Antinoo. Antinoe o formose, veni; tibi brachia pando; quamprimum in nostros, blande, recurre sinus; en mammas, en lacteolas, formose, papillas, en cape delicias tinnula plectra tuas! Sed quisnam nostra puer hic cervice pependit? Mentior? An certe est Lucius improbulus?

2 3

Nomen adiectivum non antiquum. Nomen adiectivum novatum.

)

( Implicuit collo simul et simul oscula sumpsit improbulus non iam, sed probus ipse puer. Naenia quinta ad somnium inducendum. Mater canticat4 Scite puer, mellite puer, nate unice, dormi; claude, tenelle, oculos, conde, tenelle, genas! Ipse sopor: “Non condis, ait, non claudis ocellos?” En cubat ante tuos Luscula lassa pedes. Languidulos, bene habet, conditque et claudit ocellos Lucius et roseo est fusus in ore sopor. Aura, veni, foveasque meum placidissima natum. An strepitant frondes? Tam levis aura venit; Scite puer, mellite puer, nate unice, dormi; aura fovet flatu, mater amata sinu. Naenia sexta nugatoria. Mater ludit. Quis puer hic? Age, Lisa, tuas absconde papillas; hic puer en illas surripuisse parat. Lisa, tege, en tege, Lisa, tuas! Tune improbe, tune Lucioli mammas surripuisse paras? Luciole, huc propera, propera nunc, candide Luci; ille malus properat; tu prior ante veni! Vicisti atque hanc ore premas, hanc corripe dextra; i, puer, hinc, alias, i, male, quaere alias! Naenia septima nugatoria ad inducendum soporem. Mater loquitur. Fuscula nox, Orcus quoque fusculus5; aspice, ut alis per noctem volitet fusculus ille nigris! Hic vigiles captat pueros vigilesque puellas. Nate, oculos cohibe, ne capiare vigil! Hic captat seu quas sensit vagire puellas seu pueros. Voces comprime, nate, tuas! Ecce volat nigraque caput caligine densat et quaerit natum fusculus ille meum, ore fremit dentemque ferus iam dente lacessit, ipse vorat querulos pervigilesque vorat, et niger est nigrisque comis nigroque galero. 4 5

Canticare fortasse stat pro verbo temporali quod est cantitare. Nomen adiectivum novatum.

)

( Tu puerum clauso, Lisa, reconde sinu, Luciolum tege, Lisa! Ferox quos pandit hiatus, quasque aperit fauces, ut quatit usque caput! Me miseram, an ferulas gestat quoque? Parce, quiescit Lucius, et sunt qui rus abiisse putent; rura meus Lucillus habet, nil ipse molestus, nec vigilat noctu conqueriturve die. Ne saevi, hirsutasque manus tibi comprime, saeve; et tacet et dormit Lucius ipse meus et matri blanditur et oscula dulcia figit bellaque cum bella verba sorore canit. Naenia octava. Nutrix arcessitur. Mater loquitur. Lisa, veni, expectata veni, quid lenta moraris? En age, quid cessas? Nil remorata veni: et sitit et vagit, tibi nunc convicia dicit Lucius et caros quaeritat usque sinus. Iam properat Lisella, pedum vestigia sensi, ecce venit nudo Lisa parata sinu. En tibi lacteolae, Luci formose, papillae, en tibi turgidulo plena mamilla sinu! Tota tibi tua Lisa vacat, tua Lisula tota est; sume, venuste puer6, ubera, carpe sinus, carpe sinus, formose, tuos somnumque capesse: dicetur cunis naenia grata tuis. Naenia nona iocosa ad blandiendum. Nutrix canit. Pallidus Eunomius puer est Titiusque nigellus, vagit et hic noctes, vagit et ille dies; Luciolo roseus color est candore refusus, nec vagit noctu nec strepit ipse die. Despuit Eunomius mammas tunditque papillas; oscula dat tumidis Lucius uberibus. Non Titium fabella iuvat, non naenia Lippae; naenia Luciolum verbaque ficta iuvant. Ridet et in somnis et Lisae Lucius haeret auferat et ne quis callidus ipse timet.

6

Vocalis est producta in arsi.

)

( Naenia decima. Mater blanditur catellae ac somnum invitat. Ne latra, ne pelle bonum, bona Luscula, somnum; et tibi iam somnus, Luscula, gratus erit. Ingredere, o bone somne; nihil bona Luscula latrat. Luscula Luciolo, Luscula blanda tibi est; innuit ipsa oculis tibi Luscula, Lucius ipse innuit, et dicunt: “Somnule lenis, ades!” Luscula iam dormit, stertit quoque bella catella et sua Luciolo lumina fessa cadunt. Dormi, Luciole7, Luci dilecte, quiesce; en canit ad cunas garrula Lisa tibi. “Mulcet languidulos, saturat quoque somnus ocellos; somnus alit venas, corpora somnus alit et sedat curas requiemque laboribus a ert, odit tristitiam, gaudia semper amat. Somne bone o cunctis, assis mihi, candide somne, somne bone et pueris, somne bone et senibus, ipse mihi tumidas satura, bone somne, mamillas, ubera Luciolo quo mea plena fluant.” Sentit Luciolus dormitque et ridet et optat et mammas digitis prensitat usque suis. Euge, puer, sitibunde puer, cape, lassule, somnos; mox tibi iam vigili lacteus amnis erit. Naenia undecima. Mater nugatur. Excitus e somno meus est puer; huc age, Lisa, en age, delicias accipe, amata, tuas. Et sitit et ridet, dulcis et vertit ocellos ipse tibi; vultus aspice, cara, tuos! His pro blanditiis teneras da, Lisa, papillas Luciolo: amplexus quos parat ipse tibi! An refugit mala Lisa? Nihil mala Lisa veretur? Carpe, puer, plenos, ubera laeta, sinus, suge ambas, summorde ambas, ne parce, papillas: ubera Luciolo stulta negare potest? Scinde comas, contunde sinus, di ringe capillos: tune meas fugias, improba serva, manus? Ah, simulant ambo! Simulate et perfide Luci, fallax Lisa novis insidiosa modis,

7

Vocalis est producta in arsi.

)

( ipsa tibi eripiam mammas, tibi, subdola, natum, subdola, quae fugias, perfide, qui renuas. Naenia duodecima. Pater nato blanditur. Pupe meus, pupille meus, complectere matrem inque tuos propera, pupule care, sinus; pupe bone, en cape, care, tuas, mi pupule, mammas, pupule belle meus, bellule pupe meus. Suge; canam tibi naeniolam.8 Nae…naenia nonne nota tibi, nate, est naenia naeniola? Pupe meus, pupille meus, nae… naenia nonne nota tibi, nate, est naenia naeniola? Belle meus, mellite meus, nae…naenia nonne nota tibi, nate, est naenia naeniola? Somniculus tibi iam lassis obrepit ocellis, dum tibi, nate, placet naenia nota nimis. Pupe meus, dormisce meus; nae…naenia, nostro da noctem nato, naenia, somniferam!

8

Vocabulum non antiquum.

)

MICHAELIS MARULLI TARCHANIOTAE (ΜΙΧΑΗΛ ΜΑΡΟΥΛΛΟΣ ΤΑΡΧΑΝΕΙΩΤΗΣ; MICHELE MARULLO TARCANIOTA) (CA -

)

epigramma Nobili loco Graeco paulo post Constantinopolim a Turcis captam ortus in civitatem sui iuris Ragusam (quam in carmine infra proposito Rhacusam vocat) cum familia migravit. Studiis in Italia gestis per totam vitam ibi vixit (praecipue Florentiae atque Neapoli) munere poetae fungens, sed fuit quoque miles, qui in bellis contra Turcas stipendia est meritus. Quattuor epigrammatum libros variis metris composuit necnon quattuor libros hymnorum, in quibus elementa Graeca, Romana, Neoplatonica commiscentur. Inter poetas ei praedilectus Lucretius fuisse videtur, quem sedulo investigabat. Multum in poetas posteriores contulit etiam linguis vernaculis scribentes, e.g. in Petrum Ronsard “poetarum principem.” Ceterum Ragusae, quae tempore Marulli tamquam res publica maritima et libera florebat, quamquam populus maiore ex parte erat Slavicus, lingua Latina diu vigebat, ut ex elogio “Libertas” vexillo Ragusano inscripto patet.

Conspectus librorum Donatellae C ‘Nimium castus liber: gli Epigrammata di Michele Marullo e l’epigramma latino del Quattrocento’, in Poesia umanistica latina in distici elegiaci. Atti del convegno internazionale Assisi, - maggio , ediderunt Iosephus C et Franciscus S (Asisii: Accademia Properziana del Subasio, ), pp. - . Iasminae H ‘ e Tristia of a Greek Refugee. Michael, and the Politics of Latin Subjectivity after the fall of Constantinople ( )’, Proceedings of the Cambridge Philological Society, ( ), - . Carolae K Marullus. Soldier Poet of the Renaissance (Londinii: Duckworth, ). Michael Marullus, Ein Grieche als Renaissancedichter in Italien, ediderunt Echardus L et Echardus S (Tubingae: Gunter Narr Verlag, ).

(

)

e Neo-Latin Epigram. A Learned and Witty Genre, ediderunt Susanna B , Carolus A.E. E et David R (Lovanii: Leuven University Press, ).

Epigrammata IV,

De laudibus Rhacusae1

Paucis rebus ad orthographiam et ad rationem interpungendi pertinentibus uniformitatis causa mutatis, hanc editionem sumus secuti: Michael Marullus. Poems, in linguam Anglicam vertit Carolus F (Cantabrigiae in Massachuseta: Harvard University Press, ). Hoc domus editoriae permissu est factum, cui gratias agimus. Rhacusa, multis gens Epidauria2, Sicana3 pubes pluribus, at mihi, ut nomen incertum genusque, grande soli decus urbiumque, quascumque longus subluit Adria4, quo te merentem carmine prosequar non falsus aut somno petita materia sine teste inani? Amica quondam dulcis5, ubi puer primas querelas et miseri exili lamenta de tristi profudi pectore non inimicus hospes. Hinc me locorum vis rapit6, aspera evicta cultu saxaque mollibus servire Phaeacum7 viretis iussa virum docili labore

1

Strophae Alcaicae. Colonia Graeca haud longe a Ragusa sita. 3 I.e. origine Sicula. 4 Mare Adriaticum. 5 Subintellegitur fuisti. 6 Omnia, quae hac in longiore sententia sequuntur, quadam appositione iunguntur cum voce q.e. vis. 7 Insula Corcyra quo Ulyxes appulit—at probabiliter agitur de regione terrae continentis vicina. 2

(

)

et cuncta Cressa vite nitentia, qua longa Sercus8 bracchia porrigit obiectus hibernis pruinis et Boream populis tuetur; hinc tuta passim sponte deum freta litusque fetum portubus et bonis gens laeta convectis utroque limine flammiferentis9 astri; hinc ipsa muro moenia duplici educta caelo—pars licet altera natura et abrupti superbit rupibus aëriis profundi— complexa portus mole Cyclopea urbisque quantas divitias neque mater Syracusae tulere nec gemino mare dives Isthmos. Etsi ista—quamquam maxima nec nisi concessa raris munere caelitum— virtutis et laudum tuarum vera loqui quota pars volenti, cum morem et urbis saepe animo sacra tot iura mecum cogito, cum decus pulchramque libertatem avorum perpetua serie retentam interque Turcas et Venetum asperum, et inquietae regna Neapolis, vix qualis Aetnaeo10 profundo unda freti natat aestuosi!11 Heu! Quae suetum12 nec patitur iugum nec, si carendum sit, ferat otium,13 incerta votorum suisque exitio toties futura.14 8

Monticulus prope Ragusam. Vocabulum non antiquum. 10 Quod pertinet at Siciliam; agitur de freto inter Italiam et Siciliam. 11 Vix coniungitur cum natat. 12 Suetum legitur per dialysim. 13 Francogalli, Pannoni, Hispani Neapoli regnabant. 14 Poeta de Neapoli loqui pergit. 9

( Nam quae remotis usque adeo iacet gens ulla terris, quod mare tam procul ignotum acerbis Apulorum exiliis Calabrumque cladi?15 Non his beati quaeritur artibus quies honesti, non bona strenuae virtutis et frugi parata regna domi populique pace. Sed haec silenti non patiens amor16; tu vero, coeptis artibus, optima rem auge decusque et nationum, ut merita es, caput usque vive.

15 16

Calabria et Apulia factae sunt regni Neapolitani partes. Subintellegitur dicit.

)

PETRI MARTYRIS (PIETRO MARTIRE D’ANGHIERA) (

-

)

historiae Petrus Martyr Anglerius, ortus ex regione urbis Angleriae (vulgo nunc Angera) in Italia Septentrionali sitae, fuit rerum gestarum studiosus, qui in curia regia Hispanorum de novo orbe explorando scribebat. In octo prolixis Decadibus de Orbe Novo quomodo Americae ab Europaeis essent exploratae perscripsit. Quorum exploratorum multos, inter quos erat vir Ligur celeberrimus Christophorus Colonus sive Columbus, ipse coram noverat. In Decadibus nonnulla verba nova ad novum orbem pertinentia a Petro Martyre excuduntur. Quamquam plurima indicia perutilia de novo orbe explorato legentibus praebet Martyr, eius tamen sermo compagem linguae Italicae vel potius Hispanicae interdum redolere videtur.

Conspectus librorum Godefridi E ‘Erasmian Agenda: Peter Martyr’s Plain Latin for a New World,’ Studi Umanistici Piceni, ( ), - . Godefridi E ‘Peter Martyr’s Account of the First Contacts with Mexico’, Viator, ( ), - . Martinae F ‘Marques et limites de la modernité: l’insertion de mots non latins dans quelques textes de Pedro Martir d’Angleria’, in Humanismo y pervivencia del mundo clásico, IV, , ediderunt Iosephus Maria M -M , Ioachimus P B et Ludovicus C B (Alcanitii: Instituto de Estudios Humanísticos – Matriti: Consejo Superior de Investigaciones Cientificas, ), pp. . Brigittae G ‘Per tabellam huius cosmographiae novae: Pierre Martyr d’Anghiera géographe, ou comment élaborer la cosmographie d’un monde nouveau’, Archives internationales d’histoire des sciences, ( ), - . Brigittae G ‘Pierre Martyr d'Anghiera et Jérôme Fracastor: deux visions du Nouveau Monde’, Latomus, ( ), - . Gerardi H ‘Die erste Darstellung der Entdeckungen und Eroberungen Spaniens in der Neuen Welt: Petrus Martyr de Angleria: De Orbe Novo Decades

(

’

)

Octo’, in De litteris Neolatinis in America Meridionali, Portugallia, Hispania, Italia cultis, ediderunt eodericus B et Axelius S (Francofurti: Valentia GmbH, ), pp. - . Gerardi H ‘Latinitas as the Medium of the First History of America: e Decades de Orbe Novo by Pietro Martire d’Anghiera’, in Acta Conventus NeoLatini Budapestinensis. Proceedings of the irteenth International Congress of Neo-Latin Studies, Budapest - August , ediderunt Rhoda S et alii (Tempe in Arizona: Arizona Center for Medieval and Renaissance Studies, ), pp. - . Gerardi H ‘Petri Martyris Anglerii de orbe novo decades: exemplum communicationis inter Europaeos prospere peractae’, in Acta selecta decimi Conventus Academiae Latinitati Fovendae, Matriti, - Septembris , ediderunt Antonius C G et Maria Dolores A S (Romae: Academia Latinitati Fovendae – Matriti: Instituto de Estudios Humanísticos de Alcañiz, ), pp. - . Gerardi H ‘Petrus Martyr de Angleria (Pietro Martire d'Anghiera): A Remarkable Italian Humanist and Historian of the New World’, in Acta Conventus Neo-Latini Cantabrigiensis. Proceedings of the Eleventh International Congress of Neo-Latin Studies, Cambridge July - August , ediderunt Rhoda S et alii (Tempe in Arizona: Arizona State University, ), pp. - . Gerardi H ‘Pietro Martire d’Anghiera the First Anthropologist of America: Exceptional Observations in his first Decade de Orbe Novo’, in Acta Conventus Neo-Latini Upsaliensis, Proceedings of the Fourteenth International Congress of Neo-Latin Studies, Uppsala , voll., ediderunt Astridis S -W , Alexander C , Dominicus D , Rogerius G , Fidelis R , Valeria R , eodericus S , Margarita W et Christina W (Lugduni Batavorum et Bostoniae: Brill, ), pp. . Pierre Martyr d’Anghiera, De Orbe Novo decades, I: Oceana decas / Décades du Nouveau Monde, I: La décade océane, suivie du Quatrième Voyage de Christophe Colomb, edidit, in linguam Francogallicam vertit et commentariis instruxit Brigitta G (Lutetiae Parisiorum: Les Belles Lettres, ).

Excerpta ex Quinta decade De orbe novo Petri Martyris Signis interpunctionis necnon orthographia uniformitatis causa nonnumquam mutatis, hanc editionem adhibuimus: Pietro Martire d’Anghiera, De Orbe Novo Decades I-VIII, voll.: : I-IV; : V-VIII, ediderunt Rosanna M et Elissa M (Genuae: Università, Dipartimento di Archeologia, Filologia Classica e loro Tradizioni, ). Qua de re erga domum editoriam gratus animus est significandus.

(

’

)

Caput primum ( ) [Narrationem orditur] In calce igitur superioris libri, ut ad rem nostram revertamur, de potentissimo rege Muteczuma1 mentio facta est, qui ex ingenti civitate in falsi lacus medio sita nomine Tenustitan2 multis urbibus et provinciarum regulis longe lateque imperabat, a quo per Montegium et Portucarrerium Hispanos viros Carolo Caesari3 in celeberrimo Hispaniarum Vallisoleti4 oppido commoranti pretiosa et mirae elegantiae munera, ut supra memoravimus, missa fuerunt. ( ) Interea vero Cortesius5, dum nuntios ad Caesarem missos expectat, ne milites otio torpescerent, statuit coeptam expeditionem exsequi… ( ) [Cempoal colonia] … Tetendit Cortesius ad occidentem ad leucas octoginta coloniamque ibi posuit in litore ad leucas6 ab alia civitate terrestri nomine Cempoal7 in Grisalvae fluminis vicinia, et ab oppidulo ad dimidiam leucam in elato parumper tumulo nomine Chianistam, suae autem coloniae nomen dedit Vera Crux, quod Crucis Maii profesto terram ceperit. ( ) Decrevit inde Cortesius quae de tanto rege, qualem esse Muteczumam audierat, quaeve de tam vasta civitate ferebantur praesens cognoscere. ( ) [Muteczuma regulus potentissimus. Comparatio] Cortesii cogitatu intellecto, Cempoalenses finitimi Muteczumae per vim dediticii et infensi concilio inito Cortesium adiverunt: veluti Haedui et Sequani post devictos Helvetios supplices et flentes apud Caesarem de Ariovisti Germanorum regis superba tyrannide, ita de Muteczuma Cempoalenses, et multo gravius, quod praeter aliorum proventuum provincialium gravia tributa, quae quotannis praebebant, mancipiorum, et illis deficientibus, propriorum filiorum partem vectigalis loco suis diis immolandos Muteczumae praebere cogerentur. ( ) Diximus namque (et id Beatitudini tuae8 notissimum est) in omnibus terris illis humano sanguine litari et latius infra repetemus. ( ) Obsides igitur de fide servanda militesque auxiliarios virtute bellica pollentes contra tyrannum se Cortesio daturos Cempoalenses pollicentur, quia se sperant eo favente Deo, caeli ac terrarum satore, de quo nostri praedicaverant, etsi impune simulacra parentum, quae ipsi prius colebant, 1

Muteczuma II ( ) fuit nonus imperator Aztecarum. Futura urbs Mexicum. 3 Regi Hispanico Carolo eius nominis primo, qui ab anno usque ad regnavit. 4 Hispanice Valladolid. 5 Dux Hispanus Hernán Cortés ( ). 6 Probabiliter numerus est omissus. 7 Agitur de urbe, cuius reliquiae hodie inveniuntur in regione Mexici meridiana et orientali (Hispanice Cempoala sive Zempoala). 8 Adloquitur Pontificem Maximum Hadrianum Sextum. 2

(

’

)

confregissent, a tam truculenta tyrannide civitatem ac universam, alioquin fortunatissimam provinciam in libertatem vindicaturos, si tantae illorum calamitati vellet Cortesius misereri ac atrocibus iniuriis obviare; neque dubitare se inquiunt quin victoriam sint consecuturi, quia a caelo missum Cortesium et comites eius arbitrarentur, cum sint erga victos adeo mites et in detrectantes amicitiam adeo prostratores, quive tam numero pauci tantam vim bellatorum, quanta fuit Potenchianensium9, ausi fuerint expectare. ( ) Quadraginta namque armatorum milia nostri ea pugna disturbarunt, uti saepius ab ipsismet, qui rei a uerunt, audivit tua Beatitudo legitque a ducibus primariis litteras, cum non amplius quingentis peditibus, equis tamen sexdecim et tormentis plerisque. ( ) [Digreditur] Hic est parumper digrediendum in aliud hominum genus, qui sunt animi adeo exilis, ut ea, quae suis viribus inepta fore ipsi sentiant, pro fabulis accipiunt10. Torquebunt hi nasum, quando a tam exiguo militum numero tot hostium milia disiecta intellexerint. ( ) Duo illorum cavillos intersecent, exemplare unum, rei novitate aliud. ( ) Nonne Caesarem cum minoribus copiis Helvetiorum, mox Ariovisti, Belgarum demum copias ingentes debellasse legerunt? Nonne Xerxem Persarum regem, qui tanta multitudine Graeciam invasisse legitur, ut exercitu positis castris prandere volente fluminum aquas ad alvei siccitatem traherent potando, cum non maiore quam duodecim milium Graecorum manum apud Salaminam emistocles ad interneciem11 usque delevit, ut vix imperator ipse fugiens una sola navi evaserit? ( ) Fuerunt praeterea nostris duo pugnandi genera barbaris illis numquam visa vel tradita, quae solo illos prospectu terga vertere coëgerunt, tormentorum scilicet strepitus et flammae cum odore sulphureo e tormentis prodeuntes, quae illi tonitrua et fulgura de caelo a nostris deportata putabant. ( ) Nec multo minus equorum accessu perterrebantur, cum unum esse animal hominem equo annexum, uti de centauris fabella exorta est, arbitrarentur. ( ) Neque semper tamen fauste nobis successit: vices easdem sunt experti saepenumero et integras aliquando nostrorum acies deleverunt barbari hospites se velle recusantes. …

9

Incolarum urbis, cui nomen vulgo Potanchán, prope litus sitae. Indicativus in enuntiato consecutivo. 11 Internecionem. 10

(

’

)

Caput secundum ( ) [Oratio Cortesii ad commilitones suos magnifica] Cortesius autem, qui animo fixum habebat velle regionum omnium earum civitatem primariam adire Tenustitanam, prudenter blandeque magis agendum existimans quam severe tractandum, ita disseruit: “Quid rei est hoc, commilitones? Quid veremini? Nonne vobis constat Deum esse vobiscum, qui tot nobis successus praestitit felices? ( ) Putatisne meliores esse fortioresque, quos sumus quaesituri? Nonne videtis in manu vestra esse ut Christi fides amplificetur in immensum? Quae qualiaque regna vestro regi vobisque ipsis, modo constantes sitis, comparabitis? ( ) Parum est quod iam superest. Et si forte, quod minime vereor, succumbendum foret, quid felicius? Potuitne quisquam hominum gloriosius unquam vitam finivisse? ( ) [Laus Hispanorum] Memineritis praeterea vos esse Hispanos, qui solent esse imperterriti neque vitam faciunt assis, ubi vel Dei omnipotentis obsequium vel gloriae adipiscendae facultas sese o erat. ( ) Praeterea quo tendemus? Quid faciemus otio marcescentes in litoribus? Sumite animum, sumite mecumque barbaras nationes has Christi legi ac nostri regis observantiae subicite! ( ) Quaenam fama ex his gestis, quae numquam viventium cuiquam se obtulerunt, relinquetur posteris? Honoratiores erimus inter vicinos nostros in patria, quam fuerit unquam Hercules in Graecia ex adventu suo in Hispaniam, de quo adhuc monumenta extant. Sunt nostri labores multo graviores, erunt et praemia maiora. ( ) Expergiscimini ergo et forti animo rem inceptam mecum capessite nil de victoria dubitantes!” ( ) Habita oratione, bene sermocinatum Cortesium centuriones annuerunt. ( ) [Populi facilis mutabilitas] Assensit populus marino fluctu mobilior, qui se quacumque flat ventus ea tendit, aures et linguam ad quemcumque sensum solvit. ( ) Militum animis sedatis, ad Cortesium ab eius regionis imperatore generali dicto Zentegal legati venerunt: veniam de praeteritis petunt, de sumptis in nostros armis. ( ) Ne mirentur, arguunt se regem nescivisse unquam aut ulli paruisse tantique semper fecisse libertatem, quod multa sint incommoda perpessi a maioribus, ne Muteczumae dicto auscultarent, sed praecipue vestibus gosampiis12 et sale ad condiendum fercula caruisse, quod assequi nequeant Muteczuma vetante. ( ) Si tamen nunc in amicitiam admittantur, facturos imperata pollicentur. Ignotum est omnibus et admissi sunt.

12

Agitur de gossympino sive gossypio.

(

’

)

( ) [Iterum pacem o erunt Tescaltecani] Distabat ea civitas Tescalteca a castris leucas sex; ut ad se proficiscatur cives orant. Recusavit aliquamdiu Cortesius, principum civitatis tandem victus precibus accessit. Sed aliud est inserendum, priusquam progrediamur in Tescaltecanis rebus. ( ) [Legati a Muteczuma ad Cortesium] Ad Cortesium venerant sex Muteczumae familiares necessarii cum donis praestantibus: monilia tulerunt varia vestesque varias aureas ad summam Castellanorum13 aureorum mille; gosampias etiam vestes mille variis fucatas coloribus. ( ) Hi cum intellexissent statuisse animo Cortesium ut Muteczumam eiusque civitatem visat, Muteczumae nomine petierunt a Cortesio ut deponat cogitatum illud, quia sit ea civitas Tenustitana in aquis posita, omnium rerum egena suapte natura. ( ) Nisi ab exteris comportentur, fore di cilem commeatus copiam tantis viris aequam. ( ) Auri, argenti et gemmarum aliarumque rerum omnium quamcumque summam Cortesius postulaverit, Muteczumam, ubicumque sedem figat, missurum legati promittunt. ( ) Cortesius ad haec: nequire se ullo pacto postulatis eorum annuere, quod in mandatis habeat a suo rege ut et urbem et regem eius visat vestigetque diligenter omnia, quo per nuntios queat, quid rei sit suae Maiestati significare. ( ) Habita ea sententia, petunt ut de Cortesii voluntate liceat de seipsis unum mittere ad Muteczumam cum eo responso. ( ) Mittendi venia impenditur; e sex collegis unus it; in diem sextum rediit. ( ) [Munera pretiosa nostris oblata] Aurea tulit a Muteczuma decem, pondere paria, toreumata perpulchre laborata. ( ) Attulit et mancipiorum umeris, quod iumenta nulla consequantur alia, vestes mille et quingentas, prioribus mille pretiosiores. ( ) Mirabuntur et hoc in loco qui angusti sunt spiritus et illa credunt esse fabulosa, quae numquam audiverunt alias, aut suis viribus esse imparia. ( ) His suo loco satisfaciam, quando de Muteczumae oeconomica14 tractabitur. … ( ) (Cortesius) Viginti apud Tescaltecanos egit dies. ( ) [Amicitiam Cortesii certatim ambiunt, odium quisque partibus adversis suadens] Quo tempore sex Muteczumani nuntii illius semper lateri adhaeserunt persuadere Cortesio conantes ne sibi Tescaltecanos conciliaret, ne fideret infidis ac dolosis hominibus. ( ) Tescaltecani e contra Muteczumanos tyrannos esse ducturosque Cortesium in praeceps aliquod aerumnosum, si eis crediderit. ( ) Hac dissensione tacitus gaudebat Cortesius. Alterna eorum odia sibi profutura putavit, placidis orationibus 13 14

Castella est regnum Hispanicum. I.e. de re oeconomica.

(

’

)

utrosque depascebat. ( ) Instabant Muteczumani legati ut se Cortesius a Tascaltecanis exsolveret civitatemque adiret non longius quinque leucarum intervallo distantem Muteczumae dicionis nomine Chiurutecal. Inde dicebant facilius posse tractari quidquid cum Muteczuma esset agendum. ( ) E contra Tascaltecani Cortesio renuntiabant insidias esse illi paratas et in via et in urbe ipsa Chiurutecala: in via, quod pluribus in locis eius cives absciderint itinera, in quibus equi periclitarentur, et alia a veteri15 cursu deducta itinera significarunt; intra urbem vero vias esse conclusas plerisque in locis et aggeribus munitas coëgisseque cives illos in solariis ac turriculis et fenestris vicis ac viis publicis imminentibus lapidum magnam congeriem, quibus ex alto adeuntes nostros conficerent. ( ) Corrupto vivere contra nostros animo Chiurutecalenses argumento esse disseruerunt Tascaltecani, quod numquam, uti ex distantiore civitate Guazuzingo fecerant, ad se16 venerint Chiurutecalenses. ( ) Hac re intellecta, misit Cortesius ad Chiurutecalenses conquestum de iniuria et neglegentia illorum. ( ) [Expurgant se Chiurutecalenses de non salutato Cortesio] Mandato Cortesii cognito legatos miserunt, sed plebeios et nullius momenti homines, qui dicerent se non venisse hactenus, quod per terras inimicorum erat veniendum; bono tamen esse animo erga Cortesium Chiurutecalenses rettulerunt. [ ] Cognita contumelia, quod primores ad se venire fuerint dedignati, minabundus vulgares illos dimisit cum mandatis, nisi post tertium adessent diem primarii civitatis illius, iturum se hostiliter in eos; quid soleat iratus operari se experturos inquit, si distulerint accessum ad praestandam Hispano regi observantiam, cuius est omnium terrarum illarum imperium. ( ) Venerunt; excusationes innexas admissurum se Cortesius ait, si steterint promissis. ( ) Se libenti animo facturos imperata polliciti sunt seque17 id cogniturum et Tascaltecanos fuisse mentitos intellecturum et tributa impertituros ad Cortesii edictum, si ad se ierit, obtulerunt. ( ) Ita diu ambiguus in diversa trahebatur studia. ( ) [Chiurutecalam versus iter instituunt] Statuit tandem experiri fortunam et Muteczumanis morem gerens iter capit Chiurutecalam versus. ( ) Tescaltecani vero, sententia eius audita, nil proficere sua consilia cernentes nullo pacto se passuros inquiunt ut Cortesius Muteczumanorum fidei se libere credat, ita ut in eorum sit libera potestate: posse illi obesse. ( ) Se gratos fore homini, qui tanta sit usus in eos benignitate admiseritque 15 16 17

Apud Latinitatis recentioris scriptores “veteri” interdum legitur pro “vetere.” I.e. ad Cortesium eiusque comites. Eumque.

(

’

)

Tescaltecanos post innumeros errores in amicitiam, cum delere penitus eos in benemeritam vindictam potuisset. ( ) Centum armatorum milia praetoriae cohortis loco se daturos instant. ( ) Vetuit Cortesius, nil vetuisse profuit; cum ea phalange centum paene milium prima nocte castra locavit in unius obiecti fluminis ripa. ( ) Duobus inde milibus in sui tutelam retentis, ceteros dimisit meritas illis, ut par erat, grates agens. ( ) Accedentes nostros Chiurutecalenses sacerdotes more suo cum puellarum puerorumque cantibus et tympanorum ac lituorum clangoribus procul prodeuntes susceperunt. ( ) Introeuntes sat commode hospitati sunt ac depasti, non laute tamen aut copiose. ( ) De viarum clausura et aggeribus deque paratis lapidibus aliquid senserunt, ut a Tescaltecanis fuerant moniti. ( ) Ecce a Muteczuma nuntios recentes; cives Chiurutecanos18 hi sunt allocuti ad aurem, Cortesium minime. ( ) Quid egerint cum nostris nuntii sciscitati sunt, cives nil ultra responderunt. ( ) Quare motus in suspicionem, Tescaltecanorum consilii memor, Cortesius per Hieronymum Aquilarem interpretem, qui et harum terrarum idiomata callebat, cum in vicinis terris diu servierit, iuvenem unum admissum percontatur. ( ) Quae intellexit haec sunt: Chiurutecalenses, inquit ille, pueros omnes ac senes cum feminis et facultatibus emisisse nostris adeuntibus. Quid aliud cogitent se nescire profitetur. ( ) [Proditio detecta] Proditio est detecta, sed ordine quo referendum est. Apud feminam Chiurutecalensem puella versabatur Cempoalensis, quae virum vel forte amicum secuta fuerat. ( ) Chiurutecalensis femina his verbis Cempoalensem advenam alloquitur: “Amica, proficiscere mecum!” “Quo tandem?” inquit illa. “Extra urbem et procul hinc” ait. ( ) Quid rei moveat illam interrogat advena. ( ) Venturam ea nocte refert a Muteczuma multitudinem armatorum innumeram. “Quotquot intra haec moenia reppererint, trucidabunt. Quod tui miserear, haec tibi aperio; ne moreris, ni una cum ceteris placidos hos tuae puerilis aetatis annos crudeliter finire desideras.” ( ) Aquillari19 puella rem detegit. ( ) Vestigaturus negotium rem Cortesius cognoscit, vera esse intellexit. ( ) Chiurutecalenses primarios accersit. Suos esse paratos in armis imperat. ( ) Centurionibus rem aperit, ut dato sclopeti20 signo ruant in sceleris auctores, quos ipse vocatos erat habiturus in sui hospitii aula coniunctos. ( ) Veniunt principis

18

Sic in editione. Sic in editione. 20 Apud Mazzacane et Magioncalda “scloppetae.” Plerumque dicitur “sclopetum”: vocabulum haud antiquum, quo tormentum manuale significatur. 19

(

’

)

civitatis; in vincula, re prius monstrata, conicit, in equum salit, exit. ( ) Atrii sui fores armatis circumreptas21 reperit: civium erat ea multitudo, quae venturos expectabat, armata. ( ) [Mira dexteritas Cortesii] Adoritur illos, priusquam reliqui accederent22; pugnatum est diu acriter, ait ipse quinque horarum spatio. Stravit tandem barbaros infidos. ( ) Ad atrium redit assignatum. Cives vinctos ad se vocat; cur ita fiat interrogati responderunt se a Muteczuma fuisse deceptos, ipsis invitis id actum esse; si pepercerit, se pollicentur fore perpetuo obnoxios neque Muteczumae ultra parituros. ( ) Cempoalenses ac Tescaltecani auxiliarii se habuerunt eo die strenuis animis ob conceptum in Muteczumae tyrannidem odium. ( ) Pepercit civibus Cortesius; ut mulieres et pueros ac reliqua repeterent reducerentque imperavit. ( ) Ita factum est. Repleta est suo populo civitas. ( ) His actis operam dedit ut Tescaltecani et Chiurutecalenses conciliarentur et convenirent animis, qui prius opera Muteczumae di debant odioque sese invicem capitali prosequebantur. … ( ) [Cortesius ad legatos Muteczumae] Cum haec ita successissent, Muteczumae legatos ad se vocat, incusat eri sui artes iniquas: dolo agere et aliena manu insidiose moliri non esse principis egregii, qualem esse Muteczumam arbitrabatur. ( ) Datam alias per internuntios amicitiae fidem se non ultra servaturum ait Cortesius, quandoquidem ita proditorie23 Muteczuma contra iusiurandum ea fuerit machinatus. ( ) Legati vero semiexanimes24 suum erum nil tale cogitasse aut scivisse dixerunt: tempus ea detecturum, quae ipsi dicant. ( ) Fidei servatorem semper fuisse Muteczumam inquiunt; quo se ab ira Cortesii servarent, Chiurutecalenses ea fuisse commentatos. ( ) His dictis petunt a Cortesio legati ut cum bona ipsius venia liceat unum a suo collegio mittere ad Muteczumam ea renuntiatum, quae tractentur. ( ) Datus est commeatus; intra paucos dies regressus dona tulit rege digna: lances aureas decem, vestes gosampias, uti scribit suo more, mille ac quingentas. ( ) Iam dixi alias, ut angustis animis satisfiat, me apertius haec dicturum, unde tot vestes is rex assequatur in ipsius regis oeconomia. ( ) Comestibilia praeterea multa, sed praecipue vinum, quo reges et proceres fruuntur, a populo diversum: multa namque 21

Verbum temporale non antiquum. In editione adhibita exstat punctum et virgula post adoritur illos; malumus tamen enuntiatum quod coniunctione priusquam incipit cum adoritur illos coniungere, ut apud De orbe novo Petri Martyris ab Angleria Mediolanensis Protonotarii Caesaris senatoris Decades (Compluti: apud Michaelem d’Eguia, ). 23 Adverbium non antiquum. 24 Nomen adiectivum non antiquum. 22

(

’

)

poculorum genera conficiunt, ex maiicio25 generale plebeium, e fructibus variis meliora. ( ) Sed ex amygdalis quibusdam, quibus pecuniae loco utuntur, mira. De hac amygdala dicemus infra. ( ) Per eum familiarem igitur Muteczuma et recentes alios legatos a rmavit ignota sibi esse, quae Chiurutecalenses dixerint de se, mentitos in sui excusationem, futurum aliquando ut intellegat veram esse inter se amicitiam neque fraude media consuevisse Muteczumam res temptare. ( ) [Petit Muteczuma ne intrent suam civitatem ob rerum penuriam] Postulat inter haec tamen iterum atque iterum ut a sumpto proposito adeundi suam civitatem decidat ob rerum carentiam, quia in aquis posita civitas illa rerum omnium sit indiga sua natura. ( ) Suis incolis esse a veteri viciniae commercio satis refertam ait. Sed si hospites accesserint, futuram inopem et egenam. ( ) Id se annuere posse Cortesius negavit, quod ita in mandatis habeat a rege suo. ( ) Cognita Cortesii sententia, per legatos Cortesio significat se in civitate expectaturum et pro viribus daturum operam ne quid deficiat. ( ) Misitque primarios plerosque, qui eum ad se comitentur. Movet igitur versus Tenustitanam civitatem visendi cupidus. … Caput tertium [Mirum de fluxu atque refluxu aquarum] … ( ) Distat a mari civitas haec lacunaris sive lacunae ipsius falsae situs leucas septuaginta amplius; iacentque medii montium altorum tractus duo duaeque valles ingentes inter utrosque montes. ( ) Maris tamen fluxum suscipit ac refluxum lacuna, ni mentiuntur; sed qua sit maris ingressus aut regressus nemini constat. ( ) Fluxu adventante, per duorum collium fauces in dulcis lacunae alveum evomitur salsa, redeunte vero impetu redit ex dulci ad salsam nec propterea dulcis ita corrumpitur, quin bibi possit neque salsa dulcescit. ( ) Satis de lacunis, muris, pontibus et castellis. Ad spectaculum tandem Hispanis placidum, quia diu optatum, Tenustitanis prudentibus forte aliter, quia verentur fore ut hi hospites quietem suam Elysiam veniant perturbaturi; de populo secus, qui nil sentit aeque delectabile quam res novas ante oculos in praesentiarum habere de futuro nihil anxius. ( ) Ad hoc bivium usque a civitate venerunt obvii Cortesio mille viri patrio more ornati. Cortesium sua quique caerimonia usi salutant: ea est terram dextra contingere, mox qua parte dextrae terram tetigerint, eam osculantur in observantiae signum. Nobiles hi curiales omnes erant. 25 Agitur de grano, quod lingua Hispanica ex lingua indigena maíz vocatur; fuit in America frequentissimum praecipuusque indigenarum cibus.

(

’

)

( ) [Obviam it rex Muteczuma cum suo satellitio Hispanis] A tergo rex ipse tantopere desideratus iam tandem advenit. Est ea via, ut iam dixi, sesquileucam26 (aiunt alii duas leucas) producta, adeo tamen recta, ut rubrica iactata nihil possit deduci rectius; si oculorum prospicientis alicuius acies ei serviverit, ex ipso castello, unde Cortesius movit ad Muteczumam, civitatis ingressum facile percipiet. ( ) Per pontis eius medium iter gradiebatur rex, per pontis latera gens reliqua subsequenter ordine servato, aequo inter se distantes intervallo, nudis pedibus omnes. ( ) A lacertis Muteczumam duo principes, quorum unus frater eius erat, Iztapalapae dominus, e primoribus alter regem captum trahebant, non quod indigeret tali auxilio, sed moris est eorum ita observare reges, ut procerum viribus sustineri videantur. ( ) Accedente Muteczuma Cortesius ex equo, quo portabatur, desiluit, amplexurus regem adit. ( ) Collaterales principes prohibuerunt: nefas apud eos est regem tangere. ( ) [Honorifice salutatur Cortesius] Qui a lateribus veniebant agminibus compositis assignata deserebant loca, ut singuli cum solita caerimonia Cortesium salutarent. Ad locum quisque mox suum regrediebatur, ne ordo confunderetur. ( ) Post peractas alacres salutationes, Cortesius ad regem conversus quem collo gestabat exigui pretii torquem sibi abstulit et regi collo imposuit: vitrei namque variorum colorum erant, adamantes partim, uniones et pyropi ex vitro partim. ( ) Muteczumae tamen donum placuit; duobus aliis torquibus gemmeis et aureis cocleis et cancris aureis appensis compensavit Muteczuma. ( ) … Erat apud Cortesii tribunal stratum aliud tabulatum, eodem ornatu comptum. ( ) [Oratio Muteczumae in conventu Hispanorum ac universae suae dicionis27 procerum] In illo Muteczuma, vocatis ad se proceribus regnorum omnium orationem habuit huiuscemodi, uti per intepretes, quos Hieronymus Aquilaris intellegebat, perceperunt: “Viri virtute bellica egregii et in supplices benigni, felicem opto speroque fore congressum vestrum. Faustus ad has terras sit vester adventus!” ( ) Dehinc ad proceres conversus suos haec ait: “Ex relatu maiorum cognovimus nos esse advenas. Ad oras magnus quidam princeps post omnium viventium memoriam classe vectus maiores nostros perduxit, an sponte sua an tempestatibus actus non liquet, comitibus relictis discessit; in patriam regressus demum voluisset 26

Nomen substantivum non antiquum. In editione adhibita dicioni. Probabiliter non habetur ratio abbreviationis; cf. dition⟨i⟩s in editione Complutensi supra memorata. 27

(

’

)

adductos remeare. ( ) Domos iam sibi construxerant provincialibusque feminis sociati filios procreaverant ac fixa domicilia habebant pacatissima. ( ) Renuerunt de reditu maiores nostri neque illius dicto ulterius auscultarunt: elegerant namque iam sibi de seipsis et senatum et populi principes, quorum consiliis regerentur, feruntque abiisse minabundum. ( ) Nusquam apparuit ad haec usque tempora quisquam ius illius ductoris repetens. ( ) Vos hortor moneoque, meorum regnorum proceres, ut eadem observantia tanti regis ducem hunc, qua meipsum, prosequamini vectigaliaque mihi debita illi ad sui libitum praebeatis.” ( ) Ad Cortesium deinde faciem vertens haec addidit: “Arbitramur ergo ex his, quae dixi, regem eum, quem vos misisse dicitis, originem ab eo traxisse; quare bonis avibus adsitis, quiescite animis a laboribus, quos immensos, ex quo has terras estis ingressi, fuisse passos intellexi, languentia iam corpora curate! ( ) [In potestate Cortesii omnia ponit] Vestra sunt omnia quae possidemus regna. Tibi primario, quicumque sis, duci ad hoc misso, regnis omnibus, quae mihi fuerint obnoxia, liceat imperare. ( ) Quod autem ad Cempoalensium, Tascaltecanorum et Guazuzigorum relata de me attinet, iure merito illa capi debent, ut ea quae de hostili animo processerunt: rerum experientia fuisse mentitos ostendet. ( ) Domos meas esse aureas, aureas et storeas ac supellectilia aurea meque deum esse, non hominem blaterarunt. Lapideas esse mihi aedes, ex fluvialibus herbis storeas, ex gosampio supellectilia tu ipse vides. ( ) Aurea me habere monilia in thesauros congesta fateor: ea sunt tua. Illius tanti regis nostri nomine utere pro libito! ( ) Quod autem me non esse hominem ac immortalem tibi dixerunt, en bracchia, en crura mea: carneane sint atque ossea, tu videris.” Haec dicens bracchia cruraque semilacrimans28 detegebat. Caput quartum ( ) [De pecuniis Indorum] Ex arboreis quibusdam fructibus nostris amygdalis similibus, quos cachaos nuncupant, eorum esse currentem dixi monetam. Eius est utilitas duplex: monetae o cio fungitur et potui conficiendo apta est amygdala, per se non est comestibilis, quoniam amariuscula29, licet tenera, uti amygdala spoliata; sed trita servatur ad potum et pulveris illius portione coniecta in aquam, mox revoluta parumper, poculum e citur rege dignum.

28 29

Verbum temporale non antiquum. Deminutivum non antiquum.

(

’

)

( ) [Laudat monetam] O felicem monetam, quae suavem utilemque praebet humano generi potum et a Tartarea peste avaritiae suos immunes servat possessores, quod su odi aut diu servari nequeat! ( ) Sunt et alia pocula multiplicia, uti vulgo accidit in tuae Beatitudinis natali solo de cervisiis et sidra30, contuso concoctoque in cupis aut hydriis maiicio grano et fructibus, herbis etiam aliquibus, quorum potuum sunt mercatoriis proximae cauponales tabernae, ubi edulia parantur. … Caput septimum ( ) … Ad ambitum parallelum et aromatariam negotiationem veniamus, quae paulo longius captanda est. ( ) [Altius rem repetit Fernandus Magaglianus Portugallensis] Ex urbe Barchinona31, cum Caesar illic Laletanis32 intenderet comitiis, tua Beatitudine in nostro rerum Indicarum Caesareo senatu praesidente, data fuit, uti meminisse oportet, Fernando Magagliano33 Portugalensi (a suo rege transfuga) de Maluchis insulis34 aromatum nutricibus perquirendis cura, quod is in Cochineis35, Canenoreis36, Colocuteis37, Chersonesis38, alias Malacheis nundinis septennio versatus ubinam iacerent insulae sciebat. Ab Aurea Chersoneso, vulgo Malacha, ceterisque illis emporiis non longo maris tractu distant. ( ) Dimissus Magaglianus a nostro senatu ipso, cuius erat princeps tua Beatitudo, ex Barrameda Bethis ostio39 in oceanum vigesimo Septembris anni millesimi quingentesimi decimi noni vela fecit cum navibus quinque, nominibus impositis praetoriae Trinitatis, ceteris Sanctus Antonius, Victoria, Conceptio, Sanctus Iacobus40; in quibus viros gerebat ducentum41 triginta septem; e navibus duae tantum redierunt. ( ) Quarum una, praetoria navi derelicta, regressa est inutilis; altera post triennium fere ab egressu ex Hispania, sexto namque

30

Hydromelo. Vulgo Barcelona. 32 Laletania est regio Hispaniae Tarraconensis. 33 Cui nomen Fernão de Magalhães Lusitanice sive Fernando de Magallanes Hispanice ). 34 In hodierna Indonesia. 35 Agitur de urbe Kochi sive Cochin in India meridiana atque occidentali sita. 36 Est urbs Kannur sive Cannanore in India meridiana atque occidentali sita. 37 Est urbs Calicut sive Kozhikode in litore occidentali Indiae. 38 Agitur de Malacca, quae est in Malaesia hodierna. 39 Haec regio haud longe a Gadibus distat. 40 Subintellegitur “nominibus quae sunt Sanctus Antonius etc.” 41 I.e. ducentos. 31

(

(

’

)

Septembri anni MDXXII ad eundem appulsa est portum42, a quo discedens exierat, gariofolis43 et aliis aromatibus quibusdam onusta. ( ) E viris pauci evaserunt. Perstitit et praetor ipse Magaglianus in una44 insularum dicta Matam45 ab incolis trucidatus ex itinere, ut infra dicemus. ( ) Est inter Castellanos et Portugallenses a maioribus innata simultas quaedam: e Castellanis Magaglianus diversis occasionibus quaesitis multos sub iustitiae praetextu consumpsit, quod inviti illius dictis auscultarent. Hoc suis locis. ( ) [Baia Sanctae Mariae] Ad iter ab eis sumptum veniamus. Ad Fortunatas46 primo, dehinc ad Gorgodum insularum prospectum, quas Portugallicus earum dominus Capitis nuncupat Viridis appulsi verterunt proras in dexteram a tergo nostri putati continentis, per eius terrae porrecturam47, quae dicitur sancti Augustini Castellana impositione, pauloque ulterius a Portugallensibus Sanctae Mariae48, quae ultra lineam aequinoctialem protenditur gradus, quinque decesseruntque ad Antarcticum, ad signum usque, ubi diximus in una Decadum fuisse trucidatum Solisium49 classis nostrae litora illa percurrentis ducem cum sociis quibusdam atque inde ab incolis comestum50. ( ) Eum sinum aiunt habere gradus octo et triginta trans aequinoctialem ad Antarcticum. Huic loco nomen est impositum Baia Sanctae Mariae; dixi alias “baiam” dici sinum. ( ) Missi a Magagliano nuntii, adverso flumine in sinum cadente, cum una e navibus et cymba alterius tres viderunt semisilvestres51 ac nudos homines spithamis duabus humanam superantes staturam: ex illis fidens unus cymbam est ingressus. Arbitrati sunt nostri tracturum ad naves socios, si habitum ad manus bene tractarent. Bene pastum et potum et indutum remiserunt. Nullus advenit neque ulterius ille. ( ) Reppererunt tamen arbores cum nostris securibus scissas, in cacumine quoque arboris crucem erectam. Hominis e nostris nullius reppererunt vestigia. ( ) Mira de huius fluminis amplitudine referunt, uti de Maragnono52 in Paria regione ad septentrionem alias dixi. In viginti 42 In editione adhibita portu—probabiliter lineola supra litteram q.e. u est omissa. Portum in editione Complutensi supra memorata. 43 Est condimentum c.n. garyophyllon. 44 Petrus Martyr vocabulum q.e. unus ita sensu indefinito usurpat, ac si esset quidam. 45 In Philippinis. 46 I.e. Insulas Canarias. 47 Vocabulum Mediae Aetatis quod extensionem indicat. 48 In parte maxime orientali Americae Meridionalis. 49 Juan Díaz de Solís ( ) novas terras exploravit. 50 Rarissimum verbi temporalis q.e. comedo participium perfecti passivi. 51 Nomen adiectivum non antiquum. 52 Agitur de flumine, ex quo Amazon fluvius provenit.

(

’

)

se leucas adverso flumine ascendisse aiunt, ubi latum esse dicunt leucas septendecim. Fauces autem eius, quod multa in illud ex itinere defluere perceperint alia flumina, latas esse dicunt in immensum bibique dulces aquas per spatium ingens in pelago. ( ) [Portus Sancti Iuliani] Quo sinu derelicto, ad Antarcticum paucis gradibus, quia curvabatur iam ad occidentem terram, magnum reppererunt alium sinum, cui nomen imposuere Sancti Iuliani53. Portus erat in eo tutissimus, propterea iacere ancoras praetor iussit. ( ) Iam sol ad nos ascendens terras illas deserebat; frigore premebantur, posteaquam sol Arietem transegerat medium, uti apud septentrionales nostros dimidiae Librae partem sole transeunte. In eo portu sub tuguriis et magalibus in litore menses aestivos nostri quattuor amplius a frigore detenti et tempestatibus inclusi egerunt. In Kalendis namque Aprilis portum captarunt illum, exierunt vero nono Kalendas Septembres. … ( ) [Patagones] Incolarum illic videre tuguria; sed est gens inculta, inermis, tantum pellibus contecta, vaga, sine certis sedibus, exlex, statura grandiore: Patagones appellantur. ( ) E portu illo Sancti Iuliani, iam sole ad eas oras redeunte … ancoris erutis discedunt ad Antarcticum, aiunt ipsi gradus alios quattuordecim54. ( ) Hinc est pede plano ambulandum parumper. Audivisse sub nube se in actionibus Portugallensibus, cum puer esset hic Magaglianus, fretum iacere in illis terris variis tractibus implicitum; sed qua esset illud quaesiturus non intellegebat. ( ) Sors obtulit quod ratio non direxit: exorta est illi adeo fera tempestas, ut unam e navibus raptaverit proieceritque pensilem integram super proximis quibusdam saxis. Servati sunt homines, sed navis in frusta ex ictu procellae perstitit. Ecce unam55 e quinque iam postergatam56! ( ) Paulo longius habebat a laeva ingens oceani pelagus, a dextris inaccessos montes nivales. E navibus una, quae minore indigebat fundo, receptum quaerens a furore undarum propius ad terram se applicat. ( ) Fretum forte vidit angustum, paulo interius procedens in sinum incidit latum quattuor leucas Hispanas, longum sex; regressa navis dat de freto nuntium. ( ) Hic praetereo minuta multa. Sequuntur reliquae. Aiunt alicubi funda iaci potuisse lapides ad 53 In editione adhibita: “Sancti Iuliani portus: erat in eo tutissimus…” Malumus tamen portus tamquam subiectum verbi erat intellegere. Talis quoque est interpunctio in editione Complutensi supra memorata. 54 Sc. procedunt per alios quattuordecim gradus. 55 In editione adhibita una, lineola supra vocalem iterum omissa, quae exstat in editione Complutensi supra memorata. 56 Vocabulum Mediae Aetatis quod laesus, impeditus significat.

(

’

)

utrumque montem. Deserta est terra; cedrinis arboribus dicunt consitos esse montes ambos laterales freto. ( ) Eo sinu praeterlapso, fretum aliud obvium habuerunt, aliquanto latius, angustum tamen, dehinc situm alium, post fretum aliud, ultra quem sinus erat alius. ( ) Uti duas videlicet in tabulis indicibus Europae angustas fauces amplum quoddam spatium amplectentes ad Hellespontum57, ita in hoc freto tres cum spatiis grandioribus totidem; freta haec insulis plena sunt parvis, unde suspecti semper vada timentes ea loca navigabant. ( ) Ubique profundissima reppererunt maria. Tendebat iam ad occidentem aestivum tractus ille, quem centum decem leucas protentum designant. Dum in medio fere tractu illo iecissent in quodam quadrato maris spatio ancoras, nil memoratu dignum invenerunt. ( ) Iter sequuntur suum e quattuor navibus tres, restat in eo quadrato intervallo quarta, Sancti Antoni titulo nuncupata: putaverunt socii secuturam. Restitit et terga vertit ceteris regressaque iam diu est blasphemiis insectans Magaglianum. Non impune talem inobservantiam admisisse navis duces arbitramur. ( ) Cum solis ergo tribus navibus procedunt ceteri. E fretis illis exeunt tandem, quae Octobris die primo et vigesimo sunt ingressi. Egressi autem quinto Kalendas Decembris; longissimos se dies eo tempore, noctes vero brevissimas habuisse dicunt nec a sphaerae ratione alienum est. ( ) Vastum eo tractu superato captarunt oceanum aliud mare, id est nostri putati continentis a tergo, marique illi iungitur, quod Australe in Decadibus appello, a Vasco Nuñez58 primum reperto ex Dariene59, dirigentibus illum Comogri regis filiis per id pelagus immensum. ( ) Aiunt tres se menses et viginti dies egisse caeli tantum et aquae salsae prospectu contentos; de summa rerum egestate deque infensis caloribus miseranda referunt; oryzae quantum pugno capi queat portionem quotidianam multis diebus fuisse solum sine alterius ullius cibi mica profitentur. ( ) Potabilis aquae penuria erat tanta, ut cogerentur salsae maris aquae tertiam partem ad oryzam coquendam iniicere et si forte puram quis bibere temptaret, claudere oculos prae viridi situ et nares prae fetore cogebantur. ( ) Per mare illud ingens tendentes ad occidentem et septentrionem resumpsere denuo lineam aequinoctialem, cui proximas repperere duas inertes insulas, quas appellavere Infortunatas60, eo quod penitus inutiles ac desertas.

57 58 59 60

Cogitatio videtur esse talis: uti duas videre licet esse fauces… Vasco Nuñez ( ) novas terras exploravit. Agitur de parte Panamae. Insulas, quibus nomen hodie Desventuradas, ad hodiernam Chiliam pertinentes.

IACOBI SANNAZARII (JACOPO SANNAZARO) ( -

)

carmen epicum; bucolicum Natus Neapoli anno eadem in urbe, quacum tota eius vita coniungebatur, anno diem supremum obivit. Fuit particeps et deinde praeses Academiae Iovinianae bonis artibus colendis. Maecenate fruebatur Frederico illius nominis quarto, quem in Galliam exsulem missum est comitatus post eiusdem mortem Neapolim rediturus. Eximiae praestantiae poeta Vergilius Christianus est nuncupatus. Tria genera quae Vergilius coluerat, i.e. bucolicum, didacticum, epicum, a Sannazario quoque sunt culta. Italice scripsit Arcadia, Latine Piscatorias Eclogas, quibus ille Eclogis non prata canit et nemora, sed rem maxime Neapolitanam, sinum maritimum atque piscatorum naviculas. In carmine epico De partu Virginis conscripto cum Aeneidem tum Georgica sequitur poeta ita ut nuntium Christianum arte Vergiliana mirabiliter tradat. Carmen imaginibus et sonis Vergilianis scatet, in quo poeta fabulas antiquas resque Christianas sollerter concinnans splendore caelesti oculos legentium praestringit necnon aures versuum volitantium levitate mulcet.

Conspectus librorum Deborae D’A ‘Il proemio del De partu Virginis, di Jacopo Sannazaro’, Studi rinascimentali, ( ), - . Caroli F ‘Poetry and Religion in Sannazaro’s De partu Virginis’, in Ut granum sinapis. Essays on Neo-Latin Literature in Honor of Jozef IJsewijn, ediderunt Gilbertus T et eodericus S (Lovanii: Leuven University Press, ), pp. . Iacopo Sannazaro: la cultura napoletana nell’Europa del Rinascimento, Atti del Convegno internazionale di studi, Napoli, - marzo, , edidit Paschalis S (Florentiae: Olschki, ). Godonis L ‘De Sannazario humanista et de necessitudinibus quae ei cum poetis veteribus intercedunt’, in De studiis classicis inde a Petrarca usque ad Melanchthonem in multis partibus Europae florentibus, Acta septimi conventus ALF omnium gentium atque nationum linguae litterisque Latinis fovendis

(

)

Erfurti a die I usque ad diem V mensis Augusti MCMLXXXIX habiti, ediderunt Georgenius D et Nicolaus S (Romae: Herder, ), pp. - . Sannazaro und die Augusteische Dichtung, edidit Echardus S (Tubingae: Gunter Narr Verlag, ).

Excerptum ex primo libro operis c.t. De partu Virginis Locus operis c.t. De partu Virginis, uniformitatis causa paucis litteris siglisque mutatis, quae ad orthographiam et ad rationem interpungendi pertinent, ex hac editione est excerptus: Jacopo Sannazaro, Latin Poetry, edidit Michael P (Cantabrigiae in Massachuseta: Harvard University Press, .) Pro licentia data domui editoriae gratiae sunt agendae. Viderat aetherea superum regnator ab arce undique collectas vectari in Tartara praedas Tisiphonemque imo conantem cuncta profundo vertere et immanes stimulantem ad dira sorores nec iam homini prodesse alto quod semina caelo duceret aut varios animum excoluisset ad usus: tantum letiferae poterant contagia culpae! Tum pectus pater aeterno succensus amore sic secum: “Ecquis erit finis? Tantisne parentum prisca luent poenis seri commissa nepotes, ut quos victuros semper superisque crearam paene pares, tristi patiar succumbere leto informesque domos obscuraque regna subire? Non ita, sed divum potius revocentur ad oras, ut decet, et manuum poscunt opera alta mearum desertosque foros vacuique sedilia caeli actutum complere parent, legio unde nefandis acta odiis trepidas ruit exturbata per auras; cumque caput fuerit tantorumque una malorum femina principium lacrimasque et funera terris intulerit, nunc auxilium ferat ipsa modumque, qua licet, a ictis imponat femina rebus.” Haec ait et celerem stellata in veste ministrum, qui castae divina ferat mandata puellae, alloquitur facie insignem et fulgentibus alis: “Te, quem certa vocant magnarum exordia rerum, fide vigil, pars militiae fortissima nostrae, te decet ire novumque in saecula iungere foedus: nunc animum huc adverte atque haec sub pectore serva. Est urbes Phoenicum inter lateque fluentem Iordanem regio nostris sat cognita sacris:

( Iudaeam appellant armisque et lege potentem. Hic claris exorta atavis vatumque ducumque antiquum genus et dignis licet aucta hymenaeis, pectoris inlaesum virgo mihi casta pudorem servat adhuc nullos non servatura per annos— mirus amor!— seniumque sui venerata mariti exiguis degit thalamis et paupere tecto digna polo regnare altoque e ulgere divum concilio et nostros aeternum habitare penates. Hanc mihi virginibus iampridem ex omnibus unam delegi prudensque animo interiore locavi, ut foret intacta sanctum quae numen in alvo conciperet ferretque pios sine semine partus. Ergo age, nubivagos molire per aëra gressus, deveniensque locum castas haec iussus ad aures e are et pulchris cunctantem hortatibus imple, quandoquidem genus e Stygiis mortale tenebris eripere est animus saevosque arcere labores.” Dixerat. Ille altum Zephyris per inane vocatis carpit iter, scindit nebulas atque aëra tranat ima petens pronusque leves vix commovet alas. Qualis, ubi ex alto notis Maeandria ripis prospexit vada seu placidi stagna ampla Caystri1, praecipitem sese candenti corpore cycnus mittit agens iamque implumis segnisque videtur ipse sibi, donec tandem potiatur amatis victor aquis, sic ille auras nubesque secabat. Ast ubi palmiferae tractu stetit altus Idumes2, reginam haud humiles volventem pectore curas aspicit; atque illi veteres de more Sibyllae in manibus, tum siqua aevo reseranda nepotum fatidici casto cecinerunt pectore vates. Ipsam autem securam animi laetamque videres auctorem sperare suum: namque a ore tempus, quo sacer aethereis delapsus spiritus astris incorrupta piae compleret viscera matris audierat. Pro quanta alti reverentia caeli virgineo in vultu est! Oculos deiecta modestos suspirat matremque Dei venientis adorat felicemque illam humana nec lege creatam saepe vocat necdum ipsa suos iam sentit honores, cum subito ex alto iuvenis demissus Olympo purpureos retegit vultus numenque professus 1 2

Est flumen in Asia Minore. Iudaeae.

)

( incessuque habituque ingentes explicat alas ac tectis late insuetum di undit odorem. Mox prior haec: “Oculis, salve, lux debita nostris, iampridem notum caelo iubar, optima virgo, cui sese tot dona, tot explicuere merenti divitiae superum, quidquid rectique probique aeterna de mente fluit, purissima quidquid ad terras summo veniens sapientia caelo fert secum et plenis exundans gratia rivis. Te genitor stabili firmam sibi lege sacravit, perpetuos genitor cursus qui dirigit astris, mansuramque tuo fixit sub pectore sedem; idcirco coetus inter veneranda pudicos una es, quam latis caeli in regionibus olim tot divum celebrent voces. Pro gaudia terris quanta dabis, quantis hominum succurrere votis incipies!” Stupuit confestim exterrita virgo demisitque oculos totosque expalluit artus: non secus ac conchis si quando intenta legendis seu Micone3 parva scopulis seu forte Seriphi4 nuda pedem virgo, laetae nova gloria matris, veliferam advertit vicina ad litora puppim adventare, timet nec iam subducere vestem audet nec tuto ad socias se reddere cursu, sed trepidans silet obtutuque immobilis haeret; illa Arabum merces et fortunata Canopi5 dona ferens nullis bellum mortalibus infert, sed pelago innocuis circum nitet armamentis. Tum rutilus caeli alipotens, cui lactea fandi copia divinique fluunt e pectore rores ambrosiae, quibus ille acres mulcere procellas possit et iratos pelago depellere ventos: “Exue, dia, metus animo, paritura verendum caelitibus numen sperataque gaudia terris aeternamque datura venis per saecula pacem. Haec ego siderea missus tibi nuntius arce, sublimis celeres vexit quem penna per auras, vaticinor non insidias, non nectere fraudes edoctus: longe a nostris fraus exulat oris. Quippe tui magnum magna incrementa per orbem ipsa olim partus, virgo, sobolisque beatae aspicies: vincet proavos proavitaque longo 3 4 5

Quae est insula in mari Aegaeo. Quae quoque est insula in mari Aegaeo. I.e. Aegypti.

)

(

)

extendet iura imperio populisque vocatis ad solium late ingentes moderabitur urbes nec sceptri iam finis erit nec terminus aevi; quin iustis paulatim animis pulcherrima surget relligio6: non monstra, piis sed numina templis placabunt castae diris sine caedibus arae.” Dixerat. Illa animum sedato pectore firmans substitit et placido breviter sic ore locuta est: “Conceptusne mihi tandem partusque futuros, sancte, refers? Mene attactus perferre viriles posse putas, cui vel nitenti matris ab alvo protinus inconcussum et ineluctabile votum virginitas fuit una, nec est cur solvere amatae iura pudicitiae cupiam aut haec foedera rumpam?” “Immo istas (quod tu minime iam rere) per aures,” excipit interpres, “fecundam spiritus alvum influet implebitque potenti viscera partu flammifero veniens caelo atque micantibus astris. At tu virgineum mirata tumescere ventrem haerebis pavitans; demum formidine pulsa gaudia servati capies inopina pudoris. Neve haec vana putes dictis aut territa nostris indubites, serae dudum concessa senectae dona oculos pone ante tuos; nam sanguine avito iuncta tibi mulier7 (sterilis licet illa gravique pressa aevo) haudquaquam speratum hoc tempore pignus fert utero et felix sexto sub mense laborat: usque adeo magno nil non superabile caelo est!” His dictis regina oculos ad sidera tollens caelestumque domos superas atque aurea tecta adnuit et tales emisit pectore voces: “Iam iam vince, fides, vince, obsequiosa voluntas! En adsum: accipio venerans tua iussa tuumque dulce sacrum, pater omnipotens; nec fallere vestrum est, caelicolae: nosco crines, nosco ora manusque verbaque et aligerum caeli haud variantis alumnum.” Tantum e ata repente nova micuisse penates luce videt: nitor ecce domum complerat; ibi illa ardentum haud patiens radiorum ignisque corusci extimuit magis. At venter (mirabile dictu! non ignota cano) sine vi, sine labe pudoris, arcano intumuit verbo: vigor actus ab alto irradians, vigor omnipotens, vigor omnia complens 6 7

Prima syllaba est producta. Elisabetha.

(

)

descendit—deus ille, deus!—totosque per artus dat sese miscetque utero. Quo tacta repente viscera contremuere; silet natura pavetque attonitae similis confusaque turbine rerum insolito occultas conatur quaerere causas, sed longe vires alias maioraque sentit numina: succutitur tellus laevumque sereno intonuit caelo rerum cui summa potestas, adventum nati genitor testatus, ut omnes audirent late populi, quos maximus ambit Oceanus, Tethysque et raucisona Amphitrite. Hos inter medios caeli terraeque fragores aequatis properans volucer pulcherrimus alis, omnia dum trepidant, discesserat altaque nabat per loca, cum virgo celsis in nubibus illum alternantem humeros videt atque immensa secantem ventorum spatia et iam versicolore per auras fulgentem pluma ac caeli convexa petentem. Quem demum tali aspectans sermone secuta est: “Magne ales, celsi decus aetheris, invia rerum qui penetras longeque et nubila linquis et Euros antevolans, laeto seu te felicia tractu sidera quaeque suos volvuntur signa per orbes exspectant redeuntem, alti seu certa reposcit crystalli domus et vitrei plaga lucida regni, seu propiora vocant supremo tecta Tonanti, qua patet in summum regio flammantis Olympi teque amor et liquidis flagrans alit ignibus aura, i, precor, i, nostrum testis defende pudorem.” Nec plura his. Tum vero aciem deflectit et omnes haud mora sollicito percurrit lumine montes agnatamque animo conceptaque pignora versat multa putans serumque uteri miratur honorem.

Ecloga piscatoria II: Galatea Secunda ecloga piscatoria, uniformitatis causa paucis litteris siglisque mutatis, quae ad orthographiam et ad rationem interpungendi pertinent, ex hac editione est exscripta: Jacopo Sannazaro, Latin Poetry, edidit Michael P (Cantabrigiae in Massachuseta: Harvard University Press, .) Domui editoriae, quippe quae licentiam eclogae exprimendae dederit, iterum agimus gratias.

(

)

Forte Lycon8 vacuo fessus consederat antro piscator, qua se scopuli de vertice lato ostentat pelago pulcherrima Mergilline9. Dumque alii notosque sinus piscosaque circum aequora collustrant flammis aut linea longe retia captivosque trahunt ad litora pisces, ipse per obscuram meditatur carmina noctem: “Immitis Galatea, nihil te munera tandem, nil nostrae movere preces? Verba irrita ventis fudimus et vanas scopulis inpegimus undas? Aspice, cuncta silent, orcas et maxima cete somnus habet, tacitae recubant per litora phocae, non Zephyri strepit aura, sopor suus humida mulcet aequora, sopito conivent sidera caelo; solus ego (hei misero) dum tristi pectore questus nocte itero, somnum tota de mente fugavi nec tamen ulla meae tangit te cura salutis. At non Praxinoe me quondam, non Polybotae filia despexit, non divitis uxor Amyntae10, quamvis culta sinu, quamvis foret alba papillis. Quin etiam Aenaria11 (si quicquam credis) ab alta saepe vocor; solet ipsa meas laudare Camenas inprimis formosa Hyale12, cui sanguis Hiberis clarus avis, cui tot terrae, tot litora parent quaeque vel in mediis Neptunum torreat undis. Sed mihi quid prosunt haec omnia, si tibi tantum, (quis credat, Galatea?) tibi si denique tantum displiceo? Si tu nostram crudelis avenam sola fugis, sola et nostros contemnis amores? Ostrea Miseni pendentibus eruta saxis mille tibi misi, totidem sub gurgite vasto Pausilypus13, totidem vitreis Euploea14 sub undis servat adhuc; plures Nesis15 mihi servat echinos, quos nec vere novo foliis lentiscus amaris inficit aut vacuae tenuant dispendia Lunae. Praeterea mihi sub pelago manus apta legendis muricibus; didici Tyrios cognoscere sucos, 8

Nomen bucolicum apud eocritum. Vicus ad Neapolim pertinens, ubi poeta est natus. 10 Praxinoe et Polybotes sunt nomina bucolica apud eocritum, Amyntas apud critum et Vergilium. 11 Est parva insula prope litus Neapolitanum, c.n. hodie Ischia. 12 Nomen nymphae apud Ovidium. 13 Collis in litore Neapolitano. 14 Parvula insula prope litus Neapolitanum. 15 Parvula insula prope litus Neapolitanum. 9

eo-

( quoque modo plena durent conchylia testa. Quid refugis? Tingenda tibi iam lana paratur, qua niteas superesque alias, Galatea, puellas, lana maris spumis quae mollior. Hanc mihi pastor ipse olim dedit, hanc pastor Melisaeus16, ab alta cum me forte senex audisset rupe canentem, et dixit: ‘Puer, ista tuae sint praemia Musae, quandoquidem nostra cecinisti primus in acta.’ Ex illo in calathis servavi, ut mittere possem. Sed tu (ne qua mihi superet spes, ne qua futuri condicio, Galatea) manum mihi dura negasti. Hoc est, hoc, miserum quod perdidit. Ite, Camenae, ite procul; sprevit nostras Galatea querelas. Scilicet (exiguae videor quod navita cymbae, quodque leves hamos nodosaque retia tracto) despicis. An patrio non hoc quoque litore Glaucus17 fecerat, aequoreae Glaucus scrutator harenae? Et nunc ille quidem tumidarum numen aquarum. Sed nec (quae nimium vel me sic falsa fatigat) fabula te moveat Lydae, licet illa puellis iactet nescio quas mihi se misisse corollas; non me Lyda tamen, non impulit, aequora testor Nereidasque omnes. Si fallo, naufragus illas experiar salsosque bibam sub gurgite fluctus. Heu quid agam? Externas trans pontum quaerere terras iampridem est animus, quo numquam navita, numquam piscator veniat; fors illic nostra licebit fata queri. Boreae extremo damnata sub axe stagna petam et rigidis numquam non cana pruinis an Libyae rapidas Austrique tepentis harenas et videam nigros populos solemque propinquum? Quid loquor infelix? An non per saxa, per ignes, quo me cumque pedes ducent, mens aegra sequetur? Vitantur venti, pluviae vitantur et aestus, non vitatur amor; mecum tumuletur oportet. Iam saxo meme ex illo demittere in undas praecipitem iubet ipse furor. Vos o mihi, Nymphae, vos maris undisoni Nymphae, praestate cadenti non duros obitus saevasque exstinguite flammas. Scilicet haec olim, veniens seu litore curvo Caietae, seu Cumarum navalibus altis, dum loca transibit, raucus de puppe magister hortatus socios: ‘Dextrum deflectite,’ dicet, 16 17

Poeta Ioannes Iovianus Pontanus, Sannazarii magister. Piscator qui inter divos est ascitus.

)

( ‘in latus, o socii, dextras deflectite in undas! Vitemus scopulos infames morte Lyconis!’” Talia nequiquam surdas iactabat ad auras infelix piscator et irrita vota fovebat, cum tandem extremo veniens e ulsit ab ortu Lucifer et roseo perfudit lumine pontum.

)

IOANNIS PICI MIRANDULAE (GIOVANNI PICO DELLA MIRANDOLA) (

-

)

oratio Ioannes Picus Mirandula philosophorum, qui aetate Renatarum litterarum floruerunt, maximus a multis habetur magistro eius Marsilio Ficino philosopho Platonico celeberrimo fortasse excepto. Picus in Aristotelem quoque diligenter incubuit necnon in doctrinas mysticas exstititque philosophus omnino sui iuris valdeque singularis atque ingeniosus. Inter eius opera sunt nongentae Conclusiones philosophicae, cabalisticae et theologicae, quibus Picus totius scientiae humanae fundamenta comprehendere est conatus, quas etiam in conventu quodam plurimorum philosophorum tractare voluit. Attamen hic conventus, etsi in eo erat ut Romam anno convocaretur, numquam tandem est celebratus. Oratio quam scripsit De hominis dignitate (initio simpliciter Oratio quaedam elegantissima vocata) est ad has conclusiones tamquam praefatio necnon totius Renatarum litterarum aetatis annuntiatio. Cuius orationis ex parte prima hi praebentur loci excerpti.

Conspectus librorum Giovanni Pico della Mirandola. Convegno internazionale di studi nel cinquecentesimo anniversario della morte ( ), Mirandola, - ottobre , voll., edidit Ioannes Carolus G (Florentiae: Olschki, ). Manfredi L ‘Il libero arbitrio e la dignità dell’uomo. A proposito dell’Oratio de hominis dignitate di Giovanni Pico della Mirandola e della Fabula de homine di Juan Luis Vives’, in Il concetto di libertà nel Rinascimento. Atti del XVIII Convegno Internazionale, Chianciano-Pienza, - luglio , edidit Aloisia Rotondi S T (Florentiae: Franco Cerati Editore, ). Carinae S L’humanisme de Pic de la Mirandole: l'esprit en gloire de métamorphoses (Lutetiae Parisiorum: J. Vrin, ). Iosephi Z ‘Ein großes Wunder ist der Mensch. Pico della Mirandolas philosophische Begründung der Menschenwürde’, Der Altsprachliche Unterricht, / - ( ), - .

(

)

Excerpta ex oratione De dignitate hominis Locus, paucis litteris siglisque uniformitatis petendae causa mutatis, quae ad orthographiam et ad rationem interpungendi pertinent, hac ex editione est excerptus: Jean Pic de la Mirandole, Œuvres philosophiques, ediderunt, in linguam Francogallicam verterunt et adnotationibus instruxerunt Olivarius B et Iosephus T , epilogum c.t. ‘L’humanisme et la dignité de l’homme selon Pic de la Mirandole’ scripsit Olivarius B , praefationem scripsit Iosephus T (Lutetiae Parisiorum: Presses Universitaires de France, ). Pro editionis adhibendae licentia domum editoriam grato memoramus animo. (paginis , , editionis supra memoratae) Iam summus Pater architectus Deus hanc, quam videmus, mundanam domum, divinitatis templum augustissimum, arcanae legibus sapientiae fabrefecerat. Supercaelestem regionem mentibus decorarat; aethereos globos aeternis animis vegetarat; excrementarias1 ac faeculentas inferioris mundi partes omnigena animalium turba complerat. Sed opere consummato, desiderabat artifex esse aliquem qui tanti operis rationem perpenderet, pulchritudinem amaret, magnitudinem admiraretur. Idcirco iam rebus omnibus (ut Moses Timaeusque testantur) absolutis, de producendo homine postremo cogitavit. Verum nec erat in archetypis unde novam sobolem e ngeret, nec in thesauris quod novo filio hereditarium largiretur, nec in subselliis totius orbis, ubi universi contemplator iste sederet. Iam plena omnia; omnia summis, mediis infimisque ordinibus fuerant distributa. Sed non erat paternae potestatis in extrema fetura quasi e eta defecisse; non erat sapientiae consilii inopia in re necessaria fluctuasse; non erat benefici amoris, ut qui in aliis esset divinam liberalitatem laudaturus, in se illam damnare cogeretur. Statuit tandem optimus opifex, ut cui dari nihil proprium poterat, commune esset quicquid privatum singulis fuerat. Igitur hominem accepit indiscretae opus imaginis atque in mundi positum meditullio sic est allocutus: “Nec certam sedem, nec propriam faciem, nec munus ullum peculiare tibi dedimus, o Adam, ut quam sedem, quam faciem, quae munera tute optaveris, ea pro voto, pro tua sententia habeas et possideas. Definita ceteris natura intra praescriptas a nobis leges coërcetur. Tu nullis angustiis coërcitus pro tuo arbitrio, in cuius manu te posui, tibi illam praefinies. 1

Nomen adiectivum non antiquum.

(

)

Medium te mundi posui, ut circumspiceres inde commodius quicquid est in mundo. Nec te caelestem neque terrenum, neque mortalem neque immortalem fecimus, ut tui ipsius quasi arbitrarius honorariusque plastes et fictor, in quam malueris tute formam e ngas. Poteris in inferiora, quae sunt bruta, degenerare; poteris in superiora, quae sunt divina, ex tui animi sententia regenerari.” O summam Dei patris liberalitatem, summam et admirandam hominis felicitatem! Cui datum id habere quod optat, id esse quod velit. Bruta simul atque nascuntur id secum a erunt (ut ait Lucilius2) e bulga matris, quod possessura sunt. Supremi spiritus aut ab initio aut paulo mox id fuerunt, quod sunt futuri in perpetuas aeternitates. Nascenti homini omnifaria semina et omnigenae vitae germina indidit Pater. Quae quisque excoluerit, illa adolescent, et fructus suos ferent in illo. Si vegetalia, planta fiet; si sensualia, obbrutescet; si rationalia, caeleste evadet animal; si intellectualia, angelus erit et Dei filius3. Et si nulla creaturarum sorte contentus in unitatis centrum suae se receperit unus cum Deo spiritus factus, in solitaria Patris caligine, qui est super omnia constitutus, omnibus antestabit. … (paginis , editionis supra memoratae) Multiplex profecto, Patres, in nobis discordia; gravia et intestina domi habemus et plusquam civilia bella. Quae si noluerimus, si illam a ectaverimus pacem, quae in sublime ita nos tollat, ut inter excelsos Domini statuamur, sola in nobis compescet prorsus et sedabit philosophia. Moralis primum, si noster homo ab hostibus indutias tantum quaesierit, multiplicis bruti e renes excursiones et leonis iurgia, iras animosque contundet. Tum si rectius consulentes nobis perpetuae pacis securitatem desideraverimus, aderit illa et vota nostra liberaliter implebit, quippe quae caesa utraque bestia, quasi icta porca, inviolabile inter carnem et spiritum foedus sanctissimae pacis sanciet4. Sedabit dialectica rationis turbas inter orationum pugnantias et syllogismorum5 captiones anxie tumultuantis. Sedabit na2 Lucilii carminum reliquiarum XXVI, : “ita uti quisque nostrum e bulga est matris in lucem editus.” 3 Discrimen inter rationalia et intellectualia ex his omae Aquinatis verbis elucet (Summae eologicae II, II, , ad ): “etsi intellectus et ratio non sint diversae potentiae, tamen denominantur ex diversis actibus. Intellectus enim nomen sumitur ab intima penetratione veritatis, nomen autem rationis ab inquisitione et discursu.” 4 Quippe quae cum indicativo hic usurpatur. 5 In editione adhibita legitur “sillogismo” (ceterum etiam in editione hac: Opera omnia Ioannis Pici, Mirandulae Concordiaeque comitis (Basileae: ex o cina Henricpetrina, sine

(

)

turalis philosophia opinionis lites et dissidia, quae inquietam hinc inde animam vexant, distrahunt et lacerant. Sed ita sedabit, ut meminisse nos iubeat esse naturam iuxta Heraclitum ex bello genitam, ob id ab Homero contentionem vocitatam. Idcirco in ea veram quietem et solidam pacem se nobis praestare non posse, esse hoc dominae suae, id est sanctissimae theologiae, munus et privilegium. Ad illam ipsa et viam monstrabit et comes ducet, quae procul nos videns properantes: “Venite,” inclamabit, “ad me qui laborastis; venite et ego reficiam vos; venite ad me et dabo vobis pacem, quam mundus et natura vobis dare non possunt.” Tam blande vocati, tam benigniter invitati, alatis pedibus quasi terrestres Mercurii in beatissimae amplexus matris evolantes, optata pace perfruemur: pace sanctissima, individua copula, unanimi amicitia, qua omnes animi in una mente, quae est super omnem mentem, non concordent adeo, sed ine abili quodammodo unum penitus evadant. Haec est illa amicitia quam totius philosophiae finem esse Pythagorici dicunt, haec illa pax quam facit Deus in excelsis suis, quam angeli in terram descendentes annuntiarunt hominibus bonae voluntatis, ut per eam ipsi homines ascendentes in caelum angeli fierent. Hanc pacem amicis, hanc nostro optemus saeculo, optemus unicuique domui quam ingredimur, optemus animae nostrae, ut per eam ipsa Dei domus fiat; ut, postquam per moralem et dialecticam suas sordes excusserit, multiplici philosophia quasi aulico apparatu se exornarit, portarum fastigia theologicis sertis coronarit, descendat Rex gloriae et cum Patre veniens mansionem faciat apud eam. Quo tanto hospite si se dignam praestiterit, quae est illius immensa clementia, deaurato vestitu quasi toga nuptiali multiplici scientiarum circumdata varietate, speciosum hospitem, non ut hospitem iam, sed ut sponsum excipiet, a quo ne unquam dissolvatur, dissolvi cupiet a populo suo et domum patris sui, immo se ipsam oblita, in se ipsa cupiet mori ut vivat in sponso, in cuius conspectu pretiosa profecto mors sanctorum eius, mors, inquam, illa, si dici mors debet plenitudo vitae, cuius meditationem esse studium philosophiae dixerunt sapientes.

anno), sed probabiliter agitur de errato, ubi deest lineola supra scripta, qua casus genitivus significetur. Nam tali modo non potest exstare sensus in loco intellegendo.

DESIDERII ERASMI ROTERODAMI ( )

declamatio; epistulae: vita, vita sui ipsius etc.; colloquium scholasticum Ex nexu amatorio illegitimo natus et parentibus peste exstinctis mox privatus, maximus omnium temporum Latinitatis cultor exstitit Erasmus, quocum Cicerone excepto vix ullus alius comparari possit. Per semetipsum aetatem constituit, suum universum in universo Latino habet. Opus ingens reliquit, cui perlegendo vix vita humana su ciat: philologus eximius Novum Testamentum edidit et commentariis instruxit, maximam copiam adagiorum collegit, totum patrimonium Latinum investigavit et in mente tenuisse videtur necnon multa opera Graeca. Lingua mirabiliter emendata et perpolita scripsit, ex cuius operibus lectores haud minus discunt quam ex aureae Latinitatis scriptis. Attamen usu dicendi Ciceroniano non circumscribebatur ipsosque Ciceronianos ludibrio habuit in dialogo cui nomen Ciceronianus; scriptores posteriores, e.g. Senecam, non spernebat necnon auctores Christianos colebat. In operibus igitur Erasmi quodammodo tota Latinitas continetur. Ecclesiae catholicae fervidus fautor multa eiusdem ecclesiae vitia mordaciter castigavit nec tamen voluit cum Luthero eodem tempore reformationem movente sociari. Mansit in hac quoque re, sicut in aliis, sui iuris, colossus solus et solitarius. Propter hanc ingenii singularem praestantiam necnon ob indolem acriorem multos inimicos sibi comparavit, quorum a quibusdam nomen mus errans est ei contumeliose tributum. Nam nullum domicilium stabilitum habebat, sed per totam Europam peregrinabatur et cum amicis commorabatur—in Anglia cum oma Moro, Basileae in Helvetia cum Ioanne Frobenio editore, Venetiis in Italia cum Aldo Manutio. Licet ex Batavia ortus, verus civis rei publicae litterarum exstitit, Latinus usque ad imas medullas, cui Latinitas haud minus erat lingua materna quam Augustino in Africa vel Senecae in Hispania nato. Multa de philosophia morali scripsit, de institutione, de bello vitando. Opus cui titulus Stultitiae laus, in quo de condicione humana subtiliter et haud sine sale disserit, inter opera palmaria totius orbis terrarum omnibus linguis conscripta numeratur. Maximam epistularum copiam quoque

reliquit, quae per semetipsas sunt monumentum Latinitatis—nam cum multis hominibus doctis sui temporis commercium epistulare habebat. Carissimi tamen socii ei fuerunt libri, quos liberos suos vocabat et quibus per totam vitam se numquam non dicavit. Immenso Erasmi patrimonio comprehenduntur colloquia quoque scholastica, quae ad familiaritatem linguae Latinae fovendam composuit, sed quoque ad bonos mores colendos. Nimirum colloquia illa genus suum scribendi transcendunt veraeque litterarum gemmae exstant.

Conspectus librorum Editiones Desiderii Erasmi Roterodami Opera omnia, edidit Ioannes C (L C ), voll. (Lugduni Batavorum: cura et impensis Petri Vander Aa, ). Opera omnia Desiderii Erasmi (Amstelodami: North-Holland Publishing Company / Brill, -). Opus epistolarum Des. Erasmi Roterodami, edidit Percius (Percy) Sta ord A , voll. (Oxonii: in typographeo Clarendoniano, ).

Opera quaedam generatim et universe ad Erasmum pertinentia Cornelii A Erasmus. Der Humanist als eologe und Kirchenreformer (Lugduni Batavorum: Brill, ). Iacobi C Grammaire et rhétorique chez Érasme, voll. (Lutetiae Parisiorum: Les Belles Lettres, ). Ioannis Claudii M Érasme, précepteur de l’Europe (Lutetiae Parisiorum: Julliard, ). Villelmi R Erasmus von Rotterdam (Darmstadii: Primus Verlag, ). Ericae R Biblical Humanism and Scholasticism in the Age of Erasmus (Lugduni Batavorum et Bostoniae: Brill, ). Ericae R Erasmus (Londinii et Novi Eboraci: Continuum, ).

Opera ad Stultitiae laudem pertinentia Ioannis B Lof der Zotheid (Amersfordiae: Florivallis, ). Érasme, Éloge de la Folie et autres textes, excerpsit, edidit et adnotationibus instruxit Ioannes Claudius M (Lutetiae Parisiorum: Gallimard, ). Clarentii H. M ‘Styles and Mixed Genres in Erasmus’Praise of Folly’, in Acta Conventus Neo-Latini Guelpherbytani, ediderunt Stella P. R , Fidelis

R et Marius A. D C (Binghantoniae in Novo Eboraco: Center for Medieval and Early Renaissance Studies, ), pp. - . Michaelis A. S Erasmus. Ecstasy and the Praise of Folly (Londinii: Duckworth, ; reimpressum Londinii: Penguin, ). Geraldae T Under Pretext of Praise: Satiric Mode in Erasmus’ Fiction (Toronti: University of Toronto Press, ).

Opus generale ad epistulas pertinens Petri Martini B El arte epistolar en el Renacimiento europeo (Flaviobrigae: Publicaciones de la Universidad de Deusto, ).

-

Opera ad colloquia Erasmica pertinentia Erasmo da Rotterdam, Colloquia, praefationem scripsit Adrianus P , edidit Cecilia A (Augustae Taurinorum: Einaudi, ). Erasmo de Rotterdam, Coloquios familiares, edidit Alonsus R V (saeculo XVI), iterum recensuerunt, praefationem scripserunt et adnotationibus instruxerunt Andreas H et Modestus S (Barcinone: Anthropos, ). Erasmus, Abbatis et eruditae, ediderunt et in linguam Francogallicam verterunt Clemens M ( ) et Gasto C ( ) (Bruxellis: Musée de la Maison d’Érasme, ). eoderici S ‘De Desiderii Erasmi Colloquiis’, Melissa, ( ), - .

Stultitae Laudis excerptum Locus qui sequitur, paucis rebus ad orthographiam et ad rationem interpungendi uniformitatis causa mutatis, hac ex editione est excerptus: Opera omnia Desiderii Erasmi Roterodami, ordinis quarti tomus tertius: Moriae Encomium, i.e. Stultitiae Laus, ed. Clarentius H. M (Amstelodami et Oxonii: North-Holland Publishing Company, ). Qua de re domui editoriae gratiae sunt agendae. STULTITIA LOQUITUR Utcumque de me vulgo mortales loquuntur, neque enim sum nescia quam male audiat Stultitia etiam apud stultissimos, tamen hanc esse, hanc, inquam, esse unam quae meo numine deos atque homines exhilaro, vel illud abunde magnum est argumentum quod, simulatque in hunc coetum

frequentissimum dictura prodii, sic repente omnium vultus nova quadam atque insolita hilaritate enituerunt, sic subito frontem exporrexistis, sic laeto quodam et amabili applausistis risu, ut mihi profecto quotquot undique praesentes intueor, pariter deorum Homericorum nectare non sine nepenthe1 temulenti esse videamini, cum antehac tristes ac solliciti sederitis, perinde quasi nuper e Trophonii specu2 reversi. Ceterum quemadmodum fieri consuevit, ut cum primum sol formosum illud et aureum os terris ostenderit aut ubi post asperam hiemem novum ver blandis adspirarit Favoniis, protinus nova rebus omnibus facies, novus color ac plane iuventa quaedam redeat, ita vobis me conspecta mox alius accessit vultus. Itaque quod magni alioqui rhetores vix longa diuque meditata oratione possunt efficere, nempe ut molestas animi curas discutiant, id ego solo statim aspectu praestiti. Quamobrem autem hoc insolito cultu prodierim hodie, iam audietis, si modo non gravabimini dicenti praebere aures, non eas sane quas sacris contionatoribus, sed quas fori circulatoribus, scurris ac morionibus consuevistis arrigere quasque olim Midas ille noster exhibuit Pani. Lubitum est enim paulisper apud vos sophistam agere, non quidem huius generis quod hodie nugas quasdam anxias inculcat pueris, ac plusquam muliebrem rixandi pertinaciam tradit, sed veteres illos imitabor, qui quo infamem sophorum appellationem vitarent, sophistae vocari maluerunt. Horum studium erat deorum ac fortium virorum laudes encomiis celebrare. Encomium igitur audietis non Herculis neque Solonis, sed meum ipsius, hoc est Stultitiae. Iam vero non huius facio sapientes istos, qui stultissimum et insolentissimum esse praedicant, si quis ipse laudibus se ferat. Sit sane quam volent stultum, modo decorum esse fateantur. Quid enim magis quadrat quam ut ipsa Moria suarum laudum sit buccinatrix, et αὐτὴ ἑαυτὴν αὐλῇ3? Quis enim me melius exprimat quam ipsa me? Nisi si cui forte notior sim, quam egomet sum mihi. Quamquam ego hoc alioqui non paulo etiam modestius arbitror, quam id quod optimatum ac sapientum vulgus factitat, qui perverso quodam pudore vel rhetorem quempiam palponem, vel poetam vaniloquum subornare solent eumque mercede conductum, a quo suas laudes audiant, hoc est mera mendacia; et tamen verecundus interim ille, pavonis in morem pennas tollit, cristas erigit, cum impudens assentator 1 2 3

Est planta tristitiam hominibus discutiens. Qua in spelunca dira Trophonii oracula edebantur. Semetipsam tibiis canit.

nihili hominem diis aequiparat, cum absolutum omnium virtutum exemplar proponit, a quo sciat ille se plusquam δὶς διὰ πασῶν4 abesse, cum corniculam alienis convestit plumis, cum τὸν Aἰθίοπα λευκαίνει5, denique cum ἐκ μυίας τὸν ἐλέφαντα ποιεῖ6. Postremo sequor tritum illud vulgi proverbium, quo dicitur is recte laudare sese, cui nemo alius contigit laudator. Quamquam hic interim demiror mortalium ingratitudinem dicam an segnitiem, quorum cum omnes me studiose colant, meamque libenter sentiant beneficentiam, nemo tamen tot iam saeculis exstitit, qui grata oratione Stultitiae laudes celebrarit, cum non defuerint, qui Busirides7, Phalarides8, febres quartanas, muscas, calvitia, atque id genus pestes accuratis magnaque et olei et somni iactura elucubratis laudibus vexerint. A me extemporariam9 quidem illam et illaboratam, sed tanto veriorem audietis orationem. Id quod nolim existimetis ad ingenii ostentationem esse confictum, quemadmodum vulgus oratorum facit. Nam ii, sicuti nostis, cum orationem totis triginta annis elaboratam, nonnumquam et alienam proferunt, tamen triduo sibi quasi per lusum scriptam aut etiam dictatam esse deierant. Mihi porro semper gratissmum fuit ὅττικεν ἐπ᾽ἀκαιρίμαν γλῶτταν ἔλθῃ10 dicere. At ne quis iam a nobis expectet ut iuxta vulgarium istorum rhetorum consuetudinem me ipsam finitione explicem, porro ut dividam11, multo minus. Nam utrumque ominis est inauspicati vel fine circumscribere eam, cuius numen tam late pateat, vel secare, in cuius cultum omne rerum genus ita consentiat. Tametsi quorsum tandem attinet mei velut umbram atque imaginem finitione repraesentare, cum ipsam me coram praesentes praesentem oculis intueamini? Sum etenim, uti videtis, vera illa largitrix ἐάων12, quam Latini Stultitiam, Graeci Μωρίαν appellant. Quamquam quid vel hoc opus erat dicere, quasi non ipso ex vultu fronteque, quod aiunt, satis quae sim prae me feram, aut quasi si quis me Minervam, aut Sophiam esse contendat, non statim solo possit obtutu coargui, etiam si nulla accedat oratio, minime mendax animi speculum. Nullus apud me fucis locus, nec aliud fronte simulo, aliud in pectore 4

Bis per omnes notas (musicas), i.e. quam longissime. Aethiopem dealbat. 6 Ex musca elephantum facit. 7 Busiris erat rex Aegypti, qui peregrinantes immolabat. 8 Phalaris erat crudelissimus tyrannus Agrigenti. 9 Nomen adiectivum non antiquum. 10 Quodcumque in buccam venerit. 11 Subaudiuntur dialecticae disputationes philosophorum scholasticorum. 12 I.e. bonorum. 5

premo. Sumque mei undique simillima, adeo ut nec ii me dissimulare possint, qui maxime Sapientiae personam ac titulum sibi vindicant, καὶ ἐν τῇ πορφύρᾳ πίθηκοι, καὶ ἐν τῇ λεοντῇ ὄνοι13 obambulant. Quamvis autem sedulo fingant, tamen alicunde prominentes auriculae Midam produnt. Ingratum mehercle et hoc hominum genus, qui cum maxime sint nostrae factionis, tamen apud vulgum cognominis nostri sic pudet, ut id passim aliis magni probri vice obiciant. Proinde istos cum sint μωρότατοι14 re, ceterum sophi ac aletes videri velint, nonne iure optimo μωροσόφους15 illos appellabimus? Visum est enim hac quoque parte nostri temporis rhetores imitari, qui plane deos esse sese credunt, si hirudinum ritu bilingues appareant, ac praeclarum facinus esse ducunt Latinis orationibus subinde Graeculas aliquot voculas velut emblemata intertexere, etiam si nunc non erat his locus. Porro si desunt exotica, e putribus chartis quattuor aut quinque prisca verba eruunt, quibus tenebras o undant lectori, videlicet, ut qui intellegunt, magis ac magis sibi placeant, qui non intellegunt, hoc ipso magis admirentur, quo minus intellegunt. Quandoquidem est sane et hoc nostratium voluptatum genus non inelegans quam maxime peregrina maxime suspicere. Quod si qui paulo sunt ambitiosiores, arrideant tamen et applaudant, atque asini exemplo τὰ ὦτα κινῶσι16, quo ceteris probe intellegere videantur. Καὶ ταῦτα δὴ μὲν ταῦτα17. Nunc ad institutum recurro. Nomen igitur habetis, viri. Quid addam epitheti? Quid nisi stultissimi? Nam quo alio honestiore cognomine mystas suos compellet dea Stultitia? Sed quoniam non perinde multis notum est, quo genere prognata sim, id iam Musis bene iuvantibus exponere conabor. Mihi vero neque Chaos, neque Orcus, neque Saturnus, neque Iapetus, aut alius id genus obsoletorum ac putrium deorum quispiam pater fuit. Sed Πλοῦτος ipse unus, vel invitis Hesiodo et Homero atque ipso adeo Iove, πατὴρ ἀνδρῶν τε θεῶν τε18. Cuius unius nutu, ut olim, ita nunc quoque sacra profanaque omnia sursum ac deorsum miscentur. Cuius arbitrio bella, paces, imperia, consilia, iudicia, comitia, conubia, pacta, foedera, leges, artes, ludicra, seria, iam spiritus me deficit: breviter, publica privataque omnia mortalium negotia administrantur. Citra cuius opem, 13 14 15 16 17 18

Et in purpura simiae, et in leonina pelle asini. Stultissimi. Stulte sapientes. Moveant aures. Et haec quidem haec. Pater hominumque deumque.

totus ille poeticorum numinum populus, dicam audacius, ipsi quoque dii selecti aut omnino non essent aut certe οἰκόσιτοι19 sane quam frigide victitarent. Quem quisquis iratum habuerit, huic ne Pallas quidem satis auxilii tulerit; contra, quisquis propitium, is vel summo Iovi cum suo fulmine mandare laqueum possit. Τούτου πατρὸς εὔχομαι εἶναι.20 Atque hic quidem me progenuit non e cerebro suo, quemadmodum tetricam illam ac torvam Palladem Iuppiter, verum ex Neotete Nympha multo omnium venustissima, pariter ac festivissima. Neque rursum id tristi illi illigatus coniugio, quomodo faber ille claudus natus est, verum quod non paulo suavius, ἐν φιλότητι μιχθείς21, quemadmodum noster ait Homerus. Genuit autem, ne quid erretis, non Aristophanicus ille Plutus, iam capularis, iam oculis captus, sed quondam integer adhuc calidusque iuventa, neque iuventa solum, verum multo magis nectare, quod tum forte in deorum convivio largius ac meracius hauserat. Quod si locum quoque natalem requiritis, quandoquidem id hodie vel inprimis ad nobilitatem interesse putant quo loco primos edideris vagitus: ego nec in erratica Delo, nec in undoso mari, nec ἐν σπέσσι γλαφυροῖσι22 sum edita, sed in ipsis insulis fortunatis, ubi ἄσπαρτα καὶ ἀνήροτα23 omnia proveniunt. In quibus neque labor, neque senium, neque morbus est ullus, nec usquam in agris asphodelus, malva, squilla24, lupinumve, aut faba, aut aliud hoc genus nugarum conspicitur. Sed passim oculis, simulque naribus adblandiuntur moly25, panace, nepenthes, amaracus26, ambrosia, lotus, rosa, viola, Hyacinthus, Adonidis hortuli. Atque in his quidem nata deliciis, nequaquam a fletu sum auspicata vitam, sed protinus blande arrisi matri. Iam vero non invideo τῷ ὑπάτῳ Κρονίωνι27 capram altricem, cum me duae lepidissimae Nymphae suis aluerint mammis, Methe28 Baccho progenita, et Apaedia29 Panos filia. Quas hic quoque in ceterarum comitum ac pedisequarum mearum consortio videtis. Quarum mehercle nomina si 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29

Qui domi cibum capiunt. Huius patris esse glorior. In amore mixtus. I.e. in speluncis cavis. I.e. inseminata et inarata. Agitur de plantis vilioribus. Planta a Mercurio Ulixi tradita. Planta suave olens, origanum. I.e. summo Saturnio (Iovi). Temulentia. Imperitia.

voletis cognoscere, ex me quidem non nisi Graece audietis. Haec nimirum quam sublatis superciliis conspicamini Φιλαυτία30 est. Huic quam velut arridentibus oculis ac plaudentem manibus videtis Κολακεία31 nomen. Haec semisomnis ac dormitanti similis Λήθη32 vocatur. Haec cubito utroque innitens consertisque manibus Μισοπονία33 dicitur. Haec roseo revincta serto et undique delibuta unguentis Ἡδονή34. Haec lubricis et huc atque illuc errantibus luminibus, Ἄνοια35 dicitur. Haec nitida cute probeque saginato corpore Τρυφή36 nomen habet. Videtis et deos puellis admixtos, quorum alterum Κῶμον37 vocant, alterum Νήγρετον Ὕπνον38. Huius, inquam, famulitii fidelibus auxiliis genus omne rerum meae subicio dicioni ipsis etiam imperans imperatoribus. Genus, educationem, et comites audistis. Nunc, ne cui sine causa videar mihi deae nomen usurpare, quantis commoditatibus Deos simul et homines a ciam quamque late meum pateat numen arrectis auribus accipite. Etenim si non inscite scripsit quidam, hoc demum esse deum iuvare mortales, et si merito in deorum senatum adsciti sunt, qui vinum, aut frumentum aut unam aliquam huiusmodi commoditatem mortalibus ostenderunt, cur non ego iure deorum omnium ἄλφα39 dicar habearque, quae una omnibus largior omnia?

Aliquot Erasmi epistulae Loci, orthographia ad uniformitatem huius florilegii hic illic redacta necnon signis abbreviationis expletis, ex hac editione sunt excerpti: Opus epistolarum Des. Erasmi Roterodami, edidit Percius (Percy) Sta ord A , volumen (Oxonii: in typographeo Clarendoniano, ).

30 31 32 33 34 35 36 37 38 39

Amor sui. Adulatio. Oblivio. Odium laboris. Voluptas. Amentia. Luxuries. Comissator. I.e. altissimum Somnum. I.e. prima.

Compendium vitae Erasmi Roterodami (I, )40 ὁ βίος λάθρα41 Natus Roterodami in vigilia Simonis et Iudae. Supputat annos circiter . Mater dicta est Margareta, filia medici cuiusdam Petri. Ea erat e Septimontio, vulgo Zevenberge; fratres illius duos vidit Dordraci42 paene nonagenarios. Pater dictus est Gerardus. Is clam habuit rem cum dicta Margareta spe coniugii. Et sunt qui dicant intercessisse verba. Eam rem indigne tulerunt et parentes Gerardi et fratres. Pater erat Helias, mater Catarina; uterque pervenit ad extremam senectutem. Catarina paene ad nonagesimum quintum annum. Fratres erant decem, nulla soror; ex eodem patre et matre; omnes coniugati. Gerardus erat natu minimus uno excepto. Visum est omnibus ut ex tanto numero unus Deo consecraretur. Nosti a ectus senum. Et fratres nolebant minui rem, sed esse apud quem ipsi convivarentur. Gerardus videns se modis omnibus excludi a matrimonio magno consensu omnium, fecit quod solent desperati; clam aufugit et ex itinere misit parentibus et fratribus epistulam cum manu manum complexa addito elogio “Valete, numquam vos videbo.” Interim relicta est sperata coniunx gravida. Puer alitus est apud aviam. Gerardus Romam se contulit. Illic scribendo, nam tum nondum erat ars typographorum43, rem a atim paravit. Erat autem manu felicissima. Et vixit iuveniliter. Mox applicuit animum ad honesta studia. Graece et Latine pulchre calluit. Quin et in iuris peritia non vulgariter profecerat. Nam Roma tunc doctis viris mire floruit. Audivit Guarinum44. Omnes auctores sua manu descripserat. Parentes, ubi resciscunt eum esse Romae, scripserunt illi puellam, cuius matrimonium ambierat, esse vita defunctam. Id ille credens prae maerore factus est presbyter totumque animum ad religionem applicuit. Reversus domum comperit fraudem. Nec illa tamen unquam post voluit nubere, nec ille unquam tetigit eam. Puerum autem curavit liberaliter educandum et vix quattuor annos egressum misit in ludum litterarium. Ac primis annis minimum proficiebat in litteris illis inamoenis, quibus natus non erat. Ubi nonum ageret annum, misit Daventriam45; mater secuta est, custos et curatrix tenerae aetatis. Ea 40

anno 41 42 43 44 45

Hoc vitae compendium in fine epistulae ad Erasmi amicum Conradum Goclenium directae est collocatum. Id est, Vita clam relata. In oppido Dordrecht in Batavia. Vocabulum non antiquum. Humanistam Italum. Quod oppidum hodie est Deventer in Batavia.

schola tunc adhuc erat barbara (praelegebatur Pater meus46; exigebantur tempora; praelegebatur Ebrardus, et Ioannes de Garlandia47); nisi quod Alexander Hegius48 et Zinthius49 coeperant aliquid melioris litteraturae invehere. Tandem ex pueris collusoribus, qui grandiores natu audiebant Zinthium, primum cepit odorem melioris doctrinae; post aliquoties audivit Hegium, sed non nisi diebus festis, quibus legebat omnibus. Hic pervenit ad classem tertiam; tum pestis vehementer ibi saeviens sustulit matrem, relicto filio iam annum decimum tertium agente. Cum pestis in dies magis ac magis incrudesceret, tota domo, in qua agebat, desolata reversus est in patriam. Gerardus accepto tristi nuntio coepit aegrotare ac paulo post mortuus est. Uterque decessit non multo supra annum quadragesimum. Tres tutores instituit50, quos habebat fidissimos. Horum praecipuus erat Petrus Winckel, tum ludi litterarii magister Gaudae51. Legavit rem mediocrem, si tutores bona fide administrassent. Itaque ablegatus est in Buscum-ducis52, cum iam satis maturus esset academiae. Verum illi academiam metuebant, quod statuerant puerum religioni alere. Illic vixit, hoc est perdidit, annos ferme tres in aedibus Fratrum, ut vocant; in quibus tum docebat Romboldus. Quod genus hominum iam late se spargit per orbem, cum sit pernicies bonorum ingeniorum et seminaria monachorum. Romboldus, qui mire adamabat ingenium pueri, coepit eum sollicitare ut suo gregi accederet. Puer excusabat inscitiam aetatis. Hic exorta peste, cum diu laborasset febri quartana, reversus est ad tutores, iam stilo quoque satis prompto ex aliquot auctoribus bonis parato. Unus tutor perierat peste; ceteri duo re non admodum bene gesta coeperunt agere de monasterio. Adulescens languens febri, quae supra annum illum tenuerat, non abhorrebat a pietate; ceterum a monasterio abhorrebat. Itaque sinunt diem ad cogitandum. Interim tutor subornat qui pelliceant53, qui minitentur, qui perpellant animum imbecillem. Atque interea reppererat locum in monasterio Canonicorum qui vulgo vocantur Regulares, in collegio quod est iuxta Delft54, dicto Sion; quae domus est principalis eius capituli. Ubi dies venisset respondendi, respondit prudenter adulescens: se nondum 46 47 48 49 50 51 52 53 54

Agitur de quodam libello grammatico. Agitur de rationibus docendi mediaevalibus et de grammaticis saeculi tertii decimi. Humanista Germanus. Ioannes Zinthius illius scholae magister. I.e. Erasmi pater. Gouda in Batavia. Quod oppidum hodie est 's-Hertogenbosch in Batavia. Forma magis usitata pelliciant. Oppidum in Batavia.

scire neque quid esset mundus, neque quid esset monasterium, neque quid esset ipse; proinde videri consultius ut adhuc annos aliquot agat in scholis, donec sibi notior esset. Haec cum videret constanter dici ab adulescente, statim infremuit Petrus: “Ergo” inquit “Frustra laboravi qui talem locum tibi magnis precibus pararim. Tu es nebulo, non habes spiritum bonum. Abdico tutelam tuam. Vide unde alaris.” Adulescens respondit se accipere abdicationem, et ea esse aetate ut non opus sit tutoribus. Ubi vidit se minis nihil proficere, subornat fratrem, qui et ipse tutor erat, negotiatorem. Is blanditiis agit. Accedunt instigatores undique. Habebat sodalem, qui prodidit amicum. Et urgebat febris; nec tamen arridebat monasterium, donec forte fortuna viseret monasterium eiusdem ordinis in Emaus sive Steyne, iuxta Gaudam. Ibi reperit Cornelium, quem Daventriae habuerat sodalem in eodem cubiculo. Is nondum acceperat sacrum illum cultum; viderat Italiam, sed redierat parum doctus. Hic suum agens negotium coepit mira loquentia depingere vitae genus sanctissimum, copiam librorum, otium, tranquillitatem, sodalitatem angelicam. Quid non? Trahebat a ectus ille puerilis ad veterem sodalem. Alii alliciebant, alii propellebant. Onerabat febris. Hunc locum delegit, altero fastidito; lactabar55 interim, donec haberet sacram vestem. Interea, tametsi adolescens, sensit quam non esset illic vera pietas. Et tamen totum illum gregem excitavit ad studium. Parantem abire ante professionem partim pudor humanus, partim minae, partim necessitas coërcuit. Professus est. Tandem per occasionem innotuit episcopo Cameracensi56, Henrico a Bergis57. Is sperabat cardinalicium58 galerum; et habuisset, nisi defuissent praesentes nummi. Ad hoc iter optabat hominem Latine doctum. Itaque per hunc evocatus est cum auctoritate Episcopi Traiectensis59, quae sola su ciebat. Et tamen ille adiunxit auctoritatem Prioris et Generalis. Concessit in familiam Episcopi, servato tamen habitu. Cum Episcopus esset destitutus spe galeri, sentiretque illum in amore parum constantem erga omnes, egit ut iret Lutetiam studii gratia. Promissum est stipendium annuum; nihil missum est. Sic solent principes. Illic in collegio Montis acuti60 ex putribus ovis et cubiculo infecto concepit morbum, hoc est malam 55

I.e. alliciebatur – Erasmus lapsus est in primam personam. Pertinet at urbem hodiernam Cambrai in Francogallia. 57 Bergen-op-Zoom in Batavia. Henricus a Bergis factus est episcopus Cameracensis anno . 58 Vox veteribus ignota. 59 Davidis de Burgundia. Traiectum est urbs hodierna Utrecht. 60 Collège de Montaigu. 56

corporis antea purissimi a ectionem. Itaque rediit ad Episcopum. Acceptus est honorifice. Recreatus est a morbo Bergis61. Revisit Hollandiam hoc animo, ut maneret apud suos. Sed ipsis vltro hortantibus rediit Lutetiam. Ibi destitutus auxilio Maecenatis vixit verius quam studuit; et ob pestilentiam ibi multis annis perpetuam singulos annos redeundum erat in patriam. A studio theologiae abhorrebat, quod sentiret animum non propensum ut omnia illorum fundamenta subverteret, deinde futurum ut haeretici nomen inureretur. Tandem, ubi totum annum saeviret pestis, coactus est Lovanium commigrare. Ante inviserat Angliam in gratiam Montioii62, tum discipuli nunc Maecenatis; sed amici verius quam benigni. Id temporis omnium bonorum apud Anglos benevolentiam sibi conciliavit ob id praesertim, quod spoliatus in littore Dovariensi63 non solum non ultus sit iniuriam, sed mox emisit libellum in laudem regis et totius Angliae. Tandem e Gallia magnis promissis revocatus est in Angliam; quo tempore nactus est amicitiam Archiepiscopi Cantuariensis64. Ubi promissa non apparerent, petiit Italiam; cuius adeundae desiderio semper arserat. Egit paulo plus quam annum Bononiae, iam vergente aetate, hoc est ferme quadragenarius. Inde contulit se Venetias et edidit Adagia; inde Patavium, ubi hibernavit; mox Romam, quo iam fama celebris ac plausibilis praecesserat. Raphaeli, Cardinali S. Georgii65, praecipue carus fuit. Non defuisset ampla fortuna, nisi mortuo rege Henrico VII et successore VIII amicorum litteris amplissima pollicentibus revocatus esset in Angliam. Illic decreverat reliquum aetatis peragere; verum ubi ne tum quidem praestarentur promissa, subduxit se in Brabantiam66, invitatus in aulam Caroli nunc Caesaris, cui consiliarius factus est opera Ioannis Silvagii, Cancellarii magni. Cetera sunt tibi nota. Mutati cultus rationem reddidit in libello primo quo respondit Leicis67 sycophantiis. Formam ipsi describetis. Valetudo semper fuit tenera; unde crebro temptabatur febribus, praesertim in quadragesima ob piscium esum, quorum odore solebat o endi. Ingenium erat simplex; adeo abhorrens a mendacio ut puellus etiam odisset pueros mentientes et senex ad illorum aspectum etiam corpore commoveretur. Linguae inter amicos liberioris, 61

Probabiliter agitur de oppido Batavico Bergen-op-Zoom. Villelmus Blount Mountjoy, vir titulo nobili insignitus, qui discipulus atque amicus Erasmi erat. 63 Anglice Dover. 64 Anglice Canterbury. 65 Cardinali Raphaeli Riario ( ), qui Palatium Cancellariae Romae aedificandum curavit. 66 Regio Brabant ad Belgicam et Bataviam hodie pertinens. 67 Agitur de clerico Eduardo Lee. 62

nonnumquam plus quam sat esset; et saepe falsus non poterat tamen amicis di dere. Putidulus erat, neque quidquam unquam scripsit quod ipsi placeret; ac ne facie quidem propria delectabatur vixque extortum est amicorum precibus ut se pingi pateretur. Dignitatum ac divitiarum perpetuus contemptor fuit neque quidquam habuit prius otio ac libertate. Candidus aestimator alienae doctrinae et fautor ingeniorum unicus, si fortuna suppetisset. In provehendis bonis litteris nemo magis profecit gravemque ob hanc rem invidiam sustinuit a barbaris et monachis. Usque ad annum quinquagesimum nec impetiverat quemquam, nec impetitus est a quoquam stilo. Idque habebat sibi propositum omnino stilum incruentum servare. A Fabro68 primum est impetitus; nam Dorpiana69 orsa suppressa sunt. In respondendo semper erat civilitate. Lutherana tragoedia oneraverat illum intolerabili invidia; discerptus ab utraque parte, dum utrique studet consulere. Augebo catalogum operum meorum; ex hoc quoque multa colligentur. Scripsit ad me Gerardus Noviomagus70 quosdam meditari vitam Erasmi, partim carmine, partim oratione. Ipse cupiebat instrui secreto; sed non ausus sum mittere. Si contingat cum illo colloqui, poteris illi communicare. Nec tamen expedit aliquid temptare de vita, nisi res ipsa urgeat. Sed his de rebus fortassis alias, aut etiam coram. …Rursum vale. Haec epistula ad patrem discipuli, qui ab Erasmo litteras discebat, est directa—Erasmus enim discipulis docendis saepe alebatur Erasmus cuidam Lubecensi71 s.d. (I, ) Salve, vir integerrime. Filius tuus apud me vivit et a me docetur, iis quidem condicionibus quas ab Henrico72 accepi, qui mihi nomine tuo triginta duos coronatos73 et vestem promisit. Aegrotavit graviter nuper, sed convaluit Dei beneficio et medicorum opera. Fuit in tutela mea complusculos menses, quibus ei quibus erat opus suppeditavi. Mense Octobri puerum in familiam meam adiunxi; curatur a me non ut alienus, sed ut ex me natus. Ingenio praeditus est singulari; mores pro ea aetate tractabiles sunt et tolerabiles. Dabo operam, quantum quidem in me erit, ut tibi eum restituam et me praeceptore et te patre dignum. Libros eius nondum

68 69 70 71 72 73

Est Iacobus Faber theologus Francogallus. Agitur de theologo Lovaniensi Martino Dorpio. Gerardus Geldenhauer humanista Batavus. Ex urbe Germanica Lübeck. Est Henricus Northo Erasmi discipulus. Nummos argenteos.

ad manus meas perferri miror. Antverpiensis74 ille mercator scripsit se per quendam mercatorem Parisiensem transmisisse et eum nominat; verum is constanter negat. Pecunias adhuc nullas eius nomine accepi. Augustinus75, sub cuius tutela erat, dum ego valetudinis causa in patria abessem, ab Henrico quinque aut sex florenos76 sese accepisse fatetur. Is eum tres menses et aluit et docuit, quod ego me tum in Italiam concessurum putabam. Ei eas pecunias reliqui pro opera sua; praeterea quod de ratione diminutum erat adieci, apud illum enim aegrotabat; praeterea meo sumptu vestitus est. Coeperat hic nescio quae febris pullulascere, sed non admodum frequens; quare in locum urbis apertissimum atque saluberrimum demigravi. Quod malum si repullulaverit, longius forte concedam. Nihil enim nobis salute antiquius esse debet et vita. Nam bene vivere, nisi vivamus, non possumus. Qua in re de tua sententia certior fieri cupio placeatne puerum me consequi. Narrabat enim Henricus, etiam si filium tuum in Italiam duxissem, me id te approbante facturum. Habes de rebus nostris omnibus; reliquum est ut de toto animo tuo nos facias certiores: verum neque pecunias neque litteras, nisi per certissimum tabellarium miseris, nec Parisios miseris, sed ad eum mercatorem Antverpiensem, ne si hinc concessero, illae ad alienas manus perferantur. Hoc quoque ad me perscribas velim, cui vitae generi filium tuum destinaris et quibus potissimum litteris imbui placeat. Finis enim unaquaque in re praefigi debet, ad quem omnia tamquam ad signum conferantur. Nam quamquam omni quidem litterarum genere pueri sint instituendi, refert tamen quo sua studia destinent, ut cum omnia perdiscere non liceat, saltem aptissima discamus. Haec pluribus ad te scripsi quam debui, et quidem Latina, non fastidio linguae nostratis, sed quod neque facile id potuissem, neque tu facile intellexisses. Te cum optima coniuge tua universaque familia bene valere precor. De me ita tibi tuisque persuadeas in instituendo filio mihi neque fidem neque sollicitudinem neque diligentiam defuturam. Lutetiae. Anno MCCCCXCVII. De procella glaciali Guilhelmo Montioio comiti77 Anglo Erasmus Roterodamus s.d. (I, ) Pervenimus tandem et quidem incolumes, tametsi invitis (ut apparet) 74

Agitur de urbe Belgica Antwerpen. Augustinus Caminadus, humanista Germanus, qui cum Erasmo amicitia coniungebatur, quamquam etiam rixae inter eos exstiterunt. 76 Nummos aureos. 77 Est Villelmus Blount, discipulus et amicus Erasmi. 75

et superis et inferis. O durum iter! Quem ego posthac Herculem, quem Ulyssem non contemnam? Pugnabat Iuno semper poeticis viris infesta; rursum Aeolum sollicitarat; nec ventis modo in nos saeviebat, omnibus armis in nos dimicabat, frigore acerrimo, nive, grandine, pluvia, imbre, nebulis, omnibus denique iniuriis. Hisque nunc singulis nunc universis nos oppugnabat. Prima nocte post diutinam pluviam subitum atque acre obortum gelu viam asperrimam e ecerat; accessit nivis vis immodica; deinde grando, tum et pluvia, quae simul atque terram arboremve contigit, protinus in glaciem concreta est. Vidisses passim terram glacie incrustatam, neque id aequali superficie, sed colliculis acutissimis passim extantibus. Vidisses arbores glacie vestitas adeoque pressas ut aliae summo cacumine imum solum contingerent, aliae ramis lacerae, aliae medio trunco discissae starent, aliae funditus evulsae iacerent. Iurabant nobis e rusticis homines natu grandes se simile nihil unquam in vita vidisse antea. Equis interim eundum erat nunc per profundos nivium cumulos, nunc per sentes glacie incrustatos, nunc per sulcos bis asperos, quos primum gelu duraverat, deinde et glacies acuerat, nunc per crustum, quod summas obduxerat nives; quod quidem mollius erat quam ut equum sustineret, durius quam ut ungulas non scinderet. Quid inter haec animi Erasmo tuo fuisse credis? Insidebat attonito equo eques attonitus; qui quoties aures erigebat, ego animum deiciebam, quoties ille in genua procumbebat, mihi pectus saliebat. Iam Bellerophon ille poeticus suo terrebat exemplo, iam meam ipse temeritatem execrabar, qui mutae beluae vitam et una litteras meas commiserim. Sed audi quiddam, quod tu credas ex veris Luciani narrationibus petitum, ni mihi ipsi Batto78 teste accidisset. Cum arx iam ferme in prospectu esset, o endimus omnia undique glacie incrustata, quae, ut dixi, in nivem inciderat. Et erat tanta ventorum vis, ut eo die unus atque alter collapsi perierint. Flabant autem a tergo. Itaque per declive montium me demittebam, per summam glaciem velificans, atque interim hastili cursum moderans. Id erat clavi vice. Novum navigandi genus. Toto fere itinere obvius fit nemo, sequitur nemo, adeo non solum saeva, sed etiam monstrosa erat tempestas. Quarto vix demum die solem aspeximus. Hoc unum ex tantis malis commodi excerpsimus, quod latronum incursus timuimus minus; timuimus tamen, ut homines pecuniosos decebat. Habes iter meum, adulescens generosissime idemque candidissime; quod ut durissimum fuit, ita reliqua fuere secundissima. …. 78

Erasmi amico.

Haec scribebam in patriam concessurus; deinde istic continuo adero atque adamatam Lutetiam repetam et has ipsas litteras fortasse praecurram. Ceterum de nostro convictu nihil certi scribere licet; tamen consilium ex tempore capietur. Hoc unum tibi persuade neminem vivere, qui te magis ex animo amet quam tuus Erasmus. Battus quoque meus, omnium et amorum et odiorum meorum socius, te pari caritate prosequitur. Cura, mi Guilhelme, ut quam optime valeas. Ex arce Tornenhensi79. Pridie Nonas Februarias anno MCCCCXCVII. Erasmus et omas Morus usque ad imas medullas rei publicae litterarum cives fuerunt eorumque consuetudo semper fuit prorsus Latina Erasmus omae Moro suo s. (I, ) Vix ullis litteris consequi queam quibus diris huius tabellarii caput devoverim, cuius vel indiligentia vel perfidia factum arbitror ut expectatissimis Mori mei litteris fuerim frustratus. Nam in o cio cessasse te suspicari nec debeo, nec libet; tametsi superioribus litteris vehementiuscule80 tecum expostulavimus. Neque veremur ne quid nostra libertas te commoverit, qui non ignores Lacedaemonium illum ad cutem usque pugnandi morem. Illud extra iocum oramus, mellitissime oma, ut aegritudinem, quam ex nimium diuturno tui tuorumque scriptorum desiderio cepimus, usura aliqua sarcias. Expectamus omnino non epistulam, sed ingentem litterarum sarcinam, quae vel Aegyptium ἀχθοφόρον81 degravet. Si qui sunt istic bonarum litterarum cultores, tuum erit o cium eos ut ad nos scribant exstimulare, quo videlicet amicorum orbem omnibus numeris absolvamus; non ausim illos lacessere prior. Nam tibi nihil referre putamus quomodo scribamus homini facillimo; ad haec mei, ut mihi persuasi, amantissimo. Vale, iucundissime More. Oxoniae. Anno MCCCCXCIX. Natali Simonis et Iudae82. Vita omae Mori, Erasmi amici, quem Erasmus hominem omnium horarum nominavit Nonnullis rebus ad orthographiam et ad rationem interpungendi pertinentibus uniformitatis causa mutatis, locus hac ex editione est exscriptus:

79 80 81 82

Quod oppidum vulgo Tournehem hodie est in Francogallia. Adverbium non antiquum. Baiulum. Die o mensis Octobris.

Opus epistolarum Des. Erasmi Roterodami, ediderunt Percius (Percy) Stafford A et Helena Maria A , volumen IV (Oxonii: in typographeo Clarendoniano, ). Domum editoriam grato animo memoramus, quod nobis hoc facere licuit. Erasmus Roterodamus clarissimo equiti Ulricho Hutteno83 s.d. (IV, ) Quod omae Mori ingenium sic deamas ac paene dixerim deperis nimirum scriptis illius inflammatus, quibus, ut vere scribis, nihil esse potest neque doctius neque festivius, istuc, mihi crede, clarissime Huttene, tibi cum multis commune est, cum Moro mutuum etiam: nam is vicissim adeo scriptorum tuorum genio delectatur, ut ipse tibi propemodum invideam. Haec videlicet est illa Platonis omnium maxime amabilis sapientia, quae longe flagrantiores amores excitat inter mortales, quam ullae quamlibet admirabiles corporum formae. Non cernitur illa quidem oculis corporeis, sed et animo sui sunt oculi, ut hic quoque verum comperiatur illud Graecorum ἐκ τοῦ ὁρᾶν γίγνεται ἀνθρώποις τ’ἐρᾶν84. Per hos fit aliquoties ut ardentissima caritate conglutinentur, inter quos nec colloquium nec mutuus conspectus intercessit. Et quemadmodum vulgo fit ut incertis de causis alia forma alios rapiat, ita videtur et ingeniorum esse tacita quaedam cognatio, quae facit ut certis ingeniis impense delectemur, ceteris non item. Ceterum quod a me flagitas, ut tibi totum Morum velut in tabula depingam, utinam tam absolute praestare queam, quam tu vehementer cupis! Nam mihi quoque non iniucundum fuerit interim in amici multo omnium suavissimi contemplatione versari. Sed primum οὐ παντὸς ἀνδρός ἐστιν85 omnes Mori dotes perspexisse. Deinde haud scio an ille laturus sit a quolibet artifice depingi sese. Nec enim arbitror levioris esse operae Morum e ngere quam Alexandrum magnum aut Achillem, nec illi quam hic noster immortalitate digniores erant. Tale argumentum prorsus Apellis cuiuspiam manum desiderat; at vereor ne ipse Fulvii Rutubaeque86 similior sim quam Apellis. Experiar tamen tibi totius hominis simulacrum delineare verius quam exprimere, quantum ex diutina domesticaque consuetudine vel animadvertere licuit vel meminisse. Quod si quando fiet ut vos aliqua legatio committat, tum demum intelleges quam non probum artificem ad 83

Udalricus Huttenus ( ) fuit humanista et reformator Germanus. I.e. ex videndo homines amare incipiunt. 85 I.e. non omnis hominis est. 86 Nomina sunt hominum, qui nec scite nec a abre pingere putabantur. Apelles autem fuit pictor peritissimus, qui formas humanas tam subtiliter pinxit, ut eius imagines paene vivere crederentur. 84

hoc negotii delegeris, vereorque plane ne me aut invidentiae incuses aut caecutientiae87, qui ex tam multis bonis tam pauca vel viderim lippus vel commemorare voluerim invidus. Atque ut ab ea parte exordiar, qua tibi Morus est ignotissimus, statura modoque corporis est infra proceritatem, supra tamen notabilem humilitatem; verum omnium membrorum tanta est symmetria, ut nihil hic omnino desideres. Cute corporis candida, facies magis ad candorem vergit quam ad pallorem, quamquam a rubore procul abest, nisi quod tenuis admodum rubor ubique sublucet. Capilli subnigro flavore, sive mavis, su avo nigrore, barba rarior. Oculi subcaesii, maculis quibusdam interspersi: quae species ingenium arguere solet felicissimum, apud Britannos etiam amabilis habetur, cum nostri nigrore magis capiantur. Negant ullum oculorum genus minus infestari vitiis. Vultus ingenio respondet, gratam et amicam festivitatem semper prae se ferens ac nonnihil ad ridentis habitum compositus; atque, ut ingenue dicam, appositior ad iucunditatem quam ad gravitatem aut dignitatem, etiamsi longissime abest ab ineptia scurrilitateque. Dexter humerus paulo videtur eminentior laevo, praesertim cum incedit: id quod illi non accidit natura, sed assuetudine, qualia permulta nobis solent adhaerere. In reliquo corpore nihil est quod o endat. Manus tantum subrusticae sunt; ita dumtaxat, si ad reliquam corporis speciem conferantur. Ipse omnium, quae ad corporis cultum attinent, semper a puero neglegentissimus fuit, adeo ut nec illa magnopere curare sit solitus, quae sola viris esse curanda docet Ovidius. Formae venustas quae fuerit adulescenti nunc etiam licet ἐκ τῆς καλάμης conicere88: quamquam ipse novi hominem non maiorem annis viginti tribus; nam nunc vix excessit quadragesimum. Valetudo prospera magis quam robusta, sed tamen quae quantislibet laboribus su ciat honesto cive dignis, nullis aut certe paucissimis morbis obnoxia: spes est vivacem fore, quando patrem habet admodum natu grandem, sed mire virenti vegetaque senectute. Neminem adhuc vidi minus morosum in delectu ciborum. Ad iuvenilem usque aetatem aquae potu delectatus est; id illi patrium fuit. Verum in hac re ne cui molestus esset, fallebat convivas e stanneo poculo cervisiam bibens eamque aquae proximam, frequenter aquam meram. Vinum, quoniam illic mos est ad idem poculum vicissim invitare sese, summo ore nonnumquam libabat, ne prorsus abhorrere videretur, simul ut ipse communibus rebus assuesceret. 87 88

Est nomen substantivum non antiquum. Ex culmo cognoscere; cf. proverbium “Pulchrorum etiam autumnus pulcher est.”

Carnibus bubulis, salsamentis, pane secundario ac vehementer fermentato libentius vescebatur quam his cibis, quos vulgus habet in deliciis; alioqui neutiquam abhorrens ab omnibus, quae voluptatem innoxiam a erunt etiam corpori. Lactariorum et eorum foetuum, qui nascuntur in arboribus, semper fuit appetentior; esum ovorum in deliciis habet. Vox neque grandis est nec admodum exilis, sed quae facile penetret aures, nihil habens canorum ac molle, sed plane loquentis est; nam ad musicam vocalem a natura non videtur esse compositus, etiam si delectatur omni musices genere. Lingua mire explanata articulataque nihil habens nec praeceps nec haesitans. Cultu simplici delectatur nec sericis purpurave aut catenis aureis utitur, nisi cum integrum non est ponere. Dictu mirum quam neglegens sit caerimoniarum, quibus hominum vulgus aestimat morum civilitatem. Has ut a nemine exigit, ita aliis non anxie praestat nec in congressibus nec in conviviis; licet harum non sit ignarus, si lubeat uti. Sed muliebre putat viroque indignum eiusmodi ineptiis bonam temporis partem absumere. Ab aula principumque familiaritate olim fuit alienior, quod illi semper peculiariter invisa fuerit tyrannis, quemadmodum aequalitas gratissima. Vix autem reperies ullam aulam tam modestam, quae non multum habeat strepitus atque ambitionis, multum fuci, multum luxus quaeque prorsus absit ab omni specie tyrannidis. Quin nec in Henrici octavi89 aulam pertrahi potuit, nisi multo negotio, cum hoc principe nec optari quicquam possit civilius ac modestius. Natura libertatis atque otii est avidior; sed quemadmodum otio, cum datur, lubens utitur, ita, quoties poscit res, nemo vigilantior aut patientior. Ad amicitiam natus factusque videtur, cuius et sincerissimus est cultor et longe tenacissimus est. Nec ille metuit πολυφιλίαν90 ab Hesiodo parum laudatam. Nulli non patet ad necessitudinis foedus. Nequaquam morosus in deligendo, commodissimus in alendo, constantissimus in retinendo. Si fors incidit in quempiam, cuius vitiis mederi non possit, hunc per occasionem dimittit dissuens amicitiam, non abrumpens. Quos sinceros reperit et ad ingenium suum appositos, horum consuetudine fabulisque sic delectatur, ut his in rebus praecipuam vitae voluptatem ponere videatur. Nam a pila, alea, chartis ceterisque lusibus, quibus procerum vulgus temporis taedium solet fallere, prorsus abhorret. Porro ut propriarum rerum est neglegentior, 89 Henricus eius nominis VIII in Anglia inter anum et annum regnavit. Cuius iussu omas Morus anno capite damnatus est, cum regis auctoritatem supra Summum Pontificem agnoscere noluisset. 90 Multorum amicitiam.

ita nemo diligentior in curandis amicorum negotiis. Quid multis? Si quis absolutum verae amicitiae requirat exemplar, a nemine rectius petierit quam a Moro. In convictu tam rara comitas ac morum suavitas, ut nemo tam tristi sit ingenio, quem non exhilaret; nulla res tam atrox, cuius taedium non discutiat. Iam inde a puero sic iocis est delectatus, ut ad hos natus videri possit, sed in his nec ad scurrilitatem usque progressus est, nec mordacitatem unquam amavit. Adulescens comoediolas et scripsit et egit. Si quod dictum esset salsius etiam in ipsum tortum, tamen amabat; usque adeo gaudet salibus argutis et ingenium redolentibus. Unde et epigrammatis lusit iuvenis, et Luciano cum primis est delectatus; quin et mihi ut Morias Encomium scriberem, hoc est ut camelus saltarem, fuit auctor. Nihil autem in rebus humanis obvium est, unde ille non venetur voluptatem, etiam in rebus maxime seriis. Si cum eruditis et cordatis res est, delectatur ingenio; si cum indoctis ac stultis, fruitur illorum stultitia. Nec o enditur morionibus mira dexteritate ad omnium a ectus sese accommodans. Cum mulieribus fere atque etiam cum uxore non nisi lusus iocosque tractat. Diceres alterum quendam esse Democritum aut potius Pythagoricum illum philosophum, qui vacuus animo per mercatum obambulans contemplatur tumultus vendentium atque ementium. Nemo minus ducitur vulgi iudicio, sed rursus nemo minus abest a sensu communi. Praecipua illi voluptas est spectare formas, ingenia et a ectus diversorum animantium. Proinde nullum fere genus est avium, quod domi non alat, et si quod aliud animal vulgo rarum, veluti simia, vulpes, viverra, mustela, et his consimilia. Ad haec si quid exoticum aut alioqui spectandum occurrit, avidissime mercari solet; atque his rebus undique domum habet instructam, ut nusquam non sit obvium quod oculos ingredientium demoretur; ac toties sibi renovat voluptatem, quoties alios conspicit oblectari. Cum aetas ferret, non abhorruit a puellarum amoribus, sed citra infamiam et sic ut oblatis magis frueretur quam captatis et animo mutuo caperetur potius quam coitu. Bonas literas a primis annis hauserat. Iuvenis ad Graecas litteras atque philosophiae studium sese applicuit, adeo non opitulante patre viro alioqui prudenti proboque, ut ea conantem omni subsidio destitueret ac paene pro abdicato haberet, quod a patriis studiis desciscere videretur; nam is Britannicarum legum peritiam profitetur. Quae professio, ut est a veris litteris alienissima, ita apud Britannos cum primis habentur magni clarique, qui in hoc genere sibi pararunt auctoritatem. Nec apud illos alia via ad rem ac gloriam parandam magis idonea; siquidem pleramque nobilitatem

illius insulae peperit hoc studiorum genus. In eo negant quemquam absolvi posse, nisi plurimos annos insudarit. Ab hoc igitur cum non iniuria abhorreret adulescentis ingenium melioribus rebus natum, tamen post degustatas scholasticas disciplinas sic in hoc versatus est, ut neque consulerent quemquam libentius litigatores, neque quaestum uberiorem faceret quisquam eorum, qui nihil aliud agebant. Tanta erat vis ac celeritas ingenii. Quin et evolvendis orthodoxorum voluminibus non segnem operam impendit. Augustini libros De civitate Dei publice professus est adhuc paene adulescens auditorio frequenti, nec puduit nec paenituit sacerdotes ac senes a iuvene profano sacra discere. Interim et ad pietatis studium totum animum appulit vigiliis, ieiuniis, precationibus aliisque consimilibus progymnasmatis sacerdotium meditans. Qua quidem in re non paulo plus ille sapiebat, quam plerique isti, qui temere ad tam arduam professionem ingerunt sese nullo prius sui periculo facto. Neque quicquam obstabat quominus sese huic vitae generi addiceret, nisi quod uxoris desiderium non posset excutere. Maluit igitur maritus esse castus, quam sacerdos impurus. Tamen virginem duxit admodum puellam, claro genere natam, rudem adhuc, utpote ruri inter parentes ac sorores semper habitam, quo magis illi liceret illam ad suos mores fingere. Hanc et litteris instituendam curavit et omni musices genere doctam reddidit planeque talem paene finxerat, quicum libuisset universam aetatem exigere, ni mors praematura puellam sustulisset e medio, sed enixam liberos aliquot, quorum adhuc supersunt puellae tres, Margareta, Aloysia, Cecilia, puer unus Ioannes. Neque diu caelebs vivere sustinuit, licet alio vocantibus amicorum consiliis. Paucis mensibus a funere uxoris viduam duxit, magis curandae familiae quam voluptati, quippe nec bellam admodum nec puellam, ut ipse iocari solet, sed acrem ac vigilantem matremfamilias; quicum tamen perinde comiter suaviterque vivit, ac si puella foret forma quantumlibet amabili. Vix ullus maritus a sua tantum obsequii impetrat imperio atque severitudine, quantum hic blanditiis iocisque. Quid enim non impetret, posteaquam e ecit ut mulier iam ad senium vergens, ad hoc animi minime mollis, postremo ad rem attentissima, cithara, testudine, monochordo, tibiis canere disceret et in hisce rebus cottidie praescriptum operae pensum exigenti marito redderet? Consimili comitate totam familiam moderatur, in qua nulla tragoedia, nulla rixa. Si quid exstiterit, protinus aut medetur aut componit; neque quemquam unquam dimisit ut inimicum aut ut inimicus. Quin huius domus fatalis quaedam videtur felicitas, in qua nemo vixit, qui non provectus sit ad

meliorem fortunam, nullus unquam ullam famae labem contraxit. Quin vix ullos reperias, quibus sic convenerit cum matre, ut huic cum noverca—nam pater iam alteram induxerat; utramque non minus adamavit ac matrem. Nuper induxit tertiam: hac Morus sancte deierat se nihil unquam vidisse melius. Porro erga parentes ac liberos sororesque sic a ectus est, ut nec amet moleste nec usquam desit o cio pietatis. Animus est a sordido lucro alienissimus. Liberis suis semovit e facultatibus quod illis satis esse putat; quod superest, largiter e undit. Cum advocationibus adhuc aleretur, nulli non dedit amicum verumque consilium magis illorum commodis prospiciens quam suis; plerisque solitus persuadere uti litem componerent: minus enim hic fore dispendii. Id si minus impetrabat, tum rationem indicabat, qua possent quam minimo dispendio litigare, quando quibusdam hic animus est, ut litibus etiam delectentur. In urbe Londoniensi, in qua natus est, annos aliquot iudicem egit in causis civilibus. Id munus ut minimum habet oneris (nam non sedetur nisi die Iovis usque ad prandium), ita cum primis honorificum habetur. Nemo plures causas absolvit, nemo se gessit integrius, remissa plerisque pecunia, quam ex praescripto debent qui litigant: siquidem ante litis contestationem actor deponit tres drachmas, totidem reus nec amplius quicquam fas est exigere. His moribus e ecit ut civitati suae longe carissimus esset. Decreverat autem hac fortuna esse contentus, quae et satis haberet auctoritatis nec tamen esset gravibus obnoxia periculis. Semel atque iterum extrusus est in legationem; in qua cum se cordatissime gessisset, non conquievit serenissimus rex Henricus eius nominis octavus, donec hominem in aulam suam pertraheret. Cur enim non dicam pertraheret? Nullus unquam vehementius ambiit in aulam admitti quam hic studuit e ugere. Verum cum esset optimo regi in animo familiam suam eruditis, gravibus, cordatis et integris viris di ertam reddere, cum alios permultos, tum Morum inprimis accivit; quem sic in intimis habet, ut a se numquam patiatur discedere. Sive seriis utendum est, nihil illo consultius; sive visum est regi fabulis amoenioribus laxare animum, nullus comes festivior. Saepe res arduae iudicem gravem et cordatum postulant; has sic Morus discutit, ut utraque pars habeat gratiam. Nec tamen ab eo quisquam impetravit ut munus a quoquam acciperet. Felices res publicas, si Mori similes magistratus ubique praeficeret princeps! Nec interim ullum accessit supercilium. Inter tantas negotiorum moles et veterum amiculorum meminit et ad litteras adamatas subinde redit. Quicquid dignitate valet, quicquid apud amplissimum regem gratia pollet, id omne iuvandae rei publicae, iuvandis

amicis impendit. Semper quidem a uit animus de cunctis bene merendi cupidissimus mireque pronus ad misericordiam: eum nunc magis exserit, quando potest plus prodesse. Alios pecunia sublevat, alios auctoritate tuetur, alios commendatione provehit. Quos alioqui iuvare non potest, his consilio succurrit. Nullum unquam a se tristem dimisit. Diceres Morum esse publicum omnium inopum patronum. Ingens lucrum sibi putat accessisse, si quem oppressum sublevavit, si perplexum et impeditum explicuit, si alienatum redegit in gratiam. Nemo lubentius collocat beneficium, nemo minus exprobrat. Iam cum tot nominibus sit felicissimus, et felicitatis comes fere soleat esse iactantia, nullum adhuc mortalium mihi videre contigit, qui longius abesset ab hoc vitio. Sed ad studiorum commemorationem redeo, quae me Moro mihique Morum potissimum conciliarunt. Primam aetatem carmine potissimum exercuit, mox diu luctatus est, ut prosam orationem redderet molliorem per omne scripti genus stilum exercens. Qui cuiusmodi sit quid attinet commemorare, tibi praesertim, qui libros eius semper habeas in manibus? Declamationibus praecipue delectatus est, et in his materiis adoxis91, quod in his acrior sit ingeniorum exercitatio. Unde adulescens etiamnum dialogum moliebatur, in quo Platonis communitatem ad uxores usque defendit. Luciani Tyrannicidae respondit, quo in argumento me voluit antagonistam habere, quo certius periculum faceret ecquid profecisset in hoc genere. Utopiam hoc consilio edidit, ut indicaret quibus rebus fiat ut minus commode habeant res publicae, sed Britannicam potissimum e nxit, quam habet penitus perspectam cognitamque. Secundum librum prius scripserat per otium, mox per occasionem primum adiecit ex tempore. Atque hinc nonnulla dictionis inaequalitas. Vix alium reperias, qui felicius dicat ex tempore: adeo felici ingenio felix lingua subservit. Ingenium praesens et ubique praevolans, memoria parata; quae cum omnia habeat velut in numerato, prompte et incunctanter suggerit quicquid tempus aut res postulat. In disputationibus nihil fingi potest acutius, adeo ut summis etiam theologis saepe negotium facessat in ipsorum harena versans. Ioannes Coletus92, vir acris exactique iudicii, in familiaribus colloquiis subinde dicere solet Britanniae non nisi unicum esse ingenium, cum haec insula tot egregiis ingeniis floreat. Verae pietatis non indiligens cultor est, etiam si ab omni superstitione alienissimus. Habet suas horas, quibus Deo litet precibus, non ex more, 91 92

Quae sunt praeter expectationem. Ioannes Coletus ( ) fuit maximus humanista et amicus Erasmi.

sed e pectore depromptis. Cum amicis sic fabulatur de vita futuri saeculi, ut agnoscas illum ex animo loqui neque sine optima spe. Ac talis Morus est etiam in aula. Et postea sunt, qui putent Christianos non inveniri nisi in monasteriis. Tales viros cordatissimus rex in familiam suam atque adeo in cubiculum non solum admittit, verum etiam invitat; nec invitat modo, verum etiam pertrahit. Hos habet arbitros ac testes perpetuos vitae suae, hos habet in consiliis, hos habet itinerum comites. Ab his stipari gaudet potius quam luxu perditis iuvenibus aut mulierculis, aut etiam torquatis Midis93 aut insinceris o ciis; quorum alius ad voluptates ineptas avocet, alius ad tyrannidem inflammet, alius ad expilandum populum novas technas suggerat. In hac aula si vixisses, Huttene, sat scio, rursum aliam aulam describeres et misaulos94 desineres….95 Habes imaginem ad optimum exemplar a pessimo artifice non optime delineatam. Ea tibi minus placebit, si continget Morum nosse propius. Sed illud tamen interim cavi, ne mihi possis impingere, quod tibi minus paruerim neve semper opprobres nimium breves epistulas. Etiamsi haec nec mihi scribenti visa est longior, nec tibi legenti, sat scio, prolixa videbitur: id faciet Mori nostri suavitas. … Bene vale. Antverpiae. Decimo Kal. Augusti. Anno MDXIX.

Colloquium Abbatis et eruditae Hanc editionem, orthographia rationeque interpungendi hic illic uniformitatis causa mutatis, sumus secuti: Opera omnia Desiderii Erasmi Roterodami, ordinis primi tomus tertius: Colloquia, ediderunt Leo Ernestus H , Franciscus B et Renatus H (Amstelodami: NorthHolland Publishing Company, ). Ob licentiam datam domui editoriae gratiae sunt agendae.

93 Midas aurum sine modo amabat et rogavit ut omnia quae tetigisset in aurum converterentur. 94 Aulas odio habens. 95 Ultimae huius epistulae paragraphi sunt hoc in florilegio aliquatenus decurtatae, quippe in quibus multorum nominum mentio fiat necnon rerum ad tempus quo epistula est scripta pertinentium.

Antronius, Magdalia Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag.

Quam hic ego supellectilem video? An non elegantem? Nescio quam elegantem, certe parum decoram et puellae et matronae. Quamobrem? Quia librorum plena sunt omnia. Tu tantus natu, tum abbas et aulicus, numquam vidisti libros in aedibus heroinarum? Vidi, sed Gallice scriptos, hic video Graecos et Latinos. An soli Gallice scripti libri docent sapientiam? Sed decet hoc heroinas, ut habeant quo delectent otium. An solis heroinis licet sapere et suaviter vivere? Male conectis sapere et suaviter vivere, non est muliebre sapere, heroinarum est suaviter vivere. Nonne omnium est bene vivere? Opinor. Qui potest autem suaviter vivere, qui non vivat bene? Immo qui potest suaviter vivere, qui vivat bene? Ergo tu probas eos, qui vivunt male, modo suaviter. Arbitror illos bene vivere, qui vivunt suaviter. Sed ista suavitas unde proficiscitur, e rebus extrariis, an ex animo? E rebus extrariis. O subtilem abbatem, sed crassum philosophum! Dic mihi, quibus rebus tu metiris suavitatem? Somno, conviviis, libertate faciendi quae velis, pecunia, honoribus. Verum si istis rebus Deus addiderit sapientiam, num vives suaviter? Quid appellas sapientiam? Hoc est, si intellegeres hominem non esse felicem, nisi bonis animi; opes, honores, genus neque feliciorem reddere neque meliorem. Valeat ista quidem sapientia. Quid si mihi suavius sit legere bonum auctorem, quam tibi venari, potare aut ludere aleam, non videbor tibi suaviter vivere? Ego non viverem. Non quaero quid tibi sit suavissimum, sed quid deberet esse suave. Ego nolim meos monachos frequentes esse in libris. At meus maritus hoc maxime probat. Sed quam ob rem tandem non probas hoc in monachis tuis? Quoniam experior illos minus morigeros: responsant ex Decretis, ex Decretalibus, ex Petro, ex Paulo.96 Imperas igitur quae pugnant cum Petro et Paulo?

96 Agitur de scriptis iuridicis. Exstat quoque lusus verborum cum nominibus apostolorum; legum enim professores nominibus, quae sunt eadem atque apostolorum nomina, sunt appellati.

Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag.

Quid illi doceant nescio. Sed tamen non amo monachum responsatorem neque velim quemquam meorum plus sapere, quam ego sapiam. Istud ita vitari possit, si tu des operam ut quam plurimum sapias. Non est otium. Qui sic? Quia non vacat. Non vacat sapere? Non. Quid obstat? Prolixae preces, cura rei domesticae, venatus, equi, cultus aulae. Itane ista tibi sunt potiora sapientia? Nobis sic usu venit. Iam illud mihi dicito, si quis Iuppiter hanc potestatem tibi daret, ut posses et monachos tuos et te ipsum vertere in quodcumque animal velles, an illos in porcos verteres, te ipsum in equum? Nequaquam. Atqui sic vitares, ne quis plus te uno saperet. Mea non magni referret, quod genus animantis essent monachi, modo ipse essem homo. An hominem esse censes, qui nec sapiat nec velit sapere? Mihi sapio. Et sibi sapiunt sues. Videre mihi sophistria quaepiam: ita argutaris. Non dicam quid tu mihi videaris. Sed cur haec displicet supellex? Quia fusus et colus sunt arma muliebria. Nonne matronae est administrare rem domesticam, erudire liberos? Est. An rem tantam existimas administrari posse sine sapientia? Non arbitror. At hanc sapientiam docent me libri. Ego domi habeo sexaginta duos monachos, tamen nullum librum reperies in meo cubiculo. Bene itaque prospectum est monachis illis. Feram libros, non fero Latinos. Quapropter? Quia non convenit ea lingua feminis. Exspecto causam. Quia parum facit ad tuendam illarum pudicitiam. Ergo nugacissimis fabulis pleni libri Gallice scripti faciunt ad pudicitiam? Aliud est. Dic istud, quidquid est, aperte. Tutiores sunt a sacerdotibus, si nesciant Latine. Immo istinc minimum est periculi vestra opera. Quandoquidem hoc agitis sedulo ne sciatis Latine.

Ant. Mag.

Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag.

Ant. Mag. Ant.

Vulgus ita sentit, quia rarum et insolitum est feminam scire Latine. Quid mihi citas vulgum, pessimum bene gerendae rei auctorem? Quid mihi consuetudinem, omnium malarum rerum magistram? Optimis assuescendum. Ita fiet solitum, quod erat insolitum; et suave fiet, quod erat insuave; fiet decorum, quod videbatur indecorum. Audio. Nonne decorum est feminam in Germania natam discere Gallice? Maxime. Quamobrem? Ut loquatur cum his, qui sciunt Gallice. Et mihi putas indecorum, si discam Latine, ut cottidie confabuler cum tot auctoribus, tam facundis, tam eruditis, tam sapientibus, tam fidis consultoribus? Libri adimunt multum cerebri feminis, cum alioqui parum illis supersit. Quantum vobis supersit, nescio; certe mihi quantulumcumque est, malim in bonis studiis consumere, quam in precibus sine mente dictis, in pernoctibus conviviis, in exhauriendis capacibus pateris. Librorum familiaritas parit insaniam. An non colloquia combibonum, scurrarum et sannionum tibi pariunt insaniam? Immo depellunt taedium. Qui fiat igitur, ut tam amoeni confabulones mihi pariant insaniam? Sic aiunt. At aliud ipsa loquitur res. Quanto plures videmus, quibus immodica potatio et intempestiva convivia, quibus temulenta pervigilia, quibus impotentes a ectus pepererunt insaniam? Ego sane nollem uxorem doctam. At ego mihi gratulor, cui contigerit maritus tui dissimilis. Nam et illum mihi et me illi cariorem reddit eruditio. Immensis laboribus comparatur eruditio, ac post moriendum est. Dic mihi, vir egregie, si cras tibi moriendum esset, utrum malles mori stultior an sapientior? Si citra laborem contingeret sapientia. Si nihil homini citra laborem contingit in hac vita, et tamen quicquid paratum est, quantisvis laboribus comparatum est, hic relinquendum est, cur pigeat nos in re omnium pretiosissima sumere laboris aliquid, cuius fructus nos in alteram quoque vitam comitatur? Frequenter audivi vulgo dici feminam sapientem bis stultam esse. Istuc quidem dici solet, sed a stultis. Femina quae vere sapit, non videtur sibi sapere. Contra quae cum nihil sapiat, sibi videtur sapere, ea demum bis stulta est. Nescio quomodo fit ut quemadmodum clitellae non conveniunt bovi, ita nec litterae mulieri.

Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag. Ant. Mag.

Ant. Mag.

Ant. Mag. Ant. Mag.

Atqui negare non potes, quin magis quadrent clitellae bovi, quam mitra asino, aut sui. Quid sentis de Virgine matre? Optime. Nonne versabatur in libris? Versabatur, at non in istis. Quid igitur legebat? Horas canonicas. Ad quem usum? Ordinis Benedictini.97 Sit ita sane. Quid Paula et Eustochium98, nonne versabantur in sacris libris? Verum istuc nunc rarum est. Sic olim rara avis erat Abbas indoctus, nunc nihil vulgatius. Olim principes et Caesares eruditione non minus quam imperio praeminebant. Neque tamen usque adeo rarum est, quam tu putas: sunt in Hispania, sunt in Italia non paucae mulieres adprime nobiles, quae cum quovis viro queant contendere, sunt in Anglia Moricae99, sunt in Germania Bilibaldicae100 et Blaurericae101. Quod nisi caveritis vos, res eo tandem evadet, ut nos praesideamus in scholis theologicis, ut contionemur in templis. Occupabimus mitras vestras. Ista Deus avertat. Immo vestrum erit hoc avertere. Quod si pergetis, ut coepistis, citius anseres contionaturi sint, quam vos mutos pastores ferant. Videtis iam inverti mundi scaenam. Aut deponenda est persona, aut agendae sunt suae cuique partes. Unde incidi in hanc feminam? Si quando vises nos, ego te suavius accipiam. Quibus modis? Saltabimus, bibemus a atim, venabimur, ludemus, ridebimus. Mihi quidem iam nunc ridere libet.

97 Ludibrium manifestum. Nam Benedictus ille exeunte quinto et ineunte saeculo sexto post Christum natum floruit! 98 Mulieres doctae quae tempore Sancti Hieronymi vixerunt. 99 Filiae omae Mori. 100 Filiae Bilibaldi Pirckheimer Norimbergensis (quae urbs vulgo Nürnberg). 101 Filiae Ambrosii Blaurer Constantinensis (quae urbs in Germania meridionali prope Helvetiam sita est, vulgo Konstanz).

THOMAE MORI (THOMAS MORE) ( / -

)

mythistoria omas Morus, ab amico suo optimo Erasmo Roterodamo, quocum semper Latine est locutus et quocum una eiusdem rei publicae litterarum civis exstitit, homo omnium horarum est appellatus. Hoc factum est ob eximium eius ingenium, cuius facilitate atque iucunditate poterat ad consuetudinem cuiuslibet hominis, sive regis sive pauperrimi, se accommodare. Nam cum amicitiae erat natus, tum quandam festivitatem prae se semper ferebat. Hortante patre, Morus factus est iuris prudentiae peritus, quamquam animus vehementer ad bonas litteras, i.e. ad studia Latina atque Graeca, eum trahebat. Dum varia o cia publica Londinii explebat, propter curam erga omnes patronus omnium hominum videbatur. Postquam aliquoties tamquam legatus ad res expediendas ab rege missus itinera fecit, tandem est in aulam Henrici eius nominis octavi arcessitus, licet a vita aulica abhorreret. Postea tamen, cum rex Annam Bolinam (sive vulgo Boleyn) uxorem ducere vellet et priorem uxorem dimittere necnon auctoritatem summi Pontificis hanc rem vetantis neglegere, omas recusavit quominus in ius iurandum adigeretur ut regi esset fidelis. Quam ob causam est capite damnatus et detruncatus—nec in ipso mortis limine destitit iocari et bono esse animo. Saeculo autem vicesimo inter sanctos Ecclesiae Catholicae est ascriptus. Maximum omae Mori opus est Utopia vel, ut ipse id vocat, Nusquama. Quod opus usque ad tempus hodiernum litterarum investigatorum varias sententias suscitat sive Morum voluisse rem publicam perfectam atque absolutam describere a rmantium sive Morum imaginem ironicam pinxisse asserentium. Utcumque Utopia inter opera palmaria totius orbis terrarum numeratur. Quadam ratione est opus consobrinum operis Erasmici Laus stultitiae intitulati. Ut Erasmus ludit nomine gentilicio Mori, hominis secundum Erasmi opinionem plus quam sapientis, quippe quod in titulo operis stultitiam tractantis fingat (Moriae enkomion), ita omas Morus in epistula praefatoria Utopiae dicit se mendacium dicturum, sed se non esse mentiturum. Sane tota narratio est mendacium propterea quod insula ab auctore descripta nullibi

(

)

exstat, sed eodem tempore ad veritatem de rerum humanarum condicione inveniendam lectorum animos perpetuo movet.

Conspectus librorum A

omas More Source Book, ediderunt Gerardus B. W et Stephanus W. S (Baltimoriae: e Catholic University of America Press, ). Elisabethae Mariae G omas More, L'homme complet de la Renaissance (Monte Rubro: Nouvelle Cité, ) Benedicti L ‘Zur Latinität von T. Mores Utopia’, in Benedicti L Ausgewählte Aufsätze zur lateinischen Sprachgeschichte und Philologie, edidit Valtherus B (Stuttgardiae: Hiersemann, ), pp. - . Georgii M. L e Meaning of More’s Utopia (Principitoniae: Princeton University Press, ). L’Utopie de omas More, facsimile de l'édition de novembre , et traduction française, edidit Andreas P (Lutetiae Parisiorum: Mame, ). Gueneverae M ‘A Note on the Neo-Latin Sources for the Word Utopia’, Humanistica Lovaniensia, ( ), - . Quintini S ‘Sir omas More’s Utopia and the Language of Renaissance Humanism’, in e Languages of Political eory in Early Modern Europe, edidit Anthonius P (Cantabrigiae: Cambridge University Press, ), pp. - . e Cambridge Companion to omas More, edidit Georgius M. L (Cantabrigiae: Cambridge University Press, ). e Yale Edition of the Complete Works of St. omas More, volumen quartum, Utopia, ediderunt Ioannes H. H et Eduardus S (Novo Portu et Londinii: Yale University Press, ). omas More, An Annotated Bibliography and Criticism, , collecta ab Alberto J. G (Portu Occidentali in Connecticuta et Londinii: Greenwood Press, ). omas More’s Utopia in Early Modern Europe: Paratexts and Contexts, edidit Terentius C (Mancunii: Manchester University Press, ).

Excerpta ex Utopia In locis exscribendis hanc editionem, nonnullis rebus ad rationem interpungendi et aliis ad orthographiam pertinentibus uniformitatis causa exceptis, sumus secuti: Sir omas More. Utopia: Latin Text and English Translation, ediderunt Georgius M. L , Robertus M. A et Clarentius M (Cantabrigiae: Cambridge University Press, ). Domui editoriae gratias agimus.

(

)

De artificiis (pp. - ) Ars una est omnibus viris mulieribusque promiscua agricultura, cuius nemo est expers. Hac a pueritia erudiuntur omnes, partim in schola traditis praeceptis, partim in agros viciniores urbi quasi per ludum educti non intuentes modo, sed per exercitandi corporis occasionem tractantes etiam. Praeter agriculturam (quae est omnibus, ut dixi, communis) quilibet unam quampiam tamquam suam docetur. Ea est fere aut lanificium, aut operandi lini studium, aut caementariorum, aut fabri, seu ferrarii seu materiarii, artificium. Neque enim aliud est opificium ullum, quod numerum aliquem dictu dignum occupet illic. Nam vestes—quarum, nisi quod habitu sexus discernitur et caelibatus a coniugio, una per totam insulam forma est eademque per omne aevum perpetua nec ad oculum indecora et ad corporis motum habilis, tum ad frigoris aestusque rationem apposita — eas, inquam, quaeque sibi familia conficit. Sed ex aliis illis artibus unusquisque aliquam discit nec viri modo, sed mulieres etiam. Ceterum hae, velut imbecilliores, leviora tractant: lanam fere linumque operantur. Viris artes reliquae magis laboriosae mandantur. Maxima ex parte quisque in patriis artibus educatur; nam eo plerique natura feruntur. Quod si quem animus alio trahat, in eius opificii, cuius capitur studio, familiam quampiam adoptione traducitur, cura non a patre modo eius, sed magistratibus etiam praestita ut gravi atque honesto patrifamilias mancipetur. Quin si quis unam perdoctus artem aliam praeterea cupiverit, eodem modo permittitur. Utramque nactus utram velit exercet, nisi alterutra civitas magis egeat. Syphograntorum1 praecipuum ac prope unicum negotium est curare ac prospicere ne quisquam desideat otiosus, sed uti suae quisque arti sedulo incumbat nec ab summo mane tamen ad multam usque noctem perpetuo labore, velut iumenta, fatigatus. Nam ea plusquam servilis aerumna est, quae tamen ubique fere opificum vita est, exceptis Utopiensibus. Qui cum in horas viginti quattuor aequales diem connumerata nocte dividant, sex dumtaxat operi deputant, tres ante meridiem, a quibus prandium ineunt, atque a prandio duas pomeridianas horas cum interquieverint, tres deinde rursus labori datas cena claudunt. Cum primam horam ab meridie numerent, sub octavam cubitum eunt. Horas octo somnus vindicat. Quicquid inter operis horas ac somni cibique medium esset, id suo cuiusque arbitrio permittitur; non quo per luxum aut segnitiem abutatur, 1 Sunt magistratus qui singuli tricenarum Utopiensium familiarum partes obtinent et earum tamquam legati vel vicarii sunt.

(

)

sed quod ab opificio suo liberum ex animi sententia in aliud quippiam studii bene collocet. Has intercapedines plerique impendunt litteris. Sollemne est enim publicas cottidie lectiones haberi antelucanis horis, quibus ut intersint ii dumtaxat adiguntur, qui ad litteras nominatim selecti sunt. Ceterum ex omni ordine mares simul ac feminae, multitudo maxima, ad audiendas lectiones, alii alias, prout cuiusque fert natura, confluit. Hoc ipsum tempus tamen, si quis arti suae malit insumere, quod multis usu venit (quorum animus in nullius contemplatione disciplinae consurgit) haud prohibetur, quin laudatur quoque ut utilis rei publicae. Super cenam tum unam horam ludendo producunt, aestate in hortis, hieme in aulis illis communibus, in quibus comedunt. Ibi aut musicen exercent, aut se sermone recreant. Aleam atque id genus ineptos ac perniciosos ludos ne cognoscunt quidem. Ceterum duos habent in usu ludos latrunculorum ludo non dissimiles: alterum numerorum pugnam, in qua numerus numerum praedatur, alterum, in quo collata acie cum virtutibus vitia confligunt. Quo in ludo perquam scite ostenditur et vitiorum inter se dissidium, et adversus virtutes concordia; item quae vitia quibus se virtutibus opponant, quibus viribus aperte oppugnent, quibus machinamentis ab obliquo adoriantur, quo praesidio virtutes vitiorum vires infringant, quibus artibus eorum conatus eludant, quibus denique modis alterutra pars victoriae compos fiat. Sed hoc loco ne quid erretis quiddam pressius intuendum est. Etenim quod sex dumtaxat horas in opere sunt, fieri fortasse potest ut inopiam aliquam putes necessariarum rerum sequi. Quod tam longe abest ut accidat, ut id temporis ad omnium rerum copiam, quae quidem ad vitae vel necessitatem requirantur vel commoditatem, non su ciat modo, sed supersit etiam: id quod vos quoque intellegetis, si vobiscum reputetis apud alias gentes quam magna populi pars iners degit2. Primum mulieres fere omnes, totius summae dimidium; aut, sicubi mulieres negotiosae sunt, ibi ut plurimum earum vice viri stertunt. Ad haec sacerdotum ac religiosorum, quos vocant, quanta quamque otiosa turba! Adice divites omnes maxime praediorum dominos, quos vulgo generosos appellant ac nobiles! His adnumera ipsorum famulitium, totam videlicet illam caetratorum nebulonum colluviem! Robustos denique ac valentes mendicos adiunge, morbum quempiam praetexentes inertiae! Multo certe pauciores esse quam putaras invenies eos, quorum labore constant haec omnia quibus mortales utuntur. 2

Indicativus in interrogato obliquo.

(

)

Expende nunc tecum ex his ipsis quam pauci in necessariis opificiis versantur3, siquidem ubi omnia pecuniis metimur, multas artes necesse est exerceri inanes prorsus ac superfluas, luxus tantum ac libidinis ministras. Nam haec ipsa multitudo, quae nunc operatur, si partiretur in tam paucas artes, quam paucas commodus naturae usus postulat, in tanta rerum abundantia, quantam tunc esse necesse sit, pretia nimirum viliora forent, quam ut artifices inde vitam tueri suam possent. At si isti omnes, quos nunc inertes artes distringunt, ac tota insuper otio ac desidia languescens turba (quorum unus quivis earum rerum, quae aliorum laboribus suppeditantur, quantum duo earundem operatores consumit), in opera universi atque eadem utilia collocarentur, facile animadvertis quantulum temporis ad suppeditanda omnia, quae vel necessitatis ratio vel commoditatis e agitet (adde voluptatis etiam, quae quidem vera sit ac naturalis), abunde satis superque foret. Atque id ipsum in Utopia res ipsa perspicuum facit. Nam illic in tota urbe cum adiacente vicinia vix hominibus quingentis ex omni virorum ac mulierum numero, quorum aetas ac robur operi su cit, vacatio permittitur. In his syphogranti (quamquam leges eos labore solverunt) ipsi tamen sese non eximunt, quo facilius exemplo suo reliquos ad labores invitent. Eadem immunitate gaudent hi, quibus commendatione sacerdotum persuasus populus occultis syphograntorum su ragiis ad perdiscendas disciplinas perpetuam vacationem indulget. Quorum si quis conceptam de se spem fefellerit, ad opifices retruditur; contraque non rarenter usu venit ut mechanicus quispiam subcisivas illas horas tam naviter impendat litteris, tantum diligentia proficiat, ut opificio suo exemptus in litteratorum classem provehatur. Ex hoc litteratorum ordine legati, sacerdotes, Tranibori4 ac ipse denique deligitur princeps, quem illi prisca ipsorum lingua Barzanem, recentiore Ademum5 appellant. Reliqua fere multitudo omnis, cum neque otiosa sit nec inutilibus opificiis occupata, proclivis aestimatio est quam paucae horae quantum boni operis pariant. Ad ea, quae commemoravi, hoc praeterea facilitatis accedit, quod in necessariis plerisque artibus minore opera quam aliae gentes opus habent. Nam primum aedificiorum aut structura aut refectio ideo tam multorum assiduam ubique requirit operam, quod quae pater aedificavit heres parum frugi paulatim dilabi sinit; ita quod minimo tueri potuit, successor eius de 3 4 5

Denuo indicativus in interrogato obliquo. Traniborus sive protophylarchus decem syphograntis praeest. Sine populo (oxymoron).

(

)

integro impendio magno cogitur instaurare. Quin frequenter etiam quae domus alii ingenti sumptu stetit, hanc alius delicato animo contemnit; eaque neglecta atque ideo brevi collapsa aliam alibi impensis non minoribus extruit. At apud Utopienses compositis rebus omnibus et constituta re publica, rarissime accidit uti nova collocandis aedibus area deligatur; et non modo remedium celeriter praesentibus vitiis adhibetur, sed etiam imminentibus occurritur. Ita fit ut minimo labore diutissime perdurent aedificia et id genus opifices vix habeant interdum quod agant, nisi quod materiam dolare domi et lapides interim quadrare atque aptare iubentur, quo (si quod opus incidat) maturius possit exsurgere. Iam in vestibus vide quam paucis operis egeant. Primum dum in opere sunt, corio neglectim aut pellibus amiciuntur, quae in septennium durent. Cum procedunt in publicum, superinduunt chlamydem vestem, quae rudiores illas vestes contegat; eius per totam insulam unus color est atque is nativus. Itaque lanei panni non modo multo minus quam usquam alibi su cit, verum is ipse quoque multo minoris impendii est. At lini minor est labor eoque usus crebrior. Sed in lineo solus candor, in laneo sola mundities conspicitur; nullum tenuioris fili pretium est. Itaque fit ut, cum alibi nusquam uni homini quattuor aut quinque togae laneae diversis coloribus ac totidem sericiae6 tunicae su ciant, delicatioribus paulo ne decem quidem, ibi una quisque contentus est plerumque in biennium. Quippe nec causa est ulla cur plures a ectet, quas consecutus neque adversus frigus esset munitior, neque vestitu videretur vel pilo cultior. Quamobrem cum et omnes utilibus sese artibus exerceant, et ipsarum etiam opera pauciora su ciant, fit nimirum ut, abundante rerum omnium copia, interdum in reficiendas (si quae detritae sunt) vias publicas immensam multitudinem educant. Persaepe etiam, cum nec talis cuiuspiam operis usus occurrat, pauciores horas operandi publice denuntient. Neque enim supervacaneo labore cives invitos exercent magistratus, quandoquidem eius rei publicae institutio hunc unum scopum inprimis respicit ut, quoad per publicas necessitates licet, quam plurimum temporis ab servitio corporis ad animi libertatem cultumque civibus universis asseratur. In eo enim sitam vitae felicitatem putant. De commerciis mutuis (p. - ) Sed iam quo pacto sese mutuo cives utantur, quae populi inter se commercia quaeque sit distribuendarum rerum forma videtur explicandum. 6

Ex serico factae; nomen adiectivum non est antiquum.

(

)

Cum igitur ex familiis constet civitas, familias ut plurimum cognationes e ciunt. Nam feminae (ubi maturuerint) collocatae maritis in ipsorum domicilia concedunt. At masculi filii ac deinceps nepotes in familia permanent et parentum antiquissimo parent, nisi prae senecta mente parum valuerit; tunc enim aetate proximus ei su citur. Verum ne civitas aut fieri infrequentior aut ultra modum possit increscere, cavetur ne ulla familia (quarum milia sex quaeque civitas excepto conventu7 complectitur) pauciores quam decem pluresve quam sexdecim puberes habeat. Impuberum enim nullus praefiniri numerus potest. Hic modus facile servatur, transcriptis his in rariores familias, qui in plenioribus excrescunt. At si quando in totum plus iusto abundaverit, aliarum urbium suarum infrequentiam sarciunt. Quod si forte per totam insulam plus aequo moles intumuerit, tum ex qualibet urbe descriptis civibus in continente proximo, ubicumque indigenis agri multum superest et cultu vacat, coloniam suis ipsorum legibus propagant, ascitis una terrae indigenis, si convivere secum velint. Cum volentibus coniuncti in idem vitae institutum eosdemque mores facile coalescunt, idque utriusque populi bono. E ciunt enim suis institutis ut ea terra utrisque abunda sit, quae alteris ante parca ac maligna videbatur. Renuentes ipsorum legibus vivere propellunt his finibus, quos sibi ipsi describunt; adversus repugnantes bello confligunt. Nam eam iustissimam belli causam ducunt, cum populus quispiam eius soli quo ipse non utitur, sed velut inane ac vacuum possidet, aliis tamen, qui ex naturae praescripto inde nutriri debeant, usum ac possessionem interdicat. Si quando ullas ex suis urbibus aliquis casus eousque imminuerit, ut ex aliis insulae partibus servato suo cuiusque urbis modo resarciri non possint (quod bis dumtaxat ab omni aevo pestis grassante saevitia fertur contigisse), remigrantibus e colonia civibus replentur. Perire enim colonias potius patiuntur, quam ullam ex insulanis urbibus imminui. Sed ad convictum civium revertor. Antiquissimus (ut dixi) praeest familiae. Ministri sunt uxores maritis et liberi parentibus atque in summa minores natu maioribus. Civitas omnis in quattuor aequales partes dividitur. In medio cuiusque partis forum est omnium rerum. Eo in certas domos opera cuiusque familiae convehuntur atque in horrea singulae seorsum species distributae sunt. Ab his quilibet paterfamilias, quibus ipse suique opus habent, petit ac sine pecunia, sine omni prorsus hostimento quicquid petierit, aufert. Quare enim negetur quicquam, cum et omnium rerum abunde satis sit nec timor ullus subsit ne quisquam plusquam sit opus 7

Agitur de hominibus qui prope urbem nec ipsa in urbe vivunt.

(

)

flagitare velit? Nam cur supervacua petiturus putetur is, qui certum habeat nihil sibi umquam defuturum? Nempe avidum ac rapacem aut timor carendi facit in omni animantum genere, aut in homine sola reddit superbia, quae gloriae sibi ducit superflua rerum ostentatione ceteros antecellere; quod vitii genus in Utopiensium institutis nullum omnino locum habet. Adiuncta sunt foris (quae commemoravi) fora cibaria, in quae non holera modo arborumque fructus et panes comportantur, sed pisces praeterea quadrupedumque et avium quicquid esculentum est, extra urbem locis appositis, ubi fluento tabum ac sordes eluantur. Hinc deportant pecudes occisas depuratasque manibus famulorum. Nam neque suos cives patiuntur assuescere laniatu animalium, cuius usu clementiam, humanissimum naturae nostrae a ectum, paulatim deperire putant; neque sordidum quicquam atque immundum, cuius putredine corruptus aër morbum posset invehere, perferri in urbem sinunt. Habet praeterea quilibet vicus aulas quasdam capaces, aequali ab sese invicem intervallo distantes, nomine quamque suo cognitas. Has colunt Syphogranti, quarum unicuique triginta familiae, videlicet ab utroque latere quindecim, sunt adscriptae cibum ibi sumpturae. Obsonatores cuiusque aulae certa hora conveniunt in forum ac relato suorum numero cibum petunt. Sed prima ratio aegrotorum habetur, qui in publicis hospitiis curantur. Nam quattuor habent in ambitu civitatis hospitia paulo extra muros tam capacia, ut totidem oppidulis aequari possint, tum ut neque aegrotorum numerus, quamlibet magnus, anguste collocaretur et per hoc incommode, tum quo ii, qui tali morbo tenerentur, cuius contagio solet ab alio ad alium serpere, longius ab aliorum coetu semoveri possint. Haec hospitia ita sunt instructa atque omnibus rebus quae ad salutem conferant referta, tum tam tenera ac sedula cura adhibetur, tam assidua medicorum peritissimorum praesentia, ut cum illuc nemo mittatur invitus, nemo tamen fere in tota urbe sit, qui adversa valetudine laborans non ibi decumbere quam domi suae praeferat. Cum aegrotorum obsonator cibos ex medicorum praescripto receperit, deinceps optima quaeque inter aulas aequabiliter pro suo cuiusque numero distribuuntur, nisi quod principis, pontificis, et Tranibororum respectus habetur ac legatorum etiam et exterorum omnium (si qui sunt, qui pauci ac raro sunt); sed his quoque, cum adsunt, domicilia certa atque instructa parantur. Ad has aulas prandii cenaeque statis horis tota Syphograntia8 8

Triginta familiae pertinentes ad unum Syphograntum.

(

)

convenit aeneae tubae clangore commonefacta, nisi qui aut in hospitiis, aut domi decumbunt; quamquam nemo prohibetur, postquam aulis est satis factum, e foro domum cibum petere. Sciunt enim neminem id temere facere; nam et si domi prandere nulli vetitum sit, nemo tamen hoc libenter facit, cum neque honestum habeatur, et stultum sit deterioris parandi prandii sumere laborem, cum lautum atque opiparum praesto apud aulam tam propinquam sit. In hac aula ministeria omnia, in quibus paulo plus sordis aut laboris est, obeunt servi. Ceterum coquendi parandique cibi o cium et totius denique instruendi convivii solae mulieres exercent, cuiusque videlicet familiae per vices. Tribus pluribusve mensis pro numero convivarum discumbitur. Viri ad parietem, feminae exterius collocantur, ut si quid his subiti oboriatur mali, quod uterum gerentibus interdum solet accidere, imperturbatis ordinibus exsurgant atque inde ad nutrices abeant. Sedent illae quidem seorsum cum lactentibus in cenaculo quodam ad id destinato, numquam sine foco atque aqua munda, nec absque cunis interim, ut et reclinare liceat infantulos, et ad ignem, cum velint, exemptos fasciis liberare ac ludo reficere. Suae quaeque soboli nutrix est, nisi aut mors, aut morbus impediat. Id cum accidit, uxores Syphograntorum propere nutricem quaerunt nec id di cile est. Nam quae id praestare possunt, nulli o cio sese o erunt libentius, quoniam et omnes eam misericordiam laude prosequuntur, et qui educatur nutricem parentis agnoscit loco. In antro nutricum considunt pueri omnes, qui primum lustrum non explevere. Ceteri impuberes, quo in numero ducunt quicumque sexus alteriusutrius intra nubiles annos sunt, aut ministrant discumbentibus, aut qui per aetatem nondum valent, adstant tamen atque id summo cum silentio. Utrique quod a sedentibus porrigitur, eo vescuntur nec aliud discretum prandendi tempus habent. In medio primae mensae, qui summus locus est et cui (nam ea mensa suprema in parte cenaculi transversa est) totus conventus conspicitur, Syphograntus cum uxore considet. His adiunguntur duo ex natu maximis. Sedent enim per omnes mensas quaterni. At si templum in ea Syphograntia situm est, sacerdos eiusque uxor ita cum Syphogranto sedent, ut praesideant. Ab utraque parte collocantur iuniores, post senes rursus, atque hoc pacto per totam domum; et aequales inter se iunguntur, et dissimilibus tamen immiscentur, quod ideo ferunt institutum, ut senum gravitas ac reverentia (cum nihil ita in mensa fieri dicive potest, ut eos ab omni parte vicinos e ugiat) iuniores ab improba verborum gestuumque licentia cohibeat.

(

)

Ciborum fercula non a primo loco deinceps apponuntur, sed senioribus primum omnibus (quorum insignes loci sunt) optimus quisque cibus infertur, deinde reliquis aequaliter ministratur. At senes lautitias suas (quarum non tanta erat copia, ut posset totam per domum a atim distribui) pro suo arbitratu circumsedentibus impertiuntur. Sic et maioribus natu suus servatur honos, et commodi tantumdem tamen ad omnes pervenit. Omne prandium cenamque ab aliqua lectione auspicantur, quae ad mores faciat, sed brevi tamen, ne fastidio sit. Ab hac seniores honestos sermones, sed neque tristes, nec infacetos ingerunt. At nec longis logis9 totum occupant prandium, quin audiunt libenter iuvenes quoque, atque adeo de industria provocant, quo et indolis cuiusque et ingenii per convivii libertatem prodentis sese capiant experimentum. Prandia breviuscula sunt, cenae largiores, quod labor illa, has somnus et nocturna quies excipit, quam illi ad salubrem concoctionem magis e cacem putant. Nulla cena sine musica transigitur nec ullis caret secunda mensa bellariis. Odores incendunt et unguenta spargunt nihilque non faciunt, quod exhilarare convivas possit. Sunt enim hanc in partem aliquanto procliviores, ut nullum voluptatis genus (ex quo nihil sequatur incommodi) censeant interdictum. Hoc pacto igitur in urbe convivunt; at ruri, qui longius ab sese dissiti sunt, omnes domi quisque suae comedunt. Nulli enim familiae quicquam ad victum deest, quippe a quibus id totum venit, quo vescantur urbici. De peregrinatione Utopiensium (pp. - ) At si quos aut amicorum alia in urbe commorantium, aut ipsius etiam videndi loci desiderium ceperit, a Syphograntis ac Traniboris suis veniam facile impetrant, nisi si quis usus impediat. Mittitur ergo simul numerus aliquis cum epistula principis, quae et datam peregrinandi copiam testatur, et reditus diem praescribit. Vehiculum datur cum servo publico, qui agat boves et curet. Ceterum nisi mulieres in coetu habeant, vehiculum velut onus et impedimentum remittitur. Toto itinere cum nihil secum e erant, nihil desit tamen; ubique enim domi sunt. Si quo in loco diutius uno die commorentur, suam ibi quisque artem exercet, atque ab artis eiusdem opificibus humanissime tractantur. Si semet auctore quisquam extra suos fines vagetur, deprehensus sine principis diplomate, contumeliose habitus pro fugitivo reducitur castigatus acriter. Idem ausus denuo servitute plectitur. Quod si quem libido incessat 9

I.e. verbis.

(

)

per suae civitatis agros palandi, venia patris et consentiente coniuge non prohibetur. Sed in quodcumque rus pervenerit, nullus ante cibus datur, quam antemeridianum operis pensum aut quantum ante cenam ibi laborari solet absolverit. Hac lege quovis intra suae urbis fines ire licet. Erit enim non minus utilis urbi, quam si in urbe esset. Iam videtis quam nulla sit usquam otiandi licentia, nullus inertiae praetextus, nulla taberna vinaria, nulla cervisiaria10, nusquam lupanar, nulla corruptelae occasio, nullae latebrae, conciliabulum nullum, sed omnium praesentes oculi necessitatem aut consueti laboris, aut otii non inhonesti faciunt. Quem11 populi morem necesse est omnium rerum copiam sequi. Atque ea cum aequabiliter ad omnes perveniat, fit nimirum ut inops esse nemo aut mendicus possit.12 In senatu Amaurotico13 (quem, uti dixi, terni quotannis omni ex urbe frequentant) ubi primum constiterit quae res quoque loco abundet, rursum cuius alicubi malignior proventus fuerit, alterius inopiam alterius protinus ubertas explet; atque id gratuito faciunt nihil vicissim ab his recipientes, quibus donant. Sed quae de suis rebus unicuipiam urbi dederint nihil ab ea repetentes, ab alia, cui nihil impenderunt, quibus egent accipiunt. Ita tota insula velut una familia est. At postquam satis provisum ipsis est (quod non antea factum censent quam in biennium propter anni sequentis eventum prospexerint), tum ex his quae supersunt magnam vim frumenti, mellis, lanae, lini, ligni, cocci, et conchyliorum, vellerum, cerae, sebi, corii, ad haec animalium quoque in alias regiones exportant. Quarum rerum omnium septimam partem inopibus eius regionis dono dant, reliquam pretio mediocri venditant. Quo ex commercio non eas modo merces, quibus domi egent (nam id fere nihil est praeter ferrum), sed argenti atque auri praeterea magnam vim in patriam reportant. Cuius rei diutina consuetudine supra quam credi possit ubique iam earum rerum copia abundant. Itaque nunc parum pensi habent praesentene pecunia an in diem vendant multoque maximam partem habeant in nominibus14, in quibus tamen faciendis non privatorum umquam, sed confectis ex more instrumentis publicam urbis fidem sequuntur. Civitas, ubi solutionis dies advenerit, a privatis debitoribus exigit creditum atque 10

Nomen adiectivum a vocabulo cervisia derivatum non est antiquum. Pergit ex priore paragrapho. 12 Hac in parte de aequatione ubertatis apud Utopienses Morus loqui incipit. 13 Nomen adiectivum pertinet ad urbem principalem Utopiae Amaurotum, cuius nomen significare videtur rem obscuram, vix perspicue cernendam. 14 Nomina sunt tabulae, in quibus pecunia sive debita sive credita exscribitur. 11

(

)

in aerarium redigit eiusque pecuniae, quoad ab Utopiensibus repetatur, usura fruitur. Illi maximam partem numquam repetunt. Nam quae res apud se nullum habet usum, eam ab his auferre, quibus usui est, haud aequum censent. Ceterum si res ita poscat, ut eius aliquam partem alii populo mutuam daturi sint15, tum demum poscunt, aut cum bellum gerendum est; quam in rem unam totum illum thesaurum, quem habent domi, servant, uti aut extremis in periculis, aut in subitis praesidio sit, potissimum quo milites externos (quos libentius quam suos cives obiciunt discrimini) immodico stipendio conducant gnari multitudine pecuniae hostes ipsos plerumque mercabiles et vel proditione, vel infestis etiam signis inter se committi. Hanc ob causam inaestimabilem thesaurum servant; at non ut thesaurum tamen, sed ita habent, quomodo me narrare profecto deterret pudor metuentem ne fidem oratio non sit habitura, quod eo iustius vereor, quo magis mihi sum conscius, nisi vidissem praesens quam aegre potuissem ipse perduci ut alteri idem recensenti crederem. Necesse est enim fere quam quicquam est ab eorum qui audiunt moribus alienum, tam idem procul illis abesse a fide. Quamquam prudens rerum aestimator minus fortasse mirabitur, cum reliqua eorum instituta tam longe ab nostris di erant, si argenti quoque atque auri usus ad ipsorum potius, quam ad nostri moris rationem accommodetur. Nempe cum pecunia non utantur ipsi, sed in eum servent eventum, qui ut potest usu venire, ita fieri potest ut numquam incidat, interim aurum argentumque (unde ea fit) sic apud se habent, ut ab nullo pluris aestimetur, quam rerum ipsarum natura meretur; qua quis non videt quam longe infra ferrum sunt? Ut sine quo non hercule magis quam absque igni atque aqua vivere mortales queant, cum interim auro argentoque nullum usum, quo non facile careamus, natura tribuerit, nisi hominum stultitia pretium raritati fecisset; quin contra, velut parens indulgentissima optima quaeque in propatulo posuerit, ut aërem, aquam ac tellurem ipsam, longissime vero vana ac nihil profutura semoverit. Ergo haec metalla si apud eos in turrim aliquam abstruderentur, princeps ac senatus in suspicionem venire posset (ut est vulgi stulta sollertia) ne, deluso per technam populo, ipsi aliquo inde commodo fruerentur. Porro si phialas inde aliaque id genus opera fabre excusa conficerent, si quando incidisset occasio, ut conflanda sint rursus, atque in militum eroganda stipendium, vident nimirum fore ut aegre patiantur avelli quae semel in deliciis habere coepissent. His rebus uti occurrant, excogitavere quandam rationem, ut reliquis ipsorum institutis consentaneam, ita ab nostris (apud 15

Concordantia temporum mira: daturi sint pro dent.

(

)

quos aurum tanti fit ac tam diligenter conditur) longissime abhorrentem eoque nisi peritis non credibilem. Nam cum in fictilibus e terra vitroque elegantissimis quidem illis, sed vilibus tamen edant bibantque, ex auro atque argento non in communibus aulis modo, sed in privatis etiam domibus matellas passim ac sordidissima quaeque vasa conficiunt. Ad haec catenas et crassas compedes, quibus coërcent servos, eisdem ex metallis operantur. Postremo quoscumque aliquod crimen infames facit, ab horum auribus anuli dependent aurei, digitos aurum cingit, aurea torques ambit collum et caput denique auro vincitur. Ita omnibus curant modis ut apud se aurum argentumque in ignominia sint, atque hoc pacto fit ut haec metalla, quae ceterae gentes non minus fere dolenter ac viscera sua distrahi patiuntur, apud Utopienses, si semel omnia res postularet e erri, nemo sibi iacturam unius fecisse assis videretur. Margaritas praeterea legunt in litoribus, quin in rupibus quibusdam adamantes ac pyropos quoque; neque tamen quaerunt, sed oblatos casu perpoliunt. His ornant infantulos, qui ut primis pueritiae annis talibus ornamentis gloriantur ac superbiunt, sic ubi plusculum accrevit aetatis, cum animadvertunt eiusmodi nugis non nisi pueros uti, nullo parentum monitu, sed suomet ipsorum pudore deponunt, non aliter ac nostri pueri, cum grandescunt, nuces, bullas et pupas abiciunt. Itaque haec tam diversa ab reliquis gentibus instituta quam diversas itidem animorum a ectiones pariant numquam aeque mihi atque in Anemoliorum16 legatis inclaruit. Venerunt hi Amaurotum (dum17 ego aderam) et, quoniam magnis de rebus tractatum veniebant, adventum eorum terni illi cives ex qualibet urbe praevenerant. Sed omnes finitimarum gentium legati, qui eo ante appulerant, quibus Utopiensium perspecti mores erant, apud quos sumptuoso vestitui nihil honoris haberi intellegebant, sericum contemptui esse, aurum etiam infame sciebant, cultu quam poterant modestissimo venire consueverant. At Anemolii, quod longius aberant ac minus cum illis commercii habuerant, cum accepissent eodem omnes eoque rudi corporis cultu esse, persuasi non habere eos, quo non utebantur, ipsi etiam superbi magis quam sapientes, decreverunt apparatus elegantia deos quosdam repraesentare et miserorum oculos Utopiensium ornatus sui splendore praestringere. Itaque ingressi sunt legati tres cum comitibus centum, omnes vestitu versicolori, plerique serico, legati ipsi (nam domi nobiles erant) amictu 16 17

Nomen homines ventosos, i.e. vanos indicat. I.e. cum.

(

)

aureo, magnis torquibus et inauribus aureis, ad haec anulis aureis in manibus, monilibus insuper appensis in pileo, quae margaritis ac gemmis a ulgebant, omnibus postremo rebus ornati, quae apud Utopienses aut servorum supplicia, aut infamium dedecora, aut puerorum nugamenta fuere. Itaque operae pretium erat videre quo pacto cristas erexerint, ubi suum ornatum cum Utopiensium vestitu (nam in plateis sese populus e uderat) contulere. Contraque non minus erat voluptatis considerare quam longe sua eos spes expectatioque fefellerat quamque longe ab ea existimatione aberant, quam se consecuturos putaverant. Nempe Utopiensium oculis omnium, exceptis perquam paucis, qui alias gentes aliqua idonea de causa inviserant, totus ille splendor apparatus pudendus videbatur, et infimum quemque pro dominis reverenter salutantes legatos ipsos ex aurearum usu catenarum pro servis habitos sine ullo prorsus honore praetermiserunt. Quin pueros quoque vidisses, qui gemmas ac margaritas abiecerant, ubi in legatorum pileis a xas conspexerunt, compellare matrem ac latus fodere: “En mater, quam magnus nebulo margaritis adhuc et gemmulis utitur, ac si esset puerulus!” At parens serio etiam illa: “Tace,” inquit, “fili: est, opinor, quispiam e morionibus legatorum.” Alii catenas illas aureas reprehendere, utpote nullius usus, quippe tam graciles, ut eas facile servus infringere, tam laxas rursus, uti, cum fuerit libitum, possit excutere et solutus ac liber quovis aufugere. Verum legati postquam ibi unum atque alterum diem versati tantam auri vim in tanta vilitate conspexerunt nec in minore contumelia, quam apud se honore habitam vidissent, ad haec in unius fugitivi servi catenas compedesque plus auri atque argenti congestum, quam totus ipsorum trium apparatus constiterat, subsidentibus pennis omnem illum cultum, quo sese tam arroganter extulerant, pudefacti seposuerunt, maxime vero postquam familiarius cum Utopiensibus collocuti mores eorum atque opiniones didicere. Mirantur illi siquidem quemquam esse mortalium, quem exiguae gemmulae aut lapilli dubius oblectet fulgor, cui quidem stellam aliquam, atque ipsum denique solem liceat intueri, aut quemquam tam insanum esse, ut nobilior ipse sibi ob tenuioris lanae filum videatur, siquidem hanc ipsam (quantumvis tenui filo sit) ovis olim gestavit nec aliud tamen interim, quam ovis fuit. Mirantur item aurum suapte natura tam inutile nunc ubique gentium aestimari tanti, ut homo ipse, per quem atque adeo in cuius usum id pretii obtinuit, minoris multo quam aurum ipsum aestimetur, usque adeo ut plumbeus quispiam et cui non plus ingenii sit quam stipiti, nec minus etiam improbus quam stultus, multos tamen et sapientes et bonos viros

(

)

in servitute habeat ob id dumtaxat, quod ei magnus contigit aureorum numismatum cumulus; quem si qua fortuna aut aliqua legum stropha (quae nihil minus ac fortuna ipsa summis ima permiscet) ab ero illo ad abiectissimum totius familiae suae nebulonem transtulerit, fit nimirum paulo post ut in famuli sui famulitium concedat velut appendix additamentumque numismatum. Ceterum multo magis eorum mirantur ac detestantur insaniam, qui divitibus illis, quibus neque debent quicquam, neque sunt obnoxii, nullo alio respectu quam quod divites sunt, honores tantum non divinos impendunt, idque cum eos tam sordidos atque avaros cognoscunt, ut habeant certo certius ex tanto nummorum cumulo viventibus illis ne unum quidem nummulum umquam ad se venturum.

HIERONYMI FRACASTORII (GIROLAMO FRACASTORO) ( -

)

carmen didacticum Natus Veronae varia in studia incubuit, ut humanistae facere solebant. Non tantum poeta eximius exstitit, sed etiam medicus; ceterum valde iuvenis professor logicae Patavii est factus. Scripsit opus medicum magni momenti De contagionibus intitulatum, in quo seminaria contagionum tractavit, licet ratione hodiernis investigatoribus vix probanda. Varia carmina panxit, inter quae summi momenti est carmen epicum atque didascalicum De morbo Gallico intitulatum. Huius carminis subtitulus q.e. Syphilis a pastoris Haitiani nomine originem duxit, qui contra Apollinem peccavit. Qui pastor a Fracastorio descriptus fortasse nuncupatus est a Sipylo filio Niobae ab Apolline eiusque sorore punito, de quo Ovidius in libro sexto Metamorphoseon narrat. Ceterum Fracastorius persaepe Georgica Vergilii est secutus—iam comparatio morbi cum scintilla incandescenti ipso in carminis a Fracastorio scripti initio posita Georgicorum librum primum (lineas - ) valde redolet.

Conspectus librorum Girolamo Fracastoro fra medicina, filosofia e scienze della natura. Atti del Convegno internazionale di studi in occasione del anniversario, Verona – Padova, - ottobre , ediderunt Alexander P et Henricus P (Florentiae: Olschki, ). Philippi H ‘Virgilian Imperialism, Original Sin and Fracastoro’s Syphilis’, in Latin Epic and Didactic Poetry. Genre, Tradition, and Individuality, edidit Monica G (Swansea: Classical Press of Wales, ), pp. - . Iasminae H ‘Between Fact and Fiction: e Renaissance Didactic Poetry of Fracastoro, Palingenio and Valvasone’, in Poets and Teachers: Latin Didactic Poetry and the Didactic Authority of the Latin Poet from the Renaissance to the Present. Proceedings of the Fifth Annual Symposium of the Cambridge Society for Neo-Latin Studies, Clare College, Cambridge, - September , ediderunt Iasmina H et Philippus H (Barii: Levante, ), pp. - .

(

)

Jérôme Fracastor, La Syphilis ou le mal français. Syphilis sive morbus Gallicus, edidit et in linguam Francogallicam vertit Ioscelina V (Lutetiae Parisiorum: Les Belles Lettres, ).

Excerptum ex libro primo operis c.t. De morbo Gallico Locus qui infra describitur, ratione interpungendi et orthographia hic illic uniformitatis causa mutatis, domo editoria veniam dante, pro qua gratias agimus, ab hac editione est excerptus: Girolamo Fracastoro, Latin Poetry, in linguam Anglicam vertit Iacobus G (Cantabrigiae in Massachuseta: Harvard University Press, ). Qui casus rerum varii, quae morbum insuetum nec longa ulli per saecula visum attulerint, nostra qui tempestate per omnem Europam partimque Asiae Libyaeque per urbes saeviit, in Latium vero per tristia bella Gallorum irrupit nomenque a gente recepit, necnon et quae cura et opis quid comperit usus magnaque in angustis hominum sollertia rebus et monstrata deum auxilia et data munera caeli hinc canere et longe secretas quaerere causas aëra per liquidum et vasti per sidera Olympi incipiam, dulci quando novitatis amore correptum placidi naturae suavibus horti floribus invitant et amantes mira Camenae. … Tu mihi, quae rerum causas, quae sidera noscis et caeli e ectus varios atque aëris oras, Uranie1 (sic dum puro spatiaris Olympo metirisque vagi lucentes aetheris ignes, concentu tibi divino cita sidera plaudant), ipsa ades et mecum placidas, dea, lude per umbras, dum tenues aurae, dum myrtea silva canenti aspirat resonatque cavis Benacus ab antris! Dic, dea, quae causae nobis post saecula tanta insolitam peperere luem? Num tempore ab illo vecta mari occiduo nostrum pervenit in orbem, ex quo lecta manus solvens de litore Hibero ausa fretum temptare vagique incognita ponti est aequora et orbe alio positas perquirere terras?

1

Οὐρανίη.

(

)

Illic namque ferunt aeterna labe per omnes id morbi regnare urbes passimque vagari perpetuo caeli vitio atque ignoscere paucis. Commercine igitur causa accessisse putandum est delatam contagem2 ad nos, quae parva sub ipsis principiis, mox et vires et pabula sensim suscipiens sese in terras di uderit omnes? Ut saepe in stipulas cecidit cum forte favilla de face, neglectam pastor quam liquit in arvo, illa quidem tenuis primum similisque moranti incedit; mox, ut paulatim increvit eundo, tollitur et victrix messem populatur et agros vicinumque nemus flammasque sub aethera iactat. Dat sonitum longe crepitans Iovis avia silva et caelum late circum campique relucent. At vero si rite fidem observata merentur, non ita censendum nec certe credere par est esse peregrinam nobis transque aequora vectam contagem, quoniam inprimis ostendere multos possumus, attactu qui nullius hanc tamen ipsam sponte sua sensere luem primique tulere. Praeterea et tantum terrarum tempore parvo contages non una simul potuisset obire. Aspice per Latii populos quique herbida Sagrae3 pascua et Ausonios saltus et Iapygis4 orae arva colunt; specta, Tiberis qua labitur et qua Eridanus centum fluviis comitatus in aequor centum urbes rigat et placidis interfluit undis: uno nonne vides ut tempore pestis in omnes saeviit, ut sortem pariter transegimus unam? Quin etiam externos eadem per tempora primum excepisse ferunt nec eam cognovit Hibera gens prius, ignotum quae scindere puppibus aequor ausa fuit, quam quos disterminat alta Pyrene atque freta atque Alpes cingunt Rhenusque bicornis, quam reliqui, quos lata tenet gelida ora sub Arcto; tempore non alio, Poeni, sensistis et omnes qui laetam Aegyptum metitis fecundaque Nilo arva et palmiferae silvas tondetis Idumes5. Quae cum sic habeant sese, nempe altius isti

2 3 4 5

Contages est forma priscae Latinitatis propria, quae idem valet atque contagio. Fluminis in Italia meridiana. Italiae meridianae (sive Apuliae sive Calabriae). Iudaeae.

( principium labi rerumque latentior ordo, ni fallor, graviorque subest et maior origo. Principio quaeque in terris, quaeque aethere in alto atque mari in magno natura educit in auras, cuncta quidem nec sorte una nec legibus eisdem proveniunt: sed enim, quorum primordia constant e paucis, crebro ac passim pars magna creantur; rarius ast alia apparent et non nisi certis temporibusve locisve, quibus violentior ortus et longe sita principia; ac nonnulla, priusquam erumpant tenebris et opaco carcere noctis, mille trahunt annos spatiosaque saecula poscunt. Tanta vi coëunt genitalia semina in unum. Ergo et morborum, quoniam non omnibus una nascendi est ratio, facilis pars maxima visu est et faciles ortus habet et primordia praesto; rarius emergunt alii et post tempore longo di ciles causas et inextricabile fatum et sero potuere altas superare tenebras. Sic elephas sacer6 Ausoniis incognitus oris, sic lichen7 latuere diu, quibus accola Nili gens tantum regioque omnis vicina laborat. De genere hoc est dira lues, quae nuper in auras exiit et tandem sese caligine ab atra exemit durosque ortus et vincula rupit. Quam tamen, aeternum quoniam dilabitur aevum, non semel in terris visam, sed saepe fuisse ducendum est, quamquam nobis nec nomine nota hactenus illa fuit, quoniam longaeva vetustas cuncta situ involvens et res et nomina delet nec monumenta patrum seri videre nepotes.

6 7

Morbus terribilis, cui nomen elephantiasis, similis leprae. Exanthema quoddam.

)

IULII CAESARIS SCALIGERI (GIULIO CESARE DELLA SCALA) (

-

)

epigrammata Iulius Caesar Scaliger fuit Italus, philologiae, medicinae, rei botanicae peritus, qui per maiorem vitae suae partem in Francogallia vixit. In Erasmum vehementissime atque mordacissime, qua erat indole, est invectus, ut Ciceronianos defenderet. Litteras tamen Latinas penitus noverat, quod ex opere grammatico De causis linguae Latinae libri XIII intitulato ( ) patet. Ingens quoque thesaurum poeticum exaravit c.t. Poetices libri VII, qui anno post ipsius auctoris mortem divulgatus, dein aliquoties iterum impressus, tandem anno retractatus lucem vidit. In quo doctrina poetica Aristotelica nitens omnia scriptorum poeticorum genera enucleavit nec tantum antiqua aetate est circumscriptus, sed litteras sibi contemporaneas quoque tetigit. Eius filius Iosephus (Iustus) Scaliger, philologus quoque maximus, notissimus est ob operam quam chronologiae temporum antiquorum dedit in Opere de emendatione temporum ( ). Infra sequuntur aliquot epigrammata, quibus Iulius Caesar Scaliger urbes laudavit tum antiquissimas, cum recentiores.

Conspectus librorum Christinae Ludovicae H ‘Aristotle My Beloved: Poetry, Diagnosis, and the Dreams of Julius Caesar Scaliger’, Renaissance Quarterly, ( ), . Iulius Caesar Scaliger, De causis linguae Latinae, praefationem scripsit, edidit, in linguam Hispanicam vertit et adnotationibus instruxit Petrus Ioannes G S , voll. (Castris Caeciliis: Universidad de Extremadura, Servicio de Publicaciones, ). Iulius Caesar Scaliger, Poetices libri septem / Sieben Bücher über die Dichtkunst, ediderunt, in linguam Germanicam verterunt, praefationem scripserunt et adnotationibus instruxerunt Gregorius V -S et Lucas D , voll. (Stutgardiae-Cannstatt ad Neccarum: Frommann-Holzboog, ).

(

)

Iesu L M ‘Escalígero y la composición de los versos’, Ágora, ( ), - . Frederici N e Literary Relationships of the Poemata of Julius Caesar Scaliger (Ph.D. Diss. New York University, ). Iosephi A. S M ‘Los Poetices libri septem de Julio César Escalígero,’ in Humanismo y pervivencia del mundo clásico. Homenaje al Profesor Luis Gil, II, - , ediderunt Iosephus Maria M -M , Ioachimus P B et Ludovicus C B (Gadibus: Universidad de Cádiz, ), pp. - . Iosephi A. S M et Mariae Nivalis M M ‘La poética de Escalígero: introducción al autor y a su obra’, Ágora. Estudos clássicos em debate, . ( ), - .

Poemata: Urbes Selecta epigrammata ex Urbibus Scaligeri, paucis rebus mutatis ad orthographiam et ad rationem interpungendi pertinentibus, hac ex editione sunt excerpta: I C S viri clarissimi poemata in duas partes divisa (nullo loci, nullo domus editoriae indicio, ). Roma Vos, septemgemini caelestia pignora montes, vosque, triumphali moenia structa manu, testor, adeste, audite sacri commercia cantus et Latios animos in mea vota date! Vobis dicturus meritis illustribus urbes has ego primitias primaque sacra fero. Quin te unam laudans omnes comprehenderit? Orbem, non urbem, qui te noverit, ille canet. Lutetia Francigenae1 princeps populosa Lutetia gentis exserit immensum clara sub astra caput. Hic civis numerum, ars pretium, sapientia finem exsuperant; superant tura precesque deos. Audiit obstupuitque hospes factusque viator vidit et haud oculis credidit ipse suis. Byzantium Europae imposita haec Asiaeque obiecta potenti; limes utrique olim, nunc utriusque caput.

1

Francogallicae.

(

)

Translato imperio pariter Fortuna recessit; crevit et auspiciis maxima facta novis. Auxit qui rapuit; sed nunc cervicibus orbis imminet. Ipsa etiam Roma superba tremit. Non vetus illa, novo meretrix sed perdita luxu, quae nullum crimen nolle pudere putat. Surge ferox, quate, caede: tua est victoria. Tantum misce armis leges! Accipe daque iugum! Troia Bis vetus eversum est Argivis Ilion armis; bis nova victores Graecia luget avos, maxima Troianos retulit cum Roma nepotes atque iterum imperium cum modo Turcus habet. Londinium Urbs animis numeroque potens et robore gentis vel cunctos prae se despicit una deos. Torva peregrinis, sed non et inhospita merces vicinis patrias aggerit atque petit. Contemnis, cui das, tamquam isto munere maior. Odisti unde petis, ne videare minor. Dicat quid bello valeas Aquitania2 quid non; et Nortman3, et cum Saxone4 Roma vetus. Babylon Heu, nusquam aspicio rerum miracula turres! Mortali pereunt omnia facta manu. Cui momenta poli et tempus dominatur inane; nec rem nec numerum reddere posse reor. Ah miseram, quae sic poteras periisse nec esse nec tunc, cum poteras esse, fuisse puto! Vienna Aspice barbaricis quae propugnacula bellis! Quae stet fulmineis machina torva pilis! Adversus spurium quae fortia pectora Turcam! Apparet intrepida Norica dextra fide. Illa igitur validis assultibus irrita fudit praelia, quae capto fecerat hostis agro. Quin etiam patrii demissis turbine caeli auxiliis largo perpluit imbre polus. 2 3 4

Provincia Gallica in regione meridiana et occidentali Francogalliae. Normanni in Francogallia septentrionali. Ultima syllaba tamquam producta legitur. Agitur de hominibus, qui in Germania septentrionali vivebant.

( Qualia regna putes, numen quibus excubat armis? Nonne Dei est pro quo pugnat et ipse Deus? Athenae Hic, ubi dilectae frustra quaeruntur Athenae, quaeruntur Graii mens, manus, arma soli. Lignea vicisti. Victricem fata periclis marmoream faciunt. Nunc, miseranda, quid est?

)

IOANNIS GENESII SEPULVEDAE (JUAN GINÉS DE SEPÚLVEDA) (CA -

)

historiae Ioannes Genesius Sepulveda fuit theologus Hispanus, qui in opere suo c.n. De orbe novo ratione scribendi paene Caesariana descripsit quomodo Christophorus Columbus vel, ut ipse eum vocat, Colonus antesignanus ad novas terras navigavisset necnon de primis commerciis inter Europaeos et indigenas habitis narravit. Illis paucis decenniis multo plures terrae ab Europaeis sunt inventae atque captae quam per millennia priora. Anno igitur rex Hispanorum Carolus V consessum Vallisoletum (vulgo Valladolid) convocavit per aliquot annos duraturum, in quo disceptaretur quomodo indigenae novo in orbe viventes essent tractandi. Sepulveda auctoritate Aristotelis (ex primo Politicorum libro) et Sacrae Scripturae niti conans et crudelitatem indigenarum homines immolantium reprehendens asseveravit indigenas esse naturaliter servos ideoque subigendos. Ex contraria parte disserens Bartholomaeus Casaus Ordinis Praedicatorum auctoritatem Iesu quoque laudabat et a rmabat indigenas naturaliter esse liberos ideoque tamquam homines tractandos. Non prorsus certum est uter victor evaserit. Nam quamquam Carolus V sententias Casai probare videbatur, Europaei in novo orbe plerumque ita agere pergebant, ut Sepulveda suadebat esse agendum. Quae ratio praecipue erat utilis et commoda colonis, qui in novis terris vivebant et opera servorum utebantur. Quamquam Sepulvedae sententiae nullo modo hodiernis hominibus sunt probandae, tamen ex eius scripto optima Latinitate exarato permulta utilia lectores discere possunt.

Conspectus librorum Ludovici H Aristotle and the American Indians (Bloomingtoniae: Indiana University Press, ). Juan Ginés de Sepúlveda, Obras completas, XI, Del nuevo mundo, edidit et in linguam Hispanicam vertit Ludovicus R G (Putei Albi: Exmo. Ayuntamiento de Pozoblanco, ).

(

)

Ioannis Mariae N G ‘De nuevo sobre el ciceronianismo de Juan Ginés de Sepúlveda’, Excerpta Philologica, - ( ), - . Ludovici R G Notas al latín del ‘De orbe novo’ de Juan Ginés de Sepúlveda, Humanistica Lovaniensia, ( ), - .

Excerpta ex libro primo operis c.n. De orbe novo Paucis signis interpungendi rebusque quae ad orthographiam spectant uniformitatis adipiscendae causa exceptis, locus hac ex editione est depromptus: Johannes G. Sepulveda, De orbe novo, edidit Antonius R V (Stutgardiae: Teubner, ). Domui editoriae hanc ob causam gratiae habentur. II. Multis rebus in Hispania insignis ad memoriam fuit annus Christi nati millesimus quadringentesimus nonagesimus secundus. ( ) Etenim hoc anno Granata1 recepta est, urbs regia et Maurorum Arabumque regni sedes in Baetica2, exstinctumque ipsorum imperium in Hispania, quod ante annos circiter octingentos occupatum paulatim amiserant. ( ) Praeterea Iudaei, qui diutius etiam Hispaniam vicatim per urbes incoluerant, Hispaniae finibus excedere iussi eiectique sunt. ( ) Eodem anno longissimae ad ignotas et inauditas gentes terrasque navigationis initium a nostris factum est duce Christophoro Colono Ligure, qui princeps et auctor fuit suscipiendae navigationis, dum indicium fidemque sequitur hominis cuiusdam Lusitani3 navigandi periti. Qui cum in Britanniam per oceanum navigaret, navigium, quo cum paucis vehebatur, saeva tempestate in eas insulas delatum est, quae Lucaiorum4 nominantur quaeque primae occurrunt ex insulis Fortunatis5 in orbem novum novamque Hispaniam navigantibus. ( ) Hunc cum paucis sociis in insulam oceani Atlantici Materiae6 cognominatam reversum Colonus, qui forte aderat negotiandi gratia, ut cum Lusitanis versabatur uxoremque duxerat Lusitanam, in suum hospitium aegrotantem recepit humaneque tractavit. A quo extremum spiritum ducente et hospiti gratiam aliquam o cii praestiti referre volente rei seriem et locorum ac regionum eoque navigandi rationem didicit. ( ) Cumque 1 2 3 4 5 6

Vulgo Granada. Est pars Hispaniae media et meridionalis. Sive, ut quidam aiunt, Portugallensis. Pertinent ad insulas Bahamicas. Sive insulis Canariis, vulgo Islas Canarias. Quae vulgo Madeira.

(

)

novas terras gentesque et magnas imperiorum ac divitiarum occasiones mente concepisset, si cuius principis opibus adiutus in longinquas illas regiones cum classe penetrasset, Lusitani primum, deinde Britanni regis animum temptavit. Quod cum frustra fuisset, ad Fernandum Hispaniae regem Granatae urbis obsidionem tunc temporis urgentem et Isabellam uxorem imperii quoque consortem7 recurrit (nam iure uxorio Castellae8 Fernandus imperitabat). Qui gravate primum, ne leviore auctore di cilia et incerta conari viderentur, tandem Coloni rem, ut animo conceperat, pro comperta et explorata pollicentis a rmatione precibusque ducti sunt. ( ) Quamquam igitur erant diuturni belli cura impliciti et sumptibus exhausti, tamen rem, si, ut asserebatur, eveniret, maximam, quae non ita magno sumptu temptari poterat, neglegendam non putarunt et auctorem ipsum Christophorum Colonum cum almiranti9 titulo toti negotio praefecerunt cumque centum viginti hominum manu tres naves nostris caravelas10 dictas rebus omnibus necessariis instructas attribuerunt. III. Eam manum Colonus ex Palis11, oppido ad oram oceani non procul Gadibus12, magna ex parte confecit, unde tres quoque Pinzones fratres navigandi peritos adscivit, Martinum, Franciscum et Vincentium13, duosque priores duobus minoribus navigiis praefecit. Ipse, rebus omnibus comparatis, tertium, quod his magnitudine praestabat, cum Vincentio conscendit ac circiter Kalendas Augusti ex Palis solvit et sexies centena milia passuum emensus insulis Fortunatis, quas nostri uno nomine Canarias vocant, appulit. ( ) Septem numero hae sunt, quae regi Castellae parent; nam quae in vicino sita Materiae cognominatur, Lusitanae dicionis est. Harum proximae passuum circiter milia centum a Libycis litoribus absunt sub ea caeli regione, quae ab aequinoctiali circulo a vigesima septima ad vigesimam nonam partem distat, non tam frugum ubertate, quam caeli temperie memorabiles et veterum mortalium fama poetarumque carminibus celebratae. ( ) Suo quaeque nomine nuncupantur, sed una dumtaxat Canaria vetus vocabulum, quod recentiores universis contribuerunt, retinet. Quarum duae, Lancerotus et Fortis Ventura, ineunte Ioannis Secundi14 7 Ferdinandus et Isabella inde ab anno usque ad una Hispaniam regebant; Isabella mortua Ferdinandus usque ad annum regnavit. 8 Regno Hispaniae septentrionalis atque mediae. 9 Vocabulum Arabicum quod ducem maritimum significat. 10 Est navis origine Lusitanica, haud magna, qua exploratores saepe vehebantur. 11 Quod vulgo Palos de la Frontera. 12 Vulgo Cádiz. 13 Martín, Francisco, Vicente Pinzón. 14 Regis Castellae ab usque ad .

(

)

principatu, deinde Ferrea et Gomera, postremo patrum memoria, cum Fernandus et Isabella rerum potirentur, Canaria, Palmaque et Tenerife in Hispaniae dicionem pervenerunt, pacatis feris hominibus et bellicosis, qui nudi agebant, usque adeo incultis, ut ignis usu caruisse perhibeantur. … V. Ex insulis Fortunatis digressa classis inter meridiem et solis occasum directo cursu trigesimo iam die per vastum oceanum nulla dum terra conspecta ferebatur, cum Hispani, desperatione subeunte animos, indignari primum inter se, quidam etiam suam sortem miserari coeperunt, deinde palam Coloni temeritatem, qui incerta pro certis, ficta et audita pro exploratis per vanam credulitatem et stultam persuasionem sequeretur, accusare, ac ut in Hispaniam reducerentur necem, nisi pareret, minitantes postulare. ( ) Ille animos blandis verbis lenire et spe propinquae terrae confirmare non desistit et ne animo deficerent hortari: nam sibi quoque suam vitam esse caram, sed munus a rege commissum taedio longioris navigationis, nulla magna necessitate cogente, deserere reque infecta redire nec tutum putare, nec viris fortibus et constantibus dignum; sustinerent igitur tres dies, quibus nisi terra apparuisset, sese fore in illorum potestate. ( ) Tali oratione lenitis et ad ferendam tridui navigationis moram confirmatis animis, tertia vigilia eius noctis, quam secutus est dies trigesimus tertius, ab excubante nauta lumen procul visum est cumque illuxisset, apparuit insula, quam incolae vocant Guanahaniam15. ( ) Ea prospecta Colonus genibus flexis tensisque ad caelum manibus Deum venerari et religiosum hymnum Te Deum laudamus canere coepit, ceterisque concinentibus et cunctis prae gaudio lacrimantibus, ingens gratulatio facta est. VI. Hinc ceteras parvas insulas, quae Lucaiorum nominantur, legens Cubae, quae maior insula est et frequentius habitabatur, appulit et homines more illarum regionum nudos in litore conspicatus in terram ad Baracoam portum cum paucis, ut cum indigenis colloqueretur, descendit, qui novam tum navium, tum hominum faciem demirantes spectandi gratia concurrerunt. ( ) Ex his per nutus et notas inquirendo de magnitudine divitiisque insulae Haitiae, quae nunc Hispaniola nominatur, certior factus illuc eorum quibusdam, qui libenter navim cum ipso conscenderunt, ducibus in eam partem, quae septentrionem spectat, navigavit; ( ) sed portum satis commodum, quem Colonus Regalem cognominari voluit, subeunte classe, navis praetoria saxo impacta disiectaque est, nullo tamen vectorum desi15

Est insula Bahamica.

(

)

derato. Hic omnes in terram descendere iussi, quibus barbari prospectis, Caribes esse suspicati in silvas interioremque partem di ugere coeperunt. VII. Sunt autem Caribes feri homines anthropophagi, hoc est carnibus humanis vescentes, quarundam insularum incolae. Qui venandi homines gratia mitiorum gentium insulis aut etiam continenti adnavigare monoxylis16 naviculis consueverunt, quod unum navigii genus notum est in illis regionibus: canoae patrio vocabulo nominantur. Has ex mirae magnitudinis arborum stipitibus singulis acuto et durissimo lapide, qui pro ferro cunctis illis gentibus est, excavant, proceriores scilicet quam pro latitudinis ratione, ea interdum magnitudine, ut vectorum sint plus octoginta singulae capaces. Utebantur eidem anthropophagi arcubus et sagittis toxico praesenti et cui occurri nulla ratione possit venenatis. ( ) Horum igitur timore di ugientes barbaros insectati nostri unam feminam interceptam ad naves abduxerunt ac indulgenter habitam et vino bene potam vestitamque dimiserunt. Haec suis de comitate et humanitate nostrorum cum nuntiasset, barbari cupide agminatimque ad naves confluxerunt ipseque Goacanagarus regulus primoribus stipatus a uit. ( ) Quos Colonus vocibus et nutibus liberaliter a atus est et vitreis torquibus vasculisque, praeterea tintinnabulis, acubus et aciculis similibusque nugis muneratos dimisit. Haec enim Colonus, vir ingeniosus, ad similes usus coëmenda imponendaque curaverat. Quae cum barbaris essent propter novitatem grata et periucunda, multi aurum, quod nostris cordi esse cognoverant, permutandi gratia comportabant. VIII. Paucos ibi dies commoratus Colonus, cum diligenter regionis naturam et hominum mores ingeniaque considerasset et cum Goacanagaro rege amicitiam firmasset, in Hispaniam primo quoque tempore redire constituit, ut rebus omnibus nuntiatis, cum maiore classe et hominum multitudine ceterarumque rerum ad subigendas eas gentes necessariarum apparatu reverteretur. ( ) Haec ut fierent commodius, partem aliquam Hispanorum relinquere visum, qui consuetudine mitis ingenii barbarorum sermonem discerent interpretes postea ad colloquia legationesque futuri, delectisque triginta octo hominibus, hos ut remanerent rogavit et precibus magnisque pollicitis persuasit. Quorum Rodericum Aranam Cordubensem ceteris praeesse iussit et secundum tertiumque, qui, si quid praefecto humanitus accidisset, in demortui locum succederet, nominavit. ( ) Ex lignis igitur confractae navis aliaque materia turrim in litore, quae Hispanis munimento esset, aedificavit, et rebus necessariis, quatenus in ea rerum inopia licuit, munivit. ( ) Hoc consilium Martinus Alfonsus Pinzon ut 16

Agitur de navicula, quae ligno unius tantum arboris est exstructa.

(

)

periculosum et paucis Hispanis in tanta barbarorum multitudine relictis perniciosum cum palam improbaret, animum Coloni vehementer o endit. Itaque partim irae indulgens, partim almirantum iratum metuens a portu Regali cum navi, cui praeerat, digreditur. Sed barbarorum indicio non multis post diebus ad portum quendam eiusdem insulae, qui abest inde ad solis ortum passuum octoginta milia, ipsum in ancoris esse cognitum est. Tum Pinzones, qui cum Colono remanserant, facile ab eo uti Martino fratri veniam daret impetrarunt. ( ) Ille vero tempori scilicet serviens, litteris etiam humanissime scriptis, suam in Martinum benevolentiam declaravit. Hanc epistulam et quas Pinzones ad fratris animum placandum simul et confirmandum scripserant barbari pertulerunt. ( ) Qui Pinzonem lectis epistulis non aliter absentium animos et quae apud illos proxime gesta essent quam si cum eisdem fuisset collocutus, intellexisse animadvertentes mirabantur—homines plane barbari, apud quos nulla erat litterarum notitia; itaque divinitatem quandam epistulis inesse putantes rescriptas a Pinzone, quasi nefas esset rem sacram manibus attrectare, fissa virgula rettulerunt. IX. Sic reconciliatis animis rebusque compositis, Colonus paucos illos Hispanos Goacanagaro optimum in se animum praeferenti et omnia liberaliter recipienti summopere commendavit et ipsos de concordia et o cio, ne quid temere agerent utque ab iniuria et maleficio magnopere temperarent iterum et saepius cohortatus naves solvit, decem ex barbaris abducens tum ad fidem principibus faciendam, tum ut ipsi vicissim nostrorum commercio Hispane discerent et his quoque interpretibus ad res cum barbaris gerendas reversus uteretur. ( ) Eodem tempore Martinus Alfonsus, ut convenerat, ex portu, qui a reconciliata inter ipsos gratia portus Gratiae a Colono fuit cognominatus, obviam Colono progreditur et in portum Isabellam ex regina nuncupatum utraque navi compulsa et rebus necessariis comparatis et impositis, concordes et laeti cursum in Hispaniam direxerunt, non qua iverant, sed magis in septentrionem, ita ut insulas Azorias praeterveherentur, inclinantes. … XI. Sitae sunt autem Azoriae insulae citra aequinoctialem circulum partium sive graduum triginta novem intervallo absuntque a Gadibus passuum milia circiter duodecies centena, hoc est, leucas trecentas. Leuca enim, Hispana mensura, passuum quattuor milia patet, passuum autem Romanorum, qui pedibus quinis conficiuntur. Qua mensura quoniam oceani et terrarum spatia a nostris notata sunt, nos quoque brevitatis perspicuitatisque gratia idem vocabulum in hac rerum et spatiorum commemoratione usurpare

(

)

interdum non dubitabimus. ( ) Azorias igitur insulas Colonus nostrique praetergressi in Hispanam terram sexto mense, quam inde profecti fuerant, reduces et incolumes eundemque Palorum portum redierunt. ( ) Barcinonem17 Colonus ad reges progressus, magna cum laetitia ab his exceptus et cum admiratione, dum res gestas commemoraret, auditus magnoque honori habitus est. ( ) Barbarorum quoque inusitata facies admirationi fuit: imberbium in aetate virili, colore fusco, statura iusto breviore, nigra lenique omnium coma, capitibus pone et ante compressis, opere scilicet obstetricum in calvariae teneritate, sic figura capitis pulchriore futura gentium illarum existimatione barbarica. ( ) Quibus volentibus atque petentibus baptismus sollemni caerimonia datus, ita ut rex et regina non solum sacramento interessent, verum etiam praestarent o cium eorum, qui more nostro patrinus et matrina18 nuncupantur. … XIV. Auctoritate igitur et Summi Sacerdotis cohortatione confirmati religiosi et humanissimi principes maiore classe maioreque rerum omnium apparatu, tum ad pacandos barbaros, tum ad praeparandas religioni Christianae ipsorum mentes, et si quae aliae commoditates communes et magnae, ut exspectabatur, ex nostrorum et barbarorum, loco disiunctissimarum gentium, commercio contigissent, Colonum cum classe decem et septem navium redire iubent. ( ) Is, mille quingentis armatis hominibus et equis nonnullis impositis, Gadibus ad septimum Kalendas Octobris insequentis anni, qui fuit Christi millesimus quadringentesimus nonagesimus tertius, naves solvit et itinere post insulas Fortunatas magis quam superiore navigatione in meridiem flexo, multas insulas praetergressus est, quas magna ex parte anthropophagi tenebant Caribes a fortitudine patrio vocabulo nuncupati. ( ) In harum unam, quam ex montium, qui Guadalupis oppidum Lusitaniae saepiunt, similitudine insulam Guadalupis cognominari placuit, descenderunt. Caribes ad nostrorum accessum perterriti in silvas montesque sese abdiderunt. Sed pueri mulieresque captivi circiter triginta, quos cibi servitiique causa ex aliis insulis Caribes venati fuerant, ultro se nostris supplices tensisque manibus obtulerunt nullum periculum ei malo, quod in horas exspectabant, comparatum non leve putantes, dapes hominibus futuri, cuius rei perpetuo timore cruciabantur; quamquam mulieres non tam sibi, quam filiis metuebant: Caribes enim muliebribus carnibus abstinebant, captivarum tamen filios ad nefandas epulas, quasi 17

Vulgo Barcelona. Vocabula non antiqua indicantia sponsores, qui in baptismate promittunt se fore tamquam patrem et matrem baptizati. 18

(

)

haedos aut vitulos, saginabant. ( ) Ex his captivis mulieribus Colonus nonnullas munusculis donatas vestitasque ad Caribes per signa et nutus ire iubet, ut per harum exemplum metu liberati barbari ad colloquium invitarentur. ( ) Itaque barbari postridie in conspectum venerunt, sed nutibus ac significationibus, ut propius accederent, a nostris cum evocarentur, veriti tamen ne quid insidiarum lateret et inter se conspicientes et quasi nutibus dehortantes fugam capessunt et se rursus in silvas abdiderunt. XV. Impositis captivis, nostri navigationem repetunt multasque insulas hinc inde praeterlabuntur. Ubi ad eam accesserunt, quam Sanctae Crucis cognominarunt, aquandi gratia in ancoris consistunt. ( ) Hinc Colonus triginta viros praetoriae navis scapha in terram descendere et si quem possent barbarorum excipere iubet. His captivi quattuor viri totidemque feminae ad litus fidem ipsorum ac misericordiam significationibus implorantes occurrerunt. Caribes enim, ut alii nuper fecerant, ad silvas confugerant; ( ) sed nostris quoquo versus respectantibus, canoa navicula non procul sese ostendit, qua viri octo et totidem feminae vehebantur arcubus omnes, etiam feminae, armati, qui nostros, ut canoam caperent, scapham remis impellentes conspicati sese magno animo pugnae comparant et accedentes sagittis venenatis male accipiunt primoque impetu unum ex nostris vulnerant, alterum etiam occidunt, nondum explicatis et obiectis scutis, quae ceteris fuere saluti. Itaque nostri, ut sagittarum periculum vitarent, magno impetu invecti impactaque scapha canoam depresserunt; ( ) sed barbari barbaraeque summa natandi peritia, retentis arcubus et interdum spicula iaculantes ad scopulum adnatarunt ibique acriter repugnantes ad extremum tamen uno perempto, altero tribus vulneribus acceptis capiuntur. XVI. Multis insulis transmissis Hispaniolae tandem appulerunt, extracta in multo plures dies quam superiore anno per magnum circuitum novas terras investigandi causa navigatione, quae rectum cursum tenentibus circiter triginta quinque dierum esse solet; quamquam redeuntibus in Hispaniam per aliam scilicet viam septentrioni propinquiorem perque insulas Azorias (sic enim postulat ventorum ratio) in diem ferme quinquagesimum quintum vulgo producitur. ( ) Ubi Hispaniolam Colonus attigit, nondum de Hispanorum relictorum interitu factus certior, barbarorum, quos in Hispaniam abduxerat, unum ex tribus reducibus in terram exposuit (nam ceteros, uno excepto, quem Ioannes regius adulescens apud se retinuit, morbus absumpserat) eique mandavit, ut de suo adventu regulis et Hispanis nuntiaret. ( ) Ab eo Goacanagarus rex certior factus fratrem naviculam conscendere et nostris oram legentibus obviam procedere iubet. Hic reguli verbis Colonum salutavit et duas aureas imagines muneri dedit. Tum Hispanos omnes ibi

(

)

relictos a duobus magnis eiusdem insulae regibus, invito et repugnante ipso Goacanagaro, obsessos et turri incensa igni et armis expugnatos concidisse per expositum interpretem nuntiavit. ( ) Gravissime tulit hanc iacturam Colonus atque eo magis, quod duo reliqui indigenae reduces noctu se clam in mare deiecerant et in proximam terram enatando profugerant. Itaque se utrinque interpretibus destitutum esse magnopere dolebat. Ceterum bombardarum19 tonitribus suum adventum significari iubet, si quis forte Hispanorum communi cladi ereptus delitesceret. ( ) Ad Goacanagarum autem Melchiorem Hispalensem, virum gravem, o cii salutandique gratia misit. Regulus ipse postridie ad naves primoribus suorum stipatus cum muneribus a uit, et Colono de Hispanorum internecione percunctanti se qua simulatione diximus per interpretem purgare pergit; sed idem tertio die aufugisse nuntiatus est, quod magnopere suspicionem auxit Hispanos ipso auctore fuisse peremptos. XVII. Ex portu Argenteo, qui septentrionem spectat, oram legendo in Regalem portum et eam regionem, ubi reliquerat Hispanos, Colonus progressus ligneam turrim incensam cum repperisset, alio in loco novam urbem condere constituit, quam Isabellam in gratiam Isabellae Reginae nominavit. ( ) Arcem quoque ad Ianicum20 fluvium et Cibare21, ditissimas aurifodinas, aedificavit impositoque praesidio, cui Petrum Margaritum praefecit, reliquos ad novam urbem Iacobo Colono fratri parere iubet, donec Bartholomaeus frater alter, qui propediem exspectabatur, appulisset; hunc enim reges totius insulae praefectum constituerant. Ipse vero Christophorus cum delecta manu duabusque navibus ad novas terras investigandas explorandasque proficiscitur. ( ) Interea barbari propinquarum regionum suspectam habentes novam urbem Hispanosque in sua insula veterascere nolentes consilium et sibi et nostris perniciosum iniverunt, ut nullam hoc anno sementem facerent sic fore existimantes, ut illi inopia rei frumentariae discedere cogerentur. Haec barbarorum fraus non ante cognita est a nostris, quam consumpto frumento, quod ex Hispania comportaverant, maizio22, quo vivit omnis illa barbaria, uti ad famem tolerandam cogerentur. ( ) Est autem maizium frumenti genus panico non multum culmo et paniculis 19

Agitur de magnis tormentis sive ballistis. Jánico, flumen in Re publica Dominicana hodierna. 21 Aurifodina Cibao, Cibavo seu Cipango nuncupata, cuius nomen a Sepulveda perperam exscriptum videtur. Cf. Juan Ginés de Sepúlveda, Del nuevo mundo, ed. R G (in conspectu librorum), p. , adn. . 22 Verbum novum, quod significat plantam in Europa illo tempore non exstantem, sed in America usitatissimam. 20

(

)

absimile, quamquam grana magnitudine et forma pisum magis aemulantur; alba primum, sed cum maturuere, extrinsecus nigerrima sunt, molita niveum candorem praeferunt. ( ) Ceterum pravum consilium, ut est in proverbio, consultori fuit pessimum; magna23 enim pars barbarorum fame confecta periit. Hispani vero, consumpto frumento, parvorum quorundam animalium venatione dies aliquot sustinuerunt; his deficientibus, ne sociis quidem venationis canibus ex Hispania deportatis, non serpentibus, non lacertis pepercerunt. ( ) Itaque maiorem ipsorum partem fames absumpsit, ceteros varia lentorum morborum hinc nata genera sic occuparunt, ut fere omnes, etiam in Hispaniam reversos, ad interitum tandem perducerent. …

23

In editione adhibita error typographicus “agna” exstat.

IOANNIS LUDOVICI VIVES (JUAN LUIS VIVES) ( )

colloquium scholasticum Ioannes Ludovicus Vives saeculi sexti decimi lumen clarissimum adhuc a nonnullis habetur, ut qui operis magnitudine cum Erasmo comparari possit. Natus Valentiae (vulgo València) in Hispania, Lutetiae Parisiorum studia gessit et in Flandriam migravit, ubi Brugis (quod oppidum hodie Brugge) et partim Lovanii (vulgo Leuven) vixit atque docuit. Paulisper etiam in Anglia est commoratus. Ante omnia in rationes docendi atque praecipiendi incubuit: in institutionis scholasticae methodos, quae illo saeculo etiam tum in scholis vigebant, vehementer est invectus, animum humanum investigavit, de mulieribus instituendis disseruit. Maximi inter eius opera didascalica aestimatur tractatus c.t. De disciplinis ( ), in quo institutionem in universum tractavit. Scribebat Vives quoque generatim et universe de vita communi hominum in melius mutanda. Infra proponitur dialogus ex eius lepidissima Linguae Latinae exercitatione excerptus. Quod opus palmare, paene simul atque editum est, fama bona pollebat (quamquam posterioribus temporibus in oblivionem transivit), et ea de causa nonnumquam cum colloquiis Erasmicis comparatur. Multa his dialogis, quos scripsit Vives, continentur quae ad ipsius Vives aetatem pertinebant; dialogique ipsi elegantissime atque cum grano salis scripti sunt. Hic atque illic vocabula quaedam insolita ab auctore adhibentur.

Conspectus librorum A Companion to Juan Luis Vives, ed. Carolus F (Lugduni Batavorum et Bostoniae: Brill, ). Caroli F ‘Vives philologus-paedagogus’, in La philologie humaniste et ses représentations dans la théorie et dans la fiction. Actes du Colloque International à l'Université de Gand (du au novembre ), ediderunt Petra G -H , Fernandus H et Gilbertus T (Genavae: Droz, ), pp. - . Angeli G -H A El pensamiento filosófico de Juan Luis Vives.

(

)

Contexto socio-cultural, génesis y desarollo (Valentiae: Institució Alfons el Magnànim, ). Henrici G G Joan Lluís Vives. De la escolástica al humanismo (Valentiae: Generalitat Valenciana, ). Luis Vives y el humanismo Europeo, ediderunt Franciscus J. F N , Antonius M et Antonius M (Valentiae: Universitat de València, ). eoderici S ‘Exercitatio linguae Latinae ( ). Les colloques scolaires de Vivès’, in Il sapere delle parole. Studi sul dialogo latino e italiano del Rinascimento. Giornate di studio Anversa - febbraio , ediderunt Valtherus G , Anna P et Franciscus P (Romae: Bulzoni, ), pp. - .

Linguae Latinae exercitatio: Corpus hominis exterius Colloquium, etsi orthographiam et interpunctionem hic illic mutavimus ut in florilegio uniformitas exstaret, ex hac editione descripsimus: Luis Vives, Los diálogos (Linguae Latinae exercitatio), praefationem scripsit, textum edidit et commentariis instruxit Maria del Pilar G R (Pompeiopoli: Ediciones Universidad de Navarra, ). Domui editoriae ob hanc facultatem datam gratias agimus. Durerius (pictor) Grynaeus Velius Dur.

Facessite hinc! Nam vos nihil emetis sat scio, et estis mihi impedimento quominus accedant emptores propius. Gryn. Immo vero nos volumus emere, modo vel pretium relinquas nostro arbitratui et tempus ipse praescribas, aut contra nos tempus, tu pretium. Dur. Bella negotiatio; mihi nihil est opus tricis eiusmodi. Gryn. Cuius est haec imago et quanti indicas? Dur. Imago est Scipionis Africani et indico sestertiis nummis quadringentis aut non multo minoris. Gryn. Quaeso te, priusquam verbo uno eam addicas nobis, examinemus artem picturae; et hic Velius est sesquiphysicus1, peritissimus humani corporis. Dur. Iam dudum intellego me a vobis intricari; sed interea, dum mercatores nulli adsunt, nugamini quantum libuerit! 1

Vocabulum non antiquum: investigator rerum naturalium plus quam optimus.

(

)

Gryn. Nugas tu vocas peritiam artis tuae? Quid faceres alienae? Vel. Primum omnium verticem contexisti capillis multis et planis, cum vertex dicatur quasi vortex a vertendis capillis, ut in fluviis videmus, cum aqua se convolvit. Dur. Inepte, non consideras eum esse male pexum, more illorum temporum? Vel. Brechma2 habet inaequaliter deflexum. Dur. Acceperat vulnus miles ad Trebiam3, cum servavit patrem. Gryn. Ubi tu id legisti? Dur. In decadibus Titi Livii amissis4. Vel. Tempora sunt nimis tumentia. Dur. Cava essent signum dementiae. Vel. Occipitium vellem videre. Dur. Verte tabulam! Gryn. Cur dixit Cato inter cetera oracula: “Frons occipitio prior est?” Dur. Quam estis fatui! Annon in quovis homine prius cernis frontem quam occiput? Gryn. Quosdam prius video aversos quam adversos. Dur. Et ego libenter, ut tales emptores et milites. Vel. Cato sensit praesentiam domini potiorem esse ad curationem rerum quam absentiam. Ceterum cur antias adeo longas? Dur. Loqueris de his caproneis? Vel. Etiam. Dur. Non habuerat multis mensibus tonsorem ad manum, velut in Hispania. Vel. Glabellam5 hanc cur contra ipsius verbi etymon fecisti hirtam? Dur. Tu ipse vulsellis pilos detrahito. Vel. Et vibrissas extantes extra nares; sed tu, quae tua est versutia, culpam abs te reicies in tonsorem. Dur. Inscie, non animadvertis eos fuisse aetatis illius mores: severos, tristes, rusticanos? Vel. Imperite, non legisti Scipionem hunc ex omnibus sui temporis hominibus excultissimum et politissimum fuisse et amantem elegantiarum? Dur. Expressus est, cum exularet Linterni6. Gryn. Supercilium hoc est grande et conveniens Latio; cilium habet nimis cavum et genas depressas. Dur. Ex vigiliis castrensibus.

2

Sinciput: summa pars capitis in infantibus mollis. Trebiae, quae est in Italia Septentrionali sita, Hannibal exercitum Romanum ineunte secundo bello Punico superavit. 4 Revera pugnam Trebiae commissam Livius in libro XXI narrat. 5 Agitur de glabro interstitio superciliorum. 6 Linterni in Campania Scipio praedium habebat. 3

(

)

Gryn. Tu non solum es pictor, sed rhetor valde versatus in translatione criminum. Dur. Et vos, quantum intellego, in criminationibus. Vel. Malas habet nimium tumentes et buccas istas. Dur. Inflat classicum. Gryn. Et tu inflabas calicem, cum haec pingeres. Vel. Immo vero utrem. Sed alibi fecisti pilosum, palpebras fere nullas appinxisti. Drur. Ex morbo illi deciderunt. Gryn. Quo morbo? Dur. Quaere ab illius medico! Gryn. Iamne intellegis ob tuam tantam imperitiam detrahi debere de summa centum sestertios? Dur. Immo ob vestras cavillationes et interrogationes adeo molestas addi ducentos oportere. Vel. Pupulas habet hic glaucas; atque ego audivi caeruleas habuisse. Dur. Et ego caesias, ut Minervam bellatricem. Vel. Hirquos7 fecisti nimium carnosos et sinus humentes. Dur. Flebat accusatus a Catone. Vel. Mandibulae sunt nimis longae et barba densissima et profusissima; tum pilos dicas setas porcinas. Dur. Vos sine modo ullo estis loquaces et argutuli cavillatores. Abite hinc! Nam tabulae non fiet vobis amplius copia. Vel. Amabo, mi Durerii, dum alios non habes licitatores8, sine nos hic cavillari! Dur. Qua mercede? Vel. Adscribemus ambo hic singula disticha, quo tabula fiat vendibilior. Dur. Nihil opus est meae arti vestra commendatione. Nam periti emptores et picturae intellegentes non emunt versus, sed artificium. Vel. Sed nares habet nimis patulas. Dur. Erat iratus accusatoribus. Vel. Non videmus valleculam9. Dur. Latet sub barba; ac ne mentum quidem cernitis neque anthereonem10. Gryn. Horum omnium fecisti tu compendium beneficio grandis barbae. Vel. Collum placet mihi rectum et musculosum, item iuguli11. Dur. Gratulandum est superis, quod tibi aliquid probatur.

7

I.e. angulos oculorum. I.e. illicitatores. 9 Agitur de parte vultus concava inter labrum inferius et mentum. 10 Ἀνθερεών, i.e. mentum. 11 Agitur de parte concava cervicum. 8

( Vel.

Dur.

Vel. Gryn. Vel. Gryn. Vel. Gryn. Vel. Gryn. Vel. Gryn. Vel. Gryn. Vel. Gryn. Vel. Gryn.

12

)

At ne nihil in hoc quoque desiderem: iugulos non habet satis cavos. Quod in Socrate physiognomon12 annotatum tardi esse ingenii signum pronuntiavit. Armos istos voluissem paulo erectiores et ampliores. Non tam erat miles bellator, quam imperator. Non audivisti apophthegma huius? De quo cum milites quidam dicerent non adeo eum esse valentem militem ac imperatorem sapientem, is respondit: “Imperatorem me genuit mater mea, non militem.” Sed discedite, si non estis empturi! Nam video accedentes quosdam negotiatores publicanos. Eamus deambulatum et inter nos de humano colloquemur corpore sine Scipione et tabula. Simus nasus non decet generosam faciem. Quid bosimus13, quales fuerunt Hunni? Apage monstra! Silones non sunt nimis deformes. Persae aquilas14 venerabantur propter Cyrum, quem ferunt ea fuisse forma. Ancon15 et campe16 sunt in bracchio, quod in crure poples et genu; lacertus inde usque ad manum, a cuius musculis etiam crura dicuntur lacertosa. Nonne is est cubitus17, ut apud mensores? Est is quidem cubitus, et ancon ipse cubitus. Unde ergo rex Romanus Ancus? Ab incurvo cubito. Manus sequitur, maximum omnium instrumentorum, secta in digitos, pollicem, indicem, medium sive infamem, minimi proximum, minimum. Cur medius infamis? Quid designavit flagitii? Institutor noster dixit se quidem scire causam, nolle tamen edisserere, quod esset turpis. Ne quaesieris igitur! Non enim decet bonae indolis adulescentes turpia scrutari. Atqui minimo proximum δακτυλικὸν18 Graeci appellant quasi anularem. Ita plane, sed in sinistra, non in dextra, quod in eo soliti essent olim anulos gestare. Qua de causa? Aiunt a corde protendi illuc venam, quae cum anulo redimitur, velut cor ipsum coronatur. Nodi digitorum sunt condyli, et pro

Qui de indole hominum ex vultu coniectabat. Valde simus. 14 In editione adhibita aquilos, sed aquilas ex vetere editione retinere maluimus (Ioannis Lodovici Vives Valentini dialogistica linguae latinae exercitatio (Venetiis: apud Vincentium Valgrisium, ). 15 Ἀγκών, i.e. cubitum. 16 Καμπή, i.e. flexio. 17 Vel saepius cubitum neutri generis. 18 Graece δάκτυλος digitum significat. 13

(

Vel. Gryn. Vel. Gryn.

Vel. Gryn. Vel. Gryn. Vel. Gryn. Vel. Gryn.

Vel. Gryn.

Vel. Gryn. Vel. Gryn. Vel. Gryn. 19

)

pugni percussu vox ea usurpatur. Inter nodos sunt internodia, et generali verbo artus atque articuli. Tiberium Caesarem memoriae produnt tam firmis fuisse digitorum articulis, ut digito recens malum terebraret. Didicisti chiromantiam19? Nomen quidem ipsum audieram. Quid ita? Divinasses hic nobis aliquid ex incisuris. Negavi me scire et res sic habet. Sed si nunc me nosse aliquid profiterer et attentius manum tuam contemplarer, libenter me auscultares et homini eiusce20 imposturae imperitissimo fidem non omnino abrogares. Qui sic? Quia id est hominum ingenium ut libenter eos audiant, qui se recondita vel eventura profitentur enuntiaturos. Unde sunt Scaevolae? Quasi scaevae, a scaea21, quae est sinistra. Aiunt in sexu femineo esse scaevas plures quam in nostro. Quae est vola? Cavum manus, ubi incisurae. Quid involare? Id quod tu agis: libenter furari, surripere, quasi vola abscondere. Et quod rabiosa Lucretia: involare in oculos pedisequarum22. Reliquum corpus, dempto capite, est truncus, et ex trunco thorax, concavum pectoris usque ad ventriculum et costas, concavum quidem interius; nam exterius inter bracchia et pectus sinus est. Sub ventriculo est venter et in ventre imo pecten et pudenda. An non pudendus magis podex sive anus? Utrumque pudendum: posterius ob turpitudinem, anterius ob flagitium et dedecus. Femur et, ut olim loquebantur, femen, nunc malunt plurative femina. A genu est crus, cuius os tibia dicitur; carnosum vero illud posterius sura. Postremo pes manui non absimilis; nam et digitos habet et volam, quae et vestigium dicitur et solum pedis. Quid? Num non vestigium, quod a pede imprimitur? Et illud ipsum, et solum pedis. Nostin’ quae sint in corpore virtutum sedes? Quae tandem? In fronte pudor, in dextra fides, in genu misericordia. Planta pedes non est ipsum solum pedis?

Ars χειρομάντεων. Vox recentiore aevo ficta, eius-ce, pronomen videlicet q.e. eius vi quadam demonstrativa addita. 21 Agitur de nomine adiectivo Graeco σκαιός, ά, όν. 22 In Terentii Eunuchi , , , involare in oculos idem sibi vult atque impetum facere in aliquem. Apud Vives hic et alibi nexus etymologici ostenduntur, qui revera non exstant. 20

(

)

Vel. At sic putant multi. Gryn. Atqui Plinius scribit esse gentem, quae sibi umbram faciat in meridie planta pedis, quam habent vastam admodum atque enormem. Qui fieri potest? Vel. Profecto planta est a cruris vertebra ad digitos.

PHILIPPI MELANCHTHONIS (PHILIPP SCHWARZERD) ( -

)

oratio Philippus Schwarzerd celeberrimus mansit nomine Graeco Melanchthonis a se ipso excuso. Appellabatur etiam praeceptor Germaniae idque haud immerito. Nam institutionis Lutheranae columen est factus totumque studiorum curriculum retractavit, in quo bonae litterae necnon scientia vera atque viva linguae Latinae locum principalem haberent. Schola privata, quae domi eius erat constituta, specimen adhibebatur, secundum quod aliae scholae Lutheranicae ordinarentur. Melanchthon multum in institutionem academicam quoque contulit; ipse apud universitatem studiorum Vittenbergensem (quod oppidum vulgo Wittenberg) erat professor. Multa grammatica, rhetorica, didascalica divulgavit, ut Grammaticam Latinam ( ). Anno enchiridion paravit, quo totum studiorum curriculum comprehendit atque adumbravit. Auctores Latinos edidit atque commentariis instruxit. Carmina et orationes exaravit. Melanchthon theologus quoque fuit; in scripto palmari Loci communes rerum theologicarum ( ) intitulato rationes theologorum scholasticorum evertens ad rationes rhetoricas locos communes adhibendi ab Aristotele, Cicerone, Quintiliano, Boethio usurpatas redivit. Sermo autem Melanchthonis fuit simplex, purus, elegans. Magnum quoque cumulum epistularum reliquit. Infra legitur eius De laude vitae scholasticae oratio ( ).

Conspectus librorum Gerardi B Philipp Melanchthon, Exemplarische Aspekte seines Humanismus (Augustae Treverorum: Wissenschaftlicher Verlag, ). Irenes D , Roberti K , Nicolae K et Timothei J. W Philipp Melanchthon. eologian in Classroom, Confession, and Controversy (Gottingae: Vandenhoeck & Ruprecht, ). orsten F Philipp Melanchthon als neulateinischer Dichter in der Zeit der Reformation (Tubingae: Gunter Narr Verlag, ). Caroli H Philipp Melanchthon als Praeceptor Germaniae (Berolini: Hofmann and Co.: ; reimpressum Novi Pacti (Nieuwkoop): De Graaf, ).

(

)

Martini H. J Philipp Melanchthon & seine Zeit (Gottingae: Vandenhoeck und Ruprecht, ). Philip Melanchthon, Orations in Philosophy and Education, edidit Sachiko K (Cantabrigiae: Cambridge University Press, ).

De laude vitae scholasticae oratio Orthographia et interpunctione ad usum nostrum hic illic accommodatis, locus hac ex editione est exscriptus: Philippi Melanthonis Opera quae supersunt omnia, edidit Carolus Gottlieb B , volumen XI, Declamationes Philippi Melanthonis usque ad an. (Halis Saxonum: apud C.A. Schwetschke et filium, ). De laude vitae scholastica oratio dicta a Domino Melchiore Fendio1 in promotione magistrorum Cum considero eos, qui in hunc locum ad dicendum prodeunt, vel argumento novitate, vel eloquentia placere, animadverto mihi valde opus esse humanitate atque aequitate vestra. Nam argumentum novum, quod quidem huic loco convenire videretur, nullum reperiebam nec pervulgatis addere aliquid splendoris dicendo possum. Cum autem publici o cii ratio imponat mihi dicendi necessitatem, erit humanitatis vestrae, ut vos quoque aequitate vestra publicum morem conservetis, me non gravatim audire et orationem meam boni consulere. Decrevi autem dicere de dignitate vitae scholasticae deque comparatione vestri ordinis cum ceteris ordinibus et vitae generibus; neque ego non video quantum, quam amplum argumentum susceperim. Sed quamquam pertexi nunc non poterit, tamen utile erit capita rerum attigisse. Quemadmodum autem medici in praeceptis valetudinis monent ut aëris qualitatem, in quo versamur, diligenter observemus, ita magnopere conducit genus vitae intellegere, in quo vel nostro, vel alieno iudicio collocati sumus. Et est quaedam philosophiae pars gradus humanorum o ciorum atque ordinis considerare et recte discernere. Deinde nescio quid aliis accidat, mihi quidem in hac fortunae tenuitate et in his di cultatibus, quibus conflictor, haec res aliquid solacii a ert, quod hoc vitae genus et sanctissimum et hominis naturae convenientissimum et vitae utilissimum esse cogito. Cum

1 Professore medicinae apud Universitatem studiorum Vittenbergensem, cuius causa Melanchthon orationem scripsisse videtur.

(

)

haec bona colligo, fero aequiore animo incommoda, quae comitantur hanc vitam, quae sunt plurima; nam ad ipsos studiorum labores accedit paupertas, quam perferre posse magnitudo animi est non vulgaris. Adde quod superbissime contemnimur non solum ab imperitis, a mercatoribus, Centauris2, sed etiam ab illis semideis, qui regnant in aulis, propter opinionem doctrinae aut sapientiae. Postremo non tantum contemnimur, sed etiam in odio sumus. Haec incommoda quam non sint levia res ostendit: deterrent enim plurimos a litteris. Ego tandem non dubito ea hic commemorare, ut cogitetis fortitudinem quandam esse inter has di cultates non abicere litteras. Deinde monebo ut his malis opponatis vera et non fucata huius vitae scholasticae bona. Initio autem praefari volo me nihil de dignitate cuiusquam ordinis detrahere. Non delector illa Cynica philosophia, quae vituperat omnes artes, omnia vitae genera. Melius et humanius, inquit Aristoteles, civitatem non ex medico et medico, sed ex medico et agricola constare, hoc est ex multis ordinibus. Quare singulis tribuo suum honorem. Sed gradus considerandi sunt, quos plerosque stulti conturbant. Sic igitur statuetis vitam scholasticam primum necessariam esse rei publicae et maximas ad communem vitam utilitates a erre, deinde et sanctissimam ac Deo gratissimam esse, postremo etiam iucundissimam. Et quidem tantas ad vitam utilitates ex vita scholastica pervenire, tantum in hac esse verae dignitatis, ut quamvis titulo praestent reges et episcopi, tamen reipsa par sit illis ordo scholasticus. Hoc cum animo constitueritis, etiam opera danda erit ut hanc vitam omni studio ornetis, ut fortiter labores et omnes di cultates perferatis, quae comitantur hoc vitae genus. Sed quas tandem ob causas usque adeo laudamus vitam scholasticam? Vulgus iudicat esse otiosam vitam atque inde scholasticam appellarunt. Latini nuncuparunt ludos hos conventus discentium. Quid autem dignitatis in otiosa vita aut in ludis esse potest? De his appellationibus postea dicam. Prius enim ostendam minimum esse otii in hac nostra militia nec ludum esse haec studia litterarum, sed seriam inquisitionem maximarum rerum. Duae res sunt, quibus nihil melius ac divinius habet humana natura, videlicet veritas et iustitia. Harum inquisitio et explicatio commendata est scholis. Nec vero obscurum est veritatis et iustitiae cognitionem maxime necessariam esse ad bene vivendum et utilitates ad vitam maximas a erre. Non enim sine doctrina religiones coli, non leges condi aut retineri possunt. 2 Centauri (semihomines; cf. semideos qui statim sequuntur) fortasse dicuntur homines rudes et aliquatenus e renati, ut postea eadem in oratione.

(

)

Quanto praesidio destituta esset vita, si medicinam nemo disceret aut doceret? Quantis ornamentis carendum esset, si nemo disceret mathemata, si nulla temporum discrimina tenerentur, si res veteres et historiae mandatae litteris ignotae essent? Horum commodorum magnitudo vobis quidem, qui in his studiis versamini, nota est. Quare facile iudicabitis partem rei publicae necessariam esse scholas et quidem praecipuas utilitates inde ad communem vitam pervenire. Quis enim non videt religionibus, legibus et litteris in vita magis opus esse, quam fabris aut cerdonibus? Sed illud disputant quidam ecclesias, aulam, forum sedes esse veritatis et iustitiae, magis quam scholas. Vocant scholasticam vitam umbratilem, quod ibi in otio ingenia exerceantur, illic aiunt, veritatem et iustitiam in acie versari. Moderati animi est et bene instituti reverenter sentire de ecclesiis, de aulis et foro. Ac debent quidem in illis locis regnare veritas et iustitia. Sed constat ex scholis in illa loca haec ornamenta a erri. Qualis enim esset doctrina in templis, si in scholis res non essent agitatae et illustratae? Qualis esset aulicorum consiliorum et fori barbaries, si non extaret quaedam erudita iuris doctrina? Deinde hoc interest: de omnibus magnis rebus scholae consuluntur, scholae pronuntiant, non episcopi, aut aulici, aut causidici. Postremo in scholis est simplex studium rerum inquirendarum et patefaciendarum. In ecclesiis multa in popularibus contionibus dicuntur improprie, multa etiam quia populus non potest assequi, praetereuntur. Iam in aulis et foro horribile est dictu quantum sit sophistices3. Itaque saepe mihi venit in mentem veteris fabulae de Astraea4, quam ferunt pulsam civitatibus, postea in rure diu solitam agricolis contionari. Ita mihi videtur propemodum pulsa ex aulis, ex foro, ex templis et aliis hominum coetibus Astraea, hoc est, veritatis et iustitiae doctrina, adhuc haerere in scholis. Quare cum minus sit sophistices in scholis, quam alibi, cum bonis unum hoc sit studium eruendae veritatis, summa laus esse debebit vitae scholasticae, quae quidem imago quaedam est illius beatissimi status, in quo aurea illa aetate vivebant homines, si qua fuit, aut certe victuri erant, si fuisset illa aurea aetas, si natura hominum fuisset immunis a peccati labe et a morte. Quid enim tunc fuisset vita hominum, nisi iucundissima quaedam schola, in qua seniores et praestantiores de rebus divinis, de natura rerum, de immortalitate humanorum animorum, de caelestibus motibus, de omnibus vitae o ciis docuissent reliquos? In hac philosophia et huiusmodi disputationibus tempus omne consumpsissent 3 4

Agitur de ratione agendi sophistica. Dea iustitiae, quae aurea aetate adhuc cum hominibus vivebat.

(

)

seniores et iuniores. Nec aliam vitam fuisse Adae et similium principum virorum iudico. Huius beatissimi status imago est vita scholastica. Dixi brevissime de necessitate et de utilitatibus, addam etiam de sanctitate huius vitae. Nullum Deo gratius est o cium, quam veritatis et iustitiae studium et propagatio. Nam haec sunt praecipua Dei dona, in quibus Dei praesentia maxime cerni potest. Haec Deus praecipue conservari postulat, immo ad hunc finem praecipue conditi sunt homines, ut alii alios doceant de Deo et aliis rebus bonis. Ad hanc utilitatem addita est divinitus humano generi sermonis communicatio. Quare non dubium est, quin hoc vitae genus, quod in docendo et discendo versatur, Deo gratissimum sit, et hoc nomine antecellant scholae templis et aulis, quia maius est studium veritatis in scholis. Quare si quis sanctum vitae institutum quaerit, non abdat se in solitudines, non putet aliud esse sacratius vitae genus, sed in his discentium conventibus maneat, hic conetur bene mereri de genere humano, doceat alios, et sciat hoc o cium prodesse ad conservationem et propagationem optimarum rerum, erudiat ambigentes conscientias, respondeat de iure deque omnibus vitae o ciis, inquirat rerum naturam, morborum remedia, causas mutationum in natura, motus et e ectus caelestes, praeparet iuventutem ad maiores artes, enarret historias, mandet litteris res gestas, illustret artes. Haec quisque qui facit, Deo gratissimum cultum praestat et de genere humano praeclare meretur; conservat enim doctrinam utilissimam vitae, format mores, iudicia hominum, retinet pacem, mitigat multa mala publica. Tale vitae genus non solum praestat monastico, sed vere divinum est. Cicero reprehendit Platonem, quod dixerit philosophos, tametsi abstineant a rei publicae administratione, tamen iustos esse propter hanc ipsam magnarum rerum inquisitionem. Sed Plato rectissime sensit. Est enim iustitia suum quemque o cium facere et fructum eius o cii conferre ad communem salutem generis humani. Id maxime facit philosophus, qui religiones, rerum naturam, causas omnium honestorum o ciorum, leges explicat, et has res divinas ceteris impertit, artes illustrat aut docet; denique qui veritatis et iustitiae doctrinam conferre ad aliorum utilitatem studet. Nec putemus melius mereri de genere humano vel causidicos aliquos, qui in foro controversias aut exponunt, aut dirimunt, vel aediles qui pontes aliquos faciunt, vel mercatores qui iusto pretio res utiles important. Recte igitur Plato dixit iustos esse philosophos, qui doctrinam utilem vitae tradunt. Non gessit magistratus Isocrates, sed consiliis suis gubernavit imperatorem laudatissimum Timotheum et formavit ingenia multorum, qui postea in re publica principes exstiterunt. Nec melius de

(

)

re publica meritus est Aeschines causidicus, quam Aristoteles, qui etsi nec magistratus gessit nec causas egit, tamen Alexandrum et multos alios principes finxit ad iustitiam et beneficentiam. Deinde hodie etiam bene meretur de re publica: reliquit monumenta utilia ad religiones et leges interpretandas, parit medicos, et iudicia multorum format, qui in foro et negotiis versantur. Aso iurisconsultus gubernavit magnam Italiae partem. Nec tamen minus de re publica meretur Bartolus, qui in schola tantum vixit5. Philippus medicus Alexandri exercitum secutus est ac regem ipsum ingenti periculo liberavit. Neque tamen minus de re publica meretur Galenus, qui nullum exercitum secutus est, sed in schola assedit et scripsit doctrinae suae monumenta. Cum igitur non aliud vitae genus utilius sit generi humano, aut magis necessarium, aut sanctius, quam vita scholastica, satis intellegi potest hunc esse praestantissimum vitae gradum. Hac vera laude moveri bona ingenia decet, ut magis ament vitam scholasticam et adhibeant studium et diligentiam dignam tanta professione et ornent eam optimis moribus. Quid est enim turpius, quam quod multi in scholis ita degunt, primum, ut non intellegant suum o cium; deinde, ut hoc otium litterarium collocent in turpissimas voluptates et sumant sibi licentiam omnium scelerum, quasi scholae non veritatis et iustitiae, sed petulantiae o cinae essent. Quo animo homines pii veniunt in templa ad facienda sacra, eodem animo vos quoque in scholas accedere oportuit; hic enim res divinae tractantur. Et magna cura adhibenda est, ut nostra sacra recte faciamus, ne nostra inscitia aut aliqua alia culpa artes corrumpantur. Non minus piaculum est corrumpere artes, quam caerimonias in templis contumelia a cere. Ideo scholis nomen inditum est ab otio, ut res publica testetur se liberare nos a sordidis operis, ut dediti esse rebus divinis possimus. Addidit etiam praemia, sicut militibus. Etsi autem utilitates sunt exiguae, etsi indocti non solum contemnunt, sed etiam crudeliter oderunt litteras tamquam vincula cupiditatum suarum, tamen Deus non patitur omnino deesse praemia docentibus litteras et discentibus. Et quo melius quaeque res publica constituta est, eo est erga studiosos liberalior. Interim nos decet philosophico animo fortunae iniquitatem ferre et intellegere causas quare optimae quaeque res maxime sunt6 spretae vulgo. Deinde incommodis etiam opponamus commoda, videlicet dignitatem professionis et sanctitatem, postremo etiam 5 Aso, aliquando ‘Azo’ (saec. XII et XIII p. Chr. n.) et Bartolus (saec. XIV p. Chr. n.) fuerant scholastici, qui praecipue in iuris prudentiam incumbebant. 6 Indicativus in interrogato obliquo.

(

)

iucunditatem. Itaque de hac etiam pauca adiciam, videlicet nullum vitae genus iucundius esse, quam vitam scholasticam. Omnes sanae mentes incredibilem voluptatem percipiunt ex veritatis agnitione; nam ad hanc aspiciendam maxime conditi sunt homines. Hanc voluptatem in scholis multae causae augent. Primum enim magna ibi artium varietas est: omnium disciplinarum professores esse solent, qui consuli possunt in qualibet arte; est et frequentia discentium, in qua magna dissimilitudo est ingeniorum et iudiciorum. Quare nostras cogitationes cum multis conferre possumus, audire quid alii iudicent, imitari meliora exempla. Hinc enim est illa apud Hesiodum laudata contentio, de qua dicit vicinum a vicino ad divitias properante invitari. Ideoque apud Euripidem vere dictum est communicatione opinionum in magna frequentia repertas esse artes. Et Cicero ait magnam vim in discendo habere studium conferendi, quod συζήτησιν7 vocat ipse. Et Salomon ait: ferrum ferro acuitur, ita vir excitatur a viro. Significat enim tum admoneri ingenia collatione consiliorum atque opinionum, tum exemplis excitari. Propter has tantas utilitates libenter in hac frequentia versari studiosos convenit. Postremo natura fit, ut similes delectentur similium consuetudine maximeque hi, qui similibus artibus dediti sunt. Ipsa etiam celebritas delectat animos, iuvat videre bene compositos choros docentium et discentium. Nullum acroama dulcius est, quam audire de optimis rebus deque omni varietate naturae, de re publica, de religionibus quid alii peritiores sentiant. Vetus est dictum: extra universitatem non est vita, quo significabant iucundissimam esse vitam in scholis. Id dictum opinor ortum esse ab eruditis et prudentibus, qui intellegebant et quantam haec consuetudo et communicatio sermonis vim habeat, et quantam pariat voluptatem. Delectat bonos et virtus illorum, qui liberaliter impertiunt doctrinam aliis, qui ex animo consulere posteritati conantur. Etsi autem in tanta infirmitate humani generis nullus est ordo, nullum vitae genus prorsus sine vitio, tamen in scholis minus aliquanto est fuci, odiorum et aliarum malarum artium, quam in aliis multis vitae generibus. Primum enim doctrina liberalis flectit mediocria ingenia ad virtutem. Nec fere quisquam adeo est ferrea natura, ut litteris et mediocri disciplina non aliquanto fiat mitior. Est autem multo iucundior consuetudo cum eruditis, qui causas omnium honestorum o ciorum intellegunt, quam cum indoctis, quorum iudicia multis in rebus dissident a nostris. Deinde illud a rmare ausim eum, qui in studiis assuefit 7

I.e. investigationem communem.

(

)

ad amandam et inquirendam veritatem, amare candorem ac simplicitatem etiam in moribus et in vita. Sed doctrina sophistica depravat voluntates; transfertur enim calumniandi studium ad mores. Ut autem quisquis est studiosissimus, ita maxime incensus est amore veritatis et sophisticem odit acerrime. Dulcissimus autem convictus est cum eruditis et candidis, qui prospiciunt quid deceat, et certa quadam ratione moderantur omnes actiones et animi impetus quasi freno regunt. Itaque nec dulciores, nec firmiores sunt amicitiae, quam philosophicae, hoc est, eruditorum amicitiae et societate studiorum contractae. Iam e regione confer ad haec scholastica sodalitia consuetudines cum illitteratis, in quibus etiam si qui boni viri sunt, tamen minus suavitatis habent congressus cum illis, quia de doctrina nobiscum colloqui non possunt. Ne Laelii quidem et Scipionis amicitia tantum suavitatis habuisset, si fuissent ἄμουσοι8. Sed angustia temporis non sinit nos omnia vitae scholasticae commoda colligere et illustrare. Haec autem recensui, primum ut adulescentes intellegant et ament vitae genus, in quo versantur; deinde cogitent quanta vicissim requiratur ab ipsis diligentia, quanta in omni o cio moderatio, ut hoc vitae genus ornent. Litterati in summo fastigio rerum humanarum collocati sunt. Quare ut muneri omnium di cillimo satisfacere possimus, adhibenda est acerrima contentio animorum in docendo. Est et sanctissimum vitae genus et Deo gratissimum conservare et propagare doctrinam vitae utilem. Sciamus igitur Deo poenas daturos illos, qui moribus suis dedecorant scholas, qui non conferunt aliquid operae ad doctrinae conservationem. Postremo iucundissima est vita scholastica. Quare digni odio sunt, qui velut Centauri aut Lapithae tumultuantur in scholis et tranquillitatem universi coetus interturbant, disciplinam solvunt, qua soluta dissipari societatem necesse est. Sunt et boni adhortandi ut haec commoda in conspectu habeant eaque opponant incommodis, quae multos abstrahunt a litteris; plus valeat apud bonos dignitas litterarum et publica utilitas quam iniqua vulgi iudicia, quam odia tyrannorum, quam paupertas. Sic a ectos esse iudico hos iuvenes, qui eo gradum petiverunt, ut se publice obligarent ad defensionem litterarum. Iure igitur hunc animum eis gratulamur eosque usitatis honoribus ornandos esse censuimus. Dixi.

8

I.e. a Musis alieni.

NICOLAI WINMANNI (NIKOLAUS WYNMANN) (CA

-

)

dialogus Natione Helvetus litteras antiquas, ante omnia Hebraicas, Ingolstadii in Germania est professus. Primum enchiridion natandi exaravit c.t. Colymbetes (a verbo Graeco κολυμβάω, quod actionem natandi et urinandi sive sub aqua se mergendi significat), ex quo excerpta infra sequuntur. Quo in dialogo festivo et lectu iucundo, ut ab ipso auctore appellatur, Pampirus natandi peritus et Erotes tiro inter se loquuntur. In excerptis selectis non tantum recta natandi ratio enucleatur, sed etiam quorundam natatorum celebrium fit mentio.

Conspectus librorum Rudolphi T Swimming, with lists of books published in English, German, French, and other European Languages (Londinii: Sampson Low, Marston and Company, ).

Excerpta ex dialogo c.n. Colymbetes Orthographia et ratione interpungendi nonnullis locis mutata, locus hac ex editione est excerptus: Colymbetes sive de arte natandi dialogus et festivus et iucundus lectu, per Nicolaum W Ingolstadii linguarum professorem publicum (Augustae Vindelicorum: excudebat Henricus Steyner, ). Pampirus ….Proinde iam tandem propius ad institutum. Tu piscem iam agere disce in undis. Erotes Ac libens. Pamp. Primum omnium, ut diximus, ad necessitatem atque salutem, non iactantiam inanem ac periculosam temeritatem nare disce. Erot. Maxime. Pamp. Elige in hoc fluviolum, qui non adeo sit lentus vel rapidus, cuius scilicet altitudo ipsa pectore tenus ascendat.

( Erot. Pamp. Erot. Pamp.

Erot. Pamp. Erot. Pamp. Erot. Pamp.

Erot. Pamp. Erot. Pamp.

)

Recte. Asciscendus comes huius gnarus artis, qui fideliter monstret omnia. Tu is esto. Nam tota res in corporis consistit agilitate et motione. Proinde praeceptor in ipso margine monstrabit quomodo sint tibi nataturo manus in palmas expandendae ita ut nonnihil in volam capaciorem incurves, non divisis, sed iunctis pressim digitis. Natura enim fit ut facilius potentiusque supernatantia etiam ligna secundo ferantur flumine, si integra sint quam fissuris fenestrata. Vera istaec. Quem enim putas impetum redderet divisa crebrisque distincta pertica vel craticula, vel tracta per undas? Atqui multos video sic nantes. Credo, sed canum instar passis unguibus infeliciter; mox enim nimio fessi luctamine succumbunt. Itaque eiusmodi malis artificibus plerumque ausus non feliciter cadunt sui. Sentis igitur nemini altiores temptandas aquas ultro, nisi qui perfecte hanc calleat artem? Sentio atque pergo. Ceterum in circumgyrandis1, cum natas, bracchiis, compositas commode, ut dixi, manus, quo vim maiorem habeant undas impellendi, sic oppone, quemadmodum nautae remorum palmulas obvertunt. Qua quidem in re video plerosque quoque aberrare, ut cetera recta sint, manus ferentes non semiobliquatas2, sed recte planas; perinde quasi tenues diducas in aquis laminas, quae res non maiorem vim sortitur, quam si acie gladii pares diverberare aquas non latitudine laminae obversa. Porro cum iam es pronataturus, manus medio adpone pectori ita versas, ut docui; quod ubi factum, mox ita inverse iunctas ante te recta protende quam latissime poteris, tum hinc atque hinc diducens late ac lentius quidem ita circumage, ut semper redeant scite extensae atque in hunc modum circumductae in medium rursus pectus. Atque ita faciundum quamdiu nates. Propemodum teneo. Ceterum id unice servandum ut manus ita teneas ac geras, quemadmodum audisti. Audio. Illas subter aquis rege semipedem sicque serva semper ne tui oblitus ipsius extra undas alternis3 violenter ictibus proicias aërem feriendo potius quam aquam. Quod faciunt plerique male principio

1 Circumgyro est verbum temporale non antiquum, quod plus minusve idem sibi vult atque gyro. 2 Verbum non antiquum: dimidia ex parte obliquatas. 3 In editione divulgata exstat alterius. Alternis, quae lectio magis rationi consentanea videtur, invenitur in Dissertationum ludicrarum et amoenitatum scriptores varii (Lugduni Batavorum: apud Franciscos Hegerum et Hackium, ).

(

Erot. Pamp.

Erot. Pamp.

Erot. Pamp.

Erot. Pamp.

Pamp.

Erot. Pamp.

4 5 6

)

edocti, canum nimirum more, quos etiam in eo imitantur ut manus deorsum versum, quemadmodum illi pedes natantes4 iactent. Hi vera destituti natandi arte mox fatigantur atque sidunt. Verisimile. Illud imprimis memineris in circumducendis artificiose manibus bracchiisque uti sic reducas eas in pectoris medium vel paulo inferius, ut videaris illas velle in tergum paene actas supinas iungere. Oportet, sentio, sollicite tenere artem. Scilicet. Ubi huiusmodi semel praecepta in usum probe conieceris, facilia deinceps erunt omnia. Iam natans pectus nonnihil subrige ac collum; ita fiet ut prioribus et, quae adhuc restant indicanda, observatis altius commodiusque ferente aqua toto collo superes atque emineas. Sed quomodo pedes regendi etiam? Tace. Mox istuc ivero. Vidistine unquam, Erotes, qui cum natarent, si modo hoc natare est, quoties promovere volunt5, caput circumgyrent dementium ritu, singulis saltibus buccas inflent moxque non sine murmure fessum coactumque emittentes spiritum quasi insorptam rursus eructent aquam? Saepenumero, ac arbitrabar illos toties tam inconcinna gesticulatione perire iam velle. Equidem non multum abludis. Neque enim, quod adeo saepissime vidi, dissimilis admodum gestus est eorum, qui in undis iam periclitantur morti vicini. Atque id quidem faciunt qui initio non recte hanc imbiberunt artem, quemadmodum et illi, quibus semel receptum est capite obliquato in dextram vel sinistram aurem sic indocte atque laboriose natare. Ex hoc enim vitio nascitur et aliud, ut sic compositi dextra modo paene manu natent: dum illam latius porrigunt, sinistram strictius circumferunt atque id quidem nimium in latus laevum. Quod quidem ipsum perinde est atque si studio altero claudices pede, vel volet non aeque libratis passisque volucris alis. … Quam fortiter enatavit olim Horatius Cocles ex Tiberi, quo sese una cum tota praecipitarat panoplia6, quem haec ars non sine stupendo miraculo cum corporis animique fortitudine coniuncta patriae incolumem servavit! Fata scilicet hominem ob singularem in patriam pietatem ac immortale plane beneficium perire noluerunt. Quam laudem illi etiam sibi peperere apud omnem posteritatem milites Romani, qui naves Poenorum fugae intentas atque in altum

In editione divulgata natantis. In editione divulgata voluit. Graece πανοπλία, i.e. tota armatura.

(

Erot. Pamp.

Erot. Pamp.

Erot. Pamp.

Erot. Pamp.

)

ex litore festinantes natandi confisi scientiae lacertorumque adeo firmitati natantes in portum retraxerunt! Insigne narras factum. Pergam. Quid item praestitit Scaevae Romano nandi virtus? Nimirum ut tragula licet femur traiectus ac alias gravissime ab hostibus Anglis tractatus duabus etiam loricis gravatus ex mari Britannico feliciter evadens enataret. Quo quidem facto fortissime diu praeliatus centuriatus consecutus est honorem a Iulio Caesare. Res est perquam laboriosa in istum certe modum natando elabi. Vides? Huiusmodi exempla complura enumerare possem, quibus tibi manifestius fieret quid haec ars utilitatis atque salutis hominibus a erre soleat. Verum ne nimis prolixa haec reddatur disputatio, paucissimis tibi exemplis rem proponere volui. Non enim dicam quid commodarit etiam Leandro, ut noctu toties per mare intermedium tamquam ex uno mundo tranaret in alium ad dulces subinde dilectae Herus7 complexus. Atqui iste ausus repetitus tristem tandem toties peperit fortunam infelici amori. Ita tandem visum Neptuno. Novi Turregi8, qui ex turri Wellenbergo vulgo dicta, quae medio stat Lymaco9 sontium carcer, sese noctu, facto ex dissectis linteaminibus velut fune, alte demiserit in fluvium, ubi aut pereundum illi fuerat, aut certe expectanda dies, quae hominem proditum poenae tradidisset capitali. At vero huius beneficio artis tranavit alteram fluminis partem et sese in coenobii vicini tuto coniecit asylum. Ferunt lacum Tigurinum non raro totum congelari. Usque in ipsam civitatem, qua parte ex stagno fluentum solvitur. Brumali tempore per medium lacum videres via tritissima plaustra vehi ac revehi onusta. ….

7 Sacerdotis Veneris, ad quam amandam Leander ex oppido Abydo in Asia Minore sito ad oppidum Sestum, quod ad raciam pertinebat, Hellespontum tranabat. 8 Vel Turici, vulgo Zürich. 9 Vulgo Limmat, flumen, quod ex lacu Tugurino prope Turicum e uit.

IOANNIS (IANI) SECUNDI (JAN EVERAERTS) ( )

carmina lyrica (disticha elegiaca, hendecasyllabi, pythiambi, glyconii) Ioannes Secundus, cuius pater Nicolaus Everaerts amicus fuit ipsius Erasmi Roterodami, ob eximiam praestantiam versuum a se pactorum novus Catullus habetur. Cuius vita vel brevior fuit quam poetae Veronensis, sed permulta scripsit non tantum carmina (inter quae elegiae, epithalamia, odae numerantur), sed etiam prosa oratione (narrationes itinerum et epistulas). Per ultimos vitae annos versatus est in Hispania, ubi munere scribae Latini fungebatur, qua in terra amore vehementissimo captus est mulieris fortasse levioris, cui nomen poeticum Neaerae tribuit. Morbo correptus diem supremum obivit, postquam patriam repetivit. Hic ex undeviginti quae exstant septem proponuntur Basia, interdum more Catulliano arithmetica. Hendecasyllabi et disticha elegiaca saepissime inveniuntur, sed metra alia quoque in his carminibus exstant.

Conspectus librorum Joannes Secundus und die römische Liebeslyrik, edidit Echardus S (Tubingae: Gunter Narr Verlag, ). Pauli M e Amatory Elegies of Janus Secundus (Lugduni Batavorum, Bostoniae et Coloniae: Brill, ). Davidis P Janus Secundus (Tempe in Arizona: Medieval and Renaissance Texts and Studies, ). Aemiliae S ‘Dire le plaisir, plaisir à dire: les élégies amoureuses de Jean Second’, in Petrae G -H , Caroli L et Villelmi V Le plaisir dans l’Antiquité et à la Renaissance (Turnholti: Brepols, ), pp. - .

(

)

(

)

Aliquot Basia Ioannis Secundi Carmina paucis ad orthographiam et interpunctionem mutatis, ut uniformitas e ceretur, hac ex editione excerpsimus: Jean Second. Les Baisers suivis de six poèmes, edidit et in linguam Francogallicam vertit Olivarius S (Lutetiae Parisiorum: Les Belles Lettres, ). Hoc domus editoriae permissu facere potuimus, qua de re gratiae sunt referendae. Basium 1 Cum Venus Ascanium super alta Cythera2 tulisset, sopitum teneris imposuit violis, albarum nimbos circumfuditque rosarum et totum liquido sparsit odore locum. Mox veteres animo revocavit Adonidis ignes, notus et irrepsit ima per ossa calor. O, quoties voluit circumdare colla nepotis! O, quoties: “Talis,” dixit, “Adonis erat!” Sed placidam pueri metuens turbare quietem fixit vicinis basia mille rosis. Ecce calent illae cupidaeque per ora Diones3 aura susurranti flamine lenta subit. Quotque rosas tetigit, tot basia nata repente gaudia reddebant multiplicata deae. At Cytherea natans niveis per nubila cycnis ingentis terrae coepit obire globum. Triptolemique modo fecundis oscula glebis sparsit et ignotos ter dedit ore sonos. Inde seges felix nata est mortalibus aegris: inde medela meis unica nata malis. Salvete aeternum, miserae moderamina flammae, humida de gelidis basia nata rosis! En ego sum, vestri quo vate canentur honores, nota Medusaei dum iuga montis erunt, et memor Aeneadum stirpisque disertus amatae mollia Romulidum verba loquetur Amor. Basium 4 Vicina quantum vitis lascivit in ulmo, et tortiles per ilicem

1 2 3 4

Disticha elegiaca. Maris Aegaei insulam, ubi Venus praecipue colebatur. Dione vocatur mater Veneris necnon ipsa Venus. Versus pythiambici (hexametri et iambi alternis vicibus adhibiti).

(

)

(

bracchia proceram stringunt immensa corymbi, tantum, Neaera, si queas in mea nexilibus proserpere colla lacertis, tali, Neaera, si queam candida perpetuum nexu tua colla ligare iungens perenne basium: tunc me nec Cereris, nec amici cura Lyaei5, soporis aut amabilis, vita, tuo de purpureo divelleret ore; sed mutuis in osculis defectos ratis una duos portaret amantes ad pallidam Ditis domum. Mox per odoratos campos et perpetuum ver produceremur in loca, semper ubi antiquis in amoribus heroinae heroas inter nobiles aut ducunt choreas alternave carmina laetae in valle cantant myrtea; qua violisque rosisque et flavicomis narcissis umbraculis trementibus illudit lauri nemus, et crepitante susurro tepidi suave sibilant aeternum Zephyri nec vomere saucia tellus fecunda solvit ubera. Turba beatorum nobis assurgeret omnis inque herbidis sedilibus inter Maeonidas6 prima nos sede locarent; nec ulla amatricum Iovis praerepto cedens indignaretur honore, nec nata Tyndaris7 Iove. Basium 8 Da mihi suaviolum, dicebam, blanda puella! Libasti labris mox mea labra tuis. Inde, velut presso qui territus angue resultat, ora repente meo vellis ab ore procul. Non hoc suaviolum dare, lux mea, sed dare tantum est desiderium flebile suavioli.

5 6 7 8

Bacchi. Poetas (nam Homerus in Maeonia natus ferebatur). Helena. Disticha elegiaca.

)

(

)

(

)

Basium 9 Non dat basia, dat Neaera nectar, dat rores animae suaveolentes10, dat nardumque thymumque cinnamumque et mel, quale iugis legunt Hymetti11, aut in Cecropiis apes rosetis, atque hinc virgineis et inde ceris saeptum vimineo tegunt quasillo: quae si multa mihi voranda dentur, immortalis in iis repente fiam magnorumque epulis fruar deorum. Sed tu munere parce, parce tali, aut mecum dea fac, Neaera, fias: non mensas sine te volo deorum, non, si me rutilis praeesse regnis, excluso Iove, di deaeque cogant. Basium 12 Dum me mollibus hinc et hinc lacertis astrictum premis imminensque toto collo, pectore lubricoque vultu dependes humeris, Neaera, nostris componensque meis labella labris et morsu petis, et gemis remorsa, et linguam tremulam hinc et inde vibras, et linguam querulam hinc et inde sugis aspirans animae suavis auram, mollem, dulcisonam, humidam meaeque altricem miserae, Neaera, vitae, hauriens animam meam caducam, flagrantem, nimio vapore coctam, coctam pectoris impotentis aestu eludisque meas, Neaera, flammas flabro pectoris haurientis aestum, o, iucunda mei caloris aura: tunc, dico, deus est Amor deorum, et nullus deus est Amore maior; si quisquam tamen est Amore maior, tu, tu sola mihi es, Neaera, maior.

9

Hendecasyllabi. In vocabulo q.e. suaveolentes “sua” legitur per dialysim et “eol” per synaeresim. 11 Montis prope Athenas mellificio noti. 12 Hendecasyllabi. 10

(

)

(

Basium 13 De meliore nota bis basia mille paciscens basia mille dedi, basia mille tuli. Explesti numerum, fateor, iucunda Neaera, expleri numero sed nequit ullus amor. Quis laudet Cererem numeratis surgere aristis? Gramen in irrigua quis numeravit humo? Quis tibi, Bacche, tulit pro centum vota racemis? Agricolamve deum mille poposcit apes? Cum pius irrorat sitientes Iuppiter agros, deciduae guttas non numeramus aquae; sic quoque, cum ventis concussus inhorruit aër, sumpsit et irata Iuppiter arma manu, grandine confusa terras et caerula pulsat, securus sternat quot sata quotve locis. Seu bona, seu mala sunt, veniunt uberrima caelo: maiestas domui convenit illa Iovis. Tu quoque cum dea sis, diva formosior illa concha per aequoreum quam vaga ducit iter, basia cur numero caelestia dona coërces nec numeras gemitus, dura puella, meos? Nec lacrimas numeras, quae per faciemque sinumque duxerunt rivos semper euntis aquae? Si numeras lacrimas, numeres licet oscula; sed si non numeras lacrimas, oscula ne numeres; et mihi da miseri solacia vana doloris innumera innumeris basia pro lacrimis. Basium 14 Centum basia centies, centum basia millies, mille basia millies et tot milia millies, quot guttae Siculo mari, quot sunt sidera caelo, istis purpureis genis, istis turgidulis labris ocellisque loquaculis ferrem continuo impetu, o formosa Neaera! Sed dum totus inhaereo conchatim15 roseis genis, 13 14 15

Disticha elegiaca. Versus Glyconii et Pherecratii. Tamquam concha (adverbium non antiquum).

)

(

)

conchatim rutilis labris ocellisque loquaculis, non datur tua cernere labra, non roseas genas ocellosque loquaculos, molles nec mihi risus; qui, velut nigra discutit caelo nubila Cynthius16 pacatumque per aethera gemmatis in equis micat flavo lucidus orbe: sic nutu eminus aureo et meis lacrimas genis, et curas animo meo, et suspiria pellunt. Heu! Quae sunt oculis meis nata proelia cum labris? Ergo ego mihi vel Iovem rivalem potero pati? Rivales oculi mei non ferunt mea labra.

16

Apollo (natus in monte Cyntho).

(

)

IOANNIS LATINI (JUAN LATINO) ( ?-CA

)

elegia; carmen epicum seu didacticum Ioannes Latinus parentibus Afris servis oriundus saeculo sexto decimo professor litterarum Latinarum apud Universitatem studiorum Granatensem (quae urbs vulgo Granada) est factus. Carmen epicum duorum librorum panxit c.n. Austrias, in quo victoriam a Domino Ioanne de Austria sive Austriada Sancti foederis civitatum Europae meridionalis catholicarum duce, regis Hispanici Philippi fratre, Naupacti (quod vulgo Lepanto) ex Turcis anno reportatam cecinit. In quadam elegia ad regem Philippum praefatoria asseverat se non modo Afrum originis antiquissimae, verum etiam propter miram Latinitatis suae elegantiam habendum esse Latinum. Cuius elegiae excerpta infra leguntur. Proponitur quoque excerptum ex Austriade, in quo poetam ducis hostium Bassanis (Ali Pasha) detruncati, antea tamquam beluae inhumanae descripti, eiusque filiorum exitum patris deplorantium iam miseret, ut homo de alterius hominis sorte dolet.

Conspectus librorum Balthasaris F -M ‘Juan Latino and His Racial Di erence’, in Black Africans in Renaissance Europe, ediderunt omas F. E and Catharina J. P. L (Cantabrigiae et Novi Eboraci: Cambridge University Press, ), pp. - . Maximi R Cultura e identidad en el Austrias carmen de Juan Latino (Joannes Latinus) ( esis magistralis non divulgata, Universiteit Gent, Faculteit Letteren & Wijsbegeerte, ). Mariae Helenae R T ‘Elementos de la Antigüedad clásica en el Austridis carmen de Juan Latino’, in Humanismo y pervivencia del mundo clásico. Homenaje al profesor Antonio Fontán, ediderunt Iosephus Maria M M , Ioachimus P B et Ludovicus C B , voll., volumen tertium (Alcanitii: Instituto de Estudios Humanísticos - Matriti: Ediciones del Laberinto, ), pp. - . Iosephi Antonii S M et Mariae Nivalis M M , ‘El Maestro Juan Latino en la Granada renacentista. Su ciudad, su vida, sus protectores’, Florentia Iliberritana, ( ), - .

(

)

Elisabethae R. W e Epic of Juan Latino: Dilemmas of Race and Religion in Renaissance Spain (Toronti: University of Toronto Press, ).

Excerptum ex Ad catholicum et invictissimum regem Philippum elegia Mutatis quibusdam rebus ad orthographiam necnon ad rationem interpungendi pertinentibus, hanc editionem sumus secuti: Austrias carmen per magistrum I L Garnatae studiosae adulescentiae moderatorem (Garnatae (sic): ex o cina Hugonis de Mena, ). Paginis rDe natali Serenissimi ad catholicum et invictissimum Regem Philippum elegia per magistrum Ioannem Latinum Auctorem res magna petit nascique poeta debuerat fratri, summe Philippe, tuo. Unicus est victor, scriptorem quaeritat unum, res nova vult vatem regibus esse novum. Auribus, alme, tuis non haec victoria ponto est audita; hic scriptor nec fuit orbe1 satus: Aethiopum terris venit, qui gesta Latinus Austriadae mira carminis arte canat. Is genibus flexis orat te, invicte Philippe, cantator fratris possit ut esse tui. Nam si nobilitant Austridae2 bella poetam, phoenicem Austriadam, quod niger, ille facit. Terribilis classis gentes motura Philippi, orbi portentum tunc erit Austriades. Prodigiosa viros turbabit fama poeta volventes fastis haec monumenta tuis. Aurora hunc peperit, reges Arabumque beatos, primitias gentium quos dedit illa Deo. Quod si nostra tuis facies, Rex, nigra ministris displicet, Aethiopum non placet alba viris. Illic auroram sordet qui viserit albus, suntque duces nigri, rex quoque fuscus adest. … Filius Ecclesiae vives, auguste Philippe, si pateant cunctis ad pia vota fores.

1 2

I.e. orbe Europaeo. Scriptum “Austrîdae” pro “Austriade” per contractionem.

(

)

Nec rerum est dominus, qui non admiserit omnes: gentem ne excludat regia forte meam. …

Excerptum ex libro secundo carminis c.t. Austrias Carmen paucis rebus ad orthographiam et ad rationem interpungendi pertinentibus uniformitatis causa mutatis hac ex editione est exscriptum: e Battle of Lepanto, ediderunt Elisabetha R. W , Sara S , Andrea L (Cantabrigiae in Massachuseta et Londinii: Harvard University Press, ). Pro licentia hos versus adhibendi a domo editoria data gratias agimus. Iam Bassan truncus summas volitare per undas atque caput magnum praefixum cuspide acuta praelongo in pilo magno clamore videntum. Terribiles oculos nequeas adversa tueri ora viri tristi nigroque fluentia tabo. Semiferi facies terret prolixaque barba turgentis vultus (ut vivens, fronte minari visus): nam Turcis ostendit cautius ipsis dux quidam. Victor voluit vectare trophaeum ductricem navem pelago, quo terreat hostes de more, ut faciunt victores classis ovantes. Qui3 gladio pugnans fatis concessit honestis nec potuit patriam Turcamque videre superbum. Quod si inter pugnam captus vir forte fuisset, ille fidem mira Christi virtute bibisset, quem remex noster captivus semper amarat optaratque crucem Bassani in fronte videre. Sunt etiam Turcis quamvis sua praemia laudi. Infelix mortem fato solabitur unam tunc dextra fratris cecidisse et Marte Philippi. “Victori” auditur, “victoria” et incipit ire, redditur et victos clamat victoria Turcas; “victori Austriadae,” “victori augusta Philippo” cantatur “Patri Romae victoria Sancto.”4 Clamorem excipiunt Mauri Parthique fugaces. Franguntur vires. Bellantum concidit ardor. 3

I.e. Bassan. Addidimus virgulas suspensas circa verbum q.e. “victoria” necnon circa “Patri Romae victoria Sancto,” quia ad clamores pertinere videntur (in editione adhibita virgulae suspensae desunt). 4

(

)

Inclinat classis, dimittunt signa phalanges. Turcarum proceres nati—par nobile fratrum— ut videre caput perfossum cuspide pili, haerent, ingenti trepidant formidine classes. Sed fratres lacrimas perculsa mente dedere, tunc gemini tristem rumpunt de pectore vocem: “An tu, magne pater, dederas promissa parenti,5 ut te per fluctus crudeli morte peremptum cernentes animis rumpamur tristibus ambo? Captivos moriens potuisti linquere natos invisos Graecis, Italis Venetisque, Liburnis patribus ob natas raptasque ex litore matres? Non capita amborum comitata in morte parentem praefixa in pilo classis pontusque videret? Hae iam spes nostrae, bella haec exhausta per undas, gloria Turcarum, felicis gesta tyranni. En sub iuga venturae gentes rerumque potestas! Bassani en classis Byzantum6 haec usque trahenda, scilicet ut Veneti nostri poterentur7 et arma, tot reges victos disiectaque corpora ponto, captivam classem cernant; fraterque Philippi ut geminos ductet puppi vinctosque triumpho; sordidus ut miles iugulum regale feriret; regnatorque pater truncus videaris in undis? Quo ferimus miseri servi ad fastidia regum? Non iterum campos Byzanti et regia castra visuri et caros materna in sede penates? At vos, Hispani, nostri miserescite, duri: spargite nos fluctu, vasto hoc immergite ponto! Iam Venetus crudum per costas exigat ensem, crudeles sumat nunc patris nomine poenas. Gaudeat Illyricus Turcarum sorte repulsa. In nos ardenter mites convertite ferrum! Porrectum iugulum mucrone en solvite nostrum! Figite iamque caput geminum sic puppibus altis! At patris digno nostri mandate sepulchro!”

5 Punctum interrogativum in virgulam mutavimus, quia enuntiato coniunctione ut inducto verbum q.e. promissa explanatur. Ironia quadam tristi imbutum hoc interrogatum ad Vergilii Aeneidos XI, refertur “Non haec, o Palla, dederas promissa parenti/ cautius ut saevo velles te credere Marti,” ubi Euander Pallantem mortuum alloquitur. Variae lectionis petenti pro parenti Ioannes Latinus, qui vestigia Vergilii procul dubio sequebatur, probabiliter fuit ignarus. 6 Byzantium. 7 Forma tertiae coniugationis verbi temporalis q.e. potior.

AUGERII BUSBEQUII (OGIER GHISELIN DE BUSBECQ) (

-

)

epistulae (hodoeporicon) Natione Belga et amicus celebris humanistae, philologi, philosophi Stoici Iusti Lipsii Augerius Busbequius verus quoque fuit humanista, qui res antiquas cupide investigabat. Notissimus est eo quod Monumentum Ancyranum Ancyrae (quae urbs hodie caput Turciae Ankara) invenit, in quo Res gestae divi Augusti sunt descriptae. Eius tamen studium antiquitate non circumscribebatur: rerum naturae et animantium quoque erat studiosus, praesertim rei botanicae et zoologiae. Busbequius factus est legatus Sacri imperii Romani apud Turcas. De itinere suo ex Europa occidentali Constantinopolim facto necnon de ratione qua apud Turcas vixit atque de moribus Turcarum quattuor longissimas epistulas exaravit (ad alium legatum amicum directas), quarum ex prima atque tertia quaedam excerpta hic proponuntur. Animo satis aequo discrimina inter orbem occidentalem et orientalem tractavit. Cum rerum antiquarum esset amator, in prima epistula narravit quomodo ipse esset indignatus fabrum quendam aerarium nomismata antiqua pretiosissima in vasa aenea conflasse, quippe in quibus nullam utilitatem vidisset, necnon quomodo esset ultus dicendo se pro illis nomismatibus maximam pecuniam fuisse erogaturum, si servata essent. Etsi Turcae ad rem publicam litterarum, cuius civis erat Busbequius, non pertinebant, eos tamen mente satis aperta accipiebat, de multis rebus quibus Europaeis praestabant laudavit, verbis contumeliosis erga eos proferendis se abstinuit, quamquam monuit quoddam periculum ex imperio Turcico Europaeis imminere posse.

Conspectus librorum Dominici A Écritures de l’ambassade: les ‘Lettres turques’ d’Oghier Ghiselin de Busbecq (Lutetiae Parisiorum: Champion, ). Dominici A ‘Le récit de voyage dans l’empire ottoman: traditions et variations dans les Lettres turques de Busbecq’, Camenae, (janvier ), - .

(

)

Hermanni W ‘Imago Turcae. L'immagine dei turchi nel Rinascimento per la lezione di latino’, Docere, / ( ), - .

Excerpta ex Legationis Turcicae epistolis quatuor Augerii Busbequii Loci, orthographia et interpunctione hic atque illic ad normas accommodata nostras, hac ex editione sunt excerpti: Ogier Ghiselin van Boesbeeck, Augerius Gislenius Busbequius, Vier brieven over het gezantschap naar Turkije, Legationis Turcicae epistolae quatuor, edidit Zuerius M , in sermonem Batavicum vertit Michael G (Hilversumi: Verloren, ). Grato erga domum editoriam sumus animo, quippe cuius ministri siverint excerpta infra sequentia exprimi. Ex prima epistula (fol. v- v) Nuntius cum litteris de meo adventu ad Suleimannum1 mittitur. Interim vero, dum responsum exspectatur, urbis [ r] Constantinopolis per otium inspiciendae facultas fuit. Inprimis divae Sophiae templum adire placuit. Quo tamen non nisi singulari beneficio sum admissus. Turcae sua templa profanari credunt, si quis Christianus ingrediatur. Est ea sane moles magnifica et digna, quae spectetur, maximo cum fornice sive hemisphaerio in medio, quod a solo impluvio lumen habet. Ad huius templi formam omnia fere Turcarum templa sunt constructa. Sunt, qui fuisse multo maius multisque appendicibus late se extendisse easque iampridem recisas omnes et adyta sola quodque fuit in templo medium remansisse asserant. Iam ad ipsius urbis situm quod attinet, videtur urbi dominaturae facta a natura sedes. Est in Europa; habet in conspectu Asiam, Aegyptum Africamque a dextra. Quae tametsi contiguae non sunt, maris tamen navigandique commoditate veluti iunguntur. A sinistra vero Pontus est Euxinus et palus Maeotis2, quae circumcirca multis gentibus habitantur et multis undique fluminibus frequentantur, nihil ut longe lateque iis in regionibus ad usum humanum nascatur, cuius non sit maxima Constantinopolim navibus vehendi opportunitas: ab una parte mari alluitur Propontide, ex altera portum e cit flumen, quod a similitudine Cornu Aureum vocat Strabo. Tertia reliquo continenti iungitur, ut fere paeninsulae similitudinem quandam

1 2

Suleimannus Magnificus imperator Turcarum fuit inter annos Hodie mare Azovium.

et

.

(

)

referat et perpetuo promunturii dorso in mare sinumque, quem a fluvio marique [ v] eo recedente fieri dixi, excurrat. Igitur e media Constantinopoli iucundissimus est in mare albentemque perpetuis nivibus Olympum Asiae prospectus. Mare piscibus omni ex parte refertissimum, modo demittentibus se ex Maeotide Pontoque per Bosphorum et Propontidem in mare Aegaeum mediterraneumque, modo ex illo subeuntibus in ipsum Pontum, sicuti natura fert piscium, tantis agminibus tamque densis, ut interdum etiam manibus capiantur. Itaque frequentissima est scombrorum3, pelamydum4, capitonum5, synodontum6, xiphiarum7 iis locis piscatio. In qua se praecipue exercent Graeci, magis quidem quam Turcae, tametsi nec isti positos in mensa pisces aspernantur, modo ex eo sint genere, quos mundos putant. Alios nec magis attingunt quam venenum letale. Nam, ut hoc quidem obiter dicam, sibi linguam potius aut dentes evelli patiantur, quam quicquam gustent, quod immundum esse sibi persuaserint, veluti ranam, limacem, vel testudinem. Qua in re pari superstitione laborant Graeci. Receperam in familiam puerum religionis Graecae, quo dispensatore utebar. Hunc reliqui famuli numquam inducere potuerant, ut cochleis vesceretur. Tandem vero ita coctas conditasque apposuerunt, ut ille aliud piscium existimans esse genus avidissime se illis expleret. Sed postquam de risu et cachinnatione reliquorum, proiectis etiam testis, sibi fuisse illusum cognovit, dici non potest quantopere [ r] commotus se in cubiculum recepit ibique vomendi flendique et sese a ictandi finem nullum fecit: vix duorum mensium salarium satis huius peccati veniae redimendae futurum. Nam hunc morem habent sacerdotes Graeci ut pro genere et magnitudine delictorum maius minusve absolutonis pretium iis, qui sua peccata sunt confessi, statuant nec absolutos, nisi, quantum stipulati sint, abstulerint, eos pronuntient. In extremo eo, quod dixi, promuntorio palatium est regum Turcicorum, haud ulla, quantum videtur, structurae magnificentia aut operis artificio visendum; nam ipse eo quidem nondum sum ingressus. Sub palatio, loco demissiore atque adeo in ipso litore, eorundem principum horti mari praetenduntur; qua maxime in parte fuisse olim vetus Byzantium arbitrantur. 3 4 5 6 7

Σκόμβρος est genus piscis satis commune necnon vilius. Πηλαμίς est genus iunioris thunni. Capito seu κέφαλος est piscis magno capite praeditus. Συνόδους est piscis cui nomen scientificum Abramis brama. Ξιφίας est piscis, cuius pars antica formam habet gladii.

(

)

Noli hic expectare ut tibi narrem cur olim dicti fuerint caeci Chalcedonienses, qui sedem e regione Byzantii habuerunt8, quorum hodie vix exstant parietinae; neque de natura eius maris perpetuo agmine defluentis neque umquam reciprocantis; neque item de salsamentis, quae Constantinopolim a Maeotide advehuntur, quae Itali moronellas, botargas, et caviarum9 vocant. Neque enim haec epistulae sunt, cuius iam iustum modum sum egressus, et alioqui tam ex antiquis quam huius temporibus aequalibus scriptoribus cognosci possunt. Nunc ad situm Constantinopolis revertor, quo nihil vel ad aspectum [ v] iucundius, vel ad usum opportunius esse potest. Aedificiorum elegantiam, ut dixi, in urbibus Turcarum frustra requiras, uti etiam platearum, quippe angustiores amoenitatem omnem excludunt. Sunt multis in locis non contemnendae veterum monumentorum reliquiae, nec tamen tam multae, ut potius mirandum non sit tot a Constantino Roma allatis non superesse plures. De quibus singillatim dicere non est praesentis instituti. Ex epistula tertia (fol. rr) Cum satis constaret in procinctu esse principem ut mare transiret iamque et dies praefinitus esset, denuntio meo Chiausso10 me velle videre discedentem: veniret eo die bene mane, ut mihi fores recluderet. Nam claves vesperi secum asportabat. Benigne pollicetur. Do praeterea negotium Gianizaris11 et interpretibus meis, ut mihi cenaculum conducant viae imminens, qua princeps excessurus erat12. Illi mandata exsequuntur. Ubi dies venit, evigilo tempore antelucano Chiaussumque ad fores exspecto, ut aperiat, sed ille etiam atque etiam iam moratur. Mitto complures, qui arcessant, modo Gianizaros, qui pro foribus cubare solent, modo interpretes meos, qui foris astabant, ut intromitterentur. Atque haec omnia per valvarum rimas, quibus illae iam veteres fatiscunt. Chiaussus alias ex aliis moras fingere et modo iam iamque se venturum dicere, modo aliquid sibi praevertendum. Dum haec aguntur, abeunt horae, donec fragor auditur

8 Dicebantur caeci, quippe qui, cum potuissent locum Byzantii novae urbi condendae seligere, locum peiorem e regione selegerint. 9 Italice moronella, bottarga, caviale: agitur de ventre et de variis ovis piscium. 10 Chiaussi, ut Busbequis ipse explanat, vicem accensorum apparitorumque implent et mandata pleraque omnia seu principis Turcarum seu nobilium ferunt; genus id est multiplicis apud Turcas o cii, quod etiam ad oratorum custodiam extenditur. 11 Secundum ipsius Busbequii verba Turcae praetorianum peditem Gianizarum vocant. 12 Suleimannus adiuvit Selimum filium suum ex uxore originis Slavicae Roxolana genitum natuque maiorem contra fratrem Baiazetem pugnantem.

(

)

sclopetorum13, quo Gianizari ascendentem in equum principem salutabant. Hic meum iecur urere bilis. Video mihi illudi. Movet dolor meos et iusta indignatio ipsos quoque Gianizaros. Admonent, si mei intus magna vi conitantur, se foris adiutantibus laxatas vetustate valvas ita posse impelli, ut excussis obicibus aperiantur. Placet consilium. Illae dant exitum validius impulsae. E undimur ad domum, ubi cenaculum conduci [ v] iusseram. Animus fuerat Chiausso me frustrari, homini tamen non malo. Nam cum mea desideria ad Bassas14 detulisset, non placuerat suum principem contra filium exiguas copias ducentem spectaculo esse homini Christiano. Eo suaserant ut me benigne pollicendo di erretur, donec imperator navem conscendisset, tum comminisceretur aliquid, quo se mihi purgaret, sed dolus recidit in auctorem. Ubi ventum est ad illam domum, repperimus occlusam, ut in eam non magis nobis liberum esset introire quam paulo ante fuerat exire de nostra. Cum pulsantibus nemo responderet, denuo adsunt Gianizari et, si sim auctor, vel fores e racturos vel per fenestram se intro demissuros et mihi aperturos pollicentur. E ringi quicquam veto. Quominus per fenestram intrent non prohibeo. Illi dicto citius ut se obtulerant, ingressi fores reserant. Ut ascendi, invenio plenam Iudaeorum domum, iustam synagogam. At illis portentum videri me per occlusas fores potuisse intrare. Re cognita sistit se mihi matrona quaedam magno natu cum satis decoro vestitu et de vi deque iniuria illi domui facta sermone Hispanico15 mecum expostulat. Ego non servatam pactorum fidem et factam mihi eo nomine iniuriam nec me sic ludibrio haberi debuisse regero. Illa satisfactionem non accipiebat nec tempus longiorem sermonem patiebatur. Ceditur mihi una fenestra; ea a postica parte despiciebat in plateam, qua princeps [ r] urbe migrabat. Hinc cum magna voluptate specto abeuntium luculentum agmen. Geminos cum Garipigos, tum Ulufagos. Singulares vero Selictaros Spahiosque. Ea sunt equitum praetorianorum nomina suis locis turmisque distinctorum. Conficere creduntur plus minus sex capitum milia. Praeterea ipsius principis Bassarum et reliquorum purpuratorum, domesticorum mancipiorum multitudinem. Neque vero non elegans praebet spectaculum eques Turcicus, Cappadoce vel Syro, vel alio quovis generoso equo phaleris et ephippiis argenteis, auro et gemmis interlucentibus vehens. Ipse vestitu nitet auro argentoque 13

Verbum non antiquum, quo tormentum manuale significatur. Bassae sunt nobiles Turcae, duces seu principis Turcici consiliarii. 15 Probabiliter agitur de Iudaeis Hispanis saeculo quinto decimo exeunte ex Hispania eiectis. 14

(

)

intertexto aut serico aut holoserico, vel certe e nobilissimo panno confecto, coccineo vel ianthino16 ferrugineove. Geminae latera honestant thecae, quarum altera arcum capit, altera est depictis plena sagittis, utraque visendo opere, nimirum Babylonico, quo etiam elaboratus clypeus bracchio sinistro aptatur, sagittis et ictibus modo, qui vel clava vel gladio inferuntur, resistere aptus. Manum dextram nisi vacuam habere praeoptet, impedit levis hasta viridi colore ut plurimum depicta. Acinace cingitur gemmis distincto. E chalybe ab ephippiis sive equestri sella clava pendet. “Tantum,” inquies, “armorum?” Immo, ut scis sciens, horum omnium tractandorum usu exercitatus est. “Cedo, qui potest aliquis arcu uti et hasta? An, ubi hastam coniecerit aut fregerit, tunc demum arcum arripiet?” [ v] Ne id quidem. Hastam enim penes se servat, quoad potest; verum ubi arcus vicissitudinem res poscit, levem eoque habilem hastam recipit inter sellam et femina, sic ut cuspis alte retro emineat, atque ita genu pressam tenet, quamdiu visum est. Arcum vero, ubi hasta pugnare res monet, in corytum recondit aut sinistro bracchio trans clypeum induit. Sed non est mihi propositum eorum in armis sollertiam longa belli consuetudine multaque exercitatione quaesitam pluribus verbis explicare. Capitibus tegimina induunt ex candidissimo eodemque levissimo xylino17 linteo, e quibus mediis holosericus apex purpureus surgit per strias divisus. Hoc capitis tegumentum plerique pinnulis atris decorant. Equitatu iam praetervecto excipiebat longum Gianizarorum agmen raro aliis armis quam suis sclopetis instructorum. Omnibus ferme eadem vestitus forma et color, ut eiusdem domini servitium et veluti familiam agnosceres. Nullum ibi enormis vestitus prodigium, nihil concisum aut perforatum. Satis sibi cito vestis atteri dicunt, etiamsi non scindant. In pinnis modo et cristis similique ornatu militari luxuriant vel insaniunt verius, praesertim in novissimo genere veterani. Pinnarum, quas frontalibus insertas habent, silvam credas ambulare. Subsequuntur in equis illorum centuriones et tribuni propriis insignibus distincti. Ultimo loco solus incedit supremus eorum praefectus. Succedunt [ r] purpuratorum principes, inter quos et Bassae; deinde pedites, custodia corporis regii peculiari cultu atque habitu, tentos arcus (nam sagittarii sunt omnes) manu gestantes. Mox complures ipsius principis equi forma et phaleris insignes manu ducebantur. Ipse sedebat in eximio

16 17

De quodam colore purpureo agi videtur, Gallice violet. Ex xylo, quae est planta gossypii.

(

)

equo, fronte severa et contracta, ut iratum scires. Pone eum tres pueri, quorum unus aquae lagoenam gerebat, alter penulam, arcum tertius. Hos sequebantur aliquot eunuchi cubicularii. Universum agmen claudebat turma ducentorum fere equitum. Quae cum omnia laetus despexissem, una mihi cura relinquebatur placandae hospitae. Nam mulierem illam, quae me ingredientem lingua Hispanica compellaverat, audiebam uxori Rustani18 perfamiliarem. Verebar ne quid per eam in illam domum deferretur, quod a me minus comiter factum argui posset. Iubeo venire hospitam; dico debuisse eam recordari conventorum neque mihi ianuam occludere, quam pacta mercede apertam fore promisisset. Tamen utut merita esset, mihi esse in animo fidem, quam ipsa neglexisset, praestare eique addito etiam corollario satis facere. Promisisse aureos septem, accepturam decem, ne paeniteret suas aedes mihi patuisse. Illa ut sibi praeter spem auro manum impleri vidit, tum derepente mutato animo in blandimenta et agendas gratias deflexa, quicquid erat ibi synagogae, convertit. Accedit et illa, quam dixi Rustani coniugis familiarem; partes agit secundas. [ v] Concinit cum hospita et mihi eius nomine ingentes gratias agit. Vinum Cretense et bellaria proferuntur, si velim gustare. Ego reicio et, quod possum, me domum abripio, cum faustis totius gentis Iudaeorum precationibus, novum certamen cum Chiausso meditans ob reseratas eo absente fores. Quem reperio maestum assidentem vestibulo, ubi mihi longam orditur querimoniam. Non debuisse me sine suo consensu prodire neque fores e ringere. Videri in eo ius publicum violatum aliaque eiusdem generis multa. Respondeo paucis, si mature quemadmodum mihi receperat, adesse voluisset, nihil istorum opus futurum fuisse; verum cum ipse promissum non servasset, dedisse causam cur illa fierent, qui mihi illudere voluisset. Quaero denique utrum me pro oratore habeant an pro captivo. Respondet: “Pro oratore.” “Si pro captivo,” inquam, “frustra conficiendae paci adhibeor, quando hominis captivi nullum est arbitrium. Sin pro oratore, ut dicis, cur liber non sum, si orator sum? Cur domo egredi cum volo, prohibeor? Solent,” inquam, “captivi includi, non oratores. Libertas apud omnes gentes servatur oratoribus. Hoc magis est publicum.” Sciret se mihi additum non ut carceris custodem aut lictorem, sed qui me (ut ipsemet dictitare consueverat) suis o ciis sublevaret caveretque ne qua mihi aut meis iniuria fieret.

18

Rustanus fuit vir maximi momenti apud imperatorem Turcicum.

(

)

Is deinde ad Gianizarios conversus, rixari cum iis, quod id mihi consilii dedissent quodque in [ r] aperiendis foribus meis hominibus auxilio fuissent. Illi negabant me ipsorum consilio indiguisse. Iubenti aperire paruisse. In quo haud magno molimine fuisse opus, leviter impulsos cessisse obices (ut acciderat), nihil usquam fractum aut deminutum. Ita placato nolente volente Chiausso huius rei post id silentium fuit.

MARCI ANTONII MURETI (MARC-ANTOINE MURET) ( -

)

drama Senecanum Marcus Antonius Muretus origine Francogallus in Italiam migravit, ubi artem oratoriam coluit, philosophiam moralem et eloquentiam Romae docuit. Ciceronem multis in operibus suis imitabatur, sed ab extremarum partium Ciceronianis abhorrebat. Nominari ipse potest Ciceronianus moderatus. Orationes, epistulas, varia carmina scripsit, opera philosophica Senecana edidit. Hic praebetur drama, quod more Senecano de morte Iulii Caesaris exaravit. Hoc Mureti opusculum sermone dilucido necnon ratione, qua nonnullae voces ex operibus lectissimis inibi audiuntur, aptissimum est, quod in scholis praelegatur.

Conspectus librorum Ioannis B ‘Tyrant or Stoic Hero? Marc-Antoine Muret’s Julius Caesar’, in Recreating Ancient History. Episodes from the Greek and Roman Past in the Arts and Literatures of the Early Modern Period, ediderunt Carolus A. E , Ioannes L. J et Ioannina D L (Lugduni Batavorum, Bostoniae et Coloniae: Brill, ), pp. - . Virginiae L ‘Le Julius Caesar de Muret: une tragédie de collège’, in Nouveaux regards sur les ‘Apollons de collège’. Figures du professeur humaniste en France dans la première moitié du XVIe siècle, ediderunt Matthaeus F et Nathanahel I (Genavae: Droz, ), pp. - . Marc-Antoine de Muret, ‘Jules César-Iulius Caesar’, praefationem scripsit, edidit et adnotationibus instruxit Iacobus C , in linguam Francogallicam vertit Petrus L (Lutetiae Parisiorum: Les Belles Lettres, ). Neo-Latin Drama and eater in Early Modern Europe, ediderunt Ioannes B et Howard B. N (Lugduni Batavorum et Bostoniae: Brill, ). Valeriae S ‘Julius Caesars Einzug in die Tragödie. Marc-Antoine Muret und die Anfänge des französischen Humanistendramas’, in Aquilonia . Beiträge präsentiert zum . Jahrestre en der klassischen Philologie in Ostdeutschland, ediderunt Ursula G et Ute T (Francofurti: Peter Lang, ).

(

-

)

Terentii T ‘De Marco Antonio Mureto oratore et Gallo et Romano’, Humanistica Lovaniensia, ( ), - .

Iulius Caesar Hanc editionem, orthographia et ratione interpungendi hic atque illic mutatis (ita ut sit uniformitas), sumus secuti: Andreae H M.A. Muret, ‘Iulius Caesar’, M. Virdung, ‘Brutus’: zwei neulateinische Tragödien, editio, versio Germanica et interpretatio (Monaci et Lipsiae: Saur, ). Domui editoriae gratiae sunt agendae, quod hoc fieri sivit. PERSONAE DRAMATIS Iulius Caesar M. Brutus C. Cassius Decimus Brutus Calpurnia Nutrix Chorus civium Romanorum Actus primus Caesar1 Iam tota paene terra Romanos timet, et qua resurgens aureis Phoebus comis Indos propinqua subditos tingit face, et qua cadentes pronus inflectens equos gratae sorori cedit alternas vices patruique lasso stagna crispat lumine. Quacumque Nereus margines terrae premit, reges vel ipsi Caesaris nomen timent. Numerent triumphos, cum volent alii, suos seque a subactis nominent provinciis: plus est vocari Caesarem; quisquis novos aliunde titulos quaerit, is iam detrahit. Numerare ductu vis meo victas plagas? Percurrito omnes. Ipsa victrix gentium mihi Roma cessit; ille tam magnus gener, ut paene nomen duceret iam impar sibi, terra marique fusus agnovit meas praestare vires quemque noluerat parem, 1 Dramatis personarum singularum verba, ni aliter indicatum, trimetris iambicis sunt exsulcata.

(

-

)

tulit priorem; essali caede hostium maduere campi; principum membris canes avesque pastae; ductor ipse exterritus fugare suetus fugit et notos petens sensit manere raram in aerumnis fidem. Quid ergo restat quidve dignum Caesare subacta tellus exhibere ultra potest? Caelum petendum est: terra iam vilet mihi. Supreme rector, qui verendo fulmine iratus orbis utrumque perterres polum, si verus esse sanguis Ascanii putor generisque nostri tu ipse princeps auctor es, regni me in aliquam recipito partem tui, avos ut inter splendidum sidus meos, matris Diones proximam aspiciam facem. Iam vel mihi, vel patriae vixi satis; quid teneor ultra? Iam mihi exactum est, geri sago togaque quidquid eximium potest: hostes perempti, civibus leges datae, digestus annus, redditus sacris nitor, compostus orbis; cogitari nec queunt maiora cuiquam, nec minora a me geri. Vivam otiosus? At id quidem vix vivere est: nec sol quietem, nec bonus princeps capit. Cum vita partes muneris functa est sui, mors propera numquam, sera nonnumquam venit. Mihi multa vates dira minitantur quidem suadentque amicis ut meum stipem latus. At enim timere Caesaris numquam fuit. Ignava mens rebusque non exercita vereatur atrae mortis incertum diem: generosus animus quique se nullo videt scelere impiatum semper est liber metu. Chorus2 Sors rerum domina omnium non usquam stabili fixa manet pede, sed vultum assidue innovans incertisque rotans omnia flexibus alternas variat vices. Seu mitis faveat, sive premat nocens, vento mobilior volat. Illam si nitida fronte reliquerit 2 Systema Asclepiadeum secundum, in quo alternis vicibus versus Glyconii et Asclepiadei minores adhibentur (versus - Glyconii; Asclepiadeus minor; Glyconius).

(

-

abdens lampada Delius, idem flammivomos cum moderans equos mundo restituet diem, sub vultu poterit cernere nubilo, queis praesens erat, abditam. Nec solum exiguis rebus inaestuans privatas agitat domos: ipsis imperiis, dum libuit, novam inducit faciem ferox. Haec regum arbitrio nos voluit regi, donec Tarquinii furor commovit proceres, tam rigidum ut semel cervice excuterent iugum. Hinc nos cura patrum curaque consulum tutos semper ab exteris iam per longa satis tempora praestitit; non a seditionibus, quas paene assiduas exitialiter fervens imperii sitis nonnullorum animis insita commovet. Haec Gracchis animos dedit; haec Sullas Mariosque in patriae luem armavit. Sed opus quid est prisca exempla referre? Haec quoque Caesarem commisit genero: neque impostus prius est horum odiis modus, quam Mars sanguine civium campos Pharsalicos undique tinxerit. Tunc, Pompei, caput in tuum belli terrificus detonuit fragor. Nunc Caesar solio insidens optatis fruitur proque libidine solus temperat omnia. Sic iam nomine sub novo, regni forma redit vetus. Atque hoc scilicet e cit non usquam stabili fixa manens pede sors rerum domina omnium. Actus secundus Brutus Quousque tandem, Brute, virtutem tuam dormire pateris otiosam degener? Quousque di ers civitatem liberam tua videre vindicatam dextera? Nihilne te virtus tuorum commovet

)

(

-

nomenque Bruti? Nil gementis patriae pressae a tyranno opemque poscentis tuam condicio dura? Nil libelli supplices, queis Brutum abesse civitatis vindicem cives queruntur? Haec parum si te movent, tua iam, vir ut sis, te satis coniux3 monet, fidem cruore quae tibi obstrinxit suam, testata sic se avunculi prolem tui. Si ab exsequendis te avocat coeptis timor animusque pigro torpet ignavus gelu, ex femina perdisce quid deceat virum! An vero stirpis auctor et princeps tuae4, dominatione civitatem regia quod liberarit, post honores maximos complexus astra est; Servilius5, a quo tua est deducta mater, Maelium6 in causa pari peremit: unum exempla te per talia pigebit ire et gloriam adipisci parem? Mucrone salvo atque artubus adhuc integris, videre Brutus et pati regem potest? Immo audeamus magnum aliquid et nos quoque; mactatus hacce dextera tandem cadat, qui quandocumque ceciderit, sero cadet. Pro patria confligere augurium optimum est. Generosiores frena detrectant equi nec nisi coacti perferunt tauri iugum: Roma patietur, quod recusant beluae? Reges adorent barbarae gentes suos, non Roma mundi terror et mundi stupor. Vivente Bruto Roma reges nesciet. At vero non rex iste, sed dictator est. Dum res sit una, quid aliud nomen iuvat? At nomen illud refugit et oblatas sibi reicit coronas. Fingere hoc et ludere est; nam cur tribunos igitur amovit loco? At mihi et honores, et semel vitam dedit. Plus patria illis omnibus apud me potest. Qui se tyranno in patriam gratum exhibet, dum vult inepte gratus esse, ingratus est. O rem pudendam! Mollis et vix vir satis regit Quirites Martis ortos sanguine 3 4 5 6

Porcia Catonis. Lucius Iunius Brutus. Gaius Servilius Ahala. Agitur de Spurio Maelio.

)

(

-

totumque nutu pathicus orbem temperat. Accingere et vim, Brute, nunc profer tuam: Accommoda orsis venit implendis dies. Phoebus renascens subditos cives iugo servosque vidit; liberos videat cadens! Cassius, Brutus Cassius O cuius alto nixa virtus pectore sperare Romam sola depressam iubet, magnanime Brute, Phoebus aurato diem adduxit ore tamdiu optatam mihi, qua patria nostra libera evadat manu. Ita fausta votis fors meis respondeat, ut haec tyranni virulentum sanguinem haurire dextra gestit et vix se tenet utque haec nihil me cogitantem praeter haec nox tota vidit. Sic in illum me feram, sic involabo, sic mucronem pectore condam scelesto; fors et ipsis dentibus, cervice dira noxium abscindam caput, cruento ut ore prodiens in publicum clamare possim: “Roma tandem libera est: ferus ille animus et publici invasor boni tenues in auras dissipatus vanuit.” Tunc si vel atra morte sit pariter mihi mutanda vita, laetus atque alacer cadam. Bene moritur, qui patriam moriens iuvat. Quid tu? Quid alta mente tecum mussitas? An non eodem prorsus a ectu cales? E are: nam quamvis legi in vultu potest, orationis sum tamen cupidus tuae! Brutus7 Quid me plura loqui opus est, Cassi? Num mea tibi constantia nota est? Semel inter nos stetit aut vitam pectore forti simul abicere, aut patriam transdere in antiquam libertatem. Semel hoc dictum est. Aut hoc necesse est perfici, aut Brutum mori.

7

Dimetri anapaestici (

– trimeter iambicus).

)

( Cassius8 O Romuleae gloria gentis, quam tibi vere rigido incoctum est pectus honesto! Quam tua me animi oratio securum esse iubet! Unus mihi nunc scrupulus restat: unane opera confodiendum cum Caesare ipso censeas Antonium. Brutus Iam saepe dixi id esse consilium mihi salvis perimere civibus tyrannida. Cassius Perimatur ergo ab infimis radicibus, ne quando posthac caesa rursum pullulet. Brutus Latet sub uno tota radix corpore. Cassius Itan’ videtur? Amplius nil proloquar. Tibi pareatur; te sequimur omnes ducem. Vide modo, ut, cum opus erit, adsis! Brutus Videro. Cassius Ego interim meque et meos paravero. Chorus9 Quicumque forti pectore patriam praeferre vitae non dubitat suae, ut vel per enses propter illam oppositosque feratur ignes, non summus illi rerum opifex deus pigro revinxit pectora frigore, sed spiritus cessit superbos indomitamque timore mente

8 9

Dimetri anapaestici ( Strophae Alcaicae.

– trimeter iambicus).

-

)

(

-

)

et bullienti plurima sanguine caelestis aurae semina condidit, et dixit: “I, plebem prementes contere nil veritus tyrannos!” Hac arte praestans Harmodius10 suos servavit uno nixus amiculo11; nunc utriusque excelsa florent nomina non tribuenda servis. Quos si otiosos tuta sequens timor forte avocasset rebus ab arduis, qui mortuos consumpsit ignis, nomina non minus obruisset. Caret severus crimine Carnabas12 et laude dignus creditur, haud probro, quamvis ferocem caede dextram tingere nil veritus paterna. Odit tyrannos Iuppiter et favet, cum quisquam in illos consilium parat, illosque natis saepe tradit coniugibusve suis necandos. O quot, quibusque est plena periculis sors imperantum! Praecipue quibus non civium concors voluntas, sed regimen peperere vires. Plebem timeto, qui solio insidens plebi timeris. Fons odii timor audere iussit multa multos. Saepe gelu calor excitatur. Rarus tyrannus morte perit sua: illos veneno cauta necat manus, hos plebis iratae tumultus, hos rigidus gladio satelles. Multo ille vitam tutius exigit, quicumque parvis privus in aedibus nullum timens, nulli timendus pelle sub exigua quiescit.

10

Vir Atheniensis, qui saeculo VI a.Chr.n. tyrannum Hipparchum interfecit. Aristogitone. 12 Patrem Triopam regem Perrhaeborum in essalia habitantium tamquam tyrannum se gerentem occidit. 11

(

-

Actus tertius Calpurnia, Nutrix Calpurnia O di, molestis tollite omen somniis nec sinite, quaeso, pondus ullum tam malis inesse visis! Horror artus concutit corpusque totum frigidus sudor lavat, quoties recordor; mensque nescio quod malum praesagit ipsa. Nutrix Alumna, quidnam esse hoc putem, maesto quod ore et lacrimis manantibus secreta quaeris teque nobis subtrahis? Quae causa fletus? Quisve tam subitus dolor turbare mentem tam cito potuit tuam? Potestne flendum quippiam contingere nuptae viro, qui paene fortunam regit? Calpurnia Dilecta nutrix, quid mihi instet nescio, sed me misellam mirus invasit timor. Nutrix Conceptus unde? Calpurnia Nil tibi, vel si velim, celare possum. Visa noctis proximae me terruerunt; victa nam postquam dies hesterna cessit noxque nigro tegmine involvit omnem caeca telluris globum, amplexa blandum Caesaris collum mei placida quiete vix resolvi coeperam, cum mihi repente visus—heu, nutrix mea, retine labantem! Nutrix Alumna, habeto animum bonum. Sopor timores saepe vanos obicit. Narrare perge cuncta, velut occoeperas. Calpurnia Caesar meus, nutrix mea, heu, Caesar meus, meus ille Caesar, quo mea innixa est salus,

)

(

-

mihi visus ulnas inter e usus meas iacere multo sanguine et tabo fluens multisque plagis pulchra fossus pectora. Tum mihi quietem subitus excussit timor. Misera artius repente complector virum pectusque tempto quaeque somnus finxerat, vix falsa credo; vix habeo manibus fidem. Heu quid deorum, talibus visis, mihi minatur ira quidve portendit mali? Nutrix Omitte questus neve nondum urgens malum celerare perge. Qui malum timet imminens, geminat timendo. Sive nihil instat mali fallaxque mentem imago turbavit tuam, cur vana veros causa producet metus? Seu—quod repellant sancta divum numina!— mutata Romae fata quid gravius parant, tamen haud timendum est. Rite conceptis deos mollire votis turaque aris omnibus adolere praestat. Non inexorabilis mens est deorum: saepe flectuntur prece. Quamquam equidem, alumna, instare nil existimo, sed vana mentes saepe ludunt somnia. Quam saepe inanis est mihi obiectus timor sic somnianti? Nulla inest somno fides. Quis tam vel audax, Caesarem ut petere audeat? Vel tam impius, petere ut velit patriae patrem? Quotquot vel error, vel voluntas pertinax, vel invidia Caesari inimicarat tuo, partim verendus perculit Martis furor, miranda partim Caesaris clementia servavit et servando amicos reddidit. An ullus ingenio esse tam immani queat, debere vitam ut cui suam se intellegat, illius ipse temptet insidiis caput? O! Mitte questus, abice ex animo metum! Venti leves tua dissipabunt somnia. Calpurnia Ita di velint! Utcumque sit, saltem virum precabor ut se contineat hodie domi. Ubi quid timetur, cautio numquam nocet.

)

(

-

)

Chorus13 Iam dies Annae rediit Perennae;14 o quot in laetis, Tiberine, ripis, senties lusus hodie venustos! Quot puellarum pedibus premeris! Candidi quot te iuvenes revisent, quot senes! Qui dehinc titubante gressu, saepe siccatis madidi culullis, nare de crispa tremulum vibrissent et vacillantes agitent choreas. Di! Procul laevum teneatis omen neu mali quicquam sinite evenire, quominus vultu populus sereno possit antiquos celebrare ritus, tuta sed vestro assidue perennet Roma favore. Nil in humanis stabile est putandum; saepe securos inimica lusus horrido turbat Nemesis flagello grataque in luctus gemitusque amaros gaudia vertis. Abstine, o densa sata Nocte virgo, virgo, quae voces reprimis superbas et feris sceptro nimium potenti magna locutos. Romuli te gens colit et veretur; cur premas, qui te venerantur et qui debito addicti tua prosequuntur numina cultu? Actus quartus Caesar, Calpurnia, D. Brutus15 Caesar Ne deprecare; turpe me fractum metu desistere esset. Calpurnia Tam nihil apud te valent uxoris, eheu, paene iam exanimis preces?

13 14 15

Hendecasyllabi Sapphici ( et Adonei); Idibus Martiis festivitas Annae Perennae celebratur. Decimus Iunius Brutus Albinus.

strophae Sapphicae.

(

-

Caesar Quid? Somniis me credere tuis postulas? Calpurnia Non, sed timori ut nonnihil tribuas meo. Caesar At iste solis nititur somniis timor. Calpurnia Finge esse vanum: tribuito aliquid coniugi! Caesar Etiam petenti quod decus laedat meum? Calpurnia Non, sed petenti quod caput servet tuum. Caesar Desine timere! Calpurnia Audere desine tu prius tuaeque si adeo spernis uxoris metum, movere vatum oraculis minacibus, periculosam qui tibi hanc lucem admonent! Si spectra, si te auspicia, si fibrae monent cavere et hunc meum timorem comprobant, quid in paratam pertinax mortem ruis? Caesar Quando timorem ponere aliter non potes, ne nos tibi queraris omnino nihil tribuere, mittatur senatus in hunc diem. Brutus Magnanime Caesar, quod tibi verbum excidit? Tene potuisse barbarorum copias, nil mente mota, fortiter contemnere, non posse nunc temnere mulieris somnia? Ubi pectoris vis illa praecellens tui est, quam sensit olim, quique septeno videt Nilum per arva profluentem gurgite, quique glaciali colla suppositus polo concreta pigro maria sulcat marmore, et quos rapaci Rhodanus unda verberat,

)

(

-

Galli feroces? O statum deterrimum, si Caesar orbem, Caesarem mulier regit! Conscende currus, laeta victrix, aureos gemmantibusque pervehitor urbem rotis! Totius orbis sola domitorem domas. Veteres triumphos Roma nunc sileat suos et militaris conticescat gloria: invictus armis Caesar hodie vincitur. Quid, Caesar, animi patribus credis fore, si te iubente convocatos iusseris abire nunc, redire, dum Calpurniae meliora sese obiecerint insomnia? Vade potius constanter et nomen cape Parthis timendum; aut, hoc minus si te iuvat, prodito saltem atque ipse patres mittito, ne neglegi se aut ludibrio haberi putent! Caesar Incertus animi et huc et illuc distrahor; qualis per aequor concitum bacchantibus deprensa ventis fertur incerto ratis agitata cursu—pellit illinc Africus creber procellis, Eurus hinc, illinc Notus—, sic me hinc tuae, Calpurnia, inflectunt preces, hinc dicta Bruti; sed tamen quando semel vel cadere praestat, quam metu longo premi: non si trecentis vocibus vatum avocer, non si ipse voce propria praesens deus moneat pericli atque hic manendum suadeat, me continebo. Desine, uxor, conqueri! Eamus: omnis iacta nobis alea est. Calpurnia16 Abiit mea nil dicta moratus. Di, qui Romae geritis curam, quo vos fas est cumque vocari nomine, si vos manibus puris menteque casta semper colui, servate meo in Caesare Romam! Chorus17 Creditur vulgus muliebre numquam consili micam dare profuturi, 16 17

Dimetri anapaestici. Strophae Sapphicae.

)

( sed rapi a ectu penitusque sana mente carere; sed tamen si quis bonus aestimator rem putet recta ratione totam, dicet in multis micuisse magnam consilii vim. Ilion numquam cecidisset olim, immo adhuc arces Priami manerent, si deo plenae Paris audiisset dicta sororis. Illa, cum laeta tumidus rapina raptor ad sedes patrias rediret, dicitur totam resoluta crines isse per urbem clamitans: “Turpem procul ire moecham cogite, o Teucri! Gerit illa secum moenibus vestris Phrygiaeque fata ultima pubi. Caede iam campos video madentes. Iam ferox gnatus etidos marinae hinc et hinc strages geminat tremenda cuspide pugnax. Iamque mutato Simois18 colore inficit ripas galeasque secum volvit et fortis madidas iuventae sanguine cetras. Ah dolor! Sanctas etiamne ad aras exuis vitam, genitor, senilem? Nec vel Herceus19 cohibet furentem Iuppiter iram?” Haec et his multo cecinisse plura dicitur quondam furibunda vates; sed dolor Phoebi vetuit superbos credere Troas. Pertinax quisquis sibi credit uni ceteros spernens melius monentes, ille, si coeptis pereat sub ipsis, iure peribit.

18 19

Rivus, qui in flumen Scamandrum influit. Penetralis, qui domum protegit.

-

)

(

-

Actus quintus Brutus, Cassius Brutus Spirate cives! Caesar interfectus est. Ille, ille Caesar, patriae terror suae, hostis senatus, innocentum carnifex, legum ruina, publici iuris lues, cuius rapinas nuper et libidines agnovit orbis totus et perpessus est. In curia, quam oppresserat, oppressus iacet. Cassius En, Roma, gladium adhuc tepentem sanguine! En dignitatis vindicem dextram tuae! Impurus ille, qui furore nefario rabieque caeca te et tuos vexaverat, hac, hac manu, atque hoc, hocce gladio, quem vides, consauciatus et omnibus membris lacer undam cruoris et animam evomuit simul. Brutus Ite, ite, cives, convolate in curiam! Mentem novo saturate iam spectaculo! Immanis ille latro, qui regnum sua iam spe vorarat patriae oppressae incubans, anima probris plena omnibus spoliatus est. Ite et cadaver illud obscenum feris date laniandum, quo feram absumant ferae! Cassius Erymanthium perculerit Alcides aprum hydramque flammis pertinacem extinxerit lapsumque caelo iterumque caelo redditum confecerit leonem: in uno corpore sexcenta nobis monstra debellata sunt. Si strenuis iustus datur factis honos, tua, Brute, fastos ampliabit gloria. Brutus Quicumque mente patriam saeva premit suosque cives subdit, ut servos, sibi, dum blandientis iam tenet summum rotae ipsosque paene temnit aequalis deos, simul atque versus cessat astrorum favor et constitutas tempus adduxit vices,

)

(

-

)

cadit suoque ceteros casu monet, virtute dempta ne quid aeternum putent. Cassius Sic, sic tyranni debitas poenas luant numquamque sicca finiant vitam nece. Eamus hinc et editam Capitolii scandamus arcem. Roma tandem libera est. Calpurnia, Chorus Calpurnia Eheu, quis aures nuntius tetigit meas cecidisse dira Caesarem Bruti manu! O somniorum iam nimis veram fidem! Sic misera quondam Troici coniux senis20, quam somniarat tulit et experta est facem. O, quae dolori verba su ciant meo! Dehisce, terra, meque miserandam abripe, aut vos, nefandi parricidae, huc, huc cito venite gressu quoque ferro coniugem meum necastis, me, me eodem tollite. Secunda vestras hostia exspecto manus. Cupide madentem coniugali sanguine iugulo mucronem aut pectore excipiam meo. Nondum litasti, Brute: perficito sacrum! Nondum peremptus Caesar est: pars illius maneo superstes. Non meus vitam tibi vir denegarat: ne mihi mortem nega! Moriar semel, quo desinam toties mori. At tu, doloris turba nostri particeps, dum languidus paullatim animus absumitur et membra linquens tabida petit Caesarem, adiunge maestam fletibus vocem meis! Chorus21 Aetheris alti lugeat orbis. Tuque o radiis incincte caput, volucris splendens arbiter anni, propera pulchros abdere vultus! Tu quoque falsae dominator aquae, valido terram concute sceptro! Omnia maerorem patefaciant. 20 21

Hecuba, quae de Paride pariendo exitiumque Troiae laturo somniavit. Dimetri anapaestici ( monometer anapaesticus).

(

-

Ille subactae gloria terrae, nunc repetiti gloria caeli, uno Caesar Iove patre minor liquit terras. O impuri, o illaudati, quorum sacrilega manus potuit tantum mundi extinguere lumen, quae vobis sint supplicia satis? Quis taurus, quae rota, quis gladius possit vestrum aequare furorem? Vobis tellus, vobis aether, vobis deneget unda quietem, vos ultrices agitent Furiae: una cruentis agitet flagris, altera taetro coquat igne genas, tristes alia obiciat colubras, quae se vestro sanguine pascant, Stygia donec sede receptos laniet rostro vultur adunco. Vexet iniquum Aeolidae22 pondus et supplici quidquid acerbi sceleratos exagitat Manes. At tu, nostri causa doloris, multum flete et multum flende, hos bone planctus accipe, Caesar! Caesar Quid caelitum me fletis adiunctum choro? Non luridi me stagna Cocyti tenent, sed templa caeli; non malignae me furor tetigit cohortis; ipsa iam genitrix manu me collocarat inter astrorum globos. Simulacra tantum nuda dilaniata sunt nec ipse cecidi; umbra cecidit tantum mea. Desinite flere; lacrimae miseros decent. Qui me furenti—vera praemoneo indiges— sunt animo adorti, non inultum illud ferent. Heres meae virtutis, ut sceptri mei, nepos sororis23, arbitratu pro suo poenas reposcet. Ponite modum luctibus! Ego ad alta caeli tecta stellantis feror.

22 23

I.e. Sisyphi. Octavius.

)

(

-

)

Calpurnia24 Unde, quaeso, vox ad aures ista pervenit meas? En, sonum, marite, dulcem vocis agnosco tuae. Non iniqua te peremit parricidarum manus: vivis et receptus astris laetus assides Iovi. Quo soles, bonus, favore perge complecti tuos! Chorus25 Sunt Manes aliquid: cumque diem ultimum adduxit fera mors, est aliquid tamen, quod vitat Libitinam exstructosque fugit rogos. Id si, dum vegetat membra, datum sibi vitae curriculum puriter egerit nec se turpificarit impuris scelerum notis, mox, ut corporeo carcere liberum est, rursus sidereas convolat in domos, qua Saturnia26 lacte signavit proprio viam; atque illic numero caelicolum additum caelesti ambrosiae gramine vescitur et carchesia sacri plena nectaris ebibit. Haec olim haud dubie praemia vos manent, quicumque innocuo pectore simplices virtutemque tenetis et canam colitis Fidem. FINIS

24

Tetrametri trochaici catalectici. Systema Asclepiadeum quartum, in quo bini Asclepiadei minores, singuli Pherecratii, singuli Glyconii adhibentur. 26 Iuno. 25

IOANNIS PETRI MAFFEI (GIOVANNI PIETRO MAFFEI) ( -

)

historiae Ioannes Petrus Ma eius Italus Bergomensis Societatis Iesu socius archivis Lusitanicis maritimis diu minuteque investigatis sedecim libros Historiarum Indicarum exaravit, in quibus explorationes Lusitanorum eorumque commercia cum orbe orientali delinevait necnon consuetudines multorum populorum descripsit. Quod sane ex conspectu hominis Europaei suae aetatis facit. Hoc Ma ei opus palmare verus exstat thesaurus variarum rerum, quod ad loca, ad res gestas, ad mores pertinet. Ceterum Ma eius vitam Ignatii Loiolae Societatis Iesu conditoris litteris mandavit. Sermone utitur perpolito atque pereleganti vestigia Ciceronis Caesarisque sequens (cuius ubertas est ditior quam Sepulvedae, quippe cui Caesar auctor praedilectus videatur).

Conspectus librorum Felicis S V ‘Quartus imminet dies saecularis a morte insignis cultoris Latinitatis, Ioannis Petri Ma ei s.j. (a.d. XIII Kal. Nov. a. MDCIII). Quomodo et ubi et a quibusnam celebrandus?’, Latinitas, ( ), .

Excerptum ex Historiis Indicis Petri Ma ei Quibusdam rebus ad rationem interpungendi necnon ad orthographiam mutatis, hanc editionem sumus secuti: I .P M Bergomatis e Societate Iesu Historiarum Indicarum libri XVI (Antverpiae: ex o cina Martini Nutii, ad insigne duarum ciconiarum, ). Ex libro primo (de Vasco Gamma et de Indis; inde a p. p. editionis adhibitae)

usque ad

(

)

Haec et alia id genus cum et ii, qui in consilio aderant, et ceteri, ut fit, pro suo quisque sensu loquerentur, plus tamen apud regem1 et decoris avidum, et fidei propagandae studio incensum honestas et pietas quam metus aut di dentia valuere. Caesa et convecta iam ante materia; naves in praesentia dumtaxat quattuor ad explorandum agiles, ad tolerandum firmas, delecto milite, nauta, commeatibus, tormentis instrui et quantum humano consilio provideri possit, contra omnes casus quam diligentissime optimeque adornari iubet. Praetoriae inditum est nomen a Sancto Gabriele, non sine causa: ut quae ex orbe nostro ad antipodas viam evangelio muniebat, sub tutela praesidioque lateret archangeli potissimum eius, qui primus e caelo olim attulit evangelium. Huiusce navis cursum regebat Petrus Alanquerius, qui aperiendo Bonae spei promunturio2 paulo antea interfuerat. Secundam archangelo Raphaeli viatorum duci ac tutori dicarant. Paulus Gamma praeerat, nauclerum habebat Ioannem Conimbricensem. Tertiam Nicolao Coelio nauarcho, Petro scholastico gubernatore, incertum unde, Berrium appellabant. Quarta sine milite et sine nomine, vehendis dumtaxat in supplementum cibariis a Consalvo Nonnio Gammae domestico ducebatur. Propugnatores in universum et nautae centum et sexaginta non amplius explebant numerum. Iis omnibus ab Emmanuele praeficitur summa cum potestate Vascus Gamma Pauli frater, singulari prudentia ac fide et, quod caput erat, invicto animi robore vir; cuius patrem Stephanum nuper vita functum Ioannes rex3 ad munus id ipsum iam ante delegerat. Huic praeter mandata et litteras ad Indiae reges Covillanii4 quoque membrana et commentarius attributus. Agebat eo tempore Emmanuel in oppido Transtagano5, quem Montem maiorem6 vocant; huc evocatum Gammam et socios in magna procerum corona magnificis promissis et pia inprimis et gravi oratione ad talem et tantam expeditionem est adhortatus. Deinde vexillo crucis per intimum scribam publice expanso, nixis genibus Gamma sollemni ritu in regis verba iuravit, eodemque accepto vexillo, plenus bona spe et miro

1 Agitur de rege Lusitanorum Emmanuele I, qui ab anno usque ad annum regnavit. 2 In ora Africae maxime meridianae, quo Bartolomeus Dias anno comite Petro de Alenquer primus Europaeorum navigavit. 3 Ioannes II fuit rex Lusitanorum ab anno usque ad annum . 4 Pêro da Covilhã (ca – post ) fuit speculator, qui Indiam per mare Mediterraneum petivit. 5 Provincia Transtagana hodie Alentejo (Tagus est flumen longissimum in paeninsula Hiberica, Lusitanice Tejo). 6 Lusitanice Montemor-o-Novo.

(

)

navandae regi operae studio incensus Olisiponem7 una cum comitibus petiit. Ibi in Mariae Virginis aede, quam ad fauces portus olim Henricus8 in idipsum exstruxerat, sacris omnibus ad propitiandum caeleste numen rite procuratis, praeeunte cum hymnis et canticis agmine sacerdotum, nauarchi et cetera turba cum ardentibus cereis eodem ordine supplicantes nudis pedibus ad scaphas usque deducti. Maesta cum fletu sequebatur civitas, quasi tam lecta civium manus ad manifestum exitum rueret. Ac quamdiu laetis de more vocibus ac vario tympanorum tubarumque concentu ancoras moliuntur, rudentes expediunt et reliqua munera certatim obeunt nautae, miram hilaritatem vultu prae se tulit Gamma sociique. Ast ubi solutis ancoris ac sublatis iam antennis ultimum signum profectionis insonuit, tum vero mutuo conspectu partim integratae, partim coortae omnibus lacrimae; nec modus fuit quoad vehementior Boreas naves in altum provectas ex oculis abstulit. Id accidit anno post Christum natum millesimo quadringentesimo nonagesimo septimo, a.d. VII Idus Iulias, anni tempore (ut postea compertum est) minime idoneo. Verumtamen regente cursum Deo, paucis mensibus ipsum Bonae spei promunturium praetervecti, ad aquationem quae dicitur Sancti Blasii9 pervenere. Auctorem habeo circum id promunturium atrocissima tempestate iactatos nautas reditum in patriam expostulasse; cum nihil suadendo rogandoque proficerent, de coërcendo per vim praefecto agitasse consilia. Ea re cognita, magistris vincula iniecta; Gammam ipsum gubernatoris o cio egregie functum. Alii minime spernendi scriptores neque ita periculosam eam navigationem fuisse referunt, nec ullius in Gammam conspirationis meminere. Utcumque res habeant, ad eum, quem dixi, locum appulsi vagantes in litore Aethiopas clitellatis insidentes bobus opimis et festivo tripudio et fistularum cantu se oblectantes vident. Adhibiti confestim interpretes, cum nullum sermonis commercium reperirent, partim nutibus, partim aereis crepitaculis, vitreis globulis aliisque id genus crepundiis, quibus mirum in modum capitur gens, ad pecora bovesque invicem permutandos alliciunt. Quo in negotio cum se admodum di ciles praeberent barbari, rixa (ut fit) excitata, ne gentem plane abalienaret, Gamma vela fieri statim imperat. Saeva unde procella iactati ultra Diazii terminos10 leucas circiter quinque ad Planas quas vocant insulas11 7

Lusitanice Lisboa. Henricus Navigator, patronus exploratorum, annis vixit. 9 Hodie Mossel Bay, lingua Africanica Mosselbaai. 10 Bartholomeus Dias processerat usque ad flumen Groot-visrivier. 11 Agitur de parva insularum serie, inter quas maxima Bird island, in sinu c.n. vulgo Algoa sita. 8

(

)

processere. Ex eo loco, adversis aestibus admodum retardantibus, lente rursus ad oram Zanguebaris12 appulere ipso Christi natali; ex quo litus id Natale appellatum. Ex eo litore flumen13 ingens in oceanum evomit se; quod aquandi causa ingressi festo Epiphaniae sollemni Regum flumen ex eo dixere; et quod ab incolis admodum amice benigneque tractati sunt, ei aquationi a Bona pace inditum nomen. Quintum diem Gamma ibi moratus, mira cum barbaris familiaritate contracta, discessit ac propter concitatiorem aestum veritus ne qua in vada ferretur, adeo longe a continenti cursum tenuit, ut et Sofalam regionem14 et Fluenta promunturium noctu per imprudentiam praeteriret. Inde reflexo iterum ad continentem itinere, conspicatus navigia palmeis velis vasti amnis ostium invehi, subsecutus accolas reperit minus iam atro colore et cultiore vestitu et Arabici sermonis nonnihil peritos; a quibus Ferdinando Martinio interprete accepit haud procul eiusdem fere magnitudinis naves albosque homines commeare solitos. Quae res quod Indiam significare haud dubie videbantur, ob id loco ac flumini Bona signa15 nomen positum; et amicitia cum barbaris inita subductae naves et multis locis refectae. Ibidem columna cum titulo Raphaelis archangeli de more fixa. Ceterum, ne nimis laeto successu Gamma e erretur, multos ibidem ex eius comitatu gingivis horrendum in tumorem ac putredinem excrescentibus foeda corripuit lues, quosdam etiam absumpsit. Cuius causam tum in caeli gravitatem (quod e crebris aestuariis terra valde palustris et uliginosa est), tum in corrupta salsamenta, quibus iam diu propter inopiam victitaverant, contulere. Mense iam ibi per multa pericula exacto solutis ancoris litus legentes quinto die ad Mosambicum16 accedunt. Id oppidum insulae Prasiae cum tutissimo portu, quamquam exiguo, situm in ipso flectentis se orae cubito a dextra Sofalae aurifodinas, a laeva Quiloam17 urbem habet insignem; et quamquam ob circumfusum aestuarium sterili et insalubri est admodum caelo, tamen in satis magnam frequentiam loci opportunitate deductum est. Mahometani ferme tum inhabitabant, Abrahemo Quiloae tyranno subiecti; perque praetorem (xequem Arabes vocant) ab eo regebantur. Adversus id oppidum ad quattuor passuum milia sunt insulae, quae a columna ibidem a Vasco posita Sancti Georgii nominantur; 12 Regio litoralis Africae orientalis, quae a Mosambico usque ad Somaliam hodiernam extendebatur. 13 Probabiliter id quod hodie Groot-Keirivier. 14 Regio (et urbs) in litore Mosambici. Hodie exstat Nova Sofala. 15 Hodie Quelimane in Mosambico. 16 Agitur de insula Mosambico, hodie Ilha de Moçambique. 17 Insula et regnum prope Tanzaniam.

(

)

ad eas insulas cum Lusitani stetissent, ab iis, qui a Mosambico explorandi causa prodierant, initio pro Turcis vel Saracenis habiti, facile cum xeque per munera et vinum et scitissima saccari condimenta, quorum avidissima gens est, pacem et amicitiam iniere. Atque etiam duo in Indiam usque navium magistri mercede ab eodem impetrati, et omnis generis cibaria abunde suppeditabantur. Ast ubi per Abassinos quosdam Aethiopas, qui pictas angelorum imagines in Gammae navi conspexerant, Europaeos et Christianos esse vulgatum est, confestim hospitalitas omnis in odium versa et nostri telis ac sagittis aquatione prohiberi coepti. Simul accepta iam pecunia perfidi magistri clam aufugere. Nondum apparuerant gentibus iis novae subtilitatis et operis admirandi ballistae oblongum in tubum et aequaliter teretem ex aere fusili figuratae; quae non funibus aut nervis intentae singula mittunt spicula, sed inexcogitata priscis ratione ad applicitos tenui ab tergo foramine igniculos cum incremento multiplici rapiendos certo primum nitrati ac sulphurei pulveris modulo temperatae, insertos dein ore patente ferreos ex arte globos catenasque et alia obturamenta, fulminis instar flammis eluctantibus, cum horrendo fragore contorquent. Eiusmodi tormenta complura Lusitanus de more disposita et collibrata ad navium fenestellas habebat; sed ab iis exercendis, ne perterritos metu incolas abalienaret ab se, consulto abstinuerat. Verum ubi fraudem ac vim et suos paene circumventos animadvertit, indignatione commotus extemplo disploderent magistris edixit. Illi sine mora exsequuntur imperium; ac primo videlicet fumus ater et fumo intermicantia fulgura et crebra tonitrua caelo sereno attonitos defixosque rei novitate barbaros tenuere. Ast ubi ante pedes praetoris ipsius momento laceri et exanimes quattuor simul viri conspecti sunt, enimvero tum, quasi haud dubie infenso infestoque numine, correptis undique ac paene depressis turba navigiis, lymphati amentesque in proximam continentem ex insula sese cuncti proripiunt. Inde praetor, animo vix tandem e summa trepidatione collecto, supplices ad Gammam oratores placandae irae et sui purgandi gratia transmittit. Si quid minus amice in hospites consultum sit, id suo consilio nequaquam esse factum. Magistros, qui mercedem fraudulenter abstulerint, iam non esse in sua potestate, quod alter in avia et interiora se abdiderit, alter subitis machinarum ictibus foeda laceratione discerptus perfidiae poenas luerit. Sed et integram mercedem se Gammae redditurum, et alium ipsorum loco magistrum su ecturum navigationis Indicae peritissimum. Gamma, quod pluribus disceptandi tempus non erat, remissa mercede magistrum accepit multo etiam prioribus nequiorem; quippe, ut a Mosambico profecti sunt, ita instituit iter, ut navigia in periculosas quasdam ac desertas impulerit

(

)

insulas facile confisus ob natandi peritiam se noctis silentio, ut alii duo fecerant, evasurum. Sed intentius custoditus fraude comperta vapulavit egregie; ob id insulae Verberati appellatae18. Quo ille supplicio magis etiam e eratus Lusitanos perditum ire omnino constituit, ac per summam dissimulationem, quasi plane resipuisset, composito ad omnem aequitatem ac summissionem sermone vultuque, urbem Quiloam ait esse in propinquo rerum omnium copia refertissimam et Christianis Abassinis atque Indis frequentem. Quando ad Mosambicum res non convenerit, ibi Lusitanis omnium generum cibaria mercesque Indicis haud inferiores summa populi voluntate a atim suppeditatum iri; praeterea cursum ex eo loco in Indiam esse certissimum. Hoc ille artificio mendaciisque Gammam in ultimum exitium paene impulit. Iam enim de strage ad Mosambicum edita Quiloam pervenerat rumor; nec dubium erat quin, si eo ventum esset, civitas armis virisque potens ac Mahometicae superstitioni addicta et insuper damno ad Mosambicum accepto irritata communis doloris graves poenas a Lusitanis exactura esset. Auxilio fuit vehementior aquarum impetus, quo praeter Quiloam abreptis navibus portum occupare non licuit. Ea spe deiectus Aethiops tamen a malitia non discedit. Cum nostros omnium rerum inopia valde laborare intellegeret, quoniam Quiloae accessu prohibiti sint, Mombazam19 urbem docet non longe abesse, in qua multi etiam Christiani versentur, et omnia ad victum cultumque necessaria abunde suppetant. Si Vasco placeat, propediem se duce naves in optima statione futuras. Nec recusavit Gamma partim rectoris suasu, partim ultima paene iam necessitate compulsus; ad urbem appropinquanti, ut nuper ad Mosambicum, sic ibidem obviam proditum a regis exploratoribus, qui ab insidioso cursus rectore clam in nostros incitati simulata benevolentia ad regem redeunt, ingentis praedae occasionem oblatam demonstrant, modo intra portum advenae perducantur. Haud surdis auribus dicta. Omnibus blandimentis, muneribus etiam iubet Christianos ad commercium et hospitium benigne invitari. Paschalia tum aderant festa; et paulo ante ad insulam Sancti Georgii ara excitata Lusitani, expiatis confessione criminibus, caelesti pane sese munierant, quo etiam maiorem in tempore divinam clementiam opemque sensere. Quippe ipsas iam portus fauces intrantibus ex urbe permulti cum ficta gratulatione et concentu obviam prodierant ac sine armis in naves accepti ovantes laetique certo ac praesenti iam lucro nostros perfida simulatione ad omnem hilaritatem invitabant, cum novum subito periculum, parato iam 18 19

Sunt insulae c.n. Quirimbas prope Mozambicum sitae. In Kenia hodierna, Mombasa.

(

)

exitio, nihil tale suspicantes Lusitanos eripuit. Dum enim ad auram excipiendam Gammae navis tardius circumagitur, veritus ne illam in proxima vada aestus abriperet magno repente clamore iaci ancoras iubet. Quam ad vocem cum navalis turba huc illuc praeceleri festinatione discurreret, rati proditores detectas insidias, ut est omnis malitia suspicax et meticulosa, illico e navibus in subiectas lintres certatim cuncti cum ipsa proditionis magistro desiliunt et fugam capessunt. Ac tum demum Lusitanis fraus et pernicies patuit. Gratiae ingentes pro tam insigni beneficio superis actae, et quoniam reliquum litus sat frequens vicis et oppidis esse dicebatur, Gamma cursu in septentriones directo postridie Mombazam adventantia navigia duo Saracenorum intercipit. E quibus dumtaxat tredecim (cum ceteri se in pelagus eiecissent) in potestatem venere. Ii, ne locus iterum dolo daretur, separatim singuli interrogati sine ulla variatione respondent in eadem ora celebre oppidum esse Melindem20, rege in advenas omnes mire benefico imprimisque hospitali. Ibi nec instrumenta nautica, nec commeatum optimum, neque duces in Indiam defuturos. His rebus auditis, captivi benigne habiti eisdemque regentibus, cum ad Melindis conspectum ventum esset, quidam ex iis, ut videbatur, auctoritate praecellens munus adeundi regis et conciliandae amicitiae sibi deposcit et Gammae permissu in urbem delatus Lusitanorum probitate moribusque extollendis et aliis ad tempus accommodatis rationibus regem satis per se ad o cium humanitatemque propensum facile in advenarum cupiditatem et amorem impellit. Dein, biduo nuntiis et xeniis ultro citroque mittendis insumpto, Gamma, ne regi di dere videretur, in portu laeto navium ornatu concinentibus tubis invehitur. Huic obviam regis filius natu maximus (nam pater morbo senioque implicitus decumbebat) cum honestissimo comitatu praefectus in scapham, quo Gamma excipiendi eius causa descenderat, hilari vultu transiliens peregrinum artissime familiarissimeque complectitur. Inde cum alter ab altero multa per interpretes amice admodum quaesiissent, petere atque orare institit ut ad parentem iacentem in lectulo adire ne gravaretur. Id fore seni gratissimum, se interea apud naves cum parvo filio pro obside remansurum. Ad ea cum respondisset Gamma sui regis mandato prohiberi se quominus exscenderet, nobiles duos e comitatu pro se in urbem misit; quibus rex cum ceteris valde se comem et honorificum praebuit. Praeterea de perito itineris duce magna regis voluntate impetratum; atque illi vicissim Gamma tredecim, quos dixi, captivos benigne donavit. Quibus o ciis et mutuae benevolentiae significationibus hospitii novi iure 20

In Kenia hodierna, Malindi.

(

)

magis magisque firmato, ea denique lege Gamma discessit, ut in reditu polliceretur se illac iter esse facturum, quo regis legatos ad Emmanuelem honoris et amicitiae causa transveheret. A Melinde ad Malabaricum Indiae litus21 leucarum ferme septingentarum traiectus est; id spatium altero et vigesimo die feliciter emensi, tanta gratulatione ad Calecuti22 oram accessere, quali transactis iam rebus incolumes ad patrios Lares et incunabula rediissent. Iulio ineunte Olisipone solverat; mensibus ferme undecim in itinere insumptis, circa Maii exitum in Indiam deferuntur, perincommodo sane tempore… Quo tempore Gamma ad Calecutanam oram est appulsus, in ea Malabaris parte hiemis erat initium, cum altera, quae ad ortum est, maximis iam tum caloribus aestuaret. Itaque licet periculosam admodum in salo stationem esse intellegeret, subeundos tamen portus, nisi ex Malabarici regis auctoritate, nequaquam existimavit. Is rex inprimis Indiae clarus perhibetur ac potens; quippe quem ceteri eius tractus regem principem ac superiorem agnoscunt, et patrio sermone Zamorinum, id est imperatorem, appellant. Is quattuor ordinum homines habet in suo regno: dynastas ac satrapas, quos vulgo Caimales vocant; sacrorum antistites et procuratores: ii vetustissimae originis et nominis Brachmanae sunt; rei bellicae studiosos e nobilitate dumtaxat, qui Naires dicuntur; quartum obtinent locum opifices et agricolae. Reliquum vulgus institorum est, magna ex parte Arabum Persarumque et Aegyptiorum ex haeresi Mahometana et Indica; qui pretiosis mercibus admirabili sollertia et peritia permutandis ad amplas ferme opes pecuniasque perveniunt. Ceterum apud omnes praecipuo in honore Brachmanae sunt patetque ea secta latissime. Horum scitis omnia publica et privata sacra subiecta sunt eidemque magno suo quaestu prodigia, sortes, auguria et omina interpretantur. Horum disciplina institutisque reges ipsi imbuuntur omnibus magnis parvisque in rebus mirandum in modum illis obnoxii. Sed non unum est Brachmanarum genus. Quippe alii liberis operam dant vivuntque in hominum frequentia, alii caelibem agunt vitam, quos hodie proprio vocabulo Iogues appellant, Gymnosophistas olim Graeci dixere. Iique partim longissime peregrinantur stipem emendicantes et victus vestitusque asperitate nacti existimationem et fidem credulas hominum mentes portentosis mendaciis variisque superstitionibus in fraudem impellunt; partim in solitudinibus aviis et subterraneis specubus durissimo vitae genere, inedia, vigilia, nuditate, frigoris aestusque patientia semet ipsi discruciant abstinentque ab omni corporis voluptate ad certum 21 22

Litus maxime meridianum et occidentale Indiae. Calicut (sive Kozhikode) in litore occidentali Indiae.

(

)

annorum spatium, quo exacto in Abdutos (id nomen ordini) magna cum gloria referuntur. Ii tamquam humano fastigio celsiores et omnium rerum licentiam adepti nullis iam tenentur legibus et in omni scelerum flagitiorumque genere impune volutantur. Est etiam suus Ioguibus rector maximus, qui vectigalia perampla dispensat vocatosque ad se certis temporibus impostores varias in regiones ad praedicanda impiae vanitatis deliramenta dimittit. Hosce omnes mirum quam densa in caligine et quanta in veritatis ignoratione demersos diabolus teneat. Parabrammam nescio quem deorum antiquissimum colunt et ex eo filios tres; quorum in gratiam terna gerunt fila e colo suspensa. Multis praeterea non hominibus modo, sed brutis etiam animantibus caelestes habent honores et templa aedificant, quibus in prisca illa Romanae urbis magnificentia vix quicquam simile extiterit. Sane fanum est simio dicatum; cuius dumtaxat pecori in victimarum usum custodiendo porticus miram in longitudinem excurrit columnarum septingentarum e marmore tantae magnitudinis, ut Agrippae columnas, quae in celeberrimo quondam omnium deorum templo Romae visuntur, sine dubio adaequent. Elephantis etiam religionem numinis tribuunt; bobus autem eo maiorem, quod hominum vita functorum animos in eam maxime beluam immigrare opinantur. Multos habent suarum superstitionum libros magno labore studioque conscriptos, qui nonnihil ad veteris Graeciae fabulas et auguralem Etruriae disciplinam videntur accedere. Hi libri ne in vulgus prodeant cavent quam diligentissime; sed ex iis arbitratu suo depromunt quae ad populum decipiendum in contionibus vel in privatis colloquiis contracto supercilio et magna pompa verborum edisserant; quamquam haud pauca superioribus annis a Brachmane quodam apprime docto, cum se ad Christum aggregasset, nostris hominibus prodita sunt inque Lusitanum sermonem accurate conversa tandem ad me pervenerunt: merae nugae et anilia plane deliramenta, quae hoc loco ne leviter quidem attigisse operae pretium duxerim. Ex quo facile apparet quantum immortali Deo populi debeant ii, quibus in tanta aliorum caecitate Christianam lucem aspicere datum est. Iam de sacrificiis, libationibus, ceterisque nefaris ritibus, quibus vel ad placandos commenticios deos, vel ad expiandos mortuorum manes utuntur, singillatim exponere ut supervacaneum, ita paene infinitum est. Atque haec in praesentia de Brachmanibus. Ex libro sexto (de Sinis; inde a p. usque ad p. editionis adhibitae) Sinarum regio, quam hodie Cinam vulgus appellat, ultima terrarum Asiae ab oriente et a meridie alluitur oceano, quem Sericum vel Eoum

(

)

prisci dixere; ab occidente Indiam ulteriorem attingit, a septentrione cingitur Massagetarum Scytharumque limitibus. Multo latius quondam imperasse gentem annales ipsorum ac litterae et veterum aedificiorum illustria monumenta et complures, in India praesertim, ab iis denominatae nationes haud obscure testantur. Sed cum sua ipsi mole viribusque fatigarentur (quod a Carthaginiensibus in re simili factum legimus), sponte misso veluti sanguine et castigata luxuria intra hosce fines recepere sese gravi proposito edicto ne quis iniussu magistratuum excederet. Regna seu provincias vastae magnitudinis numerant quindecim cum sua cuiusque metropoli: ad mare sex, mediterranea reliqua. Tellus, quod maxima ex parte intra temperatae plagae terminos continetur radiosque solis suapte natura vitales puro ac patenti excipit sinu, sic fit ut saluberrimo caelo et purioris aurae dulcedine perfruatur; ac simili inclytae fertilitatis glaeba frugum omnis generis fundat copiam bifero triferoque proventu. Accedit ad eximiam soli fecunditatem summa cultorum industria. Et infinita est multitudo, quippe subolescente in dies prole et in alienas regiones migrationibus interdictis. Neque in tanta mortalium turba cessare cuipiam licet: non privato dedecore tantum et proximi cuiusque probris ac iurgiis, verum etiam publicis moribus legibusque desidia plectitur. Itaque rustici homines nullam agri partem incuria squalere patiuntur. Saltus et colles pinu vitibusque, campi et planities oryza, hordeo, frumento ceterisque segetibus nitent. E vitibus more nostro non exprimunt merum. Uvas quodam condimenti genere in hiemem adservare mos est. Ceterum ex herba quadam expressus liquor admodum salutaris nomine Chia23 calidus hauritur, ut apud Iaponios: cuius maxime beneficio pituitam, gravedinem, lippitudinem nesciunt vitamque bene longam sine ullo ferme languore traducunt. Oleis alicubi carent, sed earum vice non desunt plantae quae humorem unctui praebeant. Pascua sunt etiam gregibus alendis uberrima; et in hortis egregie cultis cum alia nostri orbis poma, tum sapidissimos melopepones, suavissima et optima pruna ficusque et Medica citreaque variae formae et saporis, apprime generosa mala conspicias. Ad haec perspicui fontes et miro colorum decore odorumque fragrantia flores ac rosae perennant. Flumina vero, quae magnas quoque patiantur naves, piscosa et amoena, viridissimo riparum vestitu, pinguibus arvis interfluunt. Quin et ora maritima pluribus introrsus aestuariis ad omnium rerum copiam invehendam evehendamque facili patet accessu. Ingentem praeterea volucrum et ferarum vim ad aucupium ac venatum paludes, luci saltusque suppeditant. Metalla auri et argenti et ferri probatissimi et alia incolae e odiunt. Marga23

Agitur sane de potione theana.

(

)

ritas et praecipuae nobilitatis vasa fictilia quae vulgo porcellana dicuntur, pretiosas pelles ad frigus arcendum itemque gossypii, lini, lanae bombycisque et serici fila vestemque omnis generis mittunt innumerabiles. Saccari et mellis, rhabarbari, casurae24, minii, glastique25 tingendis vestibus expetiti proventus ingens; odoramentis cum aliis abundant, tum praecipue mosco (cuius nullam apud Latinos Graecosve scriptores mentionem invenio) e feris quibusdam vulpecularum e gie crebro verbere enectis, dein putrefactis. Denique nihil aliunde, non ad victum modo cultumque, sed ne ad delicias quidem ac voluptates requirunt. Ac proinde nulla sub sole gens est, apud quam aliarum gentium opes aeque consistant, quippe vendentibus cuncta Sinis, nihil invicem redimentibus, nisi forte in usum tectorii cuiusdam odorati, piper ex India. Neque erat externo commercio locus, ni Sinam infinita quaedam teneret argenti cupiditas. Id praeferunt auro et cum indidem e ossum, tum e remotis regionibus illatum, avidissime accumulant. Ex libro duodecimo (de Iapone; inde a p. usque ad p. editionis adhibitae) Quem igitur vulgo Iaponem vocant, eae praecipue tres insulae sunt circumfusis aliis minoribus interfluo euripo disiunctae. … Tellus maxima ex parte nivalis ac frigida neque admodum ferax. Septembri mense oryzam (is cibus est communis omnium), quibusdam etiam locis Maio triticum metunt; neque ex eo panes more nostro, sed genus quoddam o ae seu polentae conficiunt. Salubris caeli temperies; aquae bonae; calidas etiam alicubi in usum emicare cognitum est. Editi praeruptique montes cum alii passim, tum duo praecipua nobilitate visuntur, quorum alter incertae appellationis assidue flammas evomit inque eius cacumine certis hominibus, postquam voti causa diu se maceraverint, splendida circumfusus nube sese cacodaemon ostendit; alter Figenoiama nomine leucarum aliquot ascensu trans nubes attollitur. E terrae visceribus incolae varia e odiunt metalla et longinquas nationes ea merce pelliciunt. Arbores vel ad amoenitatem vel ad fructum serunt haud absimiles nostris. …. Procera statura, si cui contigerit, et decoro corporum habitu gloriantur. Lenta plerisque vivacitas, firmae vires; in sexagesimum usque annum militaris aetas extenditur. Barbam alunt modicam, in capillo varius est

24 Hoc vocabulum ad quandam herbam pertinere videtur; fortasse ad casiam cinnamomo similem? 25 Agitur de herba tinctoria.

(

)

mos: volsella depilant pueri sinciput, plebeii ac rustici dimidium caput, viri nobiles totum ferme paucis ad occipitium relictis capillis, quos attigisse quempiam contumeliae loco vel maxime ducitur. Mortalitatis incommoda, famem, sitim, aestum, algorem, vigilias laboresque admirabili patientia tolerant. In lucem editi, vel hieme summa, protinus lavandi ad flumina deferuntur. Ab ubere avulsi venatu exercentur et procul a matre et nutrice locis habentur asperis, quod ita sentiant nulla re magis infringi animos quam molli ac blanda educatione. Storeis culcitrae in modum tumentibus nitidisque pavimenta consternunt. In iis et somnum subiecto cervicibus lapide vel tigillo, et cibum capiunt genibus nixi cruribus insidentes. Munditiarum apud eos haud minor quam apud Sinas cura. Paxillis item ipsi duobus inter edendum ita scienter utuntur uti neque excidat quicquam nec digitorum tersu opus sit. Cenationem intrant excalceati, ne catastromata calcando coinquinent. Tenuiores, ad mare praesertim, victitant herbis, oryza, pisce; divites ad consuetudinem Sinarum ornant splendide atque apparate convivium. In singula fercula sine linteis aut mappis mutatur sua cuique convivae mensa e cedro pinuve, palmi fere altitudine, binum26 dodrantium quadro, nitidissima lectissimisque distincta coloribus, cibi confecti in pyramidem exstruuntur, auro conspersi, cupressinis ramulis ad gratiam prominentibus. Nonnumquam etiam rostro pedibusque inauratis aves integrae nobilibus patinis inferuntur. Hospitem et convivam hilare ac libenter accipiunt. Convivandi ac propinandi multas habent leges cum ritibus exquisitis; hasce cuncti diligenter observant. Usum vitis ignorant; oryza exprimunt vinum; sed ipsi quoque ante omnia delectantur haustibus aquae paene ferventis insperso quem supra diximus pulvere Chia. Circa eam potionem diligentissimi sunt, ac principes interdum viri suis ipsi manibus eidem temperandae ac miscendae amicorum honoris causa dant operam certasque habent aedium partes huic ministerio dicatas. In iis foculus assidue stat cortina e ferro liquato superimposita: inde venientibus et abeuntibus amicis pocula porrigunt. Hospitibus vero in digressu contemplandam etiam o erunt gazam, quae apud eos maximi est; ea ferme sunt illius quam dixi potionis instrumenta: focus et olla cum tripode, infundibulum, figlini calices, cochlearia et vascula tum herbae ipsi, tum pulveri qui ex ea conficitur adservando. Haec, utique certi generis, quod non nisi peritus eiusmodi rerum inspector intellegat, haud inferiore apud Iaponios habetur loco (quandoquidem haec opinione gentium constant), quam apud Europaeos anuli gemmati et bacata monilia. Mira etiam 26

I.e. binorum, quae forma tamen rarius invenitur quam binum.

(

)

dignitas omni ornatu remoto nudis gladiorum laminis certorum opificum; prorsus, uti nonnullae aureorum quinque circiter milibus aestimentur. Magnus insuper honos papyri plagulis quibusdam levoris eximii, in quibus atro monochromate singulae tantum aves arboresve nobilium artificum penicillo pictae retinent oculos. Haec igitur, ut dixi, Iaponii, dynastae praesertim, et avide sibi comparant, et aliis ambitiose proponunt. Ligneis plerique ob crebros terrae motus, quidam tamen ab imo lapideis utuntur aedibus, elegantia atque arte visendis. Magnifica item extruuntur templa et sacerdotum utriusque sexus ampla et sumptuosa coenobia; quamquam ingentem eorum numerum, haec scribentibus nobis, praepollens tyrannus Nubunanga27 non tam Christianae rei studio quam exsecrabili quodam omnium religionum ac superstitionum odio nuper evertisse nuntiabatur. Sermo Iaponiorum unus et communis est omnium; sed ita varius idem et multiplex, uti plures haud immerito videantur esse. Quippe uniuscuiusque notionis ac rei multa vocabula sunt, quorum alia contemptus, alia honoris causa, alia apud principem, alia apud plebem, alia denique viri, alia feminae usurpant; ad haec, aliter loquuntur ac scribunt, et in ipsa scriptione aliter epistulas, aliter volumina librosque conficiunt; habent autem plurimos tum soluta oratione, tum elegantissimo versu conscriptos. Porro notis utuntur eiusmodi, quarum singulae singulas vel etiam plures dictiones Aegyptio et Sinensi more contineant. Ad summam a nostris haud imperitis rerum aestimatoribus Iaponica linguae Latinae vel genere ipso vel ubertate praefertur. Itaque ad perdiscendum et magni laboris et longi temporis indiget.

27

Oda Nobunaga (

-

) fuit miles et dux, qui tamquam dictator in Iapone egit.

IACOBI PONTANI (JACOB SPANMÜLLER) (

-

)

colloquia scholastica Iacobus Pontanus Societatis Iesu in Bohemia natus in Germania Augustae Vindelicorum, c.n. vulgo Augsburg, litteras humaniores coluit atque docuit, a poeta Italico Ioanne Ioviano Pontano distinguendus. In suis Poeticarum institutionum libris tribus artem poeticam tractavit. Progymnasmata Latinitatis sive dialogos amplissimos exaravit, ut discipuli de variis rebus loquendi copiam haberent, etiam quae tempore Ciceronis non exstiterunt. Quod putabat secundum auctores probatos omnino fieri posse ipseque Ciceronianus ab eloquentia extemporali nullo modo abhorrebat.

Conspectus librorum Iosephi B ‘Die Dramentheorie und Dramendichtung des Jacobus Pontanus S.J. ( )’, Literaturwissenschaftliches Jahrbuch der GörresGesellschaft, ( ), - . Udalrici G. L ‘Antike Lebenskonzepte in jesuitischer Wirklichkeit. Die akademischen Reden und Progymnasmata Latinitatis des Jakob Pontanus’, in Welche Antike? Konkurrierende Rezeptionen des Altertums in Barock, voll., ediderunt Udalricus H et alii (Aquis Mattiacis: Harrassowitz, ), pp. - . Udalrici G. L ‘Jacobus Pontanus SJ ( ). Humanismus und pietas in Spätrenaissance’, Beiträge zur Geschichte des Bistums Regensburg, ( ), - . Terentii T De rationibus quibus homines docti artem latine colloquendi et ex tempore dicendi saeculis XVI et XVII coluerunt (Lovanii: Leuven University Press, ).

Aliquot Progymnasmata Latinitatis sive dialogi Ratione interpungendi et orthographica hic atque illic mutata, colloquia hac ex editione sunt exscripta: J P de Societate Iesu Progym-

(

)

nasmatum Latinitatis sive dialogorum volumen primum, editio tertia denuo recognita et aucta (Ingolstadii: ex o cina typographica Davidis Sartorii, ). Progymnasma tertium Euntes in ludum Antonius Marcellus A. M. A. M. A. M. A. M. A. M. A. M. A. M. A. M. A. M. A.

1

Securusne et timore expeditus in phrontisterium1 vadis, Marcelle? Quid tibi ista percunctatione vis? Explica dum; non enim satis intellego. Fabor ergo apertius. Contexuisti epistulam, quam a nobis hodie requiret praeceptor? Contexui et descriptam porto mecum. Praecurrit alacritas tua meam tarditudinem. Quamquam haud ita pigritia me, ut chartae penuria, qua premebar, remorata est fecitque ut meam non totam descripserim; serius quippe adeptus sum papyrum. Quid acturus, si poposcerit? Dum vestras emendat, interea quod reliquum est nullo negotio describam. Hoc concessurum mihi spes est; siquidem aliis alias concessit. Ostende sis tuam scriptionem. Hem. Quam foede tu pingis litteras! Gallinam scripsisse arbitror. Quam item vacillant versus! Dummodo legi queat scriptura, parvi duco tristia sint an laeta, pulchra visu an deformia elementa; versus ad amussim nequeo dirigere, quamvis coner. Atqui non tam valde utraque laude mihi antestas. Iudicium caeci. Aliter doceat me praeceptor, si ipsi displiceo cum istis illepidis invenustisque characteribus. Abhorrent istae partes ab eius munere. At unde discam tandem? Quid tu nunc mihi auctor es? Aliquem peritum adulescentem pacta pecunia conducant parentes tui, quem hanc ad rem magistrum capias. Attamen doctrina quoque spectati et clari homines plerumque inscite et indecore e ormant figuras istas. Dici aliter non potest; verum non idcirco sunt docti; et tamen multi eorum decenter. Parentes mei (quod vitium senectus a ert) attentiores sunt ad rem quam sat est; defraudant genium suum. Vereor ut illis persuadeam.

Φροντιστήριον, i.e. locus cogitationi et studiis destinatus.

( M. A. M. A. M. A. M. A. M.

)

Adhibe procuratorem magistrum, cuius unum verbum huc plus valebit quam centum tua. Rogabo ut hanc mihi opellam surripiat. Ceterum, quae heri explicata sunt in Cicerone, si te forte nominaverit, poterisne repetere? Nisi ipsemet opituletur, parum bene. Oblitus enim sum quorundam, et quem domi interrogem habeo praeter parietes neminem. Haerenti subveniet. Ego insuper, quoad eius facere potuero, tibi opem feram. Mi optime Marcelle! Sponden’ te mutuum esse facturum mecum, si in eodem luto haesitavero, si necessitudo postulaverit? Spondeo firmiter. Salva res est.

Progymnasma vigesimum sextum Dies remissionis Polycarpus Ignatius P. I. P. I. P. I. P. I. P. I.

P.

O dies Mercurialis, credibile non est quam optatus et carus illuxeris, ut alias in hebdomadas singulas. Celebritatis venustatisque plenus es. Pernovi cogitationes tuas. Quia lusurus es, idcirco tam amice salutas praesentem diem. Vellem alternis reverterere; nam continens biduum nauseabundus tracto litteras. Votum asinorum, qui, si loquerentur, optare se dicerent cum Polycarpo meo ut alternis tantum dorsa onerati incederent. Non ego hoc solus, Ignati: complures mecum desiderant. Nempe sic est profecto, ut dicam tibi: multi tecum magis amant catellos suos, quam studia bonarum artium, creduntque sibi dormientibus omnia confecturum Deum. Dum Latine loqui sciam modo, Aristotelem et Euclidem tibi et aliis relinquam. At tu ne Latine quidem aliquando disces, si audiendi, legendi, loquendi, scribendi quandam perseverantiam non adhibeas. Quorsum haec tetrica et iucunditatis omnis expertia, ut Catones aliqui, fabulamur? Hodie insigniter ludendum esse aio instaurandasque vires, quas labor tam longus delassavit. Nec Ignatius ludum quietemque necessariam recusaverit. Quin paratus sum hac ipsa hora tibi colludere. Nulla tibi hoc quidem in negotio a me di cultas erit. Remissiones crebras et extraordinarias odi; siquidem honestis moribus optimarumque artium studiis detrimentosae sunt. Tu fac et senti quod collibuerit; mihi indulgentia vacationum nihil potest contingere gratius. Magistri viderint quid, quibus, quando

(

I. P.

I.

P. I. P. I. P. I. P. I. P.

)

indulgeant; nostrarum partium esse statuo quod conceditur non invitos accipere, quotiescumque conceditur. Olim cognosces te nimium lusisse. Et tu perspicies olim te nimium studuisse, quando, inquam, oculi caligabunt, ventriculus cibum male concoquet, corpus totum pallor et macies obsidebunt. Nimia omnia nimium exhibent negotium hominibus. O falsidicum vatem! Haud ita me intemperantem ingurgito litteris, ut istas praedictiones formidare oporteat. Audivi etiam eruditos plurimos ad decrepitam aetatem aevum extendisse, cum assidue in libris litterisque essent volutati. Ipse ales ad sapientiam tuam merus nugator est. Desine philosophari: haec lux hilariter consumenda est. Qua tandem ratione consumenda? Visne in prata virentia concedamus ibique pila experiamur palmaria? Volo sane; utile et iucundum est hoc ludendi genus. Ascende e vestigio in conclave et defer amborum pallia cum pila. Ubi est pila? In pluteo aut certe in capsa ductili sub mensa. Eo ut a eram. Actutum redi; hic te expectavero. Illic sum atque hic sum.

IUSTI LIPSII (JOOST LIPS) ( -

)

epistulae Iustus Lipsius fuit notissimus partis saeculi sexti decimi alterius litterarum studiosus Flandricus, qui Lugduni Batavorum (vulgo Leiden) et Lovanii (vulgo Leuven) docuit. Editione quam operum Taciti paravit anno divulgata ad scientiam scripta antiqua edendi permultum contulit. Lipsius capiebatur sermonis Taciti brevitate atque inconcinnitate necnon ipsa illo sermone expressa sollicitudine temporum, quae videbantur temporibus praesentibus similia. Porro e Senecae scriptis exemplum sumpsit Lipsius, quod cum ratione scribendi, tum praeceptis philosophiae moralis sequeretur. Nam Ciceronianis novum insolitumque genus dicendi Lipsius opponebat, in quo Senecana brevitas brevitati atque asymmetriae Taciteae commiscebatur. In philosophia morali praecepta Stoica nova quadam veste Christiana Lipsius vestivit ideoque Neostoicus habetur. Dialogus quem De constantia scripsit anno publici iuris factus a permultis legebatur. Aliud eius opus summopere lectitatum est Politica sive civilis doctinae libri sex, quod anno in lucem edidit et in quo sententiae scriptorum antiquorum de re politica continebantur. Prolixe quoque epistulas scribebat (plus quattuor milia) ipseque aliquot epistularum centurias paravit, quae publici iuris fierent, necnon enchiridion epistulas scribendi Epistolica institutio intitulatum scripsit, quod in compositione Latina adhiberetur. Ex eius epistulis multa de temporibus, quibus vixit Lipsius, disci possunt necnon de hominibus, qui eadem illa aetate magni momenti habebantur. Proponuntur hic tres epistulae, quas ad Michaelem Montanum ( ) philosophum Francogallicum clarissimum direxit necnon una ad maximum philologum et historicum Iosephum Iustum Scaligerum ( ) Iulii Caesaris Scaligeri filium directa.

(

)

Conspectus librorum omae D ‘ e Philology of Justus Lipsius’s Prose Style’, Wiener Studien, ( ), . Iustus Lipsius: Europae lumen et columen. Proceedings of the International Colloquium, Leuven - September , ediderunt Gilbertus T , Ioannina D L et Ioannes P (Lovanii: Leuven University Press, ). Helgi N ‘Iusti Lipsii ad Michaelem Montanum (Michel de Montaigne) epistulae’, Vox Latina, ( ), - . Ioannis P ‘La correspondance de Juste Lipse: genèse et fortune des Epistolarum selectarum centuriae’, Les Cahiers de l’Humanisme, ( ), - . e World of Iustus Lipsius. A Contribution Toward His Intellectual Biography. Proceedings of a colloquium held under the auspices of the Belgian Institute in Rome, Rome, - May , ediderunt Marcus L et alii = Bulletin van het Belgisch Historisch Instituut te Rome, ( ). (Un)masking the Realities of Power. Justus Lipsius and the Dynamics of Political Writing in Early Modern Europe, ediderunt Ericus B , Maria J , Antonius H et Ioannes P (Lugduni Batavorum: Brill, ).

Tres epistulae ad Michaelem Montanum et una epistula ad Iosephum Iustum Scaligerum Mutatis quibusdam rebus ad orthographiam necnon ad rationem interpungendi pertinentibus, ita ut uniformitas in florilegio observetur, epistulae hac ex editione sunt excerptae: I L Epistolae (Bruxellis: Koninklijke Vlaamse Academie van België voor Wetenschappen en Kunsten, -). Pro licentia data domui editoriae gratias agimus. Voluminis III epistula (die Aprilis ) Michaeli Montano Burdigalam1. Scripsi ad te ante menses et, ut tempora haec sunt, suspicor non vane parum recte eas litteras, certe parum feliciter datas. Nam nec ab eo, cui tuas Lutetiam curaveram, responsi quidquam accepi. Itaque itero scriptionem, non quia tua magni intersit, sed quia mea scire te et accepisse me humanissimas tuas litteras, et eo quidem animo, quo a tali viro merebantur. Non blandiamur inter nos. Ego te talem censeo, qualem publice descripsi uno verbo2. Inter septem3 illos te referam, aut si quid sapientius illis septem. 1 2 3

Francogallice Bordeaux. Descripserat eum tamquam aletem. Agitur de septem sapientibus.

(

)

Nam externa et polita ista doctrinarum, sermonis et linguarum ad fastum et fastidium usque scientiam (audi intimum meum sensum) sperno ego valde, nisi cum prudentia quadam et recti iudicii norma coniuncta dirigantur ad usum vitae. Ea duo postrema in te esse vidi et illa non deesse. Nos in Politicis4 aliquid meditabamur desumptum ex veterum agro, et iam pars non scripta solum, sed tradita typis. Tamen di ero et sustineo me temporum horum aspectu. Ego enim, ut pericula quae obveniunt non timeo aut vito, ita non temere ea provoco aut arcesso. Scio autem quam facile vel in optimis consiliis peccetur aevo quod impetu, non consilio fertur. Interea in Senecam tragicum aliquid criticum5 dedi; quem scriptorem vel ob nomen scio et te amare. Nunc edo Curas6 meas secundas (ita appello) in Tacitum.7 Quid faciam? Aliqua fallendum hoc otium est, si non salubri, certe non inutili occupatione. Tu, vir magne, ecquid agas et inprimis ecquid valeas in regni vestri morbo8 fac me tui amantem scitiorem. Lugduni Batavorum, XVII Kalendas Maias, MDLXXXIIX. Voluminis tertii epistula (die Augusti ) Michaeli Montano Burdigalam. Iam semel ad te scripsi, vir nobilissime, nec satis certum habeo an litterae ad te perlatae. Intervallum locorum grande est et addo quod nihil hodie tam receptum quam fallere fidem. Iteravi iterum et scire te hoc volui cum gaudio me litteras tuas accepisse et legisse cum voluptate. Diu est cum te novi nec novi—a mente et scriptis, non a corpore—et admiratus sum (nihil hic vanum) rectitudinem iudicii tui, eo magis fortasse quod in plerisque simillimum id meo. Nam fateor: in Europa non inveni, qui in his talibus sensu mecum magis consentiret. Utinam plura tibi scribere mens aut otium! Quamquam istud fortasse, non illa, quia aversum te ab omni gloria video, etiam vera. Non debebas et habere in oculis si non aeternitatem temporum, at miseriam hominum, qui talibus monitorum auxiliis omnino ducendi, fulciendi. Me valetudo prohibet ab iis, quae vellem. Tamen, ut languidi, conor et serpo; et nescio quid in Politicis brevi dabo meo textu, non tamen filo9. Videbis inter primos: utinam et probes! De Gallia tua et te videndo, quod invitas et o ers: gratum est, sed qui possum? Valetudo me ligat et 4 5 6 7 8 9

Lipsii Politica sive civilis doctrinae libri sex. Lipsii Animadversiones in tragoedias quae L. Annaeo Senecae tribuuntur. Lipsii Ad C. Cornelium Tacitum curae secundae. In editione adhibita punctum interrogativum exstat; maluimus tamen ponere punctum. De perturbationibus politicis agi videtur. In Politicis Lipsius multas sententias auctorum antiquorum contexuit.

(

)

si non illa, etiam turbae, quas non e ugiam, ut video, nisi in plena illa libertate10. Salve, vir nobilissime, ab eo, cui tu semper carus et magnus. Lugduni Batavorum, III Kalendas Septembres. Voluminis tertii epistula (die Septembris ) Michaeli Montano. Vir nobilissime, per epistulam raro te alloquor, saepissime animo et a ectu. Utinam res vestrae aut nostrae quietiores! Numquam ego deum videam, nisi te viderem. Nam litterarium hoc colloquium, nugae: meri amores et mera suavitas os aliquod amicum intueri et amplecti. Sed, ut ille ait, νῦν δ᾽ἑτέρως ἐβάλοντο θεοί11—Politica nostra tandem edidi diu pressa et nescio an vel nunc emissa ave satis fausta. Aevum ego et haec praeiudicia an ignoro? Sed tamen temperasse me videbis et nihil nisi communibus praeceptis scripsisse; excipio paucula de religione. In qua consilium nostrum nec improbum nec imprudens fortasse apud probos. O tui similis mihi lector sit! Et tu iudicium tuum libere et, ut vir es, scribe! Turbae apud nos magnae; si ingenium tuum novi (ut certe e scriptis novi, in quibus non fallax tui imago), quiescis. Qui ut tuto et diu possis aeternum Deum rogo. XV Kalendas Octobres. Voluminis primi epistula (die Novembris ) In Pictones12. Iosepho Scaligero Iuli filio salutem et amorem nuntio. Qui vere erga te magnus. Nam iam antea, mi Scaliger, cum veneratione quadam amabam te paternae et tuae virtutis causa: nunc magis, cum te video conspirare mecum in hoc a ectu. Nam, qua de me erant, litteras tuas Plantinus13 mihi legit: et amicas valde, et honestas. Atque in amore quidem tuo gaudeo; in iudicio triumpho: quia (vere et ex animo) si quisquam es proborum, cui probari me meaque velim, is tu es inter probissimos primus. Nam hunc vulgum morus ego si morer. Epistolicas14 his diebus emisi: rude opus nec istarum aurium. Vide tamen et agnosce nos in litteris multa velle, te posse! De Plauto quod item ad Plantinum: apage. Egone ante te? Iamdiu libravi hoc onus, cui impar ista cervix. Tu hic unus Hercules sive Atlas nobis et fulcire debes comicum istud caelum. De Nonio etiam cogitare te

10 11 12 13 14

I.e. post res terrestres. Homeri Odysseae I, “Nunc vero aliter voluerunt dii.” Agitur de regione prope urbem Francogallicam Poitiers. Christophorus Plantinus (ca ) editor, qui opera Lipsii divulganda curabat. Agitur de Lipsii Quaestionibus epistolicis.

(

)

audimus: verone et serio? Item de Manilio15: sed litterae tuae nihil tale nuntiabant. Credimus tamen: quia haec omnia per iocum et ludum te posse scimus, in quibus alii sudant. Aquila in nubibus, quod Graeci dicunt, vere tu es: vides, immo pervides omnia et quidquam venaris, capis. Sed desino huiusmodi sermonum; quia revera Κούφα δόσις ἀνδρὶ σοφῷ ἀντὶ μόχθων παντοδαπῶν ἔπος εἰπεῖν ἀγαθόν.16

Tu salve et me ama, qui te aeternum. Lovanii, a.d. VI Kalendarum Decembrium, MDLXXVI.

15

Scaliger Astronomica Manilii critice edidit. Plus minusve verba Pindari in Odarum Isthmiarum I, sapienti pro variis laboribus verbum dicere bonum.” 16

-

. “Facile donum viro

IACOBI AUGUSTI THUANI (JACQUES-AUGUSTE DE THOU) (

-

)

historiae Iacobus Augustus uanus fuit magistratus publicus Francogallicus, sed civis quoque rei publicae litterarum. Eius magnum opus sunt quam maxime prolixi Historiarum sui temporis libri CXXXVIII, sed etiam scripsit sui ipsius vitam, carmina necnon tractatum de re accipitriaria seu de accipitribus in venatione adhibendis. Historiae autem ad annos pertinent, quorum per magnam partem bellum inter Catholicos et Protestantes in Francogallia furebat. Quas res satis diligenter investigatas descripsit animo ad pacem promovendam atque ad alios accipiendos inclinato. Praebetur hic excerptum ex libro LII, in quo initium stragis Sancti Bartholomei die ( Augusti ) perpetratae narratur.

Conspectus librorum Ingridis A. R. D S uanus. e Making of Jacques-Auguste de ou ( ) (Genavae: Droz, ). Jacques-Auguste de ou ( ). Écriture et condition robine. Actes de la journée d’études, mars , edidit Francus L (Lutetiae Parisiorum: Presses de l’université Paris-Sorbonne, ). La Fauconnerie à la Renaissance. Le Hieracosophion ( ) de Jacques Auguste de ou, edidit Ingridis A. R. D S (Genavae: Droz, ).

Historiae sui temporis, Liber LII, Ratione interpungendi et orthographica hic atque illic mutata, loci hac ex editione sunt exscripti: J . A T Historiarum sui temporis tomus tertius (Londini: excudi curavit Samuel Buckley, ). VI. … Et quando unius hominis1 morte, quem ex vulnere convaliturum iam medici a rmabant, regni malum, quod ab illo alatur et in multos 1

Gasparus Colinius (

-

) fuit dux Protestantium Francogallicorum (qui Hu-

(

-

)

di undatur, extingui non potuit, placuit ut universorum exitio opprimeretur et ira, quam Colinii solius sanguine expleri noluit Deus, in sectarios omnes e underetur; id voluntatis initio fuisse, nunc ex eventu necessitatem ac vim denique consilio impositam, ut nisi Colinii et Protestantium cunctorum peste periculum regi2 universoque regno impendens discuti non possit. Quid enim non facturum eum integra perduellium factione post tantam iniuriam, qui nulla re lacessitus regi iniuriosus regnoque detrimentosus tamdiu exstiterit? Quem Lutetia3 egredientem tamquam leonem e cavea in omnes nullo respectu cum suis saeviturum iam omnes animo provideant et expavescant. Itaque laxandas concitatae per se satis plebi habenas nec Dei voluntati, qui moderata consilia exitum habere noluit, amplius reluctandum. Post rem confectam non defuturas rationes, quibus factum excusetur, culpa in Guisianos4, quam illi invidiam libenter sustinebunt, reiecta. Itaque de Protestantibus ad internecionem plane delendis assensere omnes… VII. … Itaque eius5 iussu pulsatur Sangermani templi6 tintinnabulum ante diluculum IX Kalendas Septembres, qui dies Beato Bartholomaeo dictus est et in Dominicam incidebat. Et statim Guisius cum Engolismensi7 et Aumalio8 ad Colinii aedeis tendunt, ubi Cossenius9 excubabat. Inter haec excitatus Colinius, cum ex strepitu seditionem obortam intellegeret, tamen de egregia regis voluntate securus et plane certus, sive a credulitate propria, sive a Telinio10 genero ita persuasus sic existimabat plebem a Guisianis commotam esse, quae tamen, ubi praetorianos in sui ac suorum defensionem duce Cossenio dispositos, ut rebatur, conspexisset, protinus dilapsura esset. Crebrescente tamen tumultu, cum iam in area aedium sclopeti11 displosi ictum sensisset, tandem id quod erat, sed serius coniectans lecto surgit et veste nocturna sumpta in pedes ad preces guenotae dicuntur) doctrinam Ioannis Calvini sequentium. Post nuptias Margaritae regis Francogallici sororis et Henrici III Navarrae regis Protestantis, quo tempore multi Protestantes Lutetiam Parisiorum confluxerunt, impetus in vitam Colinii frustra est factus. 2 Regi Francogallico Carolo eius nominis IX. 3 Lutetia Parisiorum. 4 Exstabat inimicitia inter Colinium et Henricum ducem Guisianum (regionis, cui nomen vulgo Guise), quia Henricus accusabat Colinium necis patris sui Francisci Guisiani. 5 Regis Caroli Noni a matre Regina Catharina instigati. 6 Media in urbe Lutetia Parisiorum; huius ecclesiae nomen est hodie Saint-Germain l’Auxerrois. 7 Agitur de Henrico Engolismensi (quae regio vulgo Angoulême), filio illegitimo regis Francogallici Henrici eius nominis secundi. 8 Claudio duce regionis, quae vulgo Aumale, filio Claudii primi ducis Guisiani. 9 Cosseins custos Colinii a rege designatus. 10 Francogallice Charles de Téligny. 11 Tormenti manualis.

(

-

)

faciendas erigitur parieti innixus. Labonus12 claves aedium asservabat, qui a Cossenio iussus nomine regis ianuam aperire nihil suspicatus confestim aperuit. Mox Cossenio ingresso Labonus obvius pugionum ictibus confectus. Quo viso Helvetii13, qui in area erant, in aedes confugiunt et proximam aedium ianuam post se adductam arcis et mensis ligneis ac alia supellectile congesta firmant, ex Helvetiis uno tantum in illo primo conflictu scloppeti a Cossenianis displosi ictu occiso. Tandem refringitur ianua et in scalas coniurati enituntur. Ii erant Cossenius, Atinius14, Corboranus Cardillacus Sarlabossius15 primarii legionum praefecti, Achilles Petruccius Senensis16, loricati omnes, et Bemius17 Germanus in Guisii familia a puero educatus. Nam Guisius cum ceteris proceribus et aliis in area remanserat. In eo strepitu Colinius post preces praeeunte Merlino18 pastore factas ad astantes, qui fere chirurgi erant et pauci ex suo comitatu, conversus nihil consternato vultu: “Video” inquit “quid agatur. Ad mortem, quam numquam expavi et quam iampridem animo praecepi, patienter subeundam paratus sum. Felicem me, qui me mori sentiam et in Deo, cuius gratia in spem vitae aeternae erigor, moriturus sum! Iam humanis praesidiis amplius nihil egeo. Vos, amici, quam citissime hinc facessite, ne mea calamitate involvamini vestraeque olim uxores mihi mortuo male comprecentur, quasi exitii vestri causa extiterim. Dei praesentia, cuius bonitati animam hanc mox e corpore evolaturam commendo, mihi abunde est.” Quibus dictis illi in superius conclave et inde per tegulas huc illuc diversi abeunt. Coniurati inter haec refractis conclavis foribus irrumpunt. Et cum Bemius stricto gladio a Colinio pone fores stante: “Tune Colinius es?” quaereret, ille imperterrito vultu “Ego vero sum,” respondit; “tu vero iuvenis canos meos reverere! Quicquid feceris, vitam meam nihilo breviorem e cies.” Dicenti Bemius gladium in pectus intorquet, et retractum ictu transverso in os adigit, quo illum plane deformavit; tum repetitis ictibus ille exanimis cadit. Alii scribunt Colinio etiam in morte indignabundo haec verba excidisse: “Saltem si viri nec lixae manu morerer!” Atinius certe unus ex percussoribus, ita, ut scripsi, memorabat, qui et hoc addebat numquam vidisse se hominem tam praesenti periculo tanta constantia mortem 12 13 14 15 16 17 18

Labonne, Colinii comes. Mercenarii Helvetici. Attin, miles apud Aumalium ducem. Corboran de Cadillac, dominus regionis c.n. Sarlabous. Achille Petrucci ex urbe Siena, legatus Florentinus. Besme, origine Bohemus, qui Colinium interficiet. Agitur de Petro Merlin, qui fuit pastor apud Colinium.

(

-

)

pertulisse. Tum Guisio ex area Bemium interrogante an confecta res esset, cum ille confectam a rmaret, Engolismensi id persuaderi non posse, nisi ipse videat, Guisio replicante et corpus deici postulante per fenestras, illud, ut erat sanguine deturpatum, in aream praecipitatur. Ubi Engolismensis vix oculis suis credens linteo cruorem per os di usum detersit agnitoque tandem eo et cadavere, ut quiddam addunt, calcibus contumeliose impetito extra aedes in viam cum sequacibus suis progressus “Eia” inquit, “commilitones, feliciter inchoata persequamur; ita rex iubet.” Quibus verbis saepius repetitis cum statim insonuisset horologii palatini tympanum, ad arma conclamatum est ubique et plebs statim ad Colinii aedes accurrit. Tum cadaver miris modis iniuriose foedatum in stabulum proximum abicitur et postremo capite amputato, quod Romam usque perlatum est, pudendis item et manibus ac pedibus truncatis, per vicos ad Sequanae19 ripam tractum; quod olim ominosa voce, quamvis nihil tale cogitans, praesagierat. Cum in eo esset ut in profluentem a pueris mergeretur, inde retractum ad furcas Monfalconias20 cruribus in altum sublatis et propendente corpore ferreis catenis suspenditur igne subiecto, quo tantum ustulatum non etiam consumptum est, ut per omnia elementa veluti torqueretur. Nam in terra occisus, aquis mersus, igni subiectus, postremo in aëre pependit. Ibi cum ad aliquot dies spectantium libidini, multorum etiam iustae indignationi, qui rabiem illam popularem regi et Galliae in posterum magno constituram augurabantur, prostitisset, Franciscus Mormorantius21 proxima cognatione et maiore necessitudine cum mortuo coniunctus, qui se mature periculo eripuerat, per homines fidos nocte illud e patibulo transferri et Cantiliae22 in sacello terrae mandari curavit. In aedibus Colinii occisi in tumultu qui obvii aut latitantes reperti sunt; protinus milites ad rapinas vertuntur et arcis refractis pecuniam et alia pretiosa depraedantur, litteris tantum et chartis conservatis; sic enim mandaverat regina. Inde Nivernius23, Tavanius24 et iis odio Protestantium immixtus Monpenserius25 per urbem armati volitant et currenti plebi stimulos addunt coniurationem a Colinio et sociis contra regem, reginam, regis fratres ac Navarrum ipsum initam et raro Dei beneficio detectam 19 20 21 22 23 24 25

Fluminis c.n. hodie Seine. Gallice Gibet de Montfaucon, ubi supplicia dabantur. François de Montmorency, Colinii consobrinus. In oppido quod vulgo Chantilly. Dux regionis, cui nomen vulgo Nevers. Gaspard de Saulx sive Gaspard de Tavannes. Dux regionis, cui nomen vulgo Montpensier.

(

-

)

dictitantes; cui rex tantum tempore praeverterit; proinde ne impiorum hominum et regis ac patriae capitalium hostium sanguini parcerent et in eorum bona ut legitime partam praedam involarent; eam esse regis voluntatem ut pestiferum serpentium semen exstirpetur et sectario veneno exstincto unius maiorum religionis mentio in posterum fiat. Tum odiis libertate data quisque inimicum et aemulum infestis animis persequi, plurimi praedae desiderio in domos irrumpere, ad caedes promiscuas cuncti ferri…

IOHANNIS KEPLERI (JOHANNES KEPLER) ( -

)

fabula phantastica tractatui astronomico inserta Keplerus haud divite familia Germanica natus magni momenti mathematicus, astronomus, opticus fuit, qui systema Copernicanum expolivit, in motus planetarum et praecipue in Martem incubuit, perspicillum sive telescopium in melius mutavit. Cooperatus est cum Tychone Brache ( ), investigatore celeberrimo Dano, qui systema solare creavit, in quo ratio geocentrica una cum ratione heliocentrica commiscebatur, sed ei non in omnibus assentiebatur; quoddam commercium habuit quoque cum Galileo, qui eis temporibus persecutionem in Italia est passus. Copernicus anno librum suum De revolutionibus orbium caelestium conscriptum divulgaverat. Anno nova stella in caelo apparuit, testimonium res in caelo mutari. Anno cometes est observatus. Scientia humana illis temporibus, quamquam non sine periculo hominum talium rerum studiosorum, augebatur et Keplerus (cuius vita non erat facilis, quippe qui uxorem perdiderit, munere saepe caruerit, cuius mater tamquam maga sit accusata) ad hunc progressum nonnihil contulit; quae omnia, ut erat mos, fecit Latine. Hic tamen excerptum ex opere eius partim fabuloso praebetur. Agitur de Somnio anno post mortem Kepleri divulgato, quod opus partim est tractatus astronomiae lunaris, partim autem fabula haud absimilis Luciani Verae historiae necnon narrationibus mirabilibus, quas saeculis posterioribus varii scriptores scripturi erant, quorum in prima acie celeberrimus exstitit Iulius ille Verne. Plures narrationis gradus in Somnio inveniuntur.

Conspectus librorum Patricii J. B Kepler’s Cosmological Synthesis. Astrology, Mechanism and the Soul (Lugduni Batavorum: Brill, ). Antonii G ‘Humanism and Science in Rudolphine Prague: Kepler in

(

)

Context’, in Eiusdem Defenders of the Text: e Traditions of Scholarship in an Age of Science (Cantabrigiae in Massachuseta: Harvard University Press, ), pp. - . Antonii G ‘Johannes Kepler: the New Astronomer Reads Ancient Texts’, in Eiusdem Commerce with the Classics. Ancient Books and Renaissance Readers (Annae Trichilae (Ann Arbor): University of Michigan Press, ), pp. . Marthae L et Ludovici R , Bibliographia Kepleriana. Ein Führer durch das gedruckte Schrifttum von Johannes Kepler, secunda editio (Monaci: C.H. Beck, ); Caspari M et Georgii H , Bibliographia Kepleriana. Verzeichnis der gedruckten Schriften von und über Johannes Kepler, auspiciis Academiae Bavaricae Scientiarum, supplementum ad secundam editionem a Georgio H curatum (Monaci: C.H. Beck, ).

Exceptum ex tractatu c.n. Somnium seu de astronomia lunari Locus, orthographia hic et illic mutata et interpunctione nonnullis in locis aliter ordinata, quo maior uniformitas in florilegio exstaret, hac ex editione est exscriptus: Johannis Kepler Gesammelte Werke, Band XI, : Calendaria et prognostica, Astronomica minora, Somnium, ediderunt Fulcherus B et Helmodus G (Monaci: Beck, ). Domui editoriae agimus gratias. Quod ad opusculum Keplerus ipse multas amplasque adnotationes addidit, quae hoc in florilegio non apparent. Cum anno ferverent dissidia inter fratres Imperatorem Rudolphum et Matthiam Archiducem1 eorumque actiones vulgo ad exempla referrent ex historia Bohemica petita, ego publica vulgi curiositate excitus ad Bohemica legenda animum appuli. Cumque incidissem in historiam Libussae viraginis arte magica celebratissimae, factum quadam nocte ut post contemplationem siderum et Lunae lecto compositus altius obdormiscerem atque mihi per somnum visus sum librum ex nundinis allatum perlegere, cuius hic erat tenor: «Mihi Duracoto nomen est, patria Islandia, quam veteres ulen dixere, mater erat Fiolxhildis, quae nuper mortua scribendi mihi peperit licentiam, cuius rei cupiditate pridem arsi. Dum viveret, hoc diligenter egit ne scriberem. Dicebat enim multos esse perniciosos osores artium, qui quod 1 Rudolphus Secundus fuit imperator Sacri imperii Romani inter annos et Anno Matthias Austriae dux aliquot terrarum dominatum fratri eripere valuit.

.

(

)

prae hebetudine mentis non capiunt, id calumnientur legesque figant iniuriosas humano generi; quibus sane legibus non pauci damnati Heclae2 voraginibus fuerint absorpti. Quod nomen esset patri meo ipsa numquam dixit, piscatorem fuisse et centum quinquaginta annorum senem decessisse perhibebat, me tertium aetatis annum agente, cum ille septuagesimum plus minus annum in suo vixisset matrimonio. Primis pueritiae annis mater me manu trahens interdumque umeris sublevans crebro adducere est solita in humiliora iuga montis Heclae, praesertim circa festum divi Ioannis, quando sol totis viginti quattuor horis conspicuus nocti nullum relinquit locum. Ipsa herbas nonnullas legens multis caeremoniis domique coquens sacculos factitabat ex pellibus caprinis, quos inflatos ad vicinum portum venum importans pro navium patronis victum hoc pacto sustentabat. Cum aliquando per curiositatem rescisso sacculo, quem mater ignara vendebat, herbisque et linteis, quae acu picta varios praeferebant characteres, explicatis, ipsam hoc lucello fraudassem, mater ira succensa me loco sacculi nauclero proprium addixit, ut ipsa pecuniam retineret. Atque is postridie ex insperato solvens e portu secundo vento quasi Bergas3 Nordwegiae tendebat. Post aliquot dies Borea surgente inter Nordwegiam et Angliam delatus Daniam petiit fretumque emensus, cum haberet litteras episcopi Islandici tradendas Tychoni Brahe Dano, qui in insula Wena4 habitabat, ego vero vehementer aegrotarem ex iactatione et aurae tepore insueto, quippe quattuordecim annorum adulescens, navi ad litus appulsa me apud piscatorem insulanum exposuit cum litteris et spe reditus facta solvit. Litteris traditis Braheus valde exhilaratus coepit ex me multa quaerere, quae ego linguae imperitus non intellexi paucis verbis exceptis. Itaque negotium suis dedit studiosis, quos magno numero alebat, uti mecum crebro loquerentur, factumque liberalitate Brahei et paucarum septimanarum exercitio ut mediocriter Danice loquerer. Nec minus ego promptus in narrando, quam illi erant in quaerendo. Multa quippe insueta mirabar, multa mirantibus ex mea patria nova recensebam. Denique reversus navis magister meque repetens repulsam tulit valde me gaudente.

2 3 4

Montis ignivomi in Terra glaciali sive Islandia siti, hodie Hekla. Norvegice Bergen. Ven sive Hven hodie ad Suetiam pertinet.

(

)

Mirum in modum mihi arridebant astronomica exercitia, quippe studiosi et Braheus mirabilibus machinis totis noctibus intendebant Lunae sideribusque, quae me res admonebat matris, quippe et ipsa assidue cum Luna solita erat colloqui. Hac igitur occasione ego patria semibarbarus, condicione egentissimus in divinissimae scientiae cognitionem veni, quae mihi ad maiora viam paravit. Etenim exactis annis aliquot in hac insula tandem me cupiditas incessit revisendae patriae; rebar enim non grave mihi futurum ob acquisitam scientiam emergere ad aliquam in mea gente rudi dignitatem. Salutato igitur patrono et venia discessus impetrata veni Hafniam5; nactusque socios itineris, qui me ob linguae et regionis cognitionem libenter in suum patrocinium susceperunt, redii in patriam quinto postquam excesseram anno. Prima mei reditus felicitas erat quod matrem inveni adhuc spirantem et eadem quae olim factitantem finemque ei paenitudinis diuturnae ob amissum temeritate filium vivus et ornatus attuli. Vergebat tunc annus in autumnum succedebantque deinceps noctes illae nostrae longae, quippe natalicio Christi mense Sol in meridie vix parum emergens e vestigio rursum conditur. Ita mater per hanc vacationem a suis operis mihi adhaerere, a me non discedere, quocumque me cum commendaticiis litteris recepissem, percontari iam de terris, quas adiissem, iam de caelo, quam scientiam me didicisse vehementissime gaudebat, comparare quae ipsa habebat comperta cum meis narratis, exclamare iam se promptam esse ad moriendum, ut quae scientiae suae, quam solam possideret, filium heredem sit relictura. Ego natura cupidissimus perdiscendi nova quaesivi vicissim ex ipsa de suis artibus et quos earum habuisset magistros in gente tantum a ceteris dirempta. Tunc illa quodam die, spatio ad loquendum sumpto, rem omnem a primis initiis repetiit in hunc fere modum: “Prospectum est, Duracote fili, non ceteris solum provinciis, in quas venisti, sed nostrae etiam patriae. Etsi enim nos urgent frigora et tenebrae aliaque incommoda, quae nunc demum sentio, postquam ex te felicitatem intellexi regionum ceterarum, at nos ingeniis abundamus, nobis praesto sunt sapientissimi spiritus, qui tantam lucem regionum ceterarum strepitumque hominum perosi nostras appetunt umbras et nobiscum familiariter conversantur. Sunt ex iis praecipui novem, ex quibus unus mihi peculiariter notus et vel maxime omnium mitis atque

5

Vulgo København sive Copenhagen.

(

)

innoxius viginti et uno characteribus evocatur, cuius ope non raro momento temporis in alias oras, quas ipsi dixero, transportor, aut si ab aliquibus longinquitate absterreor, quaerendo de iis tantum proficio, quantum si praesens ibi essem: qui pleraque eorum, quae tu vel oculis notasti, vel fando accepisti, vel ex libris hausisti, eodem quo tu modo mihi recensuit. Imprimis eius, de qua toties mihi dixit, regionis te velim spectatorem fieri, me comite: valde enim mira sunt, quae de ea narrat.” “Levaniam” indigitavit. Nec mora consentio ut magistrum illa suum accersat et consideo paratus ad audiendam totam et itineris rationem, et regionis descriptionem. Tempus iam erat vernum, Luna crescente in cornua; quae ut primum Sole sub horizontem condito coepit enitere iuncta planetae Saturno in Tauri signo, mater seorsum a me se recipiens in proximum bivium, et pauculis verbis clamore sublato enuntiatis, quibus petitionem suam proponebat, caerimoniisque peractis revertitur, praetensa dextrae manus palma silentium imperans propterque me assidet. Vix capita vestibus (ut conventum erat) involveramus, cum ecce screatus exoritur blaesae et obtusae vocis et statim in hunc modum, sed idiomate Islandico, infit. Daemon ex Levania6 “Quinquaginta milibus miliarium7 Germanicorum in aetheris profundo sita est Levania insula; iter ad eam hinc vel ex ea in has terras rarissime patet, et cum patet, nostrae quidem genti facile est; hominibus vero transportandis plane di cillimum et cum summo vitae periculo coniunctum. Nulli a nobis sedentarii adsciscuntur in hunc comitatum, nulli corpulenti, nulli delicati, sed legimus eos, qui aetatem veredorum assiduo usu consumunt, aut qui navibus frequenter Indias adeunt pane biscocto, allio, piscibus duratis et cibis abhorrentibus victitare sueti. Inprimis nobis aptae sunt vetulae exsuccae, quibus inde a pueritia trita est ratio hircos nocturnos, aut furcas, aut trita pallia inequitandi traiciendique per immania terrarum spatia. Nulli e Germania viri apti sunt, Hispanorum sicca corpora non respuimus. Totum iter, quantum est, quattuor ad summum horarum spatio absolvitur. Neque enim nobis semper occupatissimis antea constat de tempore eundi, quam Luna ab orientis partibus coeperit deficere; quae ubi tota luxerit,

6 7

In adnotationibus ipse Keplerus dicit: “Luna Hebraeis est Lebana vel Levana.” I.e. miliariorum.

(

)

nobis adhuc in itinere haerentibus, irrita redditur nostra profectio. Tam praeceps occasio e cit, ut paucos ex humana gente nec alios nisi nostri observantissimos comites habeamus. Ergo hominem aliquem huiusmodi agminatim invadimus omnesque subtus nitentes in altum eum tollimus. Prima quaeque molitio durissima ipsi accidit, nec enim aliter torquetur ac si pulvere bombardico8 excussus montes et maria tranaret. Propterea narcoticis9 et opiatis10 statim in principio sopiendus est et membratim explicandus, ne corpus a podice, caput a corpore gestetur, sed ut violentia in singula membra dividatur. Tunc excipit nova di cultas, ingens frigus et prohibita respiratio, quorum illi ingenita nobis vi, huic vero spongiis umectis ad nares admotis obviam imus. Confecta prima parte itineris facilior redditur vectio. Tunc libero aëri exponimus corpora manusque subtrahimus. Atque illa in sese conglobantur ut aranei, quae nos solo fere nutu transportamus, adeo ut denique moles corporea sponte sua vergat in locum propositum. Sed parum nobis est utilis haec ῥοπή11, quia nimis tarda; itaque nutu, ut dixi, acceleramus et praecedimus iam corpus, ne durissimo impactu in Lunam damni quid patiatur. Solent homines, cum expergiscuntur, queri de ine abili membrorum omnium lassitudine, a qua sero admodum se recipiunt, ut ambulent. Multae praeterea occurrunt di cultates, quas longum esset recensere. Nobis nihil admodum evenit mali. Tenebras enim Telluris, quam longae illae sunt, confertim inhabitamus; quae ubi Levaniam attigerint, praesto sumus, quasi ex navi in terram exscendentes, et ibi nos propere in speluncas et loca tenebrosa recipimus, ne nos Sol in aperto paulo post obruturus optato diversorio eiciat umbramque discedentem insequi cogat. Dantur ibi nobis indutiae exercendorum ingeniorum ex animi sententia; conferimus cum eius provinciae daemonibus initaque societate, ubi primum locus Sole carere coeperit, iunctis agminibus in umbram exspatiamur, et si illa mucrone suo, quod plerumque fit, Tellurem feriat, terris et nos sociis exercitibus incumbimus, quod non alias nobis licet, quam cum Solem homines viderint deficere. Hinc evenit ut defectus Solis adeo metuantur. Atque haec de itinere in Levaniam dicta sunto. …”

8

Vocabulum non antiquum. Iterum vocabulum non antiquum. 10 Etiam hic vocabulum non antiquum. 11 Ponderis impetus. 9

IOANNIS BARCLAII (JOHN BARCLAY) ( -

)

mythistoria Natione Caledonius sive Scotus origine partim Francogallica in Francogallia, Anglia, Italia vixit. Multa carmina exaravit, Satyrica Euphormionis instar operis Petronii c.n. Satyricon conscripsit. Opus eius palmare mythistoria seu fabula Romanensis Argenis habetur post auctoris mortem anno divulgatum. Quamquam non multa Latina ad hoc genus litterarum tempore Barclaii exstabant, tamen magnum opus creavit, quod ex thesauro litterarum Latinarum atque Graecarum multis modis pendet. Plus sescentis paginis comprehensum non tantum fabella amatoria exstat (de amore inter Argenidem filiam regis Siciliae et Polyarchum iuvenem validissimum regem Francicum), sed quoque tractatus politicus atque allegoria historica. Tractatur enim in ea qui ordo regiminis sit optimus—Barclaius in monarchiam bene ordinatam contra nobilium potestatem inclinatur. Argenidis successus fuit prosperrimus; iterum enim iterumque est edita necnon in linguas vernaculas conversa. Hic proponitur operis initium modo paene cinematographico conscriptum.

Conspectus librorum Catharinae C ‘Metaphor and Politics in John Barclay's Argenis ( )’, in Metaphor and the Ancient Novel, ediderunt Stephanus H , Michael P et Stavros F (Groningae: Groningen Universitary Library - Barkhuis Publishing, ), pp. - . Iosephi IJ ‘John Barclay and His Argenis. A Scottisch Neo-Latin Novelist’, Humanistica Lovaniensia, ( ), - . Susanae S -M John Barclays ‘Argenis’ und ihr staatstheoretischer Kontext (Tubingae: Niemeyer, ). Gueneverae M T ‘An Old Wife and the Tale She Tells in Barclay’s Argenis’, in Der neulateinische Roman als Medium seiner Zeit/ e Neo-Latin Novel in its Time, ediderunt Stephanus T et Isabella W (Tubingae: Gunter Narr Verlag, ), pp. - .

(

)

Argenidis libri primi capitulum primum Mutatis quibusdam rebus ad orthographiam necnon ad rationem interpungendi pertinentibus, ut uniformitas toto in florilegio exstaret, locus hac ex editione est excerptus: John Barclay, Argenis, ediderunt et in linguam Anglicam verterunt Marcus R et Dorothea P H , voll. (Assen: Van Gorcum – Tempe in Arizona: Arizona Center for Medieval and Renaissance Studies, ). Domui editoriae, quae licentiam huius capituli exprimendi concessit, agimus gratias. Nondum orbis adoraverat Romam, nondum Oceanus decesserat Tibri1, cum ad oram Siciliae, qua fluvius Gelas2 maria subit, ingentis speciei iuvenem3 peregrina navis exposuit. Servi ope nautarum cultum domini militarem ex alto comportabant suspensosque per praecincta ilia equos dimittebant ad litora. Ille insuetus navigii malis procubuerat in harenam quaerebatque circumactum pelagi erroribus caput sopore componere, cum acutissimus clamor primum quiescentis mentem implacida imagine confundens, mox propius advolutus somni otium horrore submovit. Silva erat in conspectu raris quidem, sed in ingens spatium e usis arboribus, subter quas tumuli fruticum dumorumque caligine velut ad insidias surrexerant. Hinc repente in campum erumpit femina optimi vultus, sed quae corruperat oculos fletu, sparso quoque in funebrem modum crine terribilis. Incitatus verberibus equus non su ciebat in cursum e usae nec mitius, quam in Phrygio aut ebano furore4 ululanti. Concussere illico iuvenis mentem praeter favorem in miseros pronum etiam reverentia sexus gemendique atrocitas. Omen quoque in spectaculo captabat, quod intranti Siciliam primum occurrerat. At illa, ubi potuit exaudiri: “O quicumque es, si virtutem, inquit, amas, ah succurre Siciliae, quam in fortissimo viro praedones nefarii oppugnant! Nec diu me orare patitur instans malum, nec leviter deprecari pro Polyarcho possum, quem non hinc procul grassatorum ferox turba circumsedit improviso facinore. Ego inter tumultum e ugiens te primum opportune nec plus forsitan in illius salutem, quam in gloriam tuam vidi. Hos quoque” (nam dum ipsa loquitur, servi accesserant) “seu iuberi seu rogari a te fas est, provoca ad egregiae pietatis o cium!” Haec ut mulier inter anhelitus et suspiria e udit, ad galeam ille ensemque respexit et, dum 1 2 3 4

I.e. Tiberi. Flumen in medio litore Siciliae meridianae, c.n. hodie Gela. Hunc iuvenem postea discimus esse Archombrotum principem Africanum. Ut in mysteriis Cybeles vel Bacchi.

(

)

equum ministri admovent: “Ego, inquit, o matrona, modo in Siciliam veni. Liceat hactenus homini extero nomen Polyarchi ignorasse. Sed fortunae beneficium debebo, si qualem memoras strenuum virum meo adventu levari voluerit.” His dictis in equum exsiliit et duceret ergo iussit. Servi omnino duo erant. Unus et ipse armatus dominum sequebatur; alius praesidio sarcinarum, quae colligi tam turbulenta profectione non poterant, mansit in litore. Iamque pervenerant ad silvae confinia, cuius aditus in semitas varie sectus memoriam mulieris sic confudit, ut dubia qua quaeri Polyarchum oporteret, novis gemitibus caelum impleverit. Ambigebat tanto fletu territus hospes an progredi praestaret an haerere, cum strepente subito silva clamor et arma et venientium equorum vestigia mentem ad praesentiora pericula advertunt. Quippe tres armati veniebant admissis habenis incitati, nudo ferro vultuque aliquid ingens vel auso vel timente. Veritus ille insidias et ut in subitis quae timeri vix debent occurrunt, de matronae fide sollicitus exigit hine essent, in quos pugnari ipsa vellet; simul digitis in amentum aptatis, hastam, quam nemo violentius torquebat, in venientium dirigit ora, ne inultum occuparent. Sed hi fugam, non bellum adornabant diversisque itineribus properabant elabi victori. Nam urgebat fugientes unus ille Polyarchus, cui tam prolixe matrona timuerat, ultimumque assecutus ita cecidit, ut per caput cervicemque continuatum vulnus ad pectoris ima deduxerit. Hoc collapso cum pervicacius inveheretur in ceteros, humus scrobibus inaequalis deprehendit equi vestigium, qui dominum celeri quidem, sed innoxio casu e udit in gramen. Subitoque matrona (nam Polyarchum agnoverat) ex equo ad iacentis auxilium se advolvit. Sed ille non lapsu, non vulneribus gravis, quae duo acceperat, ne omisso quidem ense prosiliit. Cumque ex Timoclea (id mulieri erat nomen) audisset, ut ipsa in peregrinum iuvenem incidisset, quamque ille humanus promisisset auxilium, haud mora ad eum tanti beneficii gratias5 habiturus convertitur. At ille iam equum reliquerat priorque locutus Polyarcho: “Si dii voluissent, vir fortissime, inquit, me antehac tuae virtutis conscium esse, istius matronae lacrimas accusassem, quae coëgit ut veniam petere debeam, quod tibi tanto viro auxiliari voluerim. Tres armatos in fugam a te versos, quamvis est eximium, minus tamen mirarer, nisi me illa vis, qua ex iis tardiorem mulctavisti, admoneret quam iustus omnes terror in fugam 5 In editione praesenti gratia, sed malumus habere obiectum verbi q.e. habeo, cf. Io. Barclaii Argenis, editio novissima cum clave, hoc est nominum propriorum elucidatione hactenus nondum edita (Lugduni Batavorum: ex o cina Elzeviriana, ).

(

)

abstulerit.” Polyarchus et ipse blandissimus egit gratias properati auxilii neque suae virtuti, sed grassatorum ignaviae aiebat tribuendum quod illi fugissent. Inter haec verba in amplexus abierunt et salutatione mutua functis non modo quid dicerent sed et cui loquerentur vacavit cogitare. Tunc igitur alterius forma ad oculos alterius tota pervenit et haesere mutua contemplatione perculsi, id quisque miratus in alio, quo ipse vicissim mirantem rapiebat. Aetas, forma, habitus et arcanus luminum vigor, pares anni et quamvis in diversis frontibus una maiestas. Cum tanta specie monstrum erat fortitudinem convenisse. Neque minus Timoclea fortunam adorabat, quae tantum par mirabili occursu coëgerat. Votum etiam fecit, si per eosdem liceret, se tabulam, in quam pictor vultum utriusque transtulisset, Erycinae Veneris templo daturam. Et quamquam varii casus distulere id votum, eo tandem se exsolvit his carminibus ad oram tabulae insertis: Sic roseis stat forma genis, sic frontis honorae fulget apex, tales accendunt lumina flammae. Humanum ne crede decus; non pulchrior altos Phoebus agit currus. Non umquam sidere tanto Oebalii6 micuere dei, quos nauta solutis puppibus et iam iam vincentibus invocat undis. Nec tu Lemniacis7 Mavors formosior armis frena quatis Paphiisve soles mitescere blandus cultibus8 ab misero tantum metuende marito9.

Cum deinde Polyarchus collegisset se ab hospitis vultu, matronam familiarius intuitus in illius exanimata ora ludebat, maxime quod in latera atque tergum dissipati tamquam ad rogum crines iacerent. Rogabat quoque per iocum an incidisset in satyros. Timoclea autem simplici risu: “Ne hos putes, Polyarche, desperatione divulsos. Fugam inter virgulta praecipitabam tuo periculo conterrita, cum obversantibus ramis solutus est verticis nodus et profluentem comam laxavit.” Dum loquuntur, libertus interim Polyarchi duoque Timocleae servi qui aberraverant, superato callium flexu, haud procul a dominis emerserunt ex nemore. Sola Timocleae ancilla iam deerat, sed et hanc procul vident pavido equo non bene moderari et inutili virga cum clamore ferire contumacem. Satis illi in conspectu huius scenae io6 7 8 9

Oebalii, i.e. Spartani fratres, sunt Castor et Pollux. Factis a Vulcano, qui in insula Lemno commorabatur. Paphii cultus sunt splendores Veneris, quae in urbe Cypri c.n. Paphos coli solebat. I.e. a Vulcano.

(

)

cati, procurrunt hilares ad trementis auxilium. Interim hospes Polyarchum rogabat quae illae in eum insidiae quisve grassator; an odia an praedae cupiditas tanti facinoris audaciam nefariis fecisset. Sed matrona sermonem occupavit et: “Utrique necessaria quies est, inquit, huic a mari, alteri a pugna venienti. Neque hinc longe praedium meum. Illic rectius erit vobis; habebitisque levandis corporibus et mutuis sermonibus locum.” Non aegre annuerunt tam commode admonenti famuloque recepto, qui sarcinas ad litus servabat, viam omnes exorsi sunt. Iam paene ad familiaritatem initiati iuvenes erant docebatque quaerentem hospitem Polyarchus: primo mane se e regiis castris egressum; Agrigentum10 petere negotii causa; per viam occurrisse hanc matronam in aula notissimam, quae a regis filia redibat; aliquo fato servos (ut incuriosi ibant) per viarum anfractus divertisse in silva; Timocleam unam cum sua anu in eadem secum semita perseverasse, cum obliquo ad latus itinere processerunt quinque latrones et in se unum tot equos e uderunt. Matronam suo et equi pavore divertisse et felicissimo errore ad tantae humanitatis hospitem esse delatam. “Fatis autem et praedonum scelere factum, inquit, quod primo impetu omnium in me ictus incassum cecidere; su ecitque caedi illius, qui primus occurrit, iaculum quod habebam. Conserto deinde certamine unus dexteri mei cruris modicam partem libavit, alius ferrum levi vulnere adegit ad latus; quem ego indignatione concitatus postquam meo dolori immolavi aliumque laesi in capite, infelici flagitio territi omnes habenas verterunt, ut nec mihi liqueat foediusne aggressi sint scelus an fugerint. Tunc quoque unius celeritatem sic praecepi, ut sub vestris oculis dederit poenas. Duos qui supererant, ipsi vidistis ut mihi equi casus fugientes subduxerit. Qui illi sint nec suspicari possim, nisi ex Lycogenis11 castris latrones, qui vel observabant mea itinera vel omnino per silvam ituris imminebant.”

10 11

Magnam urbem in Sicilia meridiana sitam. Lycogenes est vir nobilis, qui contra Siciliae regem agere conatur.

HUGONIS GROTII (HUGO DE GROOT) ( -

)

opus iuridicum, carmen bucolicum Hugo Grotius, humanista Batavus, in litteras incubuit, res gestas rei publicae Batavicae scripsit, iuris exstitit peritus, philosophiae politicae operam dedit. Inter primos fuit qui ius naturale tractarent, quod praesertim fecit in maximi momenti opere c.t. De iure belli et pacis ( ). Ius quod inter varias gentes exstat definivit ideoque ipsam societatis omnium populorum notionem. In libello c. t. Mare liberum asseveravit maria ad totam humanitatem pertinere. Ex quo opere excerptum infra legitur. Additur quoque elegantissimum Idyllium nauticum Danieli Heinsio ( ) academiae Lugduno-Batavae professori, investigatori litterarum Graecarum atque Latinarum celeberrimo Grotiique amico, dicatum.

Conspectus librorum Deborae B Contract eory in Historical Context. Essays on Grotius, Hobbes, and Locke (Lugduni Batavorum et Bostoniae: Brill, ). Ioannis B ‘Hugo Grotius ( ): Jurist, Philologist and eologian. A Christian Humanist, his Works and his Correspondence’, Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis, ( ), - . Monicae B V ‘Mare Liberum vs. Mare Clausum: Grotius, Freitas and Selden's Debate on Dominion over the Seas’, Journal of the History of Ideas, ( ), - . Villelmi Leonardi G Neo-Latin Literature and the Pastoral (Monte Capellano: University of North Carolina Press, ). Ottonis K Die Dichtung des Hugo Grotius im Rahmen der neulateinischen Kunstpoesie (Lugduni Batavorum: Brill, ). Monicae V O Hugo Grotius’ Occasional poetry ( ) (Noviomagi Batavorum: PhD Universiteit Nijmegen, Ponsen & Looijen, ).

(

)

Caput primum operis c.t. Mare liberum Et orthographia et interpunctione verborum hic illic ad rationem uniformem adipiscendam mutatis, hanc editionem sumus secuti: Hugo Grotius. Mare Liberum , edidit et adnotationibus instruxit Robertus F , praefationem scripsit Hieronymus V (Lugduni Batavorum: Brill, ). Domui editoriae gratiae sunt agendae, quippe quae licentiam huius excerpti exprimendi concesserit. Caput I. Iure gentium quibusvis ad quosvis liberam esse navigationem. Propositum est nobis breviter ac dilucide demonstrare ius esse Batavis1, hoc est, Ordinum Foederatorum Belgico-Germaniae subditis, ad Indos, ita uti navigant, navigare cumque ipsis commercia colere. Fundamentum struemus hanc iuris gentium, quod primarium vocant, regulam certissimam, cuius perspicua atque immutabilis est ratio: licere cuivis genti quamvis alteram adire cumque ea negotiari. Deus hoc ipse per naturam loquitur, cum ea cuncta quibus vita indiget, omnibus locis suppeditari a natura non vult: artibus etiam aliis alias gentes dat excellere. Quo ista, nisi quod voluit mutua egestate et copia humanas foveri amicitias, ne singuli se putantes sibi ipsis su cere hoc ipso redderentur insociabiles? Nunc factum est ut gens altera alterius suppleret inopiam divinae iustitiae instituto, ut eo modo (sicut Plinius dicit) quod genitum esset uspiam apud omnes natum videretur2. Poetas itaque canentes audimus: Nec vero terrae ferre omnes omnia possunt.3

Item: Excudent alii4, et quae sequuntur.

Hoc igitur qui tollunt, illam laudatissimam tollunt humani generis societatem, tollunt mutuas benefaciendi occasiones, naturam denique ipsam violant. Nam et ille quem Deus terris circumfudit oceanus, undique et undique versus navigabilis, et ventorum stati aut extraordinarii flatus non ab eadem semper et a nulla non aliquando regione spirantes, nonne significant satis concessum a natura cunctis gentibus ad cunctas aditum? Hoc

1 2 3 4

Batavia est vulgo Nederland. Paene eadem verba in Plinii Minoris Panegyrici Vergilii Georgicorum II, . Vergilii Aeneidos VI, .

.

(

)

Seneca5 summum naturae beneficium putat, quod et vento gentes locis dissipatas miscuit, et sua omnia in regiones ita descripsit, ut necessarium mortalibus esset inter ipsos commercium. Hoc igitur ius ad cunctas gentes aequaliter pertinet; quod clarissimi iurisconsulti eo usque producunt, ut negent ullam rem publicam aut principem prohibere in universum posse, quominus alii ad subditos suos accedant et cum illis negotientur. Hinc ius descendit hospitale sanctissimum: hinc querelae: Quod genus hoc hominum? Quaeve hunc tam barbara morem permittit patria? Hospitio prohibemur harenae.6

Et alibi litusque rogamus innocuum et cunctis undamque auramque patentem.7

Et scimus bella quaedam ex hac causa coepisse, ut Megarensibus in Athenienses8, Bononiensibus in Venetos9. Castellanis10 etiam in Americanos has iustas potuisse belli causas esse et ceteris probabiliores Victoria11 putat, si peregrinari et degere apud illos prohiberentur, si arcerentur a participatione earum rerum, quae iure gentium aut moribus communia sunt, si denique ad commercia non admitterentur. Cui simile est quod in Mosis historia et inde apud Augustinum legimus, iusta bella Israelitas contra Amorrhaeos12 gessisse, quia innoxius transitus denegabatur: qui IVRE HVMANAE SOCIETATIS aequissimo patere debebat. Et hoc nomine Hercules Orchomeniorum13, Graeci sub Agamemnone Mysorum14 regi arma intulerunt, quasi libera essent naturaliter itinera, ut Baldus15 dixit;

5

Senecae Quaestionum naturalium V, , . Vergilii Aeneidos I, . 7 Vergilii Aeneidos VII, - . 8 Agitur de bellorum Peloponnesiacorum initiis. 9 Anno bellum inter Bononienses et Venetos gestum est de vectigalibus, quae in mercibus transportandis solvenda erant. 10 I.e. Hispanis. 11 Franciscus de Victoria (ca ) fuit philosophus, theologus et iuris peritus Hispanus, qui prima saeculi sexti decimi dimidia parte floruit et notionem rei publicae totius orbis terrarum excudit. 12 Iudaei contra Amorrhaeos pugnaverunt, quippe qui licentiam per suas terras transeundi non dedissent, cf. Numerorum XXI, - . 13 Quaedam confusio exstare videtur inter oppida quibus nomina Ὀρχομενός et Ὀρμένιον. Patet doctum virum Feenstra putare hic agi de Orchomeno. 14 Graeci Agamemnone duce Troiam petentes primum in Mysiam ex errore appulerunt. 15 Baldus de Ubaldis fuit iuris peritus Italus, qui saeculo quarto decimo vixit. 6

(

)

accusanturque a Germanis apud Tacitum16 Romani, quod colloquia congressusque gentium arcerent, fluminaque et terras et caelum quodam modo ipsum clauderent. Nec ullus titulus Christianis quondam in Saracenos magis placuit17, quam quod per illos terrae Iudaeae aditu arcerentur. Sequitur ex sententia Lusitanos, etiamsi domini essent earum regionum, ad quas Batavi proficiscuntur, iniuriam tamen facturos, si aditum Batavis et mercatum praecluderent. Quanto igitur iniquius est volentes aliquos a volentium populorum commercio secludi, illorum opera, quorum in potestate nec populi isti sunt, nec illud ipsum, qua iter est, quando latrones etiam et piratas non alio magis nomine detestamur, quam quod illi hominum inter se commeatus obsident atque infestant?

Myrtilus18 sive Idyllium Nauticum ad Danielem Heinsium Interpunctione verborum et orthographia hic illic uniformitatis causa mutatis, hanc editionem sumus secuti: Grotius and the Stoa, ediderunt Ioannes W. B et Laurentius C. W (Assen: Van Gorcum, ), quam nos domum editoriam adhibere sivisse grato significamus animo. Prima mihi silvis et amoeno fonte relicto fistula ad oceani fluctus et ad aequora venit, aequora quae Batavis potius cantanda poetis. Nam neque me tantum saltus aut pascua circum aut Hagae19 nemus omne meae iuvat, invia quantum litora pendentesque domus scopulique cavernae. Non audita cano. Labor hic tibi sumitur, Heinsi. Heinsi, noster amor, si quid mea carmina possunt, te Libycus Garamas20, te Iava21 loquetur et Indi et puppes Austrina ferent ad sidera caeli, dia Sophocleo tua pulpita quassa cothurno.22 Dicite, formosae Nereides, inclita Ponti numina, quas voces, quae carmina Myrtilus inter 16

Taciti Historiarum IV, . Agitur de expeditionibus cruce signatorum. 18 Filius Mercurii, auriga Oenomachi, cuius currum Pelope suadente corrupit; a Pelope in mare est eiectus, cum conatus esset Hippodamia Pelopis sponsa frui. In carmine Grotiano est nomen nautae, qui amatam Cochlidem adloquitur. 19 Batavice Den Haag. 20 Oppidum in Libya. 21 Insula in Indonesia. 22 Heinsius Poetica Aristotelis edidit, De tragoediae constitutione tractatum scripsit necnon ipse poeta tragicus exstitit. 17

(

)

aërias rupes et respondentia saxa Cochlidis insano iactarit saucius igni: “Iam defuncta malis pelagi ratis acta per altum venit ad hos fines, ubi dividit insula pontum cara mihi et solo notissima Cochlidis antro. Tiphy23, ratim serva: si nox collegerit Euros, ancora demisso descendat in aequora ferro; aut litus praetexe, malus si saeviet Auster! Sed brevia et rapidos aestus fuge; dextera multis est via caeca vadis; securius, ire sinistra! Cochli, quid exspectas? Quin, ut prius ipsa solebas, prospicis intonsi specula de montis in undas meque procul reducem longo clamore salutas? Heu, quis mutavit mihi te deus? An tibi pectus transversum novus egit amor? Ne fallite, nautae! Sumne alius quam nuper eram, cum candida Dorcas diceret, Hesperiis Dorcas praelata puellis: ‘Pulcher es: ipse tibi me iudice cedat Amyclas.’ Illa quidem dixit, sed vix ego credulus illi. Ipse tamen, tamen in placido me flumine vidi hirsutasque genas et latae frontis honorem, et roseos crines, et caerula menta notavi, qualia vel Neptunus habet, vel qualia Nereus. Testis anus Crotale, quae, ter mihi, ‘Myrtile’, dixit, ‘despue, lingua tuos ne fascinet invida vultus.’ Haec eadem canto, quae cum cantaret Arion mulceretque deos pelagi, circumstetit omnis delphinum chorus et vatem servavit in undis (scilicet aut Boreae veteres et Erechthidos24 ignes, aut Phorci25 laudes, aut caeruleam Amphitriten). Aemulus at concha mihi perstrepit aequora Triton miranturque sonum Panope26 Panopesque sorores et Proteus et Glaucus27 et Inous Melicerta28. Heu, placeo nymphis, at non tibi: sola marinos despicis amplexus crudelis et oscula vitas. Quem fugis, ah demens? Secuerunt di quoque pontum et magni Minyae reges (et primus Iason) per freta duxerunt abituram in sidera puppim. Navifragis iactatus aquis incendit Ulysses

23 24 25 26 27 28

Gubernator Argus. Filiae Erechtei Orithyiae. Dei maritimi antiquissimi, qui pater Medusae exstitit. Nympha. Quondam fuit piscator, dein numen maritimum piscatoribus favens. Ino insana una cum filio Melicerta in mare saluit; qui facti sunt dei maritimi.

( Sole satam Circen Atlantiademque Calypso et sibi Nausicaë tales optavit amores. Quid iuvat, illa suum si me fastidit Ulyssem, quae mihi Nausicaë, Circe prior, atque Calypso? Saepe ego te vidi (meminisses, improba Cochli!), cum per harenarum tumulos et litora conchas oceani legeremus opes. Nam tunc ego primum cum patre temptavi raucum mare, veris adulti tempore, necdum ulla pictus lanugine malas. Saepe etiam, sera quoties sub nocte venirem, siccasti aequoreis manantes imbribus artus— nec te paeniteat. Prius hoc quoque fecerat Hero29, cuius ego et turrim Sestaeo30 in litore vidi nataque collegi vicinis ostrea saxis. En etiam tibi dona fero miser, en nucis Indae pocla, quibus potavit Arabs Sinisque petitum fictile. Non alias tremui propiore periclo, et nisi Leucotheen31 mea tunc in vota vocassem, infelix Stygias ivissem nauta sub undas. Quin et Teutonicis mecum fero condita testis smegmata, in oceanum labentis munera Rheni. His etenim Batavi—soli sulcare periti puppe salum Batavi caeloque indicere ventos, Martia gens toto pelagi divisa profundo— mense quater rutilant nodatos arte capillos. Hoc ego pigmentum poscenti nuper Erinnae (nata fuit magni Barcemonis illa) negavi, quamvis multa diu, per Dorida, per Galateam, per etin erroresque meos quemcumque per orbem luminibus paetis et blanda voce rogaret. Et poteram donasse tamen; nam saxea non est. At tu nil misereris; in hoc ego pactile sertum e undam rabido flagrantes corde dolores. Ipse tibi Rubro praedatus in aequore silvam alternas laurus et Medica mala iugavi. Nunc labor ille perit; nam tu mea munera curas, quantum dura silex pontum vel litora pontus. Huc ades, ut casta velatus tempora quercu Portuno32 ante alios et dis, quorum aequora curro, sacra feram reddamque reus sollemnia vota, quae rerum Oceanus genitor, quae Tethys et ipse 29 30 31 32

Ad quam Leander Hellespontum transnatabat. Hero habitabat Sesti in racia. Ita nominatur Ino, quae dea maritima est facta. Portunus est numen quod portus curat.

)

(

)

nympharum accipiat Nereus pater. O mea Cochli, huc ades, ut cellis mecum deprompta Falernis musta bibas caesaque canens epulere iuvenca. Aut si forte iuvant thynni mollesque platessae33 te magis et soleae, mecum piscabitur Olpis. Est mihi namque domi non invidiosa supellex: fiscellae virides nodosaque texta plagarum filaque et haerentes maculis humentibus algae cum labyrintheo plexis errore sagenis. Sunt iacula et tumido fluitantes cortice fundae, pendet et aequoreo decori lethalis harundo setaque et impliciti lumbricis pinguibus hami. Quid loquor infelix? Cochlis nihil audit et idem qui mea vela solent venti, mea verba tulerunt. Si tibi dulce mei nihil est, o ferrea, vere ferrea, dulce tamen mea mors erit: aspice tantum! Ibo per has cautes summoque cacumine lapsus deferar in fluctus: nomen mihi debeat aequor, Myrtoumque34 novum fiat mare—vivite rupes! Fallor, an huc Cochlis respexit et omnia circum flabra silent blandique favet pellacia ponti? Hic recubans cantabo. Iubet locus altaque subter saxa supercilio cohibent umbracula rupes. Cochli, quid in solis consumere cautibus aevum te iuvat et pensis viridem donare iuventam, dum teneros multo digitos subtemine lassat mater anus? Nostram potius conscende carinam! Illic et vitrei fluctus et marmora divum prona iacent speculoque sali stat solis imago et picturato resplendet in aequore caelum sacraque naturae miracula: gurges aquarum insequitur Phoeben, caudam Cynosurida35 magnes. Quid mirum? Sua quaeque trahunt: te, Myrtile, Cochlis. Illic (falsa salo labentibus insula!) cete et validae pistres et physeteres anheli phocarumque natant examina. Pompilus illic per mare veliferum puppim comitatur euntem. Illic nata Venus, comitata Cupidine parvo, nunc etiam concha patrias quae navigat undas, nudatoque sinu pulcherrima Cymodocea36 captat in apricis vernantes fluctibus auras. 33 34 35 36

Agitur de genere piscium satis communi. Myrtilus periit in mari postea dicto Myrtoo. Ursam minorem. Nereis.

( Nam neque semper aquae furit implacabilis aestus ventorumque fremit laxato carcere vulgus. Sunt etiam ponto sua gaudia! Saepe per aestum gurgite pacato ridet mare, saepe remotis Vulturno et Borea pluviamque cientibus Austris, Oebalios37 tantum Zephyrus suspirat amores. Longa ministeriis sunt otia, pace serena mitia cum placidi requiescunt terga profundi altaque languenti descendunt cornua velo. Aut igitur tacito luctantur in aequore tonsae, aut ubi iam ferrum premit unco dente carinam, nos, genus irrequies, alii, quorum indiget usus, buxea ligna damus rudibus tornata figuris; pars facilem oramus reditum ventumque ferentem ingentes in puppe deos; pars sidera caeli metimur radio et totum describimus axem. Sollertis labor ille Tyri, quae prima meatus aetherios et signa polo labentia vidit. Tunc nosci coepere Ferae, custosque Ferarum Arctophylax tarde pelagum subiturus et alter ille quis est, lucet trino cui balteus igne38? Heu miser excludor duraque in rupe relinquor imbribus; ipse parat radiis liventibus atrum sol Tartessiacis39 immergere fluctibus orbem.”

37 38 39

Helenae. Orion. I.e. Hispanicis.

)

THOMAE HOBBESII (THOMAS HOBBES) ( -

)

tractatus philosophicus Vir Anglus omas Hobbesius pater philosophiae politicae, qualis hodie a hominibus doctis tractatur, exstitit. A rmans in vita hominum naturali nullam concordiam exstare posse, quomodo hominibus vita communi (quae linguis hodiernis “societas” vocitatur) cum pace frui liceret enucleare temptavit. A rege supremo vitam communem regi necesse esse putabat, sed iura quoque civium definire est conatus. Hic praefatio operis philosophiae politicae c.n. De cive anno divulgati proponitur (in qua celeberrima notio belli omnium contra omnes invenitur). Has notiones vel plenius in opere c.t. Leviathan anno Hobbesius exposuit, quod tamen Anglice scripsit, ut a pluribus variisque hominibus legeretur, quamquam postea (anno ) interpretationem Latinam exaravit, quo plures populi ad idem opus aditum haberent. Ceterum illo tempore viri docti ex variis terris oriundi Latine inter se communicabant ipseque Lebnitius ad Hobbesium anno litteras satis mordaces Latine scripsit, ut eius doctrinam materialem reprehenderet.

Conspectus librorum e Cambridge Companion to Hobbes, edidit omas S (Cantabrigiae: Cambridge University Press, ). omas Hobbes, On the Citizen ( ), ediderunt et in linguam Anglicam verterunt Ricardus T et Michael S (Cantabrigiae: Cambridge University Press, ).

De cive: Praefatio ad lectores Orthographia rationeque interpungendi hic illic mutatis, locus hac ex editione est exscriptus: Elementa philosophica de cive, auctore T . H Malmesburiensi (Amsterodami: apud Ludovicum et Danielem Elzevirios, ).

(

)

Quae res attentam lectionem promissae e cere maxime posse videntur, rei tractandae dignitas et utilitas, tractandi recta methodus, causa et consilium in scribendo probum, scribentis denique moderatio, eas, lectores, vobis promitto, atque oculis aliquatenus ex hoc loco prospiciendas exhibeo. Describuntur hoc libello hominum o cia, primo ut hominum, deinde ut civium, postremo ut Christianorum. Quibus o ciis cum iuris naturalis gentiumque elementa iustitiaeque origo et vis, tum etiam religionis Christianae (quantum patitur instituti modus) essentia continetur. Quod quidem doctrinae genus (excepto quod spectat ad religionem Christianam) sapientum antiquissimi non nisi carminibus decoratum vel allegoriis adumbratum, quasi imperii mysterium quoddam pulcherrimum et sacrosanctum, ne privatorum hominum disputationibus contaminaretur, posteris tradendum esse censuere. Philosophi interea alii cum generis humani commodo rerum figuras et motus, alii sine incommodo rerum naturas et causas contemplabantur. Temporibus autem quae insecuta sunt scientiam hanc civilem, etsi non penitus perspectam, aliqua tamen ex parte in rei publicae regimine tamquam per nubem pellucentem, primus adamasse dicitur Socrates itaque coluisse, ut despecta desertaque omni alia philosophiae parte solam hanc ingenio suo dignam iudicaret. Post eum Plato, Aristoteles, Cicero ceterique philosophi Graeci, Latini, denique omnes omnium gentium non modo philosophi, sed etiam otiosi, quasi facilem, nullo studio ambiendam, cuiuslibet ingenio naturali expositam et prostitutam attrectaverunt attrectantque. Quodque ad dignitatem eius praecipue facit, illi qui eam se habere putant vel eo loco sunt, ut habere debeant, adeo sibi in eius specie vehementer placent, ut reliquarum scientiarum studiosos haberi et vocari ingeniosos, doctos, eruditos, quidlibet praeter prudentes aequo animo ferant. Nam nomen hoc propter excellentiam peritiae civilis sibi solis deberi arbitrantur. Sive igitur scientiarum dignitas ex dignitate eorum, ad quos pertinent, sive ex numero eorum, qui de ipsis scripserunt, sive ex iudicio sapientissimorum hominum aestimanda est, dignissima certe scientiarum haec ipsa est, quae ad principes pertinet hominesque in regendo genere humano occupatos; cuius etiam falsa specie omnes fere homines delectantur; et in qua philosophorum excellentissima ingenia maxime versata sunt. Eiusdem utilitatem, sed recte traditae, id est ex veris principiis evidenti nexu derivatae, sic optime perspiciemus, si quae falsam eius et loquacem speciem humano generi consequuntur damna consideraverimus. Nam in iis rebus, quas ingenii exercendi causa speculamur, si quis error irrepserit, innoxius est neque fit iactura nisi temporis tantum. In iis vero, quae quisque vivendi causa meditari debet, non modo

(

)

ab errore, sed etiam ab ignorantia o ensiones, rixas, caedes oriri necesse est. Quanta ergo haec damna sunt, tanta est ab o ciorum doctrina bene tradita utilitas. Quot reges eosdemque viros bonos error unus, posse regem tyrannum a subdito suo iure occidi, occidi fecit? Error hic, posse principem summum certis de causis a certis hominibus regno spoliari, quantum hominum iugulavit? Quantum hominum interfecit doctrina haec erronea, reges summos multitudine superiores non esse, sed ministros eius? Denique illa quot rebellionum causa fuit, qua docetur imperata regum utrum iusta an iniusta sint cognitionem ad privatos homines pertinere et priusquam fiant, disputari non modo iure posse, sed etiam oportere? Praeterea in communiter recepta philosophia morali alia sunt multa non minus his periculosa, quae recitari non est opus. Puto haec prospexisse veteres illos, qui iustitiae scientiam fabulis contectam quam dispositionibus expositam esse maluerunt. Antequam enim quaestiones illius modi agitari coeperunt, principes potestatem summam non postulabant, sed exercebant. Imperium suum non argumentis, sed hominum sceleratorum quidem poena, proborum vero defensione tuebantur. Vicissim cives iustitiam non sermonibus hominum privatorum, sed legibus civitatis metiebantur; nec disputationibus, sed vi imperii in pace continebantur. Immo potestatem summam, sive in uno homine, sive in uno consilio ea resideret, tamquam divinitatem quandam visibilem venerabantur. Itaque ambitiosis perditisve hominibus ad evertendum civitatis statum minime, ut nunc, se adiungebant. Nam ut eam rem, per quam conservabantur ipsi, conservatam esse nollent, in animum inducere non poterant. Scilicet illorum temporum simplicitas tam doctam stultitiam non capiebat. Itaque pax erat et saeculum aureum, quod non ante finem habuit, quam Saturno expulso contra reges arma ferri posse doceri coeperat. Haec, inquam, veteres non modo vidisse, sed in una suarum fabularum aptissime videntur significasse. Dicunt enim Ixionem, cum esset a Iove adhibitus in convivium, adamasse atque sollicitasse ipsam Iunonem. Illi pro dea nubem in eius speciem formatam oblatam esse. Inde genitos esse Centauros, naturae partim humanae, partim equinae, genus pugnax et inquietum. Id quod mutatis nominibus idem est, ac si dixissent homines privatos ad concilia de summa rei publicae vocatos iustitiam, imperii summi sororem et coniugem, subicere suae ipsorum cognitioni cupere, ceterum falsam et inanem eius speciem quasi nubem amplexantes dogmata illa philosophorum moralium biformia, partim recta et speciosa, partim bruta et ferina, rixarum omnium et caedium causas genuisse. Cum tales igitur opiniones cottidie oriantur, si quis discusserit nubes illas rationibusque firmissimis ostenderit doctrinas de iusto et iniusto, bono et malo praeter

(

)

leges in unaquaque civitate constitutas authenticas esse nullas, et utrum aliqua actio iusta vel iniusta, bona vel mala futura sit a nemine inquirendum esse, praeterquam ab iis, ad quos legum suarum interpretationem demandaverit, is certe non modo pacis viam regiam, sed etiam seditionis opacas et tenebrosas semitas commonstrabit. Qua re utilius nihil excogitari potest. Quod attinet ad methodum, non orationis ordinem, quamquam conspicuus ille sit, solum su cere, sed a civitatis materia incipiendum, deinde ad generationem et formam eius et iustitiae originem primam progrediendum esse existimavi. Nam ex quibus rebus quaeque res constituitur, ex eisdem etiam optime cognoscitur. Sicut enim in horologio automato aliave machina paulo implicatiore, quod sit cuiusque partis rotaeque o cium, nisi dissolvatur partiumque materia, figura, motus seorsim inspiciatur, sciri non potest, ita in iure civitatis civiumque o ciis investigandis opus est non quidem ut dissolvatur civitas, sed tamen ut tamquam dissoluta consideretur, id est, ut qualis sit natura humana, quibus rebus ad civitatem compaginandam apta vel inepta sit et quomodo homines inter se componi debeant qui coalescere volunt recte intellegatur. Talem ergo methodum secutus pono primo loco pro principio omnibus per experientiam noto quodque nemo est qui non confiteatur, nimirum ingenia hominum eiusmodi esse a natura, ut nisi metu potentiae alicuius communis coërceantur, fore ut sibi invicem di dant et sese mutuo metuant et ut propriis viribus singuli sibi cavere cum iure possint, tum necessario velint. Obicietis fortasse nonnullos hoc negare. Ita vero est; permulti enim negant. Numnam igitur, qui eosdem idem et fateri et negare dico, mecum ipse pugno? Minime quidem ego, sed illi, qui quod actionibus confitentur, id ipsum oratione negant. Videmus civitates omnes, etiamsi cum vicinis pacem habeant, fines tamen suos praesidiis militum, urbes moenibus, portis, vigiliis tueri. Quorsum haec, si a vicinis nihil metuerent? Videmus etiam in ipsis civitatibus, ubi leges sunt et poenae in malos constitutae, cives tamen singulares neque in itinere esse sine telo sui defendendi causa, neque dormitum ire nisi obseratis non modo foribus contra concives, sed etiam arcis capsulisque contra domesticos. Possintne homines sibimet invicem omnesque omnibus di dere sese apertius significare? Quoniam autem omnes sic faciunt, tam civitates, quam homines metum suum et di dentiam mutuam confitentur. Inter disputandum autem negant; hoc est, studio contradicendi aliis contradicunt sibimetipsis. Obiectum porro a nonnullis est, quod admisso hoc principio continuo sequatur homines omnes non modo malos (quod forte etsi durum, concedendum tamen est, cum id clare dictum videatur in Scripturis sacris), sed etiam, quod concedi sine impietate non potest, natura malos

(

)

esse. Illud vero homines natura malos esse ex hoc principio non sequitur. Nam etsi pauciores essent mali quam boni, quoniam tamen bonos a malis internoscere non possumus, necessitas di dendi, cavendi, anticipandi, subiugandi, quoquo modo se defendendi incumbit perpetuo etiam bonis et modestis. Minus vero sequitur eos ipsos, qui mali sunt, ita factos esse a natura. Quamquam enim a natura, hoc est, ab ipsa nativitate, ex eo quod nascantur animalia, hoc habeant ut statim omnia, quae sibi placent, cupiant faciantque quantum possunt, ut quae impendent mala aut metu fugiant, aut ira repellant, non tamen ob eam causam mali censeri solent. Nam a ectus animi, qui a natura animali proficiscuntur, mali non sunt ipsi, sed actiones inde provenientes malae aliquando sunt, nimirum quando et noxiae sunt, et contra o cium. Infantes, nisi omnia quae cupiunt dederis, plorant atque irascuntur, etiam parentes suos verberant habentque a natura ut ita faciant; attamen culpa vacant nec mali sunt, primo quia nocere non possunt, deinde quia rationis usu carentes o ciorum omnium immunes sunt. Eidem si adulta aetate acquisitis viribus, quibus nocere possunt, eadem facere pergant, tum vero mali et esse et appellari incipiunt. Ita ut vir malus idem fere sit quod puer robustus vel vir animo puerili, et malitia idem quod defectus rationis ea aetate, qua per naturam disciplina atque damnorum experientia gubernatam accidere hominibus solet. Nisi ergo homines ideo a natura factos malos esse existimamus, quod disciplinam et usum rationis a natura non habent, confitendum est posse homines a natura cupiditatem, metum, iram ceterosque a ectus habere animales, ut tamen mali facti a natura non sint. Immoto igitur, quod ieci, fundamento ostendo primo condicionem hominum extra societatem civilem (quam condicionem appellare liceat statum naturae) aliam non esse quam bellum omnium contra omnes atque in eo bello ius est omnibus in omnia; deinde homines omnes ex eo statu misero et odioso necessitate naturae suae, simulatque miseriam illam intellexerint, exire velle, id autem, nisi initis pactis a iure suo in omnia decedant, fieri non posse. Porro quae sit pactorum natura, quomodo iura ab alio in alium, ut pacta valida sint, transferri debeant; item quae iura et quibus ad stabiliendam pacem necessario concedenda sunt, id est, quae sint rationis dictamina ea, quae leges naturales appellari proprie possunt, explico et confirmo. Atque haec sunt in ea parte libri quae inscribitur Libertas. His constitutis ostendo quid et quotuplex1 sit et quo modo fiat civitas summumque civitatis imperium; quaque a singulis hominibus civitatem constituturis iura in summum imperantem, sive is unus homo sit, sive unus 1

I.e., quot generum.

(

)

hominum coetus, ita necessario transferenda sint, ut nisi sint translata, civitas nulla fiat et ius omnium in omnia, id est, ius belli maneat. Deinde civitatum diversas species, monarchiam, aristocratiam, democratiam, dominium paternum et despoticum distinguo2; quomodo constituantur doceo et commoda incommodaque singulorum inter se comparo. Praeterea quae res civitatem destruant et quae sint summum imperium administrantis o cia expono. Postremo, legis et peccati naturas explico et legem a consilio, a pacto, a iure distinguo. Quae omnia sub titulo Imperii continentur. In parte ultima, cui inscribitur Religio, ne ius illud, quod in praecedentibus summos imperantes in cives habere rationibus confirmaveram, Scripturis sacris repugnare videretur, ostendo primo loco non repugnare illud iuri divino, quatenus imperantibus imperat Deus per naturam, id est, per dictamina rationis naturalis. Secundo, idem non repugnare iuri divino, quatenus imperium habuit Deus in Iudaeos peculiare per pactum antiquum circumcisionis. Tertio, idem non repugnare iuri divino, quatenus Deus imperat in Christianos per pactum baptismale3; adeoque ius illud summorum imperantium sive ius civitatis cum religione omnino non pugnare. Postremo, ostendo quae o cia ad introitum in regnum caelorum requiruntur necessario; atque ex illis oboedientiam, quam a civibus singulis Christianis principi suo Christiano deberi a rmaveram, religioni Christianae repugnare non posse, ex Scripturae sacrae testimoniis secundum receptam ab omnibus interpretationem evidentissime demonstro et concludo. Methodum vidistis; causam iam et consilium scribendi accipitote. Dabam operam philosophiae animi causa eiusque in omni genere elementa prima congerebam et in tres sectiones digesta paulatim conscribebam, ita ut in prima de corpore proprietatibusque eius generalibus, in secunda de homine et facultatibus a ectibusque eius speciatim, in tertia de civitate civiumque o ciis ageretur. Itaque sectio prima philosophiam primam et physicae elementa aliquot continet; in ea temporis, loci, causae, potentiae, relationis, proportionis, quantitatis, figurae, motus rationes computantur. Secunda circa imaginationem, memoriam, intellectum, ratiocinationem, appetitum, voluntatem, bonum, malum, honestum et turpe aliaque eius generis occupatur. Tertia haec quid agat iam ante dictum est. Haec dum compleo, ordino, lente moroseque conscribo (non enim dissero, sed computo), accidit interea patriam meam ante annos aliquot, quam 2 3

Aristocratia et despoticus sunt nomina non antiqua. Nomen adiectivum non antiquum.

(

)

bellum civile4 exardesceret, quaestionibus de iure imperii et debita civium oboedientia, belli propinqui praecursoribus, fervescere. Id quod partis huius tertiae, ceteris dilatis, maturandae absolvendaeque causa fuit. Itaque factum est ut quae ordine ultima esset, tempore tamen prior prodierit; praesertim cum eam principiis propriis experientia cognitis innixam praecedentibus indigere non viderem. Feci tamen non eo consilio ut laudarer (quamquam si fecissem, excusatione hac uti possem, nisi qui laudem amant, paucos esse qui laudabilia faciunt), sed vestri causa, lectores, qui cum doctrinam, quam a ero, cognitam et perfectam haberetis, sperabam fore ut aliqua incommoda in re familiari, quoniam res humanae sine incommodo esse non possunt, aequo animo ferre, quam rei publicae statum conturbari malletis; ut iustitiam earum rerum, quas facere cogitatis, non sermone vel consilio privatorum, sed legibus civitatis metientes non amplius sanguine vestro ad suam potentiam ambitiosos homines abuti pateremini; ut statu praesente, etsi non optimo, vos ipsos frui quam bello excitato vobis interfectis vel aetate consumptis alios homines alio saeculo statum habere reformatiorem satius duceretis; praeterea qui magistratui civili subditos sese esse nolunt onerumque publicorum immunes esse volunt, in civitate tamen esse atque ab ea protegi a vi et iniuriis postulant, ne illos cives, sed hostes exploratoresque esse putaretis, neque omnia, quae illi pro verbo Dei vobis vel palam vel secreto proponunt, temere reciperetis. Apertius dicam. Si quis contionator, vel confessor, vel casuista5 doctrinam hanc, summum imperantem, immo quemlibet hominem, iniussu summi imperantis iure a cive interfici aut rebellionem, coniurationem foedusve quodlibet civium contra civitatem iure iniri posse, verbo Dei consentaneam esse dixerit, illi ne crederetis, sed nomen eius denuntiaretis. Haec qui probat, is meum quoque in scribendo consilium probum esse existimabit. Postremo, per totam orationem meam modum talem conservandum mihi proposui, primo ne de iustitia singularium actionum quicquam determinarem, sed legibus determinandum relinquerem; deinde, ne quicquam dissererem de cuiuscumque civitatis legibus speciatim, id est, ne quae sint, sed quid sint leges dicerem; tertio, ne civitati aristocraticae vel democraticae minorem a civibus oboedientiam deberi quam monarchicae6 existimare viderer (licet enim monarchiam ceteris civitatis speciebus capite decimo 4

Bellum civile in Anglia annis de regimine ipso mutando est gestum. Qui varios casus conscientiae, i.e. problemata, ut ita dicatur, subtilia theologiae moralis, more sophistico tractat. Nomen non est antiquum. 6 Adiectivum non antiquum. 5

(

)

commodiorem esse argumentis aliquot suadere conatus sim, quam rem unam in hoc libro non demonstratam, sed probabiliter positam esse confiteor, omni tamen civitati potestatem summam et aequalem tribuendam esse passim et expresse dico); quarto, de doctrinis theologorum, praeterquam de illis quae civium oboedientiam tollunt et civitatis statum labefactant, ne quid in ullam partem disputarem. Postremo, ne quid per imprudentiam ederem, quod edito opus non esset, id quod conscripseram, publici iuris esse ilico nolui; itaque exemplaria pauca privatim impressa amicis distribuenda curavi, ut sententiis aliorum exploratis, si quae erronea, dura obscurave esse viderentur, ea emendarem, mollirem atque explicarem. Acerrime vero reprehensa haec repperi, quod potentiam civilem immodicam fecerim, sed ab ecclesiasticis; quod libertatem conscientiae abstulerim, sed a sectariis7; quod summos imperantes legibus civilibus exsolverim, sed a legistis8. Horum itaque reprehensionibus, ut qui rem suam agunt, nisi ut eos nodos fortius adstringerem, non magnopere commovebar. Ceterum eorum causa, qui circa ipsa principia haeserunt, nempe naturam hominum, ius naturae, naturam pactorum et generationem civitatis, quoniam non affectus sed sensus suos genuinos in reprehendendo secuti sunt, annotationes quibusdam in locis adieci, quales dissentientibus satisfacere posse iudicavi. Denique, ne quemquam o enderem praeter eos, quorum inceptis haec repugnant, eosque, quorum animi omni opinionum dissensione o endi solent, operam ubique diligenter dedi. Quapropter, si aliqua inveneritis aut minus certa, aut magis quam necesse erat acriter dicta, cum non partium, sed pacis studio et ab eo dicta sint, cuius propter patriae praesentem calamitatem dolori iusto aliquid condonari aequum est, ea ut aequo animo ferre dignemini, lectores, oro postuloque.

7 8

Agitur de iis, qui doctrinam quandam, praesertim philosophicam, sequuntur. Agitur de iuris prudentiae studiosis. Nomen non est antiquum.

MATTHIAE CASIMIRI SARBIEVII (MACIEJ KAZIMIERZ SARBIEWSKI) ( -

)

odae Horatianae Polonus Societatis Iesu tamquam Horatius Polonorum innotuit. Qui saepe argumenta Horatiana, sed etiam nonnumquam Christiana eximia peritia poetica carminibus suis identidem publici iuris factis tractat. Odas Mariae Virgini dicavit, Carmen saeculare autem Divinae Sapientiae. In carminibus suis condiciones politicas Europaeas sui temporis (praesertim imperio Turcico minante) interdum tangit necnon vitam generatim et universe ita tractat ut lectores vel hodiernos de quibus obstringantur sollicitudinibus recta via adloquatur. Metra Sarbievii, ut apud Horatium, sunt varia. Infra leguntur tres odae ex Lyricorum libris IV.

Conspectus librorum Latinitas in the Polish Crown and the Grand Duchy of Lithuania. Its Impact on the Development of Identities, edidit Ioanna S (Florentiae: Firenze University Press, ). Annae L V Poeta quasi creator. Estetica e poesia in Mathias Casimir Sarbiewski (Panhormi: Centro Internazionale Studi di Estetica, ). Mathias Casimirus Sarbievius in cultura Lithuaniae, Poloniae, Europae. Materies conventus scientifici internationalis anniversario quadringentesimo a die natali poeta dedicati Vilnae, edidit Eugenia U (Vilnae: Institutum litterarum ethnographiaeque Lithuaniae, ). Sarbiewski. Der polnische Horaz, edidit Echardus S (Tubingae: Gunter Narr Verlag, ).

Tres Odae Quae sequentur odae, interpunctione verborum et orthographia hic illic mutatis, ex hac editione sunt excerptae: M C S Carmina (Argentorati: ex typographia societatis Bipontinae, ).

( I, Ad Crispum Laevinium Ne nimium adulescentiae fidat1 Vive iucundae metuens iuventae, Crispe Laevini: fugiunt avarae mensium lunae nimiumque volvi lubricus aether. Tu licet multo pretiosus auro gemmea vestem moderere zona et super collo Tyrias amicet fibula lanas, iure Phoenissis vaga penna cristis2 stare labenti dubitat galero, iure, quo fulges, timidum refigi palluit aurum. Quod tibi larga dedit hora dextra, hora furaci rapiet sinistra more fallentis tenerum iocose matris alumnum. Mobiles rerum dubiique casus regna mortalis tenuere vitae: sedulus metae properat fugacis impetus aevi. Tardius ponto volat Adriano, quam ratem mersi pepulere remi, et repentinis animosa trudunt carbasa ventis. Omnibus mundi Dominator horis aptat urgendas per inane pennas: pars adhuc nido latet et futuros crescit in annos.

1 2

Strophae Sapphicae. Plumae purpurei coloris, quae caput luxuriose ornant.

)

(

)

I, VII Ad Telephum Lycum Fortuna rerumque humanarum inconstantiam accusat3 Eheu, Telephe, ludimur: fortunae volucri ludimur impetu! Aeternum nihil est, sacro quidquid lenta tulit materies sinu. Statur casibus. Occidet quod surgit; sed adhuc surget et occidet ritu praecipitis pilae, quae cum pulsa cava reicitur manu, nunc leves secat Africos, nunc terrae refugis absilit ictibus. Vesper vespere truditur, sed nunc deterior, nunc melior subit. Anni nubibus insident, incertis equitant lustra Favoniis, caeco saecula turbine. Haec, quam Pieria decipimus lyra, iuncto fulminis essedo, eheu! quam celeres hora quatit Notos! Nec gratae strepitum lyrae, nec curat miserae carmina tibiae: et quamquam canitur levis, sese tota suis laudibus invidet. Magnas interea rapit urbesque et populos, et miserabili reges subruit impetu; et sceptri decus, et regna cadentium permiscet cineri ducum, auratasque trabes, et penetralia, et cives simul et super eversis sepelit turribus oppida; ac mundi procul arduas stragesque et cumulos, ac procerum pyras festa nube supervolat; stellarumque rotam et longa brevissimo cursu saecula corripit. Dum nobis taciti di ugiunt dies, eheu! Telephe, ludimur, fatorum rapida ludimur orbita.

3 Systema Asclepiadeum secundum, in quo alternis vicibus versus Glyconii et Asclepiadei minores adhibentur.

(

)

An nos fallimur? An suam rerum pulcher habet vultus imaginem? Et sunt quae, Lyce, cernimus? An peccant fatuis lumina palpebris, et mendax oculi vitrum? An longi trahitur fabula somnii? III, Ad Egnatium Nollium Aequo semper rectoque animo adversus fortunae inconstantiam standum esse4 Sive te molli vehet aura vento, sive non planis agitabit undis, vince Fortunam dubiasque, Nolli, lude per artes! Riserit? Vultum generosus aufer. Fleverit? Dulci refer ora risu. Solus et semper tuus esse quovis disce tumultu. Ipse te clausus modereris urbem consul aut Caesar, quoties minantum turba fatorum quatient serenam pectoris arcem. Cum leves visent tua tecta casus, laetus occurres: praeeunte luctu Faustitas et Pax subeunt eosdem saepe Penates. Dextra sors omnis gerit hoc sinistrum, quod facit molles; habet hoc sinistra prosperum, quem nunc ferit, imminentes durat in ictus. Ille qui longus fuit, esse magnus desinit maeror. Facilem ferendo finge Fortunam; levis esse longo discit ab usu.

4

Strophae Sapphicae.

IACOBI BALDAEI (JACOB BALDE) ( -

)

odae Marianae Ut Matthias Casimirus Sarbievius Horatius Polonus, Iacobus Balde sive Baldaeus Societatis Iesu Germanus alter Horatius exstitit a quibusdam Horatius Alsatianus dictus (nam natus in Alsatia seu vulgo Alsace) necnon inter maximos saeculi septimi decimi poetas numerandus. Docebat Oeniponte (vulgo Innsbruck), Ingolstadii (vulgo Ingolstadt), Monaci (vulgo München), Neoburgi (vulgo Neuburg an der Donau). Multa carmina ad res politicas, religiosas, morales pertinentia panxit. Saturas, versus elegiacos, dramata exaravit. Infra leguntur aliquot egregii splendoris atque pulchritudinis odae Virgini Mariae tamquam deae antiquae dicatae.

Conspectus librorum Ursi H Divina poesis. Studien zu Jacob Baldes geistlicher Odendichtung (Tubingae: Gunter Narr Verlag, ). Valafridi S Baldeana. Untersuchungen zum Lebenswerk von Bayerns größtem Dichter, edidit Blanca Ioanna S (Monaci: Herbert Utz Verlag Wissenschaft, ). Georgii W Jacobus Balde ( ), sein Leben und seine Werke, phototypice expressum ex editione Monacensi anno facta, iterum ediderunt Ioannes P et Valafridus S (Amstelodami-Maarssen: APA, Holland University Press, ).

Quinque Odae Orthographia rationeque interpungendi hic illic mutatis, carmina hac ex editione sunt desumpta: Jacobi Balde Soc. Jes. Carmina Lyrica, recognovit annotationibusque illustravit P. Benno M O.S.B. (Monachii: nullo typographi nomine indicato, ). Carmen II, est strophis Alcaicis sulcatum; cetera carmina strophis Sapphicis continentur.

(

)

II, Ad Divam Virginem, Auxilium Christianorum Pulchrior luna coëunte Virgo, cuius in nota statione vultus astra respirant metuuntque pelli fessa laboris, antequam te quis fidei dolosus deserat, quamvis Phalaris1 iuberet, expedit vivae cineres opertos tangere flammae. Expedit raucae patulis Maleae2 faucibus mersum sub hiulca ferri aut feris cinctum canibus Sicanam pascere nympham3. Orbis immanem sine te ruinam, Diva, momento periturus uno duceret nostris pedibusque tellus hisceret ima. Tu reo demis scelerum catenam; nube tu celas nivea nocentes, Filii fulmen rapidum morari callida Mater. II, Ad Divam Virginem Salutem infirmorum, cum auctor febri temptaretur Mater salutis tempus in ultimum mansura mecum, quo mediam dies inclinat in noctem, tepenti pelle nocens stomacho venenum aegrique tabem corporis igneam! Iam flamma mixto contremuit gelu;

1 2 3

Crudelissimus tyrannus Siculus. Promunturii in Peloponneso, ubi procellae saepe saeviunt. Scyllam.

( iam frigus alternans calorem excubias vice plus quaterna mutavit. O quae diceris omnium amara morborum eluere e cax, si non mei, laudanda saltem Virgo tui miserere vatis! Quid in propinquo concinit angulo? An sponte motae sunt citharae fides? An febris immigravit illi atque ideo lyra palpitare audita filis acre trementibus? Amplector omen: prosilio toro; si nec vacillanti labat pes, signa patent manifesta rerum. III, Ad Virginem Matrem Diva formosis vigilata flammis hinc et hinc circum, cui luna suras osculo mulcet famulusque sol vestigia lambit, prosit hoc vati cecinisse, quod sis diva formosis vigilata flammis. Nil negat Natus tibi; nil negari posse fatetur. Ille suspensus, quotiens ocellis dulce conives et amoris ignem visa suspiras, toties Parenti dulce renidet. III, Ad Divam Virginem Ne tibi servi sit amor pudori plurimo quamvis vitio rubentis, culpa si Matrem mea te secundi fecit Adami. Ter quater felix fuit illa culpa. Nonnihil certe, bona Virgo, primae

)

(

)

debeas Evae: memor usque scis et scire fateris. Inde tam dulces veniunt sagittae, corda quae pleno scelerata figunt impetu nervi vacuantque totum in crimina pondus. Inter insontes niveosque vitae unice nolis habitare cygnos: plus tibi corvi dederunt honoris moribus atri. III, Ad Divam Virginem, cum sub vernum tempus anni

saeva lues timeretur

Diva prostrato facilis clienti, quae pio mulces pia vota nutu et preces fusas miserorum avara ebibis aure, aëris crudum remove vaporem, Hesperum4 mortis; placida venenum luce castiga radiisque iniquos discute soles! Sic tui laudes generis tibique semper haerentem Puerum canemus laeta pallentes violas daturi tempora circum.

4

Latine Vesper, i.e. stella vespertina.

ANNAE MARIAE A SCHURMAN (ANNA MARIA VAN SCHURMAN) ( -

)

epistulae Anna Maria a Schurman sive Schurmanna origine Germana Traiecti vel Ultraiecti (vulgo Utrecht) in Batavia vitam degebat. Doctissima saeculi septimi decimi mulier habebatur; quaedam commercia ei fuerunt cum celeberrimo philosopho Francogallico Renato Cartesio. Non tantum linguam Latinam et Graecam callebat, sed etiam Hebraicam, Arabicam aliasque linguas. Hic proponitur excerptum ex epistula quam Schurmanna ad Ioannem Beverovicium (Johan van Beverwijck) medicum direxit, in qua tractatur num deceat homines vitam suam prolongare conari; proponitur etiam excerptum ex dissertatione tractante num feminae Christianae studium litterarum conveniat.

Conspectus librorum Barbarae B ‘Une lettre de l'humaniste Anna Maria van Schurman ( ) sur l’accès des femmes au savoir’, Clio, ( ), - . Henrici J.M. N ‘De vitae termino: an Epistolary Survey by Johan van Beverwijck ( )’, in Acta Conventus Neo-Latini Hafniensis, Proceedings of the Eighth International Congress of Neo-Latin Studies, Copenhagen, - August , ediderunt Rhoda S et alii (Binghantoniae in Novo Eboraco: State University of New York at Binghamton, ), pp. . Pietatis V B e First Female University Student: Anna Maria van Schurman ( ), in linguam Anglicam verterunt Anna Martha B et Dinae E (Traiecti: Igitur, ).

Excerptum ex epistula De vitae humanae termino Quam epistulam, orthographia ad aetatis nostrae consuetudines hic illic accommodata necnon interpunctione verborum, hac ex editione excerpsi-

(

)

mus: Nobiliss. Virginis A M S Opuscula Hebraea, Graeca, Latina, Gallica, prosaica et metrica (Lugduni Batavorum: ex o cina Elseviorum, ). Pp. ; ; - ; - ; editionis supra memoratae Quid tum proderit medici prudentia? Quid aegroti temperantia? Quid denique medicamentorum usus, si mortem fato imminentem nullo pacto remorari valent?... Neque mirum, cum pestis bellique tempore numquam non invitis pectoribus divina se ingerat providentia, si vim casu maiorem rerum motibus intervenire animadverterint. Id passim testantur melioris notae historici, qui, dum accuratius eventuum causas observant, ultro in partes veniunt…. Hinc (i.e. ex locis Sacrae Scripturae) itaque manifestum est frustra mortales quod Deus decrevit irritum facere conari. Quoniam vero id potissimum controvertitur, an ab aeterno omnia futura, tam contingentia, quam necessaria, praedeterminarit, et sic quidem, ut, quae semel voluit, ipse immutare nequeat, iuvat hic mentem nostram aliquanto latius explicare. … Fatemur igitur nulli mortalium pervium esse quomodo scilicet arcana illa et mirabilis divinae providentiae vis ita voluntates hominum suaviter potenterque flectat, ut libere ac sponte sua id ipsum, quod Deus decrevit, eligant ac prosequantur. Verum quis dicat mentem humanam mensuram esse rerum nec ideo pro veris recipi debere, quia captum nostrum, cuius angustias vel in minimis scientiarum experimur, excedunt? Quemadmodum in montem altissimum ascensurus hoc magis sollicite viae, quantumvis difficili, insistit, quo periculosius infra se videt praecipitium: ita nos quoque, dum errorum exitialium syrmata1 nexusque deprehendimus, cum primis veritati adhaerescamus, ne ab abysso huius mysterii absorbeamur… Hactenus ea sum prosecuta, quae magis religionem tangunt; nunc quomodo inter hanc theologiam et inter medicinam conveniat paucissimis attingam. … …nullam curam aut scientiam quidquam valere adversus ea quae Deus fieri decrevit. Sit ita sane, nec tamen hinc vel utilitatis aliquid vel existimationis decedit medices professoribus. Scimus enim illorum esse o cii non ut occulta Deo consilia eludere laborent, sed ut vim morbi frangant, dolores deleniant, viresque naturales refocillent; etiam tum maxime, quando mortem certo imminere vident. Porro ipsa conscientiae lege constringimur ut suam quisque vitam ceu depositum aliquod pretiosissimum divinitus 1

Graece σύρμα, σύρματος, τό, Latine plerumque syrma, ae, f.

(

)

sibi concessum omni studio et industria conservet. Huc spectat egregium illud monitum Ciceronis: piis omnibus retinendus est animus in custodia corporis nec iniussu eius, a quo ille est datus, ex hominum vita migrandum est.2 Ad haec experientia passim testatur cuiuslibet aetatis ac temperamenti aegrotos post omnem curam a medicis, etiam peritissimis, adhibitam in fata concedere… Unam tantum sollicitudinem nobis reliquit, ut quam nobis imposuit provinciam curemus sedulo ante rerum eventum, post vero in hoc uno secure acquiescamus, quod ille sic voluit, qui nisi optima velle non potest.

Problema practicum: Num feminae Christianae conveniat studium litterarum P.

editionis supra memoratae (finis argumentorum)

Stat igitur thesis nostra: feminae Christianae convenit studium litterarum. Unde consectarium hoc elicimus? Feminas optimis ac validis rationibus, sapientum testimoniis ac denique illustrium feminarum exemplis posse ac debere ad hoc vitae genus amplectendum excitari; imprimis autem eas quae otio aliisque mediis ac subsidiis ad studia litterarum prae ceteris sunt instructae. Et quia praestat ab ipsa infantia melioribus studiis mentem imbui, igitur ipsos parentes primario instigandos atque sui o cii serio admonendos esse putamus.

2

Ciceronis Somnii Scipionis

.

PETRI DANIELIS HUETII (PIERRE-DANIEL HUET) ( -

)

satura (hodoeporicon) Huetius fuit vir eruditissimus Francogallus, litterarum Latinarum atque Graecarum studiosus, ecclesiasticus, scripta Latina et Graeca in linguam vernaculam vertendi peritus. Munere quoque fungebatur edendi opera Graeca et Latina in usum Delphini commentariis Latinis instructa. Multa carmina exaravit. Scripsit etiam vitam sui ipsius cui titulus Commentarius de rebus ad eum pertinentibus. In carmine hic proposito vestigia Horatii sequens, qui iter Brundisium factum narravit (Saturarum I, ), iter ex Cadomo oppido suo in Normannia sito (quod vulgo Caen) in Suetiam (vulgo Sverige sive Sweden) susceptum hexametris, ac si cum lectore colloqueretur, lepide et aliquatenus iocose cecinit. Hoc in itinere Huetius fuit comes theologi Samuel Bocharti a regina Suetica sive Suecica Christina, muliere magna doctrina ornata, ad cuius aulam nonnulli docti, inter quos ipse Renatus Cartesius, confluebant, invitati, ut codices manuscriptos rarissimos ibi perscrutarentur. Huetius anno Holmiam (vulgo Stockholm) profectus est (propter morbum paulo post ceteros) anno Cadomum reversurus.

Conspectus librorum Philippi Iosephi S ‘Huet, ou l’amour des letters’, in Le loisir lettré à l’âge classique, ediderunt Marcus F , Philippus Iosephus S et Emmanuel B (Genavae: Droz, ), pp. - . Aprilis G. S Transforming the Republic of Letters. Pierre-Daniel Huet and the European Intellectual Life (Durobrivis: University of Rochester Press, ) Leonis T Pierre-Daniel Huet ( ), humaniste-physicien (Augustoduri: Colas ).

(

-

)

Iter Suecicum Carmen paucis rebus orthographicis et ad rationem interpungendi pertinentibus uniformitatis causa mutatis hac ex editione est exscriptum: Brigidae G ‘L’Iter Suecicum ( ) et le voyage en Suède de Pierre-Daniel Huet ( )’, Dix-septième siècle, , ( ), - . Pro carminis exscribendi licentia domui editoriae gratias agimus. Egressum Cadomo primum me Diva1 recepit. Honflorium2 tendo hinc: aegrum lectica ferebat, lecticam manni3, quorum hic pravo pede fultus dum titubat, mediis e usum exponit harenis. Tum pransi lembo ferimur serique subimus urbem Francisci regis de nomine dictam4. Hic expectantes, dum pontus et aura faverent, otia consumunt miseros nec taedia possunt aut arx aut validi spectando fallere muri. Undecima tandem panduntur carbasa luce. Ridentur comites, quos nausea crebra fatigat, non ego; ieiuni nam vix depellere ventris salsa carne famem possum vel pane recocto. Vicina interea nobis dum ripa propinquat Caletum5, geminas Anglorum e litore puppes prospicimus plenis ad nos contendere velis. Obstupuit navis rector de gente Batava; “Arma huc, arma, viri” inclamat, “tormenta parentur. Vela legant nautae, belli det buccina signum.” O6, quam me tantis stolidum obiecisse periclis paenituit! Scabrum accingor rubigine ferrum spem simulans, tacitum condens sub corde dolorem. Ut propius venere Angli, de puppe magister compellat nostros: “Unde, et quo?” Cuncta petenti ordine rettulimus. Conversa is vela retorsit.

1

Dives-sur-Mer, oppidum Normannicum, quod non longe a Cadomo distat. Ad oppidum Honfleur. 3 Equi exilis magnitudinis. 4 Urbem in litore Francogallico septentrionali, quae hodie vocatur Le Havre. A rege Francisco eius nominis primo anno condita initio Ville françoise est nominata. 5 Francogallice Calais, in litore freti Britannici seu “Manicae” inter Britanniam et Francogalliam. 6 Metri causa hanc interiectionem retinemus ex editione vetere: Recentiores poetae Latini et Graeci selecti quinque, curis J O collecti ac editi, editio auctior et correctior (Lugduni Batavorum, Francofurti ad Moenum et Hagae-comitum: sumptibus societatis, ). 2

(

-

)

Navim quarta dies Zelandis7 appulit oris; praebuit optatos venienti Veria8 portus. Hinc Middelburgum9 rapimur, sed postera rursus nos pelago lux commisit. Tua moenia laeti, Dordrectum10, intramus, quibus infestos procul hostes et Mosa et Vahalis11 revolutis fluctibus arcent. Aeneus ad Roteram12 mihi post spectatur Erasmus; tum Delphi13 et Delphis monumenta insignia gentis Nassaviae14. Tectum Leidae15 dein praebuit hospes. Grata sequens multum nobis aurora virorum primos nosse dedit, Phoebi qui sacra frequentant, Heinsiaden16 et Salmasium17, duo maxima Pindi18 lumina. Tum medicum mihi cernitur amphitheatrum, bibliotheca, hortus peregrinis consitus herbis et quae multa solet lentus spectare viator. Visitur hinc nobis prelorum Harlema19 repertrix et Pelusiaco20 ferratae in litore classis. Amstelodamensi demum succedimus urbi21. Occurrunt laeto testantes gaudia vultu unanimes socii, Bochartus, Vossius22 atque complures alii (tacitos quos Musa relinquit) extremos una cupidi lustrare Suecos. Suave extra patriam veteris complexus amici! Altera lux spectare dedit mysteria gentis Iudaeae; ductor, Iudaeus et ipse, Manasses. Ast adducta secans dirus praeputia culter 7

Vulgo Zeeland, quae regio est maxime occidentalis Batavica. Batavice Veere. 9 Batavice Middelburg, quae est maxima urbs in regione Zelandica. 10 Batavice Dordrecht. 11 Flumina Meuse (Maas) et Waal. 12 Batavice Rotterdam. 13 Batavice Delft. 14 Sepulchrum Guillelmi Primi Principis Batavici ( ) ex domo nobili Nassavia orti. 15 Batavice Leiden. 16 Nicolaus Heinsius ( ), filius Danielis Heinsii, fuit philologus atque poeta Batavus. 17 Claudius Salmasius ( ) fuit studiosus litterarum Francogallus, qui apud Universitatem studiorum Lugduno-Batavam sive Leidensem docuit. 18 Alti montis essalici, Musarum sedis. 19 Batavice Haarlem. Laurentius Costerus, civis Harlemensis, artem typographicam invenisse diu credebatur. 20 Agitur de quibusdam monumentis Quintae cruce signatorum expeditionis. Pelusium est in Aegypto. 21 Batavice Amsterdam. 22 Isaac Vossius ( ) fuit studiosus Batavus, filius humanistae Gerardi Vossii. 8

(

-

)

dum tenet attentum et sublati insania ritus, ecce abaci, quo inferre pii caelestia Mosis scripta solent, summo extremum limbum pede tango inscius. Insueto cuncti fremuere tumultu. Di ugio veritus damnosi vulnera cultri. Inde Ultraiectum23 petimus. Schurmannia nobis Anna24 salutatur muliebris gloria sexus. Artis opus miror varium, quod mente sagaci aut manibus doctis virgo ingeniosa paravit. Hinc discedentes excepit paupere tecto et paleam fessis Elspettum25 praebuit hornam rusticaque ilignas onerarunt fercula lances. Carpimus inde viam Suvollae26 ad moenia, longos hic ubi Kempensis27 sancte traduxerat annos; nunc etiam extincti vivit quoque fama superstes. Mox Hardembergam28 sera sub nocte venimus. Ridetur nobis veteri mos ductus ab aevo. Quippe ubi deligitur revoluto tempore consul, barbati circa mensam statuuntur acernam hispidaque imponunt attenti menta Quirites: porrigitur series barbarum desuper ingens. Bestia, pes mordax, sueta inter crescere sordes ponitur in medio; tum cuius numine divum barbam adiit, festo huic gratantur murmure patres atque celebratur subiecta per oppida consul. Proxima Vesphaliae29 pergentibus arva tenentur: gens procera, aliis toto capite altior extat; Aetnaeis olim dicas e fratribus30 ortam. Ingens huc peregre venientes excipit aula, ignis ubi in medio, circum capraeque bovesque immundique sues et non sine matribus agni, et pater et fusi passim cum coniuge nati. Si vitam hanc mortale genus regnante trahebat Saturno, ut perhibent, placeant mihi ferrea saecla. Hic steriles campi atque humiles ingrata myricas innumeris tellus fert dulcia pabula porcis; quos neque vel torrere veru aut ferventibus ollis incoquere, at summi suspensos fornice tecti 23 24 25 26 27 28 29 30

Vulgo Utrecht. Anna Maria van Schurman ( ) fuit doctissima saeculi septimi decimi mulier. Nomen Batavicum huius oppiduli est Elspeet. Batavice Zwolle. omas a Kempis (ca ), qui librum De imitatione Christi exaravit. Batavice Hardenberg. Vulgo Westfalen, quae est regio Germanica occidentalis atque septentrionalis. Agitur de Cyclopibus.

(

-

)

aëre siccatos fumo durare sueti simplicibus totos gaudent imponere mensis. Hinc procul attollit turritum Brema31 cacumen; erigimur studio claramque adipiscimur urbem. Continuo lassus consterni mando cubile: plumea subiecta est mihi culcitra, culcitra rursus est iniecta super; nec longum tempus et ingens prorumpit toto fusus de corpore sudor nec potui dulces tali sub tegmine somnos ducere; nox infesta mihi prorsus fuit illa. Orta dies demum est dilectae nigra catellae: praecipiti nam decursu dum currus harenis volvitur in planis, oblisit curva morantem hanc rota, sed calido per noctem infossa fimeto et saturata oleo priscum est adepta vigorem. Hospitium nobis dein Septem claustra32 dederunt; virginibus quondam sanctis florens domus, at nunc porticibus vacuis de multis quinque supersunt collapsaeque ruunt aedes ac limina divum, postquam Lutherus nova sacra his intulit oris. Pro, quae Boxthudae33 nos dein fortuna manebat! Hic matrona potens pulchra comitata puella occurrit: miles formosa in virgine fixus usque premit latus et passim sectatur euntem. Hanc dum Bochartus prisca cum matre salutat festivisque avidas implet sermonibus aures, incensus miles venasque inflatus Iaccho, ut solitum, insontem Bochartum ad praelia poscit et vix composito iunxerunt foedere dextras. Orta luce vagum cymba praetervehor Albim34 Hamburgique35 alacris tandem vestigia figo. Hic picturatos in vestimenta tapetas induitur populus; camposque urbesque videres instratis gestari humeris. Iunonius ales talia non varia pandit spectacula cauda nec tot in imbrifera pinguntur nube colores. Hinc languens recta Slesvici36 ad moenia tendo; archaicos aegro sternit Gottorpia37 lectos. Bis senas luces me detinuere volentem 31 32 33 34 35 36 37

Germanice Bremen. Oppidulum Germanicum Zeven. In oppido Germanico Buxtehude. Flumen Germanicum Elbe. Germanice Hamburg. Agitur de regione et ducatu nomine Germanico Schleswig. Germanice Gottorf – maximum palatium cum adiacenti territorio in Slesvia.

(

-

)

illic antiqua signata volumina dextra et longis splendens cellis pretiosa supellex barbaraque emensus Persarum Olearius38 arva atque frequens mihi Cimbrorum39 cum principe sermo. Hinc paene egressis cari praecordia bilis invasit socii; verum Haderslevia40 crebro sanatum vomitu vidit sub lumina prima. Balthica iamque suos ostendunt aequora fluctus; provehimur pelago et Cimbrorum linquimus oras. Haud procul in tumido apparet Fionia41 ponto; pingue solum exupero frigentique imbre madentem excepit mediis fundata Otthonia42 terris. At dum clausa tenet per noctem lumina somnus, subripuit nostras gens insidiosa lacernas; digredior tristis pluvioque obnoxius Austro. Niburgo43 potimur nocturni, ubi regia paelex44 clausa latet tenebris et caeco carcere, postquam lurida regali contrivit toxica mensae dignior infami taetro pro crimine morte. Est in conspectu dives Zelandia45 contra insula; nos illuc ventis et remige puppis acta vehens vix subduxit venientibus Euris alteraque ad scopulos paene est illisa latentes pone sequens. Canas illic meleagrides46 alas pandunt insuetumque canes dant gutture murmur. Illic corporibus videas permixta luporum robore ferali pendentia corpora furum, quam multa autumno pendent ex arbore mala. Infixos trabibus subter mirabere cultros aegrorum manibus, quos olim stipite si qui incauti rapient, languentum corpore morbus cedet, si qua fides, rapientum in viscera serpet. Obvia currentes sistit Roschildia47 condens marmoreis tumulis Danorum corpora regum.

38 Adam Olearius ( ) fuit studiosus litterarum atque bibliothecarius Germanus, qui de itineribus suis in Russiam et Persiam factis scripsit. 39 Gentis Germaniae septentrionalis. 40 Oppidum Haderslev, quod hodie ad Daniam pertinet. 41 Fyn sive Funen – magna insula, pars Daniae. 42 Danice Odense. 43 Danice Nyborg. 44 Fortasse Huetius cogitat de Leonora Christina Ulfeldt, regis filia. 45 Maxima insula Danica, Danice Sjælland. 46 Genus avium; sorores enim Meleagri mortem fratris lugentes in aves sunt mutatae. 47 Urbs antiqua Danica cui nomen vulgo Roskilde.

(

-

)

Protinus excelsis spectabilis Hafnia48 muris surgentem ostentat turrim49 super aethera, cuius aërium possit currus superare cacumen acclivi ascensu, non structis ordine scalis. Admissis ferimur bigis curruque citato atque in regifica lassi consedimus urbe. Postquam membra quies recreavit, proxima regem visere cura fuit; spatiosa sistor in aula; utque parum visu valeo, specularia promo et regem vitreos prospectans orbibus utor. Haud tulit hanc speciem princeps mihi iamque parabat vincula bile tumens; fugio portusque relinquo. Fluctibus in mediis angusta occurrit Huena50 astris sacra olim et caelestibus inclita curis, nunc pisces tantum sollers captare marinos. Huc feror et viridi superato colle Tychonis dilapsas aedes veneror pretiosaque fletu rudera conspergo et rursum do carbasa ventis. In medio exoritur tempestas turbida cursu. Horremus pavidi; vixque uvida membra quiete51 excipiens tandem fovet Helsenuria52 portu. Aequoreo me subductum fortuna periclo paene alio mersit. Nam dum munimina spectans Cronemburgi obeo, fossam prope labor in imam. Quam varii impendent peregrinis undique casus! Tranquillam in patria potuit qui ducere vitam, liquerit hic dulces numquam me auctore penates. Inde sinum vento frustra luctante Codanum53 traicimus. Nobis apponit sedulus hospes salgama sparsa croco54: Gothico haec sapit esca palato. Tum zytho atque ovis incoctas oggerit o as et vino atque uvis, siccat quas clara Corinthus, et crustis pilo tunsis et olentibis herbis; incretum his piper acre et odorum caryophyllum55, et coriandra simul, tum zinziber56 atque sinapi, 48

Danice København. Danice haec turris appellatur Rundetårn. 50 Parva insula Ven sive Hven, quae hodie ad Suetiam pertinet. Ex qua Tycho Brahe ( ) astra observabat. 51 Exstat varia lectio quieto. 52 Danice Helsingør, Anglice Elsinore, qua in urbe est palatium notissimum Kronborg, de quo agitur in Hamletio Shakespeariano, cuius mentio post paucas lineas fit. 53 Danice Kattegat, fretum inter Daniam et Suetiam. 54 Graece κρόκος, i.e. crocus sativus. 55 Nomine botanico syzygium aromaticum, quod tamquam condimentum adhibetur. 56 Seu zingiber. 49

(

-

)

sacchar57, mella, oleum, marathrum flavumque butyrum. Non alias Hecaten atris sub sedibus Orci crediderim libasse dapes; tristisque noverca non alios miscet privigni in funera succos. Ergo venenatas impransi liquimus escas. Nocturni ire viam perreximus atque diurni. Pulvereos solvit valida Helmaestadia58 currus. Inde referre pedem patriasque revisere terras cogitur et flentes ultro amplexatus amicos Vossius abscedit; sic littera missa iubebat.59 Ingredimur crebra nigrantes abiete silvas, Visigothis60 notas sedes; sitientibus illi hydromeli apponunt et pistam rite farinam exiguo sale contingunt parcoque cumino; appensam fumi durant ac lumina solis. Hanc frustra impacto temptaris caedere cultro: viribus at durum tuditem61 super incute totis! Scanduntur celsae rupes, Smalandica62 terra Vetterique63 lacus sinuosum litus obimus. Dat nobis illic servus risusque iocosque, dum summo curru stans nocturnoque galero tectus Davidicos attentus concinit hymnos arguti numeris constrictos arte Maroti Claudini64 et rauco corrumpit gutture cantus. Mox datur Ostrogothum65 scabros attingere fines: aspera gens victu, pelles induta ferinas. Membra situ livent et adusti frigore vultus; praecingunt matrum villosae tempora mitrae. Vectores illic succussant stridula plaustra. Dant requiem longis constructa mapalia truncis; constratum viridi florescit caespite culmen, quo pastum tenerae scandunt de more bidentes. Desuper admittunt angusta foramina lucem, haud secus ac Romae tenuit quas Terminus aedes. 57

Seu saccharon. Suetice Halmstad – oppidum in litore Suetico. 59 Propter rixam regina prohibuit quominus Vossius in Suetiam ingrederetur. 60 Populis Germanicis errantibus, qui imperio Romano in regionibus occiduis iam cadente florebant. 61 Agitur de malleo rebus tundendis. 62 Småland – provincia Suetica. 63 Nomen Sueticum huius lacus est Vättern. 64 Clemens Marot ( ) fuit poeta Francogallicus. Qui fortasse Claudinus vocatur, quia erat poeta apud reginam Francogallicam Claudiam. 65 Ostrogothae temporibus antiquis inter Mare Balticum et Pontum Euxinum vivebant et saeculis quinto et sexto in Italia regnum condiderunt. Hic Huetius de Suetis loqui videtur. 58

(

-

)

Quinquaginta intus lecti, queis sternitur hospes, et pater et coniux positique in stramine vernae. Hinc loti egressus causa sub nocte silenti regredior primumque ratus subiisse cubile, quo socius molli laxabat membra quiete, altum proflanti vetulae de pectore somnum inscius accubui laterique iacentis adhaesi. O quales movit veniens aurora cachinnos! Dant gratam ingentes pinus abeuntibus umbram. Tum nos Lincopiae66 nox opprimit; Olaus illinc et Magnus Magno est ortus cum fratre Iohannes67. Norcopiam68 tendunt currus; hic aerea lamna cuditur, hic grandem signant ex aere monetam longaque deductum tenuant in fila orichalcum. Illa merce premens externus navita puppes in patrias quaesita refert compendia terras. Proxima Nicopiae69 statio, gratissima sedes matris reginae, postquam est orbata marito, carpitur atque illic tristi Leonora senecta. Hinc fit per scopulos gradientibus obvia Telga70, urbs praeclara olim, piceis nunc ignibus hausta. Rangifer71 hic stabulis borealis clausa tenetur bestia; multiplici sublimia tempora cornu vallantur; similis vivaci cetera cervo. Concretis glacie lacubus campisque nivosis illa trahas rapit et volucres praevertitur Euros. Pruteno72 huc quidam veniens de litore vino invitos torsit crebris ursitque culullis; me paene incautum vicit vis subdola Bacchi. Imposuit longis erroribus Holmia finem.

66

Vulgo Linköping – oppidum in parte Suetiae meridionali. Iohannes Magnus ( ) – ultimus archiepiscopus Catholicus Suetiae; eius frater Olaus Magnus ( ) quoque fuit ecclesiasticus necnon scriptor. 68 Suetice Norrköping. 69 Suetice Nyköping. 70 Oppidulum quod Holmiam petentibus haud ita pridem occurrit. 71 Rangifer tarandus secundum Linnaei Systema naturae ( ), notus quoque Anglice tamquam “reindeer.” 72 Sc. de Prussia. 67

UBERTINI CARRARAE (UBERTINO DA CARRARA) (

-

)

carmen epicum Neapoli loco nobili natus, in Societatem Iesu ascitus Ubertinus Carrara per multos annos in Collegio Romano docuit, quod postea Pontificia studiorum universitas Gregoriana est factum. Opus c.n. Columbus verum carmen epicum Christianum, in quo antiquorum fabulosae narrationes cum notionibus Christianis convivunt et ubi Columbus tamquam sanctus Christianus eminet, anno paucis mensibus ante mortem auctoris est divulgatum. Saeculo sexto decimo duo Itali carmina Columbo dicaverant, Laurentius Gambara, qui anno carmen potius didacticum publici iuris fecit c.n. De navigatione Christophori Columbi, et Iulius Caesar Stella, qui Aeneidem imitans carmen epicum Columbeis intitulatum anno in lucem edidit. Saeculo septimo decimo mediante (anno ) Vincentii Placcii Germani Atlantis retecta prodiit, in qua prima vice indigenae non sine contemptu describuntur. Qua in consuetudine perseveravit Bohemus Ioannes Christianus Aloysius Mickl, qui haud diu post Carraram (c. ) carmen suum epicum Plus ultra divulgavit. Ceterum carmen Carrarae, qui videtur nonnullos annos in orbe novo degisse, Aeneidem minutissime sequitur, non tantum in compage universa, sed etiam in rebus ad singulos libros pertinentibus.

Conspectus librorum Henrici H ‘Adveniat tandem Typhis qui detegat orbes. Columbus in NeoLatin Epic Poetry ( th- th Centuries)’, in e Classical Tradition and the Americas, vol . , ediderunt Volfgangus H et Rinaldus M (Berolini et Novi Eboraci: ), pp. - . Henrici H ‘Antike und indianische Mythen in den Gedichten über die Entdeckung der Neuen Welt’, in Bezugsfelder. Festschrift für Gerhard Petersmann zum . Geburtstag, ediderunt Veronica Coroleu O , Ingridis H et Ruth K (Hornae: F. Berger, ), pp. .

(

)

Floriani S ‘ e Making of Columbus. Ein Vergleich der Unterweltsfahrt bei Ubertino Carrara in der Konzepthandschrift und der editio princeps’, Neulateinisches Jahrbuch, ( ), – . Franciscae T M ‘Influencias de la Eneida de Virgilio en el poema épico Columbus de Ubertino Carrara’, in La Filología latina hoy. Actualización y perspectivas, ediderunt Anna Maria A R , Maria Felix B V , Mathildis C S , Antonius E P , Maria Iosepha L A G , volumen secundum (Matriti: Sociedad de Estudios Latinos, ), pp. .

Excerptum ex carmine epico c.t. Columbus Quo in excerpto haec editio, orthographia et ratione interpungendi hic illic uniformitatis causa mutatis, adhibetur, pro cuius adhibendi licentia domui editoriae agimus gratias: Ubertino Carrara SJ. Columbus. Carmen epicum ( ), edidit, in linguam Germanicam vertit et commentariis instruxit Florianus S (Berolini: Weidler Buchverlag, ). Primus ab Europa solis qui viserit urnam perque profanatum velis mare maxima regna regibus Hispanis orbemque adiecerit orbi sit mihi materies operis. De sanguine Graio mentiri facilis, quantum scit fingere, fingat fama vetus; qualem tellus tulit Itala, numquam proferet heroem. Gressum feliciter audax moverit Alcides ad subterranea regna aggressus penetrare Chaos, consistere contra nigrantem patruum, licet idem vertice caelum et super haec tulerit pressantem terga novercam, haesit ad oceanum fessus tamen, aequore viso palluit attonitus vinci positisque columnis incisas adamante notas1 in saecula misit: “Ire rates huc usque licet. Ne vincite metas! Hercule plus audere nefas.” Iam tollite pigris hactenus antennis praescripta obstacula nautae! Nascitur hic vobis alius, non desinit orbis. Maximus en Ligurum vetitum descendit in aequor ausus inexpertas post terga relinquere Gades2, astra ignota sequi nec habentes nomina ventos.

1 2

Nec plus ultra. Hodiernam urbem Cádiz in Hispania sitam.

(

)

Magnum opus aggredior neque enim minus3 arbitror orbis posse repertorem comprendere versibus, orbem quam reperire fuit; ne persequar omnia, certe invia commentis peragro loca; nullus Homerus, nullus et Hesiodus, qui nobile fecerit ante quod calcamus iter; quo se mea lumina vertunt barbaricum per inane, vident plena omnia vero4. Nuntia magnanimorum operum iam fama canebat ad Gades promptam velis armisque superbam stare ratem, quae iam tandem formidine vana vindicet oceanum defossosque eruat Indos. Protinus erecti indigenae armipotentis Hiberi in tantum coiere decus; non moribus eisdem, non studiis similes nec eodem sub Iove natos fecerat unanimes magni concordia voti. Quos ubi spirantes animosum vultibus ignem dux videt et clausos ceu carcere poscere cursum, celsior ipse loco solitoque augustior ore vocibus his acuit stimulosque calentibus addit: “Litore posteritas spectat sublimis ab isto carbasa, quodque diu latuit—num maximus ille oceanus, fluviorum uterus terraeque patentis vinclum immane, ingens, sit meta novissima rerum, an iaceant super oceanum nova litora et urbes— tandem scire cupit. Litem componere mundi nos sumus electi. Quamquam, si vera fateri fas mihi, naturam angustat quicumque coërcet finibus oceani: se se in spatia ampla relaxat magna parens nescitque modum; quo credimus illam deficere, hic oritur. Non est audacia voti, summa licet, culpanda tamen. Natura capacem mentem hominis iubet esse sui. Nisi posse potiri illa daret, quo nos stimulat, nec vota dedisset. At nullo temptatus adhuc a remige fluctus. Gratulor hoc ipsum, quod non exempla sequamur: exemplar nos esse decet. Post talia facta parcius, audaces Minyae, vos fama loquetur et minor Argolicis annalibus ibit Ulixes. Sed mors certa manet: desunt et sidera caelo; sed tenebris confusa dies, sed plena ferarum 3 Hac in lectione editionem veterem sequimur quae est Carmen epicum authore Ubertino Carrara (Romae: typis Rocchi Bernabò, ). In editione adhibita neque minor arbitror orbis legitur, quod nobis nec cum sensu nec cum ratione metrica congruere videtur. 4 I.e., omnia quae dicam reapse sunt facta.

(

)

omnia; sed salvi nihil est, ubi vertice raptae naufragium patiuntur aquae seseque resorbens ebibit oceanus. Verum haec vanissima vulgi fama refert, liceat nisi vincere, monstra videre. Fingite vera tamen, quae solum credere vera, qui timuere, solent! Sunt, o sunt praemia tanti, ut maiora fide possint mala nulla videri. Imus ad Indorum sedes petimusque beatam gemmarum patriam. Regio est aptissima vinci, dives et imbellis. Nondum se montibus illis mersit Avarities rupesque cecidit opimas lucro irata suo necdum resonare bipennim audiit Hispanam vicina ad Tartara Pluto. Vestrum erit intactae fibras aperire parentis, thesauris donare diem noscique volentes promere divitias. Merces quam magna paretur navibus his nescitis adhuc. His credite velis: expectant superi statuas, diademata reges. Quid tamen intueor? Solito maturior exit nox pelago: teneo missum caelestibus omen. Omnia prona viae prospexit ab aethere Phoebus, arma, duces, ventos; ideoque citatior Indos visere amat, ferat egressus ut nuntia nostri.” Haec ait et stricto feriens retinacula ferro dat classem ventis et concipit aëra malus. Iam volat, illam omnes animique oculique sequuntur ire nec aspicitur, nisi postquam apparuit isse. Fugerat a tergo portus nec Hibera videri litora desierant abeuntibus, ultimus ipse terrarum clipeus donec vanesceret Atlas. Ultra Fortunae dictas a nomine terras5 erigitur scopulus partes abruptus in ambas. Stetne cadatve manet dubius semperque ruenti imminet assimilis, ne desinat esse timori. Hic, procul humano sese Discordia coetu abstulit inter utrumque orbem prohibetque coire rupibus iniectis geminas in foedera gentes. Et modo de specula nunc has, nunc aspicit illas diversasque videre plagas diversaque gaudet litora discordesque deos hominesque ferasque, sidera sideribus contraria regnaque regnis portentum grave terrigenis, cui sola voluptas scindere quidquid amor, quidquid natura ligavit. Odit et ipsa suo coëuntia corpore membra. 5

Agitur de Insulis Fortunatis sive Canariis, Hispanice Islas Canarias.

(

)

Hinc morsu petit et manibus divellere temptat in partes partes et frusta in frusta secare. Nullus in ore color, nisi discolor, albida, flava atraque caesaries, claudit quoque pectore bellum. Gaudet, maeret, amat, momentoque odit eodem. Ipsa sui Chaos est, in se confunditur ipsa discordisque deae totum est discordia corpus. Invigilant dominae lateri famularia monstra: Iurgia, Seditio, Lites, Furor, Ira, Tumultus, Murmura, Dissensus, Rixae, quae nocte dieque exercent in bella manus metuuntque vicissim vincere, ne finem faciat victoria pugnae. Regnat in implacidas animas dea turbida quodque detrectent parere sibi sceptroque rebellent, hoc regnare vocat. Montis quae vertice postquam luce sub incerta venientia carbasa vidit (aut certe vidit, vel se vidisse putavit), terque quaterque caput quassans: “Ratis, o ratis, o quae velificatur,” ait “veterumque quod horruit aetas ausa nefas!6 Super oceani monstra omnia monstrum est visa per oceanum volitare impune carina. Tartareusne senex animarum examine saeptus fert caligantem nigra ferrugine cymbam indigestum Erebi fumum somnumque perosus ignavae Lethes nocturno frangere remo? At non esse potest audacia tanta sepultis, qui mortis nec regna timent, maria ista timerent: infernis peiora utinam ne monstra venirent! Suspicio nec vana mea est. Hostilia candent vela procul, nosco labarum maculasque cruoris invisi. Deus, ecce Deus, quem Tartarus horret, atque ego plus illo. Tantum Deus iste deorum non patitur turbam delubraque nostra tenere vel solus, vel nulla volet. Semel advena numen Indos introeat, pereant mea iura necesse est. Discordes urbes, discordia regna coibunt in corpus fietque Deo gens una sub uno. Pro dolor! Ut video, facibus de puppe levatis invehitur peregrinus Hymen thalamisque futurus gratior orbe satos alio transportat amores. Iam iam si iunctis animis sub legibus eisdem corpora conubio iunget quoque, Mexicus orbis tempore se parvo mirabitur Europaeum. 6 In editione adhibita punctum interrogationis exstat, sed malumus signo exclamationis exclamationem indicare.

( Ast ego, tutelam valli cui credidit huius imperiosa superstitio, transcendere clausum limen inulta sinam? Numquam o temeraria classis, numquam erit, ut liceat tibi dicere: ‘Vidimus Indos.’”

)

LUDOVICI HOLBERGII (LUDVIG HOLBERG) ( -

)

mythistoria Ludovicus Holbergius (seu Ludvig Holberg) Bergis (vulgo Bergen) in Norvegia natus pater litterarum et Norvegicarum et Danicarum habetur— eo enim tempore unum exstabat imperium Norvegicum et Danicum. Qui cum nonnulla opera historica Danice scripsit necnon plures comoedias, quae e ecerunt ut Molière septentrionalis nominaretur, tum auctor haud minus insignis exstitit fabulae fictae Latine scriptae et anno publici iuris factae cui titulus Nicolai Klimii iter subterraneum. Cum fabula partim sit utopiana (in qua inter alia narratur de quadam civitate Potu, cuius nominis litterae aliter ordinatae nomen Utopiae e ciunt) partim satura, Latine fortasse scripsit Holbergius, ut a paucioribus hoc scriptum intellegeretur. E ecit tamen ut liber ultimum opus palmare litterarum Latinarum haberetur (saltem his temporibus), in quo subtiliter et non sine grano salis condicionis humanae limites exponuntur. Exstat quaedam mutua necessitudo inter Iter subterraneum et opus Ionathani Swift de itineribus Gulliveri conscriptum et anno divulgatum. Ambo opera tractant terras phantasticas sive bene sive male ordinatas. Iter subterraneum magni momenti fuit etiam scriptoribus, qui temporibus posterioribus fabulas fictas scripserunt: ut unum exemplum memoretur, Iulius Verne anno publici iuris fecit Voyage au centre de la Terre, sed arbores loquentes etiam apud scriptores, qui postea vixerunt inveniuntur, ut in libro Tolkienii e Lord of the Rings nuncupato.

Conspectus librorum Sigridis A ‘De statu mulierum in Ludovici Holberg utopia’, in Corona Coronaria. Festschrift für Hans-Otto Kröner zum . Geburtstag, ediderunt Sabina H et Iohannes S (Hildesiae, Turici et Novi Eboraci: Olms, ), pp. - . Frederici Iulii B J Ludvig Holberg (Novi Eboraci: Twayne Publishers, ). Sigridis P Ludvig Holbergs Menippeische Satire: Das “Iter subterraneum”

(

)

und seine Beziehungen zur antiken Literatur (Francofurti ad Moenum, Bernae et Novi Eboraci: Peter Lang, ). Catharinae S -P ‘ e Interplay with Roman Literature in Ludvig Holberg’s Iter subterraneum’, in Der neulateinische Roman als Medium seiner Zeit/ e Neo-Latin Novel in its Time, ediderunt Stephanus T et Isabella W (Tubingae: Gunter Narr Verlag, ), pp. - .

Excerpta ex opere c.n. Nicolai Klimii iter subterraneum Ratione interpungendi necnon orthographica ad huius florilegii normas nonnumquam mutata, loci secundum hanc editionem sunt exscripti: Niels Klims underjordiske rejse, - , edidit Avus (Aage) K , voll. (Hafniae: Gad, ). Hoc domus editoriae permissu est factum, qua de re gratias agere oportet. Caput I Auctoris descensus ad inferos Anno , postquam in Academia Hafniensi1 utroque examine de2 functus eram et characterem, qui dicitur laudabilis, su ragiis tribunalium tam philosophorum quam theologorum emerueram, reditui in patriam me accingo navemque Bergas Norvegiae ituram conscendo niveis utriusque facultatis calculis monstrabilis, at aeris inops. Commune mihi fatum cum ceteris Norvegiae studiosis erat, qui a bonarum artium mercatura deplumes in patriam redire solent. Ferentibus ventis usi post prosperam sextidui3 navigationem portum Bergensem intravimus. Ita redditus patriae doctior quidem, sed non ditior, sumptibus eorum, qui necessitudine mihi iuncti erant, sublevatus aliquamdiu precariam, licet non plane desidem atque inertem, vitam egi. Nam, ut physicum, cui initiatus eram, studium experimentis illustrarem indolemque terrae ac montium viscera explorarem, omnes provinciae angulos sollicite perreptabam. Nulla tam ardua erat rupes, quam non scandere, nulla tam praeceps et immanis caverna, in quam non descendere conabar visurus ecquod curiosum ac physici examine dignum forte reperirem. Permulta enim in patria nostra non oculis modo, sed ne auribus quidem novimus, quae si tulisset Gallia, Italia, Germania aliave quaelibet miraculorum ferax commendatrixque terra, audita, perlecta lu1 2 3

In urbe København sive Copenhagen. Postquam una cum indicativo plusquamperfecti pro indicativo perfecti adhibetur. I.e., sex dierum: vocabulum haud antiquum.

(

)

strataque haberemus. Inter ea, quae notatu maxime mihi visa sunt digna, erat spelunca magno praeceps hiatu in cacumine montis, quem indigenae vocant Flöien. Cumque os eiusdem speluncae levem ac haud ingratam per intervalla emittat auram, sed ita, ut crebris quasi singultibus fauces modo laxare, modo includere videatur, litterati Bergenses, inprimis celeberrimus Abelinus et conrector scholae magister Eduardus4 astronomiae ac physices apprime gnarus, rem credebant exercitationibus philosophicis dignissimam saepeque populares, cum ipsi prae senio nequirent, stimulaverant ad indolem istius cavernae penitius inspiciendam; maxime cum statis veluti vicibus ad exemplum respirantis hominis retractam cum impetu regereret animam. Stimulatus ego qua sermonibus horum, qua proprio ingenio, descensum in hanc cavernam meditabar mentemque meam quibusdam ex amicis indicabam. Sed his consilium valde displicebat dicentibus inceptionem esse stulti ac desperati hominis. At impetum his monitis non flectere, nedum frangere poterant, et quae su aminare ardorem deberent, aegro animo faces subiciebant. Ad quodvis enim discrimen subeundum acerrimum istud, quo in res naturales detegendas ducebar, studium excitabat, et sponte currenti calcaria addebant rerum domesticarum angustiae; nam exhaustae erant facultates, et durum ac molestum mihi videbatur aliena diutius quadra vivere in patria, ubi omni emergendi spe incisa ad perpetuam mendicitatem me damnatum intuebar omneque ad honores et emolumenta obsaeptum iter, nisi audaci aliquo facinore nobilitarer. Obfirmato igitur animo et praeparatis huic expeditioni necessariis, die quodam Iovis, cum serenum atque impluvium esset caelum, egredior civitate paulo post diluculum, quo rebus peractis salvo adhuc die redire in urbem liceret. Quippe rerum futurarum nescius praevidere non poteram, quod alter ego Phaethon volverer in praeceps longoque per aëra tractu5

in alium orbem detrusus non nisi post decem annorum errores patriam et amicos revisurus essem. Suscepta est haec expeditio anno consulibus Bergensibus Iohanne Munthe et Laurentio Severini, senatoribus Christierno Bertholdi et Laurentio Sandio. Euntem comitabantur quattuor mercenarii, qui funes et harpagones, quibus descendenti erat opus, secum ducebant. Recta tendimus ad Sandvicum6, per quem commodissime in montem ascenditur. 4 5 6

Hi duo viri non videntur aliter praecipue noti. Ovidii Metamorphoseon libri II versus us a Holbergio prima persona retractatus. Norvegice Sandviken.

(

)

Enixi in cacumen, postquam pervenimus in locum, ubi fatalis erat caverna, fessi molesto itinere paulisper ibi consedimus ientaculum sumpturi. Tunc animus quasi instantis mali praesagiens compavescere mihi primum coepit. Igitur conversus ad comites: “Ecquis, rogo, aleam hanc prior subire velit?” Nemine vero respondente, impetus languescens ex integro recaluit: funem aptari iubeo itinerique ita paratus animam Deo commendo. Iam in cavernam demittendus comites docebam quid porro faciendum: pergerent scilicet remittere funem, donec vociferantem me audirent, quo signo dato restem intenderent ac vociferari perseverantem ex antro subito retraherent. Ipse dextra tenebam harpagonem, quo mihi opus erat, ut, si qua in descensu occurrerent obstacula, removerem et medium inter utrumque cavernae latus corpus suspensum servarem. At vix ad altitudinem decem vel duodecim cubitorum descenderam, cum rumpitur restis. Malum hoc mihi innotuit e subsequenti mercenariorum clamore et ululatu, qui tamen mox evanuit. Nam mira celeritate in profundum rapior, et tamquam alter Pluto, nisi quod harpago mihi pro sceptro esset, labor, et icta viam tellus ad Tartara fecit.7

Circiter horae quadrantem, quantum in ista animi perturbatione conicere licuit, in spissa caligine et perpetua nocte versatus eram, cum tandem tenue quoddam lumen crepusculi instar emicuerit8 et mox lucidum et serenum caelum apparuerit. Stulte igitur credebam aut a repercussione aëris subterranei, aut vi contrarii venti me reiectum cavernamque istam spiritus sui reciprocatione in terram me revomuisse. At neque sol, quem tunc conspicabar, nec caelum, nec reliqua sidera nota mihi erant phaenomena, cum caeli nostri sideribus ista, quae iam videbam, essent minora. Credebam igitur aut totam novi istius caeli machinam in sola cerebri imaginatione e capitis vertigine excitata consistere, aut fingebam me mortuum ad sedes beatorum ferri. At ultimam hanc opinionem mox ridebam, cum me ipsum intuerer harpagone munitum et longum funis syrma trahentem, satis gnarus reste ac harpagone non opus esse in paradisum eunti nec caelitibus placere posse ornatum, quo ad exemplum Titanum Olympum vi expugnare et superos inde deturbare velle viderer. Tandem, re serio pensitata, iudicabam delatum me fuisse in caelum subterraneum ac veras esse eorum coniecturas, qui concavam statuunt terram et intra crustas illius alium contineri orbem

7 8

Holbergius retractavit versum um libri quinti Metamorphoseon Nasonis. Cum inversum more insolito cum coniunctivo usurpatum.

(

)

nostro minorem aliudque caelum sole, sideribus ac planetis minoribus interstinctum. Et docuit eventus acu me rem tetigisse. Impetus iste, quo praeceps ferebar, diu iam duraverat, cum tandem sentirem paulatim languescere, prout propius accederem planetae seu caelesti cuidam corpori, quod primum in descensu obvium habui. Idem planeta in tantum sensim excrevit, ut tandem per densiorem quandam atmosphaeram, qua cinctus erat, montes, valles et maria internoscere haud di culter possem; . . . sicut avis, quae circum litora, circum piscosos scopulos humilis volat aequora iuxta, haud aliter terras inter caelumque volabam.9

Tunc animadvertebam non modo suspensum me in aura caelesti natare, sed et cursum, qui adhuc perpendicularis fuerat, in circularem abire. Hinc stetere mihi comae; nam verebar ne in planetam vel satellitem proximi planetae transformarer aeterna vertigine circumagendus. At cum reputarem dignitatem meam hac metamorphosi nil detrimenti capturam corpusque caeleste seu satellitem caelestis corporis pari saltem passu ambulaturum cum famelico philosophiae studioso, animum resumo, maxime cum beneficio aurae purioris et caelestis, in qua natabam, neque fame neque siti premi me sentirem. Attamen cum ad animum revocarem in loculis meis esse panem (Bergenses vocant bolken, qui figurae ovalis vel potius oblongae solet esse), statui e loculis eundem depromere et periculum facere ecquid in isto rerum statu palato arrideret. Sed primo statim morsu nauseam mihi moturum omne terrestre alimentum deprehendens tamquam rem plane inutilem abieci. At excussus panis non modo suspensus in aethere stetit, sed, mirabile dictu, circulum minorem circa me describere coepit. Et innotuerunt mihi exinde verae motus leges, quae e ciunt ut omnia corpora in aequilibrio posita motum circularem sortiantur. Hinc qui tamquam fortunae ludibrium me nuper deploraveram, fastu tumescere coepi intuens me ipsum non solum tamquam simplicem planetam, sed et talem, qui perpetuo stipatus foret satellite, adeo ut inter sidera maiora aut primi ordinis planetas quodammodo referri possem. Et ut impotentiam meam fatear, tantus tunc animum fastus incessit, ut, si obvios habuissem omnes simul consules ac senatores Bergenses, cum supercilio eosdem

9 Primis verbis necnon verbi temporalis persona exceptis versus Aeneidos exscripsit Holbergius.

-

quarti libri

(

)

excepissem, tamquam atomos aspexissem indignosque iudicassem, quos salutarem aut quibus harpagonem meum subicerem. Integrum fere triduum in isto statu permanebam. Nam, cum circa planetam mihi proximum absque intermissione volutarer, noctes ac dies discriminare poteram, solem subterraneum iam orientem, iam rursus descendentem et e conspectu meo abeuntem cernens, quamvis nullam, qualis apud nos, noctem sentirem. Cadente enim sole, lucidum apparuit ac purpureum undique firmamentum splendori lunae haud dissimile; id quod iudicabam esse intimam terrae subterraneae superficiem aut hemisphaerium, quod lumen istud a sole subterraneo in centro huius orbis posito mutuabatur. Hypothesin hanc mihi fingebam10 studii physicae caelestis non plane hospes. At, cum ista felicitate diis me proximum crederem meque ut novum caeli sidus intuerer una cum satellite meo, quo cingebar, a proximi planetae astronomis in catalogum stellarum inferendum: ecce! immane apparuit monstrum alatum, quod iam dextro, iam sinistro lateri meo, iam capiti et cervici imminebat. Credebam primo intuitu esse unum e duodecim signis caelestibus subterraneis ac proinde optabam, si vera esset coniectura, Virginem fore, cum e toto duodecim signorum systemate solum istud signum (scilicet Virgo) in ista solitudine auxilii quid ac solacii a erre valeret. At cum corpus istud mihi propius accederet, videbam torvum et immanem esse griphum. Tanto tunc corripiebar terrore, ut oblitus mei ipsius et sidereae meae, ad quam nuper evectus eram, dignitatis, in isto animi aestu deprompserim testimonium meum academicum, quod in loculis meis forte habebam, occurrenti ostensurus adversario examina mea academica me sustinuisse studiosumque me esse, et quidem baccalaureum11, qui quemvis aggressorem extraneum exceptione fori12 repellere possem. At defervescente primo aestu, cum ad me paulatim redirem, stoliditatem meam deridebam. Dubium adhuc erat in quem finem griphus iste me comitaretur, utrum hostis esset an amicus, aut, quod verisimilius erat, an sola rei novitate delectatus propius accedendo oculos saltem pascere vellet. Nam aspectus corporis humani in aëre circumacti harpagonem dextra tenentis et longum post se funem caudae instar trahentis phaenomenon erat, quod quodvis brutum animal in spectaculum sui allicere posset. Insolita ista figura, quam tunc expressi, variis, ut postea audivi, sermonibus et coniecturis ansam dederat incolis globi, circa quem volvebar. Nam philosophi 10 Anno Isaacus Newton scientiae modernae antesignanus “Hypotheses non fingo” dixerat. 11 Gradum academicum baccalaureatus adeptum. 12 Iudicibus in dubium vocandis.

(

)

ac mathematici cometam me putarunt funem pro cauda cometae capientes. Et erant, qui ex eodem insolito meteoro imminens aliquod malum, pestem, famem aut insignem aliquam catastrophen portendi iudicarunt. Nonnulli etiam ulterius progressi corpus meum, quale e longinquo illis visum fuerat, accuratis penicillis delineaverant, adeo ut descriptus, definitus, depictus et aeri incisus essem, antequam globum istum attigerim. Haec omnia non sine risu ac voluptate quadam audivi, cum in orbem hunc delatus linguam subterraneam didicissem. Notandum est dari quoque repentina quaedam sidera, quae subterranei dicunt Sciscisi (i.e. crinita) quaeque describunt horrentia crine sanguineo et comarum modo in vertice hispida, adeo ut in speciem barbae longae promineat iuba. Hinc non secus ac in orbe nostro inter prodigia caelestia referuntur. Sed ut ad telam revertar, griphus iste eo viciniae iam pervenerat, ut alarum quassatione me infestaret et tandem crus meum serrato vexare morsu non dubitaret, adeo ut manifeste patuerit qua mente novum hospitem venaretur. Hinc coepi pugnacissimum animal armata elidere manu et harpagonem utraque manu complexus hostis audaciam compescui fugae locum saepe circumspicere cogens, tandemque, cum pergeret me vellicare, post unum vel alterum inanem ictum harpagonem tanto impetu tergo alitis inter utramque alam impegi, ut telum revellere nequirem. Vulneratus ales horrendo edito stridore in globum praeceps corruit. Ego vero status iam siderei ac novae dignitatis, quam variis casibus et periculis, ut vulgo fieri solet, expositam videbam, pertaesus arbitrio volucris rapior, quaque impetus egit, huc sine lege ruo, longoque per aëra tractu in terram feror, ut de caelo stella sereno, etsi non cecidit, potuit cecidisse videri.13

Et ita motus circularis, quem nuper descripseram, in perpendicularem denuo mutatur. Sic ingenti cum impetu per adversa crassioris aëris verbera, cuius stridor aures percutiebat, diu tractus, tandem levi innoxioque casu in globum delabor una cum alite, qui paulo post e vulnere obiit. Nox erat, quando in planetam istum delatus fui, id quod e sola absentia solis colligere poteram, non vero e tenebris; nam tantum luminis restabat, ut testimonium meum academicum distincte legere possem. Oritur nocturnum istud lumen e 13 Holbergius hos versus ex versibus phoseon concinnavit.

-

atque

-

libri secundi Metamor-

(

)

firmamento sive crusta terrae inversa, cuius hemisphaerium splendorem, qualem apud nos luna, reddit; hinc si solius luminis ratio habeatur, parum hic di erunt noctes a diebus, nisi quod absit sol et absentia eiusdem noctes reddat paulo frigidiores. Caput II Descensus in planetam Nazar Defunctus ita aëria hac navigatione, cum globum salvus et illaesus attigissem (nam impetus, quo initio ferebatur griphus, cum virium diminutione languerat), iacebam diu immobilis exspectans quid novi illucescente die mihi contingeret. Animadvertebam tunc pristinas infirmitates redire opusque mihi esse tam somno quam cibo, adeo ut paenitudo me ceperit abiecti temere panis. Variis sollicitudinibus fesso animo tandem altus sopor obrepsit. Stertueram, quantum conicere mihi licuit, duas horas, cum horrendus boatus diu quietem turbans tandem somnum penitus excussit. Dormientis animo variae ac mirae oberraverant imagines. Videor in Norvegiam rediisse ibique popularibus quae usu venerant narrasse. Imaginor denique in templo Fanoensi14 haud procul ab urbe cantantem diaconum Nicolaum Andreae audire stridoremque vocis illius aures meas misere et more solito ferire. Igitur experrectus credebam latratum istius viri somnum turbasse. Sed cum haud procul stantem viderem taurum, ex eiusdem boatu quietem abruptam conieci. Mox timidos oculos undique circumferens cum oriente sole virides passim campos et fecundos videbam agros. Arbores quoque apparuere, sed (mirabile visu) mobiles erant, licet tanta esset aëris tranquillitas, ut ne levissima quidem pluma moveri loco posset. Cum mugiens taurus recta ad me tenderet, trepidus fugam circumspiciebam ac in ista trepidatione arborem haud procul stantem conspicatus eandem scandere conabar. Sed cum in eo essem, vocem illa edidit teneram, sed acutam et talem, qualis solet esse iracundae mulieris, moxque quasi palma excussissima colaphus mihi tanta vi inflictus est, ut vertigine correptus pronus in terram caderem. Ictu hoc iam quasi fulmine percussus ac terrore animam propediem agens murmura undique audiebam et strepitus, qualibus resonare solent macella aut mercatorum basilicae, quando maxime sunt frequentes. Postquam oculos aperiebam, conspicabar totam circa me silvam animatam campumque arboribus arbusculisque obsitum, cum nuper vix sex vel septem apparuissent. Vix dici potest quantas haec omnia in cerebro meo turbas excitaverint et quantum his praestigiis animus commotus fuerit. Iam vigilem me somniare, 14

Norvegice Fana kirke.

(

)

iam spectris me vexari et malis spiritibus obsideri, iam alia absurdiora mihi fingebam. Sed tempus mihi non datum est automata haec eorundemque causas excutiendi; nam advolans mox alia arbor ramum demittit, cuius extremitas sex gemmis, tamquam totidem digitis, munita erat. His iacentem me sustulit ac vociferantem abstraxit, comitantibus innumeris diversi generis diversaeque magnitudinis arboribus, quae sonos ac murmura edebant articulata quidem, sed auribus meis peregrina, adeo ut nihil praeter verba haec Pikel Emi, cum saepius eadem iterata fuerint, retinere memoria potuerim. Audivi mox per verba haec intellegi simiam insolitae figurae: quippe e corporis mei forma et cultu coniciebant me simiam esse, quamvis specie nonnihil distinctam a cercopithecis, quos haec terra alit. Alii pro incola firmamenti me ceperunt, quem alitem per aërem huc apportasse credebant; id quod olim usu venisse annales huius globi testantur. Sed haec non nisi post aliquot mensium intercapedinem et postquam linguam subterraneam edoctus fueram didici. Nam in praesenti rerum statu prae metu et mentis perturbatione mei ipsius oblitus eram nec capere poteram quid de vivis et loquacibus arboribus statuendum nec quorsum evaderet processio haec, quae lente et compositis gradibus fiebat. Voces tamen et murmura, quibus undique personabant campi, iram et indignationem quandam indicabant; et sane non sine gravi causa iram in me conceperant. Arbor enim ista, quam taurum fugiens scandere volebam, uxor erat praetoris, qui in proxima civitate ius dicebat, qualitasque personae laesae crimen aggravaverat; nam non modo simplicem et plebeiae sortis mulierem, sed matronam primi ordinis visus sum voluisse palam subagitare: insolitum ac horrendum genti adeo modestae ac verecundae spectaculum. Tandem ad civitatem, quo captivus ducebar, ventum est. Erat illa non minus superbis aedificiis quam regionum, vicorum ac platearum concinno ordine et symmetria monstrabilis. Altae adeo conspicuaeque erant aedes, ut speciem turrium praeberent. Plateae ambulantibus plenae erant arboribus, quae demittendo ramos se invicem in occursu consalutabant quoque plures deprimerent ramos, eo maius erat reverentiae ac submissionis argumentum. Ita cum e conspicua quadam domo forte eodem tempore egrederetur quercus, ad visum illius demissis ramis plerisque retro cedebant ceterae arbores, unde conicere licuit eandem supra sortem vulgarem esse. Et innotuit mox mihi urbis esse praetorem, et quidem eundem, cuius a me laesa dicebatur uxor. Rapior mox sublimis in eiusdem praetoris aedes, ubi confestim a tergo meo obditur ianua et fores oppessulantur, quocirca me tamquam pistrini candidatum intuebar. Metum hunc insigniter adaugebant positi extra fores, tamquam in excubiis, tres custodes; singuli sex securibus pro numero ramorum erant armati;

(

)

nam quot rami erant, tot bracchia, et quot gemmae, tot digiti. Notabam in summitate truncorum posita esse capita, humanis haud absimilia, et loco radicum binos conspicabar pedes eosdemque admodum curtos, unde fit ut testudineo gradu incedant planetae huius incolae. Hinc, si solutus fuissem, facile mihi foret manus illarum e ugere, cum pernicitate pedum praestantior prae illis volare viderer. Ut brevi me expediam, perspicue iam videbam arbores has incolas esse huius globi et ratione easdem esse praeditas mirabarque varietatem istam, qua natura in animantium formatione delectatur. Arbores hae nostras proceritate non exaequant, quippe iustam hominis staturam vix excedunt pleraeque; quaedam minores erant; flores diceres aut plantas; et has coniciebam esse infantes. Mirum est in quosnam cogitationum labyrinthos phaenomena ista me deduxerint, quot suspiria mihi expresserint quantumque carissimae tunc patriae desiderium subierit. Nam, quamvis istae arbores visae mihi sint sociabiles, linguae beneficio utentes ac specie quadam rationis praeditae, adeo ut ad animantia rationalia quodammodo referri possent, dubitabam tamen comparari posse cum hominibus; negabam iustitiam, clementiam aliasque virtutes morales inter easdem locum habere. His cogitationum turbis collisus, viscera mea moveri sentiebam et e fontibus oculorum torrentes lacrimarum defluentes faciem inundabant. Sed cum dolori ita indulserim et in fletus me muliebres coniecerim, intrant cubiculum custodes corporis mei, quos respectu securium tamquam lictores intuebar. His praeeuntibus ducor per urbem ad perspicuam quandam domum in umbilico fori positam. Visus mihi tunc sum dictatoriam dignitatem adeptus et consule Romano maior; nam non nisi duodecim secures in comitatu consulum erant, cum ego octodecim stipatus procederem. Valvis aedium, ad quas ferebar, caelata stabat Iustitia, in formam arboris e cta bilancem ramo tenens. Imago eadem erat filo virginali, aspectu vehementi, luminibus oculorum acribus, neque humilis neque atrocis, sed reverendae cuiusdam tristitiae dignitate spectabilis. Hinc senaculum esse mihi liquido patuit. Introductus in curiam, cuius strata tessellati operis marmore interstincta nitebant, aureo ibi sedili tamquam tribunali sublimem vidi arborem cum bis senis assessoribus, qui a dextra et sinistra praesidis ordine concinno ac totidem subselliis assidebant. Praeses palma erat mediocris staturae, sed inter ceteros iudices ob foliorum varietatem, quae diversis coloribus erant tincta, notabilis. Utrumque latus cingebant apparitores numero viginti quattuor, quorum singuli sex securibus armati stabant. Horrendum oculis meis spectaculum, cum ex ista armatura sanguinariam hanc gentem ominarer!

(

)

Ad introitum meum consurgentes senatores excelsos ad aethera extendebant ramos, quo religionis exercitio defuncti denuo consederunt. Sedentibus cunctis, ante cancellos ego sistor inter duas medius arbores, quarum trunci pelle ovina erant obducti. Credebam esse advocatos et re vera tales erant. Antequam causas dicere coeperunt, centonibus quibusdam atrati coloris obvolvitur caput praesidis. Mox actor brevem habuit orationem, quam ter repetivit; responditque pari brevitate rei defensor. Actiones eorum subsecutum est semihorae silentium. Tunc adempto, quo tectus erat, velamine exsurgit praeses sublatisque denuo ad sidera ramis verba quaedam decenter enuntiavit, quibus sententiam meam contineri iudicabam. Nam finito sermone dimissus ad vetus ergastulum reducor, unde tamquam e cella promptuaria ad flagrum me mox depromendum ominabar. Solus ibi relictus, cunctis quae acciderant ad animum revocatis, ridebam stultitiam huius gentis; nam visa mihi est potius histrioniam egisse, quam iustitiam exercuisse, omniaque quae videram, gestus, ornatus, modus procedendi etc. ludicris spectaculis ac pantomimorum scaenis quam gravi emidos tribunali apparebant digniora. Felicitatem tunc orbis nostri praedicabam et praestantiam Europaeorum prae ceteris hominibus. At, quamvis stuporem et stoliditatem gentis huius subterraneae damnarem, coactus tamen simul eram fateri a brutis animantibus debere distingui. Nam nitor civitatis, symmetria aedificiorum et alia manifeste indicabant ratione non destitutas esse has arbores nec artium, inprimis mechanices15, prorsus esse rudes. Sed putabam hoc solo virtutem ac praestantiam omnem absolvi. Dum ita tacitus mecum loquebar16, intrat arbor sistrum manu tenens. Eadem, di bulato meo pectore ac nudato altero bracchio, mediam mihi venam scite admodum pertudit. Postquam sanguinis, quantum sat videbatur, elicuerat, bracchium non minori dexteritate obligabat. Ita o cio functa, inspecto sollicite sanguine, tacita ac velut admiratione satura digreditur. Haec omnia confirmabant opinionem quam de stoliditate huius gentis mihi finxeram. At quam primum linguam subterraneam edoctus essem et explicata mihi cuncta fuissent, contemptus in admirationem vertitur. Processus hic forensis, quem temere damnaveram, ita mihi exponitur. E forma corporis mei iudicaverant me esse incolam firmamenti. Visus fueram honestam et primi ordinis matronam velle violare. Ob crimen hoc in forum reus tractus fueram. Advocatorum alter culpam exaggeraverat supplicium lege debitum poscens; alter vero non poenam deprecatus erat, sed dila15 16

Artis mechanicae. Stat pro loquor.

(

)

tionem supplicii suaserat, donec innotuerit quis, qualis et cuias essem, utrum brutum, an animal rationale. Porro ramorum extensionem didici esse actum religionis ordinarium, antequam res diiudicaretur. Advocati ovina tecti erant pelle, ut memores essent innocentiae et integritatis in partibus obeundis. Et revera probi hic omnes ac integri sunt, id quod monstrat in re publica bene constituta dari posse probos ac honestos causidicos. Severae adeo in praevaricatores latae sunt leges, ut nec sycophantiis nec fucis ullum mantellum sit obvium, nec deprecatio perfidiis, nec maledictis sit fuga, nec confidentiae usquam hospitium sit, nec diverticulum dolis. Verborum trina repetitio fieri solebat ob tarditatem perceptionis, qua ab aliis gentibus distinguebantur huius terrae incolae; nam paucis datum erat intellegere quod obiter legerant aut percipere quod semel tantum audiverant. Qui statim rem capiebant, vi iudicandi credebantur destituti ideoque raro hi ad magna ac momentosa17 munera admittebantur. Experientia quippe didicerant fluctuasse rem publicam in manibus eorum, qui promptissimae sunt perceptionis ac qui vulgo magna ingenia dicuntur; tardos vero ac per contemptum hebetes dictos composuisse quae primi turbaverant. Paradoxa haec omnia erant, licet serio ponderanti non plane absurda mihi sint visa. Maximam vero admirationem movebat historia praesidis; nam virgo erat, indigena huius loci, et a principe constituta Kaki seu supremus in civitate iudex. Apud hanc gentem enim18 nullum in distributione o ciorum observatur sexus discrimen, sed habito delectu rei publicae negotia dignissimis conferuntur. Ut rite de uniuscuiusque profectu ac dotibus animi iudicetur, instituta sunt seminaria, quorum ephori sive directores dicebantur Karatti (vox ista proprie denotat examinatores sive scrutatores). Eorum o cium erat profectum et vires uniuscuiusque examinare, indolem iuventutis penitius inspicere habitoque examine principi quotannis exhibere indicem eorum, qui ad munera publica essent admittendi, simulque ostendere qua in re unusquisque patriae maxime usui esse posset. Accepto isto catalogo princeps nomina candidatorum libro inferri iussit, quo in memoria et tamquam ante oculos haberet quos ad vacantia munera admoveret. Praedicta virgo splendidum ante quattuor annos a Karattis obtinuerat testimonium eoque nomine a principe constituta erat praeses senatus huius urbis, in qua nata erat. Sancta et constans est huius moris observantia apud Potuanos, cum credant optime iis perspectum esse statum loci, qui in eodem nati sunt et educati. Palmka (id nomen huic virgini erat) summa cum laude 17 18

Significatio huius nominis adiectivi recentior est “alicuius momenti.” Enim satis sero in sententia inducitur.

(

)

triennii spatio Spartam19 hanc ornaverat habitaque fuit prudentissima totius civitatis arbor. Nam tanta illi erat perceptionis tarditas, ut rem, nisi ter vel quater repetita esset, aegre perciperet. At, quod semel percepit, penitus perspexit tantoque iudicio quaevis problemata discussit, ut e ata eiusdem totidem oracula habita fuerint. Novit enim iustum gemina suspendere lance ancipitis librae, rectum discrevit, ubi inter curva subit vel cum fallit pede regula varo.20

Hinc nulla ab ea quadriennii spatio dicta fuit sententia, quae non a summo tribunali Potuano confirmata et encomiis ornata esset. Igitur institutum istud in favorem sexus sequioris, quod primo intuitu damnaveram, non plane absonum curatius examinanti visum est. Cogitabam mecum: quid, si uxor praetoris nostri Bergensis loco mariti ius diceret? quid, si advocati Severini filia eloquentia ac praeclaris animi dotibus ornata virgo pro stupido parente causas in foro ageret? Iurisprudentia nostra parum inde detrimenti caperet et forsitan emis toties non vapularet. Cogitabam porro, quoniam in foris Europaeis causae celeriter adeo iudicantur, sententias istas extemporales ac praecoces, si severiori examini subicerentur, notas censoris non e ugituras. Ut pergam reliqua explicare: venae sectionis rationem hanc audivi. Si quis criminis convictus sit, pro flagris, membrorum mutilatione aut capitali supplicio ad venae sectionem damnatur, quo pateat utrum e malitia an sanguinis aut humorum vitio derivandum sit crimen, et an tali operatione corrigi queat, adeo ut tribunalia haec ad emendationem potius quam ad poenam spectent. Emendatio tamen haec poenam quodammodo complectebatur, quoniam nota quaedam ignominiae erat ex iudicis sententia hanc operationem subire. Si quis iterum laberetur, indignus civitate iudicatus ad firmamentum, ubi omnes absque discrimine recipiebantur, solebat relegari. At de exsilio isto eiusdemque indole plura mox dicenda. Quod vero chirurgus iste, qui venam mihi mediam aperuit, ad visum sanguinis mox obstupuerit, causa haec erat, quod incolae huius globi loco sanguinis liquidum et candidum habeant succum per venas fluentem, qui, quo est candidior, eo maior sanctitatis nota. Haec omnia linguam subterraneam edocto penitius innotuerunt, quo facto clementius iudicium ferre coeperam de gente ista, quam temere nimis damnaveram. At, quamvis stupidas et stolidas has arbores primo 19 20

Sparta stat pro provincia, pro campo. Hos versus ex versibus - quartae Saturae Persii retractatis Holbergius panxit.

(

)

intuitu iudicaveram, animadverteram tamen mox non omni humanitate esse destitutas ac proinde nullum mihi esse periculum vitae; in qua spe confirmabar, cum viderem bis quovis die alimenta mihi a erri. Cibus vulgo constabat e fructibus, herbis ac leguminibus; potus erat liquidus succus, quo nil dulce magis ac saporum. Praetor iste, in cuius custodia eram, principi sive dynastae haud procul ab hac civitate degenti mox indicabat in manus suas casu incidisse animal quoddam rationale, sed insolitae figurae. Rei novitate motus princeps in lingua me erudiri, et deinde ad aulam suam mitti iubet. Datus hinc mihi fuit magister linguae, sub cuius institutione semestri spatio tantum profeci, ut cum incolis satis expedite fabularer. Postquam in lingua subterranea tirocinii rudimenta deposueram, a ertur ab aula novum mandatum de ulteriore mea institutione iubeorque seminario urbis initiari, ut a Karattis eiusdem sive examinatoribus perspicerentur vires ingenii mei et in quo disciplinae genere maximam spem promitterem. Haec omnia sollicite exsequuntur; sed dum in stadio hoc eram, non corporis mei minor cura habebatur quam animi, et solliciti inprimis erant ut ad similitudinem arboris, quantum fieri licuit, formarer; quem in finem ramos quosdam adsciticios21 corpori aptabant. Dum haec aguntur, hospes meus redeuntem quavis vespera e seminario variis sermonibus ac quaestionibus exercebat. Audivit summa cum animi voluptate me de iis, quae in subterraneo hoc itinere usu venerant, dissertantem; maxime vero obstupuit ad descriptionem terrae nostrae et immensi, quo cincta erat, caeli innumeris sideribus interstincti. Horum omnium attentus avidusque erat auditor; at erubuit nonnihil ad ea, quae narrabam de arboribus nostri orbis, quae inanimatae, immobiles ac radicibus terrae stent fixae, ac tandem non sine indignatione me intuebatur, cum testarer arbores nostras caesas calefaciendis fornacibus et cibis coquendis inservire. Attamen re serio pensitata, paulatim ira detumuit protensisque versus caelum quinque ramis (nam totidem illi erant) iudicia creatoris, cuius sint variae occultae rationes, est miratus; attente porro audivit alia narrantem. Uxor illius, quae adhuc praesentiam meam aversata fuerat, cum veram, ob quam in iudicium tractus eram, causam didicisset ac specie me arboris, quam in orbe nostro scandere solemus, deceptum, abiecta omni suspicione, in gratiam mecum rediit. At ego, ne inter initia coëuntis gratiae recentem cicatricem rescinderem, non nisi praesente ac iubente marito sermones cum illa miscui. 21

Vocabulum non antiquum.

RAPHAELIS LANDIVARII (RAFAEL LANDÍVAR) ( -

)

carmen didacticum et descriptivum Natus in Guatimala patre nobili, qui nuper ex Hispania migraverat, et matre ex ipsa America orta studia artium liberalium, philosophiae, theologiae in Guatimala et dein in Mexico gessit. Societatis Iesu socius in Mexico factus necnon litterarum professor in Guatimalam remigravit, ubi tandem rector Collegii Iesuitarum est creatus. Societate Iesu ex Americis anno expulsa, in Italiam se conferre debuit, ubi vitam degit. Bononiae diem supremum obivit. Inter eius opera maxime notum est carmen didacticum (vel descriptivum, quippe quod descriptiones ante omnia comprehendat) c.t. Rusticatio Mexicana. Prima editio, in qua decem libris carmen est distributum, divulgata est Mutinae (vulgo Modena) anno , altera vero aucta quindecim librorum Bononiae anno . Quo in opere hexametris lacus Mexicani (nomen adiectivum quod est Mexicanus latius patet ad totam Americam mediam indicandam), mons ignivomus, coccum, saccharum, fodinae, pecus aliaque rustica describuntur. Ob exilium summa maestitia a ectus in carminis praefatione maximo dolore maximaque dulcedine de Guatimala urbe sua loquitur, quae est terrae motu eversa, sperans fore ut illa ex ruinis reviviscat. Quod de animo eius quoque intellegi potest; nam ex vitae tumultu memoriam patriae tenerrimam carmine suo redintegrare ei est propositum. Universitas studiorum Societatis Iesu quae hodie in urbe Guatimala exstat in honorem Landivarii est nuncupata. In loco infra descripto agitur de celeberrimis hortis Mexicanis natantibus.

Conspectus librorum Sergii F ‘De genesi, de fontibus, de lingua et stilo in poemate Raphaelis Landivar Rusticatio Mexicana inscripto’, in Acta selecta decimi Conventus Academiae Latinitati Fovendae, Matriti, - Septembris , ediderunt Antonius C G et Maria Dolores A S (Romae: Academia

(

)

Latinitati Fovendae – Matriti: Instituto de Estudios Humanísticos de Alcañiz, ), pp. - . Iasminae H Loyola’s Bees. Ideology and Industry in Jesuit Latin Didactic Poetry (Oxonii: Oxford University Press, ). Andreae L ‘Allegories of colonialism in Rafael Landívar’s Rusticatio Mexicana’, in e Role of Latin in Early Modern Europe: Texts and Contexts, ediderunt Gerardus P et Veronica O (Hornae/Vindobonae: Verlag F. Berger & Söhne, ), pp. - . Andreae L ‘Migration und Ovids Exildichtung in der lateinischen Kultur Kolonialmexicos: Rafael Landívar, Cristóbal Cabrera und Vincenzo Lanuchi’, in Jahre Wiederkehr der Verbannung des Ovid: Exil und Literatur, ediderunt Veronica Coroleu O et Gerardus P (Hornae/Vindobonae: Verlag F. Berger & Söhne, ) pp. - . Marcellae Alexandrae S ‘Reminiscencias virgilianas en tres pasajes de la Rusticatio Mexicana de Rafael Landívar’, Revista de estudios clásicos, ( ), - .

Excerptum ex opere c.n. Rusticatio Mexicana Hoc excerptum, uniformitatis causa mutatis quibusdam rebus ad orthographiam necnon ad rationem interpungendi pertinentibus, ex hac editione est exscriptum: Andreae L e Epic of America: An Introduction to Rafael Landívar and the ‘Rusticatio Mexicana’ (Londinii: Duckworth, ). Qua de occasione data domui editoriae gratias agimus. Me iuvat omnino terrae natalis amore usque virescentes patrios invisere campos Mexiceosque lacus et amoenos Chloridis1 hortos undique collectis sociis percurrere cymba. Tum iuga Xoruli2 visam, Vulcania regna; et vitreos celso latices de colle ruentes; coccineumque dein Tyriumque Indumque venenum; oppida mox fibri telis3 ferroque fodinas aggrediar; luteisque astringam sacchara formis; hinc fusum regione pecus fontesque secutus et volucres, et lustra canam ludosque docebo. … Urbs erat occiduis procul hinc notissima terris Mexicus ampla frequensque viris opibusque superba, 1

Florum deae, quae Latine Flora vocatur. Montis ignivomi medio in Mexico siti, hodie El Jorullo. 3 Agitur de opificio fibrorum (vel castrorum), quod Landivarius est descripturus (sicut Vergilius apium opificium in Georgicorum libro quarto descripsit). 2

( indigenis quondam multos dominata per annos: nunc vero Hispani, populis Mavorte subactis, sceptra tenent summaque urbem ditione gubernant. Plures hanc vitreo circumdant fonte lacunae, quae blando parvas allectant gurgite puppes. Non tamen has omnes mens est celebrare canendo: nam quae sepositae prospectant longius urbem, flumine nec tanto turgent, quod fama frequentet, nec nitidos squama pisces florumque natantes areolas anatumque vadis examina pascunt. At quae purpureos Phoebi remeantis ab umbris infringit radios et quae declinat ad Austrum (apta quibus flexus donat commercia rivus), fluctibus exundant spumosaque litora pulsant: deliciae populi et florentis gratia ruris. Has prope frondosis consurgunt oppida ripis, quae nomen geminae famamque dedere paludi: hoc Chalcum, Texcucum illud longaeva vetustas dixerat atque ambo patria de voce vocarat. Tunc alias aliis recto discrimine lymphas praetulit, et vario prudens celebravit honore. Nam licet angustis geminae loca tuta carinis exhibeant serventque altis pro moenibus urbem, allicit et vero cives argentea Chalcis, quod laetas segetes, quod puris pascat in undis arboreis intexta comis peramoena vireta: gloria prima lacus et culti dedecus agri. ... Mexicei primum media statuere palude urbem aliquot tandem magni post lustra futuram imperii sedem. Tanto tamen ardua fastu templa deum regumque arces turresque domosque constituit tantumque brevi gens inclita crevit, ut regi, cui tota diu subiecta tributum solverat, ingentes curarum immitteret aestus; scilicet augeri gentemque urbemque dolebat. Quare aliud miseram gravius nec viribus aequum vectigal iussit crudelis pendere gentem: ducere odoratos submissis fluctibus hortos frugibus insignes cultosque virentibus herbis. Quod si iussa viri fieri tunc posse negarent, excidio multare urbem populumque parabat. Ingemuere omnes gemituque augusta replebant templa Deum: sparsis bacchatur turba capillis. Omnia sed prudens vincit sollertia gentis.

)

( Ingenio freti cives animique vigore accingunt se operi, tectisque undisque relictis, nigrantes penetrant silvas atque avia cursu quaerere textilibus frondosa arbusta genistis. Cuique suum partitur opus, sua munera cuique: pars lento vellit faciles e vimine ramos, pars onerat cymbas, pars remis ducit onustas; fervet opus durosque iuvat perferre labores. At postquam silvae magnum congessit acervum cunctaque consilio maturo turba paravit, concurrit texitque leves e fronde tapetas oblongae storeae similes; quos moenia propter expandit textosque salo committit aperto, callibus hinc atque hinc multis super alta relictis. Ne tamen infensi spargant conamina venti aut mare surripiat pronum fugientibus undis, cauta trabes fundo nodoso ex robore figit vimineasque ligat storeas ad tigna rudenti. Haec ubi felici norunt confecta labore Mexicii, proras certatim ad litore vertunt, mox agros repetunt hilares fusique per arva e odiunt campis pingues ad semina glaebas. Non ita sollicitae carpunt per florea rura nectar apes densae, magnis alvearia silvis cum nova conficiunt replentque examina melle. Tum lembos onerant collecto caespite pubes et vaga multiplici convolvunt aequora remo. Ast ubi distentos undis venere tapetas, quisque superfundunt lectas sine vomere glaebas udaque frugiferae committunt semina terrae. Hic iacit in campos granum Cereale natantes, hic holerum gaudet laetum di undere semen. Nec desunt, queis veris honos regina vireti culta rubet Veneri quondam sacrata profanae. Ut vero mediis vernantem fluctibus agrum conspexit, concors festivo turba tumultu exultat remisque movens per caerula nantem ardua crudeli persolvit dona tyranno. Ast alios undis hortos sibi cauta reservat, qui Florae gemmis addant Cerealia dona, et quos assidue subigens diuturna propago incorrupta sui servet monumenta laboris.

)

IOANNIS PASCOLI (GIOVANNI PASCOLI) ( -

)

satura (carmina commixta) Poeta, professor, rerum antiquarum investigator Italus Ioannes Pascolus, qui ante omnia carminibus suis Italicis innotuit, versus Latinos quoque panxit. Catullocalvos est commixtio (satura) metrorum, in qua poeta minutias fingit illius diei a Catullo et Gaio Licinio Calvo versiculis scribendis perlepide dicati, quem secuti sunt Catulli cruciatus nocturni (de quibus ex carmine o Catulliano discimus: Hesterno, Licini, die otiosi…). At non tantum carmen um, sed totum corpus Catullianum in satura Pascoliana miscetur idque maxima peritia a poeta perficitur, ita ut interdum verba ex versibus Catullianis excerpta sine mutationibus apud Pascolum inveniantur, tamen prorsus alio in metro collocata. Voces ex aliis quoque scriptoribus antiquis saepissime subaudiuntur, de quibus omnibus accurate disserit vir doctus Traina in commentario suo.

Conspectus librorum Giovanni Pascoli, Poesie latine, edidit Manara V (Mediolani: Arnoldo Mondadori editore, ). Il latino del Pascoli e il bilinguismo poetico, edidit Aemilius P (Venetiis: Istituto Veneto di Scienze, Lettere ed Arti, ). Annae M ‘Poetic Play: Pascoli’s Catullocalvos and Catullus ’, International Journal of the Classical Tradition, , ( ), - . Alfonsi T Il latino del Pascoli. Saggio sul bilinguismo poetico, tertia editio adiuvante Patricia P parata (Bononiae: Pàtron, ).

Excerptum ex opere c.t. Catullocalvos Orthographia et interpunctione aliquando mutatis ut uniformitas exstaret, hanc editionem secuti sumus: Alfonsi T Giovanni Pascoli Saturae:

(

)

introduzione, testo, commento e appendice (Florentiae: La Nuova Italia, 2 , ). Quocirca erga domum editoriam grato sumus animo. Carmen hexametris incipit, dein versibus hexametris - pergit; Eidolon Helenae hendecasyllabis est exaratum, Alaudae vero strophis Sapphicis. Ibat per Veteres tunicatus forte1 Tabernas2 quidam annis iuvenis nec vultu serior idem, bellus et urbanus, nihil indefessus agendo3. Si toga dest umeris, digito non, ynice4, laevae, anule, non destis levibus, Sicyonia5, talis. Praeterea flavos6, procero corpore, sic ut trans ripas fortasse Padi crevisse putares. Cetera nil optet puero nutricula, quod non huic uno7 tribuat, formam, rem, denique mentem, aspectu quivis, nisi quid color arguit albus atque inducta genis oculorum longior umbra. Venerat ad nonam pedetemptim a Castore pilam8, qua crotalis sonat et mima saltante taberna: exadversus adest statura parvolus alter9, mundus et acer et is, qui vano plurima gestu secum ageret, digitis conclusis rite duobus, saepius extendens infesto pollice dextram. Perstrictus taciti strepitu certaminis auris cauponam pernix evaserat, ecce “Quid?” audit “Quo videor, Licini, tibi casu struma Vatini10? Nam minitabundus praeter nos ire parabas. E uxitne animo quod heri convenit? Adesdum!” “O Valeri, mi feste dies,” respondit “at adsum. Nescioquid mecum gradiens meditabar et ultra quam vellem mentis nos impetus ipse ferebat. Quid tu, belle? Satin recte? Sed pallor amantem arguit. Heu vereor ne exerceat illa βοῶπις11 1

Cf. Horatii Sermonum I, , Ibam forte via sacra. Veteres Tabernae erant in foro Romano. 3 Ipse Catullus. 4 Anule in Bithynia parate. 5 Calceamenta Graeca mollia. 6 Flavus. 7 Forma solita sane est uni. 8 Cf. Catulli , - Salax taberna vosque contubernales, a pilleatis nona fratribus pila. 9 Gaius Licinius Calvus, poeta et orator Romanus, Catulli amicus, qui est salaputium disertum in carmine Catulli , . 10 Cf. Catulli , ; , - . Vatinius a Licinio ambitus vehementer est accusatus. 11 I.e., magnis oculis. Cf. Ciceronis epistularum Ad Atticum II, , , , , . Agitur de Clodia a Catullo Lesbia nominata. 2

(

)

Alciden Iuno te alium. Cave! Consulis uxor est, si non eadem Iovis est uxorque sororque!” “Nugaris, Licini: nihil hoc” ait “attinet ad nos. Amentis, nec amantis erat.” “Cur? Scire laboro. Dic nobis” inquit “sodes, ἵνα εἴδομεν ἄμφω12.” “Nosti: non vir me consul, non Iuppiter ipse deterreret, ut iste bonus deterret adulter, qui colit, urget, amat, qui rursus respuit, odit, istud qui nomen de more βοώπιδι fecit.” “Num Cicero?” “Cicero.” “Qui? Quaeso. Nonne patronus optimus13 ... ?” “Em! Fateor talem mihi, stante corona, visum, cum graviter sit sanctum dixit apud vos hoc igitur nomen (meministin, Calve?) poetae14. Nunc aliud longe est.” “Quine ipsos saepe poetas eludit ...” “Sine nos eludat, iure vocet nos cantores15, dum ne mox ipse poemata tangat!” “Dum ne, inquam, desiderio se venditet ultro, false, tuo! Sed macte, puer, virtute: nihildum profecit, nihil, adiuro, post proficiet, si vera Terentia, quod dicunt, praesensit16.” “Ain tu?” “Sic.” “Me, ocelle, beas.” “Et ab hoc metuo Pulchello17 Patri quem dicunt Patriae18 ne forte mali quid apportetur. At hora abiit iam tota. Tabernam cur cessas intrare pudens?” “I prae, sequar.” “Euge!” Ut consederunt, melioris copa lagenam iussa notae tulit et cyathos. Potatur. Utrumque movit deinde pedum et manuum crotalistria plausu: te magis heu, Valeri19. Nam dum flagrantibus illi imminet hic oculis et toto pectore, lapsae forte pugillares ita defluxere tabellae in mensam. Quibus obrepsisti, Calve, sinistra. Arripit et subito legit et pronuntiat Ille mi par esse deo20... “Iam Calvom iure vocem te, 12

I.e., ut ambo sciamus. Cf. Homeri Iliadis I, . Catulli , optimus omnium patronus. 14 Ciceronis orationis Pro Archia Sit … sanctum … hoc poetae nomen. 15 Ciceronis Tusculanarum disputationum III, , ubi Cicero quodam cum contemptu de poetis novis sive neotericis, ad quos Catullus pertinet, loquitur eosque cantores Euphorionis vocat (Euphorio poeta Graecus fuit aetatis hellenisticae quae vocatur). 16 Uxor Ciceronis Terentia zelotypia laborasse videtur, si de Clodia cogitaret. 17 Publio Clodio Pulchro, probabiliter fratre βοώπιδος, i.e. Clodiae sive Lesbiae. Clodius e ecit ut Cicero, qui sine iudicio coniuratos Catilinarios capitis damnaverat, in exilium mitteretur. 18 Post coniurationem Catilinae detectam hoc titulo Cicero est ornatus. 19 Valerius est Catulli nomen gentilicium. 20 Catulli , . Agitur de carmine, in quo prima fortasse vice poeta Lesbiam admiratur. 13

(

)

Marrucine Asini21?” conclamat “Redde” Catullus “redde pugillares22!” “Ad calcem dum veniam, sis.” “O sectumque mala mihi sutumque alite buxum! Moecha mihi pridem quod ridens involat, et nunc ...” “Nunc minime tibi moechus ego; magis, inprobe, moecho. Qualis enim est, cyathis totidem quae pulchra bibatur Lesbia, quot bibitur Celeris23, si collibet, uxor? Heu vere statuo nimium gestire Catullum!24” “Ten sanum, iucunde, rear?” “Si scribere versus insani est, dicas ambo insanire licebit.” Arreptoque stilo coepit perarare tabellas. It stilus et tenui proscindit vomere ceram: nusquam haeret nec cunctatur nec vertitur umquam. I. EIDOLON HELENAE Otium, Valeri, tibi molestum est25. Somnias vigil atque vana captas nubila, aëra solitudinemque, seu quid vanius est inaniusque. Namque femina non id est, quod ipsa est, sed quod esse cupis, quod esse reris tute eam; tibi non amatur ipsa, sed tuae mera mentis umbra quaedam. Idaeaque Helenen trahis biremi, concupiscis, aves, amas, potiris pugnasque et cruciaris interisque. Tu quidem excruciabere et peribis: in Pharo latet insula puella, quam verax habitat senex marinus. Tum, Valeri, certas aequatam currere ceram. It manus et metam velox evitat et addit in spatia: inversa buxum conscribitur hasta.

21 Cf. Catulli , , ubi Marrucinus Asinius dicitur lintea convivarum neglegentiorum esse furatus. 22 Cf. Catulli , - , - , quo in carmine poscit poeta ut codicilli a muliere ablati sibi reddantur. 23 Quintus Caecilius Metellus Celer erat maritus Clodiae. 24 Cf. Catulli , otio exsultas nimiumque gestis. 25 Cf. Catulli , Otium, Catulle, tibi molestum est.

(

)

II. ALAUDAE Tintinant aures mihi nuntiantes26 non ita absenti bona verba dici, mens nec ipsa iam meliora de me sentit et a ert. Quin et ex alto videor mihi corde27 omen exaudire malum, velut si tu gemas, orto Cane, parra, nulli conspicienda. Sentio: sed quid faciam? Voluptas altior sensus animumque tangit et beat, monstrent licet haec et illa et omnia letum28. Inminent campis nebulae malignis, alites ipsis nebulis rapaces: garriunt vero super has et illas semper alaudae.

26

Cf. Catulli , tintinant aures (eadem ratione metrica dictum). In versu mihi est pyrrhichius, hic vero iambus atque id quidem ita ut ultima syllaba vocis quae est corde elidatur. 28 Cf. Catulli , ostentant omnia letum (in fine hexametri). 27