Expositio libri Iob, Tractatus prophetarum Osee Iohel et Amos, Operum deperditorum fragmenta

Citation preview

GEL en si Nes RE CeCERMEY PMR

zz

Du.

ALT

Ni

RUN PE)

ducu e

ie

4 V RIGQiULTI

ce

C1

The Library SCHOOL COE IHEOLOGY AT CLAREMONT

WEST

FOOTHILL

AT COLLEGE

CLAREMONT,

AVENUE

CALIFORNIA

-

y* (CAM

:ü

ASA

OM!

Tx

Ux

ve Ds

CORPVS

CHRISTIANORVM Series Latina

LXXXVIII

CORPVS

CHRISTIANORVM Series Latina

LXXXVIII

IVLIANI AECLANENSIS EXPOSITIO

LIBRI

IOB

TRACTATVS PROPHETARVM OSEE IOHEL ET AMOS OPERVM DEPERDITORVM FRAGMENTA

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXXVII

IVLIANI AECLANENSIS EXPOSITIO LIBRI IOB TRACTATVS PROPHETARVM OSEE IOHEL ET AMOS ACCEDVNT OPERVM DEPERDITORVM FRAGMENTA POST ALBERTVM BRUCKNER DENVO COLLECTA AVCTA ORDINATA

AVXILIANTE

MARIA

JOSEPHA

D'HONT

EDIDIT

Lvcas DE CONINCK

.

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXXVII

SvMPTIBVS SVPPEDITANTE SvPREMO BELGARVM MAGISTRATV PvBLICAE INSTITVTIONI ATQVE OPTIMIS ARTIBVS PRAEPOSITO EDITVM

T heologu L_ibrary

SCHOOL OF THEOLOGY AT CLAREMONT California

(O Brepols 1977 No part of this work may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher.

GRATIAS DEBITAS PERSOLVIMVS REVERENDISSIMO DoMINo E. DEKKERS QVI POST MVNVS ÍVLIANI OPERVM EDENDORVM COLLATVM ASSIDVE IN CONSILIO NOBIS ADERAT ;

NECNON DOCTISSIMO VIRO J. IJSEWIJN CVIVS ADMONITIONIBVS OPTIMIS VSI SVMVS. JcNomRET, Dr: Pair. CDASS.,

AD

PRAEFATIONEM NOSTRAM EMENDAVIT. AMICVM NOSTRVM R. VANDER PLAETSE OFFICIA MVLTIPLICIA SEMPER PARATVM EXPERTI

SVMVS.

NE

n

VON

Ld

ieri L

4

xt

AN

$

re

osi

2

7ckrMNO ÀSAET»É- D: 4 "

'

D

177

t9art^

"sa MH 4

LATE

1,

e MM A

P" M TOV A i d et

MYTAWA"

"

!

E

E

5 ER pow LL 1:12

ge, avita

**i LORA TU S1 »t ans "wn di ts !u3 #44 ter 2 MNMOTLAY AAAS #

|

1

"9" E

MI dtes

e100xX OLHEXDS

LE ul.| at uie Yu

xa

"c (Creo "— LATUR uic

mic to; we tureands adip *

HA

*

AAP}

e

«

uu yet vi Mv 3A

&u0w»

AIULIITICM

AJODPIO

da — uu

INTRODUCTION I. JULIEN D'ÉCLANE : SA VIE ET SES ÉCRITS (!).

Julien d'Éclane est né dans le dernier quart du quatriéme siécle; il a passé sa jeunesse en Italie méridionale,

oü son

pére Mémorius, ami de saint Paulin de Nole et de saint Augustin, occupait un siége épiscopal. Il y recut une éducation trés soignée. Vers 403 il épousa la fille d'Emile, l'évéque de Bénévent (2); mais il est probable que son épouse mourut trés jeune. Dans une lettre qui date de 408 (3), saint Augustin félicite Mémorius de ce que son fils est devenu diacre, et le prie d'envoyer Julien en Afrique ; et de fait, dans le cinquième livre ad Florum (*), Julien écrira qu'il a séjourné à Carthage avant le début de la lutte pélagienne. Gennade (5) écrit que Julien, prius quam impietatem Pelagii in se aperiret, clarus in doctoribus Ecclesiae fuit. Sa traduction du Commentaire de Théodore de Mopsueste sur les Psaumes($) peut dater de cette première période. Son Expositio libri Iob(?), quoique inspirée de saint Jean Chrysostome et surtout de Polychronius (5), est destinée à illustrer et étayer la doctrine pélagienne (?) et fait prévoir déjà la dialectique des Libr? ad Turbantium et ad Florum (19) : il est possible qu'il s'agisse de sa premiére publication pélagienne. Peut-étre est-ce à cette méme époque qu'il écrivit, s'il faut bien les lui attribuer, le Commentaire sur le

Cantique des cantiques et la dissertation De Bono Constantiae (!), ouvrages attribués par Bède à un Zulianus Celanensis episcopus a Campania (1?) ? Signalons que l'auteur (1) Voir A. BRUCKNER, J#lian von Eclanum. Sein leben und seine Lebre. Ein Beitrag zur Geschichte des Pelagianismus (Texte und Untersuchungen XV, 3), Leipzig 1897 et Die vier Bücher Julians von Aeclanum an Turbantius (Neue Studien zur Geschichte der Theologie und Kirche 8), Berlin 1910 ; G. BouwMaN, Des Julian von Aeclanum Kom-

mentar zu den Propheten Osee. Joel und Amos. Ein Beitrag zur Geschichte der Exegese (Investigationes scientificae in res biblicas 9), Rome 1958, p. 1-12. (2) Paulin. Nol., Carm. 25. (3) Ep. 101. ' (4) Connu par Augustini Opus imperfectum V, 26. (5) De Vir. Ill. 45 (46). Voir G. BouwMAN, Kommentarp. 1 n. 4.

(6) Voir l'introduction de CC 88 A. (7) Infra, p. 1-109.

(8) Infra, p. XV. (9) A. VAccanr, Un comento a Giobbe di Giuliano di Eclana (Scripta Pontificii Instituti Biblici 27), Rome 1915,p. 12-19. (10) A. Vaccanr, Commento p. 20-35.

(11) Infra, p. 398-402. (12) Bède lui attribue aussi la lettre à Démétriade, qui ne lui revient sûrement pas ! En ce qui concerne les fragments du Commentarius in Canticum canticorum, ils renferment des expressions particulières à Julien (cfr. G. BouwMAN, Kommentar p. 7).

VIII

INTRODUCTION

y fait ouvertement de la polémique (15) : ces ouvrages datent probablement d’après 418 (14). En 418 Julien occupe le siège épiscopal d'Aeclanum en Apulie, et se fait le porte-parole des dix-huit évéques qui refusent de souscrire à la condamnation de la doctrine pélagienne par le pape Zosime (l'Epistula tractoria). Il adresse une lettre au comte Valérius, le plus puissant adversaire laique -des pélagiens : on n'en possède que deux brefs extraits (15). Il écrit aussi deux lettres au pape; d'une de celles-ci, qui semble avoir été publiée (15), Marius Mercator a copié la partie dans laquelle Julien atteste son orthodoxie au sujet du péché originel(!?. Sur ce thème, Julien tient encore, à Rome, «ne conférence publique qui est conservée en résumé (18). Zosime n'acceptant aucun compromis, Julien et ses collégues sont condamnés et déposés (avant le 26 déc. 418). Pour s'assurer un refuge dans l'exil qui ne se fera plus longtemps attendre, ils rédigent une lettre à Rufus de Thessalonique (19) : ils s'y efforcent de trouver des traits manichéens dans la doctrine des Africains (?), à laquelle ils opposent les thèses pélagiennes (?) sauvegardant ‘la gloire de la création, du mariage, de la Loi, du libre arbitre et des saints" (??) ; ils se plaignent de la lâcheté du clergé romain (?3) et réclament la convocation d'un concile (?4). Pendant l'été de 419, résidant toujours en Italie, Julien engage sa polémique directe avec saint Augustin. Celui-ci a réagi contre la lettre de Julien à Valérius par son premier traité De Nuptiis et Concupiscentia ; ne désespérant pas de faire passer le comte du cóté des pélagiens, Julien réplique par un ouvrage de grande envergure : les Libri IV ad Turbantium, dont l'évéque d'Hippone nous fera connaître de nombreux extraits dans ses écrits antipélagiens ultérieurs (?)). Julien y analyse le traité De Nuptiis et Con-

(13) Cant.,fr. ? et 11 ; Const.,fr. 1et 5. (14) Ctr. A. BRUCKNER, Turbantiusp. 107. (15) Infra, p. 335. (16) Voir G. BouwMAN, Kommentar p. 4 n. 2.

(17) Infra, p. 335-336. (18) Infra, p. 336. Cfr. A. BRUCKNER, Leben p. 12 n. 1; G. DE PLINVAL, Pélage. Ses écrits, sa vie et sa réforme. Étude d'histoire littéraire et religieuse, Paris 1943, p. 217 ^. 4 ef 321. Dans la préface de son édition, Bruckner date la conférence des envi-. rons de 423, ce qui est moins probable. (19) Infra, b. 336-340, (20) Ep. ad Ruf., fr. 3-11. (21) Fr. 12-26. (22) S. Augustin, ap.fr. 12. (a3). 2: (24) Er. 28. (25) Infra, p. 340-396.

INTRODUCTION

‘

IX

cupiscentia en détail (?6) ; il veut prouver à tout prix que son adversaire défend des thèses manichéennes (?"?). Le point de départ de sa propre doctrine est une foi absolue en la justice divine (voir les fr. 154-158. 163-170. 263-265) : tout en se conformantà l'usage du baptéme des nouveau-nés (fr. 16) il rejette la théorie d'un péché de naissance (fr. 14-63. 212-220. 240-327) ; chacun, méme s'il est paien, peut étre véritablement vertueux (fr. 99-114 ; cfr. 233) ; la grâce s'accorde avec la justice (fr. 121-125). Il écrit que son grand souci moral est de combattre le défaitisme (fr. 85-87. 183-189. 228-233). Quant à la concupiscence, le sujet méme du traité augustinien, Julien affirme qu'elle n'est pas mauvaise sinon in excessu, et fait l'éloge de l'amour conjugal (voir surtout les fr. 33-63. 80-87, les livres II et III, les fr. 278-300) : il ose déclarer (fr. 205-209. 226) qu'entre Marie et Joseph il n'y avait pas de mariage véritable, par manque de relations sexuelles ; il insiste sur le probléme de la sexualité des premiers hommes (fr. 131-189). Il fait quelques allusions à l'actualité, rejetant les décisions prises contre les pélagiens et exigeant un episcopale iudicium (fr. 2-12), qualifiant Zosime de prévaricateur (fr. 275) et voyant dans la scission du clergé romain (pendant les premiers mois de 419) une punition divine (fr. 276). L'authenticité d'une lettre aux Romains (?*) qui circulait en Italie dans les années 419/20 est discutée (2°). L'auteur de cet écrit dit avoir répondu auparavant, en quatre livres, au premier volume De Nuptiis et Concupiscentia (99) ; saint Augustin attribue la lettre à Julien, mais non sans

(26) Livre I à Turbantius : contre De INupt. I, 1 ; livre II : De INupt. I, 3-6 ; livre IH : I, 7-9. 12-14 ; livre IV : I, 20-22. 26-29. 31-35. Voir le plan détaillé ;#fra, p.

XXXIII-XXXIV. (27) Voir s. Augustin, c. Inl. I1, 2 : **Dicitis enim, nos asserendo originale peccatum diabolum dicere bominum. nascentium. conditorem, damnare nuptias, negare in baptismo dimitti uniuersa peccata, Deum crimine iniquitatis arguere, desperationem |perfectionis ingerere." (28) Infra, p. 396-398 ; c'est contre celle-ci que saint Augustin a écrit son premier livre Contra duas Epistulas Pelagianorum. (29) A. BRUCKNER a d'abord rejeté cette lettre comme inauthentique (Leben, p. 36 n. 2) ; mais ensuite il s’est rangé à l'avis de E. Loors, Realenz. Prot. Theol. XV, 771 qui en défend l'authenticité ( Turb. p. 105-106) ; G. BouwmaN, Kom. p. 4

admet la thése de Loofs. (30) Ep. ad Roz., fr. ?

rx

INTRODUCTION

hésitation (3). Le contenu est étroitement apparenté à celui des Livres à Turbantius et de la lettre à Rufus, et en est peutêtre inspiré (??). Au cours de l'aütomne ou de l'hiver 419/20, les évéques pélagiens sont bannis de l'Italie. Vers 421 Julien trouve un refuge en Cilicie, auprés de Théodore de Mopsueste. C'est là qu'il rédige son principal ouvrage doctrinal, les Libr1 VIII ad Florum. Ses écrits précédents ont provoqué en 420/21 des répliques diverses de l'évéque d'Hippone : les quatre livres Contra duas Epistulas Pelagianorum (contre sa lettre à Rufus et la Lettre aux Romains), le deuxième livre De Nuptiis et Concupiscentia (reposant sur les chartulae, qui sont des extraits de son premier livre à Turbantius choisis par un auteur inconnu), les Contra Iulianum Haeresis pelagianae Defensorem libri VI (réfutation des quatre livres à Turbantius). Dans les Libr VIII ad Florum, Julien réplique à son tour au deuxième livre De Nuptiis et Concupiscentia et reprend les idées principales des Libr; ad Turbantium : partant de la justice divine et de la liberté de la volonté humaine (Lavre I), de Rm 5, 12-19 (Livre II) et de Dt 24, 14-18. 4 Rg 14. Ez 18 (Livre III, 1-66), il conclut à l'innocence des nouveau-nés. Pour Julien, saint Augustin nierait la liberté morale (711, 96-136), ses arguments se rapprocheraient de ceux des Manichéens (11I, 137-216). Les livres IV et V ad Florum sont consacrés à la doctrine augustinienne de la concupiscence et de l'inclination naturelle au mal ; dans le ivre VI, l'auteur étudie

l'état des premiers hommes et les conséquences de leur péché.

(31) Nupt. I, 2 p. 254, 12-13 ; Contra duas Ep. 1, 3 p. 424, 18 **quam dicitur Romam misisse Iulianus" ; ibid. I, 4 p. 425, 11 ; il écrit dans son Opus Imperfectum I, 18 qu'il ne veut pas approfondir le probléme de l'authenticité. Dans sa réplique à Nupr. II, 2 p. 254, 11-16, Julien déclare : (Op. impf. I, 18, 1-3) : **Facit quoque epistulae mentionem quam a me ait Romam fuisse directam ; sed per uerba quae posuit nequiuimus quo de scripto loqueretur agnoscere". Par ces mots Julien entend-il qu'il ait écrit plus d'une missive aux Pélagiens de Rome, comme le veut l'interprétation courante (BRUCKNER, Tuwrb. p. 106 ; BoUWMAN, Korm. p. 4) ? Non, car il ne re-

connait que deux lettres (Op. impf. I, 18, 3-6) : **Nam ad Zosimum quondam illius ciuitatis episcopum super bis quaestionibus duas epistulas destinaui, uerum eo tempore quo adbuc libros exorsus non eram". On ne voit pas pourquoi Julien aurait menti (cfr. BRUCKNER, Leben p. 36 n. 2.). Sa façon de répondre n'exclut pas la possibilité que

la lettre füt adressée à une communauté différente de la romaine, et qu'elle ait été divulguée et interceptée à Rome ensuite ; mais ce n'est pas ainsi que saint Augustin interprète la réponse (Op. impf. I, 18, 8-9 : **Sed si eam non agnoscis, ecce non sit ua”). Un examen attentif du vocabulaire et du style n'aboutit pas à une conclusion décisive. Les caractéristiques de Julien sont absentes ; le style est dépourvu de souplesse ; l'emploi réitéré de #040, l'abondance des pronoms, la répétition de l'antécédent ne se retrouvent pas dans les écrits de Julien, mais s'accordent bien avec le ton de la lettre. (32) A. BRUCKNER, Leben p. 36. Turb. p. 106 ; G. BouwMAN, Kommentar p. 4. C'est probablement pour cette raison que Julien et Augustin n'ont pas trop insisté sur la question de son authenticité.

INTRODUCTION

XI

Le contenu des livres VII et VIII est inconnu (??). Les livres I à VI ad Florum,

au contraire, sont conservés

en entier,

saint Augustin les ayant introduits dans sa propre réplique, l'Opus Imperfectum contra secundam Iuliani responsionem (85), qui est le dernier en date de ses ouvrages antipélagiens. En 429/430, ceux des pélagiens bannis qui avaient le plus d'influence (Julien, Florus et quelques autres évéques; Célestius les accompagne) concertent une nouvelle tentative pour retrouver leur dignité : ils se présentent devant l'empereur Théodose et le patriarche Nestorius. Leurs démarches échouent ; à la suite d'une intervention

de Marius Mercator

auprès de l'Empereur, ils sont expulsés de Constantinople. Aprés 431, lorsque la déposition des évêques pélagiens est ratifiée à Ephése par la majorité du concile, il devient extrêmement difficile de suivre les traces de Julien (35). Prosper d'Aquitaine mentionne une tentative de réconciliation avec l'Eglise (35). C'est de cette époque que daterait son Commentaire sur les Prophétes Osée, Joël et Amos (??). La doctrine pélagienne n'en est pas complétement absente (35), mais ne s'impose pas. L'ouvrage est admirable en tant qu'essai d'herméneutique historique et messianique, d'exégése originale et souvent judicieuse (??). On a célébré à bon droit les qualités du style (42).

(33) On trouvera un plan plus détaillé de cet ouvrage dans le livre de BRUCKNER, Leben p. 49 n. 2 (voir aussi ibid. p. 57-64). (34) Commencé en 424, l'ouvrage testa inachevé. Une nouvelle édition critique de l'Opus Imperfectum, dans laquelle on retrouvera sans peine les Libri I-VI ad Florum, est en cours de publication : CSEL 85 (1974). (35) À. BRUCKNER, Leben p. 8-9. 72-73, (36) Prosper, Chron. ad a. 439 : “Hac tempestate lulianus Eclanensis... multimoda arte fallendi correctionis sbeciem praeferens, molitus est in communionem Ercclesiae irrepere ; sed bis insidiis Sixtus papa, diaconi Leonis bortatu, uigilanter occurrens, nullum aditum pestiferis conatibus patere permisit... ". (37) Infra, p. 111-329. G. BouwMaN, Kommentar p. 79 ("aprés 439") ; G. DE PLINVAL, Julien d'Éclane devant la Bible, Recherches de Science Religieuse 47 (1959) 354 n. 31 (‘entre 432 et 436”). Voir sur l’état inachevé de l'ouvrage : G. BoUwMAN,

Kommentar p. 9. L'auteur lui-même le désigne, mais d'une façon peu formelle, comme des explanationes duodecim prophetarum qui minores (...) nominantur (115, 23-25,

cfr. 260, 1-2). Dans le ms. Bi//. Nat. Lat. 12118, le commentaire est intitulé Traclatus prophetarum Ose lobel et Amos. L'editio princeps de R. DE LA BARRE, qui est basée sur un deuxiéme ms., actuellement perdu, ne mentionne pas de titre général ; les trois premiers livres y sont intitulés Commentarius in Oseam bien que le texte biblique et le commentaire ne contiennent que la forme non-déclinée Osee. Le titre usuel Commentarius in prophetas minores. tres Osee Ioel ef Amos provient de D. VALLARSI, qui ne vit jamais aucun des manusctits. (38) Infra, p. XVIII. (39) G. Bouwman, Kommentar p. 81-137 ; G. DE PLINVAL, Julien d' Éclane devant la Bible, Recherches de Science Religieuse 47 (1959) 345-366. (40) G. BouwMAN, Kommentar p. 60 : “In sprachlicher Hinsicht den Hóbepunkt des literarischen Nachlasses Julians" .

XII

INTRODUCTION

On perd ensuite la trace de Julien, mais on sait qu'il mourut en tout cas avant 455 (41).

II. L'ÉDITION. a.L'Expositio Libri Iob. Le manuscrit n? 371 du Mont Cassin comprend un commentaire du livre de Job qui y est attribué au prétre Philippe, disciple de saint Jéróme (*?). Le Pére A. Vaccari a prouvé dans une étude importante (#) que ce commentaire ne doit pas être confondu avec l'ouvrage authentique de Philippe, et que le véritable auteur est Julien d'Eclane. Jusqu'ici la seule édition existante était celle de Dom A. Amelli, publiée en 1897 (*5), réimprimée dans le Supplément de la Patrologia Latina (59). Des érudits en ont déploré les défauts et ont proposé de nombreuses corrections (*5). Leurs conseils précieux et l'existence de quelques bonnes études sur le vocabulaire de Julien (*") ont facilité notre tâche, bien que nous ayons dü nous baser comme Dom Amelli sur le seul codex Casinensis 371.

Écrit vers 1100 (5), ce manuscrit ne semble pas avoir été mentionné dans les catalogues de la bibliothéque du Mont (41) Gennade, De Vir. III. 45 (46). (42) Le copiste ne mentionne pas de titre général, mais il indiqueainsi le début et la fin du prologue : Incipit prologus Philippi presbiteri discipuli beati leronymi in expositione libri Iob (...) Explicit prologus incipit expositio Philippi. (43) A. VaAccani, Un Commento a Giobbe di Giuliano di Eclana, Rome 1915, L'auteur étudie successivement la doctrine (5. 11-35), la langue et le style (p. 36-77), l'exégése (5. 78-124), les sources (p. 125-184) et le texte biblique (p. 185-205) ; dans les Miscellanea Amelli, p. 43-51, il est revenu sur quelques questions concernant le langage et la doctrine pour répondre aux objections du Père J. SrIGLMAYR, Zeitschr. Katb. Theol. 43 (1919) 269-288. La réplique de celui-ci, ibid. 45 (1921) 495-496 est désapprouvée par Dom CarELLE, Bull. Anc. Litt. Chr. Lat. 1 (1921/3) n° 26, (44) A. AwELLI, Philippi Presbiteri Expositio libri Iob nunc primum ex cod. Casinensi n. 371 in lucem profertur, Spicilegium Casinense III, 1 (1897) 333-417.

(45) PLS I col. 1573-1679, (46) A. VACCARI,p. 8 et passim ; C. WEYMAN, Theol. Revue 15 (1916) 244-248. (47) J. H. BAxrER ALMA 21 (1951) 5-54 ; G. BouwMAN, ALMA 27 (1957): 141-164 ; G. BouwMAN, Des Julian von Aeclanum Kommentar zu den Propheten… Rome 1958.

(48) Voir C.H. BEESON, Hegemonius Acta Archelai (Griech. Christl. S.chriftst. der ersten drei Jabrb., 16), Leipzig 1906, b. XXIII ; E.A. LoEw, The Beneventan Seript, Oxford 1914,p.350 ; et A. VACCARIf. 8. Écrit au XIe siècle selon A. RerrFERSCHEID, Bibl. Patr. lat. Ital. II, 1, Vienne 1871, p. 422 ; L. TRAUBE, Ji/zungsb. Bayer. /Akad. 1903, IV, p. 536 — Vorl. und Abhandl. III, p. 62; M. INGUANEZ, Codd. Cas. Mss. Catal. II, Mont Cassin 1928,p.224.

INTRODUCTION

-

XIII

Cassin avant les années 1464-1471 (#). Il est composé de 113 feuillets de parchemin (ca. 250 x 170 mm.). Les pages 2 à 130 comprennent l'Exfositio libri Iob, les p. 131 à 226 les Acta Archelai (9). Le ms. est incomplet : un feuillet manque entre les pages 84 et 85, trois ou cinq feuillets entre les p. 130 et 131, et un feuillet à la fin du ms. (?!). La première page a été laissée blanche (?). Les pages 2 à 130, écrites par un seul copiste, comptent trente lignes de texte. L'encre est bien conservée. Les titres sont écrits en rouge, ainsi que deux initiales, celle du prologue et celle du début du commentaire. L'écriture est une bénéventine légérement postérieure, paraît-il, au style de l'époque de Didier (1058-1087) (9). Le systéme de ponctuation n'est pas tout à fait uniforme : seuls le point (employé pour la distinctio media et la finalis), le point d'interrogation (à la fin de la phrase) et les guillemets sont utilisés constamment (54). Les abréviations confirment la datation aux environs de 1100. Est n'est jamais écrit; mais toujours e. Les formes ois (pour omnis), oia etc. sont employées. Le systéme d'abréviation par lettres suscrites est assez développé : en plus des formes relativement ancieny

90:

e

i

à

nes m m q «on trouve quelquefois g p q (gre, pri, qua) (55). La valeur des corrections faites par un ou plusieurs correcteurs contemporains du copiste (C!) est très inégale (55) ;

(49) Cod. Vat. Lat. 3961 f. 1v : Item liber Filippi presbiteri super lob cum quadam disputatione : cfr. M. INGUANEZ, Catalogi Codd. Cas. Antiqui, Mont Cassin 1941, p. 19. (50) La partie qui comprend les 74c/a Archelai est décrite par BEESON, p. X XIIIXXVIII. (51) Dans l’Expositio, on a ainsi perdu le commentaire de Job, XXVI, 10 à XXVII, 6 et XLII, 7 à 16. Cfr. BEESON,p. X XIII-X XIV, et VACCARI,p. 7-8. (52) M. INGUANEZ, Codd. Cas. Mss. Catal., p. 224 décrit brièvement les essais de plume en écriture caroline dont cette page a été remplie par la suite.

(53) Voir les caractéristiques énumérées par E.A. Low, The Beneventan Script, p. 125. Dans la partie qui comprend l'Expositio libri Iob, les trois règles suivantes sont appliquées sans exception : deux courbes consécutives sont unies, le r final est long, et la courbe du / descend jusqu'à la ligne et y touche la haste (Logw p. 137. 139. 149). On y trouve trois fois la forme rompue du c, une fois la forme caroline du Z. La ligature a A (457) est employée une seule fois, faute de place. (54) Les guillemets sont formés comme le z suscrit bénéventin (LoEw p. 234235). Au début du ms., le copiste indique quelquefois la fin d'une période par trois points ou par une virgule avec deux points ; plus loin cette habitude disparait peu à peu. (55) LoEw p. 174. 180. 212. — Le signe ? est employé au lieu de la barre horizontale au-dessus de s et dee (s sun! et une seule fois e est : LoEw p. 165) ; tpa (tempora) est sans doute peu commun dans le système bénéventin (LoEw p. 194) ; le mot graeco est abrégé librement comme dans les glossaites : g gr et gre (LixpsAv, JNoz. Lar., p. 427) ; les titres contiennent la contraction bti (beari)

et quelques abréviations par suspension. (56) Dans l'ensemble nous croyons distinguer la main de deux ou trois correcteurs contemporains, dont un pourrait être le copiste lui-même.

XIV

INTRODUCTION

les corrections peu nombreuses faites par une main plus récente (C?) sont sans importance. Les lecons erronées s'expliquent en majorité par une lecture et une exécution peu précises (5?) ; plusieurs fautes proviennent de la dictée (58). L'archétype ne séparait pas les mots, ce qui entraîne de nombreuses divisions fautives (59) ; mais notre manuscrit ne se fonde pas directement sur un exemplaire en écriture onciale ou semi-onciale (5°). On doit constater avec M. Jülicher (9) que l’Expositio libri Iob, telle que nous la connaissons aujourd'hui, n'est qu'un abrégé. Étudions de plus prés un passage typique : le début du commentaire du chapitre XXVIII (p. 73, 1 - 75, 72). Après l'explication du premier verset (9?), Julien résume les versets I à 11 (8) et ensuite le chapitre entier (54), mais il y a au moins une lacune : le mot eius (p. 74, 9) qui ne désigne pas la sagesse mais l'homme (55), ne se rapporte ni au texte biblique ni au commentaire qui précède. La suite immédiate du commentaire, surtout sur les versets

(57) Exemples :p. 16, 30. 28, 104/5. 43, 92. 68, 99. 86, 78. 95, 28. 98, 56. 104, 18. Voir aussi les omissions de terminaisons :p. 4, 31. 32. 16, 30. 23, 61. 43, 63 etc.

(58) p. 23, 64. 38, 53. 64, 33, 70, 23/4. 74, 5 etc.

(59) VACCARI p. 8. (60) Voir VAccaRI p. 9. Signalons aussi 7, 120. 15, 104. 24, 19. 26, 1. 59, 56.

75, 62. 86, 99. 101, 129.

(61) A. JuELICHER, Theol. Literaturz. 41 (1916) 79, écrit à propos des pages 112-114 de l'étude de VAccanz : '*Uz die merkwürdig von den Prophetenkommentaren abstechende Knappheit des Hiobkommentars zu erklären, verweist Verfasser auf die Scholien- und Tomi-Kommentare des Origenes. Den letzten Verdacht, es müchte doch nur ein

Auszug aus Julians grüszerem Hiob-Werk im C. Casinensis erbalten sein, bat er bei mir noch nicht beboben, und ebenso wenig die * Aliter’ in Fällen, wo noch gar keine ErKlárung vorangegangen war, ausreichend gerechtfertigt.” (voir VACCARI, Misc. Ameli, p. 47). — Précisons que l'emploi si fréquent du mot alter fait certes soupçonner quelques remaniements : a//fer se rencontre fréquemment dans l’épiiomé du commentaire de Julien sur les Psaumes et est absent du commentaire original. Mais en ce qui concerne les dix passages où, selon M. JUELICHER, “alifer est employé sans qu'une explication précède”, il faut faire la distinction suivante. Ce mot est sept fois la transition entre la /raduction des L.X X et le commentaire basé sur la V'ulgate : 29, 144, 147, 30, 13. 35, 43. 73, 37. 108, 10; rien n'y indique une lacune.

Trois emplois de aliter sont problématiques : à la p. 36, 80, où ce mot précède le lemme (s'agit-il d'une erreur de transcription ? A la ligne précédente, le copiste avait d'abord omis, puis ajouté aliter) ;et aux p. 40, 27 et 89, 14, où aliter se trouve entre le texte des LX X et le commentaire basé sur ces LXX. (62) p. 73, 1-74, 8 : mis en rapport avec XXVII, 16-23. (63)p. 74, 8-11, Il les oppose aux versets 12-28 du méme chapitre. (64) p. 74, 12-23. Ce sommaire comporte des allusions aux deux chapitres précédents : les mots 4? ostendat se de potentia Dei multo quam amicos maiora sentire indiquent la corrélation avec le chapitre XXVI ; qwod per cognitionis diuinae studium in curam sit uitae melioris adductus per quam utique ad fallendum non possit impelli indique que c'est dans le nouveau chapitre que la conduite de Job, décrite au chap. XXVII, 1-6, sera expliquée ; e/ ob boc de amicis dicat illa quae sentiat vise le chap. XXVII, 7-26.

(65) Voir p. 77, 145-146.

INTRODUCTION

XV

3^ et 4 (p. 74, 42-72), est à première vue incompréhensible : l'exégése des lignes 53-55 ne cadre pas du tout avec le contexte immédiat, mais avec les lignes 66-72. Une partie du texte scripturaire commenté aux lignes 55 à 64 ne sera citée que par après. On trouve dans ce passage une double exégèse selon laquelle les versets 3^ et 4 illustreraient l'organisation du monde (56) et le fonctionnement de la raison humaine (97). Il est certain que ces deux interprétations proviennent de Julien ($9); mais des transitions ont été éliminées ou remplacées par des citations bibliques inadéquates. A travers l'ouvrage tel qu'il est transmis, des exégèses contradictoires se succèdent sans transition (99). On y trouve des anomalies dans les rapports entre les lemmes et le commentaire (7) et méme des traces très nettes d'un texte disparu (?!).

Le Père Vaccari a démontré que l’Expositio Iob s'inspire du commentaire de Jean Chrysostome et surtout de celui de Polychronius (?). Julien mentionne des auteurs antiochiens et Polychronius lui-méme dans des passages qui ne sont pas

(66) p. 75, 53-55. 66-72.

(67)p. 74, 42-75, 53. 55-64. (68) Voir p. 74, 27-42, où les deux idées apparaissent ensemble.

(69) Exemples : p. 11, 48-12, 53. — 14, 63-68. 73-79 : 15, 18-93. — 45, 34-35 : 36-39. ^ 52, 41-45 : 52, 46-53, 55. 69, 2-9: 69, 9 - 70,15. 70, 16-19 : 19-92. 86,77-83: 83-87. 93,18-20 : 94,21-24. 94, 32-35 : 35-38. 41-44. (70) L'exégése commente parfois un fragment biblique différent de celui que

présente le lemme : p. 7, 120-124, 10, 113-121. 24, 90. 29, 109-128. 39, 10-13. 15-17.

77, 145-150. 87, 5-88, 7. Quelquefois le texte commenté ne correspond à aucun lemme : p. 22, 38-39. 23, 75-77. 27, 48-50. 30, 13-16. 44, 130-131. L'ordre des

textes scripturaires (et éventuellement celui des commentaires dont ils sont suivis)

est troublé aux p. 30, 16-20. 34, 8-14. 76, 98-102. 79, 30-31, 84, 15-17. 91, 23-34.

102, 167-168. Le Père VAccari, Commento p. 9, ajoute que le texte biblique est cité parfois sans commentaire, et il donne deux exemples ; mais il a été trompé par la typographie de Dom Amelli : XI, 14-15 et XI, 16 sont commentés ensemble (p. 34, 69-72, éd. Am. 359 23-26 ;méme remarque pour XV, 20-21 p. 43, 92-93, éd. A». 366^ 6-7); la mutilation du lemme XV, 20 peut provenir d'une erreur de transcription. (71)p. 14, 70-71 (voir VAccARI f. 9); p. 20, 80 adicit (VACCARI p. 169, 3, propose trois corrections différentes) ; p. 50, 56/7 dicit (le sujet de ce verbe n'est pas exprimé, mais il s’agit peut-être de Polychronius : voir VACCARI, p. 152-154). Il est peu probable que ces mutilations aient été causées par une simple erreur de copiste. (72) A. Vaccani, Commento b. 125-184.

XVI

INTRODUCTION

tous bien conservés (??). Les extraits du texte hébreu (74) et des LXX (5) — extraits accompagnés éventuellement de quelques remarques (*) — proviennent tous ou en majeure partie de ces mémes sources. Mais Julien connaissait aussi le commentaire du prêtre Philippe (77). En cas de divergence entre le texte antiochien et la Vulgate il a choisi habituellement cette dernière comme texte de base (75) : à ces endroits il était obligé de fournir une exégèse plus originale, dominée par le souci de la consequentia. Il semble que le texte de la Vulgate dont Julien disposait était déjà peu correct. Les lecons qui seront signalées ci-aprés sont confirmées par le commentaire ; on y retrouve l'insertion trés ancienne de Prv XXVII, 7 et probablement quelques erreurs de transcription (?9) :

(73) p. 11, 24-25 *Leuiathan' Hebraeorum uel Syrorum traditio uult intellegi (...) ; p. 20, 79-80 Talis in graeco expositio. * Tbeman' adicit se inuenisse (...) (cfr. VACCARI

p. 169-170) ; p. 45, 25 ' Non quiescit?tTheodorum t pro numquid quiescit ?° (ici le mot Theodorum à été cancellé, soit par le copiste lui-même, soit par une main contemporaine ; provient-il d'un renvoi à Théodore de Mopsueste ?) ; 5. 50, 56-57 Quod quidem dicit se alibi manifestius inuenisse (V ACCARI, p. 152-154, identifie alibi avec le texte hébreu ; dans les chaines il trouve sous le nom de Polychronius un commentaire basé sur cette leçon) ; 5. 67, 49-52 Secundum aliam expositionem (cfr. VACCARI D: 170-172) ; p. 100, 42 V'olunt quidam (...) quo tempore angeli facti sint, bic Domini ipsius relatione signari (ceci est peut-être une opinion de Jean Chrysostome : VAcCARIp. 175-176). (74) En étudiant la plupart des citations de l’hébreu, Vaccari a trouvé des concordances très significatives avec Polychronius : Iob VI, 19 (p. 20, 80 : VacCARI f. 169) ; XVIII, 13 (p. 50, 45 : désignée dans le ms. comme une traduction grecque, mais voir VAcc. p. 202-203) ; XVIII, 14(p. 50, 57-58 : ibid. p. 152-153) ;

XVIII, 15 (p. 51, 61-62 : ibid. p. 154-155) ;XXVIII, 19 (p. 77, 161) ; XXXV, 3

© (98, 9-10 : ibid. p. 174-175) ; XLI, 25 (108, 69-70 ‘graece” : ibid. p. 203-204).

(75) À propos de II, 12 Polychronius écrit : rwà è B.BMa. éxovor kai, àvaBAéVavres eis oùpavôv. Or la leçon dvaAéjavres se retrouve chez Julien seul, qui écrit p. 10, 108-109 : in graeco, *sbargentes terram super caput suum in caelum respexerunt" (VACCARI p. 190 et 202). Dans l'ensemble de ses extraits des Septante on

ressent l'influence de la recension de Lucien : VAccAnm: p. 188-197. Pour sa traduction latine de ce texte, Julien paraît ne pas avoir été influencé par les anciennes traductions latines (VACCARI p. 195-202). (76) Deux brefs fragments de ce commentaire reposent sur la version grecque sans que celle-ci soit citée : p. 33, 42-45 (à propos de XI, 8-9 : les mots nam Ipsius fecit superius mentionem sont superflus si c'est la Vulgate qui est commentée) et D. 44, 132-134 (sur XV, 35 : solum laborem explique kevá, non iniquitatem). Julien a-t-il traduit sa source grecque sans remarquer le désaccord avec la Vulgate ? Il nous semble plus probable que la version grecque a été omise par la suite. (77) Voir p. 51, 67-70, à propos de Iob XVIII, 15 (VACCARI p. 92-93). — I. FRANSEN, Le commentaire au livre de Job du prêtre Philippe, Diss. Lyon 1949, p. 8n. 8, signale d'autres concordances entre Philippe et Julien au sujet de VII, 20. XX , 14. XXX,2.3. XXX,30. XXXVII, 10 ; elles sont à vrai dire peu importantes. (78) VACCARI p. 84-88. (79) Nous citons les manuscrits de la Vulgate d’après l'édition Biblia sacra iuxta latinam uulgatam uersionem, IX Hester-Iob, Rome 1951.

INTRODUCTION

XVII

III, 23 (cfr. p. 12, 73-74) uita] Zul X DG*, uia cett VI, 6 (p. 19, 34-36) animae esurienti etiam amara dulcia :

esse uidentur] Zul IIF (QV), + enim LZTo9B»4e* H* Q*K?Q, om. cett

XII,

22

(p. 36, 90-92)

producet]

Iw] II H*FK,

producit cett XXX, 3 (p. 81, 15-16) rudebant] Iw, rodebant cett

XXX, 12 (p. 82, 48. 51-52) calamitates] Ju] ACALIIFOF

EQ9? QS*?W?OQ Philip Greg, calamitatis cett XXXI, 19 (p. 85, 70-72) praetereuntem] Zw] CAVXII* ZT@#2H?0FKS?Q Greg, pereuntem cett (89) De plus, dans les lemmes comme dans le texte, la Vulgate est

citée avec quelque liberté (8). b. Le Tractatus Prophetarum Osee Iohel et Amos. Dans un article de 1913, Dom G. Morin (€) a souligné l'importance du commentaire du ''Pseudo-Rufin" sur les prophètes Osée, Joél et Amos ; il exprimait le voeu qu'une édition

critique, qui mettrait à profit les deux témoins qui en subsistent, ne se fit pas attendre trop longtemps. Le Professeur C. Van Deyck prépara une édition pour le Corpus Christianorum ; dans une communication faite au congrés patristique d'Oxford de 1951, il présenta les résultats provisoires de sa collation des témoins du commentaire sur Joël, et insista sur l'orthographe, le vocabulaire et le texte biblique. L'entreprise de M. Van Deyck a été interrompue par sa mort ; un autographe de sa communication au congrés d'Oxford, une traduction française et un index du commentaire sur Joël, des notices sur le manuscrit Paris, Bibl. Nat.

Lat. 12146 avec des photographies de ce ms., ont été aimablement mis à la disposition du Corpus Christianorum par Mme Van Deyck. (80) Il est évident que les lemmes devaient se corrompre davantage : à l'aide du commentaire nous pouvons éliminer des erreurs comme exscidit (p. 7, 120), tollis (b. 24, 98). Les leçons £z (au lieu de /aedet p. 30, 1) et fundati (au lieu de fusi p. 98, 40) sont des vestiges de l'emploi de suspensions arbitraires. À la fin du commentaire de X XII, 10 (5. 62, 49-50) on lit une remarque critique : a/ibi fortiudo (au lieu de formido). j (81) Exemples : 1, 7 (p. 5, 59) dixitque Dominus ad eum : cui dixit Dominus cett. ; 1, 8(p. 5, 66) uir : homo cerf. ; II, 1 (p. 8, 6) Satan staret quoque inter eos :

uenisset quoque (uenissetque S9SGreg, uen. quoq. et 74G) Satan inter eos et staret in conspectu eius ceft. — La leçon XXXIV, 31(p. 93, 93) pro Deo (ad Deum ceft.) est apparemment inspirée de l’exégèse de Polychronius (PG XCIII, 366.4) : ici Julien semble avoir voulu corriger la traduction de saint Jérôme. (82) G. MoniN, Un Ouvrage restitué à Julien d'Eclanum : le Commentaire du PseudoRufin sur les Prophètes Osée, Joél et Amos, Revue Bénédictine 30(1913) 1-24.

XVIII

INTRODUCTION

La réalisation de l'édition est actuellement plus facile, grâce à l'étude importante de G. Bouwman (5%), surtout par les pages qui y sont consacrées à la tradition et à l'état actuel du texte. C'est Dom Morin (8) qui semble avoir fourni la clef du probléme de la paternité littéraire. Il rejette l'attribution du traité à Rufin, qui était celle des manuscrits, et fait la critique

des arguments de Domenico Vallarsi qui avait proposé le nom de Paul Orose. Partant d'une analyse lexicologique des Libri ad Florum de Julien d'Eclane, il constate que ‘‘des termes relativement rares chez les autres écrivains, reviennent

à plusieurs reprises, certains méme à satiété, chez le PseudoRufin comme chez Julien le Pélagien"'. Il établit sa thèse sur une quantité impressionnante de citations. Dans l'exégése du texte I5s? autem sicut Adam transgressi bactum ibi praeuaricati sunt in me (9), comme dans la critique sévère du clergé (85), 11 découvre des indices de pélagianisme : le personnage caché sous le nom de Rufin est Julien d'Éclane. La thése de Dom Morin, qui n'a jamais été sérieusement mise en doute, est confirmée par les recherches postérieures de Vaccari, Baxter et Bouwman (8). Le Professeur G. de Plinval (85) a approfondi le probléme du contenu dogmatique du traité et a situé sa rédaction entre 432 et 436. Les éditions précédentes du commentaire étaient basées sur un manuscrit de la Chartreuse du Mont-Dieu (99?) ;ce ms. est

aujourd'hui perdu (%). L'editio Princeps de René de la Barre

(83) G. BouwMaN,

Des Julian von Aeclanum

Kommentar vu den Propheten Osee

und Amos, Rome 1958.

(84) G. MoniN, Ouvrage p. (85) Os 6,7 : p. 167, 77 sqq. substantiellement la méme, rejette le rapport causal entre

1-24. L'exégèse de saint Jérôme (CC 76 p. 67, 152-155) est mais c'est l'insistance avec laquelle le Ps.-Rufin le péché d'Adam et celui des Israélites qui est signifi-

cative (contre G. BouwMAN,

Kommentar p. 79, 3; voir G. DE PLINVAL, Rech. Sr.

Rel. 1959, p. 351, 26). (86) p. 241, 169-181 et 309, 158-165,

(87) A. Vaccart, Un Commento a Giobbe di Giuliano di Eclana, Rome 1915, et INuova Opera di Giuliano Eclanese : Commento ai Salmi, Civiltà Cattolica 67 (1916, 1) 578-593 ; J.H. BAxTER, Notes on the Latin of Julian of Eclanum, ALMA 21 (1951) 5-54 ; G. BouwMAN, Kommentarp. 24-60, et Zum Wortschatz des Julian von Aeclanum, ALMA 27 (1957) 141-164, (88) G. DE PLINVAL, Julien d' Éclane devant la Bible, Recherches de Science Religieuse 47

(1959) 351-354,

(89) Le manuscrit contenait aussi des traités authentiques de Rufin : voir M. SrMONETTI, Sylla Tradizione manoscritta delle Opere originali di Rufino, Sacris Erudiri 9

(1957) 25 et 10 (1958) 31.

; NA

oc. laud.

Morin, Ouvrage b. 24; G. BoUwMAN,

Kommentar p. 24; M. SIMONETTI,

INTRODUCTION

XIX

(Barraeus) en est le seul témoin direct (?!). Domenico Vallarsi réimprima cette édition et proposa de nombreuses corrections conjecturales (??), et c'est son texte qui se lit encore dans la Patrologia Latina (9). Barraeus mentionne en marge une dizaine de variantes qu'il a probablement trouvées dans ce méme ms. du Mont-Dieu (%) ; ca et là, mais trés irrégulièrement, il indique qu'il s'écarte du manuscrit pour émettre une conjecture ; selon le Professeur M. Simonetti il est possible qu'il ait modifié d'autres passages sans avertir le lecteur (?). Le manuscrit Paris BN Lat 12148 est un document beaucoup plus sür. Inconnu à Barraeus, ce manuscrit resta jusqu'en 1638 à Corbie (%). Il figure sur deux catalogues de Corbie qui dateraient de la fin du XIIe et du début du XIII? siècle (?"). Il est composé de 119 feuillets de parchemin (99) ; les marges ont été rognées lorsque, à l'époque moderne, on refit la reliure. Letexte,écrit à pleine page, couvre environ 260 x 150 mm. Il ya (91) R.L. DE LA BARRE Rufini Aquilejensis presbyteri opuscula quaedam |partim antebac nunquam in lucem edita partim nuper ope doctissimorum uirorum emendata et castigata, Paris 1580, p. 25-168. Dans l'epistola dedicatoria au chanoine Jean de Saint-André(fol. ijv) il désigne le Traité comme ///ud inpraesentiarum Ruffini nunquam antea typis commissum opus, cuius cum exemplar (...) petendum indicasses ex reliquiis uenerabilis Monasterii Montis-Dei, factum est ut inter ruinas eius deuotae domus diuina prouidentia, si non integer ab annis uetustus codex, saltem quodammodo totus ab iniuria inueniretur effugisse Gnosticorum nostrorum iniurias. (92) D. VarLanst, Tyrannii Rufini Aquilejensis presbyteri opera quae exstant omnia, Vérone 1745, Appendix col. 389-560. (93) PL 21 (1849. 1878) col. 959-1104. Ces réimpressions, surtout la dernière, sont défigurées par des leçons erronées et des fautes typographiques : cfr G.

Bouwman, Kommentar p. 25. Les nouvelles conjectures y sont rares. (94) Dans cette introduction et dans l’apparat de l'édition, nous désignons par le sigle P le Parisinus BIN Lat 12148 ; le sigle Bar indique les annotations de Barraeus ou les correc-

tions que Barraeus a désignées comme siennes ; nous employons le sigle B pour toutes les leçons que Barraeus prétend avoir trouvées dans le texte du ms. du Mont-Dieu : 139, 250 quod]BP, “al. et" Bar i.m. 142, 371 totidem]BP, “al. itidem" Bar i.z. 145, 12 reuersis|BP, ‘‘al. diuersis" Bar i.m. 148, 33 dico]BP, “al. dicam" Bar i.z. 148, 37 iungentes]|BP, ‘‘al. iungunt" Bar im. 158, 387 de sollicitatione]P, de desolatione B, **2/. de solutione" Bar ;. m. 200, 237 malitiae]BP, ''a/. militiae" Bar i.m. 209, 74-75 nullisque de humanis opibus ceterum dei]BP, “alias nec

de ullis humanis opibus sed dei" Bar i.m. 212, 165 ceterum]BP, **a/. sed" Bar i.m. (95) M. SIMoNETT1, Sacris Erudiri 9(1957) 25-26 et 10 (1958) 31. (96) Il faisait partie des 400 manuscrits qui ont été transportés de Corbie à

l'Abbaye de Saint-Germain : voir L. DELISLE, Cabinet II, p. 137-139. (97) L. DELISLE, Cabinet Il, p. 432 et 438 ;G. MoriN, Ouvrage p. 1 n. 3; G. BouwMaN, Kommentar p. 26 n. 2; cfr. U. WiNTER, Si/zungsberichte des Plenums und der Klassen der Akad. der Wiss. der DDR 1973, Heft 2 p. 118. (98) Au verso de la feuille de garde du début, qui fait partie du premier cahier, se trouve le titre : Tractatus prophetarum Ose Iobel et Amos quem esse putamus Rufini uiri eloquentissimi sed minus orthodoxi contra quem Hieronimus de fide plura disputat. La garde du dernier cahier manque. Le foliotage, qui est moderne, omet le n? 82. Les copistes ont marqué la fin de chaque cahier au milieu des marges inférieures : cette signature devient plus simple à partir du IX® cahier.

XX

INTRODUCTION

trente lignes par page (#). Le manuscrit a été écrit par plusieurs copistes (19) dans la deuxième moitié du IX* ou la première moitié du X* siécle (1?-). Le renflement au sommet des hastes de b d h et /, l'emploi fréquent de l'a ouvert (ressemblant à l'u), la forme des m et », font penser au IX* siecle. Les copistes abrégent -/w par un # suivi d'un simple trait bouclé ; ils emploient quelquefois les ligatures cursives ni ve v? rt, mais nulle part l'e cédillé. Les d onciaux et semi-onciaux sont usités ensemble,le premier moins souvent que le second; un ? long apparaît souvent au début des mots ; la panse supérieure du g est toujours fermée (19). Chaque scribe a ses abréviations préférées, mais en somme le systéme est relativement homogène (199) ; les trois éléménts insulaires h ri bt, dont aucun

(99) Il n’y a que 29 lignes de texte sur lesf. 68 et 70r, et 80 à 88. (100) Trois sections se distinguent nettement : (2) cahiers Ià V (p. 18-39 : le “premier copiste") ; (5) cahiers VI à VIII (p. 408-63Y : "deuxiéme copiste");

(c) cahiers IX à XV (p. 648-119Y). Les mains et la couleur de l'encre changent soudain d'une section à l'autre. La section « est peu homogène, mais sans rupture; les pages 1058-1108 contiennent des abréviations qui manquent dans le reste de cette section, mais c'est peut-être un effet de la hâte, qui se trahit dans l'inclinaison des caractéres et dans le grand nombre d'erreurs. (101) Au X* siècle selon L. DELISLE, Inventaire des manuscrits de Saint-Gerzain-desPrés conservés à la Bibliothèque Impériale, Paris 1863, p. 39 ; J. W. Jones, The Scriptorium at Corbie, I1, Speculum 22 (1947) 390. Dans sa communication inédite mentionnée ci-dessus, p. XVII, C. VAN DEYCK dit préférer une date antérieure qu'il ne spécifie pas. (102) Voir G. BarELLI, Lezioni p. 194-195; B. BRETHOLZ, Laf. Pal. ?p. 90; H. FozsnsrER, Abriss? p. 194; F. SrEFFENS, La’. Pal?, Worbemerk. b. XVIII. Ce n'est pas le style habituel de Corbie du milieu et du troisième quart du IX* siècle, tel qu'il a été décrit par B. Biscnorr, Didascaliae (Studies Albareda), New

York 1961,p.40-57.

(103) Dans la liste ci-après, les abréviations non suivies de références sont utilisées dans les trois sections (abc) du ms. ; la partie cursive de c (1058-1108) est indiquée séparément si une abréviation qui y figure n'est pas employée dans le reste de v. Nomina satra : le signe abréviatif au-dessus des abréviations de dominus, sanctus

et spiritus prend quelquefois la forme © , celui de christus (dans c) la forme ?. Nofae communes : aut dt (une fois en b) & &e(ac) hi (107v. 110) t (plusieurs fois de 2

é

è

105Y à 1108) ms (une fois en a) n (“non” ou num") nr nri ou nt nri — oms("oznis" i

ou *'ozrnes"") oma (ac) Ones (c) ppp q ; q. (106Y) q : (1088) q q (une fois en a) q? qd qm ou qm quó (ac) rf (deux fois en c) rtq (c) secdm (une fois en 7) sic (c) ut (c) uii de da ou uf ufi. Abréviations capricieuses : eccta (une fois en c) euangt (une fois en a) omnps (une fois en b) pericta (bc). Symboles de : con € (ac) en après m in er après tt is après b 5 (uniquement nob et uob) ;/ après c € (uniquement dic 105Y, 107), après u ü(ac), après x x

7L et n (surtout no i co) : la ligne ondoyante ri après b 5 (ac) um abrósr:t cursif coupé par un trait vertical unt après b bt (c une fois), après r t (abc) ou ft (ac), après s 8 (ac) ur après t € après |m* (1068) us apris b b ; b ;. (abc) ou b' (1068), après d d (a, une fois), après 1; (ac) ou 1(107Y. 1108) ou i^ (1068), après m et n : m et n au dernier jambage allongé horizontalement et coupé par un trait vertical.

INTRODUCTION

XXI

n’est employé plus de deux fois, peuvent très bien être calqués sur la source (1%). La ponctuation indique seulement la fin des phrases (1%), Les ?ncipit sont en capitales ou en onciales (109) ; la première lettre de chaque livre est ornée, mais à l'encre noire. Que. peut-on dire sur les sources du manuscrit de Paris et de l'exemplaire de Barraeus ? G. Bouwman (1°?) signale des traces éventuelles d'une source commune espagnole. Ajoutons, du point de vue paléographique, que quelques leçons erronées communes aux deux témoins trouvent leur meilleure explication dans les particularités de la minuscule insulaire (198) ; d'autres, qui sont beaucoup moins süres, pourraient étre d'origine ibérique (1°). Mais le manuscrit parisien et l’édition de Barraeus sont si étroitement apparentés l'un à l'autre, qu'on retrouve dans P l'origine de quelques erreurs du texte imprimé : p.131, 531 I41, 353 I92, 203

I95, 48

absolute] conteci, a solide P, solide B aperuit] Ph. c., apperuit Pa. c., apparuit B per occasionem] Pj. c., pro occasionem Pa. c., pro occasione B increpanter exclamat] P?, increpat rex clamat P, increpat et exclamat B

(104) L'influence de la source est évidente p. 110Y1 (“K hoc") où le copiste a transcrit la glose hoc comme si elle faisait partie du texte. (105) Les correcteurs ont trés souvent modifié la ponctuation primitive, mais il semble que les copistes indiquaient le début d'une nouvelle phrase par une onciale précédée le plus souvent d'une virgule ou d'un point placé plus haut que la ligne. Un signe d'interrogation (une ligne brisée allongée vers le haut) est usité en a et c, mais de manière peu régulière. (106) Les ;ncipi! de la section a sont en capitales **élégantes", ceux de b et c en onciales. Le titre général, au verso du feuillet de garde, semble provenir de la main qui a écrit les éncipit de la section a. (107) G. BouwMAN, Kommentarp. 26-28. 65. 75.

(108) Voir la confusion entre r et s(cfr. W.M. Linpsay, Pal. Lat. I p. 43; H. FoERSTER, Abriss p. 145) : p. 129, 467 redeuntium] P?, sedeuntium P, fidelium B; entre r et n, ri et m (LINDSAY p. 29 et 42; FOERSTER L7) : 141, 346 achan] Vg, achar BP ; 227, 2 remota] conieci, nemora BP ; 268, 4 carioth] Vallarsi, camoth BP ;

entre s et f : ces leçons doivent provenir d'un ms. où s était déjà écrit très grand et où f montait haut (l'écriture caroline) ou bien d'un ms. dans lequel s descendait beaucoup plus bas que la ligne (particularité de la minuscule insulaire : cfr. LiNDSAY p. 44) : 118, 33 phul] Vz, sul BP ; 192, 267 alias acta] Vaccari, alia facta BP ; 267, 274 conferuescant] conieci, consenescant BP. —

P lit /anzuz au lieu de £u

272, 172 (cfr. LiNDsAY, Not. Lat. p. 305-306 ;Suppl. p. 48), quae au lieu de quem 199, 195 (LiwDsAY,p. 233/5 et 36/7), qui au lieu de quod 119, 79. 211, 145. 271, 133. 329, 356 (q "qui" apparait encore dans le ms. P ; les leçons 44; au lieu de quae 160, 8.299, 4 et quae au lieu de qui 155, 283. 161, 68.317, 210 s'expliquent par le méme symbole ou par le symbole q. — voir LiNDsay, Nof. Lar.p.228-231, 236-243).

Le ms. B écrit quum au lieu de quantum 148, 16 (LinpsAY p. 224 ; Suppl. p. 36). (109) Pro au lieu de per p. 192, 293 (voir cependant Linpsay, Nof. La. p. 184185) ; malorum au lieu de #aiorum 190, 196 (mais voir LiNDsAY, Pal. Lat. I, p. 32-33).

XXII

INTRODUCTION 195, 5I 205,143 216, 40 225,4 ibid., 3

glebas cordis si] Bouwman, quibus cordi si P, quibus cordi sit B adama ponam] P?Vg, adam aponam P, adama apponam B quam] P?, qum P, cum B haud] Vallarsi, haut P, aut B qua

usurus]

conieci,

quam

usurus

P:

quam uisurus B 230, 96

incipite] Bowwman, incipit P, incipiat B

235, 296

(in) comparationem positum] contecr, comparationem positum Pa. c., comparationem positam BPp. c.

260, 14

quem] Bouwman, qum P, cum B

262, 89-90 287, 291, 296, 307,

dispensatorie tamen] P!, dispensatoria et tamen P, dispensatoria tamen B 70 uiuite] P!, uiuete P, uiuetis B 213/214 huc... tendebat] conieci, hunc ... tenebat P hoc ... tenebat B 412 uos]comieci, uas P, eas B 85 quem] P?, quum P, cum B

325,212

innocentia

et probitate]

comzeci, innocen-

tiae et probitate P, innocentiae prauitate 5

Une remarque de G. Bouwman nous éclaire peut-étre sur cette parenté. Dans l'édition de Barraeus, entre les textes (...) exhaurire non posset et offensio uel cuius (...) (infra p. 205, 161) se trouve l'interpolation offensio protinus subituros schema etiam deliberantis qui provient de Et quia dixerat (...) iugumque eos assyriae captiuitatis protinus subituros, schema etiam deliberantis assumit (p. 205, 138/139). Ce qui est remarquable— écrit Bouwman (110) — c'est que les mots Protinus ... deliberantis étaient d'abord oubliés dans le manuscrit parisien (fol. 48v7) ; le correcteur (!!!) les a ajoutés au bas de la page. On pourrait étre tenté de croire que le ms. du Mont-Dieu était une copie du ms. parisien, mais cela n'expliquerait pas l'insertion du mot offensio : celui-ci, probablement, formait le début d'une nouvelle page, et était annoncé par une réclame, selon l'habitude de certains copistes, dans la marge inférieure de la page précédente. Un copiste a combiné offensio avec la correction protinus subituros schema etiam deliberantis qu'il a insérée ensuite dans le texte. Dans le ms. P, offensio ne se

(110) G. Bouwman, Kommentar p. 28. (111) Il s'agit du premier correcteur (P), qui était contemporain des copistes et qui disposait d'une bonne source, Voir infra, n. 151.

INTRODUCTION

XXIII

trouve pas en tête de la page, et c’est pourquoi le ms. du Mont-Dieu doit avoir eu une autre source (11). D'ailleurs, l'édition de Barraeus contient des leçons authen-

tiques disparues du texte parallèle de P ; en voici quelques-uns (nous nous limitons évidemment à celles qui ne peuvent s'expliquer par une conjecture heureuse) :

Pour mentionner des interprétations qui ne lui plaisent pas, Julien se sert librement du mode irréel (!3) ; Py a substitué au moins deux fois l'indicatif : 131, 531 diceretur]

B, dicetur

P; 192,

299

uideretur]

B, uidetur

P

(voir aussi 122, 187 videretur] B, videtur P) — Addico est un mot favori de l'auteur (14) ; dans la source commune, à la p. 319, 280 addicit était devenu adducit, et cette forme est conservée dans B ; mais dérouté par ce qu'il croyait étre un emploi anormal de adducit, P a présumé qu'il s'agissait d'indicat. Indicaret (P) remplace zmtmaret (B) à la p. 131, 532 (!!5). Germanos (p. 266, 211) devint germina nos dans la source commune et dans B, gemina nos dans P (116). — Julien (??) dit d'une punition qu'elle est intenta Israheli (B : p. 158, 389), ‘‘mise sous les yeux d'Israël” ; P écrit intentata Israheli selon une expression plus courante (!!5) mais apparemment évitée par l'auteur (!!5)). — Julien aime les adjectifs substantivés : (112) Une se trouve à la source du car Barraeus

reproduction photographique de la page 48v du manuscrit parisien la fin de l'étude de G. Bouwman. Selon sa théorie on représentera ms. du Mont-Dieu (à moins qu'il faille écrire : /e zzs. du Mont-Dieu, pourrait avoir commis l'erreur lui-même) de la façon suivante :

|

offensio uel cuius

exhaurire non posset offensio 3./

protinus subituros schema etiam deliberantis

(113) Voir p. 124, 280. 139, 280. 198, 152. 288, 100 (114) Comme à la p. 319, 280 il est employé sans datifp. 284, 219. lob 82, 46. 91, 14,

(115) Voirp. 167, 62. 284, 253. (116) G. Bouwman (Kommentar p. 25. 59, 1. 92), qui sous-estime la valeur de B, lit. udicat, indicaret et gemina nos. (117) Voir en effet 185, 41 intenta] BP, intentata P?,

(118) Voir cependant TLL, s.v. /n/endo. (119) Dans les commentaires de Julien nous ne notons nulle part zn/enzare ; il est vrai que G. BouwMAN (ALMA 1957,p. 153) a signalé intentatio, menace".

XXIV

INTRODUCTION c'est pourquoi nous préférons (p. 263, 115) tristia (B) à la variante tristitia (P). — Les abréviations S (scilicet) et ul (uidelicet), me sont plus employés dans le ms. P, mais on en découvre la trace dans les erreurs sunt (p. 268, 26 P) et uel (176, 253 P). Barraeus lit correctement scilicel et widelicet. Si le ms. B dépend de P, il faut supposer que le copiste ou l'éditeur ont su reconnaitre ces abréviations à travers les leçons erronées : supposition d'autant moins vraisemblable que B écrit wdelicet à la p. 216, 16, où la leçon authentique we (P) ne lui aurait causé aucune difficulté. — Dans les propositions suivantes, les lecons propres à B sont problématiques, mais ne dérivent pas de celles de P : p. 116, 35 : (...) quandoquidem in prioribus editionibus elocutionum uitiata frequenter sensum uel doctrinae uel narrationis dirumpant, ut diuinatione magis quam conditione (eruditione P) opus esse uideatur. p. 123, 224 : In quo sane loco pie conditeque (eruditeque P) cogitantibus profundum et diuinae benignitatis et propheticae dignitatis occurrit. p. 315, 164 : Inter extremas calamitates eius populi qui Legis conditione (eruditione P) floruerat, numerandum esse monstrauit defectum. salutarium magistrorum. La source de P a peutêtre lu e au lieu de c (con-) ; voir aussi p. 136, 170 : Sz erecta (docta P) verum saltem periculis ad priorem virum redire deliberat, quomodo consequenter adiectum est (....) ?

Il est clair que P a voulu corriger quelques erreurs qu'il devinait ; mais en général il est plus digne de foi que B. Bouwman(!?) a pris l'heureuse initiative d'analyser les nombreux désaccords à la fin des phrases. Il a constaté que P y a conservé les clausules originales, tandis que B y normalise l'ordre des mots, réduit le nombre des parfaits syncopés et des supins en dépendance de ire, substitue des mots composés aux mots simples moins usuels, élimine des compositions peu communes (121). B remplace fréquemment non quo par non quod, igitur et autem par ergo et wero (1??); l'erreur de B est évidente à chaque fois que exagito est remplacé par exaggero (1?3).

Voici quelques observations complémentaires. Les préfixes ad et con- peuvent étre remplacés l'un par l'autre,

(120) G. BouwMAN, Kommentar p. 29-37. (121) Ibid. p. 29. 32-33. 34-35.

(122) Ibid. p. 29. 36-37. — Quoniam, abrégé quelquefois quo en P, devient également quod en B aux pages 263, 100. 288, 104 (cfr. 222, 246). (123) Ibid. p. 29.

INTRODUCTION

XXV

dis- peut devenir de- ou e-: p. 131, 560. 186, 54 (124) 191, 230. 217, 88. 260, 17 (15) 325, 214. 326, 242. Affectus, afficere deviennent trés souvent effectus, efficere. Parmi de nombreuses confusions entre pro et per (*%) quelquesunes sont peut-étre dues aux abréviations, mais B écrit également prae au lieu de per (p. 178, 29. 277, 170), per au lieu de prae (238, 37. 255, 108. 327, 290), prae au lieu de pro (192, 270. 252, 8. 275, 100), pro au lieu désprac (197550118:3224; 812 262560./223, .12::3263271): Substantifs

et adjectifs

: La déclinaison des noms

propres est normalisée : Danielum] P, -lem B (211, 124) ; Hiezechielum] P, -lem B (123, 250. 210, 123) ; Moysi] P, Mosis B (152, 169) (!?*) ; Hierosolymae, -arum] P, -ma, ae ou orum etc. B (118, 37. 127, 394. 186, 75. 252, 575. 577.

253, 22/23. 312, 40. 319, 5) (1?5) ; babylonius] P, -icus B (121, 164. 123, 249. 128, 454. 130, 496. 520 etc. (!?9). Des substantifs en -4s de la quatrième déclinaison (199), mal interprétés, ont provoqué des corrections conjecturales : p. 115, 29. 158, 388/9. 173, 108. 180, 136/7. 285, 268. Méme remarque au sujet des adjectifs substantivés (131) : 161, 59. 194, 16/17. L'hypercritique de B est bien illustrée par des passages du singulier au pluriel et vice versa : 119, 96. 120, 145. 158, 388. 208, 43. 209, 74 etc. Le génitif pluriel des participes, substantivés ou non, perd souvent le -;- chez Julien (132) ; B rétablit de-ci de-là l'usage classique. Voici encore quelques cas particuliers : agminibus] P, hominibus B (204, 101); ambitus] P, habitus/meritum B (140, 304, 274, 59) ; diurnus] P, diuturnus B (167, 71. 194, 36: BouwMAN,

Komm.

27) ;

motus] P, modus B (164, 177) (!33) ;nomen] P, numen B (140, 295. 301. 225, 93) (?) ; sacer] P, sanctus B (249, 483) (1*4) ; spiritalis] P, spiritualis B (116, 4. 159, 421) (#5).

(124) Julien emploie souvent contingere dans le sens de'*discuter" : voir p. 12, 52. $3, 105. 203, 82. 229, 81. 270, 81.

(125) Voir G. BouwMaN,

283, 210). (126) (127) (128) (129) (130) (131)

Kommentar p. 29 : amburo] P, comburo B (248, 415.

115, 11. 121, 170. 135, 124. 185, 27 etc. Voir Moysi 142, 36. 213, 207 BP.

Voir Hierosolymarum 255, 127 BP. Voir babylonius 141, 355. 146, 43. 254, 81 BP. Cfr. G. Mori, Owrrage p. 13 ; G. BOUWMAN, Kommentar p. 31-32. G. BovwMAN, Kommentarp. 45 et 45, 2.

(132) Voirp. 168, 129. 213, 235. 235, 295. 240, 103 BP ; 29, 137. 61, 137. 80, 93. 94, 44, (133) Voir p. 37, 34 et le comm. du Ps. IX, 185-193, (134) Voir sacri Spiritus p. 145, 14 BP.

(135) Voirp. 133, 46. 144, 470. 197, 120. 236, 316 BP.

XXVI

INTRODUCTION B insère le pronom là où Julien l’a sous-entendu soit pour éviter la répétition (1%), soit parce qu'il s'agit d'un pronom antécédent (??) ou d'un pronom sujet d'une proposition infinitive (139) :115, 12. 137, 187. 138, 231. 146, 30. 159, 412. 162, 87. 168, III. 175, 205. 189, 172. 228, 24. 304, 210. 216. 323, 160. 325, 222 ; la méprise de B est évidente aux p. 180, 104. 187, 86. 322, 123. Un relatif de liaison devient démonstratif ou est omis p. 126, 365. 182, 175. 216, 33. 249, 465. Is est souvent remplacé par lle: p. 115, 11. 129, 472 etc. L'adjectif interrogatif qui devient quis p. 186, 63. 300, 63. Au début du livre, B est dérouté par le pluriel de quisque : P. 118, 49. 122, 217 ; il le copie plus fidèlement par la suite (139), et il semble qu'il y prend goût à tel point qu'il le substitue

à l'adverbe

quoque:

p. 206, 176. 288, 138!

Un pronom démonstratif hypercorrect remplace quelquefois le réfléchi : p. 161, 55. 173, 107. 174, 163. 190, 217. Adverbes, conjonctions : Pour faciliter l'interprétation du texte, B y insère les particules ef (passim), scilicet (p. 305, 233), tamen (216, 35), potius (122, 196. 136, 143), magis (167, 68) (1%). Perque, quaeque deviennent e£ fer (203,71), et quae (153, 233); e regione devient contra (160, 17). Qui ("comment", interrogatif) est remplacé par quid (229, 60. 297, 446). D'autres adverbes et conjonctions, dont sed ("et méme" : 174, 146. 299, 21) (13), uel (‘‘même’” ou "'et": 162, 98. 175, 203. 229, 66. 242, 206. 310, 177. 310, 207) (14) et iam (178, 52. 231, 149), sont négligés ou oubliés. B introduit souvent les prépositions ab ou in: p. 174, I54 sed (-- in B) insipientia usque ad canos eius perdurauit (13) ; 187, 119 atque ob hoc (+ in B) offensionem incidisse Salomonis (14) ; 187, 119 en (+ in B) quae dedecora (+ ab B) illustri stirpe fluxerunt ; 278, 21 ergo 2n monte Samariae, id est (+ in B) regia ciuitate, sistentes ; 304, 202 iudiciorum dulcedinem (+ in B) conterendis innocentibus in amaritudinem uerterat; voir aussi 169, 159. 182, 206. 194, 45. 301, 86. Mais (136)p. 232, 171 BP.

(137)p. 28, 94.

(138)p. 305, 230. 312, 23 BP. (139)p.167, 59. 172, 104, 194, 23 etc. (140) Voir en effet 233, 232 ;- sufficitoffensionem quam rerum amissionem dolere BD. (141) G. BovwMAN, Kommentar p. 49. (142) Ibid. p. 21-22, 43.

(143) L'emploi de eus prouve qu’ énsipientia est sujet.

(144) Voirp. 43, 96 ;in Ps. XVI, 125.

INTRODUCTION

XXVII

ab précédant le nom de chose complément d'agent est rejetéler22;292:-280j5.

Les agito 316, 230, (141, I29. mais

verbes : B a rejeté l'emploi copulatif de ago, (1%) et gero (p. 166, 24. 181, 141. 266, 216. 299, 18. 180), l'emploi d'inquam (à la première personne : 108. 289, 147) (14), d'aperio dans le sens de ''révéler" 353. 239,67) (1*") ; il a cru devoir rétablir swm (151, 161, 42. 169, 144. 171, 37 etc.) Nous trouvons, seulement

dans

P, une

contamination

entre

le

passif personnel et la construction impersonnelle, ainsi qu'une construction impersonnelle de s?nor ; [il est vrai qu'ici la différence entre P et B est légère du point de vue paléographique] : p. 217, 62 quia (sc. tu, gens Iudaeorum) tunc uidebaris elementis seruientibus fuisse collatam (colligata B) (!55); 248, 430 numquam sinitur consequentiam (consequentia B) fidem negare. B a voulu normaliser l'emploi des temps (p. 147, 65. 156, 301. 164, 189. 309, 151 etc.) et surtout des modes (passim). Une entreprise désespérée, car Julien est peu conséquent en ce domaine (!49) ! Quelques syllepses sont éliminées : p. 178, 44/45. 204, 102/103. 208, 24. 268, 19/20. 304, 203 (150).

Dans le manuscrit parisien (P) nous distinguons deux séries de corrections : l'une est contemporaine des copistes

(145) G. BovuwMAN, Kommentarp. 34 ; À. VACCARI, Commentop. 45. (146) Voir in Ps. III, 4e». XIV, 2a-b ; infra 234, 261 BP (147) Voir in Ps. XI, 22 fin. XIII, 32^ ;infra 24, 59.

(148) Voir 77, 143-144 constat sapientia (...) longe omnibus pulchris ac pretiosis esse meliorem. (149) Julien emploie indifféremment l'indicatif ou le subjonctif dans l'interrogation indirecte (indicatif : p. 208, 47. 309, 141), la proposition complétive après quia ou quod (un bon exemple : p. 285, 21-25), la consécutive 187, 99. 221, 241 BP), la deuxième partie de l'expression sed (“non que" : à l'indicatifp. 138, 230. 147, 62. 303, 175 au subjonctif 13, 29. 38, 68-69. 50, 34 etc.). Voir, au sujet

(indicatif : 181, 142. non quia (quod|quo...) BP ; 79, 12. 98, 41; de la succession des

temps,p. 3, 27-34. 4, 8-11, 5, 37-39. 118, 58-61. 123, 249-254 BP etc.

(150) L'auteur ne craint pas d'enfreindre les règles classiques de l'accord: p. 200, 243 vos, populi Samariae, cum uenisses... ; 266, 231 ipsos quoque Esau ob eadem crimina compellat.

XXVIII

INTRODUCTION

(P1), l'autre date du XIIe siècle (P?) (151). Les corrections de P? reposent sur des conjectures (15?) ; P! a collationné le ms. parisien avec un autre ms. (qui pourrait être le modèle luiméme) : il y a encore quelques indices de sa méthode et de la qualité de sa source. Il a consulté cette source chaque fois qu'il s'est trouvé devant un texte inintelligible (155) ; quant aux autres omissions, elles passent partiellement inapercues (51). Il a rétabli consciencieusement des leçons qui avaient donné lieu à des conjectures (155) ; mais il est le seul témoin de quelques leçons d'origine conjecturale (!59). Le texte biblique de Julien (57) ne peut être reconstitué d'une facon tout à fait süre, car la source commune de B et P était déjà peu exacte (15%). Julien a choisi la Vulgate hiéronymienne comme texte de base d'Osée, Joël et Amos : Nostr: operis ut lector agnoscat (...) quam sim editionem secutus (...), ut si et ipse de eorum numero est, quos cura lectionis exercet, haud de nihilo me fecisse cognoscat, ut istam postremam editio.

(151) Nous avons examiné le ms. lui-méme afin de dater toute correction suffisamment importante pour figurer dans l’apparat critique. — P? normalise l'orthographe (assimilation des préfixes, c au lieu de / assibilé, e au lieu d'ae), sépare les mots les uns des autres, introduit le signe de division, perfectionne la ponctuation (pauses légéres et moyennes, points d'interrogation, guillemets), se hasarde à quelques conjectures. Il emploie une encre trés noire. Son écriture se caractérise par l'accentuation des lignes verticales, la rupture des boucles, la généralisation des traits de départ et d’arrêt aux hampes et aux hastes, la courbe allongée du b, la barre diacritique au-dessus de 7i et 7, le s ferminal placé au-dessus de la lettre voisine, la généralisation de la ligature or. Présomptueux et sans respect pour le texte transmis, il efface, biffe, fait des surcharges. D'autres corrections (P*) sont beaucoup plus anciennes, dues trés probablement à une seule personne distincte des copistes. Ce P! emploie couramment l'e cédillé et les abréviations = q? (est, quae, -ur) ; dans ses surcharges il écrit a en forme de deux c, IN capitale, v (voyelle et semi-consonne). Il se sert à peu prés de la méme encre queles copistes des sections a et c (ff. 1R-39V et 648-119), (152) Le jugement global porté par G. BouwMaw (Kommentar p. 27 ef passim ; Wortschatz, passim) sur les corrections du ms. parisien (qu'il désigne uniformément par le sigle P?) est beaucoup trop favorable au deuxiéme correcteur. — Dans l’ardeur avec laquelle ils se sont mis à corriger le texte, P? et B s'accordent parfois sur la méme conjecture, mais accidentellement, la solution choisie étant toujours la plus simple. Les accords les plus importants sont : p. 162, 110. 170, 17.

172, 86. 174, 144, 145. 207, 213. 212, 174. 254, 67. 258, 218. 286, 32. 289, 143. 304, 201, 313, 68. ! (153) Voir p. 204, 102. 205, 138/139. 232, 164/166. 236, 335. 242, 207/208. 266,

217. 301, 105. 306, 32/33, 307, 89/90. 309, 137/138.

(154)p.122,214 infectione et haeresis]B, om. P ; 160, 11-12 et quasi uehente fumo ad superna portari has uos] BP', om. P ; 243, 241 pro eo ut diceret plorent sacerdotes] BP1, om. P ; 251, 559 dei nostri] BP!, om. P. (155) 162, 101 demetendos] P? Vallarsi, demittendos BP!, dimittendos P ; 328, 138 inditur] conieci, uiditur P!, uidetur BP.

(156) 116, 34. 129, 465, 263, 114, 268, 34. 309, 170.

(157) Voir G. Monrw, Ouvrage p. 22-24 ; G. BouwMaAN, Kommentar p. 61-79.

(158)p.138, 233. 143, 409. 200, 231/232.205, 142/143.213, 214. 247, 393. 256,

159, 258, 234, 284, 229/230. 315, 137.

INTRODUCTION

XXIX

nem, quae secundum Hebraeum appellatur, eligerem : quandoquidem in prioribus editionibus elocutionum witiata frequenter sensum uel doctrinae uel narrationis dirumpant (...), posterior autem ista translatio, esi non multum ipsi contextui splendoris adiecit, tamen elocutionum integritate illa quae diximus interceptorum sensuum damna frequenter euitat (15%). Mais il s'écarte bien souvent du texte hiéronymien : les particularités suivantes des lemmes sont confirmées dans le commentaire (160) : Os

partubus] B, partibus PVg erat] Pct. xvii) erit BP? Vg eis] BP hi, ei Vg Lxx 8 I 2 (ver) I (e ,9 (cfr. 198, 139/140) non comprehendit]P 4, comprehendi B, non comprehendet Vg Ii,5 wcihr. 204, 129/130) cupita]BP, capita Vg negotiatione] BP! ACZOM IIIS CIT. 208, 15.25) ®1 (cfr. Lxx hi), negotiatio P, negatione ASs Hi I29 LI CÉf 213, 221/222) galgal] BPACZA OSÓ6, galaad M 1 H: Lxx hi I3, 15 (cfr. 221. 214) diuidit] BPAMÓ Hi, diuidet CZA OS Lxx hi 13, 15 (cit. 222, 255) fontes|P Lxx hi (18), om. B, fontem Vg populi JBPAOSMSs, pupilli . 224, 62) AQ Hi Lxx lu, popilli C horrea]BP, areae Vg Lxx - 245, 325) hi . 258, 240) mundauerant|P, mundaME (cfr. 102499/I01) 8, OMICIT, 179, 97) )

ueram 5 Vg

. 272, 155) NUT

M

3

. 284, 228)

subter] BP! AM Hi Lxx hi, super PACZOS® grabato damasci]BP, damasci grabato H?, damasco grabatti CAOSMSSs, damasco grauati AZ cecidit cecidit] comectit Bowwman, cecidit P Vg Lxx hi, cecidit et B

(159)p. 115, 28 sqq. cfr. 227, 1-9. (160) Nous citons les mss. de la Vulgate d’après l'édition de R. WEBER, S'/wrfgart 1969 ; nous mentionnons aussi les concordances avec la Septante et la traduction que Jérôme en a faite dans son commentaire des petits Prophètes (hi). (161) Voir aussi G. BouwMAN, Kommentar p. 69.

XXX

INTRODUCTION

Il est probable que "des inexactitudes s'étaient dés lors introduites dans le texte de la Vulgate" (15?). Mais la bible de Julien a subi aussi l'influence des LXX ; peut-être y a-t-il quelques réminiscences des anciennes traductions latines (153). Les extraits des autres livres bibliques sont cités sans grande précision (184), tantôt d'après une Vetus Latina, tantôt d’après la Vulgate (15).

(162) G. Morin, Owvrage p. 22; G. BouwMAN, Kommentar p. 72-75. On a pu constater que Julien cite quelquefois le livre de Job de manière inexacte (cfr. supra). (163) Apres avoir dressé la liste des concordances entre les lemmes, les Lxx, et les fragments des anciennes traductions latines, G. BouwMaw (Kommentar p. 7 1-

72) rejette a priori la possibilité que des modifications de la traduction hiéronymienne soient dues à Julien lui-même : “S'il avait introduit ces corrections, il nous en aurait probablement informés : il aime à faire étalage de son érudition. Il n'a pas la moindre notion de la critique des textes". Cette prise de position n'est-elle pas trop absolue ? Dans la suite de son étude, Bouwman démontre que le traité s'inspire constamment du commentaire de saint Jéróme, commentaire qui comprend une traduction et une explication des Lxx ; les remarques “critiques” que Julien y emprunte (p. 149, 63. 180, 131/132. 227, 9/11. 245, 319/320. 287, 99. 297, 418/450) sont toutes fonctionnelles ;pourquoi Julien n'aurait-il pas “corrigé” la traduction de l'hébreu de Os 5, 7. 10, 9. 11, 12. Am 2, 13 où les Lxx

sauvegardaient mieux la continuité de la pensée ? — Signalons qu'en quelques endroits où la Vulgate est citée en tête du commentaire, c'est plutôt une leçon des Lxx qui est commentée : conduci p. 146, 27 (Os 3, 2) : fodi Vg, conduxi hi, éjuoÜccáumqv Lxx misceretur p. 148, 40 (Os 4, 2) : tetigit Vg, miscuerunt J/, uloyovar Lxx diffusis constitit laeta palmitibus 5. 194, 13 (Os 10, 1) : frondosa V bi (CC76 p. 105, 4), eükXnpa.robtoa lxx (cfr. CC 76 p. 105, 15-17 : siueiuxta Septuaginta e0kAuaroóca, id est, bonas habens propagines) fundamenta p. 266, 217 (Am 1, 10) : aedes eius /2, fundamenta eius J/, 0euéXa adrÿs Lxx

Peut-étre cela vient-il de ce qu'un copiste a altéré les lemmes. (164) Quelques exemples : dans les deux citations de II Pt 3 (p. 252, 379/581 et 322, 106/108), des éléments des versets 10 et 12 se confondent ; le texte de Dt 32, 8-9 (323, 151/153) et du Ps 68, 21 (302, 126/127) est probablement simplifié;

à propos du Ps 158, 7-12 Julien passe brusquement de la citation à la paraphrase

(321, 85/91).

(165) La traduction des Psaumes se rapproche du Psautier Romain (voir G. MoRIN, Ouvrage p. 23-24; G. BouwMAN, Kommentar p. 76-78), mais il y a quelques influences du **Gallican" : Ps 72, 7-8 (p. 278, 18/20: affectum) ;Ps 77, 34. 37 (134, 180/183 : nec fideles sunt habiti) ; Ps 91, 8 (p. 202, 19/21: exorti fuerint). G. BouwMAN (5. 78) affirme que Julien emploie la Vulgate pour tous les livres bibliques, sauf pour le Nouveau Testament et le cantique de Moise ; cependant nous trouvons des éléments (secondaires ?) de la Vulgate dans les citations de Mt 6, 33 (247, 380/382 : et adicientur) ; Eph 2, 3-5 ( 131, 538/541 : nimiam et qua dilexit

nos) ; ll Pt 3, 10-12 (322, 106/108 : aduentum et tabescent). Inversement, le terme

spinas dans la citation trés libre d'Is 5, 2 (317, 222/223) correspond plutôt à la Vetus Latina.

INTRODUCTION

XXXI

c. Les fragments Le recueil de fragments repose sur les éditions suivantes : MaRIVS MERCATOR, Commonitorium lectori aduersum haeresim

Pelagii et Caelestii SCHWARTZ,

uel etiam

Acta

Conciliorum

scripta Iuliani,

ed.

Oecumenicorum

I,

E. 5

(1924-1926) p. 11-19. AVGVSTINVS,

Contra

duas

epistulas

Pelagianorum

libri IV,

ed. C. F. VRBA - J. ZYCHA, CSEL 60 (1913) p. 423-570. AVGVSTINVS,

De nuptiis et concupiscentia liber secundus,

ed.

C.F. VnBA - J. ZvcHA, CSEL 42 (1902) p. 253-319. AVGVSTINVS, Contra Iulianum haeresis pelagianae defensorem libri

VI,

ed.

Maurini,

Augustini

Opera

t.X,

Parisiis

1696, p. 497-710 (— PL 44, 641-874).

AVGVSTINVS, Coníra secundam luliani responsionem imperfectum. opus, libri I - III, ed. post E. KALINKA : Michaela ZELZER, CSEL 85, 1 (1974) ; libri IV-VI, editio Maurinorum t. X, p. 873-1386 (— PL

A 1337 NO)

m

BEDA, In Cantica canticorum allegorica expositio, ex tribus praecipuis editionibus inter se collatis nempe Coloniensi duabusque in Anglia studio d.v. Smith et Giles vulgatis ... ed. J.P. MiGNE, PL 9r, 1065-1236. A. BRUCKNER (1%) a signalé deux fragments de la lettre à Valérius; ils manquent cependant dans son recueil des fragments des ouvrages de Julien, intitulé Die vier Bücher Julians von Aeclanum an Turbantius, Berlin 1910.

Dans ses livres II-III-IV Contra duas Epistulas PelagianoYum, saint Augustin reprend des extraits de la lettre à Rufus de Thessalonique; mais il reconnaît (157) qu'il ne suit pas strictement l'ordre de l'exposé de son adversaire. De cette lettre, nous avons cru devoir inclure

trois extraits

que Bruckner a rejetés ou négligés (165) ; par contre un autre texte a été éliminé (199). Dans la préface de son édition (17), notre prédécesseur a exposé la méthode à suivre pour la reconstitution des Lzbrz IV ad Turbantium. Les témoignages de Marius Mercator sur cet ouvrage étant sans valeur, nous devons nous appuyer (166) A. BRUCKNER, Leben p. 37. (167) Voir infra, fr. 12. (168) c. duas ep. II, 1 p. 460, 6-19. II, 8 p. 468, 9-11. IV/, 2 p. 521, 5-6 (frs. 1. 2^, 16). (169) c. duas ep. II, 19 p. 481, 5-7 (voir BRUCKNER, Twrb.p. 111, 15-16 ; Leben p. 34 n. I) : ici, comme à la p. 483, 24 sqq., saint Augustin donne son interprétation d'un texte qu'on aurai pu objecter. (170) A. BRUCKNER, Turbantius p. 3-23.

XXXII

INTRODUCTION

sur trois écrits de saint Augustin : le second livre De Nuptirs et concupiscentia, lequel est une réponse aux extraits anonymes du premier livre à Turbantius que saint Augustin avait reçus avant l'ouvrage entier ; la réplique aux quatre livres ad Turbantium, intitulée Contra Iulianum haeresis pelagianae defensorem libri VI ; VOpus imperfectum contra secundam Iultani responsionem VI libros complectens dans lequel sont incorporés les Libri ad Florum I - VI. Bruckner distingue quatre catégories de fragments : a. L'auteur inconnu

des chartulae, sur lesquelles repose le

second livre De Nuptiis, omet quelquefois des parties essentielles, rapproche des textes qui étaient séparés dans l'original, modifie quelques formulations ; toutefois ses extraits sont le plus souvent conformes à l'original. b. Les fragments transmis en style direct dans les six livres Contra Iulianum sont cités à la lettre, mais saint Augustin semble avoir réduit des développements qui lui paraissaient trop longs. c. Dans les fragments transmis en style indirect, seules les idées essentielles et quelques expressions caractéristiques sont préservées. d. Julien a inséré une vingtaine d'extraits des livres à Turbantius dans la partie des Libri ad Florum conservée dans l'Opus imperfectum. On peut rétablir approximativement l'ordre de tous ces fragments à l'aide des livres III à VI contra Iulianum, car dans ces quatre livres l'évéque d'Hippone se conforme rigoureusement à la suite de l'exposé de son adversaire. Nous avons éliminé quelques textes que Bruckner a inclus dans son édition, à tort pensons-nous (!*!). En ce qui concerne les fragments I et 75, nous avons préféré le témoignage de Julien lui-même (dans les Lzbri ad Florum) à celui de l'auteur des chartulae (dans le Liber II De Nuptis). La localisation des frs. 54. 56. 84. 87. 89. 155. 175. 258. 282. 315. 329 est

(171) c. Ind. IT, 36(BRUCKNER, Turb. p.25, 15-16 : un mot de Pélage que l'éditeur prête à Julien) ; IV, 40 ad fin. et 46 (p. 48, 1-2. 10 : Aug. ne cite pas Turb., mais mentionne des idées communes aux pélagiens) ; VI, 50 (p. 68, 14-15 : un reproche très général) ; IV, 26 (ad init.). 33.61. VI, 8 et 10 (p. 46, 8-12. 47, 4-6, 51, 1-2.63, 14-17 et 20-22 : Aug. fait face à quelques objections que Julien aurai pu faire : “an forte prouisuri estis", "sed responsurus es^...) ; II, 2 et 31 (p. 71, 3-25 : un sommaire du contenu des Libri ad Turb., rédigé par Aug. lui-même) ; VI, 1 ad fn. (5. 62, 14 : s. Augustin résume Twrb. I e? IV) ; II, 34. V, 15 (p. 26, 1-4. 55, 9-10 : sommaire du fr. 1, vv. 10-22 et des fr. 166-168) ; VI, 66 e I, 42-44 (p. 70, 28-71, 2: s. Augustin reprend des expressions qu'il a trouvées ailleurs, voir les fr. 74, 772, 89, 222, 229. 329). Les textes Op. impf. I, 53, 3et I, 64, 3 (p. 27, 23-31 et p. 28, 35-29, 1) font partie des Libri ad Florum et non des Libri ad Turbantium.

INTRODUCTION

xxxi

nouvelle (1??). Les frs. 12. 13. 27. 144^. 174. 195. 196. 200. 208. 234. 250. 252. 272. 311 manquaient dans le recueil de notre prédécesseur. Voici le plan des Libri IV ad Turbantium, dans la mesure où on peut le reconstituer (179) : Livre Premier : fr. 1-13 : préface et critique de la qualification 20v? haeretici (Nupt. I, 1 p. 211, 5 Vrba-Zycha) ; I4-I5 : théme du livre I : l'auteur prouvera que la thése eos qui de tali commixtione nascuntur trahere originale peccatum (Nupt. I, I p. 211, 9-10) s'inspire du manichéisme ; 16 : Julien prévient une objection : il expose son opinion sur le baptême des nouveau-nés ; 17-24 : syllogismes démontrant que seule la doctrine de l'innocence des nouveau-nés fait justice à Dieu ; 25-63 : preuves bibliques de l’innocence des parvuli : les enfants doivent leur existence à Dieu seul (25-32), le désir charnel des parents n'est pas mauvais en lui-méme, seuls en sont condamnés les excès (33-63) ; 64-78 : si le mariage est un bien, comme le soutient Augustin (Nupt. I, 1 p.212, 6-11), les enfants doivent étre innocents ; 79-87 : critique du jugement porté sur le mariage postérieur à la chute du premier homme (Nupt. I, 1 p.212, 15-19) : Augustin abuserait du texte Rm 7, 12 sqq pour excuser tout reláchement moral. Le Livre IT examine la concupiscence sous la forme de l'amour conjugal. Fr. 88-98 : la pudicité conjugale étant un don divin (Nupt. I, 3), la concupiscence ne peut étre substantiellement mauvaise ; 99-114 : les paiens peuvent atteindre à la pudicité comme à d'autres vertus (contre Nupt. I, 4) ; II5-130 : critique de Nupt. I, 5 et surtout de la thése qui non hac intentione generant filios ut eos in membra transferant Christi, non est in eis uera pudicitia coniugalis ; critique du concept augustinien de la grâce ; 131-153 : contre les conclusions tirées

par Augustin (Nupt. I, 6 ; voir p. 216, 22-217, 1) de la confusion des premiers hommes aprés leur péché. Le Livre ITT, qui traite le méme sujet que le précédent, tourne plus d'une fois à l'apologie de la concupiscence comme telle ; dans c. Iul. V saint Augustin lui en fera grief. Fr. 154-158 : préface ; 1 59-164 : critique de Nupt. I, 7 p. 218, 15-219, 4 où (172) Les fr. 54et 56 trouvent tout naturellement leur place si l'on tient compte de c. Iul. III, 33 (contre Br. p. 33, 6-23 et 34, 15-23). C'est à tort, semble-t-il, que Br. (p. 75, 6-12 et 75, 19-76, 2) situe à la fin du vol. IV les fr. 84 (primi uoluminis mei prope ultima parte" )et 87 ( suffodiunt murum pudoris" ,*qui apostolis non pepercit", cfr. fr. 86). Le fr. 89 "quod donum Dei uocat" (cfr. fr. 88) se réfère à Nupt. I, 3 p. 213, 21 (contre Br.p.70, 28-30). Augustin cite les fr. 258 et 282 dans le seul but d'accentuer la contradiction avec fr. 17» et 271 (contre Br. p. 29, 9-12. 66, 5-6). Le fr. 315 provient de la fin du traité : voir fr. 313 et 314 (contre Br. p. 25, 23-24). Le fr. 329 peut être rapproché du fr. 77 (ainsi Br.p.41, 4-6), mais aussi de 19 sqq. $8 sqq. 222 sqq. (173) Voir aussi A. BRUCKNER, Twrbantius p. 86-88,

XXXIV

INTRODUCTION

Augustin définit la concupiscence comme une désobéissance de la chair, chátiment adéquat de la désobéissance du premier homme ; 185-189 : à propos de Nupt. I, 7 p. 219, 11-16, conséquences morales de l'opinion selon laquelle la concupiscence serait en méme temps mauvaise et invincible ; 190-193 : critique du jugement porté dans Nupt. I, 8 p. 219, 22-24 et 220, 3-8 sur l'ambiguité morale de la concupiscence ; 194-204 : moqueries sur Nupt. I, 9 (non coniugalem concubitum fuisse prohibitum, sed ut operis huius causa sit uoluntas bropaginis, non carnis uoluptas etc.) ; 205-233 : critique de Nupt. I, 12-14: sans relations sexuelles il n'y a pas de vrai mariage ; objections contre le concept de ''chair pécheresse" et de ses implications christologiques ; contre l'exhortation d'Augustin à la continence absolue. Dans le Livre IV l’auteur s'efforce de réfuter d'une façon définitive la théorie de la transmission du péché originel : fr. 234-239 : préface ; 240-277 : à propos de Nupt. I, 21-22 : comment un péché pourrait-il étre transmis aprés avoir été pardonné aux parents ? comment un nouveau-né pourrait-il étre sous la domination du diable ? 278-300 : réplique à l'argumentation de Nupt. I, 20. 28. 29 : si la concupiscence est mauvaise, elle ne peut subsister après le baptême ; 301-303 : les illogismes de Nupt. I, 26 ; 304-307 : confrontation de quelques extraits d'ouvrages antérieurs d'Augustin (De pecc. mer. I, 56 p. 55, 21-23 e. a.) avec certains écrits de Mani; 308-315 : témoignages de Basile de Césarée et de

Jean Chrysostome défavorables à la doctrine augustinienne de la transmission du péché originel ; 316-326 : examen de deux passages bibliques qui appuient cette doctrine : Rm 7, 18-24 (cfr. Nupt. I, 31-35) et Rm 5, 12 (cfr. Nupt. I, 1 p.211, II-I4); 327 : un passage biblique appuyant la thése pélagienne : Ez 18, 2-4 ; 328 : conclusion.

La lettre aux Romains peut étre reconstituée intégralement à l'aide du livre premier du traité Contra duas Epistulas Pelagianorum (!**). Enfin, A. Vaccari (175) a signalé un extrait du Commentaire du Cantique des cantiques que Bruckner avait oublié : c'est le fr. 10 de notre recueil. Pour faciliter l'interprétation de tous ces extraits, nous transcrivons entre parenthéses les termes par lesquels Julien lui-méme (les Libri ad Florum : parenthéses doubles) ou Mercator, saint Augustin et Béde (parenthéses simples) les ont présentés.

(174) A. BRUCKNER,

Turbantius p. 105. (175)A. VaccaRi, Bib/ica 4 (1923) 352-353.

EXPOSITIO

LIBRI IOB

CONSPECTVS

SIGLORVM

ET ABBREVIATIONVM

CODEX Casinensis, Abb. 371 (ca. 1100).

Am

EDITIO PRIOR : Philippi Presbiteri Expositio libri Iob nunc primum ex cod. Casinensi N. 371 in lucem profertur (cura et studio A. AMELLI), Spicilegium Casinense II, 1 (1897) 333-417 (= PLS I col. 1573-

1679). Baxt

EMENDATIONES PROPOSVERVNT : J.H. BAxrER, Notes on the Latin of Julian of Eclanum, ALMA

21 (1951) 5-54 l^acc

Weym

KZ t EE TAN

,

A. Vaccari, Un Commento a Giobbe di Giuliano di Eclana, Romae 1915 C. WEvMAN, Der Hiobkommentar des Julianus von Aeclanum, T heologische Revue 15 (1916) 241-248.

DECLARATIO SIGNORVM : in textu : lectionem designat quam delendam censuimus uocabula designat quae codicum lectioni addenda censuimus corruptelae signum in apparatu:

del.

addidit lectionem sequitur a correctore coaeuo siue ab ipso scriptore corrigendo inductam lectionem sequitur a correctore recentiore inductam deleuit

i.m.

in margine

in ras.

in rasura (lectionem superscriptam rasurae sequitur) omisit praemisit proposuit scilicet

add.

e C?

om.

praem. propos.

ei S

suppl.

ME + *

supra lineam suppleuit Vulgata (Biblia sacra iuxta latinam uulgatam uersionem, Hester — Iob, Romae 1951) additis uocabulis praeponitur littera erasa uel quam legere non possumus in codice.

IX

EXPOSITIO LIBRI IOB Si teste Apostolo omnia quaecumque scripta sunt ad nostram Am doctrinam scripía sunt, multo magis ea quae a sanctis uiris acta 335 referuntur,

ne

silentio

deperirent

stilo

tradita,

imitationi

C2

nostrae uel magisterio sunt prouisa. Sancti itaque Iob uita A

laudatur,

ut in eo bonum

humanae

naturae

possit agnosci,

quae tam ad repulsam peccatorum quam ad sectationem uirtutum omnium, quippe ita a Deo condita, etiam sine Legis scriptae magisterio ostendit se sibi posse sufficere. Laudatur autem Iob, non ut meritis eius proficiat quod talis innotescat

10 omnibus,

qui, etiamsi non laudaretur,

nihil apud Deum

de

honoris sui aestimatione deponeret, sed ut in eo agnoscant posteri quod non sit inaccessa uirtus uolentibus ad eam accedere, a cuius familiaritate sanctus uir nec damnis nec orbitati-

15

20

25

3o

bus est deductus. Deinde quanta sit erga nos Dei bonitas indicatur, cui ita placet quicquid boni facimus, ut de bonitate nostra uelut ostentare se et quasi glorians iactare uideatur. Illud etiam ex hoc uolumine discimus, quod non ex offensa Dei sancti quique, sed pro probatione deuotionis et augmento meriti sui, temptationes saepe tribulationesque patiantur. Quaeritur sane utrum ante Legem sanctus Iob an post Legem fuisse credatur. Sed probabilius uidetur Legis illum tempora praeuenisse, quia id et reuerentiae Legislatoris et iustitiae ipsius uiri conuenit, ne is, qui placebat Deo, Legem eius contempsisse credatur, ad cuius utique magisterium quasi sibi ipse sufficiens non sit dignatus accedere. Sciendum praeterea quoniam trifariam omnis sancti Iob aduersum amicos sermo diuiditur. Statim enim in principio, cum eum de querelarum immoderatione culparent, ostendit non sibi debere uitio dari si ad ea quae sibi acciderant toto felle moueretur, et relatione passionum suarum hoc ipsum uarie astruens ad conuincendos eos transitum facit, atque ostendit quod specie tenus amici sint, ipsis uero rebus inimici : nam cum ad consolandum uenerint, insultando passionibus causas maeroris accumulent ; sursum enim ac deorsum conan-

55 tur de aduersitatibus culpam ei iniquitatis affigere. Ad ulti- 336 mum

docet quoniam uane illum uelint reum de calamitatibus

approbare, cum constet multos corruptae uitae homines prosperitate praesentium non carere. Illis autem, quia repellere dicta non poterant, silentium agentibus, ad maiorem sui purPraef. 1/2 Rm 15,4

27/49 Iob 6-11. 12-20. 21-30. 31. 32-37. 38-42

Praef., Inscr. : inc(ipit) prolog(us) philippi presbiteri discipuli b(ea)ti ier(onymi) in exposition(e) lib(ri) iob C 18 pro] C, de. C1 31 transitum] C!, transi C 32 ipsis] C!, ipsi C

3

4

EXPOSITIO LIBRI IOB, I

4o gationem etiam ea quae sibi iuste ac pie fuerant acta dinumerat. Post quae suscipiens Heliu de prouidentia Dei disputat, et ad probationem eius multis utitur argumentis, sermone plane utili et proposito negotio consonanti. Nam et Deus in collationem sermonis ueniens, et cum sancto Iob uerba disputationis 4; immiscens, ac uelut de omnibus quae fuerant superius dicta diiudicans,

de rerum

prouidentia

disserit,

in testimonium

uocans ea quae inter initia mundi facta sunt : id est uisibilem creaturam, quadrupedia, uolatilia, et indigena terrae aquisque gaudentia ; quae in lectione ipsa inuenire poterit quisquis diliso gens lector exstiterit.

«CAP. I» 1. Vir erat in terra Hus nomine Iob. Simplex rerum narratio, et quae a gratificatione personae longe abesse uideatur. Non enim, ut mos est laudantium, parentes eius maioresque laudantur, sed ipse cuius bona proferenda sunt in medium ser; mone producitur. Zn terra Hus. Hanc Sehon regis terram esse uolunt, quae uicina terrae repromissionis a sancto Moyse capta sit. (LX X) In terra Ausitidi dixerunt. Et erat simplex et rectus ac timens Deum. Narrationis disciplina seruatur, ut, quia dixerat quis esset (et? unde esset, adderet qualis esset : 10 erat simplex, eo quod esset ab omni uitiorum admixtione separatus; addidit rectus, ne simplicitas ei non de studio uirtutis sed de naturae qualitate inesse crederetur ; unde superiora duo uerba tertii adiectione patefecit, ac timens Deum : ideo ergo simplex et rectus, quia timens Deum. Ac recedens 15 a malo. Breuiter ostendit quid esset proprie timere Deum, id est malorum omnium irritamenta uitare. 2-3. Natique sunt ei septem filii et tres filiae. Et fuit possessio eius septem milia ouium et tria milia camelorum, quingenta quoque iuga boum et quingenta asinae ac familia multa nimis. Fe20 cunditas filiorum et amplitudo census ostenditur, ut magnitudo animi patienter orbitatem et damna ferens amplius praedicetur. Eratque wir ille magnus inter omnes orientales. Cuncta habens quae creduntur homines facere beatos, ornamenta morum, affectionis solacia, latas res familiares, et non exiguam

25 patrimonii quantitatem.

4. Et ibant filii eius et faciebant conuiuium per domos unusCap. I, 6/7 cfr. Nm 21, 21-32. Dt 2, 24-37 ; cjr. Vacc157 43 proposito] conieci, propositio C, propositionis C1

Cap. LUnsens explic(it) prolog(us) incip(it) expositio philippi C 6 repromissionis] C, repromissioni C! *? (LXX) suppl. Vacc 9 in terra — dixerunt] Gron 9 (et? propono

EXPOSITIO LIBRI IOB, I

|

5

quisque in die sua, et mittentes uocabant tres sorores suas ut comederent et biberent cum eis. Ad paternae institutionis bonum respicit, quod filii eius tanta inter se uiuunt concordia, ut ad

3o conuictum mensae unius nullo tempore separentur. 9. Mittebat ad eos Iob et sanctificabat illos. — Sanctificabat, id est aquis abluebat, sicut in Exodo praecipitur ut sanctificet se populus. Et Bersabee dicitur quod sanctificauerit se post adulterium. Consurgensque diluculo offerebat holocausta per 35 singulos : Ne forte beccauerint filii mei. Non censura hic seueritatis excluditur, ut peccata filiorum sine correptione praeterire uideatur, quod utique uiro iusto non conuenit; sed, quia non erant quae castigaret, maiore deuotione sollicitus pro his quae euenire poterant exorare uel satisfacere non omittit. Ne 4o forte peccauerint filii mei et benedixerint Deo in cordibus suis. In graeco non habet Ne forte peccauerint filii mei et benedixerint Deo in cordibus suis, sed Offerebat holocausta per singulos et uitulum unum pro beccato pro animabus eorum. 6. Quadam autem die cum uenissent filii Dei ut assisterent co4; ram Domino, affuit inter eos etiam Satan. — Filii Dei dicuntur angeli ad immortalitatis indicium. Vt opportuna esset occasio qua sibi diabolus ad temptandum Iob licentiam postularet, bene angeli ante Deum diuersorum hominum et actuum inspectores astare dicuntur, ut praeconiis Iob uideatur diaboso lus incitari. Nihil ergo differt siue dicamus Deum uere apparuisse angelis in specie qua uoluit, non in ueritate naturae, ut diaboli expetentis Iob uel occasio fieret, uel malignitas appareret ; siue credamus quia id quod erat in uoluntate et studio diaboli ac notitia Dei, esse ad uerba translatum.

Fa-

55 miliare est enim diuinae Scripturae ponere dicta pro factis, et contrario ea quae in solis sensibus et cogitatione uersantur, ita narrare quasi rebus et operibus impleantur, quo facilius res inuisibiles per actus uisibiles innotescant. *. Dixitque Dominus ad eum : Vnde uenis ? Qui respondens 6o ait : Circuiur terram et perambulaur eam. Quia responsione sua diabolus hoc uolebat intellegi, quod circuita terra neminem repperisset qui non eius pareret imperio, ideo Dominus uelut glorianti Iob obicit, qui per omnia ab studio eius ac uoluntate esset alienus : 65 8. Numquid considerasti seruum meum Iob, quod non sit ei similis in terra, uir simplex et rectus ? Testimonium quod Iob a

31/32 cfr. Vacc 157-158 Vacc 165-166

32/33 Ex 19, 10

33/34 II Sm 11, 4

53/88 cfr.

33 bersabee] conieci, bersebee C, de bersebee C!1 se] C1, om. C 35 singulos] C,+ dicens C1 38 erant] conieci, erat C 60 perambulaui] C1, perambulauit C 63 qui] C, quia propos. Am

357

6

EXPOSITIO LIBRI IOB, I

Deo redditur in principio libri positum, testatur uolumen hoc Spiritu Sancto esse conscriptum. 9-10. Cui Satan respondens ait :numquid frustra timet Iob 7e Deum ? Nonne tu uallasti eum ac domum eius uniuersamque substantiam per circuitum ? Criminationis occasio de rerum prosperitate nascitur, ut non de religioso animo Iob timere Deum, sed de bonorum collatione dicatur. 11. Sed extende paululum manum tuam et tange cuncta quae 75 possidet, nisi in facie tua benedixerit tibi. Probationem deuotionis prosperitate subtracta et aduersorum illatione reperies. 12. Ecce uniuersa quae habet in manu tua sunt. Dixerat diabolus ad Deum : Extende manum tuam, et tange cuncta quae possidet ; ne illi criminationis occasio remaneret, et diceret 8o Dominum mollius egisse cum famulo, ipsi saeuiendi in Iob datur potestas, ut, quanto acrior impugnator est, tanto eius

qui impugnandus est uirtus appareat. 13-15. Cum autem quadam die filii et filiae evus comederent et biberent uinum in domo fratris sui primogeniti, nuntius uenit 85 ad Iob qui diceret : Boues arabant et asinae pascebantur iuxta eos, et irruerunt Sabaei tuleruntque omnia puerosque percusserunt, et euasi ego solus ut nuntiarem tibi. — In domo fratris sui primogeniti : eligitur a diabolo dies temptationis, ut tunc sanctum Iob damnorum uarietate ac luctus impellat, quando ille, 9o peractis in orbem filiorum conuiuiis, oblatis hostiis, de propi- 338 tiatu Dei poterat esse securus. Non otiose eo die, quo erat de abactis bubus et asinis nuntiandum, mentio fit etiam conuiuantium filiorum, sed ut ostendatur, tot acerba, quibus erat

pulsandus iusti animus, uno tempore contigisse. 16. Cumque adhuc ille loqueretur, alter uenit et dixit : Ignis Dei cecidit de caelo, et tactas owes puerosque consumpsit. Non autem mirum uideatur quod ignem diabolus de caelo deposuisse dicitur, cum et hominibus possibile sit uel attritione ligni, uel interpositione aquae, uel interdum uasis specularibus 100 naturam ignis excutere. Zgnis Dei cecidit e caelo. Ideo de caelo ignis a diabolo deducitur, ad magis consternandum animum

95

Iob, ut non se fortuita mala pati, sed a Deo sibi euenire, cui

seruiebat deuotissime, suspicetur. 17. Sed illo adhuc loquente uenit alius et dixit :Chaldaei fe105 cerunt tres turmas, et inuaserunt camelos et tulerunt eos, et bueros

bercusserunt. In graeco : Equites fecerunt tres turmas. Duplex per omnia malum a nuntiis indicatur, direptio pecorum et

occisio pastorum ; ut, si damna non permouent, moueat saltem in interitu hominum compassionis affectio. 91/94 cfr. V'acc 131 85 iusta C

100/103 l/acc 131-132

90 conuiis C

EXPOSITIO LIBRI IOB, I-II

7

1:10.

18-19. Loquebatur ille et ecce alius intrauit et dixit : Filiis tuis et filiabus uescentibus in domo fratris sui primogeniti, uentus uehemens irruit, el concussit quattuor angulos domus, quae corruens oppressit liberos tuos, et mortui sunt. Grandi arte diaboli sancti Iob animus exploratur, ut, a leuioribus temptationibus 115 incipiens, id quod erat grauius faceret ultimum nuntiari, ut, si patrimonii damna patienter ferret nec eis dignum duceret lacrimas admouere, pignorum suorum amissione quateretur, et, si contineret gemitus, non satis pius, si immoderatius proferret, Dei conuinceretur oblitus.

120

20. Tunc surrexit Iob et scidit tunicam suam. Hinc manifestum uno die omnia contigisse, quia filiorum laetitiam pariter uescentium nullus tristis nuntius immutauit, qui utique inter tot patris tamque magna dispendia operam conuiuiis non dedissent. Scindit tunicam suam, proditurus orbitate filiorum 125 sensus doloris ; ut, quod in amissione patrimonii tacuit, probetur non de stupore animi sed de uirtute uenisse. Adoramt et dixit. Adorauit, id est, reuerentiam in Deum nec inter tot ad-

uersa constitutus amisit. 21. Nudus egressus sum de utero matris meae, nudus reuertar 130 ?2//uc. Multa uiri constantia ostenditur, quem nec patrimonii ' tot damna conturbant, et mors filiorum nihil in Deum, ut est

consuetudo dolentium, cogit indecens loqui, sed solummodo habitum lugentis induere. Dominus dedit, Dominus abstulit. In hoc maxime sancti Iob uirtus agnoscitur, quia, cum de hoste 135 Suo esset incertus et a Deo quem colebat mala sibi putaret in-

ferri, a pio in Deum studio non recessit. Sz nomen Domini benedictum. Sequor Domini mei inter utraque sententiam : nec diuitias dante illo renuo, nec auferente ad iniuriam paupertatis aegresco. 140 22. In omnibus his non peccauit Iob labiis suis, neque stultum quid contra Deum locutus est. Ostenditur et prudentia uiri et cautio perfecta peccati, quando abstinetur non solum ab his uerbis quibus offendi Deus poterat, sed etiam ab illis quae in luctu non rationi sed dolori potius applicantur. (CAPPIED

1. Factum

est autem.

Cum

inter prima luctae principia

iustus uirtutis suae dedisset clara documenta,

admirabantur

angeli, diabolus uero, quem propositum uiri constantiaque mordebat, alio illum temptat modo in certamina prouocare. s 1-3. Factum est autem cum quadam die uenissent filii Der ut 120 et scidit] conieci (cfr. lin. 124), et excidit C 124 scindit] C, scidit C^ diturus] C!, prodituris C 126 adorauit] C, praem. et C1 Cap. II, 1 factum est autem] C! ;/z ras.

' pro-

339

8

EXPOSITIO LIBRI IOB, II

astarent coram Domino, Satan staret quoque inter eos ; ut diceret Dominus : Vnde uenis ? Qui ait : Circurui terram. Et dixit Dominus : Numquid considerasti seruum meum Iob, quod non sit ei similis in terra ? Et adhuc retinet innocentiam ? Tu autem 1o commouisti me ut affligerem eum frustra. Quaeritur utrum ita actum sit, ut est in simplici relatione uerborum, an more Scrip-

turarum id, quod in uotis diaboli et permissu Dei fuit, ob hoc ad formam rerum gestarum translatum sit, ut posterorum memoriae tenacius inhaereret : maiorem enim sui tradunt memoI

LA

riam facta, quam

dicta. Ouod uero in morem

stipatorum an-

geli assistant Deo nec ratio nec fides patitur, quia est Deus inuisibilis et immensus

natura,

ut ueteris ac nouae

Scripturae

testimoniis frequenter asseritur ; et si sancti angeli assistere Deo localiter non possunt, multo magis diabolus. Quid est 20 ergo quod dicitur astitisse angelos Deo, et Satan cum eis ? Vt angeli sancti Iob conuersatione gaudebant, quippe quibus par est cum Deo de hominum salute laetitia, ita diabolus eius uirtutibus mordebatur, et auidus nocendi nitebatur eum illatis

aduersitatibus de tranquillitate mentis excutere. Et quia ob 25 hoc eum in Deum deuotum putabat, quod esset diues censu et filiorum numero

pater beatus, uersabat in uotis ut, si liceret

exspoliare eum bonis quibus ille gaudebat, tunc eum utrum uere religiosus esset posse conuinci. Sciens itaque Deus et uota diaboli et serui sui constantiam, patitur eum exspoliari rebus, 3o orbari filiis, ulceribus impleri, ut probaret de uirtutis studio

illum in Deum fuisse, non de prosperitate, deuotum. Ergo ea quae in uoluntate diaboli fuerunt et a Deo permissa sunt, facta dicuntur, ut certaminis facies, quae occulta erat, oculis post

futurorum explicata possit occurrere. Retinens innocentiam : 35 quam solet asperitas aduersorum et pondus maeroris excutere. Vt affligerem illum frustra : notandum quoniam se dicit facere Deus, quod fieri aliqua dispensatione permittit. Frustra : ut iustitiam eius, quae apud me nota erat, facerem quasi ignorans in examinationem uenire. 40 4. Cui respondens Satan ait : Pellem pro pelle, et cuncta dabit homo bro anima sua. Quia ad primae temptationis impulsum non se uidebat diabolus uiri sancti proruisse constantiam, iterum ueniens ante faciem Dei, quasi non magna illa per quae fuerat temptatus allegans, probari illum debere non rebus foris 45 positis, sed quae ipsum proprie attingerent dicit. Nam ex more reliquorum hominum Iob pertulisse dissimulanter iacturam rerum astruit, ne contumeliose in Deum loquendo periculum salutis incurreret. Est enim familiare hominibus minoribus Cap. II, 45/50 cfr. Vacc 158 17 ueteris] conieci, ueteres C

EXPOSITIO LIBRI IOB, IT

9

damnis maiora propulsare dispendia, et saepe opponendo so manum a capite periculum salutis arcere. 6. Dixit ergo Dominus : ecce in manu tua est. — Ecce in manu iua est : probabilis diaboli uidetur allegatio, quam Dominus non refutat ;nam si fuisset iniusta petitio, numquam a iusto cognitore fuisset admissa. Proponitur ergo a diabolo, probatur 55 a Deo. Sed ut ille nequam conuincitur qui per haec impugnare

340

conatur, ita patiens qui per haec scit seruum suum fieri reddi-

que clariorem. Verumtamen animam illius serua. Quia aduersum Iob diaboli erat omne certamen, debuit personae sancti uiri status integer custodiri, ut, sicut toto homine suo prima 6o congressione

restiterat,

ita, uel parte

posset adire certamina.

Nam

sui

integra, secunda

si perturbationis alicuius uel

furoris immissu ratio animae uel sanitas fuisset exstincta, tota

certaminis fuisset condicio dissoluta. 4. Egressus Satan a facie Domini percussit Iob ulcere pessimo. 6 ^ Elephantiam quidam dicunt fuisse. 8. Sedens in sterquilinio. In graeco, Sedebat in. sterquilinio extra ciwitatem, et multo plura in hoc loco apud Graecos. 9. Dixit autem illi uxor sua : Adhuc permanes in simplicitate ? Benedic Deo et morere. Verbis uxoris ostenditur, Iob positum in 7e illa conuulsione membrorum Deo iugiter gratias egisse, ac dixisse se inter illas dolorum nimietates eius in uita miseratione seruari. Vnde uelut consequenter ei ab uxore dicitur : si uitam tibi praestat tuis precibus exoratus, auferat melius est, uoce tuae conquestionis iratus.

75

10. Qui ait ad illam : Quasi una de stultis mulieribus locuta es. Si bona suscepimus de manu Domini, mala quare non suscibiamus ? — Bona et mala diuitias et paupertatem dicit ; quam paupertatem ideo patientius sustinendam, quod multos in ea socios habeat atque consortes, cum e contrario in diuitiis 8o prope fuerit singularis. Quasi una de stultis mulieribus locuta es. Censura mentis corporis debilitate non frangitur; nam uxoris noxiam suggestionem non molli, sed erecta uoce et torua fronte compressit, dicens, Quasi una de stultis locuta S : id est, prae omnibus stulta, quae nescis ad deuotionem 8; pertinere famulorum, Domini amplecti, non discutere, uoluntatem, et ita grato animo quae uidentur aspera, ut prospera quaeque, suscipere. 11. Jgitur audientes tres amici Iob omne malum quod. aduenisset ei uenerunt singuli de loco suo, Eliphaz Themanites et 9o Baldad Suites et Sophar Naamathites, ut uisitarent eum. Diuulgata longius tanti uiri calamitate, consequens est multos uel ad spectaculum nouae rei, uel ad consolationem

miseriarum, ex

diuersis partibus conuenisse. Sed hi tres tantum nominantur, 61/63 cfr. V'acc 167

65 cfr. V'acc 167-168

90/93 cfr. V'acc 132

IO

IO

EXPOSITIO LIBRI IOB, II-III

quos aut quaestio maior exagitauerat, aut reliquis honore 95 praestabant. Eliphaz Themanites : in graeco, Eliphaz Themanorum

vex ; est autem

Theman

Idumaeorum

ciuitas,

sicut

testis est Amos propheta dicens, Mittam ignem in Theman. — Et Baldad Sauchites : in graeco, Baldad Aucheon tyrannos, quam ciuitatem dicunt Moabitarum. Sophar Naamathites : 100 Sophar, M inaeon rex, id est Ammanitarum. V£ wisitarent eum, id est, ut facerent causam doloris luctus communione leuio-

rem : qui intellectus ex eo, quod multis diebus assederunt ei tacentes, ostenditur.

12. Cumque leuassent oculos suos procul, non cognouerunt 105 ewm. Ita fuerat in horrorem honor corporis immutatus, ut familiarium non tolleretur penitus, sed laboraret agnitio. Et plorauerunt, et scissis uestibus sparserunt puluerem super caput II suum in caelum. In graeco : Spargentes terram super caput suum 341 in caelum respexerunt. Non ad contumeliam diuinae reueren110 tiae puluis in caelum iacitur, sed ad prodendum compassionis affectum tali caput aspersione foedatur. 13. Et sederunt cum eo in terra septem diebus et septem noctibus, et nemo loquebatur ei. Quia locum amicis miscendi sermonis non dederat compassionis affectio, Iob primus erumpit in 115 uocem, quae indicium plane magni doloris faceret, non quae dogma formaret ; et inter cruciatus et reuerentiam conditoris medius nulli quidem audet imputare quod patitur, sed se tamen natum esse non uult, et ipsa subsistentiae suae detestatur exordia, quodque offensis uel amaritudine plenis moris est, 120 in tempora, quae sensu et substantia carent, maledicta iacu-

latur. Nemo loquebatur. Qui ad hoc conuenerant ut asperitatem accidentis mali sermone mollirent, quemadmodum tacent? Sine dubio quia mala, quae intuebantur, modum opinionis excesserant.

«CAP. III» 1-3. Post haec aperuit Iob os suum, et maledixit diei suo, et locutus est : Pereat dies in qua natus sum, et nox in qua dictum est, Conceptus est homo. Discedentibus aliis, his uero qui amice

uenerant

permanentibus

et communione

luctus ac doloris

; affectis, uidens esse moras temporis quod silentio trahebatur onerosas, rumpit obstinationem tacendi, et uocem, non in

97 Amos

1, 12

Cap. III, 3/6 Vacc 133 97 themam C

100 sopar C

Cap. III, 2 nox] C!, nos C

EXPOSITIO LIBRI IOB, III contumeliam: Dei, sed in miseriam

ET

suae condicionis

emittit,

dicens, melius in totum non esse quam sic esse. Pereat dies in quo natus sum. Tantus ex morbo qui corpus sancti Iob perro uaserat erat doloris incursus, ut sermo percontationis locum inuenire non possit. 4-6. Dies ille uertatur in tenebras, noctem illam tenebrosus turbo possideat. Diuersis imprecationibus diei ac noctis tempus incessit, et ea congerit in detestationis

cumulum,

quae cor-

15 rumpere solent gratiam quietis ac lucis. Sed in his omnibus non ratio, non consequentia, sed sola amaritudo grauiter dolentis exprimitur. 7. Sit nox illa solitaria. — Stt nox illa solitaria, quae asperitate et horrore sui in communionem reliquarum, quas commen20 dat tranquillitas, uenire non possit. 8. Maledicant ilh qui maledicunt diei, qui parati sunt suscitare Leuiathan. Illud nox haec uel dies detestationis incurrat, quod educti de pelago in terram draconis horror meretur et uastitas. Leuiathan enim Hebraeorum uel Syrorum tra25 ditio uult intellegi illum esse, de quo Dauid dicit, Draco iste quem formasti ad illudendum ei ; qui, etsi spiritalis nequitiae figuram praeferre uideatur, tamen egressus uel eiectus in terram tantas strages hominum uel pecudum perhibetur esse facturus, ut in illum maledicta omnium merito congerantur. 3o In graeco, Maledicat ei qui maledicturus est diei dh, qui magnum cetum capturus est : sicut diei imprecans ad Deum rettulit ut uoti sui impleretur effectus, dicens Nom requirat eum Deus desuper, ita congesta in noctem maledicta a Deo poscit impleri; maledicat ergo 11h, id est, faciat uota meae

T2

3; maledictionis impleri cui soli possibile est diei noctisque tem-

pora de ordine suo cursuque subducere, ad cuius potentiam 342 pertinet etiam cete illud occidere, cuius est inuincibilis fortitudo. 13. Nunc enim dormiens silerem. Si nihil mihi fuisset cum 4o uita hac quae est plena operis et laboris, longa me otia suscepissent, nec condicio ulla distingueret ab his qui post mundi curas et honorum nomina transeunt in locum in quo non est

diuersitas condicionum, graduum, uel curarum. Ef somno meo requiescerem. Id est liberum a malis quae patior agerem ac se-

4; curum. 14. Cum regibus et consulibus terrae. In graeco, Cum regibus et consultoribus ; non ergo ab honore, sed ab officio consules dixit. Qui aedificant sibi solitudines. Quorum diuitiae in usus superfluos erogantur, dum crebris aedificationibus locos soli25/26 Ps 103, 26

22 leuiatam C

34/38 Vacc 133

#4 liberum] C, + me C!

48 qui] C1, quia C

EXPOSITIO LIBRI IOB, III

12 50

5A

6o

tarios contendunt facere frequentes qui condunt aliqua in memoriam sui nominis propagandam. Vanitatem studiorum mortalium praetereundo contigit, quorum magnos conatus mors festina dissoluit. 15. Aut cum principibus qui possident aurum. lustas causas suae petitionis ostendit : si enim etiam illi, qui in honore ac delectationem uixerunt, morte succedente nihil lucri de praeterita uita referunt, quomodo mihi non fuisset utile in amaritudine posito ad ipsa uitae exordia non uenisse ? 16. Aut sicut abortiuum absconditum. — Absconditum pro in-

15

formi posuit, cuius absolutio, quia non occurrit oculis, bene

abscondita dicitur ac remota. 17. Ibi impii cessauerunt a tumultu. Quamuis altera condicio sustinentis,

altera

fuerit

inferentis

iniuriam,

unus

tamen

utrumque finis excipiet, ut tam ille a dolore, quam iste ab opere conquiescat. 18. Non

70

audierunt

uocem

exactoris.

Post

mortem,

inquit,

non est differentia regis et priuati, eius qui exigit, et illius qui exigitur, sed omnes una condicio reddit aequales. 20. Quare data est misero lux, et uita his qui in amaritudine sunt ? Non sentit lucis huius iucunditatem qui tenebris maeroris inuoluitur; caret uitae munere cui necesse est iugiter gemere uel dolere. 23. Viro cui abscondita

est uita, et circumdedit

eum

Deus

tenebris. Non uidetur participare uitae, et extra eam quodam75 modo agit, qui est a sensu iucunditatis, quem causae diuersae pariunt, alienus. 25-26. Quia timor quem timebam euenit mihi, et quod. uerebar accidit. — Quia timor quem timebam : ista quae patior non uelut immeditatus incurri ;nam cum in aliis et paupertatis 80 mala et diuersas corporis debilitates uiderem, ne quid etiam mihi tale contingeret timere me ipsa communio naturae uel corporis admonebat. Vnde etiam malorum quae sustineo augmenta formidare compellor ; quae exspectatio facit meliorem uita mortem uideri. Ouod autem addidit, Nonne silui ? 85 in graeco habet Non s?ilui, id est, non in rerum mearum perfructione ac prosperitate permansi. Dicit se timuisse ne malum huius necessitatis incurreret, ut contra propositum grauitatis querula uoce proderet si quid pateretur angoris, et ideo dicit, Nonne silui ? id est, cum me doloris pulsauerit acer90

bitas, uolui silentio quod patiebar abscondere ; sed tanta in me uis mali saeuientis incubuit, ut prodere cruciatus meos flebili uoce compellar.

56 delectationem] C, delectatione A»

nio] Weyz, communione C

33 cui] C, + quasi C? 90 patiebar] V/acc 124, patebar C

81 commu-

14

EXPOSITIO LIBRI IOB, IV «CAP. IV»

13

1. Respondens autem Eliphaz Themanites dixit. Inter iustitiam iudiciorum Dei et acerbitatem uulneris ac doloris amici quaestione maxima atque haesitatione fatigati, ita ordinant compellationis exordia, ut et consolationi simpliciter pronuntiata et reprehensioni possint inspecta altius conuenire, et, quod in rebus ambiguis fieri solet, eligunt magis non uelut iniquis Dei iudiciis, sed meritis Iob imputare quod patitur; faciuntque molliori quidem sermone 10

15

543

disputationis exordium,

sed in processu patefacientes sententiam suam durius inuehuntur. 2. Si coeperimus loqui tibi, forsitan moleste accipias. Hic loqui non simpliciter conferre sermonem, sed dictis tuis ac sententiis obuiare. In graeco : Ne frequenter locutus es in labore? Posteaquam Iobin malorum suorum consolationem detestatus est exortus sui tempora uel momenta, Eliphaz querelas eius, quasi in iniuriam Dei tenderent, non patitur surda aure transire, sed in studium defensionis diuinae accin-

20

gitur, et putat se sanctum Iob de praesentium uerborum asperitate conuincere, quod pro peccatis praecedentibus illa patiatur. 3. Ecce docuisti multos, et manus

25

lassas roborasti. Ecce do-

cuisti multos : pugnant cum opinione uetere facta praesentia ; nam qui saepe alios lapsos maerore fulsisti et iacentibus ut surgerent manus tuae adminicula praestitisti, quomodo ipse non tenes constantiae firma uestigia et te attollere non uales a ruina ? Sufficere tibi ad consolationem deberent ea quae alios saepe docuisti. Aut ex more consolationis ex superioris uitae studio, aut certe per ironiam ista dicuntur, non quo a Iob facta sint, sed ita de se Iob ante crediderit :

30

35

5. Nunc autem super te plaga. Ostendere uult per haec uerba quod ante experimenta rerum habuerit aliquam de se Iob uirtutis opinionem, quae quidem probetur causis fidem facientibus non fuisse. 6. Timor tuus, fortitudo tua et perfectio uiarum tuarum. Conuincuntur ista de quibus gloriabaris in te etiam antea non fuisse, quando potuerunt a te tam cito deseri, ut inter querelas flebiles nullum earum apud te uestigium signumque remaneret. Dixeras te ad incursum cruciatuum uel dolorum siluisse,

Cap. IV”, 22/2? V/acc 134 Cap. IV, 3 quaestione] 74z, questione C 9 processu] A», processo C 17 defensionis] Weyz, depensionis C, dispensationis Bax? 23 alios] C!, (cfr. lin. 27), alias C 27 ex superioris] conieci, et superioris C 37 earum] C!, mearum C

15

I4

EXPOSITIO LIBRI IOB, IV

quieuisse, tacuisse ; quare erumpis in uocem quae est animae 4o mollis indicium ? 7. Recordare, obsecro te, quis wmquam innocens perütl? Generali disputatione etiam ipsum in consensum sui sermonis conatur attrahere, quod iustitia diuini non patiatur examinis ut in eos ultionem exserat, qui nihil dignum animaduersione 45 fecerunt, ut recurrat nocentes fuisse in quibus potuit uindicari.

8-9. Quin potius uidi eos qui operantur iniquitatem, flante Deo, perisse. Ad iustitiae proprium spectat officium, ut nihil inferre

innocentibus

mali,

ita noxiorum

crimina

inulta

non

sinere. Flante deo perisse et spiritu irae eius esse consumptos. so Non opere, non labore indiget Deus ut in peccatores uindicet, sed solo praecepto partes animaduersionis exsequitur. 10. Rugitus leonis et uox leaenae et dentes catulorum leonum contriti sunt. Hoc est quod uoluit ascitis nominibus indicare, quod nullum hominum potentia sua, nullum diuitiae contra 55 Dei possint sententiam uindicare. Per nomina /eonis, leaenae et catulorum leonum feritas potentium hominum et rapinarum, quas de subiectis agunt, rabies indicatur, in quos merito diuinae ultionis seueritas exseratur. Subtiliter autem sermo illo respicit, ut se Iob unum de talibus fuisse cognoscat testi6o monio correctionis exceptae. 11. Tigris perit, eo quod non haberet praedam. In graeco, myrmicoleon. 12. Porro ad me dictum est uerbum absconditum. Vt plus uerbis suis auctoritatis admoueat, dicit se uelut alta cogita65 tione demersum ea quae prolaturus est inuenisse, et ita esse certa atque examinata, ut ea uideatur reuelationis magisterio percepisse, et non tam suae cogitationis intentione quam alterius monentis uoce collata. In graeco : Quod si aliquod uerbum uerum fuisset in sermonibus tuis, numquam utique 7o haec mala occurrissent tibi. — Absconditum negantis est quam affirmantis. 13-16. In horrore ‘uisionis nocturnae pauor tenuit me, stetit quidam cuius non agnoscebam uultum. Quia solemus noctis tempore sensibus ab occursu corporum liberis totos nos cogi7; tationibus occupare et maiore animi intentione dubia quaeque atque incerta discutere, sententia quae probabilior animo deliberantis occurrerit uelut formam ac speciem rerum gerens astare nobis creditur ac uideri. Ideo Eliphaz, ut hoc exprimeret, et uidisse se imaginem asserit et uocem loquentis audisse. 8o Stetit quidam cuius non agnoscebam uultum, imago coram oculis meis, el uocem quasi aurae lenis audiui. Temeritatem uer50/51 cfr. Vacc 134-135

55/60 cfr. Vacc 135-136

70 absconditum] C, absconditum tam Weyz, lacunam esse censuit V'acc 9

344

16

EXPOSITIO LIBRI IOB, IV borum

85

15

in sancto Iob arguens, de dignitate ac natura Dei in-

cipit disputare quod nullus hominum, quamuis intendat animum, possit ad perfectam eius notitiam peruenire ; et id quod proprium est naturae mortalium sub persona sua temptat exprimere, id est, quod hoc patiatur cum de Deo uoluerit altius cogitare, quod solent homines pati mediae noctis tempore sopore depressi, quando uariae rerum formae illudunt sensibus et spectacula diuersarum imaginum sine

9 o soliditate cernuntur,

uel cum aurae tenuis sentitur afflatus et

oculis nihil quod uideri possit occurrit. Ita ergo et de Deo cogitans mens humana ipsa rerum granditate, ut nihil se promouisse intellegat, ac maiestate consumitur. 17. Numquid homo Dei comparatione iustificabitur ? Quia 9 I generalia fuerunt quae supra dicta sunt, quamuis ea probare Iob potuerit non tamen personae suae dicere conuenire, additur aliud quod eum proprie uideatur attingere, ut conqueri de his quae patitur ultra non possit. Si enim nullius ita exacta uita est, ut possit in comparationem diuinae perfectio10 o nis admitti, nullus ergo debet de iustitiae suae modulo gloriari. Et si gloriari non potest quia est longe inferior, queri non debet quia id, quod patitur, per id, quia nihil ei ad perfectionem desit, doceatur iniustum. Dei comparatione rustificabitur ? Hoc agit tota eius intentio, ut non possit dicere se immerito 105 sustinere quisquis multum sibi deesse intellegit ab illa mensura, quae soli competit deitati. 18. Ecce qui seruiunt ei non sunt stabiles. Impossibile uult

17

ostendere naturae humanae ita uiuere, ut nihil offensionis in-

ET

^

12 o

currat. Si enim magno studio uirtuti dediti, quos seruos eius appellat, non poterunt culpae lapsus effugere, ut Moyses, qui ita offendit ut ei terrae repromissionis negaretur ingressus, quid de his credendum est quorum remissior uita ad corporis sui prima respicit elementa ? E in angelis suis repperit prauitatem. Angelos pro sacerdotibus dixit, secundum illud Labia sacerdotis custodient legem, et ueritatem requirunt, quoniam angelus Domini est. 19. Quanto magis hi qui habitant domus luteas ? Condicio infirmitatis et conscientia reatus adimit libertatem querelae, nec potest ostendere se immerito sustinere quae patitur qui sibi perfectionem uirtutum non potest uindicare. 20. Et quia nullus intellegit, in aeternum peribit. — Nullus intellegit non se debere spem in uirtutum suarum merito, sed 115/116 Mal 2, 7 93 intellegat ac] conieci, intellegata C

96 tamen] C, tam A» 97/98 conqueri] C!, conquiri C — 104 agit] comiecr (cfr. p. 75, 89), cogit C — 108 uiuere] C'!, u**uere C 113 repperit] C, reperit C! 117 hii C

345

16

EXPOSITIO LIBRI IOB, IV-V

in Dei miserationibus collocare. Et ideo, quia ad satisfaciendum non accedit, longe remouetur a uenia. 21. Morientur et non in sapientia. Ideo morientur, quia non 125 illis affuit sapientia quae doceret eos de Dei indulgentia, non de sua iustitia debere esse securos.

(CAP. V»

A

IO

I5

20

25

1. Voca ergo si est qui tibi respondeat, et ad aliquem sanctoyum conuertere. Quid in tua debeas persona sentire consule alios, et eorum responsione cognosce : inuenies nullum sibi securitatem de suo merito polliceri. Aliter. Si probitatis tibi alicuius testimonium perhibens iusta aestimas uerba aspera protulisse, interroga quemlibet hominum aut aliquem in Dei familiaritate positorum, et uide utrum dictorum tuorum probator accedat. 2. Vere stultum interficit iracundia, et baruulum occidit 1nuidia. Testimonium stultitiae est de aduersis suis conqueri, quae quidem tunc maiore felle succenditur, cum se afflicto alienam uidet prosperitatem. 3. Ego uidi stultum firma radice, et maledixi pulchritudinr eius statim. Non ostendunt uiros optimos res secundae. Nam qui mali sunt, etiamsi nihil patiantur incommodi, digni sunt tamen detestatione, ut merito eis imprecentur aduersa. 9. Cuius messem famelicus comedet, et ipsum rapiet armatus, et ebibent sitientes diuitias eius. Diuersas species calamitatis enumerat, quae solent his euenire qui ob morum prauitatem in aduersa deciderint. 6. Nil in terra sine causa fit, et de humo non orietur dolor. S1 causis praecedentibus cuncta respondent nec aliqua fortuito proueniunt, praecessit ergo meritum unde doloris istius acerbitas nasceretur : haec namque est homini instituta condicio, ut, quia industriae suae relictus est, pro qualitate studii

sui fructibus impleatur. Aliter. Praetermissis his, inquit, quae dicta sunt, non oportebat te ad ea quae tibi acciderant permoueri ; neque enim terrae aut aquarum aut cuiuscumque rei 30

inanimatae est miserias experiri, quae ab opifice in usum nostrum sunt ministeriumque formata. Non sunt passiuis casibus imputanda quae, admota causis, iudicii loquuntur examen. Cap. V, 4/8 cfr. Vacc 136-137 123 collocare] C (cfr. /. 48), locare C!

124 accedit] C1, accidit C

. Cap. V', b iusta] C! (cfr. Polychron. apud V'acc 136), iuste C iracundiam C 19 ob] C!, iob C 22 praecidentibus C passiui C

9 iracundia] C!, 30 passiuis] C1,

18

EXPOSITIO LIBRI IOB, V 7. Homo ad laborem nascitur, et aues ad uolatum.

17 Hominis

tantum est aduersa sentire ; seruant singula legem condicionis 35 impositae. 8. Quamobrem ego deprecabor Dominum. Id, quod illi uult suadere ut faciat, se dicit esse facturum, ut omittat quaerere

unde illi aduersa prouenerint, sed ad Deum, qui sit Dominus omnium et cuius legibus cuncta pareant, preces supplicationes4o que conuertat. Ego deprecabor Dominum, quia nihil mihi pos- 346 dun securitatis de meis operibus arrogare. 9. Qui fecit magna et inscrutabilia. Diuitias diuinae prouidentiae, quas per singulas generationes et in commune omnibus et singulis proprie largitur, enumerat. 45 10. Qui dat pluuiam super faciem terrae. De potentiae eius I9 magnitudine et liberalitatis effusione colligit quod tutius sit homini, reum se confitendo spem salutis non in merito suo, sed in eius uenia collocare. 12. Qui dissipat cogitationes malignorum. Quia liberalitatem so bonitatis diuinae commendauerat, quae largo meatu in hominum utilitates influeret, nunc commendat potentiam quam nec effugere possint occulta consilia, nec in effectum uenire ea quae contra uoluntatem eius etiam a sapientibus ordinantur. 55 19. Qui apprehendit sapientes in astutia eorum. Id quod se prouidere putauerant, ita irritum facit, ut quasi in artum redacti se promouere non possint. Fine uersus absoluit id quod fuerat

superius inuolutum,

dicendo,

Et consilium prauorum

dissipat. 60 14-15. Per diem incurrent tenebras, porro saluum faciet a gladio oris eorum, et de manu uiolenti pauperem. Ad unum atque idem munus diuinae spectat potentiae, et irritos facere conatus prauorum, nec sinere ea quae contra iustitiam aguntur in effectum uenire, et opem ferre laborantibus ac solacio 65 destitutis. 17. Beatus homo qui corripitur a Deo. Quoniam contristabatur sanctus Iob contra spem sibi talia prouenisse, dicit quoniam etiam post plagam de propitiatu Dei desperare non debeat ;nam testimonium quoddam esse diuinae dilectionis 70 uerberibus licentiam frenare peccati. Beatus homo qui corripitur a Deo : quia enumerauerat diuersas miseriarum species quae ob hoc peccatoribus euenirent, quia nollent uel reos se in aliquo uideri uel ad satisfactionem confessione suae iniquitatis accedere, dicit non debere inter miserias reputari cum quis ad

66/70 cfr. Vacc 137-138

46 totius

C — óf utilitates] C1, utilitatis

C

74 accidere C

18

EXPOSITIO LIBRI IOB, V-VI

7; emendationem uel agnitionem sui uerbere ac seueritate compellitur. 19. In sex tribulationibus liberabit te. Videtur quidem in his

quae subdidit summa numeri quae est posita conuenire ; sed generaliter hoc est quod uoluit conficere, ut, si confideret in

8o Deo et crederet non se per iram sed per prouidentiam esse correptum, a multis deinceps periculis liberum protegente Deo ageret ac securum. 21. A flagello linguae absconderis. Non ab obtrectatorum maledictis, sed ab hostium qui captiuis suis abutuntur superbis 85 imperiis. 22. Bestiam terrae non formidabis. — Bestiam terrae propter feritatem morum hostes appellat. 23. Sed cum lapidibus regionum pactum tuum. Intra pos-

20

sessionis tuae statutos olim terminos consenesces, nec de ha-

90 bitatione tua hostilis te proturbabit incursio. 24. Et wisitans speciem. In graeco : Et wisitatio pulchritudinis tuae non peccabit. — Et uisitans speciem tuam non peccabis. Id est, cum ad prosperitatem domus tuae aspexerit, asseruabit tibi eam iugiter, nec te frustrari de retinenda ea aliqua uarieta95 te patietur ; tale est etiam illud in psalmo : E£ non delinquent omnes qui sperant in eo. 25-26. Scies quoque quoniam multiplex erit semen tuum, ingredieris in abundantia sepulcrum. Subolis multiplicatae numerus cum honore maximo ultimis te officiis prosequetur. 100 26. Ingredieris in abundantia sepulcrum, sicut infertur aceruus in tempore suo. Non in morem palearum abicieris uiliter, sed ut matura fruges cum studio reponeris. 24. Ecce hoc ut inuestigauimus, ita est. Ostendit in hoc uersiculo non uisionem fuisse de qua superius locutus est, sed in105 tentae mentis cogitationem. Quod auditum mente pertracta. Id est, et malis ultionem Dei et bonis clementiam non deesse.

(CAP. VI) 1-2. Respondens autem Iob dixit : Vtinam appenderentur peccata mea el calamitas quam patior in statera. Disputatio tam sancti Iob quam amicorum eius a leuioribus incipiens processibus incalescit. Nam Eliphaz Themanites non libertate uer72/38 cfr Iob. 5, 20-22 47/82 cfr. Vacc 138-139 Ps 33, 23 104 cfr. Iob 4, 12 sqq

92/95 cfr. Vacc 159

95/96

77 in] C et cfr. Comm. in Ps. I, lin. 42 90 proturbabit] C, perturbabit propos. A» 92 peccabit] propos. V'acc 191, peccauit C 101 uiliter] V/acc 39, 1, uiriliter C

Cap. VI, 3 leuioribus] C e£ cfr. Loefsted! (Coniect. I p. 75) et Comm. in Ps. IX, 30^ 4 libertate] comieci, libertatem C

347

EXPOSITIO LIBRI IOB, VI s borum, sed subtilitate sensuum,

10

15

20

25

3o

dum in communionem

19 eum

redigit eorum qui nihil sibi possunt de iustitiae perfectione promittere, uelut reo stimulos compunctionis admouit ; et sanctus Iob sic respondet, ut non se exserte de iustitiae suae assertione defendat, sed tantum de correptionis immoderatione causetur. 3. Quasi arena maris, hoc grauior apparet. Vt me noui non esse perfectae iustitiae, ita scio iniustum esse quod patior. Vnde et uerba mea dolore sunt plena, quia excedens modum correptio in uocem meae querelae compellit erumpere ac dicere quod Dominum meum non iudicem experiar, sed hostem impugnatoremque sustineam. 4. Quia sagittae Domini in me sunt. Vos, inquit, quippe ut quos nullus dolorum sensus attingit, in malis alienis philosophos agitis et de patientia disputatis, ego uero, qui in corpore meo plagarum asperitates experior, cogor eiulatu indicare quod patior. Quarum indignatio ebibit spiritum. meum. In similitudine assumpta permansit : quasi sagitta, inquit, percussus, infixi ferri uirus experior. E? terrores. Insistit uerbis quibus coeperat, uolens magnitudinem cruciatuum suorum per adactas uisceribus sagittas et uulnerum similitudines explicare. In graeco : Cum coepero loqui perforant me. 9. Numquid rugiet onager cum habuerit. herbam ? Subtilis quae amicorum in se contumelias repercuteret castigatio. Si, inquit, hos sensus feris ac pecudibus dedit natura, ut in uocem nisi pabulis deficientibus non cogantur, potui ego deflere quae patior, nisi me doloris acerbitas compulisset, si non

2I

exstet causa quae cogat ?

6. Aut potest comedi insulsum ? Nullus insulsa assumit in cibum uel amaritudinis plena. Animae esurienti etiam amara 35 dulcia esse uidentur. Extorquet ergo necessitas quod non ad-

mitteret uel pateretur uoluntas. 7. Quae prius tangere nolebat anima mea, nunc prae angustia cibi mei sunt. In graeco : Non potest conquiescere anima mea ; in nausea uideo cibum meum, sicut odorem leonis.

40

8. Quis det ut ueniat petitio mea ? Ad hoc dolorum nimietate compellor, ut ad id mihi praestandum precibus ambiam, quod ceteris hominibus solet esse terrori. 9. Et qui coepit, ipse me conterat. Qui admotis cruciatibus coepit me de uitae iucunditate deducere, ipse finem uitae

45 cumulo doloris acceleret. Soluat manum

suam, el succidat me.

Non suspensa manu sensim me pulsari uexarique patiatur, sed admota pressius peragat id per quod exstingui possim, et a Cap. VI, 17/21 Vacc 139

11 h(oc)] C, haec A»

27/32 cfr. Vacc 168

317/49 cfr. Vacc 159-160

23 et terrores] C, + domini militant aduersus me C!

348

22

EXPOSITIO LIBRI IOB, VI

20

causationis necessitate liberari ducam loco beneficii, si inter-

cessu mortis uox mihi fuerit deplorationis erepta. 140. Et haec mihi sit consolatio. Vi morbi letaliter ingruente, certus de exitu meo nihil de dolorum conquerar granditate. 11. Quae est enim fortitudo mea ul sustineam ? Quae erit animi tanta constantia aut quae propositi uirtutisque perfectio, ut possim dissimulare quae patior ? 12. Nec fortitudo lapidum fortitudo mea. Vt feram sine dolore 55 quae patior. 13. Ecce non est auxilium mihi in me, el necessarii quoque mei recesserunt a me. In defectu tolerantiae ac rationis quae mihi poterat medicari, etiam amicorum sum solacio destitu-

so

6o tus.

14. Qui tollit ab amico suo misericordiam, timorem Domini derelinquit. Desolatione sua iuste permotus, sententiam plenam ueritatis et ponderis promit, quod oblitus agat timoris diuini qui in aduersis amicorum compassionis non sentit . 65 affectum. 15. Fratres mei praeterierunt me sicut torrens. Ne per moram confabulationis uel horroris aliquid caperent uel doloris, uel certe ne contagione transeunte aliquid de mea calamite susciperent. 7. 16. Qui timent pruinam irruet super eos nix. In graeco : sicut nix aut glacies compacta tabescit aestu. superueniente et non agnoscitur quia fuerunt, ita et ego derelictus sum ab omnibus, perii, et extorris domo factus sum. — Irruit super eos nix : quia dixerat fratres suos propter contaminationis horrorem 75 ueloci transitu praeterisse, denuntiat quae poena maneat immisericordes animos et sibi timide consulentes. Qui leuia, inquit, mala fugiunt,in multo maiora et grauiora cogentur. 19. Considerate semitas

T heman, itinera Saba.

Id est, uiros

qui de his regionibus aduenerunt. Theman itinera Saba. Talis 8o in graeco expositio. Tema adicit se inuenisse, non T'Aeman, et Seba, non Saba, quorum iter per terram inuiam aut eremum,

ut sit sensus huiusmodi : sicut hi qui per eremum iter faciunt sub spe inueniendae aquae et neque fontes neque aquas fluuiales inueniunt et siti facile pereunt, ita et ego spe sum 8; quam posueram in cognatis et parentibus destitutus. 19/88 cfr. Vacc 169-170 50 et haec mihi sit consolatio] C, + nec contradicam sermonibus sanctis C?

in-

gruente] /acc 9,incruente C — 62 derelinquit] C, dereliquit C! — ?4 contaminationis] propos. Am, contaminationes C 80/81 thema adicit — eremum] /exzus bic grauiter corruptus esse uidetur ; transcripsi emendationem alteram a V'acc (p. 169) pro-

positam ; in C legitur themam adicit se inuenisse. non theman et seba. non saba. quorum interpretatur (+ unum C?) in uiam aliud (+ in C!) heremum — 84 fluuiales] V'acc 169, pluuiales C

84/85 spe sum quam] V/acc 8-9, spes umquam C

25

EXPOSITIO LIBRI IOB, VI-VII

21

20. Confusi sunt quia speraui, uenerunt ad me et pudore cooperti sunt. Qui cum in statu meo essem de mea familiaritate gaudebant, nunc de meis amicitiis erubescunt et quasi opis suae egentem fastidiunt atque despiciunt. go

22-23, Nwmquid dixi, afferte mihi et de substantia uestra donate mihi, uel liberate me de manu hostis ? Id est, miseriis meis

aliquod afferte solacium? 24. Docete me et ego tacebo. Culpastis me, inquit, quasi aspere immoderateque uersatum, sed si uobis onerosus fui et hinc uos 9; aduersum me occasionem opprobrii suscepistis, dicite ; aut si non sunt quae acciderunt mihi grauia, comprobate. Quod si et passio mea grauis est, et uobis onerosus non fui, debuistis ueniabiliter mea uerba suscipere. Et si quid forte ignoraui, instruite me. Cum nihil a uobisopis requiram, hoc solum peto ut me 100 conuincatis erroris, si quid de condicione aerumnosae uitae perperam inter meas miserias disputaui. 26. Ad increpandum tantum eloquia concinnatis. Cum testimonium quaesiti a me ferre possitis, id est, utrum uobis grauis fuerim, utrum leui urgear passione, et utrumque uos necesse

349

105 sit confiteri, uos tamen in iniuriam meam praeuaricatores estis

uoluntarie ueritatis. 27. Super pupillum irruitis. Quasi super pupillum, id est, omni auxilio destitutum, non qui merear afflictiones uestras,

sed qui sim opportunus iniuriae. 110 29. Respondete, obsecro, absque

contentione. Conuincens illos quod neque amice agerent et contra conscientiam loque-

rentur,

temptat

ostendere

quod

a rectis

iudicibus

nec

de

asperitate uerborum nec de mortis desiderio possit rite culpari. E? loquentes id quod iustum est iudicate. Ipsi iudices com115 munium

estote dictorum,

tioni, sententiae

uestrae

tantum

ut iustitiae, non

conten-

calculus obsequatur.

(CAP. VII) 1. Militia est uita hominis super terram. Cum de naturae mortalis condicione disputo et in diem natiuitatis meae pleno felle commoueor, non dico quod imprudentia uideatur errorque dictare, sed profero quod notitia uitae communis agnoss cat. Militia est uita hominis super terram : id est breuis, irreparabilis, angoribus plena ; nam ut militia non in omne uiri aeuum suscipitur sed stipendiis terminatur, ita breui dierum numero mortalium uita finitur. Ef sicut dies mercennaru : 114/116 l/acc 139-140

87 qui] conieci, quia C 93 aspere] C1, asperem C leuior gear C, leuiori gerar C!

104 leui urgear] l/acc 8,

24

22

EXPOSITIO LIBRI IOB, VII

quia quiuis hominum in quolibet gradu condicionis suae posi10 tus nescit otium, sed praesenti uitae curam admouet et laborem. | 9. Sicul

seruus

desiderat.

umbram,

et sicul. mercennarius

praestoletur finem operis sui. Nihil omnes homines a seruorum condicione differimus : nullus enim est hominum qui sine metu 15 uitam ducat. Nam pauper diuitis potentiam timet, diues alterius aut paris aut superioris inuidiam, superior regum proscriptionem, reges rebellionem tyrannicam et subiectorum insidias coniurantum. Quod ergo praestat seruis wmbra, id est nox, ut laboris onere et domini praesentia non grauentur,

20 hoc confert

in commune

mortalibus,

quos

uariae

uexant

curae, uitae ultimus finis. Item aliter. Ad breuis uitae condicionem etiam onera diuersi angoris accedunt, ut quod parum

uiuitur etiam cum maxima afflictione uiuatur. 3. Sic et ego habui menses uacuos. Spe, inquit, recipiendae 2; mercedis omnes prope homines diuinis operam cultibus damus, et exspectatio retributionis facit nos esse deuotos, sed mihi, ut uideo, deuotionis meae merces ablata est, quem non solum nulla bona, sed mala grauia, susceperunt. Totum autem

3o

35

4o

4;

rettulit ad causam, hoc dicens : si reliqui hominum communis uitae miserias non ferentes optant mortem, quomodo me creditis esse culpandum, si inter tam grauia mala positus melius iudico in totum non esse quam sic esse ? Vacuos : uacuos a requie uel sensu iucunditatis. 4. Si dormiero, dico, quando consurgam ? Tempus quietis proficit mihi ad incrementum doloris: nam abductis ab aliarum rerum cogitatione sensibus, tunc magis passiones meas uel cogitare uel sentire compellor. 9. Induta est caro mea putredine et sordibus. In graeco T'abesco glebis terrae saniem vadens. 6. Dies mer uelocius transierunt quam a texente tela succiditur, et consumpti sunt absque ulla sbe. Non solum nihil boni teneo, sed neque, appropiante fine uitae, sperare iam possum. 4. Memento quia uentus est uita mea. Quid de specie passionum accelerare finem meum colligo, cum ipsi naturae mortalium debeam oculos admouere, quae tam facile ut aura dissoluitur ? 8. Oculi tui in me et non subsistam. In graeco : Oculi mei in me et non sum. Subitum per hoc mortis expressit.

Cap. VII, 13/21 V'acc 140-141

48 V'acc 141

Cap. VIT, 10 praesenti uitae curam] V'acc 43, 1, praesentiuae coram C, praesentiue coram C! 18 coniurantum] C1, coniuratum C — 30 non ferentes] C, ferentesa 35 abductis] C1, abducentis C 39 tabesco] C!, stabesco C 42 appropriante C

350

25

EXPOSITIO LIBRI IOB, VII

23

9. Sic qui descenderit ad inferos non ascendit. Non hic resurso rectio negatur, sed in praesentis uitae condicionem reditus non esse dicitur ac recursus. 11. Quapropter et ego non parcam ori meo. Quia tot in statum uitae meae acerba conueniunt, ut exigui sit temporis et laboris

plena nec liceat ei pedem ab inferis reuocare, recte de natiss uitate

mea

conqueror

et diem

mei

conceptus

accuso.

12. Numquid mare sum ego aut cetus quia circumdedisti me carcere ? Potentiae tuae magnitudinem debent magna quaeque, non imbecilla, sentire. Carcere : pro cruciatu carcerem dixit. Go

13-14. Si dixero, consolabitur me lectulus meus, terrebis me

per somnium. Ita continuis atteror malis nec tempore ullo conquiescunt aduersa quae patior, ut nec spatia noctis, in quibus curae laxantur animorum, uacationem mihi conferant uel requietem. 65 16. Desperaui, nequaquam ultra iam uiuam. Hoc est quod superius dixit : Ecce non est auxilium mihi in me. Fractis patientiae uiribus nihil mihi possum de malorum fine et bonorum uicissitudine polliceri.

26

17-18. Quid est homo quia magnificas eum ? Visitas eum 70 diluculo, et subito probas illum. Quantum ad consequentiam dictorum pertinet, hic sensus nascitur. Cum tanta erga hominem documenta tuae bonitatis admoueas, ut curae tibi eum

esse tua largitate testeris cum eum honore et prosperitate donaueris, subito eum, quasi ignotus tibi sit, temptas et 7; adustionibus uis probare ; si ergo in uitam meam flagellis inquiris, nihil tormentis

opus

est, accipe

confessionem

et in

reum mortis prome sententiam. Alter de eodem loco sensus subtilis occurrit. Quare dissimulas scientiam tuam ? ut merita seruorum tuorum facias apparere ; nam speciem igno8o rantis assumis, ut non

tibi qui sint, sed aliis, facias esse ma-

nifestos. Vnde si haec causa uexationis meae est, peccaui quia uocem querelae ac deplorationis emisi. Aliter. Cum nos infirmae condideris ac uilis naturae, quare in actus nostros per singulos dies diligens examinator exsistis? 85 20. Peccaui, quid faciam tibi ? In graeco : Si ego peccaur quid possum tibi facere ? Id est, quid te mea perperam facta laeserunt ? O custos hominum. Speculator atque operis omnis inspector. In graeco alter uersus hinc incipit, O custos hominum, et habet ita : Qui nosti sensum hominum. Quare posuisti 57/58 cfr. V'acc 160

66 Iob 6, 13

61 somnium] C!, somni C atteror] C1, atterror C 64 uel equietem C 65 desperaui] C!, desperauit C — 79 speciem] C1, specie C 80 assumis] C1, assumit C 81 causa] propos. Am, ausa C

351

24

EXPOSITIO LIBRI IOB, VII-VIII

go me contrarium tibi ? In graeco : Et sum tibi onerosus, dum libere respondeo et in certamen Dominum seruus adduco. Quare bosuisti me contrarium tibi ? cum me, inquit, scires peccatorem futurum, quare me passus (es) uel in uitam uenire ? An ut adderem

ad offensionis cumulum,

cum

de mea aduer-

95 sum te cogor expostulare miseria ? Et factus sum mihimetipsi grauis. Onerosa mihi uita facta est ex quo propitiatus tui est testimonio destituta. 21. Cur non tolles Peccatum meum ? Vel intercessu mortis uocem mihi querelae adimes, uel cruciatus cessatione ? Ecce 100 nunc in puluere dormiam. Continuatio cruciatus mei cito me sepeliri faciet, et amouebit de eorum numero quibus prouidentia tuae benignitatis impenditur. Et si mane me quaesieris non subsistam. A celeritate transitus affectus miserationis inseritur.

27

«CAP. VIII) 1-2. Respondens autem Baldad Suites dixit : Vsquequo loqueris talia ? Omnem contextum disputationis, in quo sanctus Iob, ut iustitiam suam

non

defendit, ita conquestus

est de

immoderatione poenarum, nititur iste oblocutor eius uel ; multiloquii uel erroris arguere. Posteaquam satisfecit se de ipso exortu suo non immerito esse conquestum causasque indignationis suae magnitudine doloris ostendit, et, quasi iusta

allegatione expostulans cum Deo, dixit non debere a corruptibilis et breuis uitae homine tam destrictas ultiones exigi 10 peccatorum, a Baldad insolentiae et asperitatis arguitur. Quiesce,

inquit, ab asperitate

sermonum,

nec

te credas,

si

loquaris multum, posse causam tuam facere meliorem. Aliter. Sine dubitatione et amici a Deo illatas opinantur plagas, et sanctus Iob in eadem conquerens opinione uersatur. 15 9. Numquid Deus supplantat iudicium ? Vt intellegendum remaneat quia exigentibus meritis in Iob talis sit prolata sententia. 4. Etiamsi filii tui peccauerunt ei. Etiamsi uerbis tuis tua a delicto persona purgetur, numquid non ad institutionis tuae 20 culpam domus tuae peccata respiciunt ? Vnde non conuenit te querelis operam dare, sed utile tibi est confessione et precum oblatione purgari. 5. Tu tamen si diluculo consurrexeris ad Deum. Possunt omnia per commutationem temporum legi, quod quidem est 25 diuinis Scripturis familiare, ut sit sensus : quamuis filiorum

92/93 peccatorem] C!, peccarem adimes /# commentario), tollis C

C

93 (es? conieci

98 tolles] conieci (cfr.

Cap. VIII, 6 multiloquii] C!, multiloqui C — 9 districtas C — 13 amici a] conieci, amicitia C 15 supplatat C 19 numquid] C!, nam quid C

352

EXPOSITIO LIBRI IOB, VIII

25

tuorum praua institutio te accusatione reatus inuoluat, numquam tamen te eorum exitio poena sociasset, si deuotionis continuae studium tuis meritis affuisset. 6. Si mundus et rectus incesseris, statim euigilabit ad te.

28

3o Efficax erit oratio tua si non speciem tantum iustitiae, sed ueritatem habere curaueris : facile exorabis Deum, et cito ab

eo in statum pristinum reduceris. 8. Interroga enim generationem pristinam. Ad auctoritatem dictis suis faciendam

canae aetatis aduocat testimonium,

ut

35 quod dixit uel dicturus est illi uideatur per experimenta multi temporis agnouisse. Aliter. Id quod dixerat, facile Deum iustorum precibus exorari et propitiatu eius non solum aduersa dissolui, sed etiam prospera ac secunda restitui, uult eum de exemplis praecedentium discere, ut Abraham et posteri eius 40 Deo sint inuocato inter aduersa protecti. Aliter. Ideo te uolo ad ueterum exempla respicere, ne forte pro iuuenili aetate consilia nostra despicias. 9. Hesterni quippe sumus et ignoramus. Ideo a senibus petendum est testimonium, quia breuis in nobis aetas non potuit 4; nobis rerum perfectam conferre notitiam. Quoniam sicut umbra dies nostri sunt. Cum ante paululum coeperimus esse, post paululum non erimus. 10. Et ipsi docebunt te, loquentur tibi. Post interpositionem uersus medii, subiecit quid de patrum deberet audire sentensostid: :

11-12. Nwmquid uirere potest scirpus ? Cum adhuc sit an flore ante omnes herbas arescit. Comparatione a rebus quae nihil in se habent firmitatis petita, uult intellegi quod ad opinionem tantum iustitiae affectauerit sanctus Iob et nihil ss de ipsa uirtutis soliditate habere curauerit, et ideo illum tenui spe esse deceptum. Quia ea quae non suis radicibus sed humoris beneficio crescunt, eodem humore cessante depereunt. 13. Sic uiae omnium qui obliuiscuntur Deum, et spes hypocritae beribit. Aperuit quid per similitudinem adhibitam uelit 6o intellegi. 14. Non ei placebit uecordia sua. Cum nullos se de umbra uirtutis quam secutus est fructus uiderit possidere, intelleget se sua opinione deceptum. 16. Vmectus uidetur antequam ueniat sol. Ante tempus exa6; minis de multa sibi uirtute blanditur.

17. Super aceruum petrarum radices eius. Similes sunt hi Cap. VIII, 30/32 cfr. V'acc 142

66/69 cfr. Mt 13, 5. Mc 4, 5. Lc 8, 6

28 continuae] Vacc 105, 1, continuaet C 31 curaueris] C!, curaberis C 48 teh eser C1 53 ad opinionem] C, opinionem C! 58/59 ypocrite C 62 intelleget] comzeci, intellegit C

29

26

EXPOSITIO LIBRI IOB, VIII-IX

uersus illi parabolae quae in Euangelio inducitur, ubi semina quae supra petrosa cecidisse dicuntur, negantur radices in altum posse mittere, et cito arescere solis radiis indicantur. Jo

148. Si absorbuerit eum de loco suo, negabit eum. Similitudini

insistit assumptae. Quid dico, inquit, quod similis sit hypocrita carecto uel scirpo non habenti aquam? Immo non differt ab eis quae humore gaudent, quae, cum super aceruos nascuntur lapidum, ita cito pereunt quasi numquam fuerint, et, si in75 terrogari posset locus in quoorta fuerant, negaret ea ac se diceret ignorare.

353

19. Haec est enim laetitia uiae eius, ut rursum alii de terra

germinentur. Haec est lex naturae, ut in locum pereuntium alteri subrogentur. 80 20. Deus non proiciet simplicem. Opposuit e diuerso hypocritae simplicis nomen. 21. Donec impleatur risu os tuum. Septuaginta : Veracium autem os replebitur risu, et labia eorum confessione.

(CAP. IX» 1. Respondens autem Iob ait : Vere scio quod. ita sit, et quod non iustificetur homo compositus Deo. Non totam eius sententiam, sed partem approbare se dicit. Disputauerat enim Baldad quod Deus, tam iustitia quam potentia praeditus, (ut) s aduersaretur impiis, ita probos foueret; hoc sanctus Iob uerum esse ait. Quod uero eum de his quae ei acciderant uoluit ostendere peccatorem, falsum esse pronuntiat. Aliter. Non assensu sermonis sui obloquentis sententiam comprobauit, sed id quod ille superius dixerat, Interroga generationem ro pristinam, et diligenter inuestiga patrum memoriam, uerum esse pronuntiat : quod nemo inueniatur hominum qui non eligat in disceptatione rerum, cedens reuerentiae superioris, inferioris grauare personam. 3-4. S? uoluerit contendere cum

eo, sapiens corde est, fortis

15 robore. Enumerantur singula quae tam ad prudentiam diuinam quam ad potentiam spectant, quarum utique consideratione nemo audet testimonium dicere quod immerito Iob aduersa sustineat. 9. Qui transtulit montes et nescierunt. Horum omnium con-

Cap. IX, 9/10 Iob 8, 8

72 scirpo] C1, sciroo C 74/75 interrogari] C1, ***errogari C — 73 posset] propono, possit C 80 opposuit e] C!, opposu*** C Cap. IX, 1 ita] C!, dicta C Weym

2 justificetur] C!, iustifitur C

4 Qut» suppl.

30

EXPOSITIO LIBRI IOB, IX 20

25

27

sideratione eligunt homines dicere magis Iob meritum innocentiae quam Deo defuisse iustitiam. 6. Qui commouet terram de loco suo, et columnae etus concutiuntur. — Columnae pro stabilitate inconcussae molis ac firmitate dicuntur. 7. Qui praecipit soli et non oritur. Potentiam, inquit, eius non solum terrena sed etiam caelestia sentiunt : nam et solis sistit cursum cum uoluerit, et ordines conuertit astrorum, ut

30

35

40

sub Iesu Naue factum est. Aliter. Omnia ad potentiae diuinae dicuntur indicium, per quae humani examinis libra turbetur. 8. Qui extendit caelos solus. Non mirum, inquit, si pro uoluntate sua in quam uoluerit rem utatur elementis, qui ea cum non essent creauit. 9. Qui facit Arcturum et Oriona. Causa potentiae eius redditur, quare uel praecepto eius solis possit ortus inhiberi, uel stellarum micatus abscondi : quia parent eius uoluntati cuncta cuius imperio substiterunt. Et wmieriora austri. — Interiora austri dicuntur pars illa mundi, quae ob nimios solis ignes est inaccessa mortalibus. 10. Qui facit magna et incomprehensibilia. Magnificentiam operum eius ea quae fiunt assidue confitentur, conuersiones aéris, mutationes

45

$0

55

temporum,

horarum

uices, alternatio noc-

tium uel dierum. A caelestibus itaque signis ministram utilitatis humanae uarietatem aéris uoluit indicare. 11. 5? uenerit ad me non uidebo. Adiungitur aliud superioribus per quod terror possit augeri. Non solum, inquit, sapiens est ac potens, sed etiam inuisibilis, ut possit improuisus ueniens merito formidari. 12. S? repente interroget, quis respondebit ez ? Cedit potentiae ratio, nec causas audet operis postulare cum factoris reuerentia cogitatur. 13. Deus cuius resistere irae nemo potest, et sub quo curuantur qui portant orbem. Ideo nemo audet rationem ab eo operis eius inquirere. Aliter. Superius dixerat, Columnae eius concutiuntur, et hic Sub quo curuantur qui portant orbem ; nihil aliud per utrumque uoluit intellegi, nisi ad uoluntatem eius terrae stabilitatem firmitatemque nutare. 15. Qui etiamsi habuero quippiam iustum, non respondebo ei. Potentiae eius stupore compressus nihil mihi de conscientiae meae possum puritate promittere, sed necesse est me ad sup-

6o

plicationum suffragia conuolare. 16. E? cum inuocantem exaudierit me, non credo quod audierit me. Mensura

aestimationis eius, id est, dum

27/28 cfr. Ios 10, 12-14 33 causa] C!, causae C

39/43 Vacc 142 41 aéris] C!, erieris C

cogito quantus

354.

31

28

EXPOSITIO LIBRI IOB, IX

sit, non patitur credere me quod facile sermo meus ad aures eius possit admitti. Enumerauit omnia quae ad indicium 65 diuinae uirtutis et potentiae pertinerent, ut ostenderet se magis scire quod esset omnipotens Deus ; et hoc ipsum in patrocinium causae suae aduocat, ideo se non posse aduersum ea quibus urgetur asserere, quoniam non sit ili par cum feriente uirtus, atque ea qua utitur ex aduerso stans potentia 7o deseratur. 17. In turbine enim conteret me sine causa. Totum quod enumerauit ad indicium potentiae, non iustitiae, pertinebat; ideo hic addit sine causa, ut bonas rationes suas ostenderet, si

examini eius iustitia praesideret. 19. Si aequitas iudicii, nemo pro me audet testimonium dicere. Partes uelut in examen uocentur, nemo in reprehensionem diuini iudicii me audebit absoluere. 20. Si iustificare me uoluero, os meum condemnabit me. Id est, si ad purgationem meam patrocinium sermonis admouero, 8o nihil promouebo amplius nisi, offensis auribus uestris qui me innocentem esse non uultis, opinionem blasphemantis incur-

7

ram.

Aliter, conuertet

sermones

meos.

Si innocentem

osten-

dere, prauum me comprobabit. A similitudine iudicum hoc accipit qui ex quibuslibet causis subiectis crimen affigunt. 8; Purgatio mea apud opinionem uestram non erit absolutio, sed reatus accessio. 21. Etiamsi simplex fuero. Ita inter illa quae mihi conscius sum et ista quae patior confusione perturbor, ut uidear mihi boni malique scientiam perdidisse. go

32

22, Vnum est quod locutus sum, iustum et impium ipse consu-

mit. Quasi sublata discretione quae ad iustitiae spectat officium, ius tantum solius potestatis agitatur. 23. S: flagellat, occidat semel, et de poenis innocentum non rideat. Familiaris uox, qui nimietate doloris urgentur. Aliter. 9; Rideat non de his qui asperis examinantur

ac duris, sed de

illis qui uolunt merita de cruciatibus aestimare. 24. Terra data est in manu impii, uultum iudicum eius operit. In graeco, Sed iusti irridentur terra. — Terra data est in manu impii, quantum ad contextum spectat loci, uidetur hoc dicere, 100 quod pars eius quae terrena est, id est corpus, cruciatibus sit uexationibusque permissum, et affligendi eius potestas data impio; per quod utique euenit ut non possint uidentes de afflicti merito integram ferre sententiam. Quantum uero ad prophetiam spectat quae personae meritis uindicatur, a con105 textu disputationis exsiliens in futura mysteria os aperit, et de 75 audet] C1, audit C — ?8 condemnabit] C!, condemnauit C 83 comprobabit] C1, comprouabit C iudicum] acc 26, 1, iudicium C 86 accessio] Vacc 9, accessit C 94 qui] C (cfr. supra, p. XXV I, n. 137), quia Weym — 104/ 105 contextu] C', contentu C

359

EXPOSITIO LIBRI IOB, IX

29

passione dominica uaticinatur quod per uilitatem exterioris quem crucifixerant, interioris non potuerint cognoscere dignitatem.

25. Dies mei uelociores fuerunt cursore. Non idem in graeco io uerborum ordo est aut eadem initia uersuum. Nam in hoc loco ita positum est : Justi irridentur terra ; expositio talis : contemnit,

inquit,

iustorum

labores

pro

uirtute

susceptos,

et

parum curat si aliquid patiantur aduersi. Quod uero addidit lerra : ac si diceret, talis est uita haec, et plena multa inaequai5 litate mortalia. Omnia uero ad personam suam refert, ac si diceret, ego positus sub studio pietatis talia sustineo, et non me liberat ab irruentibus malis. Sicut enim amici generalem faciunt sermonem qui possit iustis et impiis conuenire, ita et sanctus Iob communi sermone utitur ; sed illi ut non in illum

120 ex aperto sint asperi, iste uero ut uitium iactationis effugiat. Item alter uersus : Traduntur in manus impiorum ; expositio : est, inquit, frequenter uidere in rapinam iustos impiis tradi ; ac si diceret, ab improbis hominibus passus est me talia sustinere. Alter uersus : Facies iudicum eius abscondit ; expositio : 125 honore dignos ac potestate despicabiles facit. Quod s? non ipse est, quis *** est? Quod si non haec tali modo proueniunt, comprobate. Per omnia a propriis discriminibus affert probationem. 26. Pertransierunt quasi naues poma portantes. Id quod 130 primo dixerat auxit subiectione uerborum. Nam quasi qui non explicasset praetereuntis temporis fugam cursoris passibus comparando, subdidit, Qwas? naues poma portantes ; et quasi hoc non sufficeret, adiecit : Quasi aquila uolans ad escam. Aliter in alio. Contendit de uelocitate cum nauibus 135 uta mea; in quo quidem uelocitatem humani transitus signat. Aliter. Quae sub autumni fine uel ualidioribus impelluntur flatibus, uel moram pro studio uendentum ferre non possunt.

24. Cum dixero, nequaquam 1ta loquar, commuto faciem 140 meam. Cum me a querelis propositum patientiae retraxerit, tamen in easdem me rursum uis doloris impellit. 28. Verebar omnia opera mea, sciens quod non parceres delinquenti. In graeco, Commoueor omnibus membris meis : nou enim quod non innocentem derelinques me. Aliter. Ideo uolebam 14; a lacrimosis

uocibus

temperare.

29. S? autem et sic impius sum, quare frustra laboraui ? In graeco, Quoniam sum impius, quare non sum mortuus ? Aliter. 121/128

l/acc 143-144

126 quis] sequebantur 2 uel 3 litt., quas partim erasit, partim (post Vg scilicet) in exgo commutauit C1

33

30

EXPOSITIO LIBRI IOB, IX-X

Si destrictior uita et sollicita operum examinatrix intentio me asserere non potuit a reatu, quare eum qui de laxiore uita 356 150 nascitur

sensum

iucunditatis

amisi ?

30-31. S7 lotus fuero quasi aquis miuis, tamen sordibus intingues me, et abominantur me uestimenta mea. Aduersum puritatem uitae horror ulcerum pugnat, ut de squalore animi cutis corrupta credatur. 155 , 31. Neque enim uiro qui similis mei est respondebo. Vt possim ab eo libere rationem ac iustitiam meae afflictionis inquirere. 34. Auferat a me wirgam suam, et pauor eius non me terreat. Omnis terroris amoueatur facies, ut sub libertatis patrocinio 160 aequitas possit constare iudicii.

35. Loquar et non timebo eum. Et ab instantibus malis agam liber. Nihil in reliquum timeam pro libertate sermonis. In graeco, Neque enim conscius mihi sum iniquitatis. (CAP. Xy

1. Taedet animam meam uitae meae. In negatione horum quae postulo constitutam. Dimittam aduersum me eloquium meum. De grandi uenit reuerentia, quamuis nihil graue dicturus sit, timere tamen ne sermo eius aliquid offensionis ;incurrat. Aliter. In me ipsum meas conuertam querelas, quoniam apud nullum possum meas allegare iustitias. Loquar in amaritudine animae meae. Quid sit locuturus in amaritudine animi subicit, id est, dissimulabo de doloribus meis conqueri, et causas meae damnationis inquiram. 10. 2. Dicam Deo, noli me condemnare. In graeco : Noli me docere impie agere. 3-4. Numquid bonum tibi uidetur ? In graeco : Numquid bonum tibi uidetur si impius fuero ? Aliter. Calumniae proprium est, dissimulata ueri fide, id quod non est dicere : patie15 batur aliquid tale Iob, ut, cum reus non esset, rei tamen merita

sustineret. Numquid oculi carnei tibi sunt ? Numquid bonum tibi uidetur si calumnieris et consilium impiorum adiuues ? qui recte se de tormentis meis meriti aestimant conicere qualitatem, et talem pronuntiant qualem corporis cruciatus 20 ostendit. Aut sicut uidet homo, et tu uidebis ? Vt ignorata conscientiae probitate, in uitam meam tormentis inquiras. 39. Numquid sicut. dies hominis dies tui, et anni tui sicut humana sunt tempora ? Vt aliquid praeteriti uel ante acti temporis possit latere. 151 si lotus] A», subtus C Cap. X, 1 taedet] C!, tu C 2 dimittam] C1 zn lacuna 3 de] C! (cfr. p. 84, 20), om. C * animae] C!, oz. C 10 dicam] C! in lacuna 15 rei] C1, oz. C 21 probitate] C!, probilitate C 23 aliquid] C1, + de C

34

EXPOSITIO LIBRI IOB, X 2)

30

35

6-7. Vt quaeras iniquitatem meam et peccatum meum scruteris, et scias quia nihil impium fecerim, cum sit nemo qui de manu tua possit eruere. Humanae hoc inscitiae est, ut, cum de meritis ambigit, uelit id quod ignorat cruciatibus in lucem proferre, a cuius graulore sententia appellatio saepe liberat et ad alium translata cognitio ; te uero rem seueri iudicii peragente nullius intercessio poterit id quod decreueris emendare. 8. Manus tuae fecerunt me et plasmauerunt me. Nihil in mea condicione a te peregrinum est, nihil a iure tuae dominationis alienum, quod parui pendas et, uelut re extranea, uiliter abutaris. 9-11. Memento, quaeso, quod. sicut lutum feceris me. Nonne sicul lac mulsisti me, et sicut caseum me coagulasti, pelle et carnibus uestisti me ? Quare bonitatis tuae in me obliuisceris, quae sola mihi fuit, ut exsisterem,

40

5°

55

6o

causa ? Cum

35

3317.

de tam uili,

inquit, materia feceris naturae nos habere principia, non tamen nos uelut respondentes substantiae de qua orti eramus cito perire fecisti. Nam qui eramus pro condicionis uilitate mortales, ut immortalitatem

45

31

imitaremur,

subolis

substitutione

donasti. Fecisti, multum prouidentiae tuae in ortu ipso singulis admouendo, primo ut seminis nostri liquida substantia intra materna uiscera non periret, sed quod erat fluidum compingeretur in pellem, carnes, ossa, uel neruos, quorum alia uirtuti, alia sensui, alia quae essent perfectionis suppletoria prouidisti. 12. Et uisitatio tua. Non solum, inquit, in abdito materni uteri formam manu tua operante suscepi, sed etiam, egressus in lucem, uitae te praestante participo. 13. Licet haec celes in corde tuo, tamen scio quia uniuersorum memineris. Quamuis maletractatio mea dissimulationem te possessionis tuae habere testetur, tamen ratio non patitur ut eorum quae condidisti non contingaris affectu. 14. S? peccaui, et ad horam pepercisti mihi, cur ab iniquitate mundum me esse non pateris ? Si praeteritae uitae meae ueniam a te peccata meruerunt, quare ea in praesentem diem reuocas, et ita me reum statuis, ut non ignouisse credaris ? 15. Et si impius fuero, uae mihi est ; et si iustus, non leuabo caput saturatus afflictione. Duobus contrariis propositis, nouum finem eundemque subiecit : nam impietati poenam subdidit, iustitiae humilitatem quam afflictio solet facere copu-

Cap. X, 42/41 cfr. Vacc 145 25 ut quaeras] C! ;n lacuna 28 cruciatibus] C!, crucibus C 36 feceris] A», feceri C nonne] C1, non C #1 respondentes] C!, respondentis C 50 uisitatio tua] C, + custodiuit spiritum meum

C!

36

32

EXPOSITIO LIBRI IOB, X-XI

65 lauit. Etsi iustus fuero non possum respirare : plenus enim sum opprobrio, et capror sicut leo ad occisionem. 16. Et propter superbiam quasi leaenam capies me. Cum de tam uili, inquit, materia abiectaque substiterim, cum bonitatis tuae sit quod duco spiritum, quod perfruor uita, quomodo 7o iterum quasi magnarum uirium, quasi grandis potentiae, uim tuae seueritatis experior ? 17. Instauras testes tuos contra me. Qui essent testes quos contra se produci queritur, adiectione patefecit, dicendo : Et

poenae militant in me. 75 19-231. Fuissem quasi qui non essem. Dimitie ergo me ut plangam paululum dolorem meum, antequam uadam ad terram lenebrosam et opertam mortis caligine. In prima libri parte, ubi de cruciatuum suorum nimietate conqueritur, in comparationem lacrimabilis uitae praefert inferos et bona mortis enume8o rat ; hic, ubi de tota condicione mortalis disputat uitae, descri-

bit locorum tristium statum, ut crescat ad miseriarum cumulum quod post aerumnas praesentes ad talem finem homines necesse sit peruenire. Dimitte ergo me ut plangam : Patere me

ut requiescam

pusillum.

«CAP. XI» 1-2. Respondens autem Sophar Naamathites dixit : Numquid qui multa loquitur, non et audiet ? Aut uir uerbosus iustificabitur ? Aestimas quod multa loquendo causam tuam feceris meliorem et nos uelut stupentes in silentium multa oratione com; puleris ? Quia sanctus Iob iustis usus allegationibus non solum

358

se a criminibus ostendebat alienum, sed etiam ad manifesta-

tionem probitatis suae Deum in iudicium prouocabat, temptat eum Sophar primo uerbositatis, postea improbitatis arguere ; et, de potentia Dei sapientiaque praeiudicans, quod inconsi10 derate in libertatem uerborum eruperit conatur ostendere, cum infirmae naturae potius esse eum memorem conueniret. Aliter. Tam sensum qui de contextu disputationis eius nascitur quam

prolixitatem

id quod ille 15 8. Et cum id est, errare 4. Dixisti

orationis accusant,

et nituntur eum,

repellit, in confessionem reatus adducere. ceteros irriseris, a nullo confutaberis ? — Irriseris, conuiceris. enim :Purus est sermo meus. Non hoc professio

97/80 cfr. Iob 3, 1-22 Cap. XI, 3/8 cfr. Vacc 146 72 instauras] C!, instaures uitae] A», diuitae C

C

*8 conqueritur]

Cap. XI, 16 conuiceris] C!, conuinceris C

A»,

conquerietur

C

8S0

37

EXPOSITIO LIBRI IOB, XI sermonis

habuit,

sed

contextus

33

disputationis

ostendit.

9. Atque utinam Deus loqueretur tecum. Vt, profunditate 20 dictorum eius ac ratione compressus, in patrocinium tuum laborare cessares. Graui accusatione dignum est, opera sua exaequare Dei operibus et iustitiae sibi testimonium uindicare. 6. Et ostenderet tibi secreta sapientiae. Id est, qua ratione cuncta condiderit. Si ea, inquit, quae olim abduxit ab oculis 25 nostris manifesta nunc faceret, intellegeres quanta esset potentiae eius ac sapientiae magnitudo. Et quod multiplex sit Lex eius. Si multiplex est Lex eius, et mandatorum series longe lateque diffusa, cogeris confiteri te praecepta eius nequaquam comprehendere aut implere potuisse. 3o ©. Forsitan uestigia Dei comprehendes, et usque ad perfectum Omnipotentem reperies ? Ne eum qui fines temporum nescit et aeternitate sua gaudet, poteris intra comprehensionem tuae cogitationis artare ? Quia id, quod dixit, per aduocatas probationum species non potest ostendere, ad generalem poten35 tiae diuinae confugit praedicationem,

et defectum suum

im-

mensitatis supernae laude compensat : 8-9. Excelsior caelo est. In graeco, Excelsum

caelum, terra

autem profunda. Et quid facies ? Si uisibilia, inquit, quae a Deo facta sunt, cuius mensurae sint comprehendere non ua40 lemus, quomodo non ultimae dementiae est, in Deum linguam nostrae temeritatis armari? Profundior inferno, et unde cognoscis ? Longior terra mensura eius, et latior mari. Omnium elementorum mensuris quae longe lateque tenduntur, uidetur modum diuinae sapientiae praetulisse : nam ipsius fecit su45 perius mentionem. Aliter. Vt est immensus natura, ita est in-

comprehensibilis in operum ratione. Longior terra mensura eius. Quid, inquit, de inferioribus a te terrae partibus quaero, id est, inferno ? Ipsa terra, quae tuis occurrit oculis, quibus sit mensuris extenta et quare in talem modum redacta ut neque so maior neque minor fieret, ac mare quibus terminis includatur, quae sit eius in longum latumque mensura, qui sinus, qui anfractus, interrogatus dicere non ualebis : per quae utique infirmitatis admoneris humanae. 11. Zpse enim nouit hominum uanitatem. Non, sicut operum 55 eius ratio ab hominibus ignoratur, ipse quoque actus ignorat hominum : nam in tantum nouit, ut id'quod peruerse fit inultum non esse permittat. 12. Vir uanus in superbiam erigitur. Quasi magnum aliquid subtili disputatione confecerit, conclusionem admouet quae 38/41 V/acc 146

45/46 V'acc 147-148

46/53 cfr. Vacc 146-147

47/48 inferioribus a te terrae partibus quaero id est inferno] C, inferioribus terra partibus quaero propos. Vacc 146, 1

359

34

EXPOSITIO LIBRI IOB, XI-XII

6o lob mordeat et ex aperto uanae persuasionis accuset. Et lamquam pullum onagri se liberum putat. Cum naturae uel operum Dei ratio sit profunda, nihil de contemplatione eius stulti putant ad se homines pertinere, sed in morem pecudum uiuunt, a quibus est uis rationis aliena. 13. Tu autem firmasti cor tuum, et expandisti ad eum manus 65 (uas. Obdurasti ad contumaciam, et extenta manu questus es iniustitiam sustinere. Manus tuas : quasi ad certamen prouocans Deum. 14-16. Si iniquitatem quae est in manu tua abstuleris a te, 7o tunc leuare poteris faciem tuam absque macula, miseriae quoque obliuisceris. Quasi eum ratione conuicerit, ita consilii insinuat utilitatem. 18. Et defossus securus dormies. Hic defossus non ad sepulturam rettulit, sed ad loci remotioris tuitionem.

«CAP. XII) 1. Respondens autem Iob dixit. Quo argumento amici sanctum Iob uolunt deprimere uel grauare, hoc se ipse asserit ac uehementer attollit : nam illi de omnipotentia Dei ei praeiudicare nituntur, hic dicit quod metu omnipotentiae diuinae 5 habeant corrupta iudicia. 2. Ergo uos estis soli homines ? Putatis quod neque ante uos quisquam neque post uos similis uestri sapiens sit futurus ? 9. Quis enim haec quae nostis ignorat ? — Vos soli ? Quia se Sophar subtiliter argumentatum esse crediderat et ea confe10 cisse disputatione sua quae responsio nulla dissolueret, dicit sanctus Iob, non magni fuisse ingenii quae protulerit: siquidem ea quae ille de potentia Dei disputauerit non solum homines, sed et muta animalia atque ipsa quoque, quae sunt inanima, posse elementa resentire. Ef mihi est cor sicut et uobis. 15 Cum una mihi uobisque natura sit, possum et ego scire quae nostis. 4-9. Qui deridetur ab amico suo sicut ego, inuocabit [inuoca] Dominum, et exaudiet eum. Hoc ipsum me commendare Deo potest, quod me humiliare nitimini et facere uultis irrisum. 20 Deridetur enim iusti simplicitas, lampas contempta apud cogitationes dimtum parata ad tempus statutum. — Iusti simplicitas, Cap. XII, 6/7 cfr. Vacc 160-161 71 conuicerit] C!, conuincerit C

Cap. XII, 8 uos soli] C, ergo uos estis soli homines C! inanimata C!

14 elementa

13/14 inanima] C,

resentire] propono, elementare sentire C, elementa

sentire C! 17 qui deridetur] A», quid ridetur C apud] A», api et C

[inuoca] de/. A»

20

39

EXPOSITIO LIBRI IOB, XII

35

quae risus apud uos incurrit iniuriam et despicabilis apud cogitationes uestras est, tempore, quo necesse fuerit merita publicari, in modum splendidae lampadis relucebit. Cogitationes 2

^

diuitum : diuitum, id est, uestras.

6. Abundant tabernacula praedonum, et audacter prouocant Deum, cum ipse dederit omnia in manibus eorum. Quia huc tendit omnis coniecturae uestrae subtilitas ut de prosperitatibus uel aduersitatibus merita ponderetis,

3o

E^

ut me

reum,

ita uos

iustos uultis ostendere quia nullus uos contrariorum flatus incursat : plane hoc est criminari Dei iustitiam uel patientiam eius in culpam uocare. Abundant tabernacula : quos superius diuites dixerat, nunc nomine praedonum de male partis ac-

360

cusat. 7. Nimirum, interroga iumenta et docebunt te. Ab eo uersu, in

quo dixit : Quis enim haec quae nostis ignorat, usque ad hunc locum,

interpositum

est quicquid est medium ; nam

conse-

quentia hunc ordinem poscit : Quis enim haec quae nostis 1gn0rat ? Nimirum, interroga iumenta et docebunt te, quod, si factor 4 o omnium Deus, ineffabili sapientia praeditus et potentiae singularis. 11. Nonne auris uerba diiudicat, et fauces comedetis saporem ? In graeco, Intellectus uerba diiudicat. Aliter. Sicut naturalis institutio habet ut diuersitas sensuum diuersis mem45 brorum sentiatur officiis, nec hoc hominis industria comparauit ut auris de sonis, palatum de saporum diuersitate censeret, ita naturali magisterio ad agnitionem diuinae immensitatis uel potentiae peruenitur. 12-13. In antiquis est sapientia, et in multo tempore pruden5 o ha ? Apud ipsum est sapientia et fortitudo, ipse habet consilium et intellegentiam. Per ironiam legendum, ut iungi possit id quod sequitur. Aliter. Ne se putent magnum aliquid dicere uel subtile aliquid intulisse, eadem etiam sanctus Iob sermone prosequitur, quae illi magno studio in reprehensionem eius 55 enumerant. Aliter. Quae hoc comprehendit, nihil posse diuinae potentiae comparari. 14. S? destruxerit, nemo est qui aedificet, et si incluserit hominem, nullus est qui aperiat. Probatio diuinae potentiae : si fabricam, inquit, hominis anima recedente dissoluerit et eum 6 o intra sepulcri sui claustra compulerit, nemo eum in uitam poterit reuocare. 15. S? continuerit aquas, omnia siccabuntur, et si miserit eas,

subuertent terram. Probatio minorum a maioribus aduocatur : quid, inquit, dico singulos homines ? omnia potest perdere 65 aut multis pluuiis, aut nimia siccitate.

23 quo] SZglzzayr (Zeitschr. katb. Theol. 1919, 287), quod C

40

36

EXPOSITIO LIBRI IOB, XII

17. Abducit consiliarios in stultum finem, et iudices in stuporem. Cum successu prouisarum rerum fuerint destituti. 18. Balteum regum dissoluit, et praecingit fune renes illorum. Translato ad alios imperio, de sublimibus facit abiectos atque 70 exuit potestate. 19. Deducit sacerdotes inglorios. Propositum illi est hominum sapientiam euacuare comparando diuinam ; unde optime sacerdotes duci dixit inglorios, utique eas personas quae etiam aliis sunt magistrae. Ac si diceret : comparati diuinae sapien75 tiae, nihil sapiunt etiam hi qui magistrorum profitentur officia.

41

20. Commutans labium ueracium. Non ueracium, sed eorum qui ueraces esse credebantur. Conuincit eos mendacii, cum

fecerit id quod illi praedixerant aliter euenire. Aliter. Veraces 8o uocauit quorum in nullo possit nutare consilium. Aliter. Doctrinam senum auferens. Frustratione consultorum non se-

quendae illos auctoritatis ostendens. 21. Effundit despectionem super principes. Siue ad quos docendi pertinet cura, siue populorum primates qui regendis 8; rebus communibus praesunt, aduersante Deo omnem quo eminuerant apicem dignitatis amittunt. Ef eos qui oppressi fuerant releuans. Posteaquam ostendit quid his personis possit facere quae putantur illustres, subicit quid humilibus opis ac defensionis impertiat, ut ex utroque potentia diuina noscatur. go 22, Qui reuelat profunda de tenebris, et producet in lucem 361 umbram mortis. Cum, iniqua dominatione depulsa, eos qui oppressi fuerant fecerit respirare, tunc in lucem producet ea quae prius fuerant densa nocte depressa, id est, tam rectorum merita quam prauorum. 95 23. Qui multiplicat gentes et perdet eas, et subuersas in integrum restituet. Prosperitatibus, inquit, et aduersitatibus auctus populorum et imminutiones frequenter operatur. 24. Qui immutat cor principum. Ipse dicitur facere quod fieri meriti alicuius intercessione permittit. Zmmutat cor princi100 pum et decipit eos ut frustra incedant ber inuium. Vt noxia pro utilibus aut eligant aut sequantur. Aliter. Vt, cum de conscientia uirium saepe magna promittant, timore peruasi terga hostibus uertant, ac turbati petant auia ac requirant secreta.

66 consiliarios] conieci, consiliarius C 77 -cium non uera-] C!, oz. C 80 aliter] Com C 81 frustratione] V/acc 38, 2, frustra ratione C 91 umbram] conieci (uide lin. 92-93), umbra C 93 nocte] C!, nte C 96 auctus] C!, autus C 100 ed conieci, incendant C 103 turbati petant auia] C1, turbat ipse tanta uia

EXPOSITIO LIBRI IOB, XIII (CAP. XIII,

s

10

15

20

25

37

1. Ecce omnia uidit oculus meus. Quae illi ad singularis prudentiae suae documentum spectare credebant, haec in communionem notitiae redigendo, non patitur eos de se magna sentire. 3. Sed tamen ad Omnipotentem loquar. Cum eadem me, quae uos quasi aliis inexplorata dixistis, sentire sermo meae disputationis ostenderit, tamen aliud est quod intentio causae meae et quaestionis exposcit : ut agnoscam iustum esse quod patior. 4. Prius uos ostendens fabricatores mendacii. In graeco, Vos enim estis medici iniqui et mali sanatores, id est, qui augeatis uulnera, non curetis. Aliter. Quisquis uerum impendit gratiae, quamuis honorem eius cogitet cui hoc aestimat posse proficere, culpam tamen non effugit falsitatis : numquam enim uitium species uirtutis excusat. 5. Atque utinam taceretis, ut putaremini esse sapientes. Stultitiae res est, eum qui curari debeat uulnerare : ad consolandum uenistis, et augetis causas doloris. Non uos stultitiae male prolatus sermo conuinceret. 7. Numquid Deus indiget uestro mendacio ? Quasi non possit id, quod facit Deus, aliter excusari, ita totum opus eius potentiae titulo uindicatis. Aliter. Vos qui Deo uultis ferre patrocinium, uestras ipsorum causas inspicite; nam contra conscientiam uerba profertis : scitis enim de me alia, et mentiri alia non timetis. 9. Aut placebit ei quem celare nihil potest? Numquam apud illum tantum praeconii sui ualebit species, ut in iniuriam ueritatis possit probare

42

mendacium.

10. Zpse uos arguet. Non ad honorem eius, sed ad contumeliam pertinet, quod a uobis non iustitia, sed adulatione de3o fenditur. 11-12. Sfatim ut se commouerit,

conturbabit

uos.

Memoria

uestra comparabitur cineri. In tantum officium laudis uestrae gratum non erit, ut necesse sit uos etiam offensam eius incurrere ; et, cum

in uos exseruerit uindices motus, ita peri-

35 bitis, ut nihil ad indicium uestri illata calamitas superesse permittat. 13. Tacete paulisper ut loquar. In tantum me disputatio uestra non terruit, ut et ipse fiduciam habeam quaerendi causas

afflictionum

mearum,

et uobis mala

inferendae

cor-

4o reptionis annuntiem. 14. Quare lacero carnes meas dentibus meis, et animam meam porto in manibus meis ? Quamuis se a peccato penitus non

Cap. XIII, 10 qui] Weyw, quia C SAC 37 tacite C

12 cogitet] Ieyz, cogit et C

33 neces-

43

38

EXPOSITIO LIBRI IOB, XIII

audeat excusare,

45

so

55

6o

tamen

de cruciatuum

immoderatione

con-

queritur. Quare, inquit, conuulsione uiscerum tanta discrucior, ut quasi in manu posita anima periclitetur effundi ? 15. Etiamsi occiderit me, sperabo in eum. Verumtamen uias meas in conspectu eius arguam. Ad euacuandam amicorum sententiam qui illum commisisse in Deum querelarum asperitate nitebantur arguere, et quaesiturum se rationem incommodorum suorum dicit, et sub grauioribus casibus tenturum spei constantiam pollicetur. Arguam : examinem atque iudicem. 16. Non enim ueniet in conspectu eius omnis hypocrita. Ideo rationem uitae meae poni uolo, quia probari me eius cognitione non ambigo : quod utique non facerem, si aliud conscientia tegerem, aliud sermone praetenderem. Aliter. Secundum superiora dicta sua, dicit eos in iudicio Dei non habituros fiduciam, in quo utique locum simulata iustitia non habebit. 17. Audite sermonem meum, et aenigmata percipite auribus uestris. — Aenigmatum nomine per afflationem Spiritus Sancti de grandioribus

ac tectis rebus,

id est, uidetur

de futuris

mysteriis polliceri. Aenigmata dixit, quia breuitate dictorum plus intellegendum reliquerat quam enuntiauerat audiendum. 18. S? fuero iudicatus, scio quod iustus inueniar. Ideo uias 65 suas in medium

uult confidenter adduci, quoniam non solum

de absolutione sui, uerum etiam de approbatione non dubitat. 19. Quare tacens consumor ? Tacentem se consumi ait, non

quo nihil dixerit, sed quo allegatio eius ac defensio non uideatur admissa. 70 20-21. Duo tantum ne facias mihi : manum tuam longe fac a me, et formido tua non me terreat. Quasi imperitos atque impares despicit auditores, atque ad Deum uerba conuertit, et petit a se tam comminationis asperitatem quam uim uerberum submoueri, et tunc in assertionem sui habiturum se confiden-

7; tiam pollicetur. 22. Et uoca me, et respondebo

tibi ; aut certe loquar, et tu

responde mihi. Tunc aequa disceptationis forma seruabitur et respondere intrepidus potero uel primum interrogantis gradum, si ita uisum fuerit, occupare, cum fiduciam nullus terror

80 oppresserit. 23. Quantas habeo iniquitates et delicta ostendere mihi. More suo non sed dicit non se tantis uerberibus genus sibi uel speciem peccati, sed

8;

peccata, scelera mea atque se nihil peccasse defendit, digna fecisse ; unde non modum postulat indicari. 24. Cur faciem tuam abscondis ? Tenuit schema quod in

iudicum

cognitione

53 eius] A», eis C

propos. Vacc 115, 3

seruatur,

ut, cum

59 audite] C!, adite C

reus

inimicus

legum

61 rebus] C, rebus (dicturus)

91/12 impares] C!, impars C

362

EXPOSITIO LIBRI IOB, XIII-XIV iurisque conuincitur,

90

obducto

39

ante faciem iudicis uelamine,

in eum sententia proferatur. Subdidit namque ad implendam similitudinem quam aduocauerat, Scribis contra me amaritudines. — Et arbitraris me inimicum tuum ? Non patitur uilitas mea in illam me uenire suspicionem, ut uelut ex aequo tibi credar inimicus, cum a folio arente non differam :

9^

25. Contra foliwm quod wento rapitur ostendis potentiam tuam. Quod non de mentis proteruia sed de innocentiae puritate loqueretur, uilitate comparationis expressit. 26. Scribis enim contra me amaritudines. — Amaritudines, id est, sententias quae mihi amarae sint. Et consumere me uis

IOO

105

peccatis adulescentiae meae. Constat praesentis temporis uitam non posse in culpam uocari quando suspiciones in lapsus diri- 45 guntur infantiae. 24. Posuisti in neruo pedem meum et obseruasti omnes semi- 365 tas meas. Tantam custodiam omnibus meis actibus admouisti et ita intento quicquid egi speculatus es oculo, ut promouere pedem extra tenorem recti et deflexione euagari liberum non esse permitteres. 28. Qui quasi putredo consumendus sum. Tam attentam custodiam et tam destrictam inspectoris seueritatem fragile naturae meae

caducumque

non patitur.

(CAP. XIV) 1. Homo

natus de muliere, breui uiuens tempore, repletus

multis miseriis. Natura nostra, ut initio finem indicat, ita ortu testatur interitum ; de mortali natum necesse est esse mor^

IO

talem. 2. Quasi flos egreditur, et conteritur, et fugit uelut. wmbra. Multa conueniunt quae censurae tuae destrictionique succumbant : uitae breuitas, miseriarum continuatio et iugis in mortem properatio. 3. Et dignum ducis super huiuscemodi aperire oculos tuos ? In patrocinium actionis suae aduocat generalem omnium uiuentium causam, ut, cum illi fuerit humani generis communio

15

suffragata, ad cumulum orationis studium propriae uirtutis adiungat. 4. Quis potest facere mundum de immundo conceptum semine ? Nonne tu qui solus es ? Ipsa comparatio tua, quae hominem grauare uidetur, absoluit : magnae enim laudis est, tibi compositum, displicere. Qwzs potest facere mundum ? Purgatio est sancti Iob accusatio naturae : nam si illa pro insita sibi fragilitatis condicione conferri auctori suo non potest, quo93 uento] C, a praem. C!

97 amare C

Cap. XIV”, 6 destrictionique] l/acc 28-29, districtioni quae C

40

EXPOSITIO LIBRI IOB, XIV

modo culpae id, quod est sanctus uir Deo inferior, poterit applicari ? Quis potest facere mundum ? Secundum Septuaginta : Quis enim erit mundus a sorde ? Ne unus quidem, etiamsi unius diei fuerit wita eius super terram. 5. Breues dies hominis sunt, numerus mensium eius apud te 2 A est, constituisti terminos eius qui praeterire non polerunt. — Numerabiles uero posuisti menses eius, tempus statuisti ei quod non transgredietur. Aliter. Expositio : hic quidem, cum uno 20

tantum 30

die uixerit,

morietur;

alter uero

habet

46

praefinitos

menses ad uitam ; et alicui forsitan sint tempora longiora, tamen et hunc mori necesse est et debitum suae condicionis implere. Aliter. Idem sensus pro una atque eadem causa saepe repetuntur.

35

40

6. Recede paululum ab eo ut quiescat. Non quasi irreligioso animo uult Dei prouidentiam ab homine remoueri, sed inquisitionem eius petit animaduersionemque suspendi. Aliter. In graeco : Recede paululum a me ut quiescam. 7. Lignum habet spem, si praecisum fuerit rursum uirescit. Vnde iustissime ego quaero in praesenti remissionem dolorum, quia non est mihi spes illa post mortem, quae succisae arbori, ut possim in reparationem mei de radice iterum pullulare. Lignum habet sbem. Breuitatem uitae mortalis, aerumnarum prolixitates, nullam stationem temporis, in mortem properantes cursus hominis, superioribus dictis fuerat prosecutus ;

45

$0

55

6o

nunc comparatione ligni uilitatem eius nititur approbare, quod succisum cito possit de sua radice consurgere, homo 364 uero mortuus non possit in uitam redire. Lignum habet spem. Aliter. Causam humanae condicionis exsequitur, et uerba non tam fidei suae quam negotio apta proloquitur, quae possunt uel contra eos sufficere qui tantae spei notitiam non habebant, uel certe quae ad praesentem hominis statum possint rectissime conuenire. 12. Homo cum dormierit non resurget, donec atteratur caelum non euigilabit. Non potest uideri dictis superioribus de resurrectione dubitasse qui ipsius resurrectionis tempus praedicit ac signat, et, quos uigilaturos asserit de somno suo, non interire sed uiuere confitetur. 14. Putasne mortuus homo rursum uiuat ? Dubitatio haec de magnitudine rei uenit, non de desperationis affectu, quam utique superioribus iam uerbis exclusit. Cunctis diebus quibus nunc milito, exspecto donec ueniat immutatio mea. Quia necesse 47 est militem assiduis periculis interesse, bene militiam praesentis uitae tempus appellat. Im»mnutatio mea uicinum est dicto Cap. XIV, 2/31

Vacc 148

50 certe] conieci, certae C

38/41 cfr. V'acc 148-149

53/54 cfr. Iob 7, 9

EXPOSITIO LIBRI IOB, XIV-XV

4I

apostolico : Oportet corruptibile hoc induere incorruptionem, et mortale hoc induere immortalitatem. 65 16. Tu quidem gressus meos dinumerasti. Seueritas parentis testimonium dilectionis est : uult probum habere filium qui eum castigatione sui errare non patitur. 17. Et curasti iniquitatem meam. In graeco : Et notasti si quid nolens peccaui. 70 18-19. Mons cadens defluit, lapides excauant aquae, et homines similiter berdis ? Quia spiritu prophetali plenus subesse homini spem resurrectionis ostenderat, uult eam etiam admotis rationibus, dum a uilitate comparationis uindicat, ap-

probare. 75 20. Roborasti eum paululum, ut in perpetuum pertransiret ? Totum usque ad finem eclogae per ironiam legendum. Roborasti eum paululum ? Simile est illud e psalmo : Numquid enim uane constituisti omnes filios hominum ? — Immutabis faciem eius, et emilles eum ? Secunda

eius in aduersa conuertes,

de

8o abundanti egentem et de honorato reddes abiectum ? 21. Siue nobiles fuerint filii eius, siue 1gnobiles, non intellegit ? Morte omnem

sensum,

quo afficiuntur uiuentes, de suis

posteris auferente? 22. Attamen caro eius dum uiuit dolebit. À generali sermone 8; ad suam personam disputationis fine respexit, quod corripiente Deo uitam duceret plenam doloris.

«CAP. XV) 1. Respondens autem Eliphaz Themanites dixit. Quia sanctus Iob non solum Sophar uerba digna risu ostenderat, sed etiam omnes in commune reprehenderat eo quod putarent sapientiam aetatis finibus aestimandam, et quia multa non solum de ;natura

humana,

sed etiam

de diuina

potentia

disputarat,

offenditur Eliphaz, eumque ex aperto plurimae iniquitatis temptat arguere; et quia probatione deficitur, ad comparationem confugit antiquorum, quodque non humiliter de se sentiat, sed prae omnibus se putet esse sapientem. 10. 2. Numquid sapiens respondebit quasi in uentum loquens, implebit ardore stomachum suum ? Prolixitatem sermonis uult stultitiae argumentum

uideri, et ea quae dixit, dictante

ira

uult, non ratione, prolata. Numquid sapiens respondebit quasi in uentum loquens ? Quia sanctus Iob post sermonis sui initia, 63/64 I Cor 15, 53

77/79 Ps 88, 48

67 sui] C, sua C! dantia C!

79 conuertes] C!, conuerte C

Cap. XV, 9 putet] C1, putat C

80 abundanti] C, abun-

365 48

42

EXPOSITIO LIBRI IOB, XV

15 relictis condisputatoribus,

ad Deum

uerba conuerterat,

dicit

Eliphaz, non esse sapientis uiri, omissa condisputantis persona, loqui uelut in aére, et sine contradictoris metu quae sibi sit libitum perorare. : 3. Arguis eum uerbis qui non est aequalis tui, et loqueris 20 quod. tibi non expedit. Purgatio tua accusatio in Deum est : nam si tu immerito affligeris, rectissime is qui te affliget iniquitatis notatur. 4. Quantum in te est, euacuasti timorem, et tulisti preces coram

Domino. Querelis tuis amoliris a Deo reuerentiam, et despica25 bilem facis dum iustitiam eius incessis. Nemo enim curabit precibus exorare, quem tuus sermo depretiare non timuit. 5. Docuit enim iniquitas tua os tuum. Pro qualitate cordis tui lingua formatur, et id sermo sonat quod mens praue affecta dictauerit. 30 6. Condemnabit te os tuum, et non ego. Responsi asperitatem non nobis, sed dictis tuis quae hoc exigunt, rectius imputabis. Condemnabit te os tuum. Verba tua resque compone, et te ipse erroris notabis, cum te uideris mensuram

naturae tuae inso-

lentia sermonis egressum. 35

40

4;

so

ss

V. Numquid primus homo tu natus es ? Vt nolis secundum

eam qua expunguntur omnes regulam iudicari, sed ea quam tu institueris censendi forma omnes expungi. Numquid tu primus homo ut experimento longioris uitae maiorem tibi notitiam omnium uindices rerum ? . 8. Numquid consilium Dei audisti, et inferior te erit eius sapientia ? Numquid arbitrio tuo sua statuta aut consulta permisit, ut quasi superior perperam facta corrigeres ? 10. Et senes et antiqui sunt in nobis, et multo uetustiores quam patres tui. Quorum doctrina ea quae minus sciebamus uel magisterio disceremus. 11. Numquid grande est ut consoletur te Deus tuus ? Etiamsi delictorum modum correptionis mensura superasset, id quod supergrediebatur meritum poterat censoris iustitia reuocare, nisi contumacia tui oris obsisteret. 12. Quid te eleuat cor tuum, et quasi magna cogitans, attonitos habes oculos ? Quia inter doloris sui sensus afflationem Spiritus Sancti habitu corporis indicabat et, quasi oblitus praesentium, spectaculo profundarum rerum attentior reddebatur, ut de Mediatoris mysterio, de resurrectionis uel fide uel tempore aliqua sine ambiguitate sentiret ac diceret, credidit Eliphaz illum corporis habitum de mentis elatione formari. 14. Quid est homo, ut immaculatus

sit ? Bene sanctum

Iob

de hominis natura sensisse Eliphaz reprehensione conuincitur ; 19 aequalis] C1, qualis C 24 querelis] A», quere pellis C 27 tua] C, del, C1 37 forma] conieci, formam C 40 eius] C!, et C 45 discerimus C

49

EXPOSITIO LIBRI IOB, XV

43

qui accusando naturam hominis non culparet sanctum Iob 6o si eadem et non diuersa dixisset: uult Eliphaz ob hoc, quod passibilis est natura hominum, sit etiam ad peccandum procliuis ac prona. Quid est homo ut immaculatus sit, et iustus appareat natus de muliere ? De uerbis sancti Iob occasionem sibi argumentationis contra ipsum aestimat datam, et de 65 concessu eius ipsum aestimat illigandum. Dixerat sanctus Iob : Homo natus de muliere, breui uiuens tempore, repletur multis miseriis. Colligit Eliphaz et dicit : si haec est, etiam te attestante, natura mortalium ut pro fragilitate mortalitatis et assidua status sui commutatione in comparationem Dei uenire 7o non possit, et tu es eiusdem naturae, peccatorem te cogeris confiteri. Sed labem quam ille corporibus, hanc iste moribus applicauit. 15. Ecce inter sanctos eius nemo immutabilis. Nemo ita uirtuti deditus, ut capax non possit esse contrarii. Sanctos uero 7; hic Abraham

366

et posteros eius dicit. Et caeli nom sunt mundi.

Non hoc dicit quod caelum peccati alicuius sorde fuscetur, sed quod sola Dei natura nullae sit commutationis obnoxia ; nam saepe caeli serena facies inductis nubibus obscuratur. 16. Quanto magis abominabilis homo ? Cui studium malae 8o consuetudinis auiditatem facit desideriumque peccandi. 17. Ostendam tibi, audi me. Dicendo Ostendam tibi, audi me,

uult illum a se discere, quod se dicit a senibus accepisse, hoc esse sapientis indicium, scire quod sit homo consummatae iustitiae ac perfectionis incapax. 8; 18. Sapientes confitentur et non abscondunt patres suos. Id est, non celant quorum sint magisteriis eruditi. 19. Quibus solis data est terra. Sapientibus, quorum haec est sententia ut in supplicationibus sibi magis quam in studio uirtutis, quippe cuius incapaces sunt, ponant salutem, data 9o est terra, id est, longa et absque praedonis metu secura posSessio. 20-21. Cunctis diebus suis impius superbit. Sonitus terroris semper in auribus ilius. Trepidatio de conscientia ueniens etiam quietis tempore caret securitate. 9; 22. Non credit quod reuerti possit de tenebris. Cum aduersa inciderit, non potest ei bonum conscientiae spondere meliora. 23. Cum se mouerit ad quaerendum panem, nouit quod. paratus sit in manu eius lenebrarum dies. Etiamsi non grandi

Cap. XV, 60/62 cfr. V'acc 149 63 uerbis] C!, uerbi C

66/67 Iob 14, 1

73.44 sanctos] A», scs C

44/38 cfr. Vacc 149-151 77 commutationis]

C,

commutationi l/acc 149 79 abominabilis] coneci, abominalis C (quod probauit Bulbart, Wien. Stud. 1954 p. 152) male C 85 abscondunt] conieci, abscondit C 92 cunctis diebus pos/ auribus illius scribi? C terroris] A, terreris C

50

44 100

105

EXPOSITIO LIBRI IOB, XV-XVI

labore uersetur ac remissus ab opere agat, semper ei horror mortis insistit. 25. Tetendit enim aduersus Deum manum suam. Subicit causam redditque rationem quare superbus ea quae enumerauit incurrat, et animi uitia sub corporis explicat forma. 26. Cucurrit aduersus eum erecto collo. Quia aduersum Deum personam pugnantis induxerat, persequitur omnia quorum adminiculo ausus solet temerarius excitari. 28. Habitabit in ciuitatibus desolatis, et in domibus desertis.

110

Ad praemissas calamitates quas dicit impiis deberi, etiam alia iungit aduersa : quod extorris domo deserta sectetur, nec censu suo iugiter perfruatur. 29. Nec perseuerabit substantia eius, nec mittet in terram radicem suam.

II

I

125

130

Non solum substantia eius censusque minuetur,

sed etiam spem propagandae subolis non habebit. 30. Non recedit de tenebris. Nulla uicissitudine laetorum tristia commutabit. Ramos eius arefaciet flamma. Tenuit 367 metaphoram ut ramos eius uento diceret urente siccandos. Similitudine arborum posteros indicauit. 31. Non credat frustra errore deceptus, quod aliquo pretio redimendus sit. Non redimet plena aere manus quem mortis elogio uitium ac reatus addicit. 32. Antequam dies eius impleantur, peribit. Non in longam uenire permittetur aetatem, sed praecoqua morte rapietur. 33. Laedetur quasi uinea in primo flore botrus eius, et quasi oliua proiciens florem suum. Per similitudinem omni illum dicit bonorum successione priuandum, ut uitis uel olea amittunt fructus, cum in primo flore huic frigus, illi aestus occurrerit. 34. Congregatio enim hypocritae sterilis. Hac sermonis generalitate sancti Iob persona pulsatur. Et ignis deuorabit tabernacula eorum. Quod uel ad corruptionem iudicum pertinet, uel ad auiditatem praedonum. 35. Concepit dolorem et peperit. iniquitatem. Dum aliena diripit et raptis uti non permittitur, habet fructum operis sui solum laborem.

«CAP. XVI» 1-2. Respondens autem Iob dixit : Audiui frequenter talia.

^

Vno tant calis eius

uersu gemini eos erroris accusat, quod uelut noua repequae sunt superiore sermone detrita, et quod officii amiobliti causas doloris accumulent. Sicut Eliphaz uel amici passionem sancti Iob uolunt esse testimonium peccato-

109 extorris] W^eyz (p. 245 ad finem), extorres C 114 nulla uicissitudine] Wey», nullam uicissitudinem C 115 tristia] Wey», tristitia C — 129 elogio] W'eyz, elatio C

EXPOSITIO LIBRI IOB, XVI

45

rum, ita de diuerso sanctus Iob in purgationem sui ea quae ei acciderant nititur aduocare : nam Eliphaz sub exercitationis specie enumerauerat in sugillationem eius ea quae solent impiis euenire. 10 3. Numquid habebunt finem ? Ideo nullus dictis inanibus modus

adhibetur,

quia nulla prudentiae

libra

sermo

52

uester

appenditur, nec, ut plenum ponderis sit quod loquimini, aliquid laboris adhibetur. 4. Poteram et ego similia uestri loqui. Si otiosus ita ut uos 1; agerem nec me sensus doloris mei ad grauitatem sermonis astringeret, poteram leuiter effundere quaecumque in linguam uerba uenissent. 9. Consolarer et ego uos sermonibus. Facile erat hoc genus, quod exprobrationem potius quam compassionem indicat, 20 uobis consolationis adhibere. 7. Sed quid agam ? Si locutus fuero, non quiescit dolor meus. Ab hac uestri inanitate sermonis uelut habenis quibusdam meae

uexationis

abducor,

quae

tanta

est, ut eam

non

im-

minuat nec loquentis intentio nec tacentis. Non quiescit : 2; fTheodorumt pro Nwmquid quiescit ? — Et si tacuero, non recedet a me. Pro Numquid. recedit ? 9. Rugae meae testimonium dicunt contra me. Omni uiridioris hominis uigore consumpto, tota in senium corporis mei forma migrauit, cuius facies, dum id quod patior meritis ascribitur, 3o in testimonium meae criminationis adhibetur. E? suscitatur falsiloquus aduersus faciem meam. Domestico testimonio contra me meus accusator armatur.

10. Collegit furorem in me et comminans infremuit dentibus suis. Per similitudinem humani moris acres in se dolorum 3; impetus et uim mali saeuientis expressit. Coligit furorem. Quantum sancti Iob sermonibus indicatur, apparet condisputatores eius, processu sermonis accensos, ultra moderationem disputationis egressos ad litis amaritudinem atque iurgiorum iracundiam peruenisse. 40 11, Aperuerunt super me ora sua. In graeco omnia singulari numero posita sunt. Percusserunt maxillam meam. Solet in hos exitus indisciplinatorum intentio peruenire, ut moderatione disputationis omissa in opprobria armentur et iurgia, ita ut aegre se possint etiam a manibus continere : aut hoc indica45 tur praesentibus uersibus, aut certe per emphasim cuncta dicuntur. 12. Conclusit me Deus apud iniquum et in manus impiorum Cap. XV I, 7 exeritationis C 10 finem] C, + uerba uentosa C1 19 exprobationem C 22 ab] C1, ad. C 24 non quiescit] C, + dolor meus C! 25 theodorum] C, del, C1 24 dicunt] C!, dicit C 28 forma] C!, formam C 34 agres C 36 quantum] C!, quanti C 37 accensos] C1, accensus C 38/39 iurgiorum] Weyw, iratorum C 42 hos] C!, hoc C 47 pos! apud sequitur rasura 6 fere litt.

368

53

46

EXPOSITIO LIBRI IOB, XVI

me tradidit. Contumeliae quam de amicorum sermone perpetitur ad Deum refert causam, et dicit se a nullo potuisse iniu50

riam sustinere, nisi tot praesidiis fuisset exutus. Ideo subdidit : 13-15. Ego ille quondam opulentus, repente contritus sum. Posuit sibi quasi in signum. Non in me tantum uelut irati motus

exercuit,

sed in ostentationem

uirtutis suae

artisque

documentum in quem tela dirigeret uiliter aestimauit. Opu5 A lentus repente contritus sum. Vt et corporis sanitate et census consolatione priuaret. T'enuit ceruicem meam. Circumdedit me lanceis suis, conuulnerauit lumbos

meos.

Concidit me uulnere

super uulnus, irruit me quasi gigas. Quia Deo se dixerat impugnatore prostratum, similitudinem hostis ac robusti ad6o uersarii sermone persequitur, et corporalibus indiciis res in intellectu sitas nititur explicare, et quid sentiat indicat per id quod oculis consueuit occurrere. 16. Saccum consur super cutem meam. Hoc est quod dixit Concidit me uulnere super uulnus, ut duo sibi grauia ostenderet 65 accidisse, egere se quibus corpus tegitur et curatur. 17, Facies mea intumuit a fletu. Ostendit se non satisfactioni impendisse lacrimas, sed dolori, subdendo,

Haec passus sum

absque iniquitate manus meae ; qui utique, si reus fuisset, non quod patiebatur sed quod fecerat fletibus absoluisset. 18. Haec passus sum absque iniquitate. Iusta doleris causa, quando nulla ratio tanti cruciatus occurrit. Haec passus sum. Bene sibi conscius contra meritum dolet ; se cruciatibus esse

75

permissum ideo non uult tegi, sed in luce esse quod patitur : non uult passionis suae memoriam obliuione sepeliri, sed id quod patitur uult in aures exire omnium, quia est de uitae suae probitate sucurus ; atque ob hoc subiecit : 19. Terra, ne operias sanguinem meum. Maiore quam homini

54

et in dolore posito conuenit terram auctoritate compellat, ut 8o

85

non immerito uideatur per afflationem Spiritus Sancti tantum sibi fiduciae uindicare : id enim loquitur homo extra Legem positus, quod in Legis sacrae litteris inuenitur. Nam Dei uoce ad Cain dicitur : Vox sanguinis fratris tui clamat ad me de terra. Speciale ergo iustorum est, ut passiones eorum, mortes, certamina non celentur. 20. Ecce enim in caelo testis meus. Quia uerba, quibus sibi de 369 uirtute innocentiae et precum fuerat puritate professus, rebus uidebantur aliud ostendentibus impugnari, securus ad inCap. XVI, 82/83 Gn 4, 10

49 refert] C1, refer* C 55 sanitate] C!, sanitatem C 57 me] C, praem. in C! 59 robusti] l’acc 93, robustis C 60 persequitur] C, prosequitur propos. Vacc 93 66 satisfactioni impendisse] Wey», satisfactionum pendisse C 68.70 iniquitate] C!, iniquitatem C *0 doleris] C, doloris A» 75 de uitae] C!, diuitae C 87 uidebantur] lac 69, uidebatur C :

v

EXPOSITIO LIBRI IOB, XVI-XVII

47

corrupti testis confugit dignitatem, qui non de rebus oculis occurrentibus, sed possit de ipsa conscientia iudicare. 90

21. Si uerbosi mei amici, ad Deum stillat oculus meus. Intelle-

gitur, illo loquente maiora quam humano modulo competebant,

amicos

eius

offensionem

suam

murmure

prodidisse ;

atque ideo conuersus illos garrulitatis accusat et sibi cum Deo causam 95

esse testatur.

22. Aique utinam sic iudicaretur. uir cum Deo, quomodo iudicatur filius hominis cum collega suo. Quod uos ostenditis, o amici,

sermone

uos

meae

libertatis

offendi,

maior

mihi

asserendi me confidentia nasceretur, si persona impugnantis me aequalis assisteret. Nunc uero, ut conscientia me attollit, 100

ita reuerentiae diuinae pondus inclinat. 23. Ecce enim breues anni transeunt. Consequenter quasi de fructu iustitiae suae in dubium

ueniens,

de uitae breuitate

conqueritur. KCABrX VII)

1. Spiritus meus attenuabitur. Pro angorum magnitudine prius se credit finiendum, quam in locum tristium laeta succedant. Dies mei breuiabuntur, et solum mihi superest sepulcrum. — Oro ut sepeliar, et non contingit mihi. 2. Non peccaur, et in amaritudinibus moratur oculus meus. Aut

10

ad continuum

constitutus,

15

20

tempus

uitae referendum

est, aut certe

post lapsus adolescentiae, quos studio meliore correxit, dicit se sollicite uitiis obstitisse. 3. Libera me et pone iuxta te, et cutusuis manus pugnet contra me. Quia haec aduersa quae patior exosum me tibi esse testantur, tali me absolue praeiudicio, ut, sub aequitate tui examinis securus

criminationes

cuiusuis

accusatoris

exci-

piam. 4. Cor eorum longe fecisti a disciplina. Quae amici in dolorem eius uerba protulerint, sermone suo repetit, quod ideo filii eius perierint quia detrectauerint erudiri, et ipse prosperitatis suae tempore tam uiolentus exstiterit ut fidem ministrorum praedae sibi impertitione firmaret. Vnde consequenter subiecit : Posuit me quasi in prouerbium uulgi. 5. Praedam pollicetur sociis, et oculi filiorum eius deficient. In graeco : Quoniam cor suum auerterunt a sapientia ; uoluntarie, inquit, ac scienter praeuaricantur iustitiam atque agunt ueritatis oblitos. Alter uersus : Propterea non exaltabis eos ; — non exaltabis, id est, exaltare non possum : non possum, 89 iudicare] C!, iudicares C Cap. XVII, 6 ad] C!, de C inquit] C1, iniquit C

14 ad disciplina C

16 derectauerint C

22

55

48 25

EXPOSITIO LIBRI IOB, XVII

inquit, uerba eorum meis praeferre sermonibus nec meliores eorum meis sententiis aestimare ; et quare hoc non faciat reddit causas

30

3^

: Parti enim iniquitatis assistitis

; non mirum,

inquit, si contra conscientiam dictis meis contradictionem paretis, qui studuistis recto anteponere prauitatem. Vnde, inquit, hoc uerum est ? Oculi mei super filios meos tabuerunt ; non potestis malorum meorum ignorantiam profiteri, cum rapina rerum et orbitas filiorum, quae attriuit oculos meos, peruenerit ad aures etiam longe positorum. 6. Posuit me quasi in prouerbium. Passionis meae horror ac detestatio in omnium ore uersatur. 7. Caligauit ab indignatione oculus meus. Super amaritudinem uulnerum etiam exprobrantium maledictis exagitatur. 8-9. Stupebunt vusti super hoc. In graeco, Admiratio habebit ueraces super hoc. Non, inquit, qui fuerint rectae sententiae

40 simili ut uos afficientur auditu, sed in ultimam tristitiam col-

labentur, quoniam super mensuram uirtutis humanae uident accidisse quae patior. Aduersum iustum enim consurrexit iniustus. Consequenter, inquit, talis erunt uoluntatis atque sententiae,

ut et testimonium

reddant

iustitiae

meae,

et

diripientes me impietatis accusent. Stupebunt iusti super hoc, et innocens contra hypocritam suscitabitur, et tenebit iustus uiam suam. À contextu disputationis, superna illuminatione plenus, ad maiora progreditur, ut de fine passionis suae, uel certe de dispensatione dominica, quid sentiat eloquatur ; quod utrumso que uno modo potest intellegi, id est, stwpebunt iusti diuini consilii et uoluntatis profundum, quia uoluit suam dissimulare iustitiam ut serui sui merita publicaret : quo exemplo innocens quisque non solum confidenter stabit contra hypocritam, sed etiam, per continuam uiam uirtutis incedens, priora studia sua 5 SA sequentibus semper augebit. Séupebunt iusti super hoc. Siue

45

tantum

6o

intellexerit

sanctus

Iob

quantum

enuntiabat,

siue

maiora quam in intellectum eius cadere poterant sit locutus, impletae res id quod dixit prophetiam esse conuincunt : nam quis non stupeat uel sanctum Iob propter uirtutis eius probationem tribulationibus esse permissum, uel Filium Dei propter salutem generis humani ad crucis contumeliam peruenisse, ut exemplo eius innocens aduersum simulatorem uirtutis fortiter staret et nullo poenarum genere terreretur ? 10. Igitur uos omnes conuertimini. Qui ad praesentium tan-

Cap. XVII, 22/33 cfr. Vacc 151-152

39/45 cfr. Vacc 161-163

37 exagitatur] conieci, exagitur C 39 rectae] V/acc 161, tecte C 40 afficientur] Cl, adfacientur C — 49 quid sentiat eloquatur] Wey, aliquit sentiat aeloquatur C, aliquid sentiat ac loquatur V/acc 117 51 suam] V/acc 57, sua C 60 tribulationibus] C!, tribulationis C

370

56

b

EXPOSITIO LIBRI IOB, XVII-XVIII

49

65 tum rerum imagines estis oculati, et ea quae teguntur dispensationis profundo non potestis oculis mentis inspicere ! 11. Dies mei transierunt, cogitationes meae dissipatae sunt. Post magnarum

rerum

contactum

iterum

ad tenorem

suae

mediocritatis reuersus, dicit se nihil agitatione mentis quod 7o pro certo teneret inuestigare potuisse. 12. Noctem uerterunt in diem, et rursus post tenebras spero lucem. Est hoc familiare, ut insomnes agant noctes qui aut concitationibus aut doloribus occupantur. 13. S? sustinuero, infernus domus mea est. Patientiam dolo7 rum

moderatricem

instans horror

mortis

excludit.

57

Quando

enim possum prosperorum uicissitudinem polliceri, cum iam uideam uitae meae in miseriis tempus exactum ? 14. Putredini dixi : Pater meus es, mater mea. lta sum longa et iugi corporis tabe corruptus, ut non mihi uideatur aliquo 8o accidisse tempore, sed credam aut ex ipsa, aut cum ipsa me natum.

15. Vbi est ergo nunc patientia mea ? — Patientia hic non uirtutem tolerantiae, sed causam ipsam suae passionis appellat. 16. In profundissimum infernum. descendent omnia mea. 8; Consumptum est omne tempus uitae meae, quo possim sperare meliora.

«CAP. XVIII) 1-2. Respondens autem Baldad Suites dixit : Vsque ad quem finem uerba iactabitis ? Vna est et sancto Iob per omnia dicta eius et tribus eius amicis intentio, ut et ille a criminationibus

eorum ostendat alienum, et illi quasi in defensionem Dei reum ; ex his quae ei acciderunt conentur ostendere. Vsque ad quem finem ? Occasione responsi istius intellegitur, non eodem quo scriptum est modo et ordine disputatum. Nam nec disciplinam metri sancti Iob plena amaritudinis uerba nec amicorum eius calens oratio atque incitata seruasset, nec ista quam liber 1o continet in concertationibus sermonum fuisset breuitate contentus. Vnde et Baldad de obstrepentibus orationi suae et certatim id quod unicuique occurrebat dicentibus indisciplinationem conqueritur, et sibi locum quasi non inferiori postulat dari. 15

9. Quare reputati sumus

ut tumenta ? Dum,

excluso nobis,

locum dicendi solis uobis uelut sapientioribus uindicatis. 4. Qui perdis animam tuam in furore tuo. Velut impetrato ab

82 ergo] A», quo C

84 descendent] comieci, descendet C, descendunt. C!

Cap. XVIII, 2 iactabitis] conieci (cfr. lin. 11-13. 17-18), iactabis C 9 calens] C, callens C! 10 fuisset] C!, fuisse C 13 inferiori] Vacc 179, interiori C

15 excluso] conieci, exclusio C, exclusis Wey»

17 qui] C, quid C!

371

50

zo

25

3o

55

40

45

so

55

EXPOSITIO LIBRI IOB, XVIII

amicis silentio, in sanctum Iob, in quem maxime sibi dicendi locum petebat, uerborum suorum tela contorquet. Nwmquid propter te derelinquetur terra, et. transferuntur. rupes de loco suo ? Vt elementa, inquit, certum statum auctoris sui dispositionibus acceperunt, ita rerum merita ut pro qualitatibus suis expungantur ab eodem auctore decretum est. Vnde, cum tu de iudiciorum Dei aequitate conquereris et non uis id quod merentur peccatores subire, sine dubio optas totum operum Dei ordinem commutari. 5. Nonne lux impii exstinguetur ? Hoc enim institutae a Deo et praesidentis iudicio aequitatis norma deposcit. 7. Artabuntur gressus uirtutis eius. Diuersis aerumnarum speciebus explicat qui iniquitatem fructus sequantur. PraeciPitabit eum consilium suum. Familiare est Scripturis sanctis ut dicant id, in quod praecipitantur iudicante sententia, ex uoto et studio suscepisse ; non quo quis aduersa concupiuerit, sed quod talia egerit ut necesse esset illum in aduersorum exitum peruenire. Finis ergo negotii de exordii sui qualitate taxatur. 8. Immisit enim in rete bedes suos. Nullus appetitum operum eius sequetur effectus, immo contrario inextricabilibus aduersitatibus uincietur, quod solet aestuanti inter angustias euenire. 312. Altenuetur fame robur eius. Posteaquam aduersa peccatoribus dixit ex iudiciorum Dei consequentia prouenire, uelut delectatus iustitia expunctrice meritorum speciem optantis assumit. 13. Deuoret pulchritudinem. cutis eius et consumat brachia 1llius. In graeco : Comedet adhuc uiuente illo primogenitum eius mors. — Primogenita mors. — Primogenitam mortem dixit, uolens indicare uelut de eminentia singularem et quae in comparatione aliarum pro acerbitate sui uenire non possit, quia omnia primogenita postgenitis praeponuntur; siue brachia primogenita intellegendum, id est, filios quorum mors grauius afficere solet parentes. 14. Auellatur de tabernaculo suo fiducia eius. Consumptis omnibus quae in extremis posito uel solacium praebere possunt uel ferre subsidium, nihil spei relinquatur in qua uel lapsabundus possit inniti. Calcet super eum, quasi rex, interitus. In graeco : Comprehendat illum necessitas et causa regalis. Quod quidem dicit se alibi manifestius inuenisse : Exhibeatur, inquit, ad regem actus ceruicibus ; et est sensus : non solum, inquit, Cap. XVIII, 58/60 Vacc 152-154 34 talia] C1, tali C 35 taxatur] Az, texatur C 37 sequetur] C!, sequentur C inextricabilibus] coneci, inextricalibus C quod probauit Bulbart (Wien. Stud. 1954 p. 152) 49 quia] C!, qui C

$8

372

59

EXPOSITIO LIBRI IOB, XVIII-XIX

5I

iniquus ab inferioribus mala patiatur, sed etiam ab his qui 6o praesunt imperio redigatur in miserias. 15-16. Habitent in tabernaculo illius socii. Alibi manifestius : Habitet in tabernaculis non suis ; quod quidem secundum translationem graecam consequentissime positum est. Nam qui offensam regiae proscriptionis incurrit, fit etiam domo, 6; ut ceteris rebus, extorris. Habitent in tabernaculo illius socii eius qui non est. Deorsum radices eius siccentur, sursum autem alteratur messis eius. Longe est a consequentia lectionis expositio quae eum qui non est diabolum aestimat dictum, ut, quia Deo esse semper conuenit iuxta illud, Ego swm qui sum, dia70 bolus e contrario esse non dicatur. Sed hic dictorum intentio desolationem ac desertionem penitus imprecatur dicendo Socii eius qui non est. — Qui non est utique nullos socios habet, ac si diceret, habitet in tabernaculis eius nemo ; quam intel-

legentiam uersu sequente patefecit : 75 17. Memoria illius pereat de terra. Ne inconsequenter locutus uideretur,

ut, cum

dixisset

Deorswm

radices

eius siccentur,

adderet Sursum autem atteratur messis eius, subiecit quid per talem dictorum ordinem uoluisset intellegi, dicendo Memoria illius pereat de terra. Poterat enim fieri ut siccationem radicum 8o fructuum maturitas praeueniret, quae in longam duraret aetatem. Memoria illius pereat de terra. Omnia quidem generaliter dicuntur quae iniustis soleant euenire, sed oblique in sanctum Iob respiciunt, quod talia pro meritis suis Deo expungente patiatur. 85 20. In die eius stupebunt nouissimi. — Primos et nouissimos aut ad stemma generis, aut ad distinctionem ordinis referendum. 21. Haec sunt ergo tabernacula iniqui, et iste locus evus qui ignorat Deum. Ac si diceret : hic est fructus atque hoc stipen9o dium peccatorum.

(CAPIXOIXS 1-2. Respondens autem Iob dixit : Vsquequo affligitis animam meam ? Intellexit sanctus Iob se specialiter amicorum dente morderi, quamuis illi generaliter, immo oblique, quid iniquitas mereretur assererent. Et ideo, non recipientibus illis purga; tionem dictorum eius, de impositae sibi responsionis necessitate conqueritur. 61/65 cfr. Vacc.

154-155

68/70 uide Philippum ad loc. (V'acc 91-93)

69

Ex 5, 14 59 iniquus] C1, iniquis C — 66 eius qui] coméeci, et qui C 67 messis] A», mensis C (sed cfr. lin. 77) 72 nullos] acc 92, nullus C 80 fructum C 88 locus] A#, locutus C 89 ac] A», ad C

6o

52

EXPOSITIO LIBRI IOB, XIX

3. En decies confunditis me, et non erubescitis. Pudoris ac notae res est, iacentem premere et calcare collapsum. 4. Nempe, etsi ignoraui, mecum erit ignorantia mea. Non de 1o necessitate uobis uenit haec qua mihi insistitis, sed de peruer-

sitate mentis, intentio : neque enim uos sunt mea peccata nocitura, qui sic in me amara oratione consurgitis. Mihi profecto oberit si quid aut in opere, aut in sermone, quod ueritas non probaret admisi. 15 5. At uos contra me erigimini, et arguitis me opprobriis meis. Testimonium contra me non ab operibus meis, sed a uexatione corporis aduocatis. 6. Saltem nunc intellegite, quia Deus non aequo iudicio affixerit

573

me. Si uos obstinatio contradictionis abducit, saltem fidem a

20 uobis debent res ipsae quas cernitis impetrare. Nam quod latet in genere, modo proditur. Maiora sunt enim tormenta quam crimina : poenarum certe facies aperta est, cum suspicio peccata rimetur. 7. Ecce clamabo uim patiens, et nemo audiet me. Silentium 25 judicis de operis forma procedit : ideo interpellantis uox non admittitur, quia durius statutum praecessit. Debuit clamor meus aut ratione comprimi, aut miseratione mulceri. 8-9. Semitam meam circumscripsit, et in calle meo tenebras posuit. Abstulit coronam de capite meo. Per similitudinem spem 3o sibi euadendi de miseriis dicit ablatam : nam ad impedimenta exitus etiam tenebras, quae uim prospiciendi eriperent, dicit admotas. 10. Destruxit me undique, et quasi auulsae arbori abstulit spem meam. Vt malum desperationis augeret, non fuit con35 tentus abscisae arbori dicere, sed euulsae, quae radicibus secum

pereuntibus non ualet in aliud pullulando germen exire. 11. Iratus est contra me furor eus, et sic me habuit quasi hostem suum. Iudiciariam moderationem nomine furoris atque hostis exclusit. 40 12. Simul uenerunt latrones eius, et fecerunt sibi uiam per me. Aut similitudini seruit assumptae, ut patere se ad incursum hostium dicat et illos sine ullo obiectu per liberum iter ire saepius ac redire, aut certe illud indicat quod nuntius nuntium sequebatur qui ei mala quae acciderant indicaret ; nam ita re45 fertur : Adhuc illo loquente, ecce uenit alius nuntius. — Simul uenerunt latrones eius. Impleuit metaphoram quam nomine

Cap. XIX, 43/44 cfr. Vacc 155-156

45 cfr. Iob I, 16-18

Cap. XIX, 10/11 peruersitate] C, peruersae C! 11 intentione. que C 12 qui] conieci, quod C — 21 meus] C!, meos C 29 per similitudinem] Weyr, prae similitudine C 40 latrones] C!, latronis C 41 similitudini seruit] l/acc 98, 1, similitudinis eruit C 42 sine ullo] Vacc 9 e? 38, 1, singulo C

61

EXPOSITIO LIBRI IOB, XIX

53

hostis induxerat ; nam quia ad impugnandum se uelut inimicum

quendam

regem

uenisse

dicebat

Deum,

ideo

addidit,

Simul uenerunt latrones eius, ac si diceret : milites eius ; quia so consuetudo Scripturae est excursores hostium /afrones uocare. Ideo etiam per ea quae subiecit formam petitae comparationis excoluit : 16. Seruum meum uocaui, et non respondit ; ore proprio deprecabar illum. Ad maiorem contumeliam spectat non longe ;5 positum, sed praesentem posse contemni. 17. Et orabam filios uteri mei. In graeco : filios concubinarum. — Filios uteri mei, quibus non minorem affectum impenderam, quam si de mea carne prodissent. 18. Stulti quoque despiciebant me. Quasi per gradus quosdam 6o dicit se a summis ad ima deductum. Nam primo se regno spoliatum ait, dicendo, Abstultt coronam de capite meo. Sed quia

non statim sequebatur ut, quia exutus honore fuerat, ut etiam impugnationi uideretur expositus, adiecit, Sic me habuit quasi hostem suum. Supererant tamen uel parentum solacia, 65 uel clientum ; etiam haec se dicit cunctis recedentibus perdidisse. 19. Consiliarii mer, et quem maxime diligebam auersatus est a me. Hoc est quod superius dixit, Et orabam filios uteri mes. 20. Pelli meae consumptis carnibus adhaesit os meum. Non 7e in superficie tantum, sed in altum uis morbi saeuientis ingressa est. Et derelicta sunt tantummodo labia circa dentes meos. Pro tenui cuticula /ab;a posuit. 21. Miseremini mei, miseremini

mei saliem uos amici mei.

Cum tam dira calamitatum mearum facies oculis uestris oc75 currat, non uos conuenerat insultare miseriis meis, sed affectu

miserendi decuerat et compassione pulsari. 23-24, Quis mihi tribuat ut scribantur sermones mer ? Quis mihi det ut exarentur in libro stilo ferreo, et plumbi lamina, uel certe sculpantur in silice? Ea quae concitatis animis saepe 8o inordinata proferimus, optamus postea obliuioni ut pudenda mandari ; e contrario uero ea quae a nobis grauiter examinateque dicuntur, memoriae affigi cupimus atque in multorum ore uersari. Vnde et sanctus Iob, uolens ostendere ea quae dixerat non se perturbatis animis effudisse, sed plena esse ueritate et 85 ratione digesta, optat ea non solum in chartis scribi, sed incidi in plumbo ac silice, in multam aetatem ac tempora longa seruanda. 25. Scio enim quod. Redemptor meus wiuat, et in nouissimo die de terra surrecturus sim. — Scio enim quod aeternus sit qui go me resoluturus est super terram ; resurget cutis mea quae haec

56 filios (29)] C1, filius C 62 ut (29)] delendum censuit Weym 65 recidentibus C 67 consiliari C —— 75 affectu] conieci, affectum C 84 effundisse C

62

574

54

EXPOSITIO LIBRI IOB, XIX-XX

patitur. — Scio enim quod Redemptor meus uiuat. In graeco : Resurrecturum est enim corpus meum quod haurit talia. — Scio enim quod Redemptor meus uiuit. Vt testimonium uoluit sanorum esse dictorum si ea ab obliuione per impressas metallis 9 CA

100

litteras uindicasset, ita causam reddidit cur ea uellet mandari

memoriae longiori : scilicet ut in examen perducta de sententia iudicis testimonium probitatis acciperent. Et ideo prophetali plenus spiritu de Saluatoris nostri uel incarnatione uel resurrectione praeloquitur, dicendo : Scio quod Redemptor

63

meus uiuat, el in nouissimo die de terra surrecturus sim.

27. Quem uisurus sum ego ipse. Quia praesentibus afflictabatur incommodis, ad remunerationem plane uel consolationem uirtutis suae, reuelante sancto Spiritu, mysteria post 105

110

futura cognoscit, ut natura carnis suae indutum Deum se dicat esse uisurum ; quod manifestissime ad incarnationis dominicae pertinet sacramentum. Nec illud ad minoris gratiae spectat testimonium, quod ita plene et aperte illo iam tempore spem resurrectionis annuntiat ! Quem uisurus sum. In omni hoc loco longe aliud graecus. 28. Quare ergo nunc dicitis : Persequamur eum ? Cum in illo ergo iudicio, quod nunc iam oculis mentis intueor, reuelanda sit fides operum atque dictorum, quare nunc me reum dictis uestris pertinaciter uultis asserere, et crimen nitimini, quod

115

conscientia non agnoscit, affigere? 29. Fugite a facie gladii. Id est, paenitentia uel emendatione sententiae iram futuri uindicis praeuenite. (CAP. XX)

^

1-2. Respondens autem Sophar Naamathites dixit : Idcirco cogitationes meae uariae succedunt sibi. Quia sanctus Iob iuste se conqueri dicebat, etsi non de genere, tamen de quantitate poenarum, etiam hoc ei respondentis sermone conatur eripere, ut dicat eum minora quam exigebant eius merita sustinere. Quod quidem se non de praeiudicio odii, sed de partium dicit appensione colligere ;nam inter allegationes Iob, quibus se indignum tanta calamitate dicebat, et rerum quas patiebatur faciem, dicit uelut arbitrum constitisse, et rectius uisum sibi

IO

Iob peccata, non Deo iniquitatis crimen affigere. 3. Doctrinam, qua me arguis, audiam, et spiritus intellegenliae meae respondebit tibi. Quamuis ea quae allegas me nonnihil moueant, id est, quod dicis super modum peccati aestimationem exisse poenarum, tamen id quod animi intentio sug-

93 uiuit] C, uiuat C!

112 dictis] A», dicitis C

100 sim] A,

sit C

103 reuelante] C!, reuelanti C

114 affigere] l/acc 9, afficere C

Cap. X X, 10 affigere] l/acc 9, afficete C

14/15 suggerit] C1, surgerit C

375

EXPOSITIO LIBRI IOB, XX

85

15 gerit uerum esse perpendo, magis tibi meritum quam Deo defuisse iustitiam. 4-5. Hoc scio a principio, ex quo positus est homo super terram, quod laus impiorum breuis sit, et gaudium hypocritae ad instar puncti. Non sine causa id quod leuius est subdidit gra20 uiori,— id est ut post 2mpium, hypocritam poneret —, sed ut ipsum proprie tangeret, quem putabat sub conscientia crimi-

num speciem sancti uiri semper habuisse. Laws impiorum. — Laudem pro gloria posuit uel honore. Et gaudiwm hypocritae instar puncti. Si hoc censura poposcit aequitatis, ut breuis 25 sit prosperitas impiorum,

sequitur ut aduersa sint et tristia

longiora: uides ergo tibi per ipsum iudiciorum statum uocem

querelae non posse competere. 6-7. S? ascenderit usque ad caelos superbia eius, et caput eius nubes tetigerit, in fine perdetur. Fugitiuam impiorum gloriam 3o per diuersas similitudines pergit ostendere. Et qui ewm widerant, dicent : Vbi est ? Subita condicionum

mutatio

causam

solet admirationis inducere. 8. Velut somnium cum auolauerit, non inuenietur. Simile est

illud in psalmo : Subito defecerunt, berierunt propter iniquitates 35 suas, uelut a somno surgentium. 9. Oculus qui eum uiderat non uidebit. Non quo persona eadem non occurrat oculis uidentium, sed quo omnis ambitus succedente sit calamitate mutatus. Neque ultra intuebitur eum locus eius. — Locus hic non pro solo aut aedificio, sed pro 40 ordine est positus uel honore. 10. Fui eius atterentur egestate, et manus illius reddent ei dolorem suum. Conueniens operibus eius fructus sequetur, et praecedentis actionis meritum stipendia publicabunt. 11. Ossa eius implebuntur uitiis adolescentiae eus. Non dixit 4; seni imputanda peccata iunioris aetatis, sed uitia quibus adulescens assueuerat ita eum

continue celebrasse ait, ut ea

ad canitiem usque perduceret. Et, quasi non fuerit tempus ultimum aeui signasse contentus, addit : Ef cum eo in puluere dormient, ac si diceret, usque ad extremum

uitae finem cum

so turpitudinum familiaritate peruenit. 12. Cum enim dulce fuerit in ore etus malum, abscondet illud sub lingua sua. Quia dulce dixerat, ideo os uel /inguam posuit, ad quod proprie officium pertinet de saporibus iudicare. Cum Cap. X X, 34/35 Ps 72, 19-20

15 quam deo] C!, quando C 18 ypocrite C 25 tristia] C!, tristitia C 29 fugitiuam] conieci, fugitiua C — .impiorum] A», imperiorum C 31 subita] Weym, subito C 32 inducere] Weyz, indicere C 33 simile] C!, similes C 34 defecerunt] C, + et C! 38 succedente] C!, succedentes C calamitate] Am, calamitatem C 42 sequetur] conieci, sequitur C 49 dormient] conieci ex commentario, dormiet C 53 quod] C1, quo C

65

56

EXPOSITIO LIBRI IOB, XX

enim dulce fuerit in ore eius. Vsu longo peccandi ad id per55 ductus est, ut non horror ei de uitiis, sed delectatio nasceretur,

et studium accederet ne quid ei de mala consuetudine periret. Abscondet illud. Id est, diligenter asseruat.

376

de-

13. Parcet illi, et non derelinquet illud. Ad affectum diligentis

rettulit : mollius enim solemus tractare ea quae amore com6o plectimur. Hoc enim per ea quae subiecit expressit : 14. Panis eius in utero illius uertetur, fel aspidum intrinsecs. Quamdiu de saporibus locutus est, ministeria oris iunxit et linguae ; ubi iam uelut ad dilapsum cibum uentum est, conuenienter uentrem locauit, ad quem solet omnis per os et 65 linguam esca transmitti. Hoc est autem quod uoluit dicere ; id quod dulce crediderat, non solum amarum

experietur, sed

etiam inueniet esse letale. 15. Diwitias quas deuorauit euomet. Susceptae similitudinis schema seruauit, ut id, quod dixerat primo ore susceptum, 70 postea in uentrem esse transmissum, adderet euomendum. 16. Caput aspidum suget, et occidet eum lingua uiperae. Ita illi noxia erit operum suorum qualitas, ut causam mortis hausta faciunt uenena. 17. Non wideat riuulos fluminis, torrentis mellis et butyrt. 7; Post imprecationem tot malorum non uidetur pro augmento aliquo subiecisse, non habiturum illum affluentiam commodorum. Vnde, ne id quod petebat orationis cumulus uideatur oblitus, uicissitudine bonorum finem illum tristium negauit habiturum. Non uideat riuulos : in graeco, Non uideat greges 8o uenientes ad mulctram. 18. Luet quae fecit omnia, nec tamen consumetur. Intentionem responsionis suae non obliuiscitur. Nam quia sanctus Iob de cruciatuum

suorum

fuerat nimietate causatus,

dicit iste,

quod si haec omnia quae enumerauit aduersa patiatur, tamen 85 minora illum pati quam meretur, id est, supplicio non aequari uel exhauriri merita posse culparum. 19. Quoniam confringens nudauit pauperes. Ne generalitas dictorum non perstringeret eum quem nulla peccatorum documenta conuicerant, nititur iam reum illum et nocentem per 9o species approbare. Domum rapuit et non aedificauit eam. Id est, id quod male fecerat nec paenitentia sequente correxit. 20. Et cum habuerit quae. cupierat, possidere non poterit. Fructus peccati ultione debita subtrahente. 21. Non remansit de cibo eius, et propterea nihil remanebit de 95 bonis eius. Auaritiae in eo uitium uult notare, et quod inhu-

manitas causam paupertatis intulerit. 22, Cum satiatus fuerit, artabitur. Ad indicium grandis in-

64 ad quem] CT, atque C

?8 finem] 74», fine C — 81 luet quae fecit omnia

primo post consumetur iferatum, deinde ibi expunctum est

66

EXPOSITIO LIBRI IOB, XX-XXI

57

humanitatis uoluit pertinere quod dixit, quod rerum abundantia, quae eum faciebat saepe crapulatum, affectum ei largi100 tatis atque impertitionis ingesserit. Cum satiatus fuerit. Per commutationem

temporis ista dicuntur, id est, cum satiatus

fuisset et ciborum ingestione in artum stomachi ac uentris angustiam peruenisset. 23. Vtinam impleatur uenter eius, ut emiliat in eum iram 105 furoris sui. Quasi probabilitate rerum motus, ita hic ut superior disputator in affectum optantis erumpit, conuerso plane ordine. Nam nos ea quae fieri uolumus amoto iudicii examine comprobamus, hic uotis quasi iam consideratione appensa prosequitur. Pluat super illum bellum suum. Fre110 quentiam guttarum assiduitas uerberis eius uideatur imitari. Continuatione malorum numquam illum pacem, id est requiem, habere permittat. 24. Fugit arma ferrea, et irruet in arcum aereum. Praecedentia mala grauiora alia subsequantur. 115 25. Eductus, et egrediens de uagina sua, et fulgurans in. amaritudine sua, uadent et uenient super eum. Ad augmentum impugnationis non illi uult personas hostiles occurrere, sed ipsa in eum moueri arma, et res ipsas truces in eum atque inimica

120

elementa consurgere. 26. Omnes tenebrae absconditae sunt in oculis eius. Quae pro aéris spatio ipsa sul extentione tenuantur, fiant densitate et

collectione grauiores. Deuorauit eum. In graeco, Deworabit ignis inexstinguibilis. — Ignis qui non succenditur. Id est, perpetuus, qui in animationem sui ministerium hominum non 125 requirit. 27. Reuelabunt caeli — prodent siue arguent — iniquitatem eius, et aduersus eum terra consurget. Infensa pro meritis utraque elementa patietur. 28. Apertum erit germen domus illius. Nudatum ad euulsio-

130 nem.

(CAP. XXI» 1-2, Respondens autem Iob dixit : Audite, quaeso, sermones meos, et agite baenitentiam. Argumentationes eorum — quibus conficere conabantur

Iob reum

posse conuinci, cum,

duobus

propositis, dicerent : si tu innocens es, iniustus est qui te

105/106 cfr. Iob 18, 12 98 dixit] C, + Weym 99 faciebat] Weyz, patiebat C 101 commutationem] A», commutatione C 103 angustiam] C!, angustia C 110 frequentiam] conieci, frequentia C 118 arma et res] C1, arme tres C 121 tenuantur] C1, tenuatur C 122 deuorabit] V/acc 196, deuorauit C

371

67

58

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXI

s afflixit,

si uero

ille iustus,

tu

nocentissimus

comprobaris,

— tanta se facilitate conuicturum esse promittit, ut non solum eos in silentium, sed etiam in dictorum et opinionis suae paenitentiam cogat. Audite, quaeso, sermones meos. De responsionis suae probitate confidens, patientiam ab eis aurium ro poscit, ut exceptus per silentium sermo non solum ab eis uocem

contradictionis

excludat,

sed etiam

in reatum

prius

dictorum uenire compellat. Et agite baenitentiam. Non Sophar soli, sed omnibus dicit ut dicta eius intenta aure suscipiant,

quia par erat eorum aduersum eum similisque sententia. 4, Numquid contra hominem disputatio mea, ut merito non debeam |contristari ? Sensum doloris mei neque despectus iniuriae neque ultio consolatur. Si enim esset inferior qui mihi incommodat, aduocata animi magnitudine non dolerem, sed aequalis ipsa reponendae iniuriae meditatio aculeum doloris 20 auerteret. Nunc uero iusta mihi causa maeroris incumbit, quia ab illo urgeor quem singulari fastigio longe eminere confiteor. 5-6. Attendite me et obstupescite, et ego quando recordatus fuero pertimesco. Proposita illo tempore ardua et nimia quaes-

15

68

tione, dicit non solum illos stupore complendos, sed etiam se

25 ipsum rerum profundarum intuitu multum trepidationis et formidinis sustinere. Nam quantum rerum humanarum et praesentia documenta testantur, aut prouidentia aut iustitia creatoris incessitur : prouidentia si res mortalium sine gubernatione

feruntur

incertae,

iustitia

si meritorum

diuersitas

3o nulla admotione lancis appenditur. Dixistis omnia quae fiunt ad Dei spectare iudicium ; quomodo ergo exempla occurrentia 378 refragantur ? Et subdidit : Quare ergo impii uiuunt ? *-8. Quare ergo impii uiuunt, sublimatique sunt confortatique diuitiis ? Semen eorum permanebit coram eis, propinquorum 35 turba

et nepotum

in

conspectu.

eorum.

Contra

sententiam

Sophar, qui dixerat, Scio quod laus impiorum breuis sit, et gaudium hypocritae instar puncti, rerum secundarum genera quibus abundent impii non solum multa, sed etiam longa describit. 4o 9. Et domus eorum securae sunt. Notandum quibus sequentium cumulis prima curet augere. 10-12. Bos eorum concepit et non abortit, uacca peperit et non est priuata fetu suo. Infantes eorum exsultant lusibus, tenent tympanum et citharam, et gaudent. ad sonum organi. Com45 prehendit omnia per quae non solum abundans sed etiam laeta ducitur uita : affectuum plena et multa solacia, auri argentiCap. X XI, 36/37 lob 19, 4-5 Cap. XXI, 18 dolerem] Coma.

Vacc 9, dolorem C

26 et] C, del. Weym

35 in]

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXI que congeriem,

armentorum

et gregum

59

fecunditates.

Et ne

haec per agrestem usum minus uiderentur esse condita, addidit ea quae mulcendis auribus ars repperit aut lasciuia urso bana composuit.

13. Ducunt in bonis dies suos, et in puncto ad inferna descendunt. Ne occurreret respondentis obiectio, illa quae enumerata fuerant tristium successione mutari, addidit ita illos continua

iucunditate

perfrui, ut etiam tristem sensum,

qui solet de

69

55 uitae uicino fine nasci, celeritas mortis excludat.

14-15. Qui dixerunt Deo : Recede a nobis, quid est Omnipotens ut seruiamus ei ? Ad conuincendam condisputatoris sui sententiam duo sibi proposuerat ut ostenderet, esse quosdam et impios, et tamen felices. Felicitatis ergo partem plene est per 6o species exsecutus ; supererat ut eorundem hominum impietatem apertis documentis ostenderet. 16. Verumtamen,

quia non

sunt in manu

eorum

bona sua,

consilium eorum longe sit a me. Quia prosperitatem impiorum longiori sermone digesserat, ne uideretur eam etiam iudicio 6; comprobare, interpositione dicti huius quid sentiret aperuit : Verumtamen, quia non sunt in manu eorum bona sua, consilium eorum longe sit a me, id est, quia his rebus gloriantur quae, ut dare, ita eripere casus potest, nolo me census eorum sub tali sententia esse consortem. 70 17-18. Quotiens lucerna impiorum. exstinguitur, erunt. sicut paleae ante faciem uenti, et sicut fauilla quam turbo disperget. Dicta quae sensui illorum conueniant sibi destruenda proponit. Nam si ex persona sancti Iob hoc uelimus accipere, inuenietur non repugnare illorum sed consentire sententiae. Ergo ut 75 tenori suae disputationis insistat, ea quae est euacuaturus interserit. 19. Deus seruauit filiis illus dolorem patris. Id quod ab illis dici poterat sibi ipse proponit, ac si diceret : hoc eritis forte dicturi, etiamsi per se ipse impius nihil patiatur aduersi, tamen $oin posteros eius ultionis censura desaeuiet ; ideo subiecit Quad enim ad eum pertinet ? id est, cum omni sensu fuerit mortis intercessione priuatus, nullo de afflictione filiorum maerore pulsabitur. 21. Quid enim ad eum pertinet ? Vsque ad hunc locum ami8; corum digessit obiecta. 22. Numquid Deum quispiam docebit scientiam, qui excelsos iudicat ? Occurrentem dictis suis quaestionem unius uersus interpositione dissoluit. Ignorantia enim Deo uidebatur impingi, si non in ipsum qui peccauerat sed in alterum uin90 dicaret. Dicit ergo sanctus Iob, scire se quidem quod sit apud 48 condita] C, iucunda ita propos. Weym 56 quid est] C1, quidem C 70 lucerna] C!, lucernam C 72 sensui] conieci, sensu C 86 excelsos] C!, excelso C 88 uidebatur] C1, uidebantur C

379

70

60

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXI

Deum notitia rerum omnium ac plena cognitio, illos tamen qui iudicante iustitia dicerent agi omnia, qualiter haec fierent ratione monstrare non posse. Quod quidem saepe et in impios uindicetur 95

confiteor

etiam

ego, non

tamen

recurrit

ut, ubi

aerumna fuerit, inueniatur et culpa. Qua uero ratione Deus in quibusdam impiis uindicet, alios uero inultos abire patiatur, et alios cum

nihil peccauerint

sustinere

aduersa

permittat,

non est nostrum nosse : ipse enim est qui sapientiae suae profunditate et redarguere peritos potest et uerum solus habere 100

iudicium.

Versu qui interpositus fuerat amoto,

sensus superioribus inferiora conectit. — Excelsos hic angelos intellegendum.

consequentia

Qui excelsos $udicat.

23-25. Iste moritur robustus, sanus, diues et felix ; alius uero

moritur in amaritudine animae absque ullis opibus. Ad conuin10 A cendam illorum sententiam qui ad iudicii diuini aequitatem uolebant cuncta respicere, duo tam meritis quam successibus proponuntur impares, ut liquido appareat in praesentium rerum statu eam quam illi astruebant claudicare iustitiam. 26. Et tamen simul in puluere dormient. Cum fuerit inter IIO pauperem ac diuitem uitae longa diuersitas, similis tamen finis et par utrumque suscipiet. 24. Certe noui cogitationes uestras. Documento rerum occurrentium id quod a uobis dicebatur falsum esse conuici. Bene autem posuit «ow, ut ostenderet se, quia intellexerat, II LA ideo facile destruxisse quae dixerant. 28-29. Dicitis enim : Vbi tabernacula impiorum ? Interrogate quemlibet de uiatoribus, et eadem intellegere eum cognoscetis. Ostendit non magnae esse prudentiae, et quod posset in os uulgi cadere, generali accusatione in uitia perorare, et eum, 120

125

130

quem putet esse reum, nullis peccatorum speciebus arguere. 31. Quis arguet coram eo uiam eius, et quae fecit quis reddidit illi ? In promptu est et ad manum positum, dicere quia omnes malos maneat ultio nec.impunita possint esse peccata. Sed illud repositae rationis est, eum quem insimules, productis in medium rebus sine ulla uerborum cauillatione conuincere. 32. Ise ad sepulcra ducetur, et in congerie mortuorum uigilabit. Pro erit, quia aliud pendet ex alio : nemo enim uigilat, nisi prius fuerit iste. Pro iure consequentiae pro eri? posuit uigilabit. Aliter. Sed quia mortuus est, uindicatum in eo forte dicatis ? non potest ex ea re, quae bonis malisque communis est, reus quisque conuinci ; nam quo iit iste, et praecesserunt multi, et omnes eodem itinere subsequentur. 33. Dulcis fuit glareis Cocyti. In graeco : Dulcis fuit lapidibus torrentis. — Dulcis fuit glareis Cocyti : quasi eum iam diu 101.102 excelsos] C!, excelsus C ut C, quod del. C1

127 pendet] conieci, pendit C

131 iit] conieci,

7

.

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXI-XXII

6r

135 desideratum uideatur inferus excepisse. Cocyti uero nomen de usu communis sermonis posuit, sicut et stellarum nomina Arcturum et Orionem, Hyadas, consuetudinem loquentum

380

secutus.

34. Quomodo igitur consolamini me frustra, cum responsio

140 uestra

repugnare

ostensa

sit ueritati ? Conuincit

eos

rerum

testimonio quod non possint eum reum de passionibus comprobare, dicens : cum multi impiorum uitam ducant ex sententia, non sunt merita de successibus aestimanda.

Manifestum

est ergo uos profiteri amicos specie, sed implere uerbis ini145 micos : nam uenistis ut releuaretis miserias meas, quas sermone uestro facitis multo grauiores.

«CAP. XXII) 1. Respondens autem Eliphaz Themanites dixit. Vidit Eliphaz tam amicorum quam suam sententiam sancti Iob responsione fuisse destructam, et quia ad soluendum ea quae proposita fuerant se imparem cernit, ad patrocinium confugit praeius dicii, et quaestioni

eminentiam

creatoris opponit,

ac si di-

ceret : aduocatis rerum exemplis id es conatus ostendere, quod in expungendis hominum meritis ius suum iustitia non 72 teneret, et quod repugnaret iudiciorum aequitati impiorum prosperitas uelut grandi scientia collegisti ; ad quam obie1o ctionem soluendam, etiamsi nos nullam possemus afferre rationem, tamen facile est Deo, quid qualiter operetur ostendere. 2, Numquid Deo comparari potest homo ? Peritia argumentationis tuae docuit contra decus examinis impios prosperari, 1; ut consequentia suggerente intellegeretur probos aerumnis expositos sicque te, dum affligeris, innocentem probari. Si tu ergo minime reus es, qui te afflixit probatur iniurius. Sed hoc nulla mihi poteris argumentatione conuellere, ut iudiciis Dei non credam inesse iniustitiam, et, id quod a me fieri non

20 potest, illum eminentia scientiae operum suorum reddere posse rationem. 3-4. Quid prodest Deo si iustus fueris? Numquid timens arguet te ? Nos quidem in omnem actionem duplici mouemur affectu, uel spe scilicet uel timore, dum aut prodesse nobis 25 quid uolumus aut ne obsit sollicite prouidemus. Deus autem ab utraque hac necessitate agit alienum, quia nec bonis nostris indiget aut iuuatur, nec malis aliquando terretur, id est, nec

136 communis] C1 (cfr. p. 218, 124), communi C

Cap. X XII, 5 quaestioni] Weyz;, quaestione suum]

C!, iussu C

prodest est C

C — 6 ides] Cl, idest

19 iniustitiam] conieci, iustitiam C

C — 7 ius

22 prodest] A»,

62

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXII

per deuotionem nostram aliquid ei acquiritur, nec per contumaciam mentis aufertur. Quae ergo illum causa in exitium 30 tuum, nisi nimietas iniquitatis, accendit ? 6-7. Abstulisti enim pignus fratrum tuorum sine causa. Quia superius sanctus Iob dixerat uulgaris esse sermonis et quod cantari a uiatoribus possit, generali oratione in uitia perorare et non per speciem reum promere, ideo nunc Eliphaz calum3 VA niando magis quam conuincendo ipsas ei species peccatorum conatur affigere. Sine causa, et nudos spoliast: uestibus ; aquam lasso (non) dedisti, et esurienti. subtraxisti banem. Ea quae obiecit augmentis exaggerat, ut detestabilior appareat persona quae non fuerit mediocriter contenta peccare. Nam 40 abstulisti pignus fratrum tuorum uidebatur tolerabile, praesertim

45

alicuius

condicio

compulisset,

uindicatum,

ut paribus

momentis

delictum

et ultio

uideatur appendi. Et conturbat te formido subita. Alibi : fortitudo. 11. Et putabas te tenebras non uisurum ? Hoc etiam ad malefactorum

crimen

addebas,

ut ultionem

secuturam

73

sed

addidit sine causa, ut iniquitatis qua eum insimulabat crimen augeret. Similiter et ea quae subdit pergit accusationis cumulis aggrauare. 10. Propterea circumdatus es laqueis, et conturbat te formido subita. Quia dixerat eum non tenuiter et quasi infirmis uiribus, sed granditer et cum robore magno peccasse, ideo fortiter in eo asserit

$0

si hoc contractus

esse non

crederes ; de qua utique si aliquando cogitasses, potuit te uel ab abrupto tuorum operum reuocare, uel minus iam praeuisa 5 LA conterrere.

12-14. An cogitas quod Deus excelsior caelo sit ? Et dicis : Quid enim nouit Deus ? Et quasi per caliginem iudicat. Nubes latibulum eius, et circa cardines caeli perambulat. Pertinet ad sacrilegae mentis indicium, ita cum securitate peccare, ut non

credat his quae agit iudicis testes oculos admoueri, et agnitione rerum per medium hoc inane aciem Cognitoris excludi, ac putare Deum pro locorum immensitate non posse propius accedere atque arbitrum rerum cunctis assistere. Circa cardines caeli berambulat. In graeco : Et gyrum caeli berambulat. 15. Nwmquid semitam saeculorum custodire cupis, quam 65 calcauerunt uiri iniqui ? Id est, per easdem uias ingredi, per quas ambulauerunt ili qui inter mundi exordia per turris fabricam spiritus sui superbiam prodiderunt ? Aliter. Tali cogitationum peruersitate probaris plane in Deum uelle arma 6o

Cap XXII, 66/68 cfr. Gn 11, 6, 4 34 (non» conieci 41 robore] C, robure C1, rubore A» 18 asserit] C1, asseri C 55 conterrere] Ieyz, conterere C 60/61 agnitione] C, a cognitione C!

381

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXII

63

7o corripere et imitari gigantes, qui mentis contumacia in caelum 'conabantur ascendere. 16. Qui sublati sunt ante. tempus suum, Meruerunt ausus improbi ut excitata seueritas aetatis eorum tempus artaret. Et fluuius subuertit fundamenta eorum. Quia diluuio funditus 75 sunt deleti, bene ait, Fluuius subuertit fundamenta eorum.

17. Qui dicebant Deo : Recede a nobis. Non quo uocem hanc sacrilegorum lingua protulerit, sed quo opera eorum atque improbi actus emiserint. Talia enim faciebant, ut uiderentur Deum a se repellere, ac putarent nihil ualere. 8o 18. Cum ille implesset domus eorum bonis. Effusa liberalitas prosperitatem, prosperitas nutriuit superbiam, superbia ad sacrilegium usque peruenit. Ita beneficia male utentibus facta sunt fomenta peccandi.

74

19. Videbunt iusti et laetabuntur, et innocens subsannabit eos.

8; Cum ultione crimina comprimuntur, uirtutum studia conualescunt et agit innocentia pro fructibus laeta. 20. Nonne succisa est erectio eorum, et reliquias eorum deuorauit ignis ? Quasi eorum quae praemiserat infert probationem, ut diceret illos superbiae uiros, quorum imitator esset 9o Iob, non solum succisos, sed etiam, igni radices eorum perse-

95

100

105

1310.

quente, posteris interisse. 21. Acquiesce igitur ei, et habeto pacem. A proterua, inquit, querelarum uoce desinito, et tumultus stomachi tui cordisque comprimito, ut residentibus cogitationum tuarum fluctibus possis ad salutis spem duce paenitentia peruenire. 22. Suscipe ex ore illius Legem. Promulgationis diuinae, cuius est ista sententia, quae plane ipsis rebus uidetur impressa, ut proterat superbos et humiles attollat ac foueat, esto auditor, esto discipulus. 23-24. Si reuersus fueris ad Omnipotentem aedificaberis, et dabit pro terra silicem, et pro silice torrentes aureos. Quia dixerat superius aedificaberis, opportune illi pro terra silicem dandam esse promisit, super quam fundamenta domus non lapsura consisterent, pro copia uero rerum omnium silicem, quae nutriendis frugibus incommoda est, in torrentes aureos esse uertendam. 25. Eritque Omnipotens contra hostes tuos, et argentum coaceruabitur tibi. Non solum protegeris tuitione diuina, sed etiam rerum omnium ubertate donaberis. 26. Tunc super Omnipotentem deliciis afflues. Ita tibi totius iucunditatis causa ab Omnipotente praestabitur, ut quicquid sapit dulciter, spirat suauiter, tactui occurrit molliter, ab eo in sensus tuos uideatur influere. Et eleuabis ad Deum

92 proterua] conieci, proteruia

C

97 uidetur] C!, uidentur C

382

75

64

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXII-XXIII

faciem tuam. Confidentiae testimonium est, si faciem in solum 115 nullus reatus inclinet. 28. Decernis rem et eueniet tibi. Probabilia ac iusta uota sunt quae effectum facilem sortiuntur. 30. Saluabitur innocens, saluabitur autem munditia manuum

suarum. Adminiculante paenitentia ita reatu liberaberis, ut 120 numquam nocens fuisse uidearis. (CAPAX III

SM

1-2. Respondens autem Iob dixit : Nunc quoque in amaritudine est sermo meus. Quia non fuerat superiorum disputationum ita sermone pulsatus, ut supra dolorum asperitatem amicorum maledictis in amaritudinem uerteretur — nam genera; lis uitiorum accusatio nihil de conscientiae eius dignitate decusserat, — minore animi commotione respondit. At ubi coepit per criminationum species accusari, maioris indignationis stimulos experitur, et dicit, nunc plane iusta est mihi non solum pro uulnerum acerbitate, sed etiam pro maledicto10 rum uestrorum obiectione causa tristitiae. Nwnc quoque in amaritudine est sermo meus. Nunc plane grauiores sensus mei doloris experior, altius mihi uulnus imprimitur, cum deposita

omni reuerentia in apertas criminationes meas ora laxatis. 3. Quis mihi tribuat ut cognoscam et inueniam illum, et 15 ueniam usque ad solium eius ? Quia ita aduersus me testimonium mendacia coniurarunt, sola me potest ab obiectis cognitoris aequitas uindicare. Ipsum ergo mihi est uel uotis tribunal iudicis expetendum, ut adducta in medium causa plena de afflictionibus meis apud eum libertate proclamem, ac ra20 tionem miseriarum mearum inquirens maletractationis meae causam ipso saltem respondente cognoscam. 9. Vt sciam uerba quae mihi respondeat. Vtrum uestrae ca-

16

lumniae, an meae conscientiae testis accederet.

6-7. Nolo in multa fortitudine contendat, proponat aequitatem 25 contra me. Quantum conscientia teste cognosco, haec quae patior ad potentiam solam uideo, non ad iustitiam pertinere, et ideo mihi opto cognitionem iudicis dari, quia sola mihi potest aequitas suffragari. 8-9. 5: ad orientem tero, non apparet ; si occidentem, non in- 385 3o tellegam eum ; si ad sinistram, quid agat ? Non apprehendam ewm ; si me ueriam

ad dexteram,

non

widebo.

Quia. dixerat,

Proponat aequitatem, id est, disceptantium faciat paria momenta, non commodis sit inferior ac prematur, assignat primo Cap. XXIII, 2 meus] conieci (uide commentarium), eius C 11/12 mei doloris experior. altius] C1, om. C 15 ueniam] A, inueniam C 15/16 testimonium] C, testi C! 29 occidentem] C, praem. ad C! 30 ad sinistram] C!, + non ad sinistram C —— 33 commodis] propono, quod modis C, quot modis propos. Am.

B

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXIII

65

quod potens sit contra quem illi res est, deinde, quod inui35 sibilis, tertio, quod immensitate sui omnes mundi partes im-

pleat atque contineat. Nam orientis atque occidentis, dextrae ac sinistrae manus nomine, quattuor mundi plagas uoluit indicare. 10. Ipse uero scit uiam meam, et probauit me quasi aurum, 4o quod per ignem probatur. Hoc ad augmentum imparilitatis accedit, quod, cum ego illum quantus sit uidere non possim, ipse

uero me ita nouit, ut eum etiam de operibus meis latere nihil possit. Nam ita me saepe examini, ut camino massam metalli radiantis iniecit. 45 11. Vestigia eius secutus est pes meus. Obiectus criminum dissimulata paululum uerecundia confessionem propriae laudis extorsit. Virtus proditur ut uitia ingesta pellantur. 12. Mandats labiorum eius non recessi. — Mandata labiorum Dei esse dicit naturae suae uim rationis impressam, quae so uice Legis potuit homines docere iustitiam, sicut et Apostolus ait : Cum enim gentes quae Legem non habent, naturaliter ea quae Legis sunt faciunt, eiusmodi Legem non habentes, ipsi sibi sunt Lex. — Et in sinu meo abscondi uerba oris eius. Diligentiam custodiae, ne per neglegentiam elaberetur, admoui. ss 13. Ipse enim solus est, et anima eius quodcumque uoluerit, hoc facit. Aperit causam quae eum semitis Dei sine deflexione uestigii insistere fecerit, uel mandatorum eius sollicitum compulerit esse custodem

: hanc, inquit, aestimationem

de Deo

mente concepi, quod solus esset cui hoc nomen merito con6o ueniret, nec quemquam eorum qui uocantur dii in consortium suae potestatis admitteret, quod omnia illi essent factu facilia et nemo potentiae ac uoluntati eius posset obsistere. 14. Cum expleuerit in me uoluntatem suam, et alia multa similia praesto sunt ei. Ea quae patitur ad potentiae diuinae 6; uult spectare documentum, et ideo addidit quod pari uirtute similia possit operari. 15. Et idcirco a facie eius turbatus sum. Dum ad conscientiam redeo et nihil in ea quod lucem auersetur inuenio, et potentiae eius documenta considero, multa consilii ambiguitate 7o consternor, utrum totum pro uiribus suis agat an iustitiam suam aliqua ad tempus dispensatione dissimulet. 16. Deus molliuit cor meum. Quicquid in me uirium patientiae fuerat uirtute nutritum, totum id plagae quam patior et consilii ignoratione contabuit. Cap. XXIII, 51/53 Rm 2, 14

40 quod] A7 (uide commentarium), quid C imparilitatis] Bax, inparietatis C, imparitatis propos. Am 48 mandatis] C, praem. a C1 50 uice] Vacc 9, uite C 62 posset] conieci, possit C

77

66 75

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXIII-XXIV

17. Non enim perii propter eminentes tenebras, nec faciem meam operuit caligo. Reuertitur ad conscientiae testimonium, et confidenter pronuntiat exitus sui causas non uenire de operum foeditate quae lucis refuga noctis densitate gauderent.

(CAP. XXIV)

A

1. Ab Omnipotente non sunt abscondita tempora. Eandem quam superius, sed cum fidei suae professione exagitat quaestionem, ac dicit, nosse se quidem quod partes censurae suae in expungendis hominum meritis sit exsecutura iustitia, sed 384 tamen in praesenti multa fieri quae uideantur negare iudicium ; et hoc sensus tenore usque ad finem eclogae improborum malefacta persequitur. Ab Omnipotente, inquit, non sunt abscondita tempora, id est, in notitiam eius omnium

10

I

5

momen-

torum nostrorum cognitio plena uersatur. Ac si diceret, nullum operum nostrorum quae plerumque uariamus tempus ignorat, nos uero qui eum mentis deuotione contingimus, nescimus quos dies patientiae et dilationi, quos impendat examini. 2. Alii terminos transtulerunt. Notandum in ipsa uitiorum reprehensione, quae, ut affecti fuerint erga uirtutem animi, aut leuius aut grauius aestimantur, qua sanctus Iob uel amici eius diuersitate moueantur : illi amplius nisi opera inhumanitatis (non) accusant, iste iniquitatis, uiolentiae, rapinarum,

20

impudicitiae, superbiae, atque impietatis crimen exagitat. Diripuerunt greges et bauerunt eos. Confidenter se peccare profitetur, qui id quod male agit dedignatur abscondere. In graeco : Gregem cum pastore rapuerunt.

3. Asinum pupillorum abegerunt, abstulerunt pro pignore bouem uiduae. Publicae miserationi exposita condicio et in se 25 pro desolatione

sui commouens

humanitatis affectum, id est,

pupillus et uidua, rabiem cupiditatis eorum frenare non potuit. 4. Subuerterunt bauperum uiam. Dum nihil auaritiae sufficit, etiam tenuem pauperum quaestum, quem de cotidiano opere in sustentationem sui continuo labore quaerebant, census sui 30 augmenta fecerunt. Aliter. Cum in eorum iudicium pauperis causa uenisset, allegationes iustitiae calumnia obiecta pellebat. 9. Alii quasi onagri in deserto egrediuntur ad opus suum. Duo pariter accusantur, superbia scilicet et rapina, quod libera 3 LA ceruice a iugo communis aequitatis per apertas direptionum uias effrenes ferantur. Vigilantesque ad praedam praeparant

Cap. XXIV, 3 pattes] V'acc 29, patris C 14 terminos] A», termini nos C 18 (non) come iniquitatis] conieci, iniquitates C 23 pupillorum] C!, pullorum C

78

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXIV

panem liberis. Libertatem mere.

67

rapinarum exemplo curat expri-

6. Agrum non suum demetunt. Currit per singulas maleficio40 rum species, quas iniquitas consueuit

operari.

*. Nudos dimittunt homines. Moderatius iste quam amici eius, qui per calorem animi sunt sanae obiectionis obliti, ut dicerent,

4;

so

55

6o

65

Nudos

exspoliasti.

8. Quos imbres montium rigant, et non habentes uelamen amplexantur lapides. Ita, inquit, per nimiae paupertatis angustias egent tugurio, atque expositi sunt pluuiis, ut montes, quos nulla ab imbribus tecta defendunt ; et ob hoc coguntur uel ad speluncas, uel ad obiecta uentis saxa confugere. Quos imbres montium rigant. Omnis hic locus secundum aliam expositionem ad petita uidetur onagri exempla respicere, ut uiolentorum hominum rapinae melius sub ferae hebetis descriptione cernantur. Vnde hoc quod ait, Quos imbres montium rigant, uidetur onagris potius conuenire. 10. Nudis et incedentibus absque uestitu et esurientibus tulerunt spicas. Studiose iungit per quod possit iniquitatis crimen augeri. 11. Inter aceruos eorum meridiati sunt. Retecta fronte peccatur, quando testimonium mali operis, quod in ipsis rebus est, inueterata diu consuetudine non timetur. Qui calcatis torcularibus sitiunt. Auiditas expleri nescia et semper alieni appetens his uerbis exprimitur. 12. De ciuitatibus fecerunt uiros gemere, et Deus inultum abire non patitur. Hoc est quod superius annotauimus, sanctum Iob profiteri quidem quod in examen diuinum sint cuncta deducenda, praesenti tamen formam iudicii non probari. De ciuitatibus fecerunt uiros gemere. Tyrannicae dominationis est, nullam locorum habere reuerentiam, et iniurium in loco iuris

exsistere. 13. Ipsi fuerunt rebelles lumini, nescierunt uias eius. Quia 7o proprium luminis est incedentium uestigia ab errore cohibere, eos, qui prauis uitae itineribus insistunt, rebelles lucis signanter appellat. 14. Mane primo consurgit homicida, interficit egenum et pauperem ; ber noctem uero erit quasi fur. Duo indicauit, quod et 7; impiger ad malefaciendum sit, et nullum tempus absque peccato praeterire patiatur. 15. Oculus adulteri obseruat caliginem, dicens : Non me uidebit oculus. Expressit id quod est familiare uitiosis, ut nolint id quod turpiter faciunt sub teste committere, uel certe, cum Cap. X XIV, 43 Iob 22, 6

15/82 cfr. V'acc 170-172

37 libertatem] propos. Am», libertate

C —— 51 sub ferae] 74zz, sufferae C

79

385

68

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXIV

8o praecipites eunt in scelera, spe latendi magis animantur. 16. Perfodit in tenebris domos, sicut in die condixerant sibi. Morem adulterantium non fuit uerbis tantum attigisse contentus, sed ipsa eorum opera ad maiorem detestationem adducit in medium, et dicit quod ad perpetranda crimina non 8s; timeant domorum munimenta perrumpere. Ef sgnorauerunt lucem. Effossis pudoris oculis agunt a luce honestatis alienos. Et ignorauerunt lucem. Alibi : In die signauerunt se ipsos, id est, occultauerunt se ne agnoscerentur, ut sunt qui honestorum speciem praeferentes agunt criminum homines ac latrones.

80

90

17. Si subito apparuerit aurora, arbitrantur umbram mortis. Oderunt per quod se sciunt detegi, et diligunt per quod credunt posse uelari. 18. Leuis est super faciem aquae, maledicta sit pars eius. In graeco : Lewis est a facie aquae, id est, in morem aquae facile 95 dilabitur ut sit ignotus omnibus. Lewis est super faciem aquae, maledicta sit bars eius. Per horrorem criminum in uerba maledicentis erumpit. Lewis est, inquit, super faciem aquae, id est, tanta facilitate rapiatur in exitium, ut uelocitate pereundi uincat aquas quae feruntur in praeceps. Nec ambulet per uiam 100 winearum. — Vineae nomine uult illum a terrae totius quam exercet cultura habitatione depelli.

19. Ad nimium calorem transeat ab aquis niutum, et usque ad inferos peccatum illius. Contorta elocutio : ut tabescunt niues et in aquas calore soluuntur,ita dissolui optat ualen105 tiam hominis cuius superius malefacta sermone digessit. 20. Obliuiscatur eius misericordia. Quia dixerat superius, Vsque ad inferos peccatum illius, id est, nulla indulgentiae intercessione soluatur, bene subdidit, Obliuiscatur eius miseri-

cordia, ut non ad ueniam, sed ad iram operum suorum horrore 110 pertineat. Dulcedo illius uermes. Quia fructus operum afficere solent animum eius qui in labore sudauerit, huic quoque pro his quae gessit talis quae mulceat sensus eius delectatio saporis oriatur! 21. Pauit enim sterilem. Luxuriae uitium fornicationisque 115 persequitur, dum mulieris concubitum dicit non propter subolis incrementa quaesitum. Et quae non parit, et uiduae bene non fecit. Non poterat animum libidinantis uirtus humanitatis attingere, quia nullum est uitiis uirtutibusque consortium. 22. Detraxit fortes in fortitudine sua. Tale est illud in psalmo : 120 [nclinabit se et cadet cum dominatus fuerit bauperum. — Fortes 81/89 cfr. Vacc 163

93/99 cfr. V'acc 163-164

119/120 Ps 9, 31 —

10, 10

81 perfodit] C perfodiunt C! 86 effossis] Weyz, effusis C 87 in die signauerunt] C^, indesignauerunt C cfr. Bulbart (Wien. Stud. 1954 p. 154) 99 nec] 120 inclinabit] comeci, inclinauit C conieci, in eo C

81

386

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXIV-XXV

69

in fortitudine sua. In graeco : infirmos. Cum id quod uolebat effecerit, sub mortalis uitae condicione trepidabit. E£ cum steterit non credit uitae suae. Cum fuerit in suis ausibus prosperatus, non credit mutatione rerum uitam suam posse in ad12 ^ uersa decidere. 23. Dedit ei Deus locum paenitentiae, et ille abutitur eo 1n superbiam. Cum non statim peccantem poena consequitur, spatium emendationi tempusque praebetur; quod cum augendis criminibus impenditur, iustae ultionis mensura 130 cumulatur. 24. Eleuati sunt ad modicum. Breuis prosperitas improborum non potest eis longam status sui conferre securitatem. Et humiliabuntur sicut omnia, et auferentur. Id est, quae eiusmodi sunt. Ef sicut summitates spicarum conterentur. Ac si diceret : 13 A aristae quibus pro ipsa tenuitate inest multa fragilitas. 25. Quod si non est ita, quis me potest arguere esse mentitum ? Videtur semiplena esse sententia : post dubitationem enim non est illata confirmatio, ut quod intulerat merito conueniret. Est ergo ex more loquentium positum Quod si non 1ta est : 140 immo quia ita est, constat me non esse mentitum. Quod si non est ila, quis me potest arguere ? Id quod per totum textum orationis suae egerat, fine colligit : quod relinquentes operum testimonium non possent eum de his quae ei acciderant reum miseriis approbare, quandoquidem constaret saepe in prae14 ^ senti impios non puniri. E! ponere ante Deum uerba mea. In graeco : Et ponere in nihilum uerba mea.

(CAP. XXV» 1-2. Respondens autem Baldad Suites dixit : Potestas et terror apud eum est. Vidit Baldad Eliphaz disputationem, qua uolebat sanctum Iob reum de passionibus approbare, responsione sancti Iob euidenter esse conuictam, quod multi essent impii LA

Io

et nihil paterentur aduersi. Discedit ergo ab hoc disputationis colore, ut reum esse dicat quem uidet in uitae aspera decidisse, et ad hanc se partem confert, ut diuinam praedicans potentiam Iob arguat et peccasse dicat, quare Deum ausus fuerit ad iudicium prouocare. Potestas et terror apud eum est. Vi rationis pressus, dictis sancti Iob assentire compellitur, ut, omissa im-

praesentiarum aequitate iudicii, Dei potentiam praedicet, et, quia reum Iob non potest approbare, comparatione illum depretiare conatur ; qua quidem, dum non animaduertit quid Cap. X XV, 2/9 cfr. Vacc 180-181 125 decidere] conieci (cfr. b. 69, 6), decedere C

Cap. XXV, 6 decedisse C

82

70

EXPOSITIO

LIBRI IOB, XXV-XXVI

compositio efficiat, multum ei laudis impertit : maximi enim 15 meriti res est, cum homo Dei uirtutibus non potest exaequari. Qui facit concordiam in sublimibus suis. Qui elementorum non solum diuersas sed etiam contrarias naturas conuenientia inter se mire permiscuit, ut calida, frigida, humida, sicca in

unum mundi corpus coirent. Qui facit concordiam. 20 tiae eius uult spectare documentum, quod a tam angelorum milibus in famulatum eius pari sententia adhibetur. 9. Numquid est numerus militum eius ? Et super surgit lumen illius ? Testantur regis magnitudinem

Ad poteninnumeris consensus

387

quem non ministro-

2; rum cateruae, et beneficia ita toto orbe diffusa, ut ab eis nullus

possit excludi. 4-5. Numquid iustificari botest homo comparatus Deo ? Ecce etiam luna non splendet. De conuertibili elementorum natura dicturus,

lunae aduocauit

testimonium,

ut id quod uolebat

3o facilius approbaret : proprium est enim lunae, dum defectus et augmenta recipit, unum statum habere non posse. E! stellae non sunt mundae in conspectu eius. Quia micatus earum nox saepe illunis abscondit. (CAP. XXVI»

1. Respondens autem Iob dixit : Cuius adiutor es ? Quia Baldad, ratione disputationis oppressus, colore aduersantis omisso totum se ad compendium contulerat laudis diuinae, et putabat existimationem Dei in periculum posse deduci si se ; sanctus Iob innocentem probasset — uidebatur enim iniquus qui intulerat calamitatem, si iustus qui exceperat crederetur —, atque ideo iustitiam Dei fauoris sui patrocinio tuebatur, dicit sanctus Iob, non esse religiosae mentis officium, credere

Deo quod adminiculo humanae defensionis indigeat. Cuius 10 adiutor es, numquid imbecilli ? Quia uidebatur uelut in partes causa deducta, ut contra sanctum Iob, qui a se suspicionem reatus amouebat, illi Dei iustitiam uindicarent, hoc reprehendit sanctus Iob, et dicit, non ad laudem Dei sed ad contume-

15

liam pertinere si eum credat quis suis uiribus adiuuari. 9. Et prudentiam tuam ostendisti. blurimam. Vt subtilitate argumentationis tuae nutantem firmares, et partem quae premebatur attolleres.

23/24 non surgit] conieci (uide commentarium), consurgit C 24 testantur] 4», testatur C 29 aduocauit] conzeci, aduocabit C 31 augmenta] C!, augmentum G stillae C 32 nox] C!, nos C 33 illunis] C!, illuminis C

Cap. XXVI, 1 adiutor es] C, + estis C! a] Weyz, quia C

2 colore] Weyz, calore C

11 qui

83

EXPOSITIO

20

LIBRI IOB, XXVI

7I

4. Quem docere uoluisti ? Nonne eum, qui fecit spiramenta ? Reprehensionis rationem in duas partes diuidit, ut de his quae dicturus est aliud ad potentiam, aliud ad sapientiam spectare uideatur, id est, quod is qui per se potens sit, aliena admini-

cula non requirat, et qui per se sapiens, alieno consilio non iuuetur. Qui fecit spiramen tuum. Vt de secundis non dubitetur, prima conuincunt : prius enim uiuere quam sapere ; nemo 2A

30

autem sapit, nisi prius uixerit ; ergo ei debes sapientiam tuam,

qui tibi praestitit uitam. 9-6. Ecce gigantes gemunt sub aquas. Nudus est imferus coram illo. Praemissae diuisioni, quam inter potentiam et sapientiam fecerat, documenta admouet, ut dicat, tam ea quae in profundo maris uiuunt, quamuis sint mole corporis infinita, — propter quod ea gigantum nomine appellat, quas quidem

35

beluas debemus accipere —, quam etiam ipsum infernum, qui densa caligine aciem considerantis excludat, uel potentiam 84 eius sentire, uel oculis eius esse semper expositum. Ecce gigantes gemunt sub aquis. In graeco : Numquid gigantes obstetricabuntur sub aquis, et in wicino earum? quod ita se habet : 388 numquid mortui resurgent qui sunt sub aquis in terra ? Pro resurgunt, obstetricabuntur interpretatus est a similitudine mulierum parturientium. Est autem sensus huiusmodi : num-

40 quid,

sicut

ars obstetricum

paruulum

educit

ex

utero,

ita

possibile est mortuos etiam ab inferis reuocare, quod soli utique competit Deo ? Nudus est infernus coram illo. Impossibile est, inquit, morti retinere defunctos 4^

tenebrarum

$0

55

cum

eos Deus

uoluerit

suscitare : ad solum namque praeceptum, quos uorauerat eructare cogetur. Nullum est operimentum perditioni. Quamuis densitate

ueletur,

oculis tamen

dominantis

oc-

currit. 7. Qui extendit aquilonem. Borealem partem fecit immensam, quae propter frigoris nimietatem est inhabitabilis atque deserta, sicut e contrario australis plaga est nimietate aestus inhospita. Et appendit terram. super nihil. Contestatur plane auctoris sui potentiam, quae librata in medium ipsa se iussa est sustinere. 8. Qui ligat aquas in nubibus suis, ut non erumpant pariter deorsum. Quia totum quod dixerat ad potentiae uidebatur exspectare documentum, nunc subicit per quod sapientiae uirtus possit agnosci. Nam id quod exitio erat futurum si in terram pariter laberetur, uelut quibusdam uinculis in disciplinam redegit, ut in guttas tenues diuisum utiliter spargeretur. Cap. XXVI, 35/45 cfr. Vacc 172-174

23 spiramen tuum] C, spiramentum

aquas] C, aqua C1, /nferius aquis leges

C!

26 praestitit] C1, praestit C 46 ueletur] propos. Am», uelletur C

27

72 60

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXVI-XXVII 9, Qui tenet uultum solii sui, et expandit super illud nebulam

suam.

Consequens erat, ut ea quae uirtute creauerat,

officio

iudicis contineret, et gubernacula rebus uelut de suggestu tribunalis imponeret. Sed iste qui praeest rebus gerendis, grandi secreto ab oculis hominum aspectuque remouetur. elle

dus as

che €.» alle

* Po» lotte, 8 le Ve jet ele l0) 0] v0

o lens à ie. a 9; 9, *.9 (6, aa

9 » «4

9 oies

(x9, Vu. 16, ee

s 9 99

«9.»

9 6 9e

Pla e €

4v

a) 0e

se

wwe

o le. o vi NM. € 80.0

s - ».4 9 e 9 4 &

Ms

* «pw

9n) €

vQe

Proficit plane ista uirtutis commendatio, quae de timore Dei nata est, ad suspicionem iactantiae ac leuitatis amouendam. 7. Sit ut impius inimicus meus, et aduersarius meus quasi ; iniquus. Si ab institutionis meae tenore praemisso deduci repente non possum, ut contra fidem rerum sentiam atque

85

pronuntiem, necesse est ut uos, quibus inesse iustitiam dene-

10.

15

20

25

gaui, iniustos atque impios dicam. V4 autem quod posuit et quasi, non optantis est, sed pronuntiantis. 8. Quae enim spes est hypocritae, st auare rapiat ? Sub generali uituperatione nota amicis simulationis inuritur, quod et prius finxerint tam honestatem quam amicitias, et postea auide occasionem obtrectationis inuaserint. 9-10. Nwmquid clamorem eius audiet Deus ? Aut poterit in Omnipotente delectari ? Exsequitur per ordinem quae mala eos maneant, qui eligunt honesta magis simulare quam facere. Et inuocare Deum in omni tempore. Bene posuit In omni temfore : solius enim bonae conscientiae est, securam de Dei protectione inter mala tribulationis agitare. 11. Docebo uos per manum Dei. Dicit se eis suo magisterio traditurum quae per manum Dei mala hypocritis inferantur, et ad certam cognitionem eorum quae traditurus est adiungit a parte eorum cumulum, quia neque eos id, quod infert, asserit ignorare. In graeco : Annuntiabo uobis quae sunt in manu Dei, quae sunt abud Omnipotentem, nec mentiar. 12. Ecce uos omnes nostis. Quia ipsi superius dixerant, scire 389 se quod /aus impiorum esset exigua, et gaudium hypocritae ad instar puncti. 13. Haec est pars hominis impii. Non sine morsu eorum qui

3o audiunt, sub generali inuectione ista dicuntur.

14. St multiplicati fuerint filii eius, in gladio erunt. Quamuis

Cap. XXVII, 23/28 Iob 20, 5

64 grandi] C1, grande C — os/ remouetur dees? folium unum Cap. XXVII, 31 fuerint] conieci, erint C

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXVII-XXVIII

73

fictas amicitias tali sermone perstringat, tamen causas suae existimationis tuetur, ut dicat se, cum tales fructus hypocritarum nouerit, uirtutem non potuisse simulare.

35

15. Qui reliqui fuerint ex eo sepelientur in interitu, et uiduae illius non plorabunt. In graeco : Et uiduarum eorum nemo miserebitur. Aliter. Ita, inquit, malorum

4o

45

so

ss

86

prementur pondere, ut

nec potestatem possint habere lacrimarum. 16. S? comportauerit quasi terram argentum, et sicut lutum praeparauerit uestimenta ? In graeco : aurum. 17. Praeparauit quidem, sed iustus uestietur. Facit quaestionem si numquam eueniat quod dicitur, affert uero solutionem si aliquando constet impletum. 18. Aedificauit sicut tinea domum suam, et sicut custos fecit umbraculum. Vt omni rerum utilitate consumpta, uestigia remaneant ad indicium calamitatis exceptae. Ædificauit sicut tinea domum suam, et sicut custos fecit umbraculum. Dum inanes ostendit labores eorum qui umbras uirtutum sunt sine aliqua soliditate sectati, se procul dubio a tali studio ostendit alienum. 19. Diues cum dormierit nihil secum aufert. Quae sint propriae, quae externae diuitiae, ultimo fine produntur : nam ut nobiscum eunt bona morum, ita remanet quicquid in carnis fuerit solacia uel instrumenta quaesitum. 20. Apprehendit eum. quasi aqua inopia. In more superuenientis aquae, praeter spem malis superuenientibus obruetur.

21. Tollet eum uentus. Per similitudinem earum rerum quibus corrumpuntur fructus et germina, enumerantur aduersa 6o quibus impii uerberentur. Et wel turbo rapiet eum de loco suo. Varie enumerantur mala quibus obuius sit is qui famae tantum et non conscientiae studere curauit. 22. Et mittet super eum et non parcet ; de manu eius fugiens fugiet. Quia patere ad uulnera irruentium calamitatum osten65 derat eum quem nulla uirtus armasset, nunc uelut personam eius impugnatoris assimulat, de cuius manu emissum iaculum ita concitum feratur, ut a fugientis uelocitate non differat. 23. Stringet super eum manus suas. Impleuit similitudinem infesto fugientem animo persequentis. (CAP. XXVIII»

1. Habet argentum uenarum suarum principia. Vt superioribus inferiora iungantur, sensus huiusmodi est : saepe, inquit, Deus iniquos subicit ultioni et exspoliat eos bonis atque a

35 sepelientur] A», sepelietur C 55 more] C (cfr. p. 167, 89), morem Weym 59 germina enumerantur] C!, germanae numerantur C 60 uel] C, uelut A»

87

74

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXVIII

rerum possessione depellit, sed non hoc agit quo censui inmalignorum, quippe qui inter initia creaturae naturam I uideat auri argentique terrae uenis admiscuit in usus hominum profuturam ; unde quod liberaliter praestitit, eripit impiis iudicanter. Habet argentum uenarum suarum principia. Quia uerae sapientiae bona est in sermonis huius fine dicturus, nunc eius 10 officia enumerat quae eam uidentur imitari, et dicit prudentiae manibus produci in medium quae ab oculis natura subduxit. Habet argentum uenarum suarum principia. Totum hoc est quod agit sanctus Iob in ecloga praesenti, ut ostendat se de potentia Dei multo quam amicos maiora sentire : quod per diuinae studium in curam sit uitae melioris adI I cognitionis ductus, per quam utique ad fallendum non possit impelli, et ob hoc de amicis dicat illa quae sentiat ; deinde quod didicerit bonum hominis non in corporis felicitate nec in his quae ad corpus pertinent, sed in mente ac sapientia collocare ; 20 in sapientia uero non illa quae prouidendis rebus terrenis inuigilat, quae id quod natura abscondit in lucem saepe producit, sed in illa quae timorem diuinum insinuat et uitiorum consuetudinem pellit. 2. Ferrum de terra tollitur. Alia metalla honori praestitit, alia 2

5

30

cultui uel labori, ut superioribus ornaretur, inferioribus mu-

niretur. Et lapis solutus calore in aes uertitur. 9. Tempus posuit tenebris. Is qui mortalibus sapientiae est dona largitus, intra mensuram redegit uicissitudinem lucis ac noctis. Tempus posuit tenebris. Vt ad laudem proficiat munerum diuinorum, admiratur quomodo, cum alia materia oculis occurrat humanis, aliam tamen in ea uis rationis inquirat, id est, non terram quam fodiunt aut montes quos caedunt

putant necessaria, sed id quod eis Creator admiscuit. Et ad maiorem stuporem addit, Tempus posuit tenebris, id est, diem 3 II noctemque discreuit, ut in die teste luce possent de diuersitate rerum oculi iudicare, nocte uero superueniente unus color cuncta perfunderet ; ad oculorum uero et lucis munus, adiun-

40

xit ut occultas naturas et in secreto positas sagax ratio peruideret. Ef uniuersorum finem ipse considerat. In graeco : T'emporum fines ipse considerat. Pro temporum uarietate opera humana partitur, ut alia hieme, alia uere, alia aestate, diuersa

autumno mortales cura sollicitet. Lapidem quoque caliginis et umbram mortis. Haec, inquit, quae naturae magisterio nouimus, 4^

390

id est, in luce operari, in nocte

requiescere,

seminare

hieme, aestate metere, ex parte norunt etiam ea quae sunt rationis expertia : sciunt enim quae pabula appetant, quae ut noxia declinent, locum quoque cubilis repetunt memoria non Cap. XXVIII, 5 qui] Weym, cui C — * praestitit] C!, praestit C — 8 uerae] conieci, uere C 13 quod] C!, quo C 28 redegit] conieci, redigit C 35 possent] conieci, possint C

88

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXVIII

75

labente. Ea uero quae sunt abdita uel remota scire non nisi hominis proprium est instructi ratione. Lapidem ergo caso hginis posuit et wmbram mortis, ac si diceret, has naturas metallorum quae ita sunt abditae atque ab oculis remotae ut putentur in infernum detrusae, sola inuestigauit prudentia hominis ac produxit in lucem. Lapidem quoque caliginis. — Lapidem pro termino posuit quo solent possessionum spatia ac 55 lura signari. Obscura satis elocutio, sed quae huiusmodi intellectum suggerat :quoniam de inuentione aeris ac ferri disputa-

uerat, qua difficultate utrumque esset inuentum, ut admirationi crescat, exsequitur, ac si diceret, de his rebus sapientia aliquid in medium utilitatis adduxit, quae ab omni suspicione 6o commodi uidebantur aliena : nam de lapide penitus infecundo conflauit aes, de terra uero uastae solitudinis et quae solis arabatur aquis et quae nulla in usus pauperum praebebat alimenta, ferrum agriculturae necessarium manus rationis effodit. 65 4. Druidit torrens a populo peregrinante eos quos oblitus est pes egentis hominis. Quid mirum, inquit, si diei ac nocti tempora certa constituit, cum uitam ipsam termino mortemque distinxerit,

ut nec totum

lux ista retineret, nec

totum

mors auara subduceret ? Separat namque mortalitatis prae7o ceps ac uiolenta condicio a populo peregrinante — id est, ab eo qui adhuc huius terrae inquilinus est — eum qui lege mortis manum egentis non potest adiuuare. 9-6. Terra de qua oriebatur panis de loco suo, igne subuersa est. Locus sapphiri lapides eius, et glebae illius aurum. Illa quae 7; per communionem nominis a plerisque sapientia dicitur illo tetendit

ingenium,

ut etiam

sub terra posita rimaretur,

et

maioris lucri auida dissimularet frumenta ut gemmas et auro diuites glebas effoderet. 7. Semitam ignorauit auis. Quamuis uolatu suo aéra tranent 8o et caelo uicina contingant itinera, tamen

per quae graditur

sapientia adire non possunt. Semitam ignorautt auis. Contextus uidetur expositionis exigere, ut sapientiae, quam describere instituit, effectus et munia prosequatur, et partibus eius assignet quod ea duce loca homines adeant spe quaestus, quae 8; ab accessu prius fuerint remota mortalium ; et more suo per exaggerationem dicit ita uastas solitudines adiri ab hominibus, ut ab auibus atque ipsis bestiis sint remotae quo pes hominis accessit. 8. Non calcauerunt eam filii institorum. Cum hoc agat ut

49 ratione] A», rationem C 58 sapientia] conieci, sapientiae C propono, trahebatur C, lustrabatur W'eyz 66 diei] C1, dei C

.i.extendit add. C? 5.1. 79.81 semitam] C!, semita C 89 institorum] 74» (uide commentarium), institutorum C

62 arabatur] 76 tetendit] C,

80 itinera] C!, itera C

391

89

76 90

95

100

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXVIII

ostendat homines deserta penetrare, quomodo iterum negat teri loca solitaria pedibus institorum ? Vnde raritatem hic commeantium uidetur ostendisse et frequentiam mercantium denegasse. Nec pertransiuit per eam leaena. Ea quae ratio occultorum perscrutatrix et ad inquirendum sagax repperit, non aues, non reptilia, non quadrupedia cognouerunt. 9. Ad silicem extendit manum suam. Dum marmorum ignota metalla perquirit et perfusas diuersis coloribus montium uenas introspicit. Nec transiuit per eam leaena. Ex omnium animantum genere nihil est praeter hominem ratione donatum

: cum

corporis bona

aliis maiora

praestiterit,

ut aliud

uiribus, aliud uelocitate gauderet, aliud pinnis uolatuque suspenderet, solum hominem agitatione rationis honorauit. 10. Et omne pretiosum uidit oculus eius. Videri fecit. Aliter. Omne pretiosum uidit oculus eius, id est, non solum quae usui, 10 I sed etiam quae ornatui conuenirent, ut puta de lanis uestes, de filis uermium persicorum textrina diuitibus, uinum de quibusdam uirgultis, unguenta et uarias de herbis utilitates. 11. Profunda quoque fluuiorum scrutatus est. Dum ignotos lapides mersos aquis manus curiosa perquirit. Et abscondita IIO produxit in lucem. Latentes ante usum rerum utilitates ratio in notitiam fecit uenire. Nam cum sola ante hominem elementa subsisterent, creatus homo quid ex singulis utilitatis caperet ratione magistra cognouit : quae terra esset sementibus apta, quae plantationibus conueniret, et quid de quo uirTUE ^ gulto utilitatis caperet, quod lignum nauibus, quod aedificiis esset aptius, quod solis focis atque ignibus natum ; atque in hunc modum per immensas rerum diuersitates ut essent usui, prudentia hominis duxit ingenium. 12. Sapientia uero ubi inuenitur ? Vt harum usus rerum 120 ueniret in notitiam laborauit ingenium ; quid uero deberet conuenienter de Dei aestimatione sentiri, per se sola rationis agitatio plene inuestigare non potuit. Aliter. Ne sapientiae audientibus nomen illuderet, quae ingenia hominum per artes multas duxerat atque in notitiam prius ignota protulerat, 125 nunc eam sapientiam quae uera est et in qua bonum hominis est locatum, pretiosarum rerum praelatione commendat. Aliter. Posteaquam ostendit quod reliquis animantibus homo longe ratione praestaret, ipsi rationi praefert Dei cultum atque notitiam, ut obtrectatores suos conuincat se de Deo 130 Sud illos melius multo sentire. Vbi inuenitur ? In graeco : unde? 13. Nescit homo pretium eius. Recurrit per singula per quae illam quae putatur sapientia se exercuisse

90

descripserat,

et

91 institorum] C!, institutorum C 110 rerum] C!, oz. C utilitates] C1, utilites C 119 harum] W'eyz, utrarum C 130 graeco] C!, graecos C

292

91

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXVIII

77

dicit uerae sapientiae officia non in apparatu uel in prouisione 135 rerum talium posse uersari, nec dignitatem eius cum diuitiis debere aut certe cum deliciis aestimari. 15. Non dabitur aurum obrizum pro ea. Similis est hic locus Prouerbiis Salomonis, in quibus meritum sapientiae praefertur omnibus quae apud homines magna ducuntur. 140 16. Non conferetur tinctis Indiae coloribus. Si quicquid in auro rutilat, in gemmis micat, in coloribus uernat, in usum

hominis est ornatumque quaesitum ; in homine autem prius est uiuere quam comi ; constat sapientia, per quam confertur uita, longe omnibus pulchris ac pretiosis esse meliorem. Non 145 conferetur. Quia industriam hominum, quae uidetur imitari sapientiam, per haec cuncta ire descripserat, ut uenas argenti in abditis quaereret, ut arenas fluminum in aurum cogeret, ut gemmas de aquarum profundo colligeret, ideo ueram sapientiam, cuius Deus magister sit, non 15o studiis inueniri.

dicit in his uel locis uel

18. Excelsa et eminentia non memorabuntur comparatione eius. Non solum diuitiarum congestiones, sed etiam honorum suggestus et summos apices dignitatum ostendit eius comparatione uilescere. Trahitur autem sapientia de occultis. Quia in 15; honorem sapientiae omnia quae aut oculos oblectant, aut reliquis sensibus blandiuntur, aut opinionibus illudunt depretiauerat,

etiam

ab

illa eam

iniuria

uindicat,

ne

omnibus

uideatur exposita, id est, ne imputetur in uulgi studiis officiisque uersari. 160 19. Non adaequabitur ei topazion de Aethiopia. — Topazion hebraeus smaragdon dicit. 20. Vnde ergo sapientia ueniet, et quis est locus intellegentiae ? Per speciem interrogationis meritum eius attollit, ne uelut in medio posita ipsa adeuntium facilitate uilescat. 165

21. Abscondita est ab oculis omnium.

Ad cumulum

honoris

proficit quod nec humana agnitione contingitur, nec in locis abditis inuenitur, sed in Dei tantum notitia collocatur.

22. Perditio et mors dixerunt : Auribus nostris audiuimus famam. eius. Quia non solum praestet rebus omnibus quas 170 humana industria perquisiuit sapientia qua ad cultum diuinitatis acceditur, etiam hinc manifestum

est, quod inuenimus

iustos et huic sapientiae deditos quae docuit Deum timere, non solum se ipsos sed etiam alios a perditione uel interitu uindicasse, ut merito, quasi nihil in eis iuris habens, famam

Cap. XXVIII, 138/139 cfr. Prv passim 134 uerae] conieci, uere

C — 143 sapientia] C (cfr. supra, p. XXVII, n. 148) — 188 160 (rs) t(h)opation C 171 hinc] C!, h*nc C

imputetur] C, + ei» Weym 172 timere] conieci, timeri C

92

595

78

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXVIII-XXIX

175 eorum dicat ad aures suas tantummodo peruenisse. Perditio et

mors dixerunt. Praestat hoc sapientia per quam in cultum uerae religionis erudimur, ut perditio ac mors dicant nos longe a iure suo positos ignorare. 23. Deus intellegit wiam eius, et ipse nouit locum. Quia dixerat 180 superius per quid uel ubi inueniri non possit, ut meritum eius augeret dixit a quo inuenta esset et quo possit docente cognosci. 24. Ipse enim fines mundi intuetur et omnia. Ne difficultas inuentionis, quam superius grandi ambitu sermonis osten185 derat, etiam Deo putaretur officere, de potentiae eius immensitate praescribit quod facile oculis eius occurrerit, qui omnia terrae spatia quaqua caelum extenditur subiecta considerat. 25. Qui fecit uentis pondus. Admouetur etiam aliud testimonium, ut comprehendendae a Deo sapientiae possibilitas in190 dicetur.

Ille, inquit, hanc

quae sui subtilitate

ab hominum

comprehensione discesserat inuenit, qui fecit uentis pondus, id est, qui ea quae apud nos putantur esse leuissima uelut trutinata certo appendit examine, et aquarum immensitates quae coniecturam nostrae aestimationis excedunt ita comper195 tas habet, ut eas mensus esse uideatur. Aliter. Qui ad prouidentiae suae documenta, qua mortalibus uoluit esse consultum, ita ratis mensuris pugnantia inter se elementa coniunxit, ut nullum maiore sui parte alteri esset exitio, fecit wentis pondus, ne aut maioribus quam oportebat flatibus omnia 200 proruerent, aut certe minoribus non prodessent ; e£ aquas ap-

pendit mensura, uel illas quae supra firmamentum sunt in disciplinam redegit ut non pariter in inferiora decurrerent, uel istis quae in terra sunt dedit parem mensuris earum stationum capacitatem. 205 26. Quando ponebat pluuiis legem. Cum inter creaturarum principia administrationem mundi per uicissitudines temporum et temperiem aéris sua dispositione formaret. 28. Et dixit homini : Ecce timor Domini ipsa est sapientia. Ad communionem generis humani primi mandati pertingit 210 auctoritas : nam interdicta ligni abstinentia non gustum pomi inuidit, sed oboedientiam hominis explorauit.

(CAP. XXIX» 1. Addidit quoque Iob, assumens parabolam. — Parabola proprie dicitur quando plus continetur in sensibus quam pronuntiatur in uerbis, uel amplius quam in superficie sonat rerum consequentia uel intellectus ratione conficitur. Hoc ;enim totum egit uel potentiae diuinae longa descriptio uel 177 uerae] A», uere C

202 redegit] conieci, redigit C

93

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXIX

79

sapientiae breuiter comprehensae commendatio, ut sancti Iob per haec uirtutibus testimonium redderetur. 2. Quis mihi tribuat ut sim iuxta menses pristinos, secundum dies quibus Deus custodiebat me ? Non quo ignoret qui eum 10 possit ad prosperitatem pristinam reuocare, cum certus sit ab eo qui eam prius praestiterit etiam in praesenti posse conferri, sed dubitantis sermonem pro affectu et more optantis induxit. Quis mihi tribuat ut. sim iuxta menses pristinos ? Praemittit ea quae ad liberalitatem spectant diuinam, et in explicandis 15 erga se Dei beneficiis immoratur, atque arte differt aliquid de uirtutibus suis dicere, ut, cum bona sua protulerit in medium,

non eum iactantia lapsum intellegas, sed necessitate compulsum ; qua ostendit ideo tales in se formasse mores, quia num-

594

94

quam de Deo, ita ut putabant amici, uiliter aestimasset.

20

9-4. Quando splendebat lucerna eius super me. Caput meum. Quando tanta fruebar prosperitate, ut manifeste in me dona caelestis gratiae relucerent. Et ad lumen eius ambulabam in tenebris. Quando secreto Deus erat in tabernaculo meo. Quantum ad superficiem uerborum, uidetur esse contrarium : nam 2; quomodo ambularet in tenebris qui luminis splendore gaudebat ? Sed quia uel /ucernam dixerat, cuius usus noctis tempore necessarius est, occasioni praemissae, quae fuerat de nomine nata, respondit ; uel certe id intellegi uoluit quod uersu sequente patefecit, ut £enebras poneret pro secreto.

30

5-6. Quando lauabam pedes meos butyro. Et in circuitu meo pueri mei. Totum quod enumerat ad beneficiorum spectat commendationem. Nam et stipari puerorum officiis et affluere opibus non ad uirtutis propriae indicium, sed ad munificentiam pertinent largitoris. 35 €. Quando procedebam ad portam ciuitatis, et in platea mihi parabant cathedram. Vel dignitas praeterita uel rerum affluentia praedicatur, ut conuersio status quae secuta est amplius miserationis incutiat. 8. Videbant me iuuenes et abscondebantur, et senes assurgentes 4o stabant. Tam ad reuerentiae quam ad auctoritatis pertinet testimonium quod uel a senibus assurgitur, uel a iuuenibus, quibus maturitas aliena grauis solet esse, disceditur. 9. Principes cessabant loqui, et digitum. superponebant ori suo. Indicta silentia ac sermo compressus, intentae aures et 45 attonitus circumstantium uultus, linguae potioris merita testabantur. 11. Auris audiens beatificabat me, et oculus uidens testimonium reddebat mihi. Luce sententiarum et granditate dictorum ita afficiebatur auditor, ut suum iudicium non celaret. Cap. X XIX, 8 iuxta] C, iusta C!

C 20 me] C, del. C1 auris C

11 conferri] conieci, conferre C

22 ambulabam] C!, ambulam C

Nam 13 iusta

44 autres] conieci,

95

80

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXIX

soet hi ad quos operum meorum fama peruenerat, uerum se audisse experimentis propriis asserebant. 12. Quod liberassem pauperem uociferantem. Ne ingenii sui munera dum perorat uenuste praedicasse uideretur, subiecit per quid eum circumstantium corona suspiceret, ut quod lauss dabatur scires non ad facundiam sed ad iustitiam pertinere. 13. Benedictio perituri super me weniebat. — Periturum dixit non quem perditio maneret ex merito, sed quem periculum urgeret nisi defensio subueniret. Cor uiduae consolatus sum. Promittens illi uel solacia quae de mariti prouisione ca6o piebat, uel iniuriae prohibitionem cui per condicionem suam specialiter uidetur exposita. 14. Iustitia indutus sum,

65

7o

7;

8o

8;

90

et uestiuit me sicul uestimentum.

Vt grandem sibi curam indicaret fuisse iustitiae, bene ab indumentis quibus ambimur petiuit exemplum : ut corpus, inquit, continuo amictu indiget et est suae nuditatis impatiens, ita actibus meis grandi affectione familiaritas aequitatis inoleuit. Et diademate iudicio meo. Non solum in modum uestimentorum iustitiam mihi circumposui, sed ita etiam decore illius delectatus sum, ut putarem me ornamentum capitis ac regiae potestatis insigne gestare. 15. Oculus fui caeco. Propter subiectorum conexionem non tam hoc ad misericordiae quam ad partes uidetur iustitiae pertinere, quod in ambiguorum discussione ac latentium rerum indagine ea saepe deprehenderit quae illi, quorum erant negotia, non uidebant. Addit namque : ^ 16. E? causam quam nesciebam diligentissime inuestigabam. Ne prima indiscussi negotii fronte deciperer. 17. Conterebam molas iniqui. Praestabat cura iustitiae ut ea quae in examen meum uocabantur non neglegenter audirem, conferebat auctoritas ut quod uerum esse cognoueram seuerissime uindicarem. 18. Dicebamque : In nidulo meo moriar, et sicut balma multiplicabo dies. Tales fructus credebam esse iustitiae, ut cultores suos non solum prosperitate sed etiam longa aetate donaret. 19. Radix mea aperta est secus aquas. Variis similitudinibus indicat quod secundis rebus se crediderit esse donandum. 20. Gloria mea semper innouabitur. Suffragio iustitiae nihil imminutionis condicio uitae meae statusque patietur. 21-23. Qui me audiebant exspectabant sententiam. Exspectabant sicut pluuiam. Non credentes sensibus ac iudicio suo ad mea dicta pendebant, et id quod ego sanxissem miro omnium firmabatur assensu ; et tanta erat dictorum probitas, ut non

solum studia audientum, sed etiam affectum in me et desideria

suscitaret. Vnde non est repetitio superiorum, sed innouatio, 91 mea] C!, me C

395

96

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXIX-XXX

8r

95 ut illud ad auctoritatem, hoc ad gratiam spectare uideatur. 24. Si quando ridebam ad eos, non credebant. Ita erat permixta grauitas cum hilaritate, ut neque horrorem de tristitiae nimietate neque despectum de uilitate remissionis incurreret. 25. Cumque sederem quasi rex circumstante exercitu, eram 100 [amen maerentium |consolator. Colatus honor et feruentia circa me obsequia non me humanitatis sensibus exuebant, sed

hominem me esse memineram causa lacrimarum.

quotienscumque

occurrisset

(CAP. XXX) 1. Nunc autem derident me iuniores tempore. Propter quid 396 superioris uitae auctoritatem, gratiam, potentiam praedicauerit subiecta testantur. Quanto enim status prioris felicitatis fuerit iucundior,

tanto uersus in contrarium

amariores facit

; sensus doloris. Quorum patres non dignabar ponere cum canibus gregis mei. Ad ultimae pertinet egestatis indicium, per quam etiam

uilitas condicionis

ostenditur,

nec

tantum

habere

in

alimoniam sui, quantum canibus cibi cura pastoris apponit. 2. Quorum uirtus manuum erat mihi pro nihilo. Eminentiam 10 superioris uitae et quantum fuerit inter suum et illorum statum

medium,

non

superbiae uitium, his uerbis curat osten-

dere. Et uita ipsa putabantur indigni. Non hoc de arrogantiae uitio nec de elatione supercilii fastuque ueniebat, sed pro personarum extrema condicione abiectaque uilitate. 15 9. Qui rudebant in solitudines. Confusae uocis sono angorum suorum cumulos indicabant. 4. Et mandebant herbas et arborum cortices. Eo studiosius uillium personarum inops uita describitur, (ut? ad cumulum dolorum proficiat in despectum talium peruenisse. 20 5. Qui de conuallibus ista rapientes, cum clamore currebant. Cum emphasi paupertas, cui nihil esset reliquum, et esuries auida ac uiolenta describitur. 6. In desertis habitabant. Id est, tam cibi quam tecti erant solaciis destituti. 25 84. Qui inter huiuscemodi laetabantur. Ac si diceret : recedentes ab hominum consortio, ferarum more uiuebant.

8. Filii stultorum et in terra non parentes. Quid superioribus dictis uoluerit intellegi, hac adiectione patefecit. 9. Nunc in eorum canticum uersus sum. Familiare est ho3o minibus, ruinas alicuius status et rerum

in deterius commu-

tationem modulata uoce cantare, quale est illud : Aduersum Cap. XXX, 31/33 Ps 68, 13

98 nimietate] C!, enimitate C Cap. X XX, 18 Qut» suppl. Weym

28 dictis] C!, dicitis C

97

82

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXX

me exercebantur qui sedebant in porta, et in me psallebant qui bibebant uinum. — Nunc in eorum canticum uersus sum. Huc proficiebat tam suae prosperitatis quam alienae calamitatis 35 longa descriptio, ut causas ex collatione partium sui maeroris augeret. 10. Abominantur me, et faciem meam conspuere non ueren-

40

45

so

ss

tur. Vt ad grandis horroris indicium pertinet timere contagium, ita ad magnum despectum audere conspuere. 1l. Pharetram enim suam aperuit et afflixit me. Hoc quod despicitur, quod illuditur, quod conspuitur dicit se ideo pati, quod superioris manus impugnatione quatiatur ; ac si diceret : ideo tanta in me etiam despectissimis licent, quia in has miserias Deo sum aduersante deductus. Simile est illud Domini : Non haberes in me potestatem ullam, nisi tibi data esset desuper. — Et frenum posuit in os meum. Ne addictus grauiter ad clementiorem sententiam prouocarem. 12. Ad dexteram orientis calamitates meae. In graeco : germinantis. Quia pharetrae nomine armatum in perniciem suam dixerat Deum, assumptam implet similitudinem, et quales sagittas extenta manu dextera produxerit indicat dicens, Calamitates meae ilico surrexerunt. Tenet etiam in reliquis impugnatoris figuram, et socios eius dicit in sui impugnationem debellationemque militasse. 15. Redactus sum in nihilum ; abstulisti quasi uentus desiderium meum. Dilabentibus his quae affectus meos in se uel solebant uel poterant commouere,

397

id est, tam solaciis quam

ministeriis destitutus, nihil mihi spei quo sustentarer reliquum esse cognoui. Et uelut nubes pertransiit salus mea. Salu6o tem dixit pertransisse, — non uitam, — quae in solaciis domus et in corporis erat posita sospitate. 16. Nunc autem in memetipso marcescit anima mea, et possident me dies afflictionis. Non otiose possident dixit, sed ut nihil in se liberum a sensu doloris ostenderet. 65 17. Nocte os meum perforatur doloribus, et qui me comedunt non dormiunt. Otium carnifices mei nec de temporum uicissitudine nec de satietate patiuntur. 18. In multitudinem eorum consumitur uestimentum meum. Non sufficientibus ad esum carnibus, auiditas uermium etiam

7o uestimenta consumit. 19. Comparatus sum luto, et assimilatus sum fauillae et cineri. Quia multitudine uermium ita se ut tunica dixerat inuolutum, bene, unde tanti ebullirent, luto se quod esse in cloacis solet et

cadaueri sepulto composuit. 45 Io 19, 11 56 delabentibus C

98

68 multitudinem] C, multitudine C!

99

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXX 75

83

20. Clamabo ad te et non exaudisti me ; sto et non respicis me. Affectus mihi misericordiae denegantur, dum neque interpellatio mea auditur neque passionibus meis oculus admoue: tut:

21-22. Mutatus es mihi in crudelem. Eleuasti me, et quasi 8o super uentum ponens elisisti me ualide. Non solum nihil impertiri mihi a te opis uideo, sed etiam impugnatorem te uehementem rebus experior : nam ut grauius caderem, sum altius eleuatus. Hoc autem dixit a similitudine luctatorum. 23-24, Scio quia morti me tradas, ubi constituta est domus 8; omni wiuenti. Verumtamen non ad consumptionem |eorum emittis manum tuam ; et si corruerint, ipse saluabis. Videbatur omnem

meritorum

differentiam

sustulisse

dicendo,

Vbi

constituta domus est omni uiuenti. Hoc ergo recurat : quamuis iustus atque peccator aeque sint legibus mortis obnoxii, tamen 90 is qui tibi placuit non ad perpetuum ducetur interitum. Nam post lapsum corporis restituetur in uitam. 25. Flebam quondam super eum qui afflictus erat. Superius de iustitiae studio disseruit, nunc misericordiae, quae in illo grandis fuit, affectum producit in medium. Flebam quondam. 95 Grande in eo proditur pietatis studium : si enim, ut ipse ait, conterebat molas iniqui et de dentibus eius auferebat praedam, quae illi erat causa lacrimarum cum aliquem uidisset affligi ? Sed aliud ad auctoritatis, aliud ad misericordiae spectabat officium : per illud iustitia exercebatur, per hoc compassionis

IOO

100 uiscera pulsabantur. 26. Exspectabam bona et wenerunt mihi mala. Pares, non contrarios, superioribus fructus responsuros esse credebam. 27. Interiora mea efferuuerunt absque ulla requie. Quam par- 398 cus ac uerecundus sit in praedicatione uirtutum suarum, fre105 quenti interruptione proditur : nam breuiter contactis laudabilibus, narrandis tristibus immoratur.

28. Sine furore consurgens, in turba clamabam. Compellebat doloris magnitudo ut in publico eiulatus erumperem et quasi impos mentis uociferarer, sanoque mentis statu agerem rem 110 furoris. Clamauit : 29. Frater fui draconum. In graeco : Frater fui sirenarum et socius passerum. — Et socius struthionum. Familiare est aduersa ualetudine laborantibus frequenti mutatione locorum credere sibi fieri leuamen dolorum. Hoc ergo dicit per similitudinem 115 draconum

ac struthionum,

quod exagitantibus se malis auia

sit ac deserta sectatus. 96 Iob 29, 17 75 exaudisti me sto] conieci, exaudies timesto C, exaudies sto C1 90 is] Weyw, his C 94 flebam] C1, flebat C 102 contrarios] C1, contrario C 108

publico] C, publicos Weyz

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXX-XXXI 30. Cutis mea denigrata est super me, et ossa mea aruerunt prae caumate. Consequens erat ut qui in desertis uersabatur 84

et nullo tecti defendebatur 120 ureretur.

obiectu,

ardentibus

solis radiis

31. Versa est in luctum cithara mea. Omnis delectatio quae

mulcendis

solebat

sensibus

admoueri,

tristitia

irruente

de-

pulsa est.

(GAPAXOXTY 1. Pepigi foedus cum oculis meis, ut ne cogitarem quidem de uirgine. Bene intellectus superiori uersui copulatur : nec eo, inquit, tempore quo aures meas citharae dulcedo mulceret, cum sonus arte modulati sensus afficeret, quicquam libidini ; apud me licere permisi. Pefigi foedus cum oculis meis. Post iustitiae studia et affectum misericordiae, adducitur pudicitiae uirtus in medium ; et quia erat in imitationem posteris profuturum id quod de se sancti uiri confessio proferebat, sollicite se, ut grande malum, impudicitiae uitium uitasse commendat,

IOI

10 et in exstirpando malo quod hominibus familiare est longius immoratur. 2-9. Numquid non perditio est iniquo ? Non fuit contentus dicere quod per impudicitiam Dei habitatione redderetur indignus, sed addidit quod perditio maneret eum qui se concu15 bitu polluisset illicito. Quam enim partem haberet Deus in me desuper ? Ideo pepigi foedus cum oculis meis, quia testem actibus meis Deum credidi semper assistere. 9. St ambulaut in uanitate. De eodem uirtutis studio etiam ista dicuntur. 20 6. Appendat me in statera iusta. De grandi uirtutis uenit conscientia dicere se, si in examen uocetur, nihil minus, quam

ostendat professio, in rebus habiturum. 5. Si declinauit gressus meus de uia. Non solum non se dicit in impudicitiae praerupta cecidisse, sed inoffenso pede ambu25 lantem intra praescriptos honestatis calles, uestigia recta tenuisse. Et sí secutum est oculos meos cor meum. Ita in statione pudicitiae uigil me cura retinebat, ut, si praetereuntis formae alicuius gratia meos in spectaculum suum oculos inuitasset, nulla in turpem appetitum uoluntate prolaberer. 30 8. Seram, et alius comedat. Qualiter fuerit circa studium castitatis affectus, luxuries exosa testatur : numquam enim

119 tecti] C!, recti C

Cap. X XXI, 10 exstirpando] C!, extipando C

26 si secutum est oculos meos 28

cor meum] C (#ide commentarium), si secutus est oculus meus cor meum C! meos] Ieyz, eius C oculos] C, oculus C! 29 turpem] C!, turpe C

399

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXXI

85

sibi tam grauiter imprecaretur si uitium hoc parui duceret ac leuiter aestimaret. 9. S: deceptum est cor meum super mulierem. Immoratur 3; eadem repetendo saepius, quia morbo huic, qui est familiaris hominibus, uult facere medicinam.

10. Scortum sit alterius uxor mea. Armatur in peccatum adulterii amara sententia, ut horror maledicti proficiat cautioni. 40 11. Hoc enim nefas est. Pergit grauare quod uult sollicite praecaueri, et a fructibus operum opera ipsa deterret, ostentat rei meritum his quos uult uitare supplicium. 12-13. Ignis est usque ad perditionem deuorans, si contempsi subire iudicium cum seruo meo. Praemissis iustitiae, misericor4; diae et castitatis uirtutibus, alia, id est, temperantiae uirtus adiungitur, quod non se aduersum expostulantes seruulos auctoritate domini, sed rationis satisfactione defenderet.

14. Quid enim faciam cum surrexerit ad iudicandum Deus ? Ante Iudicis sententiam propriae me conscientiae reatus inso uolueret, si in taxatione rerum differentias condicionum fuissem, non causarum merita, secutus, si minus me aequitas

quam persona mouisset. 15. Numquid non in utero fecit me qui et illum operatus est ? Quare praeiudicium nominis faciant merita diuersa, si una 55 opificis utrumque est manus operata ?

16. S? negaur quod uolebant pauperibus. Ne uideretur humane tractans seruos non liberalitatem exercuisse sed patrimonio prouidisse, dicit quod etiam in extraneos manum misericordiae et benignitatis extenderit. Aliter. Sine cunctatione 6o largitur, qui desideriis egentium satisfacere non moratur. Et oculos uiduae exspectare feci. Sollicitus misericordis affectus ultro offert quod a se aestimat postulandum. 17. S7 comedi buccellam meam. solus. Non solum se larga manu dicit foris operatum, sed, quod maioris est benignitatis, 65 ad communionem mensae suae asciuisse ait eos quos condicio sua exponebat potentum iniuriae uel rapinae. 18. Qwia ab infantia mea creuit mecum miseratio. Vt continuum sibi et satis familiare studium beneficientiae ostenderet, uirtutem sibi humanitatis dixit esse congenitam. 7o 19. Si despexr praetereuntem eo quod non habuerit indumentum, et absque operimento bauperem. Etiam ad fortuitos pauperum occursus dicit se intentos ad bene faciendum oculos semper habuisse, et alienis aerumnis uiscera sua esse pulsata. 20. Si non benedixerunt mihi latera eius. Etiam tacente

32 duceret] C1, doceret C 5% humane] Weyz, humana C creauit C 72 bene faciendum] C1, beneficiendum C

67 creuit] A»,

Io2

86

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXXI

lingua in uocem erupisse dicuntur ea membra ad quae beneficia peruenerunt. 21. Si leuaui super pupillum manum meam. Cum superius 103 id quod plus est confessus fuerit dicendo, S? comedi buccellam meam solus, et non comedit pupillus ex ea, quomodo ad cumu80 lum uirtutis id quod minus est uidetur inferre ? De continuatione plane talis operis laus huius uirtutis augetur, quod semper ita ab eo exercita sit, ut numquam aliquid interpola- 400 tionis incurrerit. S7 Jeuawi super pupillum. Ne opera misericordiae non de proprio, sed de rapinis uideretur operatus, quod 85 quidem ei et ab amicis obicitur, bene subdidit, S? Jeuaut super pupillum manum meam, id est : non tuli alteri quod a me alter accepit. 22. Vmerus meus a iunctura sua cadat. Tam grauis imprecatio praemissis uirtutibus ut subscribit ueritatem, ita ab eis suspi90 cionem leuitatis amolitur. 23. Semper enim quasi tumentes super me fluctus timui Deum. Reddit causas unde in eo germinauerit seges tam

75

fecunda 95

100

uirtutum

: quia

uidelicet

timor

Dei

nimius,

et

qualem comparatio indicat, glebam cordis eius exercuit. 24. Si putaui aurum robur meum. Non poterat in externis et caducis bonis, quamuis essent grandia, uel praesidii aliquid uel iucunditatis ponere qui proprias et ingentes animi diuitias possidebat : maioris thesauri dominus parui minora pendebat. 26-27, Si widi solem cum fulgeret et lunam incedentem clare, et osculatus sum manum meam ore meo. Non sum astrorum uel

decore uel splendore commotus, ut ea deos crederem et culturae aliquid eis ac uenerationis impenderem. In quo notandum est quod non solum moralibus bonis studuerit, sed etiam rectam tenuerit de religione sententiam. 105 28. Quae est iniquitas maxima ? In Creatoris iniuriam creaturas deos credere et id quod factum est Factori uelle praeponere, non est ueniabilis ignorantiae, sed puniendae nequitiae : negat plane Deum qui non illum qui uerus ac solus est confitetur.

29. Sz gauisus sum ad ruinam eius qui me oderat. Quam longe abest a nocendi studio qui ad mala inimici sui nonnihil maeroris incurrit ! Non potest laedere cui necesse est laesum dolere. 30. Non enim dedi ad peccatum guitur meum, ut expeterem maledicens animam eius. De eadem uirtute ueniebat linguam 115 a maledicendo cohibere, de qua morum grauitas et ornatrix sensuum disciplina processerat. 31. S? non dixerunt uiri tabernaculi mei : Quis det de carnibus 110

75 ad quae] C1, atque C — *? pupillum] C!, pullum C 78 confessus] C!, confusus C 83 leuaui] A, leuauit C 84 uideretur] C1, uidetur C 99 cum fulgeret] conieci, eum fulgeret C, fulgere C! 105 creatoris] C1, creaturis C

104

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXXI-XXXII

87

eius ut saturemur ? Dilectionis magnitudo et amoris ardor his uerbis saepius indicatur. Vult autem dicere quod ita se com120 munem et carum domui suae exhibuerit, affectus ardentissimos suscitaret.

ut omnium

in se

32. Foris non mansit peregrinus. Id quod primo loco positum inter magnas uirtutes quas enumerauerat uidebatur exiguum, adiectione cumulauit dicendo, Ostium meum uiatori patuit, id

125 est, hospitalitatis meae ianua non solum eos notitia superior aut honor commendauerat, uiandi necessitas attulisset. 33. Si abscondi quasi homo peccatum meum. tudo frontis et stulta uerecundia obfuit ut id 130 miseram

publicarem,

nec

ut malefacta

recepit quos aut sed omnes quos Non mihi teneriquod praue com-

confessione

delerem.

94. Si expaui ad multitudinem, et despectio propinquorum terruit me. Non mihi tanti fuit dignitatis meae titulus, ut eum deiciendum timerem si uiliorem me apud populos peccati confessio reddidisset ;nec, quia me honore nudata culpa apud 135 proximos exuebat, ideo silentii latebras et non magis curationem publicationis elegi. E! non magis tacui. Vt a patrocinio perperam facti uocem repressi, ita me secreti conclusione ipse damnaui. 35. Quis mihi tribuat auditorem, ut desiderium meum Omni140 potens audiat ? Quia in confessionem uirtutum suarum tam criminationibus amicorum quam pia in Deum fuerat aestimatione compulsus, de cuius uidelicet ipsae uirtutes timore processerant, nunc optat sibi ad testimonium dictorum Iudicis sententiam accedere ut, pronuntiante Deo illum uera dixisse,

145 nemo obloquentium ire possit infitias. 38-40. S? aduersus me terra mea clamat, et cum ipsa sulci eius deflent, si fructus eius comedi absque pecunia, pro frumento oriatur mihi tribulus. Quid his duobus uersibus intellegi uoluerit, tertii fine signauit, id est, quod numquam iniusta 150 operis exactione laborantes presserit, aut placita quos conduxerat mercede fraudauerit.

(CAP. XXXID) 1. Omiserunt autem tres uiri isti respondere Iob. 2. Eo quod iustum esse se diceret coram Deo. Quoniam per enumerationem uirtutum suarum uelut appensis uitae et passionis suae partibus iustitiae sibi calculum uindicasset. s 4. Igitur Heliu exspectauit Iob loquentem. Non tam uirtuti-

- 122 foris] C1, fore C

144 accedere] conieci (cfr. p. 64, 23), accidere C

148

oriatur] A», oratut C Cap. X X XII, 5 heliud C hoc loco et 88, 8. 90, 1. 93, 1, 95, 1. 99, 2, heliu C alibi

401

105

88

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXXII

bus sancti Iob Heliu obloquitur, quam moleste fert illum uelut sub examine constitutum Deo potuisse praeferri. 6. Respondensque Heliu filius Barachel Buzites dixit : Iunior sum tempore, uos autem antiquiores, idcirco ueritus sum uobis 1o meam indicare sententiam. Vbi uidit Heliu tres amicos defectu responsionis ad silentium confugisse, dicit se quidem disciplinam tacendi pro aetatis suae ratione tenuisse, sed, quia seniorum sermo disputationibus Iob cesserit, se ultra tacere non posse ; et tamen per eadem, quae superiores amici triuerant, 15 sensuum conuincitur ire uestigia. 8. Sed ut uideo, spiritus est in hominibus, et inspiratio Omni-

20

25

30

35

potentis dat intellegentiam. Non pertinet ad legem corporum sapiendi munus si confertur diuina singulis largitate. 9. Non sunt longaeui sapientes — subauditur, tantum, — nec soli senes intellegunt iudicium, ne uideatur id quod illis negauit, solis iuuenibus deputasse. 10. Ideo dicam : Ostendam uobis etiam ego meam scientiam. 13. Ne forte dicatis : Inuenimus sapientiam, Deus proiecit eum, et non homo. Quod sermo uester cessit nec his quae dicebantur respondere potuistis, ideo credatis posse uobis hoc compendium suffragari, ut dicatis : Dei sententia conuincitur quod nos argumentis conabamur ostendere, id est, illum reum esse delicti ; in quem profecto nihil ultio diuina iuris habuisset, si nihil in eo praui operis inuenisset. 14. Nl locutus est mihi, et ego (non? secundum uestros sermones resbondebo illi. Non me, ut ipsi nostis, disputationibus eius immiscui, nec ille suscepta aduersum me dicendi intentione me ad amaritudinem prouocauit ; unde non sunt offensi, sed ratione moti animi uerba quae profero. 15-1v. Extimuerunt et non responderunt ultra. Respondebo el ego partem meam. Insultat eorum silentio quod, potentia dictorum uicti, elegerint esse melius si tacerent. 18. Plenus sum enim sermonibus. Id est, tempus est ut a me aliqua dicantur : multa enim sunt quae possint a me dictis eius

40 opponi. 19. Et uenter meus quasi mustum. Ostendit se illis loquentibus fluctus cogitationum suarum quae, ut sibi uidebatur,

repperisse.

45

esse perpessum,

et multa

dici prudenter possint et commode,

81. Non accipiam personam uiri, et Deum homini non aequabo. Dicit se in necessitatem loquendi Dei honore compelli, ne, quod tacet, cessisse Iob, ut amici fecerant, et gratificatus esse uideatur. 22. Nescio enim quamdiu subsistam, et post modicum tollat 8 barahiel C 18 munus] Weym, minus C si confertur] C, sed confertur propos. Weym 30 non) conieci ex commentario 24 quod] C! zz ras. 35 extimuerunt] C!, extimerunt C 4? ut] Weyzm, et C 38 tepus C

106

402

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXXII-XXXIII

89

some Factor meus. Ideo mihi iniuriam Dei tacere non expedit, ne in peccato me ultimus uiuendi finis inueniat.

(CAP. XXXIID) 3. Simplici corde meo sermones mei. In commendationem eorum quae dicturus est, non se offensae alicuius aculeis dicit,

sed ratione ueritatis impelli. 4-5. Spiritus Dei fecit me. Si potes, responde mihi. Per com>) parationis auxilium credit se aduersum sanctum Iob aliquid ualidum posse conficere. Si mihi, inquit, qui factura Dei sum, respondere non potes, scito te multo magis Deo, qui est factor omnium, respondere non posse. 9. Verumtamen miraculum meum non te terreat, et eloquentia IO mea non sit tibi grauis. Hoc quod post conuictos seniores ego partes responsionis arripui, non tibi debet ita mirum uideri ut etiam terrearis. Verumtamen miraculum meum non te terreat. In graeco : Non timor meus conturbabit te, neque manus mea grauis eril super te. Aliter. Aperte causam suae indigna15 tionis expressit, eo quod uelit Iob Deum ad iudicium prouocare ; et quoniam in disputatione aduersum amicos sanctus Iob dixerat, Auferat a me uirgam suam, et timor eius non me terreat, loquar et non timebo, quasi qui ob hoc solum refugeret iudicium, quia superior aduersus illum natura consisteret, licet haberet 20

pro operum testimonio iustas allegationes quae omnem uocem contradictionis excluderent, admonet illum Heliu, et dicit :

ecce habes quod uoluisti, aduersum aequalem erit tibi disputatio, cuius te nec auctoritas premat, nec terror in silentium cogat. 25

30

35

8-10. Quia querelas in me repperit. Quasi qui querelas in me repperit, sic arbitratus est me inimicum sibi. — Dixisti ergo in auribus meis, et uocem uerborum audiui, quia querelas in me repperit, ideo arbitratus est me inimicum sibi. Hoc est quod superius sanctus Iob dixerat, An consumere me wis peccatis adulescentiae meae ? Id ergo iste quasi maledictum refellit, uidelicet quod non bene crediderit sanctus Iob nullas in se inueniri posse culpas maioris aetatis, sed propter errata adulescentiae in se grauiter uindicari. 12. Respondebo tibi quia maior sit Deus homine. Si hoc tibi uides etiam ingratis fatendum, per cuncta Deum sine dubio eminere consenties. Vnde, quia et sapientia et iustitia prior est, non debet uideri ita aliquid fecisse, ut notam tuae reprehensionis incurrat. Cap. X X XIII, 17/18 Iob 9, 34-35 Cap.

29/30 Iob 15, 26

X XXIII, 8 factor omnium] W'eyz, factorum nimium C

107

| 90

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXXIII-XXXIV

14. Semel loquitur Deus. Ad auctoritatem pertinet sancire, 4o sed ad constantiae grauitatem non iterare sententiam.

15-16. Per somnium in uisione nocturna, quando irruit sopor super homines, et dormiunt in lectulo, tunc aperit aures uirorum, et erudiens eos instruit disciplinam. Ex uerbis Heliu apparet sanctum Iob Legis tempora praeuenisse : numquam enim dice-

405 108

4; ret quod Deus per somnium homines admoneret et nocturnis

imaginibus uel de errorum fuga uel de appetitu uirtutis instrueret, si magisterium bonae uitae iam in litteras contulisset. 19. Increpat quoque per dolorem in lectulo. Multis ac uariis so modis

curas

hominum

Deum

agere

demonstrat

cum

dicit,

eum non solum dormientibus assistere et quid facto opus sit indicare, sed etiam aegritudinum ac morborum flagellis deuios quosque corripere. Hoc autem dictum ipsum Iob proprie uidetur attingere. ss 23-24. Si fuerit pro eo angelus loquens unum de similibus, miserebitur eius. Promptus in Deo affectus miserationis ostenditur, ut ab eo iniustitiae ac truculentiae suspicio et deformitas arceatur : dicit enim, quod si in homine qui aduersa ualetudine uerberatur unum quodpiam bonum eius angelo fuerit uelut 6o intercedente prolatum, quod statim sit Deus ad ignoscendum paratus et uelut libenter ferat causam se qua parceret inuenisse. 27. Respiciet homines, et dicet : peccaui. Qui sit fructus uel castigationis uel secutae ueniae, absoluti iam et in requie 65 positi uerbis ostenditur : tunc enim peccatorum granditas innotescit, cum ea post periculum animus liber inspexerit. 29. Ecce haec omnia operatur Deus tribus uicibus per singulos. Tribus uicibus aut multis modis debemus accipere, aut, si

posito inhaeremus numero, adesse dicimus primo Dei proui7e dentiam mortalibus antequam peccent ; deinde, cum coeperint a simplicitate naturali malorum imitatione discedere, curam monitoris adesse; post quam, si amor delinquendi manserit,

uerberum

amaritudines

admoueri.

32. Si autem habes quid loquaris, responde mihi, loquere. Si 75 personam tuam aduersum mea potueris obiecta defendere, uel pondus dictorum meorum responsionis tuae uiribus sustinere. 109

(CAP. XXXIV» 1-4. Pronuntiat quoque Heliu, haec locutus est : I udicium eligamus nobis. Vtrum Deum an Iob nobis conueniat accusare. 9. Quia dixit Iob : Iustus sum. Pugnant inter se assertio 39 sancire] C!, sancie** C

71 a] Ci, ad C

74 mihi] C1, mi C

Cap. X XXIV, 1 pronuntiat] C, pronuntians C!

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXXIV 5

10

uirtutum et illatio plagarum : si uera est uirtutum assertio, iniusta plagarum illatio ; si iusta correptio, uirtutum falsa iactatio. 6. In iudicando enim me mendacium est. Neque enim secundum regulas aequitatis examinor ; contrarios operum fructus experior. Violenta sagitta mea absque ullo peccato. Addidit aliquid ex suo quod dictis quidem sancti Iob simile uideatur, sed tamen non sit idem, ut immutatio

I

VA

2o

25

9I

uerborum

fiat iustae

reprehensionis occasio. 7. Quis est wir ut est Iob, qui bibit subsannationem quasi aquam ? Qui iudicia Dei reprehendat atque despiciat ac uiliter iudicet aestimanda. 8. Qui graditur cum operantibus iniquitatem. Male de Dei 404 iudiciis sentiendo, nihil differt ab his qui impii per iniustitiam operum comprobantur. 12. Vere enim Deus non condemnauit frustra. Similis utriusque uel pro portione hominum uel pro temporum ratione sententia : quod enim Heliu in praesenti et erga multos fieri asserit, hoc sanctus Iob in futuro generaliter dicit implendum. 10-11. Zdeo wiri cordati audite me. Absit a Deo impietas. Opus enim hominis reddet ei. Cum, secundum regulas disputationis, facilius possint in generali sententia ambo mentiri quam

ambo uerum

dicere, hic, cum

contra se dicant, tamen

utriusque uera probatur esse sententia. Nam et quod Heliu dicit non potest in totum sanctus Iob conuincere falsitatis ; et quod Iob asserit non potest non uerum probari. Reddere enim 30

Deus

secundum

opus hominis,

etsi non

omnibus,

tamen

in

multis probatur ; et non reddere Iob testimonio conuincitur. A parte ergo id quod uterque dicit uerum manifestum est : reddit, secundum 35

inferenda 45

Heliu, non omnibus ; non reddidit, secun-

dum Iob, aliquantis. 13. Quem constituit. alium. super terram ? A benignitatis praedicatione Dei uult commendare iustitiam, dicendo : si ita circa hominem beneficus est, ut mundum uel ea quae in mundo sunt hominis seruitio manciparet, quomodo circa ipsum hominem iustitiam non tenebit ? 14. S: dixerit ad eum cor suum, spiritum illius et flatum ad se trahet. Cum et benignitas eius suspicionem iniquitatis excludat, et potentia ad id quod uoluerit agendum nihil sibi testetur officere, — nam si sententiam in aliquem de morte protulerit, addicti hominis

non

tardabit interitus,

— quomodo de uiolentia eius et iniquitate conquereris ? 17. Numquid qui non amat iudicium sanare potest? Eius est errantem reuocare correptionibus ad salutem, qui non uult peccata spe impunitatis augere. Nolle autem uitia impunita 24 hominis] C1, homines

C — 45 conquaereris (sic)] C!, conquaeris C

IIO

92

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXXIV

dimittere, hoc est amare iudicium. Ad uigorem ergo iudicii so causae respiciunt sanitatis. E! quomodo tu eum qui in tantum tustus est condemnas ? Cum ille ad hoc iudicii proponat examen,

ne iniustus esse credatur.

18. Qui dicit regi, Apostata, qui uocat duces impios. In tantum apud illum manet cura iustitiae, ut peccatorem nota ss contumeliae inurere non moretur, quamuis sit ille honore sublimis. 19. Opus enim manuum eius sunt uniuersi. Ostendit causas quare inter dispares condicionibus homines aequas iudiciorum lances admoueat. 60 20. Subito morientur. Illi sine dubio quos potestatis suae nomen non potuit ab iniuria uindicare. Et pertransibunt et auferent uiolentum absque manu. Id est, cum suis satellitibus iniquitas egregia consumetur. Absque manu, absque opere uel labore. 65 23. Neque enim ultra in hominis potestate est ut ueniat ad Deum in iudicium. Cum semel fuerit addictus supplicio, non poterit uelut ad clementiorem appellare sententiam. 24. Conteret multos et stare faciet alios pro eis. Vnum seueritatis est, alterum bonitatis.

Prouidentiae

enim est in locum

70 eorum quos poena subduxerit alteros subrogare. 25. Inducet noctem et conterentur. Vultum atque habitum seueritatis. 26. Hic quasi impios percussit eos in loco uidentium. Percussit Deus eos qui intente et quasi studio admoto peccabant 75 n loco uidentum, ut mors illorum emendationi proficeret reli-

quorum.

27-28. Qui quasi de industria recesserunt ab eo, ut peruenire facerent ad eum clamorem egeni et uocem pauperum. Illi qui uias Dei omnes spreuerunt, dum opprimunt uel diripiunt egenos, 8o clamorem eorum sidera pulsare fecerunt. 29. Ipso enim concedente bacem, quis est qui condemnet ? Ex quo absconderit uultum suum, quis est qui contempletur eum ? Duo contraria posuit : quod, ut propitiatu Dei gaudentibus nullius

potest

obesse

nequitia,

ita, illo auersante

uultum

8; suum et quodammodo contegente, nullum aliquid prosperitatis habiturum. 30. Qui regnare facit hominem hypocritam propter peccata populi. Respondet tacitae quaestioni : si ita, inquit, agit causam pauperum ut uiolentias tyrannorum morte comprimat, 9o quomodo patitur aut similes aut certe deteriores in regnum uenire ? Faciunt ergo merita subditorum ut praesidentum iniquitas uideatur infitiari prouidentiae uel iustitiam denegare.

55 moretur] C!, moreretur C tacite C

63 egregia] C!, gregia C

88 tacitae] conieci,

495 III

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXXIV-XXXV

93

31. Quia ergo ego locutus sum pro Deo. Id est : si id dixi quod existimationem Dei possit a malae opinionis iniuria uindicare. 95

32. St erraui, tu doce me. Si perperam in assertionem iustitiae

eius haec cuncta collegi quod qui benignus sit, qui potens, qui defensor pauperum, non possit esse non iustus, tu, relidendo omnia, assere eum iniquitate gaudere. 33. Nwmquid a te Deus expetit eam, quia displicuit. tibi ? 100 Subauditur : iustitiam. 34. Viri intellegentes loquantur mihi. Videtur tam amicos pro adhibito sibi silentio comprobare et laudi eorum ascribere quod sine contradictione ea quae sunt ab illo dicta susceperint, quam ipsum sanctum Iob, pro eo quod acquieuerit dictis eius 105 sententiisque, laudare. 36. Pater mi, probetur Iob usque. Ne censuram tuae seueritatis molliore uelis temperare sententia. Pater mi, probetur. Ad Deum loquitur. 94. Inter nos interim constringatur, et tunc ad iudicium 110 prouocet sermonibus suis Deum. Tunc recte Deo poterit facere quaestionem, si nos ante conuicerit.

II2

(CAP. XXXV) 1-2. Igitur Heliu haec rursum locutus est : Numquid aequa tibi uidetur tua cogitatio ut diceres : Iustior Deo sum ? Ad ipsum apostropha facta uult eum, paululum calore compresso, ipsum examinare quid tota disputatione confecerit. s 9. Dixit enim : Non tibi placet quod rectum est. Dicit Heliu prauam de Deo sanctum Iob habuisse sententiam, atque haec uerba de eius sensibus colligi, quod offendatur Deus recte factis et in honoris sui cumulum alienos errores annumeret. Vel quid tibi proderit si peccauero ? Manifestius alibi : Quid mihi 10 profuit quod. non peccaur ? id est, quid amplius eram pro morum improbitate passurus, qui talia post studia uirtutis incurri ? 4. Itaque ego respondebo sermonibus iuis, et amicis tuis tecum. Quoniam tibi praue de Dei iudiciis sentienti assensisse 15 amici per hoc docentur, quod nullis contradictionibus obuiarunt, et per hoc tu iustus, Deus autem uidetur iniustus, ideo

tam tibi quam illis obuiare responsione curabo. 5. Suspice caelum et intuere aethera. Xpsa te infinitae separationis immensitas docere potest, quod neque malefactis tuis Cap. XXXV,

9/10 cfr. Vacc 174-175

94 iniuria] conieci, iniuriam C sententiasque C!

Cap.

104/105 dictis eius sententiisque] C, dicta eius

X X XV, 11/12 incurri] V/acc 174, incurrit C

406

94

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXXV

20 Deus laedi possit, neque bene factis iuuari. Suspice caelum et intuere. Testimonio diuinae prouidentiae uult ausus eius in culpam uocare, quod uelut ex aequo in iudicium cum Deo uelle uenire se dixerat, cuius eminentiam de operum eius (et)? beneficiorum testimonio nititur approbare. 25 — 6-8. Si peccaueris, quid ei nocebis ? Porro si iuste egeris, quid donabis ei ? Homini qui tui similis est nocebit impietas tua, et filium hominis adiuuabit iustitia tua. Et operum tuorum qualitas nihil in alterutram partem amplius promouebit, quam ut affectum iudicis offensamque mereatur ; ceterum in rem 3o eius nec commodum est illatura nec damnum. 9. Propter multitudinem calumniatorum clamabunt, et eiulabunt propter uim brachii tyrannorum. Dixerat quos posset eius iuuare iustitia, nunc ostendit quod tempus sit opis ferendae : cum propter multitudinem, inquit, calumniarum, homines in 113 3; uocem eiulatus erumpunt. Clamabunt et eiulabunt. In tantum Deus

non

est indigus

humanae

oblationis

ac muneris,

ut,

cum inferiores quique superiorum ui ac rapina uexantur, ultorem postulent Deum. 10. Et non dixit : Vbi est Deus ? Vel uox est inferentis uiolen40 tiam, uel uox

uiolentiam

sustinentis.

Et non dixit : vbi est

Deus qui fecit me ? Quia dixerat quem inuocarent uindicem quos potentia diuitum domibus suis uiolenter consueuit adiungere, nunc eorundem uiolentorum affectum exprimit Dei iudicia non timentum. Qui dedit carmina in nocte. A parte inci4; piens, ad uniuersalem prouidentiae descriptionem recurrit, ut dicat quod generaliter Deus hominibus uoluerit esse consultum, noctis tempora alia quieti separans, alia operi uel labori. Qui dedit carmina in nocte. Id est : tempus noctis somni uoluptate permiscuit. so 11. Qui docet nos super iumenta. Qui nos prae ceteris animantibus intellectu ac ratione donauit, et fecit disciplinarum capaces. 12. Ibi clamabunt, et non exaudiet. — Ibi secundum morem

Scripturae pro causa posuit, non pro loco, ac si diceret : ob 5; hoc clamabunt.

Zbi clamabunt,

et non exaudiet.

Ob hoc non

exaudiet uiolentos uel superbos in malis positos, quia ante clamorem afflictorum intenta aure suscepit. 13-14. Omnipotens ergo singulorum causas intuebitur. Etiam cum dixeris, Non considerat, iudicare coram eo, et exspecta eum.

6o Etiamsi querelas tuas aliqua dilatione suspenderit, adhibita patientia eius iudicia praestolare. 15. Nunc enim non infert furorem suum. — Nunc enim pro : non statim.

23 (et? suppl. Vacc 68 44 a parte] C1, aperte C

28 probomouebit C — 42 quos] C, praem. non C!

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXXV-XXXVI

95

16. Ergo Iob frustra aperuit os suum. Id est : non conuenien65 ter de Deo talia locutus est. Absque scientia uerba multiplicat. Non intellegens, inquit, quanta sit differentia inter Deum et homines, usus est multiplici inconditoque sermone. (CAP. XXXVI»

1-2. Addens quoque Heliu, haec locutus est : Sustine *me pau- 407 lulum. Scriptor libri capita dictorum distribuens nobis, prin- 114 cipiis sequentia dicta conectit. Ouoniam de prouidentia Dei disputans attentos fecerat auditores, patientiam eorum etiam ; ad ea quae subditurus est deprecatur. 9. Deus potentes non abicit, cum et ipse sit potens. — Innocentes. Aliter. Non habet causas aemulationis ut iudicii sui decus liuore corrumpat. 6. Sed non saluat impios. Hoc ad iustitiae spectat officium. 10. $, Et reges in solio collocat in perpetuum. Primo ab eo suspicionem aemulationis, nunc uitium uarietatis excludit. Si enim

haec eius fuit sententia cum hominem in summo

dignitatis

apice collocaret, ut, si ille in se non decoloraret meritum, iste

iudicium non mutaret, uarietatem in eo non potes accusare. 15 Et reges in solio collocat. Adiecit aliam causam per quam iustitiae partes assereret, uidelicet quod ipsa regna conferret ; non ergo suis, ut male iudicet, mordetur ipse muneribus. 8-10. E? s? fuerint in catenis, et uincrantur funibus paupertatis, indicabit eis opera eorum ; reuelabit quoque aurem eorum, 20 ut corripiat. Si illi quos in regali solio collocauit statum pro merito uerterint, ne tunc quidem eorum curam abiciet : nam emendationem admonitione suadebit. Aut certe per mutationem temporis accipiendum : id est, priusquam ueniant in catenas et paupertatis funibus alligentur, merita illis operum 2; suorum ut emendentur impingit. 13. Simulatores et callidi prouocant iram. Dei, neque clamabunt cum uincti fuerint. Conscientiae malo pressi clamandi confidentiam non habebunt ; aut certe negantur clamaturi quia nullus erit clamoris effectus. 0

14. Morientur

im tempestate animae

eorum,

et uita. eorum

inter effeminatos. Quia superius dixerat, Deus potentes non abicit, bene hunc qui contemptu suo iram in se ulciscentis accendit inter effeminatos dixit esse moriturum, id est : omnibus per aduersa quae eis acciderint uiribus exuendus. 66/67 cfr. V'acc. 175 Cap.

X X

conferat C!

uerte C

XVI, 6/7 innocentes] C, del. C!

16 conferret] conieci, conferreat C,

22 suadebit aut] Vacc 105, 3, sua debita ut C

34 exuendus] C, exuendum C1

28 certe] C1,

96

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXXVI

35

15. Eripiet pauperem de angustia, et reuelabit in tribulatione aurem eius. Rerum ipsarum uocibus docebit se non esse eius clamoris oblitum. 16. Igitur saluabit te de ore angusto latissime, et non habentis fundamentum subter se. Ac si diceret : de inferno, cuius os ad 4o recipiendos quidem homines grandi hiatu dicitur dilatari, ad emittendos uero in artum angustiis cogi. Nam ut et inane magnum eius ostenderet, subdit, Non habentis fundamentum

115

subter se, id est quod, nullo uelut excipiente solo, eius in im-

mensum profunditas tenderetur. Requies autem mensae tuae 45 erit. Consequens est ut qui de aduersis, Deo opitulante, liberatur, eiusdem largiente gratia, etiam prosperitate donetur. 17. Causa tua quasi impii iudicata est ; causam iudiciumque recipies. Fallente rerum facie meriti praeiudicia pertulisti, sed in integrum tibi restituetur quicquid credebatur amissum. so 18. Non te ergo superet ira, ut aliquem opprimas ; nec multitudo donorum inclinet te. Imitare ergo et tu formam iudicis tui,

ut, cum praefueris rebus dubiis, nec ira te nec gratia a ueri amore deducat ; uel certe ita : cum haec te spes maneat,

408

ut

causam iudiciumque recipias, non debes rebus praesentibus in ss amaritudinem deductus Dei uelle partes opprimere, id est de iudiciis eius non recte sentire, nec tantum in prosperitatibus, cum donis eius exuberas, adesse rebus prouidentiam credas. 19. Depone magnitudinem tuam absque tribulatione, et omnes robustos fortitudine. De conexione superiorum duplex sensus 6o occurrit. Aut enim, quia reparationem status ei promiserat dicendo, Causam iudiciumque recipies, suadet ut iacturam potentiae suae ad tempus factam non aspernanter accipiat, et alios quoque in eodem gradu positos ita sentire doceat ; aut certe non moleste ferat, se de gradu magnitudinis suae a Deo 65; esse depulsum. 20. Ne protrahas noctem, ut ascendant populi pro eis. Id est : ne iram in te uindicis accendas querelis, et, cum tu perieris, in

locum tuum alteri subrogentur. 21. Caue ne declines ad iniquitatem. Vt iudicia Dei uelis 70 arguere : ad hoc enim amaritudine animi atque offensione prolaberis. 22. Ecce Deus excelsus, et nullus ei similis in legislatoribus. — Legislatores dicit, qui in diuersis regionibus instituta mortalia quibus regerentur conuenientes in unum populi condi75 derunt. 29. Quis poterit scrulari uias eius ? Ipsa wiarum eius, id est operum, ignorantia confidentiam sibi quempiam iudicandi uindicare non patitur.

51 donorum] 74m (wide commentarium), dolorum C 64 ferat] C!, fecerat C 73/74 mortalia] C, moralia A» 68 subrogentur] C1, om. C

116

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXXVI-XXXVII

97

24. De quo cecinerunt uiri. Sancti quique qui sunt pleni 8o Spiritu praelocuti. 25. Vnusquisque intuitur eum procul. Non ualet ad plenam agnitionem eius propius peruenire. 26. Ecce Deus magnus, uincens scientiam nostram. Si magnus natura, magnus et sapientia, magnus etiam iustitia. Non 85s potest ergo sub iudicii nostri censuram uocari.

27-28. Qui aufert stillas pluuiae, et effundet imbres ad instar gurgitum, qui de nubibus fluunt. Colligit per quae uel prouidentiam Dei uel potentiam possit ostendere. 31. Per haec enim iudicat populos. Dum aut steriles siccitate 90 facit terras, aut pluuiarum infusione fecundat. 32. In manibus abscondet lucem. Non hoc de uicissitudine diei ac noctis dicit, sed de potestatis indicio, quod tam facile sit Deo ministerium totius lucis auferre, quam facile est exiguum aliquid manus conclusione celare. 95

33. Annuntiat de ea amico suo, quod bossessto eius sit, et ad

eam possit ascendere ? Quamuis aliquid praeter terram sapiat quod possit inter praemia numerari, ostendit se tamen non satis magna sentire quando solam lucis possessionem amicis Dei aestimat conferendam.

«CAP. XXXVII» 1. Super hoc expauit cor meum, et motum est de loco suo. Vt non in sensuum suorum uigore consisteret. 2. Audiet auditionem in terrore uocis eius, el sonum de ore

"lius. — Sonum de ore tonitru dicit. s

3. Lumen illius super terminos terrae. — Lumen illius, id est,

oculi. 4. Et non inuestigabitur, cum audita fuerit uox eius. Ita iustitiam iudiciorum eius uult a comprehensione subducere, ut 409 multa operum ac dispensationum eius uim humanae cognitio- 117 10 nis effugiant. 6. Qui praecipit niui ut discedat in terram. Ad prouidentiae eius pertinet documentum, in usum mortalium terram aéris uicissitudine temperare. 7. Qui in manu omnium hominum signat, ut nouerint singuli 15 opera sua. Rationis munere scire fecit homines quae tempora diuersis operibus conuenirent. 8. Ingredietur bestia latibulum. Et hoc ad leges institutionis eius spectat, ut sciant bestiae quo tempore uagari debeant, quo latere. 20 9, Ab interioribus egreditur tempestas. Id est : a septemtrione. 92 diei] A, dei C

Cap.

95/96 ad eam] C!, eadeam C

XX XVII, 17 leges] conieci (cfr. p. 103, 8. 18), legis C

98

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXXVII

10. Flante Deo concresci gelu, et rursum latissime funduntur aquae. Operationis diuinae aduocatur diuersitas, ut iustitiae eius notitia subducatur. 11. Nubes spargunt lumen suum. — Lumen pro pluuiis posuit, 2; quae desiderantur uice lucis aratori. 12. Quae lustrant cuncta per circuitum, quocumque -eas uoluntas gubernantis duxerit. Iuxta illud prophetae : Super ciuilatem alieram non pluui, bars una compluta est, et pars super quam non pluui, aruit; per quod utique non fortuitas eas 3o ostendit, sed uoluntatem sequi iubentis. 13. Siue in una tribu, siue in lerra sua eas iusserit inueniri.

— In una tribu, pro : in una regione. 15. Numquid scis quando praeceperit Deus pluuris, ut ostenderent lucem nubium eius ? Quod superius obscure dixerat, hic 35 aperte fecit intellegi quod /ucem nubium pluuias indicaret. 16. Numquid nosti semitas nubium ? Per haec omnia prouidentiae effectus conatur ostendere, quam

utique in suffra-

gium iustitiae diuinae multo sermone commendat. 18. Tw forsitan cum eo fabricatus es caelos, qui solidissimi 4o quasi aere fusi sunt ? Quia aeris fecerat mentionem, ideo fusos dixit, non quo caeli fusi sint, sed quia proprium aeris est ut liquefactum in aliquam speciem usumque fundatur. 20. Quis narrabit ei quae loquor ? Etiamsi locutus fuerit homo, deuorabitur. Quasi uotum suum uult in Dei notitiam 4; peruenire ; ac si diceret : quis intentionem uerborum meorum, quam laudibus eius explicandis admoueo, facit ei innotescere ? Sed quid me eum laudare dico ? Quamuis magna in honorem eius proferam, ita inuenientur exigua, ut possint laudum eius fluctibus deuorari. so

21. At nunc non uident lucem : subito aër cogitur in nubes ; et

uentus transiens fugabit eas. Quomodo non uideant lucem, subiecto sermone patefecit, dicendo, Swbito aér cogitur in nubem ; concretis enim nubibus et contenebrato aére, splendor solis excluditur, qui iterum in usum mortalium nubium de55 pulsione reuocatur.

22. Ab aquilone aurum ueniet. LXX

: Ab aquilone nubes

coloris aurei, in his est magna gloria et honor Omnipotentis. — Ab aquilone aurum uenit. Pro oriente aquilonem dixit, et aurum pro aurora quae colore rutilo speciem metalli fulgentis 6o imitatur. Et ad deum formidolosa laudatio. Quia neque laudandi officium pro immensitate praeconiorum eius sine timore suscipitur. Cap. XXXVII, 27/29 Amos 4, 7 27 illud] conieci, illus (pro : illius 2) C

dati

40 fusi] 74» (uide commentarium), funC — 56 LXX] 4», XXX C, et ita infra p. 100, 74 et 102, 145

118

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXXVIII (CAP.

99

XX XVIII»

1-2. Respondens autem Dominus ad Iob dixit : quis est iste inuoluens sententias sermonibus imperitis ? Quia Heliu nullo felle animi ad disputandum motus accesserat, sed tantum querelarum libertate succensus, sanctum Iob putabat respons sionis suae ratione comprimere, — allegans quod Deus, qui tantae esset potentiae, tantae bonitatis, cuius curam erga homines creaturarum uel institutio uel administratio publicaret,

410

nihil in iniuriam iustitiae uelut odio motus admitteret, — sed

quaedam minus digne uel in honorem Dei uel in ipsius proro uidentiae assertione protulerat, ideo imperitiae tantum a Deo,

non etiam malignitatis notatur, sicut illi tres amici qui impudenter in praeteritam uitam sancti Iob ac mendaciter commiserunt. 3. Accinge sicut uir lumbos tuos ; interrogabo te, et responde 15 mili.

20

25

3o

35

Posteaquam

Heliu

imperitiae

est, non

malignitatis,

notatus, eo quod in asserenda iustitia Dei minora quam res poposcerant attulisset, ad ipsum Iob Domini sermo dirigitur, et petitioni eius satisfactum esse monstratur. Dixerat enim, Quis mihi tribuat ut cognoscam et inueniam illum, et ueniam usque ad solium eius ? bonam coram eo iudicium ; consequenter ergo ei dicitur : quod uolebas impletum est, ecce adsum, querelis tuis constanter assiste. 4. Vbi eras quando ponebam fundamenta terrae ? Quam in possessionem tuam et seruitium praeparaui. Vb: eras quando ponebam fundamenta terrae ? Bonitatis infinitae argumento suspicio malignitatis excluditur. Si enim tanta circa hominem Dei benignitas approbatur, ut, priusquam exsisteret, tanta in usum eius et ministerium sint parata, quomodo subito destituitur atque contemnitur ? Enumerat ergo singula Deus per quae sibi curam hominis, etiam priusquam formaretur, fuisse demonstret, ut intellegat Iob multis rerum documentis quae benignitatem Dei erga homines loquuntur, se a prouidentia Dei non potuisse destitui. 5-6. Quis posuit mensuras eius ? Vel quis tetendit super eam lineam ? Super quo bases illius solidatae sunt ? Aut quis dimisit lapidem angularem eius ? Nomine mensurae, et lineae, et basis, et lapidis angularis, ostendit se ratione cuncta fecisse, ut

intellegat sanctus Iob, si ea quae propter ipsum facta sunt admoto examine substiterunt, sibi curam Conditoris sui num-

4o quam penitus defuisse. 7.

Cum me laudarent simul astra matutina, et iubilarent omnes

Cap.

XXXVIII, 19/20 Iob 23, 3-4

Cap.

XX XVIII, 6 tantae (20)] C!, tanta

C — 35 solidate C

119

100

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXXVIII

filii Dei. Volunt quidam id quod a sancto Moyse inter creaturarum exordia praetermissum est, id est quo tempore angeli facti sint, hic Domini ipsius relatione signari, qui sibi inter 45 operum suorum initia non solum astitisse angelos dicat, sed etiam testimonium bene factorum operum reddidisse. 8. Quis conclusit ostiis mare, quando procedebat quasi de uulua procedens ? Quia noua et quae prius non exstiterant se fecisse dicit elementa, speciose similitudinem partus et natiuiso tatis assumpsit. 9. Cum ponerem nubem uestimentum eius. Id est, aérem illi superfunderem. Tale est et illud : Et Spiritus Det superfereba-

120

iur super aquas.

10. Circumdedi illud terminis meis. Et hoc ad illam spectat ss rationem qua homini uolui esse prospectum, ne, quod pro magnitudine sui mirabile feceram, esset agricolae exitiale si libere permitteretur excurrere. 12. Numquid post ortum tuum praecepisti diluculo, et ostendisti aurorae locum suum ? Testatur etiam hoc erga hominem 6o benignitatis meae magna documenta, quod ea, quae condidi, non eius sollicitudini, quippe quae magnis rebus par esse non poterat, administranda permisi, sed meae tantum prouidentiae oboedire legibus iussi, ut, dum statutos sibi in ortu atque occasu terminos seruat, grata tibi fieret uicissitudo operis et 65 quietis. 13. Et tenuisti concutiens extrema terrae, et excussisti impios ex ea ? Non solum se utilitatibus eius operam admouisse testatur, sed etiam ordinasse quod proficeret moribus corrigendis, id est, timorem futuri iudicii, in quo impiorum talis erit per7o ditio, ut excuti de terra dicantur, quod pertinet ad negationem quietis. Vnde signanter tempus quo id futurum esset adiecit, id est, cum lutum corporis solutum pro condicione sibi imposita in formam fuerit pristinam restitutum : 14. Restituetur ut lutum signaculum. LXX : Et tu sumens 75 lerrae lutum figurasti animal et famosum eum posuisti super lerram ? — Restituetur ut lutum. signaculum, et stabit. sicut uestimentum. Bene in resurrectione uice uestimenti dicimur corpus habituri, quia nulla nos, deposita fragilitate, in sustentationem eius cura pulsabit. 80 16-17. Numquid. ingressus es profunda maris, et nouissimis abyssi deambulasti ? Quia ad indicium temporis quo excutiendi sunt impii de terra uoluit pertinere quae subdidit, et de corporum reparatione breuiter est locutus, adiungit aliud indicium finis ultimi, et reserat incarnationis dominicae mortis42/46 cfr. V'acc 175-176

52/53 Gn 1, 3

55 uolui] C, uoluit C!

75 eum] C, id C!

79 pulsabit] C1, pulsauit C

41I

I2I

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXXVIII

IOI

8; que sacramentum : quod ingressus sit profunda maris, et in nouissimis abyssi deambulauerit. Cuius ut dicti obscuritatem faceret paulo clariorem, adiecit : Nwmquid apertae tibi sunt portae mortis, et ostia tenebrosa uidisti ? Abyssum hic propter immensam capacitatem infernum subiectus uersus cogit 90 intellegi. 18-19. Indica mihi in qua uia habitet lux, et tenebrarum quais sit locus ? Idem quod superius, sed manifestius dicitur, quod in alternationem temporum ratio hominis habita sit, ut in alio se industria exerceret, in alio uigor corpori, quem lassitudo 9; subduxerat,

redderetur.

21. Sciebas tunc quod nasciturus esses ? Non otiose ista dicuntur, sed ut bonitatem Dei causam esse omnium probent. Si id quod exsistis, inquit, non tibi, qui necdum eras, sed meae

benignitati debes, quomodo eam iam 100 aliquid, a te credis alienam ? 22-29. Numquid ingressus es thesauros grandinis aspexisti, quae praeparaui in praemiserat quae benignitatem eius erga ne tantum

se liberalem,

non

etiam

uiuens,

iam

agens

niuis, aut thesauros tempus hostis ? Quia homines testarentur,

seuerum

ostenderet,

et

105 per hoc crederetur impune posse contemni, necessarie per quae terrori esse posset adiecit. Solet enim isdem rebus, quibus remunerat probos, in improbos uindicare. 24-25. Per quam wiam spargitur lux, diuiditur aestus super lerram ? Quis dedit uehementissimo imbri cursum, et uiam iro sonantis tonitrui ? Vicissitudines dierum, noctium,

aestus ac

frigoris, serenitatis atque pluuiarum, ad suam, qua consultum esse uoluit hominibus, dicit prouidentiam pertinere. 26. Vt plueret super terram absque homine in deserto, ubi nullus mortalium commoratur. Respectu non solum hominum 115 sed etiam bestiarum dicit terram in fecunditatem uel tonitru concuti uel pluuiis irrigari. 28. Quis est pluuiae pater, uel quis genuit stillas roris? Omnia per quae mundus aut fetatur aut regitur, ad dispositionis suae ostendit instituta respicere, unde abusiue uel patrem 120 suorum operum dicit, quia ea quae prius non fuerant ab eo ut esse inciperent acceperunt. 30. In similitudinem lapidis aquae durantur. Ad originem institutionis respiciunt etiam ea quae per consequentiam fiunt.

125

31. Numquid coniungere ualebis micantes stellas Pliades, aut gyrum Arcturi poteris dissipare ? Quia in ordinandis mundi administrationibus prouidentia potentiae societate non caruit, nunc ea enumerat quae ad opificis potentiam constat proprie pertinere. Aliter. Quamuis sint inter se paruis spatiis separa119 uel] C, se propos. Weym

129 inter] conieci, in C

412

I22

102

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXX VIII

130 tae, numquam tamen ad hoc uirtus tua promouere poterit, ut eas, sublatis

distinctionibus,

in unam

sedem

stationemque

compellat, aut gyrum. Arcturi, id est, septemtrionis, poteris in aliam quam a me institutum est partem regionemque conuertere.

33. Numquid nosti ordinem caeli ? Valet hoc contra eos qui formam caeli ac stationem eius, siderum quoque cursus et spatia, subtilibus, ut putant, disputationibus et comprehendisse se, et aliis tradere pollicentur. 34. Numquid eleuabis in nebulam uocem tuam, et impetus 140 aquarum. operiet te ? Id est : imperio tuo festinus oboedire properabit ? 33. Numquid mittis fulgura et ibunt ; et reuerentia dicent tibi : Assumus ? Ad oboedientiae indicium pertinet quod impletum id quod sibi mandatum fuerat renuntiare dicuntur.

135

145

96. Quis posuit in wisceribus hominis sapientiam ? LXX : Quis dedit mulieri texturae scientiam ? — Quis posuit in uisceribus hominis sapientiam, wel quis dedit gallo intellegentiam ? Quia multa a se in utilitate hominis dixerat instituta, ne tan-

tum commodis eius et non ipsi prouidisse uideretur, id quod 15o inter bona eius praestantius est et quod eum a pecudum communione

discernit, sua dicit liberalitate collatum.

Vnde sol-

licite, ne eodem munere etiam animantes uideretur reliquas affecisse, dicit gallo non sapientiam sed snéellegentiam se dedisse, ut adesse noctis tempore lucis uiciniam nuntiaret. 155 9$. Quis enarrabit caelorum rationem ? Sibi soli qui ea fecit, non curiositati hominum qui ingenia sua rerum incomprehensibilium inquisitionibus occuparunt, esse asserit nota. Et concentum caeli quis dormire facit ? Quis ab eo poterit uocem laudis auferre, quia ipso operis sui decorein laudem opificis sui ca160 norus uidetur ; uel certe, quis inter uarios astrorum motus aut concordiam seruat, aut custodit impositum ordinem disciplinae ? 38. Quando fundabatur puluis in terram. Ad principium hoc coalescentis ualet elementi;

123

ac si diceret, quando in molem

165 unam partium minutarum accessio iungebatur. 39-41. Numquid capies leaenae praedam, aut animam catu- 413 lorum eius implebis ? Quis praeparat coruo escam? Quando cubant in antris ? Quo magis intellegat hominibus Dei prouidentiam non deesse, etiam ad diuersas eam animantes et ad

170 uolucres quoque ipsas extendi uelut testimoniis indicat aduocatis. Ad hunc itaque sensum respiciunt omnia quae sequuntur.

141 properabit] C', properauit C 148 utilitate] C (cfr. in Ps. XVI, 112), utilitatem. W'eyz 189 quia] C, qui ze/ qui ab propos. Weym 164 diceret] A, deret C 165 accessio] C1, accensio C

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXXIX GA Be EX XIX)

103

5. Quis dimisit onagrum liberum ? Colliguntur multa, non solum ad diuitias diuini operis indicandas, sed etiam ad ostendendum ipsorum operum ex maxima parte in occulto esse rationem, ut intellegat sanctus Iob se multo magis iustitiam ; iudiciorum eius scire non posse.

10

15

20

25

10. Numquid alligabis rhinocerota ad arandum ? Tam ea quae in usum tuum iussi mansuescere, quam illa quae in despectum tuum mole uirtutis armaui, ita institutionis suae leges sequentur, ut a te in aliud duci cogique non possint. 11. Numquid fiduciam habebis in magna fortitudine eius, et derelinques ei labores tuos ? Id est, in societatem eum tui operis aduocabis ? 12. Numquid credis ei quoniam reddat sementem tibi, aut aream tuam congreget ? Numquid aratro tuo collum subiciet, et sementem tuam multiplicata fruge in aream congregabit ? 13. Penna struthionum similis est pennis herodii. Susceptum 124 inter principia seruat tenorem, et, aduocatis uelut multis testibus, probat institutionis suae leges sine aliqua immutatione seruari. 16-18. Duratur ad filios quasi non sint sui ; frustra laborauit nullo timore cogente. Deridet equum et ascensorem eius. Quia solet dilectio pro his, quibus impenditur aliquid, formidare, bene ab eis timorem abesse dixit, a quibus alienum sensum amoris ostenderat. 19-25. Numquid praebebis equo fortitudinem ? Terram ungula fodit, exsultat. audacter ; in occursum pergit armatis. Procul odoratur bellum. Opportunum a uicinitate praemissi nominis transitum fecit, ut, quia dixerat deridet equum, quid

esset in natura ipsius equi insigne monstraret ; et, ut speciosius 3o quod dicit faciat, per singula generosi animantis indolem pergit excolere. 26. Numquid per sapientiam. tuam plumescit accipiter ? Multa quae praeterimus otiose, inspecta sollicitius plurinum admirationis habere dicit, dum ea a sapientiae humanae dispo35 sitione subducit. 31-32. Et adiecit Dominus, et locutus est ad Iob : Numquid qui contendit cum Deo, tam facile conquiescit ?Qui ab eo uel operum uel iudiciorum eius rationem expostulat. Cum causas rerum coeperit reserare, nonne tantam approbationem factorum 40 suorum adducit in medium, ut reprehensor operis eius sapientiae eius fluctibus obruatur ? Aliter. Qui prouocationibus sumit cum superiore certamen, non debet cito a calore suae Cap. XXXIX, 6 allegabis rinoceronta C — 20 filios] C1, filius C — 21 quia] Weym, qua C ^ 32accipiter] C!, accipitur C 42 sumit] C!, su*mit C calore] C, colore propos. Weym

104

EXPOSITIO LIBRI IOB, XXXIX-XL

disputationis abduci. Vtique qui arguit Deum, debet respondere ei. Qui sibi in reprehendendo locum superioris assumit, debet 45 per responsionis. constantiam uel personam disceptantis implere. 33-34. Respondens autem lob Domino, dixit : Qui leuiter 414 locutus sum, respondere quid possum ? Manum meam ponam super os meum. Intellexit sanctus Iob quo disputationum Dei so omnis summa profecerat, id est, quod non fuisset ipse illa prouidentia destitutus quae propter illum etiam aliis fuisset rebus impensa ; et ideo se silentio ipse condemnat. 35. Vnum locutus sum, quod utinam non dixissem, et alterum,

quibus ultra non addam. Vnum aut alterum pro paucis posuit.

«CAP. XL 1-3. Respondens autem Dominus Iob de turbine, ait : Numquid irritum facies iudicium meum ? Postquam prouidentiae suae et benignitatis curam multis creaturarum testimoniis approbauit, consequenter sanctum Iob conuenit utrum in illa ; opinione permaneat qua se a Deo crediderat destitutum, et dicit ei : Nwmquid irritum facies iudicium meum, et condemnabis me ut tu iustificeris ? id est, cum tibi fuerit cura iustitiae,

mihi non putas fuisse meritorum ? Permisi ego irremuneratum esse quod tu non passus es esse desertum ? Zrritum facies 10 2udicium meum, quo dissimulaui meam erga te curam, ut tua merita publicarem,

et, ne

tua ignota

esset

uirtus,

de mea

interim uolui aestimatione dubitari ? Numquid irritum facies iudicium ? LXX : Aut putas me aliter tibi locutum fuisse, quam ut appareres iustus ? 15

4, Et si habes brachium sicut Deus, et si uoce simili tonas ?

Quia dixerat, Nwmquid irritum facies iudicium meum, id est, putas te melius regendis rebus posse consulere, exsequitur omnia quae uel potentiae iudicis, uel decori qui de habitu comparatur, uel iudiciariae censurae conueniunt. 20 6-8. Disperge superbos in furore tuo, et contere impios in loco suo. Absconde eos in puluere terrae. Non offenso animo sed diligentis affectu, ut ad consolationem et instructionem eius proficiant, ista dicuntur ; ut intellegat supra uires suas esse partes tanti subire iudicii. 25 9. Et ego confitebor quod saluare te possit dextera tua. Si potes talis iudicis, qualem sermone perstrinxi, implere personam, constat te alterius auxilio non egere. 10. Ecce Behemoth, quem feci tecum, fenum quasi bos comedet. Per facturam istius inuisae atque infinitae bestiae tria

Cap. XL, 4 sanctum] Vacc 48, sanctus C 18 decori] C1, de cordi C 19 iudicariae C

9 desertum] C!, deser*tum C

EXPOSITIO LIBRI IOB, XL

105

3o hominibus profutura produntur : ut et potentia Creatoris agnoscatur, qui non solum ea fecit quae erant homini seruitura, sed etiam illa condidit quae possint esse terrori ; et prouidentiae bonum intellegatur, quod ea, quae exitio erant futura, remouit de medio et locis solitariis relegauit ; et sciatur

126

35 quam sit seuerus in uitia, cuius censuram etiam illa sentiunt

quae mortalibus, pro modo formae suae et uirtutis, incommodant. Ecce Behemoth, quem feci tecum, fenum quast bos comedet. Post interpositionem interrogationis, qua quaereret utrum ei sua iudicia displicerent, proposuit qualem formam cen40 soris deberet ipse suscipere ; ad descriptionem iterum creaturarum reuertitur quae eius, ut potentiam, etiam prouidentiam testarentur, et consulto harum duarum bestiarum mentionem

distulit in finem usque sermonis, ut constaret multo magis in 415 illam superbiam uindicandum quae de uoluntatis uitio nasce45 batur, si isti non parceretur quae pro mole corporis et magnitudine uirium arrogantiam uidebatur imitari. Aliter. Animal uolunt esse quadrupes atque terrenum. Aliter. Vno nomine apud Hebraeos omnia terrena animantia Behemoth uocantur, similiter omnia quae in aquis uiuunt Leuiathan ; nam graecus so in hoc loco ita posuit : Ecce afud te ferae in similitudinem boum fenum manducant. 12. Constringit caudam suam quasi cedrum. — Constringit, erigit ; quia solent, cum

ss

6o

65

7»

efferantur,

bestiae

caudas

attollere.

Nerui testiculorum eius perplexi sunt. Ad indicium multae uirtutis neruos testiculorum dixit esse perplexos. 14. Ipse principium est warum Dei qui fecit eum. Dicentis auctoritate compellimur quod, in fingendis diuersitatibus bestiarum, istius prior forma processerit. Qwi fecit eum applicauit gladium eius. Non quo ipse feriatur, sed quo ipse possit alios ferire, id est, qui fecit eum nouit quo tempore eum debeat in uastationem mortalium exitiumque laxare. Aliter. Iste est qui mole corporis et uirium magnitudine inter fera ani127 mantia teneat principatum. 15-17. Huic montes herbas ferunt ; omnes bestiae agri ludent ibi. Sub umbra dormit. Circumdabunt eum salices torrentis. Ad magnitudinis eius testimonium dicitur, quod omnia genera bestiarum possint in montibus qui pascuis eius deputati sunt habitare licentia laxiore. 18. Ecce absorbebit fluuium, et non mirabitur. Quia. propter declinationem aestuum dixerat eum in salicum umbra dormire, nunc illum nec inundationes aquarum asserit formidare. 19. In oculis eius quasi hamo capiet eum. Ne descripta magnitudo eum crederetur ab omni exitio uindicare, tanti sibi

38 quaereret] Wey», quaerent commentarium), om. C

C

39 disciplicerent

C

69 non] C! (wide

106

EXPOSITIO LIBRI IOB, XL-XLI

eum ostendit esse, quanti piscem paruulum cui hamus pericu75 lum facit.

20. An extrahere poteris Leuiathan hamo, et fune ligabis ? Alterius item beluae, quae in mari indico esse perhibetur, factura ad admirationem et magnitudo describitur, cuius etiam ipse sanctus Iob fecit inter principia uoluminis mentio8o nem. 22. Numquid multiplicabit ad te preces, aut loquetur. tibi mollia? Non quo animal mutum in uocem supplicationis erumpat, sed quo recepta mansuetudine patiens manus esse meditetur. 8;

24, Numquid illudis ei ? Vt feritate deposita, esse incipiat

uoluptati ? 25. Concident eum amici, diwident illum negotiatores ? Secundum praecedentium et sequentium intellectum non est affirmantis sed negantis, ut sit : numquid concident eum amici, et 9o in morem uenalium carnium partientur ? Aliter. Cum tempus ei occisionis aduenerit, multorum manibus partietur. Aliter. Pro amicis graecus gentes habet. 26. Nunquid implebis sagenas pelle eius ? Id est, tantus est, ut nec tunc quidem, cum concisus et diuisus fuerit, pellem aut

9; caput eius retibus tuis quamuis magnis possis includere. 27. Pone super eum manum tuam ; memento belli, nec ultra addas loqui. Secundum sensum superiorem etiam hoc dicitur. Si habes, inquit, brachium sicut Deus, et si uoce simili tonas, fone super eum manum tuam, id est, in exitium eius armare, et 100 ad internecionem eius accingere ; si uero diffides uiribus, uer-

borum quoque tuorum comprime libertatem. 28. Ecce spes eius frustrabitur eum. Opportune, posita certaminis optione, magnitudo ausuum eius proditur, ac non tantum unius hominis, sed multorum, interitum dicitur uel uoto

105 expetere uel meditatione concipere.

«CAP. XLI) 1. Non quasi crudelis suscitabo eum. Non se ob hoc dicit libertatem illi quandoque esse facturum, ut uis eius cladibus crescat humanis, sed ut innotescat potentia uel continentis eum uel certe exitio destinantis.

s

2. Quis ante dedit mihi ut reddam ei ? Omnia quae sub caelo sunt, mea sunt. Ideo uel cohibitionem uel necem eius ostendit

Cap. XL, 79/80 cfr. Iob 5, 8

87 negotiatores] conieci ex comentario, negatores C 90 partientur] C1, patientur G 92 graecus] C!, graecis C 103 ausuum] A», ausum C

416 128

EXPOSITIO LIBRI IOB, XLI sibi facilem, quia eadem

potest uel contineri

107 uel interfici

uirtute, qua factus est.

3. Non parcam ei, et uerbis ad deprecandum compositis. lla 10 alis formidanda uirtus, illa monstrosa corporis magnitudo supplicibus uerbis ostenditur sub domini sui iure trepidare. 4. Quis reuelabit faciem indumenti eius, et in medio oris eius intrauit ? Quia submissionem eius de timore uenientem prodiderat, ne hoc naturae eius uideretur proprium, iterum ter15 roris causa narratur. Quis reuelabit faciem indumenti eius, et in

medio oris eius quis intrauit ? id est, illam dependentiam qua oris eius uoracitas impeditur. 9. Portas autem uultus eius quis aperiat ? Idem sensus est qui et in superiori uersiculo. 20 6. Corpus illius quasi scuta. Quia indigenum aquarum animal describitur, conuenienter in similitudinem piscium squa-

marum orbes habere perhibetur. 9-11. Siernutatio eius splendor ignis ; de ore eius lampades procedunt ; de maribus eius procedit fumus. Per longum 25 descriptionis ordinem enumerantur singula quae in natura eius uel uere minacia sunt, uel per emphasin terroris ministra. 13. In collo eius morabitur fortitudo, et faciem eius praecedet egestas. Quoquouersum se mouerit, uastabit omnia, et, ut non solum ea ad quae accesserat ostenderet deserta remanere, 3o [sed] etiam fugam omnium indicat fieri illo se in iter quodpiam commouente. 14. Membra

129

carnium eius et cohaerentia. sibi. Id est, conexa

ualide, e multis neruorum nexibus illigata. Mittet contra ewm fulmina. Et quod alia omnia nihili penderet, et quid solum in 35 necem eius ualeret ostendit. 15. Cor eius indurabitur quasi lapis, et stringetur quasi malleatoris incus.

Non

ad ictum

fulminum

indurabitur,

sed ea

a se tela resilire facit quae humana uirtus intorserit. 16. Cum sublatus fuerit, timebunt angeli, et territi purgabun40 lur. Exemplo poenae in bestiam directae, utilis uel superiori uel rationabili creaturae nascetur timoris occasio, ut studeat

in moribus non habere quod uidit in corporibus sic feriri. 17-18. Ewm

gladius subsistere non poterit ; reputabit enim

quasi paleas ferrum. Quia dixerat superius, Cor eius indurabi45 tur sicul lapis, et stringetur quasi malleatoris incus, ostendit aduersum quae talis callositas praeparetur. Non ergo Leuiathan subsistere non poterit, sed gladius qui aduersum eum fuerit eductus. 21. Sub ipso erunt radii solis. Mos Scripturae est magnarum so rerum descriptiones uerborum cumulis semper attollere.

Cap. XLI,29 ad quae] C1, atque C . 46 quae] C, quem C!

C

30 sed] deleui

^ 40 poenae] conieci, paene

417

108

EXPOSITIO LIBRI IOB, XLI-XLII

Vt ergo eum infinitae molis ostenderet, sub ipso ait oriri solis radios atque rutilare. Sternit sibi aurum quasi lutum. Non dicit quid faciat, sed quid possit facere si magnitudo eius uel robur nulla impedimenta pateretur. Awri uero nomine diuitias quas 55 diuersae rerum

species faciunt indicauit.

23. Aestimabit abyssum quasi senescentem. Qui-ei quasi effetis uiribus non possit obsistere. 24. Non est potestas super lerram quae comparetur ei, qui factus est ut nullum timeret. Aliter. Graece : Non est super terram 6o potestas eius, qui factus est ut ab angelis illuderetur ei. 25. Omne sublime uidet, ipse est rex super uniuersos filios superbiae. Sit quidem secundum historiae fidem uera bestiarum descriptio, nec debeat propter Creatoris potentiam de earum magnitudine dubitari ; tamen altiori intellectui locum 65 ministrant,

ut praeter eas credamus

etiam aliud indicatum,

quo spiritalis nequitiae uis facilius in corporum imagine cerneretur : quae ita dicantur moribus exitio esse, ut illae corporibus, et quibus uitium superbiae, ut imputari merito, ita debeat et puniri. Aliter. Graece : /pse est rex super omnia quae in 70 aquis sunt. — Videt, pro despicit.

«CAP. XLIIy 1-2. Respondens autem Iob Domino, dixit : Scio quia omnia potes, et nulla te latet cogitatio. Plus enim intellexisti uersari in sensibus meis amaritudinis, quam querelarum sermo protulerat. Aliter. Quisquis ergo credit id quod mente uersat tuae ; notitiae non patere, ignarus rerum est et agit a cognitione rationis expertem. 9. Quis est iste qui celat consilium ? LXX : Quis est enim qui abscondat a ie consilium ? — Ideo insipienter locutus sum. Graece : Annuntiata sunt mihi quae nesciebam, magna et mi10 rabilia quae non noueram. Aliter. Vt crederem me prouidentia tua, quae cunctis rebus quas creauit interuenit, destitutum. 9. Auditu auris audiuit, nunc autem oculus meus uidet te. Id

quod ante in notitiam meam rationis et magisterii sermo pertulerat, id est, esse tibi curae

iustitiam,

nunc

altius menti

15 meae praesentia tuae reuelationis insedit. 6. Idcirco ipse me reprehendo, et ago paenitentiam in fauilla et cinere. Graece: Aestimo me ipsum terram et cinerem. Aliter. Id est, uel non offendar malis quae patior, sed ea in locum uel

exercitationis uel emendationis amplectar, uel certe etiam 20 alia studiose meis cruciatibus admouebo. 7. Postquam autem locutus est Dominus uerba haec ad Iob,

57 effetis] C', effectis C — 66/67 spiritalis nequitiae uis ... cerneretur] C, spiritales nequitiae ... cernerentur acc 121

130

x EXPOSITIO LIBRI IOB, XLII

109

dixit ad Eliphaz Themaniten : Iratus est furor meus in te, et in duos amicos (uos, quoniam non estis locuti coram me rectum, sicul seruus meus Iob. Mouet non immerito ............... e 0 à 0 9 9 € 9 $ 9 9 ? 9 Ó * * ^ 9 o 9 9 9 o 9 oc 9 o9

Cap. XLII, 24 post immerito deficit C

eos

see

IE

matmmD

!

"

é bed

V

cb

eee v Lo 228 E

ali

adii |ethernet Dep re rat

|

visas

| L

fala mperimente petetetir, v ‘: tree toro soeeiesr facioat inéiesait

MARO

iodirsabil dins

(Pet

var

m C

nier

MC

ro. 4 aret

"xit

QU

Jig

tion. pose it Ps

e D

"As Von rai boabeas super Loris quae m

vo

"

ji Lys UE

| .

acids cu wl aullum tcd. AUter. Graves Nes p papel

ris: ru i ronge ne. creation "n , $3. Omer sublime widel, t cubes wiitiersun fiet superbure. Sát quidem wecundum. hietariae dde uera Testis —^ pese desi Mie,

nec

debeat propter Creatoris. potimtiam. de "m

Shu iri nag titan: daëlIT : awe aitiori lwtecostul um

& mánierant, ut prétter was cré'amias etixr. alind Indiegtéány

B

que spiritelis nex ulpa tis Ajolioesinaneperdiim imagine teres FiSut cron da décanviur me dibus exits eet, Mt dae bag. et atibus ulum sapestsas, en boapertari 35e.

: -

Wade

Iur

bout et purdyi, Altes. Crmeex :Pheestves sinfar omnia quasv Tm

audi: -

rm

ides 5 icit >

«

CAP. NES x

de Mel comento

malle «

"ue

*sc8os

ei

srrninidinia,

qunm Que ref arn

veste in.

éocrmlai

à fé cmq Nau, — liis onmi ur

se nabtape pags mont msrem. B day

5 sare

y

CR

(

ics eri-enim Qué SL

LOUE

mich quac erscicium,

GET

mégues mm

Aliter. Vx eredenesape m

pebus quas creat audies,

-

2

gs mente erat emt c wita oapnitode7

aa comedie ? 2245

Anmjatiahs

Pus, Mybat Ceci:

qund

sermo poc

-

B. Quis en lobe qi

rage

Sela «id murem, À

Plus enim busted

iulerer, Aliter: Gubiquan nta creat V uou nen gatehb, Werafus rerom d

y

28

Kenpestdsn: awiew 108. F'omyno, dix

(ewm, mt oho

AM

am

interuemit,

exuuc auiem oculus eur

|

aientis-.

itotur, d widez te. 18. Le

heal wte in noitriam mean raticatié et mApislert serrüm pers Vend. M dpi, rove itl carae justitiam, nene aive (mpl re

cle bedssrntila tuse rounietianis fruit, M 3 "A ($ed mt reprsande, «C 290 facienti ve faille -—

FÉ dedi.

vrais

tentée ended

terasse

emendalredtà

url pits £a

Hj es, eh mens cles dur sonlis- quae petite, sex ea d loto ul

*

(atriis

6 a

"T

too

us

Axtjeerisr

cer cóatibua adeaypseln.

K. loue e

-

PRE

ssoculus eniDosis: sibe-haec ad ab rl "

$* Jag)C1, dem C "—— cocher - unoesemey Dues. rr

Foie m TS

P" up

EM

2-

r -

… 2

T E

TRACTATVS PROPHETARVM IOHEL ET AMOS

OSEE

"9ut ENS

z AN PO RTEia

i

CONSPECTVS

SIGLORVM

ET ABBREVIATIONVM

CODEX": Parisinus Bibl. Nat. Lat. 12 148 (saec. IX? siue X!) EDITIONES

: Ruffini Aquileiensis presbyteri opuscula quaedam partim antehac nunquam in lucem edita partim nuper ope doctissimorum uirorum emendata et castigata (ed. R.L. de la BARRE), Parisiis 1580, p. 25-168 In hac editione partes duae distinguuntur : designat lectiones quas in textu codicis nunc desiderati Montis Dei legisse se Barraeus contendit uocabula designat quae Barraeus induxisse se scribit. Tyrannii Rufini Aquileiensis presbyteri opera omnia (...) collecta (...) studio ac labore Dominici Vallarsii (...) nouissime recensuit correxit edidit J.-P. MiGNE (PL 21), Parisiis 1849 (1878), col. 959-1104. Tyrannii Rufini Aquileiensis presbyteri opera quae exstant omnia nunc primum collecta (...) studio ac labore Dominici VarLARsir Verona 1745, Appendix col. 389-560.

B, Bar

Bar

Mig

Val

Baxt Bouwm (Komm.) Bouwzi (Wortsch.) Morin

V'aec (Comm.) Vace (Seritti I)

EMENDATIONES PROPOSVERVNT : J.H. BaxTER, Notes on the Latin of Julian of Eclanum, ALMA 21 (1951) 5-54 G. BovuwMaN, Des Julian von Aeclanum Kommentar zu den Propheten Osee Joel und Amos, Romae 1958 G. BouwMAN, Zum Wortschatz des Julian von Aeclanum, ALMA 27 (1957) 141-164 G. MoniN, Un Ouvrage restitué à Julien d'Eclanum, Revue Bénédictine 30 (1913) 1-24 À. VAccARI, Un Commento a Giobbe di Giuliano

di Eclana, Romae 1915 A. Vaccart, La '**Teoria" esegetica della Scuola Antiochena, Seriffi di Erudizione e di Filología, I, Romae, 1952, p. IOI-142. DECLARATIO

SIGNORVM

:

in textu :

Nr

VS

lectionem designat quam delendam censuimus uocabula designat quae codicum lectioni addenda censuimus corruptelae signum in apparatu :

a.c.

del. i.m. in ras. om. P+

ante correctionem

addidit deleuit in margine in rasura (lectionem superscriptam rasutae sequitur) omisit lectionem sequitur quae in codice P legebatur priusquam Zpse scriptor eam aliquo modo mutaret uel corrigeret

114

CONSPECTVS P*

p:

SIGLORVM lectionem induxit lectionem

ET ABBREVIATIONVM

sequitur

quam

ÿpse scriptor

corrigendo

sequitur

quam

#”anus

corrigendo

coaeua

' induxit Pp?

pes praem. propos.

lectionem sequitur quam zanus saeculi XII corrigendo induxit post correctionem (lectionem designat quae corrigendo, incertum coaeua an recentiore manu, est inducta) praemisit proposuit

Vg

seilicet supra lineam Vulgata (ed. R. WEBER, Studgardiae 1969) fransponit additis uocabulis praeponitur littera erasa uel quam legere non possumus in codice.

Hier.

in apparatu priore : Hieronymi Commentarii in Prophetas M. ADRIAEN, CC 76, Turnholti 1969.

$e.

jd.

Minores, ed.

TRACTATVS PROPHETARVM OSEE IOHEL ET AMOS. Fidicen ille sacerrimus, tamque regnandi arte nobilis quam P r canendi,

beatus

uidelicet

Dauid,

enumerandis

Legis mira- Bar 25

culis frequenter interserit : Confitemini Domino, quoniam Mig bonus, quoniam in saeculum misericordia eius. Siue enim spi- 959 ; ritalia siue corporalia dona consideres, consequenter ut agamus saltem auctori nostro gratias, cui referre neutiquam possumus, commonemur

10

15

20

25

; qua tamen

sedulitate nihil iucundius,

qua nihil est oblatione pretiosius : ipsa siquidem est eius clementia nec donis lassata nec saeculis, quae deuotos facit atque obtinendi quod poscimus plerumque dignos uideri. Et nos proinde hanc ei hostiam grati pectoris offerentes, confidamus 960 adeptum ire quae precamur, cum ea iam uideamur, quae postulauimus, assecuti. Salomonis quippe uoluminibus disserendis, dispositionum eius gloriam sumus, in quantum posse contulit, exsecuti, ita ut nusquam nos consequentia, penes quam explanationis debet auctoritas esse, desereret; hic autem praecedentis fructus industriae studiosum commendat laborem. Neque enim est, quod acrius incitet ad inquisitionem nouorum, quam praecedentium uotiua perceptio, sub tam pio praecipue Domino, qui est ad largiendum paratus ea, quibus nos mandauit inhiare ; nec operis ipsius debemus profunditate 961*^ terreri, ne, post fiduciae pignora recepta, trepidatio non solum 1" ignauos sed etiam ingratos pergat arguere. Explanationes itaque duodecim prophetarum, qui minores non pro meritis sed pro numero uersuum nominantur, aggrediens, uos primo, qui mihi hoc opus indixistis, admoneo, ut ad promerendam intellegentiam ueritatis piis et intentis me precibus adiuuetis. Dehinc nostri operis ut lector agnoscat, et quam sim editionem Ber 33

secutus, et quo praecipue consideratu munus hoc difficillimae (recte 3o explanationis assumpserim, ut si et ipse de eorum numero est, 26)

In Osee, Praef.

3/4 Ps 105, 1. 106, 1. 117, 1.29. 135,1

In Osee, Praef. Inscr. "Tractatus prophetarum ose (+ lib. iii. P?) iohel (+ lib. i. P3) et amos (+ lib. ii. P?) quem esse putamus rufini uiti eloquentissimi sed minus orthodoxi (minus orthodoxi del. P?) contra quem hieronimus de fide plura dispu-

tat P, Ruffini aquileiensis presbyteri commentariorum in oseam prophetam lib. I. Praefatio B 1 tamque] BP?, tamquam P 2/3 miraculis] BP, miracula P? 4/5 spiritalia] P, spiritualia B 5 dona] BP!, dono P 8 — oblatione nihil est B 9 quae] P, qua B, quia Mig 11 proinde] P, perinde B ei] P, illi B 12 adeptum ire] P, nos adepturos B 12/13 — quae postulauimus iam uideamur B 14 dispositionum] B (cfr. 308, 112), dispen«««ionum P, dispensationum PE 15 nos] BP!, om. P penes] BP1, pones P 16 — esse auctoritas B hic] BP1, hinc P 17 studiosum] BP!, studium P 20 ad] BP!, ut P 27 — precibus me B 28 ut] BP*, om. P* 29 consideratu] P V/4/, consideratur B

116

35

4o

45

so

55

6o

TRACTATVS PROPHETARVM

quos cura lectionis exercet, haud de nihilo me fecisse cognoscat, ut istam postremam editionem, quae secundum Hebraeum appellatur, eligerem : quandoquidem iin prioribus editionibus elocutionum uitiata frequenter sensum uel doctrinae uel narrationis dirumpant, ut diuinatione magis quam conditione opus esse uideatur, posterior autem ista translatio, etsi non multum ipsi contextui splendoris adiecit, tamen elocutionum integritate, illa quae diximus interceptorum sensuum damna frequenter euitat. Iam uero, cum apud Latinos in explanandis maxime prophetis quamuis tam fuerit continuata, ut uideretur etiam coniurata, taciturnitas, tamen apud Graecos et apud 962*^ Syros exstitere nonnulli qui scripta eorum disserere niterentur : ex quibus mihi sane pauca aliqua sancti etiam Iohannis Constantinopolitae episcopi legere contigit, sed suo more, id est, exhortationi magis quam expositioni totam paene operam commodantis; Origenes autem, proprio tenore decurrens, allegoriarum magis lepida quam historicarum explanationum solida et tenenda componit ; Hieronymus porro, et ingenii capacis uir et studii pertinacis, in prophetarum quidem libros commenta digessit, sed quasi inter geminas traditiones ire contentus, de perquirenda consequentia nihil aut uoluit aut potuit sustinere curarum: ita uel per allegorias Origenis, uel per fabulosas Iudaeorum traditiones tota eius defluxit oratio ; cum igitur mihi uiderentur multa, quae sint utilia, praeterisse : et religiosam erga Deum et utilem erga homines operam iu- :* dicaui, si, oboediens uobis, explanationem prophetarum, prout captus noster adiutu diuinae gratiae pertulisset, assumerem. Attentis igitur ad cognitionem operis mentibus accedamus, ut et quam multa late, quam multa acute, quam omnia pie et consequenter ab eis sint prolata, cernamus. 34 elocutionum] P, elocutiones B uitiata] conieci, uitiatam (wu uidetur) P, uitiatum Pl,uitiatae B —35 conditione] B, eruditione P (cfr. supra, b. XXIV) 44 contigit] BP1, contingit P 46 origenes] BP*, origenis P 50 geminas] P, genuinas B 53 defluxit] BP?, defl«xit P 54 igitur] P, ergo B sint] P, sunt B 55 deum] P, dominum B 55/56 iudicaui] PV/z/, indicaui B 57 adiutu] P!, adiutus B diuinae gratiae] P, diuina gratia B pertulisset] BP (cfr. 260,

Praef. 2), protulisset P?

58 attentis] B, attonitis P

igitur] P, ergo B

IN OSEE PROPHETAM

LIBER PRIMVS.

961ed

(CAPVT PRIMVM)>

A

1-2. Verbum Domini, quod factum est ad Osee filium Beheri in diebus Oziae Ioatham et Achaz et Ezechiae regum Iudae, et in diebus Hieroboam filii Ioas regis Israhel. Principium loquendi Dominum in Osee. Ex usu quidem quae diuersis temporibus sunt gesta narrantium, commemoratio quoque regum uidetur effecta, ut cuius saeculi texeretur historia nosceremus. À pro-

phetis tamen longe id magis obseruari fuit necesse, quia, licet non simpliciter munus historiae persequantur (ut ea uidelicet, quae sunt gesta, commemorent), sed impetu quoque uaticinan10 tium futura denuntient, tamen, quoniam non ea casibus sed iudicio uentura commendant, et ad eius Principis arbitrium disputant, cuius uiolatas leges et pollutas saepe caerimonias conqueruntur, ordinate nimirum in fronte operis uocabula I

A

regum aetatesque constituunt, ut quae sunt sub eorum com- 962cd missa temporibus, historia docente, noscentes, fateamur

dignas eos ingentesque causas inuectionis habuisse. Et Regum itaque et Paralipomenon continetur annalibus, quod cum hi, quorum nomina sunt praemissa, regnarent, tota quidem Iudaeorum gens idolorum esset cultibus inquinata, decem tamen 20 tribus, quae a diuisione sub Hieroboam facta Israhel uocabantur, et ultimis sacrilegiis squalerent, et impendentibus sibi calamitatibus urgerentur. Quattuor itaque regum de Iuda, quorum uidelicet tempora uaticinii eius contingebat aetas, et unius qui de Israhelis parte regnauerat, intulit mentionem. 2; Sed cum prophetiam fuisset exorsus, hi quos dixit partibus praesidebant ; post non longum uero tempus apud Samariam finita dominatio est. Siquidem Zacharias Hieroboam filius, qui sexto iam mense per successionem obtinebat imperium, ciuili seditione,

id est Sellum

rebellante,

consumptus

27

est ; 963

3o Sellum uero cum uno apud Samariam mense regnasset, ascendit Manahem filius Gadr, et praecedentem tyrannum, instaurata rebellione, consumpsit, atque ipse per decem annos tumul-

In Os., cap. I, 16/22 cfr IV Rg 14, 24. 15, 4.35. 16, 2-4. 10-18. II Par 26, 16-20. 27, 2. 28, 1-4.19.22-25 27/38 cfr. IV Rg 15, 8-31. 17, 1-6. 30/31 IV Rg 15, 14 In Os., cap. I. 1 ad] BP1, a P beheri] P?, beherim BP 2 acaz (sic)] P, acas B iudae] P, iuda B et (39)] BP!, om. P 7 id] P, om. B 9 quoque] BP,

quodam propos. Val 10 denuntient] P, denuntiant B 16 — eos dignas B 19 — cultibus esset B 24 qui de] B, quidem P 25 partibus] P, + illis B 27 — filius hieroboam B 31 manahem] P, manahen B gadi] P,gadB praecedentem] P, praem. dictum B 33 potitus] conieci, potius BP phul] V, sul BP 34 -— aperta esset B

2V

118

IN OSEE PROPHETAM

LIBER I, 1

tuario potitus imperio, Assyriorum regi, qui Phul appellabatur, sub tanto tributorum

onere, ut egestas esset aperta, fa-

3 mulatus est. Iam ergo in illam decem tribuum portionem calamitatum excitatarum turbines irruebant, sicque adhuc regno apud Hierosolymas manente, decem tribus abstulit denuntiata captiuitas. Postquam igitur ad fines assyrios populi Samariae migrauerunt, sanctus Osee in Iudae regione consistens, 4 o Ezechiae regis famosum miraculis tempus aspexit, et sub ipso etiam uaticinandi munus exercuit. Ergo quia Israheli iam pernicies imminebat, unum tantum partis eius principem nominauit, sub quo prophetare coepisset. Quod autem posuit, Principium loquendi Dominum in Osee, 4 ^ id nimirum uidetur ostendere, quia ipse primus sit ad hoc genus sermonis ascitus : non quo prophetae ante non fuerint, cum et beatorum Heliae et Helisei et aliorum plurium eadem Regum historia gesta dictaque commemoret, sed quod eorum quique, quod praenuntiabant, etiam litteris mandare ad memoriam iuberentur, operam Osee primus 5 o sempiternam assumpserit. Nec sane diffitemur, beatum Dauid et sapientissimum Salomonem, Euangelio et Apostolis testibus legitimos prophetas, dicta sua litteris tradidisse ; sed tamen inter illos atque istorum scripta, quos nunc explanare temptamus, 55 non paruam esse differentiam peritus lector aduertet. Illi enim, licet aliqua de populi captiuitate dixerint, tamen quasi A

quietis mentibus, id est, nulla mali uicinitate trepidantibus,

ea quae olim fore conspexerant, praecinebant ; hi autem inter ipsos positi ultionum fragores, attonitis omnino pectoribus, 6o quippe qui calamitatum etiam participes redderentur, quasi lacrimosis totum questibus exsequuntur, et affectum Dei nostri, qui ad uindicandum nimis aegre cogatur, effingunt, implorantes quidem interdum diuinae miserationis auxilium, ceterum quasi stilo tragico calamitatum ordinem persequen65 tes. Principium igitur istorum uatum, qui hac praecipue appellatione signati sunt ut prophetae nominarentur, a beato Osee susceptum 70

esse noscamus,

qui morum

et generis sanctitate

conspicuus, talem operam contionatoris assumpsit, ut sustineret personam et Redemptoris et Iudicis : quod per totum opus clarius apparebit. 2-5. Et dixit Dominus ad Osee : Vade, sume tibi uxorem for40 cfr. IV Rg 18, 13-20, 7. II Par 32

47/48 cfr III Rg. 17 — IV Rg 13

37 hierosolymas] P (cfr. supra, p. XXV), hierosolymitas B — 38 igitur] P, ergo B 39 sanctus osee] P l/2/, sanctae oseae B iudae] P, iuda B 41 quia] P, quae B 42 unum] conieci, unius BP 46 quo] P, quod B 49 quique] P, quisque B quod] B, om. P praenuntiabant] P, praenuntiabat B 54 nunc] P Val, nec B 61 — questibus totum B dei] P, domini B 62 aegre] BP?, agere P 64/65 persequentes] BP, prosequentes P? — — 65 igitur] P, ergo B 66 sunt] P,

fuerunt B

2:

IN OSEE PROPHETAM

LIBER I, 1

I19

nicationum et filios fornicationum, quia fornicans fornicabitur terra a Domino. Et abiit, et accepit Gomer filiam Debelaim, et concepit et beperit filium. Et dixit Dominus ad eum : Voca 15 nomen

eius Hiezrahel,

quoniam.

adhuc

modicum,

et uisitabo

sanguinem Hiezrahel super domum Hieu, et quiescere faciam regnum domus Israhel, et in illa die conteram arcum Israhel in ualle Hiezrahel. Notanda consuetudo, immo dignitas sanctorum uirorum, quod postquam ad id decoris ascenderint, ut

28

8olingua eorum quasi calamo scribae Deus noster utatur, non solum dicta eorum, sed etiam gesta honore prophetico uestiantur, enuntiandisque mysteriis uel docendo nauent operam uel gerendo. In ipso igitur compellationis exordio, hoc, inquit, Osee beato sacer conditor imperauit, ut, et propositi sui et 85 sanguinis splendore neglecto, uilissimae feminae ac uulgariter prostitutae per maritale consortium iungeretur, neque usque 964 ad nomen coniugis tantum tolerans contumeliae, patris quoque in se iura turbaret, ut incertae subolis genitor crederetur,

quasi qui filios alienae obscenitatis aluisset. 9o Non me autem fugit quanta doctorum hominum fuerit in loci istius opinione contentio, ita ut regiones integrae super eius assertione dissentiant. Nam Palaestina et Aegyptus aliique omnes, qui Origenis auctoritate plurimum commouentur, coniugium istud ab Osee propheta negant corporaliter 9; institutum, sed, quomodo pleraque a prophetis in spiritu gesta narrantur, ita has aiunt cum meretrice nuptias in uerbis tantum fuisse completas. Neque enim temporis illius petisse rationem, ut contra instituta sacrae Legis, quae denuntiauerat nefarium esse cum meretrice consortium, Osee ad contionan-

100 dum progrediens lasciuiret, et exserturus in peccata censuram, primus ipse committeret quod totus populus consequenter arguisset. Quam autem esset incompetens, si ad defensionem flagitii obiceret personam iubentis, asserens nimirum, se quidem, quantum ad mores suos respicit, foeditatem illam con105 sortii grauiter horruisse, sed cessisse auctoritati eius Domini,

qui ad arguendos eum populos destinasset : uideretur prorsus materiam irrisionis potius quam formidinis attulisse, qui ex eius persona obscenitates aliorum arguendas putaret, quem 79/80 cfr. Ps 44, 2 72 filios] BP, fac filios P? *3 gomer] P, gommor B ** in illa] 79 quod] B, qui P 80 deus] P, dominus B 82 nauent] P, ponant igitur] P, ergo B 84 — beato osee B (sed cfr. 278, 17-18. 316, 183-184) P, oseae B 87 tantum] B, oz. P patris] Bouwm. (Komm. p. 38), 87/88 — quoque paris B 88 iura] P, iurae B 96 uerbis] P, uerbo petisse] P, perisse P?, expetisse B 105 grauiter] P, foediter B 106 loseum B . uideretur] BP, + enim P? 107 attulisse] P, + ei B scenitates] BP?, obscenitatis P

P, illa B B 83 osee] paris BP B 97 — popu108 ob-

3Y

I20 110

115

120

IN OSEE PROPHETAM

LIBER I, 1

ipse commissi a se flagitii praedicaret auctorem ! Quaeritur etiam quo hoc per totam Legem, uel praecepti, uel facti, simili fulciatur exemplo, sicubi uidelicet Deus noster faciendum quippiam aduersum praecepta mandauerit, quorum utique transgressores, denuntiatis per prophetas cladibus, ultum ibat. Ad quod docendum si imperatum beato Abrahae parricidium proferatur, ipso fine operis, quamquam ante tempora Legis editi, commonebimur, non truculentiam caedis sed pietatem ac fidem patriae mentis electam. Vnicum enim offerebat qui habebat repromissiones, cui dictum erat, quia in Isaac suscitabitur iibi semen, ostendens quod possit Deus etiam a mortuis excitare.

Verumtamen,

ut aduersum

timorem

frus-

trandae promissionis credulitas eum fixa tuebatur, ita non siuit Deus in exitium usque pueri deuotionem parentis excurrere, sed compressit immolaturi manum exploratae uirtutis interiecta laudatio : Claruit, inquit, quod solum uolui publi125 care, nihil apud te uel amore

uel honore meo

esse uehemen-

tius ; nunc iam parce sanguini, quem nec ab alio licebat nec a te decebat effundi ; ne tamen

destitutus,

ecce

sacerdotis uidearis munere

aries te propter

assistit, cornua

uepribus

illigatus, cuius uita, ut absoluendo filio praesens ualuit deferre 130 subsidium, ita et futurum merebitur signare mysterium. In ne-

155

gotio uero beati Osee non solum imperata sed etiam impleta multisque temporibus frequentata permixtio, nec operis honestate nec praecepti auctoritate uidetur posse defendi. Huc adicitur, quoniam in ipsis quoque figuris prophetalis non fuerit ordo seruatus. Nam ad significationem tribuum, quae, quasi sub Dei contubernio et societate degentes, in adulteria, id est sacrilegia, proruperunt, assumitur mulier prostituta quae

29

4

tamen, nobili castificata consortio, filios non de flagitio, sed de reuerendo coniuge, id est uate, suscipiat, et in honorem 140

nuptiarum praeteritorum oblita uitiorum, quam libidine perfruatur. Quomodo ergo matronalibus illustratur insignibus, gentis figurare personam, quae haud ante nuptias

fecunditate magis ista mulier, quae illius probabitur uitia obscenitatis 965

exhorruit, sed, cum in sacro prius Dei sui consortio constitisset,

145 turpidines sectata describitur ? His et aliis pluribus argu114/130 cfr. Gn 22, 1-19

118/119 Gn 21, 12

110 etiam] P, et B 111 simili] B, similis P deus] P, dominus B 114 ad quod] BP!, at quo P 116 commonebimur] P l/2/, commouebimur B 121 — fixa eum B 122/123 excurrere] BP?, excurreret P 123 compressit] BP?, cum praesit P 128 — propter te B 131 osee] P, oseae B 134 fuerit] PV, fierit B 134 proruperunt] P, proruperant B 138 nobili] P, nobilis B flagitio] P, flagitioso B 143/144 haud ante nuptias uitia (uitis P?) obscenitatis exhorruit] P, ante nuptias obscenitatis uitia non exhorruit B 144 dei] P, domini B 145 turpidines] P, turpitudinem B

IN OSEE PROPHETAM LIBER L4

I2I

mentis docere contendunt meretrici prophetam corporaliter non fuisse commixtum. Ad quod e regione Syri, et qui conubium illud carnaliter opinantur impletum, nominum praecipue attestatione nituntur, quibus euidenter et mulier et eius 150 tam parentes quam regio publicatur, atque coniunctionis negotium secutis fetibus comprobatur. Ad deuotionem autem magis prophetae, quam ad susceptam ab eo temerationem Legis debere reuocari quicquid contra consuetudinem morum suorum per oboedientiam curarit adiungere ; quamquam illud 155 opus honestatis quoque potuerit ratione defendi, id est, ad pudicae in reliquum coniugis munus (si) a professione meretricia feminam transtulisset. Eiusmodi ergo inter se disputatione certantes, utramque opinionem reddidere suspectam, cum re uera et compendiosius 16o uideatur et tutius,et ad significationem rerum accommodatius, si res spiritu gesta credatur, ut, quemadmodum beatus Hieremias de Iudaeae finibus non recedens, infodisse tamen in re-

gione Parthorum uestimentum lumbare describitur, sicut sanctus Hiezechiel medio captiuitatis babyloniae constitutus 165in Templi Hierosolymitani adyta spectator inducitur, imagines utique solas locorum et actuum, longe alibi positus, contuendo, ita etiam beatus Osee multorum gesta temporum signaturus, per imagines congruas tam culparum seriem uiderit quam poenarum. Cuius sane muneris testimonio sub 170 quauis opinione

perpenso

reuerentia

prophetantis

apparet,

4v

quem nimirum persona sua rerum conditor uidetur induere, ut de factis uiri, iudiciorum quoque diuinorum ratio colligatur, tantaque inter aeternum Dominum et fidelem seruum necessitudo consistat, ut utriusque quasi existimatio miscea175 tur, et, si prophetae actio diluenda est, diuinae quoque pietati excusatio commodatura uideatur, sin autem opprimit et depellit nostrae attestationis obsequium quicquid rerum est supergressa maiestas, idem quoque sibi complacitis mentibus auctoritatis attribuat, ut humani examinis nequiquam egere 180 doceantur : quod quidem et Apostoli Pauli censura denuntiat cum dicit, Mzhi autem pro minimo est ut a uobis diiudicer aut ab humano die ; sed neque meipsum diiudico, nihil enim mihi conscius sum ; qui auiem 154/157 cfr. Hier p. 8, 91-93

163/1607 cfr. Ez 8 sqq 155 ad] BP1, a P

iudicat me Dominus

est. Sub una Bar 36

161/163 cfr. Ier 13, 1-7 (cfr. Hier. p. 4, 94-105)

181/183 I Cor 4, 5-4 156 coniugis munus]

PVz/, coniugi et munus

B

(si»

propos. Val 159 reddidere] BP?, reddere P compendiosius] BP!, compendiosis P 160 tutius] BP!, totius P 163 sicut] BP, praem. et P? 164 medio] BP, praem in P? babyloniae] P, babylonicae BP? 165 templi hierosolymitani] P, templo hierosolymitano B ^ adyta] comieci (cfr. 123, 251), ad hanc P, om. B 170 perpenso] P, propenso B 176 — uideatur commodatura B 182 ab] P, om. B

122

IN OSEE PROPHETAM

LIBER I, 1

itaque eademque reuerentia et praeceptio conditoris et pro- (recte 185 phetae actio constiterunt. It 30) Notanda autem diligenter series et ordo dictorum, qui illi sensui potius alludit, quo non uideretur corporaliter impleta commixtio. Vade, inquit, swme tibi uxorem fornicationum et lios fornicationum, quia fornicans fornicabitur terra a Domino. 190 Atqui illud tempus non exordia sacrilegii, quae nomine forn1cationis accusat, sed iam eius postrema tangebat : a temporibus quippe Hieroboam praecipue religionis fuerat inchoata corruptio, et commendata populis cultura uaccarum multis aetatibus sine interpolatione permansit ; his uero iam diebus, 195 quibus beato Osee uaticinii munus imponitur, non praeuaricationes, sed magis ultiones incipiunt exoriri, quod utique ab ila significatione dissentit, quam assumpta in coniugium meretrix

quam

uidebatur

Deus

ostendere,

indicans

longo esset tempore

200 denuntiationis

contineat

laturus.

eam

Iam

contumeliam,

igitur quid

ordo, uideamus.

Vade, sume tibi uxorem fornicationum et filios fornicationum, quia fornicans fornicabitur terra a Domino. Et abiit, et accepit. 966 Gomer filiam Debelaim, et concepit et peperit filium. Et dixit Dominus ad eum : Voca nomen eius Hiezrahel, quoniam adhuc

20; modicum, et uisitabo sanguinem. Hiezrahel super domum Heu, et quiescere faciam regnum domus Israhel, et in illa die conteram arcum Israhel in ualle Hiezrahel. Frequentatus hic per sacra uolumina a Deo nostro sermo deprehenditur, ut sacrilegia nomine fornicationis accuset. Quia enim notus in Iudaea Deus 210 unam gentem quam sibi sociaret elegerat, et quasi instar coniugis, interuenientibus Legis tabulis, de qua filios instituendo generaret, assumpserat, eos appellat pudicos, qui inuiolata religionis iura custodiunt, illos uero e contrario turpes atque pollutos, qui cultus sacri foedera errorum infectione et haere215 sis consectatione uiolauerint. Qua imagine nimirum et magnitudinem erga pios caritatis et uehementiam seueritatis, qua quosque impios persequatur, expressit, quia non solum sicut censor aut iudex, sed quasi fremens ad uindicandum maritus insurgat. Sed cum ad id intellegendum suo tenore decurrat, 220 quaerendum est, quid egerit tanti schematis apparatu. Quid 191/193 cfr. III Rg 12, 25-32

186 qui] P, quae B

187 uideretur] B (cfr. supra,p. XXIII), uidetur P — 189 filios]

BP, fac filios P? 190 sacrilegii] P, sacrilegum B 193 commendata] BP!, commodata P multis] P, praem. in P', praem. quae B 195 osee] P, oseae B 196 magis] P (cfr. 265, 181. 277, 186), potius B — utique] PV/a/, utrique B — 199 deus] P, dominus B — tempore laturus esset B 200 — ordo contineat B 201 filios] BP, praem. fac P? 203 debelaim] P, debelain B 214/215 infectione et haeresis] B, oz. P 215 uiolauerint] P, uiolauerunt B 216 — caritatis erga

pios B

217 quosque] P, hosce B

220 egerit] BP?, egeri P

5°

IN OSEE PROPHETAM

225

230

235

240

LIBER I, t

I23

enim opus erat, ut non simplex haec omnia narratio contineret, sed imperaretur prophetae, siue in corpore, siue solum in imaginibus, cum meretrice ineunda coniunctio ? In quo sane loco pie conditeque cogitantibus, profundum et diuinae benignitatis et propheticae dignitatis occurrit. Deus enim noster, qui prouidentiam suam humanis rebus interserit, consulit quidem in commune mortalibus, sed quasi eos tantum homines existimet qui reuerentiam de morum fuerint uirtutibus assecuti, ipsorum se ostendit iudiciis commoueri, tumque praeceptis tum imaginibus ipsos praecipue festinat instruere. Vel hoc itaque uolens ostendere quod praemisi, grauissimum uidelicet se sanctorum uirorum habere respectum, nec in leui ponere eorum querelas, uel certe quod sanctorum soleat orationibus mitigari cum tempus est ut incipiat proferre uindictam, apud illos prius negotia quibus sit accensus allegat, ut explanatione meritorum interuentionis impedimenta submoueat, et eos quos experiri poterat sententiae moratores, a sua primum parte constituat, secumque hortetur irasci. Inde est enim illud quod, cum beatus Moyses exploratores 37 terrae repromissionis de singulis duodecim #ribubus destinas- (recte set, reuersique, praeter duos, omnes reliqui ignauum populum 31) terruissent, ipsum quoque beatum Moysen seditio exorta con-

quassauit ; sed cum ad tabernaculum confugisset, Apparuit, inquit, gloria Domini, et ostendens quanti eum faceret, quam24; que omnibus illis populis anteferret, Dimitte me, inquit, ut deleam populum istum, et faciam te super gentem multo maiorem quam haec est; ex quibus sermonibus quid apud eum uir sanctus posset intellegens, indignationem iudicis protinus mitigauit. Sic et cum Templo Hierosolymitarum babyloniae 250 captiuitatis immineret euersio, Hiezechielum prophetam, contemplatione dumtaxat spiritus, per adyta quae olim fuerant ueneranda circumagit, ut, qualiter populus peccaret aspiciens, desineret admirari si fieret in contrarium

tanta mutatio, ut

gens singulari nuper ueneratione sublimis, uilissime disperiret. 255 Ita ergo et beato Osee, per quem imminens populo nuntiabatur exitium, pro quo uidelicet nihil erant parentum ualitura merita, nihil prophetarum ualitura suffragia, negotii similis indicitur apparatus, quatenus in suo sentiat et perpendat 240 cfr. Nm 13, 5

243/243 cfr. Nm 14, 10-12

249/284 cfr. Ez 8 sqq

221 -— narratio haec omnia B 224 conditeque] B, eruditeque P (cfr. supra, p. XXV) 228/229 — uirtutibus fuerint B — 233 quod] BP p.c, quid P a.c. 238 — primum a sua B 239 enim] P, oz. B 240 singulis] BP!, singulos P tribubus] BP!, tribus P 242/243 conquassauit] BP?, concusauit P 249 babyloniae] P, babylonicae BP? ^ 250 hiezechielum] P (cfr. 210, 123), hiezechielem BP? 251 adyta] B, ad ita P 253 in] BP!, om. P 254 disperiret] BP D.c., disperint P a.c. 255 osee] P, oseae B

5"

124

IN OSEE PROPHETAM

LIBER I, 1

exemplo, utrum illum contumeliarum aggerem uel possit 260 Deus sustinere uel debeat. Personam ergo, inquit, assumito uiri beneuoli, sed iam diu meretricios mores in coniuge susti- 967 nentis, et suscipe filios qui uel habeantur incerti, uel alienae obscenitati consequentius applicentur, atque experire utrum queas continuatam habere patientiam, an credas ueteris sin265 gularem medicinam doloris, si uel discidio libereris ab ea mu-

liere, quam. numquam

per beneficia,

quamuis multa,

cor-

rexeris. Siue igitur in solis mentis affectibus, siue etiam in negotiis foedi corporis imperata coniunctio, prophetae honorem

uidetur aspicere, qui, ut seueritatem iudicis fideliter indicaret, 27o gustum eius, qua Deus afficiebatur, sentit iniuriae, atque rur-

sum quasi obligatio fieret ultionis in impios proferendae hoc ipsum, quod propter significationem rei indignam (indicat) se propheta contumeliam pertulisse. Igitur cum idonea, quam diximus, parabolae causa fuisse uideatur, nos iam eius ordi27; nem persequamur. Sume, inquit, £ibi uxorem fornicationum et filios fornicationwm, quia fornicans fornicabitur terra a Domino. Ad idioma sermonis hebraei spectat ista geminatio, faciens faciet, loquens loquetur, et cetera in hunc modum ; sic ergo et fornicans forni280 cabitur. Posset autem elocutioni huic subtile discrimen adhiberi, sed non est neglegendum ueniens de Scripturarum more compendium : nota sane, quia nomine fornicationis non tam ineundae tempus praeuaricationis quam subeundae iam captiuitatis appellet ;nec inconsequenter

6r

: quia enim materiam

28; damnationi profanarum mentium fecit obscenitas, ideo causae suae nomine poena signatur, ut dicamus fornicari populum, cum pro fornicatione damnatur. Quod quidem in praesenti loco occasionem quoque magnam docet habuisse : nam cum liqueat, non idem poenam esse quod culpam, quippe cum ista 290 honesto aduersetur, illa petulantiae, satisque compertum sit,

definitionem rerum communione nominum neutiquam posse confundi atque ideo poenam esse quod culpam, haud utique de nihilo pronuntiauit fornicatorem populum quo tempore mala captiuitatis esset aditurus; sed quia nouerat ipsam 295 castigationem pro diuersitate mentium promoturam, et alios fieri afflictione meliores, alios impudentia nequiores, merito dicit, et pro impietate quam in suis finibus perpetrabant illos esse supplicia laturos, et in ipso captiuitatis tempore quosdam emendationis insignia, quosdam uero criminis augmenta cap264 an] D, praem. et B 265 discidio] P, desidio B 242 (indicat) conieci, duo saltem uerba, e.g. usurpat ef notat deesse suspicabatur V'al 244/245 — ordinem eius B 276 filios] BP, fac filios P? 280 subtile] P, subdere B 282 quia] P, quod B 283 — praeuaricationis tempus B 286 poena] P, poenae B 289 — esse poenam B 290 honesto] BP?, honest« P compertum] propos. Val, comparatum BP 299 augmenta] P, argumenta B

32

»

IN OSEE PROPHETAM

LIBER I, 1

I25

300 turos, secundum illud quod alibi comminatur : Seruistis in lerra uestra diis quos nescierunt patres uestri, seruietis dais alienis in terra non uestra. Quia ergo eam profanitatem, quam perpetrauerat gens libera, celebrauit ancilla, in mediis quoque suppliciis fornicatura praedicitur. 305 Primus autem filius quem quasi peperit meretrix, nomine ipso, cui imminet captiuitas, regionis induitur : ait enim, Voca nomen eius Hiezrahel, quo uocabulo uallis Samariae adiacens signabatur. Per huius itaque loci appellationem, quid regio sit passura denuntiat; denique sequitur, Quoniam adhuc modi310 cum, et uisitabo sanguinem. Hiezrahel super domum.

6v

Hieu, et

quiescere faciam regnum domus Israhel, et in illa die conteram arcum Israhel in ualle Hiezrahel. Exserendae, inquit, ultionis tempus insistit, atque ob hoc in regnum Samariae, quae nomine Hiezrahelis, uicinae, ut dixi, uallis ostenditur, ira con-

315 surgit. Nascatur igitur animo tuo suboles destinata supplicio, ut scias, in meos id filios esse peragendum, quod quasi in tuos uideris ordinatum. Visitabo enim sanguinem Hiezrahel super domum Hieu : ad quod explicandum geminus sensus per consuetudinem Legis 320 occurreret, nisi unum consequentia subiecta firmaret. Vsque ad familiam quippe Achab, qui fuit Hiezabelis maritus, suboles Hieroboam imperauit. Sed cum Achab tam suis quam uxoris, cuius seruiebat ausui, criminibus sorduisset, Hieu fi- 968

lium Namsi Heliseus propheta ex praecepto Dei in assumen32; dum imperium suscitauit, qui pari causis seueritate commotus, omnem

Achab et Hiezabelis familiam, cunctosque Baal

idoli sacerdotes pariter et ministros, internecione deleuit ; pro quo ultionis officio promissum est ei, quod usque ad quartam generationem posteri eius israhelitico imperio praesiderent. 33o Verum quoniam et ipse Hieu et eius filii uel nepotes, deuotionis suae insignia, qua Baal cultores fuerant persecuti, non relinquendo Hieroboam sacrilegia perdiderunt, colendis uidelicet Samariae uitulis inhaerentes, diuersisque morum criminibus, ut cultus profanitatis exigit, seruientes : in hos quoque, 33; Hieu uidelicet posteros, qui Achab

familiam

deleuerant, ideo

diceretur ira consurgere, ut illorum, qui ab his exstincti fuerant, sanguinem uindicaret ; non quo caedes fuisset iniusta,

300/302 Ier 5, 19

320/334 cfr. IV Rg 9-10

306 induitur] P, inducitur B 312 exserendae] P (cfr. Comm. in Pss. VII, 55. IX, 5"), exercendae B 316 — id in meos B 322 imperauit] BP!, imperabit P 325 pari causis] P, paribus de causis B 328/329 — posteri eius usque ad quartam generationem B — 330/332 — non relinquendo sacrilegia hieroboam perdiderunt insignia suae deuotionis quae persecuti fuerant cultores baal B — 336 diceretur] P a.c., dicitur BP p.c. 337 quo] P, quod B

126

IN OSEE PROPHETAM

LIBER I, 1

sed quoniam qui illa functi essent per imitationem criminum

340

decus iudicum perdidissent, et similia illis, quos deleuerant, exsequendo, transissent in numerum et societatem reorum,

sicque uiderentur ultione digni quos sceleratorum gladius peremisset ; quem colorem in Scripturis etiam frequentatum facile monstraremus.

345

U

Ergo posset, inquam, duobus modis uersus propheticus explanari, hoc uidelicet quem praemisimus, et altero qui sequetur, si non illum magis processus operis communiret. Nomine enim Hiezrahelis gentem ipsam, nomine uero Heu regnum gentis uoluit indicare ; id est, ecce iam tempus aduenit,

75

ut populus Israhelis, qui uel in Hiezrahelis ualle uincendus est,

355

uel urbem regiam habet in ualle eadem positam, ut, qui regem habet de Hieu stirpe uenientem, uim debitae ultionis incipiat experiri : denique ad confirmationem istius intellegentiae subiecit, Et quiescere faciam regnum domus Israhel, et in die illa conteram arcum Israhel in ualle Hiezrahel. Visitationem proinde animaduersionem, quietem uero finem appellauit imperii ; quod utrumque ut planius indicaret, Conteram, inquit, arcum Israhel in ualle Hzezrahel. 6. Et concepit adhuc, et peperit filiam, et dixit : Voca nomen eius, Sine misericordia, quia non addam ultra misereri domus

360

Israhel, sed obliuione obliuiscar eorum. Quia statuerat ut exitus rerum imaginibus, quae forent eorundem indices, praeueniret, filia quasi nata describitur, quae susceperit uocabulum calamitatis alienae, id est, Absque misericordia. Non enim, inquit, addam ultra misereri domus Israhel, sed obliuione obliuiscar

365 eorum, quibus geminae pondus sententiae continetur : neque

279

375

enim solum, tempore miseriarum, ait, misericordiam denegabo, sed eos nec in memoriam meam redire permittam. Esset enim, licet in extremo angore, solacium, si uel quocumque tempore memoriam eorum, quos abiecisset, assumeret ; nunc uero ut comminatio prolata crudescat, utrumque sibi affore pollicetur, et memoriam uidelicet damnandorum, et obliuionem plenissimam damnatorum. Quod sane quoniam apud aures sapientis ministri ad inuidiam posset crudelitatis accendere (ut aliquid eiusmodi, si non sermone, uel cogitatione uersaretur : Et unde in istam benignitatem, quae causa rerum est, tantum acerbitatis influxit, ut non obliuiscaris reatuum,

si obliuisceris reorum, et sis curiosus delinquentis, si numquam

338 functi essent] P, fecissent B 339 iudicum] BP p.c., iudicium P a.c. 342 facile] BP, 4- siliberet P? 345/346 sequetur] BP?, seq«tur P 350 — eadem ualle B ut] BP!, et P 353 regnum] BP?, om. P -- illa die B 354 uisita-

tionem] P, uisitationis B

— 386 — ut utrumque B indicaret] B, indicauit P 365 quibus] P, quibus uerbis P?, his B 366 — ait tempore miseriarum B 370 prolata] P, praelata B 313/414 accendere] B Bouwm (Komm. 54), accedere P 375 et] P, om. B 377 sis] BP?, si P 361 indices] P V/2/, iudices B

35

IN OSEE PROPHETAM

LIBER I, 1

127

recordaris afflicti ? metuo ne paenitentium quoque desperanda salus sit, si tanto praesuli lapsorum subrepat obliuio !) ideo 380

subiecit statim, non se miserendi abiecisse curam, sed libram

debiti examinis admouisse, id est, eorum tantum quasi obliuisci, qui etiam post plagas de emendatione non cogitarent : 6-7. Quia non addam ultra misereri domus Israhel, sed obliuione obliuiscar eorum. Et domus Iuda miserebor, et saluabo 385

299

395

eos in Domino Deo suo, et non saluabo eos in arcu et gladio et in bello et in equis et in equitibus. Cum populum, inquit, Samariae praeuaricatione foedatum calamitatibus exitiisque subiecero, et ita eos pro culpa uiles esse permisero ut uidear eorum prorsus oblitus, tunc in Iudae parte sistentes et in cultibus religionis spem salutis suae ac fiduciam collocantes non solum protegam, uerum etiam nouitate mirabili uindicabo, ut palam eos clareat nequaquam armis munitos fuisse sed meritis, nec acie consecutos sed pietate uictoriam. Illud autem tempus annuntiat, quo, Ezechia apud Hierosolymas imperante, Sennacherib rex Assyriorum magno ad obsidionem eius urbis accessit exercitu, atque illic multa in contumeliam Dei et

7iM

969

sacrae religionis locutus, diuinam in se sententiam concitauit ;

ac sub una nocte omnes eius copiae angelo feriente ceciderunt. Nam centum et octoginta quinque milibus bellatorum amissis, 400 ipse in regionem suam cum paucis fugisse atque illic perisse describitur. Sed uideamus et reliqua. 8-9. Ablactauit, inquit, eam quae erat. Absque misericordia, et concepit et peperit filium ; et dixit : Voca nomen eius, Non populus meus tu, quia uos non populus meus, et ego non ero 405 uester. Vsque ad Ézechiae tempora mansisse et prophetasse beatum Osee titulus indicauit ; quicquid ergo gestum per omnem uaticinii ipsius legitur aetatem, hoc in ipso breuiter consignat exordio, ut per totum iam uolumen gestorum seriem ordinemque detexat. Cum ergo ingratae gentis profanitas im410 pulisset ut Deus noster operam ultionis assumeret, denun-

34

tiauit se puniturum reos, et ita eos in miseriis relicturum, ut

penitus eorundem uideretur oblitus. Sed ne recepta in sacrum pectus obliuio piis quoque formidinem commoueret, statim se non uitio sed iudicio obliuionem usurpare signauit, quandoqui415 dem meritum inter affines discrimen agitaret, et Israhelitis exitio permissis, Iudae populos, cultui nimirum suae religionis adhaerentes, per miracula magis quam per tela protegeret.

393/401 cfr. IV Rg 19, 55-37.

Is 37, 36-38 (cfr. Hier. p. 13, 271-275)

387 praeuaricatione] B, praeuaricationem P 391 palam] P, praem. etiam B 392 — clareat eos B 394 hierosolymas] P!, hierosolymis P, hierosolymitas B 400 perisse] P, periisse B 405 uester] P, + deus B 408/409 — uolumen gestorum seriem ordinemque iam detexat B

gr

128

IN OSEE PROPHETAM

LIBER I, i

Quod licet opportuno tempore panderetur, tamen, quia et ipsa portio gentis Iudaeae nequaquam iugi deuotione com420 placuit, sed, sicut exprobrant alii prophetae, in cultum exarsit idolorum, similem quoque est perpessa sententiam, et de finibus suis, Babylonio uincente, translata. De qua tamen captiuitate promissa est omnium paene uaticinio prophetarum, et sub Cyro Persarum rege impleta, reuocatio. Vtrum425 que nunc ergo tempus beati Osee sermo proloquitur ; sed in significationem israheliticae captiuitatis filia inducta est quae Absque misericordia uocaretur, in figuram uero Iudae puer inducitur cui nomen sit Non populus meus. Inter tres autem imagines filiorum, de sola tantum puella quod sit ablactata 430 memoratur

: nimirum

ut ostendat, in decem

tribus illatae

captiuitatis quasi conualuisse sententiam ; re uera enim multo longior decem tribuum legitur fuisse captiuitas, et ideo prolatio aetatis puellae est ablactatione signata. Tertius autem, qui captiuitatem Iudae ultimus pollicetur, nomen accepit Non 435 populus meus : quamdiu enim uel Iuda in suis finibus mansit, erat turba quae Dei populus diceretur ; postquam uero etiam ipsum captiuitatis procella conuellit, uisus est a confusione gentilium ille discretus ante populus disperisse. Et ideo ait, Vos non populus meus, et ego non ero uester : id est, hoc a uobis 44o auferetur insigne, quo eratis ante conspicui, ne populus Dei in toto orbe dicamini, nec ego princeps nec Deus uester appeller ; iustum est enim ut, qui instituta sacrae Legis, quae uos a ceteris gentibus dirimebat, peccandi studiis corrupistis, illo quoque quo insignes eratis decore priuemini. | 445. Verum haec breuiter a seueritatis parte denuntians, transit ad prospera, quae dispensatio reuerenda ita impleuit rebus, sicut prophetica oratione contexuit : 10-11. Er:t enim, ait, nwmerus filiorum Israhel quasi arena maris, quae sine mensura est, et non numerabitur. Et erit, in 450 loco ubi dicetur eis : Non populus meus uos, dicetur eis : Filii

Dei uiuentis. Et congregabuntur filii Iuda et filii Israhel pariter, et ponent sibimet caput unum, et ascendent de terra, quia magnus dies Hiezrahel. His autem sacris uocibus reuersionem populi de captiuitate babylonia pollicetur, cuius etiam apud alios 455 prophetas, sed praecipue apud beatum Esaiam ingens pompa describitur, quae sane ualet ad commendandam Dei clemen-

455/456 cfr. Is 40 sqq 425 osee] P, oseae B 428 tres] P, om. B 428/429 — filiorum autem imagines B 430 ostendat] BP?, tendat P in] B, om. P tribus] BP, tribubus P?

439 438 disperisse] P p.c., disperiisse BP a.c. 433 puellae est] P, est puella B 444 eratis] BP p.c., feratis P uester] P, + deus B 449 et (29)] D, om. B

452 ponent] B??, ponunt P

454 babylonia] P, babylonica B

979

8v

IN OSEE PROPHETAM

LIBER I, 1

I29

tiam, et ad consolationem confirmationemque fidelium, quibus, societatem illius calamitatis contra meritorum decus pro gentis suae communione tolerantibus, spei solacia praebeban460 tur, de prosperorum uidelicet exspectatione pendentia. Ea siquidem tam fore ampla dicuntur, ut uocabulorum etiam nouitatem requirant. Nam cum de laetis ad tristia laberentur, cessauerunt Dei populus nuncupari, quasi in reliquarum gentium uilitatem refusi ;cum uero tempus liberationis aduenerit, tan465 ta successuire dicitur a tristibus in laeta mutatio, ut non suf-

ficiat prioris restitutio dignitatis, sed uocabulorum augeantur insignia : arenarum enim instar excedet numerus redeuntium, in quibus tantum et reuerentiae splendebit et gratiae, ut Dei omnia continentis non iam Populus, sed fili? nuncupentur. 47» Emendati siquidem praemissae angoribus seruitutis, ut sanguine sibi ita etiam caritate iungentur, illamque praecipue se-

parationem, quae fuit eis magna et criminum et discriminum causa,

uitabunt,

atque uno rectore gaudentes,

ad Templum

Dei cum alacritate conscendent, tantumque in illo statu feli475 citatis locabunt, ut magnum diem Hiezrahelis fuisse fateantur ;

id est, uel illud tempus quo aduersa coeperunt, de quo supra dixit propheta, Conteram arcum Israhel in ualle Hiezrahel, ad

hoc in memoriam populus liberatus assumet, ut gaudia eius ex comparatione grandescant ; uel certe Hiezrahelis ipsius 48o interpretationem sibi conuenire clamabit : exprimit siquidem in nostrum sermonem Semen Dei, fitque sensus eiusmodi : soluto captiuitatis tempore, erit tanta exsultationis ambitio, ut magnus dies De: filiis illuxisse dicatur. Hanc autem festiuitatem, ut reliqui prophetae, ita praecipue in illo carmine 485 beatus Dauid exsequitur : Laetatus sum in his quae dicta sunt mihi, In domum Domini ibimus. Stantes erunt pedes nostri in atriis Hierusalem ad confitendum nomini tuo, Domine, quia illic sedebunt sedes in iudicio, sedes super domum Daurd. Rogate quae ad pacem sunt Hierusalem. 490 Secundum tenorem igitur historiae, quam denuntiatio prophetica continebat, totum quod est acturus, breuiter indicauit : decem uidelicet tribus, Hieroboam auctore corruptas,

Assyrio capiente translatas ; Iudam uero, qui in Deo suo con481 cfr. Hier p. 10, 154-155

485/489 Ps 121, 1-2. 4-6

462/463 cessauerunt] B, cessauerant P 465 successuire dicitur] P, successui re-ducitur P!, successione dicitur B non] BP!, oz. P 467 redeuntium] P?, sedeuntium P, fidelium B 470 — seruitutis angoribus B 471 — ita etiam caritate sibi B 472 eis] P, illis B 475 locabunt] P, locabuntur B 476 de] P, et de B 477 ad] P, et B 478 — assumet in memoriam populus liberatus B 481 nostrum sermonem] P, nostro sermone B Boum (Komm. 125) 486 in (19)] BPiI oM P erunt] P, erant B 487 atriis] P, + tuis B 488 sedebunt] P,

sederunt B

490 — igitur secundum tenorem B

35

130

IN OSEE PROPHETAM

LIBER I, 1

fideret, sub Ezechia rege mirabiliter liberatum ; postea autem 495 etiam ipsam tribum, fraternae impietatis uestigia subsecutam,

dominationi babyloniae fuisse permissam ; cuius tamen denuo uincla solueret promissa libertas, et iam non separati ab inuicem fratres, sed sub uno rectore sistentes, honorem Dei in

Templi eius adytis celebrarent ; huius autem temporis esset 500 tanta felicitas ut iuuaret etiam aduersa meminisse,

num

et mag-

diem Hiezrahelis uocare, id est, illud tempus captiui-

tatis illatae, cuius uidelicet occasio tam multam exsultationem

creasset. Ponent igitur sibimet caput wnwm, et ascendent de lerra : super quo tempore etiam beatus Dauid ait, À finibus

971

sos terrae ad te clamaui, dum angeretur cor meum, in petra exaltasti

me ; deduxisti me, quia factus es spes mea. Notandum quoque est, quia promissionem loci istius super multitudine fidelium ad praedicationem Euangelii confluentum beatus Paulus acceperit, asserens uidelicet quod unius 510 gentis angustias annuntiatio euangelicae pietatis excesserit, et non solum de Iudaeis, qui olim populus Dei uocabantur, sed eliam de gentibus, quae in multiplici errore deguerant, ad capessendam diuini stemmatis dignitatem agmina conuenirent, sicut in Osee, inquit, dicit: Vocabo non plebem meam, plebem sis meam, et non dilectam, dilectam ; et erit, in loco ubi uocabitur,

non plebs mea uos, ibi uocabuntur filii Dei uiui. Gentium ergo magister ostendit quod Euangelii tempore felicitatis huius promissio compleretur : non utique ut negaret illud quod totus prophetiae textus inculcat, resolutionem uidelicet captiuitatis 520 quoque babyloniae fuisse promissam ; sed ut ostenderet, quam intellegentiae regulam custodire in libris propheticis debeamus : id est, ut cum sub narratione iudaicarum rerum ingentius, quam unius gentis mediocritas caperet, aliquid promeretur, et ex parte in illo populo nossemus fuisse completum, et 525 per theoriam aliis quoque, id est cunctis gentibus, conuenire. Theoria est autem (ut eruditis placuit) in breuibus plerumque aut formis aut causis, earum rerum quae potiores sunt considerata perceptio. Haud igitur illa Iudaeorum de Babylone

504/506 Ps 60, 2-4

511/816 Rm 9, 24-26

494 ezechia] BP?, ezechie P mirabiliter] P, miserabiliter B 496 babyloniae] P, babylonicae B 497 promissa] BP?, permissa P 499 autem] P, uero B 499/800 — tanta esset B 504 etiam] P, et B 505 angeretur] BP!, anxiaretur P 508/809 confluentum] P, confluentium B 513 stemmatis] P Morin (p. 11, 2), stigmatis B 514/515 plebam meam (29)] BP!, oz;. P 516 ibi] BP p.c., praem. sed P a.c. 518 totus] P, totius B 520 babyloniae] P, babylonicae B 521 — propheticis libris B 522 cum] B, quum P, quando P? 523/524 promeretur] BP, promitteretur acc (Teoria 118) et Bouwm (Komm. 108) 524 nossemus] P, nosceremus B

et (29),] P, etiam B

ideistucue P!, ide(m) istucce P?

525 id est cunctis] B, idestucue P,

36 9Y

IN: OSEE PROPHETAMTIBER

T,1

T3T

reuocatio secundum historiam, ista uero quae per fidem Christi 55o est collata libertas secundum allegoriam significata proprie diceretur : cum sermo propheticus absolute utrumque promiserit, ut praecedens mediocritas sequentes cumulos intimaret. Nam quod primo per exaggerationem dictum erat, id deinceps rerum magnitudinem uix aequauit. Atque ita, quae tunc 535 Iudaeorum

populum

terruit

denuntiata

captiuitas,

et quae

postea erexit restituta libertas, aliarum quoque (quae multo graulores sunt) et captiuitatis et libertatis indicia praeferebant : illius nimirum, de qua ait Apostolus, Eramus natura filii irae sicut et ceteri ; Deus autem quod sit diues misericordia,

540 propter nimiam caritatem, qua dilexit nos, cum essemus mortui peccatis, conuiuificauit nos in Christo. Illum siquidem hostem generis humani, qui longa reos dominatione depresserat, fortior ueniens alligauit, uasa eius cuncta diripuit, et captiuitatem gentium reddita libertate dissoluit, donisque gratiae no545 bilitauit redemptos, ut qui aliquando eramus alieni et hospites, subito plebs eius et populus misericordiam consecutus, immo genus electum et sacerdotale ac regium diceremur. Sic ergo quod Osee de temporibus Babylonis edixerat, Paulus ad negotia transtulit saluatoris, non utique propheta, quasi 550 abnuente aut aegre quo ducitur subsequente, sed apostolico intellectui per tenorem uaticinii nimis fauente, quo docuit aucta esse hic prope usque ad consummationem uel dona uel gaudia, quae illo iam saeculo fuerant inchoata. Sed hucusque sermo prophetae eo tenore processit, ut de 555 quibuscumque erat negotiis temporibusque locuturus breuiter indicaret ; nunc

56 o

autem

ad ordinem

institutae

uel censurae

reuertitur uel querelae, quod consulte prouideque curauit, ne quod ad pompam praedictionis ualebat, inciperet salutari incommodare doctrinae. Nam quoniam uaticinantis impetu ea contigerat, quae post erant longis secutura temporibus, et tam aduersis quam prosperis fidem denuntiandi confidentia subrogabat, ne per hoc ipsum, inquam, et metum et uotum pariter uideretur exstinguere, quandoquidem nec correctionis studium prodesset assumi, insistente semel praenuntiati ne-

638/541 Eph 2, 5-5

543 cfr. Mt 12, 29

547 cfr.

IOF

TPt 2, 9

531 diceretur] B, (cfr. supra, b. X XIII), dicetur P — absolute] conieci, a solide P, tam solide P?, solide B 532 intimaret] B, indicaret P 534 magnitudinem uix aequauit] P, magnitudine uix exaequauit B quae] BP1, om. P 535 — populum iudaeorum B quae] BP!, om. P 537 et (19)] B, praem. id est P 539 quod] P, cum B misericordia] P, praem. in BP? 541 nos] BP!, om. P 542 — dominatione reos B 550 quo] B, quod P 551 — nimis fauente per tenorem uaticinii B — 355 locuturus] P Va], locutus B 556/80? — reuertitur uel censurae B 560 contigerat] P, attigerat B 562 metum] P, meritum B 563 nec] P, ne B 564 praenuntiati] P, praenuntianti B

972

132

IN OSEE PROPHETAM

LIBER I, 11

565 cessitate supplicii, nec prosperorum denuo necessaria uideretur optatio, cum omnimodis esset pro denuntiantis ueritate reddenda, ideo ad populos sermo dirigitur, et in communionem iudicii conuocantur, ut ipsi matrem suam, multitudinem uide-

licet parentum, cuius criminibus Deus fuerat asperatus, ins7o tentis pergant examinare luminibus, atque eam diuinae admonere clementiae, quae solet uel denuntiata remouere tormenta,

si ad correctionem

reos uideat confugisse ; non

57

ergo

illos salutem desperare debere si reddantur timore meliores, cum is meritorum praesideat expunctor, quem multo magis 57; indulgentia renidens quam seueritas amara delectet :

(CAPVT II.) 2. Iudicate matrem uestram, iudicate, quoniam ipsa non uxor mea, el ego non wir eius. Ingens, inquit, benignitatis meae exstat liberatio uestra monumentum, et ideo foedae parentis uestrae merita deteguntur, quibus a meo est depulsa consors tio, sed adeo foedae, ut nec uobis iudicantibus possit absolui. Verum quia non unam personam, sed totam gentem praesenti

aestimatione taxamus, speramus fore aliquos, quos ad meliora studia

seueritas

denuntiata

commoueat,

et ideo auscultate,

quid praestoler : 10 2-9. Auferat fornicationes suas a facie sua, et adulteria sua de medio uberum suorum, ne forte exspoliem eam nudam, et statuam eam secundum diem natiuitatis suae. Id est, a uultu suo uerecundiam, quae solet obscenitati impedimentum esse,

depulerat, et faciem turpitudinis professione durauerat ; nunc 15 ergo his contrarios capessat affectus, frontemque impudentia exutam pudore conuestiat, neque hoc solum labiis quasi in superficie fecisse contenta, de uberum medio haustum uirus eiectet, ut toto protinus corde purgetur : quod si facere neglexerit, ad operam seueritatis accingar, quam tempore illo, 20 quo haec mihi in populum nascebatur, exercui. Indicat autem egressionem Synagogae de terra Aegypti, quo uidelicet tempore nulla institutionum legalium uel ornamenta uel indumenta susceperat, nec quibusdam uestimentorum pollebat insignibus, In Os., cap. II

sed, quantum

ad pretia morum,

in eadem

qua

20/21 cfr. Hier p. 18, 51-53

566 cum] B, qum P, q(uonia)m P? esset] BP, essent Bouwm (Komm. 84) 571 admonere] P. V/2/, admonitione B 572 — reos ad correctionem B is] P?, ««s P, magis P!, magister B expunctor] P, expunctorum B amara] B, amata P

570/ 574 515

In Os., cap. 11,3. — monumentum exstat liberatio uestra B 4 — depulsa est B 7 — aliquos fore B 8 auscultate] P, exspectate B 16 conuestiat] P Val, + sciat B 19 quam] P, et qualia B

1ov

IN OSEE PROPHETAM

LIBER I, 11

I33

25 Aegyptii uilitate consistens, magnis tamen propter solum honorem parentum miraculis eruebatur ; quae sane multiplicis pompa uictoriae nullum quasi praeiudicium, nullum impedimentum iudicanti postea comparauit, id est ut impunita essent eorum de reliquo peccata, quos in libertatem tot mira-

30 cula uindicassent :denique quoniam praeceptis Dei, tum proteruia, tum

ignauia restiterunt,

omnes

etiam in eremi soli-

tudine leguntur absumpti, nec praeter duos uiros, lesu et Caleb, de sescentis milibus uirorum militari aetate gradientum, quisquam in terram repromissionis intrauit. 35; Hoc est igitur, quod nunc per prophetam rerum Dominus comminatur, quoniam gens illa nisi pectoris sui arcana mundauerit et facta in melius mutatione profecerit, nullum ei possit, quod per tot saecula ab aliis egit discreta nationibus et institutis Legis atque spiritalibus donis floruit, comparare 4o subsidium (quo uidelicet insistens criminibus sententia molliatur), sicut neque illa, inquit, aetate, qua egressa est de Aegypto et recenti quasi adoptione gaudebat, quicquam miseris profuit, quominus, ac si essent omnibus nudi priuilegiis, disperirent. Ouem sensum et apostolus Paulus scribens ad 4 Corinthios diligenter excoluit : omnes, inquit, unis miraculis liberati, isdem cibis spiritalibus usi sunt, eosdem fontes de 973 petra erumpentes biberunt ;nec tamen ex his, inquit, Deo uel uniuersi placuere, uel multi, sed in illa exsilii aetate diuersis A

horruere peccatis, diuersis periere tormentis; quorum cur so recordaretur ostendens, Scripta sunt, inquit, ad institutionem

rit

nostram, ne eorum studia, quorum ruinas legimus, aemulemur. Per hunc ergo prophetam Deus noster consulentiae suae pandit affectum, monetque, ut illa plebs festinata sibi emendatione succurrat, et de medio uberum, uidelicet pectore, impietaD

A^

tem, quae fornicatio nominatur, expellat, ne illius seueritatis experimenta percipiat, cuius dispositionem difficultas nulla remoratur : siue enim pergat impios ultione consumere, obsistere non ualebit pereuntium multitudo, siue filios punitorum pro innocentiae honore aut emendationis meritis resti-

30/34 cfr. Ex 12, 57 51 cfr. I Cor 10, 1-11

Nm 1, 45-46. 14, 23-30. 32, 11-12.

Dt 1, 34-40

45/

26 miraculis eruebatur] P? ef fortasse P!, miraculis seruabatur B, miraculi seruabatur P 26/30 quae sane — uindicassent] P, oz. B 29 libertatem] P? Bouwm (Komm. 138, 2), libertate P 32 absumpti] BP!, adsumpti P 33/34 gradientum] P, gradientium B 35 igitur] P, ergo B 40 sententia] BP, sententiam DP?

40/41 molliatur] P, moliatur B 42 recenti] BP? ef fortasse P\, recedenti P 52 per] BP!, om. P deus] P, dominus B 53 monetque] B, moneoxx P a.c., moneo P p.c. 53/54 — emendatione sibi B 56 nulla] P, om. B — 59/60 — saluti restitui mandarit B

38

134

IN OSEE PROPHETAM LIBER I, rt

6o tui mandarit saluti, nihil impedimenti creare praemissae calamitatis aggestio poterit. Vt ergo hoc totum propheta breuiter indicaret, eundem ordinem in exemplum, quem in uaticinio custodiuit, et, sicut in ipso titulo totam, qua prophetasset, aetatem regum commemoratione signauit, ita etiam, 65 quid negotiorum praedicatio ipsius contineret, ostendit captiuitatem

uidelicet, primo Israhelis, deinde

Iudae,

dein-

ceps eorundem populorum, soluta captiuitate, concordiam, et ad cultum ac Templum ueri Dei, reddita libertate, concursum ;

cuius tamen regressionis ea describeretur ambitio, quae ad Jo maioris negotii significationem ualeret, id est, Euangelii libertates pariter ac liberalitatem sonaret, quae transcendens uota muneribus, non solum populum sed etiam filios Det appellaret, quos a seruitute funerea liberasset. Igitur breuiter ista percurrens rediit ad contionem illis temporibus congruen75 tem, et quasi filiis obiurgandae et docendae matris munus indicit, ut quae nihil de custodienda

sanctitate curauerat,

de

arripienda saltem paenitentia cogitaret, nec se putaret, contra pretia morum,

sanguinis tantum

nobilitate defendi, nihil

quando prodesset adoptio his, quos non etiam deuotio com8o muniret ; nam ut de praeteritis futura colligeret, exitum illorum agminum, quae de Aegypto mirabiliter educta fuerant, cogitaret, quorum utique iniquitas neque parentum, ut diximus, dignitate defensa est, et quorum interfectio filiis ad gaudia promissa ducendis obstacula non creauit. Is itaque, ait, 85 iudiciorum ordo etiam in uestra nunc expunctione seruabitur,

ut squalentes sacrilegiis obruantur exitiis, et eorum posteri, qui proposito genitorum studiis melioribus discrepauerint, uel desperata libertate potiantur, uel cumulatius prosperorum successibus augeantur. Quae quoniam uicissitudines, ait, tem9o porum, tam tristium uidelicet quam laetorum, rationem diuinae prouidentiae et iustae dispensationis assignant, nunc iam id, quod causa praesens flagitat, exsequamur : denuntia igitur, ut impendentis sibi molem damnationis anticipent tam studio corrigendi quam gemitu paenitendi, ne, cum saeuire 95 ultio coeperit, omnis

haec

natio,

sicut

nullis umquam

in-

signita priuilegiis, sic internecione dispereat : 3-5. Ne forte spoliem eam nudam, et statuam eam secundum diem natiuitatis suae, et bonam eam quasi solitudinem, et staiuam eam uelut terram inuiam, et interficiam eam in siti ; et 60 nihil] P, praem. etiam B praemissae] BP Bouwm (Komm. 39), promissae propos. Baxt (p. 17) 60/61 creare praemissae calamitatis aggestio poterit] B, creare (+ poterit P?) praemissae calamitatis aggestio P 62 exemplum] P, exemplo B 77 cogitaret] P, curaret B 48/39 nihil quando] P, quoniam quando nihil B, quando nihil P? 80 nam ut] B e for/asse P, et ut P? 85 expunctione] BP!, expugnatione P 86 qui] BP, qui a P? Bouwm (Wortscb. 159) 88 desperata] P?, desperati BP 89/90 — uicissitudines temporum ait quoniam B 90 uidelicet] BP p.c., + et P a.c. 92 denuntia] P, denuntiat B 93 igitur] P, ergo B — damnationis molem B 95 ultio] P, ultro B 96 sic] B, om. P

rr

IN OSEE PROPHETAM LIBER I, i1

135

100 filiorum illius non miserebor, quoniam filii fornicationum sunt, quia fornicata est mater eorum, confusa est quae concepit eos. Quia semel commemorationem et similitudinem aegyptiae egressionis induxerat, per eorundem locorum descriptionem cucurrit, solitudinem uidelicet nominans et ferram inuiam ac 105 fontium solacio destitutam, ac rursum de occasionibus uerba

suscipiens, commemorata eremi uastitate, sitis quoque discrimen adiecit, Interficiam, inquiens, eam in siti, non quo eductus de Aegypto populus aquae penuria legatur absumptus, sed quoniam, ut Apostolus dicit, bibebant de spiritali sequenti 110 petra, id est, potentia ductoris, non condicio regionis, castris pocula ministrabat, quae si utique defuisset, primo sitis peri-

culo populus fuisset exstinctus. Ideo denuntians quod in necessitates similes improbi deducantur, nec suam occursum ire clementiam, quandoquidem etiam suboles talium, obscenos 115 sibi parentes esse uitiorum imitatione fateatur, et tam filii de parentibus quam parentes de filiis erubescant, promittit eos siti esse perituros. 9-7. Quia dixit, Vadam post amatores meos, qui dant panes meos

et aquas, lanam

meam

et linum

meum,

oleum meum

et

120 fotum meum. Et propter hoc ecce ego saepiam uiam tuam spinis, et saepiam eam maceria, el semitas suas non inueniet, et sequetur amatores

suos, et non apprehendet eos, et quaeret eos, et non

inueniet. Quia ab initio libri profanatae genti personam meretricis aptauit, etiam reliqua sub simili descriptione persequitur, 12; et allocutionem

scortatricis inducit, quam

illa nimirum,

etsi

non in labiis, tamen in operibus gestasse conuincitur; sicque, secundum Scripturarum morem, ea quae per consequentiam sinisterioris uitae dicere impii quique possunt, quia sibi et uoce dixerint arguuntur. Ergo et ista, inquit, impudens mu130 lier,

consectatui

flagitiorum

faciem

utilitatis

obtendit,

ut

sequi se amatores suos ob liberalitatem potius quam ob turpitudinem mentiatur : illos enim sibi /anam et linum, oleum et fotum, id est uictum et uestitum usque ad delicias redundantem, praebuisse commendat. Quibus sane dictis quamquam 135 ad peccata sacrilegii, ingratae quoque mentis crimen adiungat, tamen illud quoque uidetur inducere, quod in profanorum etiamnunc ore uersatur : inter uarias uidelicet opiniones nul109/110 I Cor 10, 4

100 illius] P, eius B 101 concepit] P, concipit B 102/103 — egressionis aegyptiae B 107 inquiens eam] P!, inquies eam P, inquit eos B 108 aquae] atque B legatur] P, legatus B 109 bibebant] BP?, bibant P 111 pocula] B, poculam P, poculum P? 112 ideo] P, idem B 119 aquas] BP, + mihi P? 121 sequetur] BP!,sequatur P — 123quia] P? V/a/,quis BP libri] P V/a/, librum B 124 sub simili] P, sublimi B persequitur] P, prosequitur B 132 oleum] P, praem. et B — 138 adiungat] BP1, (et cfr. 278, 7. 287, 99. 296, 431) adiungit P

974

39

12T

136

IN OSEE PROPHETAM

LIBER I, 11

lum esse ualidius certae religionis testimonium, quam quod uox afferat prosperorum; ideo et ista in consectatum amato140 rum

se ire pronuntians, et flagitium silentio premit, et quasi

honestiores causas, quibus illiciatur, effingit. Amatores autem uocat uel gentium proceres, quorum consectatione profanata est, uel ipsos nationum deos risu quam ueneratu aliquo digniores : quibus haec uidelicet Synagoga paternae Legis et ueri 14 ^ atque unici Dei oblita succubuit. Hoc ergo nunc arbiter iustus exprobrat, et dicit : quia callo impudentiae fronte durata consistatque, illaque dona omnia in uitae mortalis creata subsidium, quibus humani corporis et tegeretur nuditas et aleretur infirmitas et uilitas comeretur, ausit immundorum spirituum et ad corrumpendum magis quam ad creandum ualen-

12v

tium applicare muneribus, spebus, ait, eius aduersa succedant,

15

A

et improuisis angoribus implicetur: primo, ut ineundi foederis cum his, quas maxime cupit, gentibus, facultas ei nulla suppetat, et nec illorum in aduersis suis utatur auxilio, quorum in prosperis deliquit exemplo ; sicque saepiam uiam eius spinis, et non solum uepribus sed etiam maceriis, ut quos ante triuerat calles, deinceps inire non possit. Quae utique consequenter uniuersa subtexit, ad personam mulieris, quam induxit, aspi-

160

170

ciens, clandestinis quasi semitis flagitii sui frequentantis auctorem, haud utique quod Israhelis populus clanculo profanis gentibus misceretur, sed quod a muliere (ut saepe diximus) similitudo translata hunc descriptionis ordinem postularit. Cum ergo ei coeperit ulciscens seueritas obuiare, nullamque opem angoribus eius cuncti potuerint, quos diligebat, afferre, non iam ratione sed angore commota, reminisci incipiet felicitatis antiquae: *-8. Et dicet, Vadam, et reuertar ad uirum meum priorem, quia bene mihi erat tunc magis quam nunc. Et haec nesciuit, quia ego dedi ei frumentum, uinum et oleum, multiplicaui ei et aurum, quae fecerunt Baalim. Si erecta rerum saltem periculis 975 ad priorem uirum redire deliberat, quomodo consequenter adiectum est : E! haec nesciuit, quia dedi ei frumentum et uinum, et oleum ? Est ergo sensus eiusmodi, per quem prophe- 40 ticis sententiis concinentia uindicetur, quia ad primam casti-

140 pronuntians] P, pronuntiat B 141 iliciatur] P, illiciat B 143 risu] P*, risum P, risu potius B aliquo] P?, aliq« P, oz. B 145/151 hoc ergo — muneribus] P, om. B 146 callo] P, calle Bouwm (Komm, 138, 3) 147 illaque] propono, illa se P, illace propos. Bouwms (Komm. 138)

149 ausit] Boum (Komm. 138, 5

qui affert 165, 195), aut sit P, ausa sit P? 151 —eius ait B 152 implicetur] P ,implicentur B 153/154 suppetat] B, suppx«« P, supxxtxx P!, suppeditetur P? 154 — in aduersis suis illorum B 158 subtexit] P, subtexuit B 158/159 — aspiciens ad personam mulieris quam induxit B 162 postularit] BP?, postulari P 163 — coeperit ulciscens seueritas ei obuiare B 164 cuncti potuerint] P, poterunt cuncti B 165 reminisci] P V/2/, reuiuisci B 170 fecerunt] P, fecerant B baalim] P, baal B erecta] (ro recta ?) B, docta P = saltem rerum B

IN OSEE PROPHETAM

LIBER I, r1

I37

175 gationis faciem patiatur haec mulier quod omnes qui uana sectantur, uotorum

uidelicet frustratione perterrita, non per

emendationem sententiae, sed per iudicii leuitatem ea temptet quae repudiaret appetere, et ad hoc tantum se Deo subditam repromittat, ut impendentia quasi damna prosperitatis effu180 giat, secundum illud quod Dauid beatus exprobrat : Cum occideret eos, quaerebant eum ; et conuertebantur ante lucem, et ueniebant ad eum, cor autem eorum non erat rectum cum eo, nec

fideles sunt habiti in Testamento eius. Igitur permanente eius gentis reatu, quae instar pecorum nequaquam magisterio uerbi 185 sed sub actu uerberis excitatur, neque ira mea lentabitur per hoc quia dixit, Vadam,

et reuertar ad uirum meum

priorem,

ceterum in longa plagarum experimenta deducam quae scire et iudicare neglexerit, a nullo haec omnia dari posse nisi a me,

a quo utique fuerint et creata. Ergo quod ait, Et haec nesciuit, 190 quia ego ei dedi frumentum et uinum et oleum, uoluntariae tarditatis spectat inuidiam, secundum illud dauidicum, Nolwit

intellegere ut bene ageret : incipiet itaque inter pericula aerumnarum fateri quod prius scire neglexit, me uidelicet unum esse a quo alimonia praeberetur, qui et ipsam hominum substan195 tiam procreaui. Quia ego dedi ei frumentum et uinum et oleum, et aurum, quae fecerunt Baalim : non solum ergo instructa sed etiam copiosa donis meis abutebatur in crimina, et ad contumeliam meam idola de his, quae a me acceperat, opibus fabricabat. Idcirco et ego, cuius dispensationem propheta col200 laudans intellegenter canebat, Cum sancto sanctus eris, et cum uiro innocente innocens eris, et cum electo electus eris, cum per-

uerso peruerteris, censurae tandem munus arripiam, ut ingratis quae fuerunt collata subducam, ipsaeque opes liberationis quoddam beneficium consequantur, cum profanorum usibus 205 subtrahuntur. 9. Ideo autem distincte ait, Sumam frumentum in tempore suo, et uinum in lempore suo, quia non est frugum una collectio, ceterum diuersis anni temporibus singula quaeque rediguntur ; atque ideo messem negabit aestas, autumnus uin180/183 Ps 77, 34. 57

191/192 Ps 55, 4

200/202 Ps 17, 26-27

176 perterrita] B, perterrit« P, perterriti P? 17% ea] P, eam B 178 repudiaret] BP, repudiarat P? 179 repromittat] P, repromittit B 180 — beatus dauid B 183 — habiti sunt B testamento] P, testamentum B gentis eius B 185 excitatur] P, excitaratur B, excitabatur l/a/ P, tentabitur B 187 deducam quae] P, eam deducam qua B

183/184 — lentabitur] 188 iudicare]

P, indicare B — haec omnia dari posse a nullo B 190 uoluntariae] B, praem. ad P? in ras. 192.222 pericla D — 193 neglexit] P, neglexerat B — 194 praeberetur] P, praebeatur B 195 procreaui] PB p.c., procreauit Pa.c. ut uidefur 196 fecerunt] P, fecerant B 197 copiosa] B, copixxx P, copiis et P? 201 et cum electo electus eris] P, om. B cum peruetso] P, praem. et BP? 202 censurae] B, censura P 203 fuerunt] P, fuerant B

137

138

IN OSEE PROPHETAM

210 demiam,

oliuitatem

bruma

LIBER I, 11

subducet,

et continget,

inquit,

creaturis quaedam liberatio, si eis non utantur immeriti. Et liberabo lanam meam et linum meum, quae operiebant 1gn0miniam eius : ad mundum quidem muliebrem eleganter allusit, quod ita omne corpus, in quo sunt aliqua uerecunda, con2: v^

texerit, ut illud etiam uenustaret ; acute tamen uidetur osten-

dere, quia plerumque sub prosperitate uitae reorum foeditas delitescat, quos si digna rursus inopia consequatur, merita quoque, quae latuerant, detegantur. 10. Et nunc reuelabo stultitiam eius in oculis amatorum eus. 220 Id est, illos ipsos, qui auctores uel participes sceleris exstiterunt, consequentia rerum subiget confiteri, nihil hac natione stolidius esse, quam nec consilia direxerint, nec pericula cor-

13%

rexerint, sed eum Deum ingratae mentis criminibus asperauerint, cuius potentiam omnia continentem tam aduersis suis 225 sit experta quam prosperis. Reuelabo ergo stultitiam eius in oculis amatorum eius, et uir non eruet eam de manu mea. Id est,

nullus erit principum, quorum est profanitatem secuta, qui eam possit a mea indignatione defendere : non quo aliquis id 976 esset ausurus, sed quia per similitudinem mulieris et uirorum 230 Oratio suscepta contexitur, ideo ait, quia cum indignatio eam 41 diuina perculerit, amatorum nequeat turba succurrere, nec quicquam miseriis, quibus obruenda sit, afferre solacii. 11. Cessare faciam omne gaudium eius, sollemnitatem eius,

neomeniam eius, sabbatum eius, et omnia festa tempora eius. 235 Posuit nomina feriarum, in quibus plurimum laetabatur, cum tota regio choris, canticis, epulis lasciuiret : quae utique luxuries non uigebat, nisi cum populus alta pace frueretur. Vniuersa, inquit, haec contrariis mutabuntur, et cessante gaudio, luctus adhibebitur, feriarum tempora captiuitas occupa240 bit, sabbati otia labor aerumnosae seruitutis implebit. Nec solum tamen captiuitate libertas, sed etiam terrarum fecunditas lugubri sterilitate mutabitur : 12. Corrumpam enim uineam eius et ficum eius, de quibus dixit, Mercedes hae meae sunt, quas dederunt mihi amatores mei. 245 Et bonam eam in saltum, et comedet illam bestia agri. Exsecutus est, quid partium damna conficerent, id est, culturae seduli-

tatem

cum

iugis fuerit consecuta

frustratio,

amoenitatem

210 oliuitatem] Morin (p. 14, 2), mobilitatem BP, oliueta autem Bouwm (Komm. 39) 213 quidem] P, quippe B 217 delitescat] BP, delitescit P? 218 detegantur] BP, deteguntur P! 223 deum] P, dominum B 223/224 asperauerint] BP!, asperauerit P 224 omnia] Bouwm (Komm. 39), omnium BP 224 — secuta

profanitatem B dignatio B

228 — possit eam B

quo] P, quod B

230 — eam in-

231 amatorum nequeat turba] P?, amatorum nequex turba P, ama-

tores eius nequibunt ei B

232

233 cessare faciam] Bowwm (Komm.

— miseriis quibus obruenda sit quicquam B 63), faciam P, auferam B

236 choris] P,

choreis B epulis] P, epulisque B 238/239 gaudio] P Val, om. B 239/240 occupabit] BP?, occupauit P 241 tamen] P, tanta B 246/247 — cum culturae sedulitatem B

IN OSEE PROPHETAM LIBER I,rt

139

pristinam, succedente squalore, rura deponent, fietque lustris potius quam agris regio tota consimilis, id est, quae feris 250 dignior quam hominibus censeatur ; quod quoniam hanc faciem erat colentium raritas illatura, eleganter excussit, bestias agri eius fructibus esse uescendas. Sponte sua, inquit, lumen rationis abiecit, et post satietatem atque impinguationem calcitrauit dilectus, ac tantum proprio impudentissima gens 25; fauit errori, ut gaudia pacis et rerum copiam, quorum ego ei continuationem, si fuisset casta ac deuota, promiseram, suis corruptoribus auderet ascribere ; ideo haec, sicut dixi,

pars erit prima uindictae, ut his, quibus non est bene usa, et gaudiis exuatur et copiis, sciatque quoniam ille haec propitius 260 ante contulerit, qui potuit deinceps iratus auferre : Ponam eam, inquit, 2n saltu et comedet illam bestia agri : permittam, ait, ut hostili consumatur incursu, sicque nullo meae dispositionis muniatur

obiectu, sicut nec saltus ac lustra laboratis

saepibus claudit agricola. Et quia seueram uidebatur senten265 tiam protulisse, causam denuo ipsius commotionis annectit, ut doceat iustitiae se magis quam irae, quicquid infremuit, praestitisse : 13. Et uisitabo, ait, super eam dies Baalim, quibus incendebat incensum, et ornabatur inaure sua et monili suo, et ibat post 270 amatores suos, et mei obliuiscebatur, dicit Dominus. Haud, in-

quit, nunc inter peccandi uersatur exordia, ut processu temporis suffundenda credatur : olim cum improbitate eius patientia nostra contendit, nec tamen aliquid ad emendationem promouimus, quando haec in sua profanitate consenuit. Ne 27; ergo etiam iudicis famam impunitas longa commaculet, et uidear fouere quod tamdiu uigere permitto, quamquam sero, tamen uel demum ad opus ultionis accingar, ut expungam etiam illos dies, quibus Baalim, idolo uidelicet turpitudinis, compta insuper monilibus, seruiebat. Quod autem non solum 280 moniliwm fecit sed etiam inaurium mentionem, possemus quidem dicere, quia quibus comantur feminae, nominauerit pauca de multis; patitur tamen locus, ut aliquid subtilius afferamus,

id est,

254 cfr. Dt 32, 15

2naurium

nomine

oboedientia

uideatur

261/262 cfr. Hier. p. 23, 233-235

248 succedente] B, succedenti P deponent] P, exponent B 250 quod] BP, “al. et? Bar i.m. 251 — colentium raritas erat B excussit] P, expressit B 252 uescendas] BP, pascendas P? 255 ego] P, om. B 256 — continuationem si fuisset casta ac deuota ei B 259 -— haec ille B 261 saltu] P, saltum B 263 ac] P, nec B 264 seueram uidebatur] P, uidebatur ueram B 265 commotionis] P, commonitionis B 266 — se iustitiae B 268/269 incendebat] P Val, incedebat B

eius improbitate B

270 haud] P, non B

270/271

— nunc inquit B

280 — sed etiam inaurium fecit B

272

—

147

140

IN OSEE PROPHETAM

LIBER I, 11

ostensa. Et quoniam tunc populus Iudaeorum solus praecepta Legis, quibus oboediret, acceperat, merito quasi inaurium ornamenta gestabat ; sed postquam funesto est deceptus errore, ut idolorum ritibus subderetur, id ipsum praecipue nunc exprobratum putemus, ac si diceret : aurum et argentum, quod me creante terra protulerat, me largiente Syna290 goga susceperat, reliquarumque rerum copiam ad cultum et ornatum idolorum impiata conuexit, et illud insigne oboedientiae, quo inter reliquos populos sola pollebat, erubescendis ritibus mancipauit, aestimansque quod in ea, qua olim fuerat, pulchritudine permaneret, sequebatur amatores suos 29 I cum tanta fiducia, ut plena eam nostri nominis subiret obliuio. 14-17. Propter hoc ecce ego lactabo eam, et ducam eam in solitudinem, et loquar ad cor eius, et dabo ei uinitores eius ex eodem loco, et uallem Achor ad aperiendam spem ; et canet dbi 285

iuxta dies iuuentutis suae, el iuxta dies ascensionis suae de terra 300

Aegypti. Et erit in die illo, ait Dominus, uocabit me Vir meus, et non me uocabit ultra Baalim. Et auferam nomina Baalim de ore eius, et non recordabitur ultra nominis

eorum.

Notandus

diligenter prophetici est ordo sermonis, qui, ubicumque fuerit necessitas ut tormenta denuntiet et ambitum diuinae seueri30 A

tatis ostendat,

statim causas,

quae hoc meruere,

subnectit,

neque mortalium culpas dinumerasse contentus, gaudia secuturae prosperitatis exsequitur, ostendens quod breuem illam dissimulationem ueniae Deus noster in apparatum quodammodo reconciliationis assumat ; quo tamen argumento, ut laudatur diuina clementia, ita iniquitas humana deprimitur, cuius uidelicet efficit magnitudo, ut tantae bonitatis Dominus interdum ad iracundiam concitetur. Postquam ergo pronuntiauerat, quod uniuersis gaudiis tristis esset inferenda cessatio, nec aliquis miseris uel auxilium uel solacium laturus occur31 LA reret, statim crimina populi, id est causas suae indignationis, exposuit, atque eorum magnitudinem aetatemque commemorans, ostendit quia censura eius nulli esse deberet de nimietate suspectior, cum, si scelerum uel quantitatibus uel aetatibus conferatur, excusandam parcitatem, excusandam habeat Verum non uno hoc, inquam, colore clementiam

320 tarditatem.

sibi familiarem dulcemque commendans, etiam de prosperorum idem istud adhaerente plagis illatione consignat, et tanto 284/285 praecepta] BP?, recepta P 286 — deceptus est B 291 conuexit] P Val, conuixit B 292/293 erubescendis] P Bar, erubescentibus B 295 — eam

plena ut B nominis] P V/a/, numinis B 300 uocabit] BP?, uocauit P 303 - est diligenter prophetici B 304 ambitum] P (u£ uidetur ; cfr. 183, 211), meritum B, habitum P?

308/309 quodammodo

reconciliationis] P, conciliationis

quodammodo B . 317 deberet] BP!, deberat P 318 cum] B, qum P, q(uonia)m P? ef fortasse P! 320/322 — colore inquam dulcem et (sic) familiarem sibi clementiam commendans etiam de prosperorum illatione plagis adhaerente idem istud B

42 977

14Y

IN OSEE PROPHETAM

LIBER I, r1

I4I

ea ambitu maiore describit, quasi qui uellet non solum compensare sed etiam excusare quod perculit. Ergo cum dixisset, 325 quia poneret eam in saltu, ut comederet illam bestia agri, id est, cunctis regni et urbium munitionibus amputatis potestati hostium traderetur, sensura, ut quondam in Aegypto, contumeliam uel aerumnam luteae seruitutis, quippe quae in consectatu idolorum Dei sui fuisset oblita, tamen, quia ipse 330 miserator et misericors ageret, post captiuitatis terminum gaudia regressionis annuntiat. Et quia supra aegyptiae liberationis intulit mentionem, illius instar hanc quoque israheliticis populis asserens conferendam, nunc quoque latius quidem, sed idem percurrit exemplum. Ecce ego, inquit, lactabo eam, et

15T

335 loquar ad cor eius, et dabo ei winitores ex eodem loco, et uallem

Achor ad aperiendam spem. Quia natiuitatem pus aegyptiae liberationis appellat, /actat;o mannae uidetur ostendere. Locutio autem ad mulgationem indicat Legis, quae auditorum

Synagogae temquoque cibum cor directa, procorda formauit.

978

340 Dabo autem winilores eius ex eodem loco, et uallem Achor ad

aperiendam spem, quid signet accipito. Antequam populus terram repromissionis intraret, missi exploratores fructum uitis egregium portauerunt, id est, uuam eius magnitudinis, quam uector unus subire non posset. Postquam uero urbem 34; opulentissimam, Hiericho uidelicet, mirabili occupauere uictoria, uir de tribu Iuda, Achan nomine, filius Charmi, quid-

dam de praeda, quae exustioni fuerat dicata, surripuit. Cumque esset uincentium aduersis subitis impedita felicitas, admotis sortibus fur anathematis uestigatur, et, cum omnia quae

occuluerat protulisset, lapidante populo, in ualle Achor et interemptus legitur et sepultus ; quae sane expiatio ita ualuit ad placendum Deo, ut incruentis deinceps potiretur triumphis, sicque illa uallis noua arua capientibus spem felicitatis aperuit, quam praecedens culpa concluserat. His ergo commemoratis, 355 quae illo tempore gesta constabat, etiam de babylonia captiuitate tam laetum fore Iudaeorum reditum pollicetur. Denique sequitur, Ef canet ibi iuxta dies iuuentutis suae, et iuxta dies ascensionis suae de terra Aegypti. Sicut enim tunc, incisis 35 o

331/332.336/337 cfr. Os 2, 3

341/344 cfr. Nm 13, 24 358/361 cfr. Ex 15, 20-21 (cfr. Hier p. 27, 366-370)

344/351 cfr. Ios 7

323 ea] BP, eam P? 325 saltu] P, saltum B comedetet] P, comederent B bestia] P, bestiae B 321 sensura] P, censura B 328 in] P,om.B 329 quia] BP, quid P! 332 illius] P, praem. ad B 335 ei] P, om. B 341 signet] P, significet B — accipito] P V/a/, acceptio B — 344 posset] P?, possit BP 346 achan] V/z, achar BP charmi] P, charim B 349 fur] P V/2/, suo B 350 et] P, om. B 332 placendum] P, praem. melius B 353 aperuit] P p.c. Bar, apperuit P a.c., apparuit B 354 praecedens] P, praecedentibus B

43

142

IN OSEE PROPHETAM

LIBER I, 11

fluctibus, sicco per pelagus itinere transierunt, ac Maria soror Moysi, musica instrumenta corripiens, laudes Dei choris sequentibus praecinebat, in hunc modum exeuntes de assyria captiuitate cantabunt, non utique Hiericho aliquam deleturi aut botrum denuo reperturi, sed quibus ita tempora laetanda succedant, ut illam uideantur, quam sub Moyse et Iosue ha365 buerant, gloriam consecuti. Cuius tamen historiae quemadmodum sit memoria facta perpende, tam uidelicet ad exemplum tristium quam laetorum. Dixerat quippe supra Ne forte spoliem eam nudam, et statuam eam secundum diem natiuitatis suae, el bonam eam 37 o quasi solitudinem, et statuam illam uelut. terram. inuiam, et interficiam eam in siti, ad illorum utique similitudinem, quorum cadauera, ut ait Paulus Apostolus, frostrata sunt 1n deserio; nunc uero, cum soluendam promitteret seruitutem et gaudia de libertate uentura, ipsorum totidem temporum recordatus est, quibus uidelicet gloriosa liberatio sacris fuerat laudata carminibus ; cuius sane felicitatis, id est post captiuitatem babyloniam sentiendae, ut dulcedo consolabatur Iudaeos, ita magnitudo signabat populos ad praedicationem Euangelii congregandos, qui uero nouum carmen Deo canunt : 380 Notum enim fecit orbi salutare suum, et ante conspectum gentiwm reuelauit iustitiam suam, eamque seruitutem, qua peccatis et immundis spiritibus subdebamur, gratuita indulgentia 360

Tis.

et sanctificatione dissoluit, ut liberati ab iniquitatibus, iusti-

tiae seruiremus, atque populus acquisitionis. effecti, diuini 385 stemmatis insignibus fulgeremus, de nostro habentes corpore, de nostro, inquam, populo winitores, uel ingentis nobis botri gratiam in mysteriis contradentes, uel ipsam artem atque industriam, qua uinea Dei colitur, indicantes. In illo proinde tempore, cum haec quae enumerauimus optata contigerint, 39 o quanta fuerit praemissae castigationis utilitas, etiam morum emendatio publicabit. Toto siquidem mihi, inquit, corde sociabitur ita ut non me ulterius ex interpolatione ueneretur, sed continuum mihi cultum, mihi continuum impendet affectum, meque tantum suum uirum appellabit et Dominum, 395 nec ultra Baalim, id est idolis, meum

sane Baalim

uocabulo

Iudaeorum

nomen ascribet. De quo

traditio sensum

aliquem

371/373 Hbr 3, 17 378/319 cfr. Hier p. 25, 305. p. 27, 372-373 379/381 Ps 97, 1-2 384 cfr. I Pt 2, 9 388 cfr. Mt 20, 1-16. 21, 28-41. Mc 12, 1-0. Lc 20, 9-16 (cfr. Hier p. 26, 324-326) 395/391 cfr. Hier p. 28, 392-29, 434

359 pelagus] BP1, pelagos P 362 cantabunt] P, cantabant B 366 facta] P, laeta B 367 — uidelicet tam B 374 totidem] BP, “al. itidem" Bar iz. 382 gratuita] BP!, grauita P 385 — habentes de nostro corpore B 386/38? — botri gratiam nobis B 391 publicabit] P?, publicauit BP - inquit corde

mihi

B — 394 meque] P Va/, neque B

appellabit] BP?, appellauit P

979

IN OSEE PROPHETAM

LIBER I, 1

I43

uoluit comminisci; sed apparet hoc esse solidius, per quod consequentia tota decurrit, ut de ore uidelicet correctae gentis auferenda idolorum nomina repromittat et Deum ac Dominum 4oo se tantum

uocandum.

Dicendo autem Non recordabitur ultra

nominis eorum, uel correctionem, quae esset plena, signauit, uel ad illud aspexit, quod supra posuerat, Ibat post amatores suos, et met obliwiscebatur, ait Dominus : hoc ergo uitium casti-

gatione discludens, in contrarium migrabit affectum, ut stu405 dium profanitatis plena obliuione deponat. 18-20. Percutiam ei foedus in die illa cum bestia agri, et cum uolucre caeli, et cum reptili terrae ; et arcum et gladium et bellum conteram de terra, et dormire eos faciam fiducialiter. Et sponsabo te mihi in sempiternum, et sponsabo te mihi in vustitia et iudicio, 410 él in misericordia et in miserationibus, et sbonsabo te mihi in fide, et scies quia ego Dominus. Est, inquit, consequens, ut quae

flagris foedata subiacuit, bonis omnibus correcta potiatur ; et ideo, sicut ei omnes creaturas non solum aduersas sed etiam

infensas indignatio nostra reddiderat, ita rursus beneuolas 415 et commodas easdem faciat nostra placatio. Percutiam itaque foedus ei cum bestia agri, ut nec aruorum fruges saeuities ferina populetur, nec uindemias eorum aut oliueta uolucrum praeripiat multitudo, nec per membra lassorum angues uenena diffundant : quae omnia, cum liberationis tempore cessatura 420 dicuntur, diebus utique plagarum docentur illata. Cum his autem cladibus etiam bella cessabunt, ita ut in patriis finibus dormire possint, id est requiescere confidenter, quippe nec irruptiones nec insidias formidantes. Sponsabo te mihi in sempiternum, id est, rebus ipsis erudita cognosces, non meo sed 425 tuo uitio illud, quo afflicta es, contigisse discidium, ceterum me

paratum esse, ut in sempiternum mihi sponsa permaneas ; id est, si talis fueris, qualem nunc castigantia iudicia reddiderunt, in sempiternum tibi foederatio prisca seruabitur : sic enim paciscor te in nostro mansum ire consortio, ut explorent iustitiam 430 tuam admota iudicia ; uel si te subrepens neglegentia uulnerauerit, et a me tamen remedium toto flendi ambitu postulaueris, nihilominus desponsabo te mihi 2n misericordia et in maserationibus ; quas cum sane fideles constantesque persenseris (hoc est enim quod ait, Sponsabo te mthi in fide), alacri435 tate debita praedicabis quia ego sum Dominus. Quod totum,

407 et (29)] P, om. B 408 — faciam eos B 408/409 et sponsabo te mihi in sempiternum] P Va, om. B 409 iustitia et iudicio] conieci (cfr. 144, 440), — iudicio et iustitia BP 410 in (29)] P, om. B 412 flagris] P? (cfr. 190, 228), flagis P, flagitiis P! »/ uidetur, plagis B 413 aduersas] BP!, auersas P 417/418

praeripiat] P, praecipiat B 421 autem] P, oz. B 425 discidium] P, dissidium B 429 mansum ire] P, permanere B — 430 subrepens] V'a/ (cfr. 153, 230), subripiens BP 431 et a me tamen] BP, a me tamen si P? 433/434 persenseris]

P Val, persenseret

B — 434 mihi] P, oz. B

16r

144

IN OSEE PROPHETAM

sicut instituimus,

si ad uocationem

LIBER I, 11 Euangelii transferamus,

16v

manifestius constabit impletum. Speciosus enim forma prae filiis hominum, cuius de labiis fusa gratia mundo dedit salutem, reginam, quam sibi in consortium thalami pro uirginita44o tis honore despondit, asciuit im iwstitia, quam iustificando dedit ; asciuit 2n 4udicio, cum eam, quae legitime esset laboratura, delegit ; asciuit in misericordia et in miserationibus, cum

praeterita debita relaxauit, et despondit i» fide, qua uel corde creditur ad iustitiam, ore confessio fit ad salutem, uel, quod non 445 est dubium, quia diligentibus Deum omnia procedant in bonum. 21-24. Et eril in illa die, exaudiam, dicit Dominus, exaudiam 980 caelos, et illi exaudient lerram, et terra exaudiet triticum, uinum, et oleum, et haec exaudient Hiezrahel. Et seminabo eam mihi in

lerram, et miserebor eius, quae fuit Absque misericordia ; et 450 dicam Non populo meo, Populus meus es tu ; et ipse dicet, Dominus meus es tu. Seriem uotiuae promissionis extendit, ac per 4; diuersas species schema uoluminibus sacris familiare componit, ut elementa inuicem fungi opere suo cupiant ad sustentationem fragilitatis humanae, nec tamen queant, nisi crea455 tor annuerit ; qui sane illo tempore, quo placidus aduersa depulerit, affatim praebiturum se omnia pollicetur : incipiet siquidem claudicare felicitas, si desideret copiam tot saeculis expetita libertas. Haec autem, ut diximus, suauitas gaudio-

rum et in illa aetate praelusit, cum est Babylonis soluta cap460 tiuitas, et reddita est apostolorum tempore cumulatior, cum ita omnis credentium multitudo sobriis rerum copiis uteretur, ut esset eis anima et cor unum ; atque tunc primum exaequatio a cunctis sapientibus praedicata colluxit, ut in tanto discipulorum coetu nemo esset diuitiis erectior, nemo paupertate de465 pressior, ceterum sicut una cunctorum in uirtute consensio, ita communi esset iure possessio : Neque enim aliquis eorum, quae possidebant, suum quicquam esse dicebant, sed cum essent illis uniuersa communia, agrorum etiam pretia apostolorum pedibus offerebant, ut pro singulorum necessitatibus distri470 butio proueniret. Et quia spiritalis populi status intra historiam iudaici populi tenebatur, reuertitur ad illa nomina a quibus uaticinium fuerat exorsus, et ait : T'erra exaudiet triticum, uinum, et oleum, et haec exaudient Hiezrahel, id est, populum, 437/439 Ps 44, 5 439/440 cfr. Ps 44, 10-12 143/444 Rm 10, 10 8, 28 463 cfr. Act 4, 32 466/470 cfr. Act 4, 32. 34-35

445 Rm

436 sicut] P, sic B 438 — de cuius B 441.442 cum] BP?, qum P 444 ore] P, ote autem B, et ore P? 445 deum] P, dominum B 446 exaudiam (29)] P, om. B 450 dicet] BP*, dicit P 459.460 cum] BP?, qum P 466 communi] BP, communis P? — iure esset B 467 dicebant] P, dicebat B (cfr. supra, bp. XXV/II) 468/469 — pedibus apostolorum B — 469 offerebant] P, offerebantur B 471 reuertitur] BP!, reuerti P

:7

IN OSEE PROPHETAM

LIBER I, ut

I45

uocabulo uallis, in qua est superatus, ostensum, cuius supra 475 peccata, quae erat puniturus, expressit. Ipsam, inquam, gen-

tem, non in eisdem personis sed in eisdem tribubus permanentem, et plagarum uerberibus expiatam, in consortium suum propitiatus asciscet, et quasi ferrae etiam bonae praeceptorum semina diuersa concredet, ut per amplitudinem succedentium 480 prosperorum etiam ille dies Hiezrahelis, quo est inducta calamitas, pretiosus fuisse atque optabilis censeatur. Miserebor quippe nunc eius, cuius paulo ante nomen horrueram, et populum meum uocabo, qui mei desertor exstiterat et aduersantium mihi iure defecerat, ipsique uicissim fiducia, me ut 485 appellet uerum et unicum Dominum, conferetur. Verum hucusque prosperorum denuntiatione prolata, rursus ad praesentis temporis statum sermonem reducit. Sequitur enim : (CAPET TED

1-5. Et dixit Dominus ad me : Adhuc uade, dilige mulierem dilectam amico et adulteram, sicut diligit Dominus filios Israhel, et ipsi respectant ad deos alienos et diligunt uinacia uuarum. Et fodi eam mihi quindecim argenteis et coro hordei, et dimidio s coro hordei, et dixi ad eam : Dies multos exspectabis me, non

fornicaberis, et non eris uiro, sed et ego exspectabo te. Quia dies multos sedebunt filii Israhel sine rege et sine principe et sine sacrificio et sine altari et sine ephod et sine theraphim. Et post haec reuertentur fili Israhel, et quaerent Dominum Deum suum 10 et Dauid regem suum, et pauebunt ad Dominum et ad bonum eius in nouissimo dierum. Quia T exordium uaticinii captiuitatem

populi illius reuersis T uocibus pollicentis hic, sicut in princi- 981: pio docuit, propheta susceperat ex persona Dei tristia, sed iam impendentia nuntiabat eodem sacri Spiritus gubernatu, quasi 15 ex contrariis texit oraculum : namque cum infremuerit truculentis, statim, quibus confoueat sauciatos, laeta subiecit, ut uel

audiendis tristibus populus assuescat, uel ipsum Deum cunc418/419 cfr. Mt 15, 8. Mc 4, 8. Lc 8, 8 (cfr. Hier p. 32, 541-543)

480/481 cfr.

Os 1, 11 In Os., cap. III,

12/13 cfr. Os 1, 1-2

474/475 — peccata quae erit puniturus supra B 478 asciscet] P?, asciscat BP terrae] B, terra P bonae] BP, bona P? 479 concredet] P, concredat B 482 quippe] BP, inquit propos. Val — 484 — ut me B In Os., cap. III,

1 dixit] P, dicit B

6 fornicaberis] BP?, fornicaueris P — 11

TexordiumT] BP, fortasse delendum si uocabula tristia ef uaticinii pollicentis /nfer se coniungenda sunt (ac si diceret triste uaticinium quod pollicet) 12 freuersist] BP, “al. diuersis" Bar i.m. 14 eodem] P, praem. et B 15 namque] P, nam B 17 deum] P, dominum B

146

IN OSEE PROPHETAM

LIBER I, ri

tantem, et, sicut supra diximus, studio differentem, cum

sit

uindicaturus, ostendat ; per quod simul docet, ne umquam sub 20 tali iudice desperent salutem, nimirum ita ad indulgendum parato, ut placidis inter aduersa narrandis uideatur id sedulo, quod iratus fuerit, excusare. Praecipit itaque prophetae, ne caritatem, quam obscenae mulieri impenderat, prima offensione deponat, sed cum impudentia illius professa benignitate 25 contendat, et siue ipsa re, siue, id quod consequens uidetur,

spiritu tantum reuelante, cognoscat, quia ila meretrix leui posset mercede conduci, non solum ut prophetica esset societate contenta, sed ut illius et aliorum conuentu pariter abstineret, quasi quae ualeret ostendere, necessitate magis paran3o di uictus quam consectatu libidinis prostitisse ; denique, si uel tenuis alimonia praeberetur, facile eam flagitii uoluptate carituram : quo utique exemplo redditur Synagogae causa deterior, quae eam uidelicet pactionem nec copiis inuitata seruauerit, quam prostibula quaepiam, uel sub nimia parcitate, ue35 retur ! Indulgemus igitur, ait, tempus errantibus, ut uel ad cor-

rectionem fletibus erumpant, uel graui demum ultioni succumbant, qui nunc pretiosa uilibus postferentes, obliuiscuntur proprii Dei et sequuntur alienos, non aliter quam si, spretis uuis, uinacia subus magis quam hominibus apta colligerent. 40 Itaque primo cor? nominata mensura est, triginta modios continentis ; secundo dimidium, ait, cori hordei in depectione constituens, continentiae officium a muliere comparaui, ad

imaginem illius condicionis, quam Synagoga est in babylonia captiuitate passura, ubi tolerans quidem, sed sub spe reuer45 Sionis, exsilium,

nec Deo legitime nec idolis cohaerebit,

sed

quasi omni deget nudata solacio : propter hoc enim ait, Non fornicaberis, et non eris uiro, sed et ego exspectabo te. Hunc locum

ludaei, uel eos secuti, ad praesentis temporis indicium

pertinere contendunt, quod expulsi uidelicet de Hierosolymis so nulla quidem habeant officii sacerdotalis insignia, quae propheta enumerat, sine rege eos, sine principe, sine sacrificio, sine altari, sine ephod et sine theraphim fore pollicens ; reuersionis 18 cfr. supra, p. 139, 270-274. 140, 316-320 27/29 cfr. Hier. p. 34, 63-66 41 cfr. Hier p. 34, 51 47/54 Hier p. 37, 169-186

40/

22 prophetae] P, propheta B 23 prima] P, praeuia B 27 — mercede posset B 27/28 — societate esset B 29 — magis necessitate B 30 prostitisse] P, se prostituisse B 31 — eam facile B flagitii] BP?, flagitia P 34/35 ueretur] BP a.c., uereretur P p.c. 35 igitur] P, ergo B 36 erumpant] BP!, erxpant P 39 subus] P, suibus BP? 40 — mensura cori nominata B ai 7 ait dimidium B in depectione] P, inde pactione B, in depactione P? 42 comparaui] P, comparari B 43/44 — passura est in babylonia captiuitate B

46 ait] P Va], aut B — 48indicium] P, iudicium B 50 sacerdotalis] BP!, sacerdotali P 51 enumerat] B, innumerat P (sed frequenter Iulianus bunc sensum uocabulo dinumerare exprimit)

46

17"

IN OSEE PROPHETAM

LIBER I, 1v

I47

se tamen pignora continere, id est, uocem Dei, qui se quoque eos exspectaturum esse promiserit. Sed falli eos in hac opinione 55 uel fallere, ascitarum in fidem Christi nationum omnium

6o

65

70

75

do-

cumenta conuincunt : postquam enim Euangelio Christi credere noluerunt, sublata est ab eis uinea atque aliis commissa cultoribus, qw: redderent eius fructum in tempore suo. Ergo illo saeculo, in quo Babyloniis seruiebant, merito se inuicem gens et Deus exspectasse dicuntur, non quod totus populus profanitatum gentilium esset immunis, quae eis et a sanctis aliis doctoribus imputantur, sed quoniam erat illic permixtio iustorum uirorum, et quia melior suboles quam parentes gaudia erat liberationis habitura. Propter horum partem Deus se utique exspectare promittit, id est, nullam aliam gentem in locum depulsae protinus asciturum, donec redeat, sicut et supra diximus, castigatione melior, et, recipiens pontificatus antiqui, quae amiserat, ornamenta, in confrequentatione fidelium cornua circumdet altaris, reddens Deo uota, quae distinxerunt labia ipsius. Et bauebunt ad bonum eius in nouissimo die. Causam proinde ipsius depulsionis exposuit, ut per eam uidelicet abstinentiae profanorum gens afflicta consuesceret, donec legitimis castigata uerberibus in consortium denuo mereretur ascisci, ex quo examen pium laetandumque prodiret :

(CAPVT IV.) 1-2. Audite uerbum Domini, filir Israhel, quia iudicium Domino cum habitatoribus terrae : non est enim ueritas, et non est misericordia, et non est scientia Dei in terra. Maledictum et men-

dacium et homicidium et furtum et adulterium inundauerunt, et s sanguis sanguinem tegit. Quae esset ratio, ut in ipso comminationis impetu de ilis quoque prosperis, quae multam post aetatem erant uentura, loqueretur, semel iterumque commonui, id est, ut uel gens haberet exsulatura solacium,

uel

clementia pateret auctoris, qui ad uindicandum quasi inuitus 10 accederet. Hoc igitur consilio etiam de futuris locutus, ad praesentium, ut supra fecerat, reuertitur aetatem, et merita 57/58 cfr. Mt 21, 41 In Os. cap. IV’,

69/70 cfr. Ps 65, 13-14 2/8 cfr. supra, p. 129, 456-462. 140, 302-324. 145, 11-22

53 — tamen se B 54 promiserit] P, promiserat B 57 atque] P, et B 60/61 -- gentilium profanitatum B 61 et] P, etiam B 63/64 — liberationis erat B 64 habitura] BP?, abditura P 65 exspectare] P, exspectaturum B 66 et] B, om. P 67 — antiqui pontificatus B 68 amiserat] P l/a/, admiserat B In Os., cap. IV”, 8 tegit] P, tetigit BP? 10 igitur] P, ergo B

esset] BP, est P?

6 — post multam B

18r

982

47

148

IN OSEE PROPHETAM

LIBER I, 1v

puniendae plebis examinat, ut soluat eam quam diuinae pietatis allegatio fecerat quaestionem. Opportune enim eiusmodi cogitatio nasceretur : si maneret fixa sententia, ut captiuitas

15 illata soluatur et regressio gloriosa contingat, cur non est continuata libertas, aut quantum potuit esse culparum, quod in tam magnam seueritatem animum nostri gubernatoris accenderet ? Necessario igitur subtexitur criminum enumeratio, ut grauitas uindicantis appareat. Audite ergo, ait, uerbum 20 Domini, filii Israhel, quia non recusat uobiscum inire conflictum, et rationem ponere iudiciorum suorum meritorumque uestrorum, cui dicit beatus Dauid, Vt susthficeris in sermonibus tuis, el uincas cum iudicaris. — Audite, inquam, uerbum

Domini, filii Israhel : uos omnino ipsi, de quibus agitur, iudi25 cate ;et de quibus populi studiis conqueramur uidentes, si superest uobis sensus aliquid, ad confessionem et paenitentiam conuolate. Non est enim ueritas, et non est misericordia, et

non. est scientia Dei in terra. Haud quasi ex interuallo, inquit, aliquo delinquunt, ut quaedam uideretur uitiorum et uirtutum 3o facta commixtio, sed ita pessimis laudanda cesserunt, ut nec

uestigium uspiam probitatis appareat : non fides, inquam, in testimoniis,

non

iustitia in iudiciis, non

pietas remansit

in

ritibus. Quid dico uacare pectora timore diuino, cum omnes etiam nominis eius occuparit obliuio, atque inuicem secum 5; crudelitas et libido contendat, quando irruentibus quoque flagitiis, inundantibus facinoribus, nec a pudoris nec a sanguinis discrimine temperatur, sed, iungentes maledicta mendaciis, homicidia

furtis, adulteria

sacrilegiis, omnia

sanctae

quondam regionis loca caedibus impleuerunt, ut per multitu40 dinem interfectorum sanguis sanguini misceretur ? Quod non per exaggerationem sed per fidem dictum esse, prodit historia : ipsa sunt siquidem tempora, in quibus et beatus Helias interrogatus a Deo quid in solitudine ageret, cum dolore respondit : Domine, prophetas tuos occiderunt, altaria tua destruxerunt, et 45 ego relictus sum solus, et quaerunt animam meam ; tanta ergo erat populus profanitate corruptus, ut internecione ultima pios quosque, id est cultores Dei delesse contenderent. Quae

12/19 cfr. Hier p. 58, 16-19 44/45 III Reg 19, 10

19/22 cfr. Hier p. 38, 20-21

22/23 Ps 50, 6

14 maneret] B (cfr. supra, p. XXIII), manet P 16 quantum] Vz/, quum 26 uobis] BP!, oz. P aliquid] BP, aliquis P? — aliquid sensus 28/29 — aliquo inquit B inquit] BP!, in quod haud] BP!, aut P uitiorum] P, ultionum B 30 nec] B, ne P 31 — probitatis uspiam

B,quidP B 28 29 P B 33 dico] BP, “al. dicam" Bar im. 35 quando irruentibus quoque] B, quando irruentibus P p.c., irruentibus quando P a.c. 37 iungentes] BP, *'2/. iungunt" Bar i.z. 46 — profanitate populus erat B 41 delesse] P, delere B

18v

IN OSEE PROPHETAM

LIBER I, IV

149

quoniam religionis nefanda corruptio nullum quidem habebat, propter quod expeteretur, pretium uoluptatis, impunio tatem tamen factis et turpibus pollicebatur et trucibus, ideo Baalim uaccarumque cultores Hiezabelis furori, fundendo piorum sanguinem, seruiebant. 3. Propter hoc lugebit terra, et infirmabuntur omnes qui habitant in ea 1n bestia agri et uolucre caeli, sed et pisces maris con5 gregabuntur. Propositis indignationis suae causis, consequenter exclamat,

ipsam

terram

operiendam

luctibus,

corrues tu, corruet etiam propheta tecum. Si stante, inquit, re-

publica, per sententiam iudicum nocentes aliqui disperirent, argueretur nimirum alter, alter argueret : proprium siquidem 7e censura munus exerceret, per quod simul ostenditur, quia non omnem simul populum scelerum tabes, morbi instar aut pestilentiae, possedisset, sed, sicut alii turpia, ita plerique honesta

VA

sequerentur. At ubi uniuersos paene coetus iniquitas quasi coniurata possederit, quod suis accidisse temporibus Osee propheta deplorat, merito etiam tam doctrina quam censura cessabunt, ut effusa in impios poena desaeuiat. Ergo sub specie praecepti, uis est expressa indicii : Verumtamen unusquisque non iudicet, et non arguatur uir, id est, nemo iudicabit, neque

aliquis arguetur : hostili enim furore uastanda es, non iudicum 8o expungenda sententiis. Populus enim tuus sicut hi qui contradicunt sacerdoti ; corrues tu, corruet etiam propheta tecum. Pro indicio, non pro comparatione istud sicut propheta constituit. Ergo nihil nouum in ultione conspicies, sed quod exercuisti in culpis, recognosces in poenis. Populus quippe íwws restitit 8 V^

sacerdoti : id est, a uero pontificatu, consectando idola, recessisti ; contradixisti ergo sacerdoti, ait, cum sacras caerimonias

reppulisti, cum salutares monitus et praecepta mores infor-

48 — nefanda religionis corruptio quoniam B 54 uolucre] P, in uolucre B 56 sicut] P, sicuti B 60 — et greges etiam B solet] P, solet diuinus sermo B 69 argueretur] BP?, argue«« P — nimirum] P, certe B alter(2°)] P, et alter B 70 — munus censura B

985

sicut est

operta criminibus, quibus, tam multis tamque ingentibus, si contigisset impunitas, etiam prouidentia negaretur. Imfirmabitur ergo omnis cultor regionis in bestia agri et in uolucre 6o caeli. Bestias agri appellare armenta etiam et greges solet. Ergo cum frugum, ait, et fructuum incubuerit egestas, pecorum quoque defectus et inopia consequetur. Nec sic sane finis angoris, sed etiam pisces congregabuntur, id est, deficient ut desint, ut nec in aquis possit alimonia reperiri. 65 4-5. Verumtamen unusquisque non iudicet, et non arguatur wir. Populus enim twus sicut hi qui contradicunt sacerdoti ; et

7

48

exerceret] B, (cfr. 118, 41. 165, 9. 324, 201), exseretet P

72 possedisset] P 1/41, non possedisset B 75/76 cessabunt] P, cessabit BP? 77 indicii] conzeci (cfr. 255, 118), iudicii BP 79 iudicum] BP?, iudicium P 82 indicio] P, iudicio B

197

150

IN OSEE PROPHETAM

LIBER I, 1v

mantia respuisti, et, ut impiis ducibus, ita etiam profanis te uatibus tradidisti. Merito igitur utrosque sententia nunc im90 missa inuoluet, ut et tu cum prophetis tuis, id est hariolis, collabaris. 5-6. Nocte tacere feci matrem tuam. Conticuit bopulus meus, eo quod non habuerit scientiam. Quia tu scientiam reppulisti, repellam te et ego, ne sacerdotio fungaris mihi ; et oblita es Legis 95 Dei twi, obliuiscar filiorum tuorum et ego. Idioma Scripturarum est, secundum quod frequenter admonui, ut, quoniam ad

19V

gentem sermo dirigitur, tum proprio uideatur, tum parentis,

cuius filia sit, nomine conueniri. Et ideo, cum dixisset, Corrues hodie, et corruet propheta tecum (id est, uastationis tuae tempus 100 aduenit, et, quae olim a discenda et loquenda iustitia destitisti, nunc etiam a profana uoce cessabis), subdidit, Nocte tacere feci matrem tuam. Id autem non sic accipiendum, quasi per diem loqui permiserit, et tantum nocte reticere, sed cumulum uoluit indictae taciturnitatis exprimere ; et ideo, ut ostenderet 105 eam irruente obmutuisse pernicie, noctis intulit mentionem, ac si diceret : sic eam offuso maerore conuestiam, sicut nox

110

115

120

125

terras operire consueuit, ut, sicut generale et commune silentium condicio tenebrosi temporis introducit, ita ista turba 49 seniorum, quam matrem tuam uocaui, quae paulo ante profanitate garrula perstrepebat, sub nocte aduersi temporis conticescat. Post quae, secundum institutum ordinem, ubi terrorem personuit, causam commotionis annectit : Conticuit po- 984 pulus meus, eo quod non habuerunt scientiam... Iustum enim erat, inquit, ut labia plebis meae lugubri silentio clauderentur, quae noluerunt loquenda condiscere; proinde, quod dixit scientiam populo defuisse ne tu ad aliquam necessitatem referres, continuo, quid accusasset, ostendit : Quia tu scientiam reppulisti, repellam te et ego, ne sacerdotio fungaris mihi ; et oblita es Legis Dei tui, obliuiscar filiorum tuorum et ego. — No-: Jussti, inquit, intellegere, ut bene ageres sed, iniquitatem in cubili meditata, pro arbitratu tuo ausa es apud te Legis meae membra dirimere, ut, iustitiae parte neglecta, hostiarum instituta retineres ; ideo ibit obuiam peruersitati tuae digna frustratio, ut non sit licentia offerendarum hostiarum, cui sequendarum non fuit cura uirtutum ; dura tibi imminebit taciturnitas, quae ab auribus tuis salutares monitus propulisti ; obhta es ies cfr. Hier p. 40, 106-107

96 cfr. supra, p. 132, 567-570

119/121 cfr.

S 35, 4-5

88/89 — uatibus te B 93 quia tu scientiam] BP!, oz. P 97/98 — tum parentis cuius filia sit nomine uideatur B 105 — obmutuisse irruente B 106 offuso] P (cfr. 296, 433), effuso B 111 quae] P, uero B 111/112 terrorem] P,

terrote B 113 habuerunt] P, habuerit B — enim] P, oz. B 122 ut] BP?, «t P P, loquendo B 120 cubili] BP?, cubile P

115 loquenda]

IN OSEE PROPHETAM

LIBER L IV

I5I

mei, obliwiscar et ego filiorum tuorum, ut, quae spontaneam passa es in officiis caecitatem, experiaris acerbissimam de liberis orbitatem. Quod ita intellegendum sane, ut non putemus

20°

13o illum populum, idolis mancipatum, Deo uero uel hostiarum oblatione seruisse, cum haec potissimum fuerit causa conse-

crandorum in regione uitulorum, ne per oblationem hostiarum adeundi illis Templum esset occasio. Geminus ergo intellectus debet assumi, ut uel sub condicione id positum sit, ac si dicere-

13; mus : etiamsi sacerdotii partes nauiter impleretis, nihil profecto ad defensionem uestram ualeret, quos morum foeditas arguebat, sed amitteretis consequenter etiam superstitionis uestrae angusta istaec et ridenda solacia, qui meritorum auxilia

perdidistis ; uel certe,

quia erant

in ipsis tribubus

140 sparsim habitantes et prophetae et legitimi sacerdotes, aliqui etiam de plebe eadem fuerint munuscula offerre consueti, et per hoc impunitatem scelerum se crederent obtinere : his quoque talibus sub persona populi comminatur, quod, cum irruerit aperta captiuitas, etiam illius opinionis adminiculis 14; exuantur, qua se erga Deum uel ex interuallo munificos aestimabant. 4. Secundum multitudinem. eorum, sic peccauerunt mihi ; gloriam eorum in ignominiam commutabo. Quasi dedita opera impensoque studio contra beneficia mea populus certare pro150 posuit, ut quanto ego fuissem in largiendo affluentior, tanto hic in abutendo appareret insanior. Denique, cum ita eum pignorum successibus extulissem, ut latissimarum, spatia terrarum progrediens cultor impleret, hic auctus suos tendentibus in contumeliam meam sceleribus exaequabat, prorsus ut 155 uideretur uereri, ne plura essent populi membra quam scelera. Ergo quia gloriam suam in multitudinem tam facinorum posuere quam militum, ignominia eam succedente mutabo, ut ad extremam

uidelicet paucitatem, aerumnis consumentibus,

perducantur. 160 —8-(9). Peccata populi mei comedent, et ad iniquitatem eorum subleuabunt animas eorum. Cum exprobratione totum legen-

50

dum. Id est, sacerdotes, uel illi, qui idolorum erant ministri, et

per hoc se Deo immolare dicebant, uel principes cum populis qui studium funesti erroris induerant, inter cetera, quae plec16; tenda faciebant, usurpabant quoque uocabula ex Legis tradi129 intellegendum sane] P, sane intellegendum est B, sane intellegendum P? 133 illis templum esset] P, templum detur illis B 134 id] P, illius B 135 nauiter] P, grauiter B 137 — consequenter etiam amitteretis B 139 quia] BP!, qui P 141 fuerint ... consueti] P, consueuerant B 142 se crederent obtinere] P, credebant se posse obtinere B 143 comminatur] P V/a4/, comminatus B 145 qua se] BP!, quas P deum] P, dominum B 151 ita] B, o». P 151/152 — pignorum successibus eum B 153 auctus] P, actus BP? 157 eam succedente] P, succedente illam B 189 perducantur] P, perducatur B 161 eorum] P, om. B 165 quoque] PB-, quaeque P*

20V

152

IN OSEE PROPHETAM

LIBER I, 1v

tione uenientia. Nam, quomodo circumcisionem ac sabbata seruabant

170

275

180

samariticae

tribus, quamuis

idolis seruientes,

ita

etiam aliqua instituta Legis usurpasse credendum est ipsos hariolos. Per institutionem igitur beati Moysi diuersae oblationum species erant, inter quas et ista, quae pro peccato offerebatur, ex qua tamen adipe et certis partibus igne consumptis, reliqua in cibum sacerdotum membra cedebant ; et quia his ritibus propitiabatur Deus, pontifices Peccata populi, pro quibus orabant, edere, id est, absumere, dicebantur. Secundum quem modum harioli, ut uariorum delictorumi impunitatem per lucri sui emolumenta promitterent, dicebant, se populi peccata consumere. Hoc ergo nunc per prophetam Deus, sub uoce et uultu indignantis, exagitat, ac si diceret : En quae prodigia, famam non de ullis umquam pulchris facinoribus sed de solis flagitiis expetentia ! Reuerendae Legis instituta sub uerborum usurpatione temerarunt, ut promitterent uidelicet circumuento populo, quoniam si per manus

985

eorum hostias obtulissent, statim fierent innocentes, et conse-

querentur indulgentiam peccatorum ; sicque subleuabant, id 18

^

est consolabantur

et superbire faciebant, reorum

animas, in

quibus nihil sinebant de compunctione residere. Ergo quia nec magister loqui, nec discipulus audire id quod ad salutem pertinet,assueuerunt, sed utrosque culpa, quae polluit, exaequauit,

190

195

merito eos etiam sententia secuta componet, ut fructum operum suorum sine fraude suscipiant, et unam internecionem sacerdos patiatur ac populus. Possumus autem in hoc loco faciliorem intellectum creare, si personam Iudae quoque, quem post paululum nominat, inferamus, ut, quoniam et ipsam tribum, licet minus adhuc ream, non tamen omni ex parte purgatam, seria admonitione

castigat, illud quoque iam, quod sacerdotes oblatas pro peccatis

200

hostias

comedunt,

intulisse

uideatur,

fiatque

sensus

eiusmodi : sed quid mirum, tribus a Dei cultu et timore recedentes atque colendis idolis mancipatas uariis sordere criminibus, cum etiam illa pars populi, quae uidetur caerimonias adhuc mysticas continere, simili errore lymphetur, et corrupti sacerdotes peccantibus blandiantur, quod eis uidelicet per oblationem hostiarum, quas ipsi deuorent, contingat impunitas ? Subleuabant igitur his consolationibus animos quos

193 cfr. Os 4, 15

169 moysi] P, mosis B — 171adipeet] P,adipes B — 17? — per prophetam nunc B 178 indignantis] P, indignationis B

187/188 pertinet]P, attinet B

189 com-

ponet] BP, componit P? 191 — ac populus patiatur B 198 mirum] B, nimirum P 201/202 corrupti] BP!, corrupta P 203 deuorent] P, deuorant B 204 consolationibus] B, consulationis P

21T*

IN OSEE PROPHETAM LIBER I,1v

153

205 facinorum conscientia deprimebat, et quod sacerdotes impudentissime pollicebantur, hoc libentissime populus audiebat ; ideo et in tempore calamitatis nulla inter plebem erit sacerdotesque discretio, sed qui uixerunt promiscue, etiam uiliter interibunt. z10. 9-(12). Visitabo super eum was eius, et cogitationes eius reddam ei. Comedent, et non saturabuntur ; fornicati sunt, et non cessauerunt. Cum, inquit, coeperit se ultionis exserere

censura, hae mensurae dolorum, quas ipsi in peccatis fecerant, implebuntur, ut experiantur in suppliciis, quod in desideriis 215 perpetrarunt. Fornicati sunt quippe, uel obscenitates uel profanitates sequendo,

nec eos usurpatae

puduit foeditatis, ut,

SI

qui de prima statione deciderant, saltem de secundis remediis cogitarent, et, quod non decuerat contigisse, uel frequentare desinerent,

sicque

imitaretur

abstinentiam

erroris

admota

220 cessatio ; sed cum fornicati essent, non cessauerunt. Ergo quod exercuerunt

in uitiis, experiantur in poenis, ut comedant

et

non saturentur : impleantur uidelicet afflictionibus, sed ita eas haurire non cessent, ut esuriem quandam ferre uideantur. Neque enim cum fornicationem audis, usurpationem modicam 225 corporalis illius uoluptatis existimes. Sed sacri, inquit, foederis pacta uiolantes, omnipotentem Dominum, in cuius consortium asciti fuerant, reliquerunt, et ideo intellegentiae luce priuati sunt, non considerantes, post quae religionis insignia ad quales essent sordes rituum deuoluti ; quae profecto opinio230 num stultitia nequaquam ad animos subreperet, nisi eam 986 temulentia conciliaret et crapula ; atque ideo dicentes se esse sapientes, stulti facti sunt adeo, ut prophetarum munus a lignis aridis postularent, quaeque essent futura unicuique, baculus indicaret : quam profanitatis speciem Graeci rhabdoman235 has appellant. Spiritus ergo profanitatis, quam fornicationem uocant, decepit eos, ut discederent a Deo uero, et multis uariisque daemonibus, more sane et fronte adulterantium,

miscerentur. 13. Super capita montium 240 accendebant thymiama, subtus binthum,

sacrificabant, et super colles quercum et bopulum et tere-

quia bona erat umbra eius. Non, inquit, uno modo

errasse contenti, qui diuina instituta contempserunt, menta anilia sectabantur,

com-

ut non solum baculis in fraudem

234/238 cfr. Hier p. 43, 201-202 208

— uiliter etiam B 212 exserere] P p.c., (cfr. 125, 312), exetcere BP a.c. --exercere ultionis B 224 modicam] BP!, modicum P 225 corporalis] BP!, corporis P 229 sordes] Bouwm (Komm. 27, Wortsch. 160), sortes BP 230 ad] P, in B subreperet] P, irreperet B 233 quaeque] P, et quae B 235 quam] P, quem B 236 uocant] BP a.c., uocat Pp.c. decepit] BP!, decipit Je 2317 more] P, in ore B 241 — uno inquit B

21V

154

IN OSEE PROPHETAM LIBER I, tv

aliquam leuigatis, sed iam colliculis paulo eminentioribus aut 24; umbris arborum

paulo densioribus mouerentur,

et crederent

illic diuinitatis esse plurimum, ubi aliquid amoenitatis uidissent. Sacrificabant itaque in uerticibus montium, quod historia frequenter accusat, cum dicit de regibus, Fecit hoc aut illud, uerumtamen

excelsa non

abstulit, sed adhuc immolabat

250 Populus in excelsis ; hic autem adicit, quod et subtus quercum et bopulum adoleret incensum, causamque admirationis exponens subdidit, Quia bona erat umbra eius : repudiantes lucis et luminis conditorem, uere quasi filii tenebrarum, nemoris ca-

piebantur umbraculis. Audiamus ergo quid poenarum amen255 tia 1sta mereatur : 13-14. Ideo fornicabuntur filiae uestrae, et sponsae uestrae adulterae erunt. Non uisitabo super filias uestras, cum fuerint fornicatae, et super spbonsas uestras, cum adulterauerint. Commisistis, inquit, turpia, nec ab opere destitistis, ut, si non eos 260 quos

innocentes,

uel eos saltem,

quos

rei solent,

sentiretis

affectus (id est, ut honesti uiolatores puderet admissi), sed in operibus noxiis confirmastis audaciam, eo usque quae erant probrosa sectantes, ut stipitum saxorumque umbras praeferretis elementorum omnium creatori. Hanc igitur impietatem 265 calamitatis ultimae dispungat illatio, ita ut miro genere uindictae ad culparum similitudinem poena formetur, eoque sit acerbior, quod non fuerit experta censura : libidini siquidem uincentium sponsae uestrae ac filiae subiacebunt, nec apud aliquos iudices istam ignominiam uel mariti arguent uel pa27o rentes, ceterum

totum

flagitium consumetur

in dedecus,

ut

nihil de eo superet ad reatum. Quasi acute ergo, negata flagitii obiurgatione, conclusit, nihil esse acerbius, quam sub condicione seruitutis eiusmodi constitisse, in qua extrema necessitudinum flagitia uidere pergas, accusare non audeas. Ergo 27; cum hoc esse miseriarum ultimum peruidisset, quippe quod nisi captiuitas non posset inferre, statim causam tantae commotionis praemissorum repetitione subiecit : Quoniam ipsi cum meretricibus uersabantur, et cum effeminatis sacrificabant, et populus non intellegens uapulabit. Nesciunt, inquit, quan280 tum dolorem de peruersitate eius, quae in consortio meo quondam egit plebis experiar ; ideo in necessitudinum suarum de247/248 cfr. III Rg 22, 44. IV Rg 12, 3. 14, 4. 15, 35 (cfr. Hier p. 44, 232-234) 264/271.279/286 cfr. Hier p. 45, 287-294 , 250 subtus] BP p.c., sublatus Pa.c. — 261 honesti] BP, inhonesti Bouwm (Komm. 45) admissi] B, admisis P 262/263 — sectantes quae erant probrosa B 269 arguent] BP p.c., arguerent P a.c. 211 superet] P, supersit B — de eo super-

sit nihil B

213/234 extrema necessitudinum] BP?, extrema necessitudine P, ex-

tremam necessitudinum P! 275 hoc] BP!, om. P set B 281 plebis] P, om. B

peruidisset] P, praeuidis-

52 22F

IN OSEE PROPHETAM

LIBER I, iv

I55

decore magnitudinem propriorum criminum recognoscent, ut, qui effeminatos et prostibulas, a quibus cultum daemonum acciperent, subsecuti sunt, abutentibus se obscenis hostibus 28; distrahantur, uoluntariae stultitiae fructus in contumeliis,

quas tyranni uictores intulerint, sentientes. 282 propriorum criminum] P, criminum priorum B 283 qui] B, quae P prostibulas] P (cfr. 146, 34), prostibula BP? 284 acciperent] P, acceperant B 285 distrahantur] BP?, distrah«ntur P

IN OSEE PROPHETAM

LIBER SECVNDVS.

(CAPVT IV (sequitur ).» 15-16. Si fornicaris tu, Israhel, non delinquat saltem Iuda.

290 Nolite ingredi in Galgala,

et me ascenderitis

in Bethauen.

Quoniam sicut uacca lasciuiens declinauit Israhel ; nunc pascel

987

eos Dominus quasi agnum in latitudine. Quamuis uniuersas tribus idolorum cultibus sorduisse uaticinii ipsius censura demonstret,

tamen

deteriorem

Israhelis

statum

pronuntiat,

29; et qui damnationis magis quam correctionis capax esse uideatur : non enim solum profanitatis audaciam intra fines proprios moresque continuit, sed contaminationem quoque fratris quasi lucrum aliquod expetiuit. Hoc siquidem sollicitantis ad crimina studium propheta conuincit, cum denuntiat 300 Israheli, ut non delinquat saltem Iuda ; neque enim cura ei fuerat fraternae conuersationis imposita, qui ut esset diligens admonetur, sed per istam praecepti speciem etiam illud eius crimen exagitat, quod similiorem sibi maluerit Iudam red- zzv dere, quam ut ipse de emendatione quippiam cogitaret. Fitque 305 Sensus eiusmodi : o tu Israhel, qui principem erroris secutus, id est Hieroboam,

a germani tui, uidelicet Iudae, consortio

recessisti, non ob aliud quam ne tibi per honorem Templi et sacrorum celebritatem dierum respirandi atque ad meliora redeundi esset occasio, si non generis, uel criminis tui pactio310 nem tuere, et qui noluisti laudabilem seruare concordiam, susceptam semel discissionem teneto, neque in professionem repudiatae germanitatis astu corruptoris irrepas, sed propria saltem labe contentus, patere innocentiam

manere

consortis,

et inuitare cessa ad eum statum, in quem tu uenisse deflebis. 31; Nunc enim in maiorem modum imprudentia in te grassatur, si, quorum elegisti remedii timore discidium, cum isdem ineas sacrilegii amore collegium. Illum saltem tibi affectum serua, qui peccantibus consueuit agnasci, ut te uidelicet pudeat

304/309 cfr. III Rg 12, 25-32 287 explicit liber primus expositionis oseae prophete. incipit liber ii P, ruffini aquileiensis presbyteri commentariorum in oseam prophetam liber 2 B 289 delinquat] B (cfr. /. 300), delinqua P *, delinquas P* 290 ascenderitis] B (cfr. /. 336338), ascenderetis P 292 uniuersas] B, uniuersa P 294 pronuntiat] P, denuntiat B

296

—

solum

enim B

298/299

—

ad crimina

sollicitantis B

300/301 ei fuerat fraternae conuersationis] P, fraternae commiserationis ei fuerat B 301 qui] B, cui P esset] P, sit B 302 eius] P, oz. B 308 — dierum celebritatem B atque ad] B, ad««e, P, adque P? (cfr. 237, 6. 240, 110) 313 labe] TP*5^]aue P» [uenb innocentiam] P 7/27, innocentium B 315 — maiorem in B in te] P? in ras., om. B 316 discidium] P. dissidium B 317 sacrilegii amore] B, sacrilegia more P, sacrilegii more P? 318 adnasci(sic) P, innasci B

IN OSEE PROPHETAM

LIBER II, 1v

157

deformis admissi. Cur a te scilicet tenue solamen excludis, ut reatum non euadet assensio ; tamen

53

320 uideare deceptus ? Nam

esse aliquid distinctionis inter incautos indicat et procaces, ut alteros nimirum audacia reddat exosos, alteros formido mise-

325

339

355

340

randos. Tu autem, cum nullum pateris tuae foeditatis immunem, quid aliud, quam non errore sed spontaneo detestabilique iudicio te esse nocentissimum confiteris ? S? fornicaris iu, Israhel,

non

delinquat saltem Iuda.

Cur, inquam,

istum

prioribus iungis errorem, ut minore te dolore periturum, si cum pluribus, quam si cum paucis pereas, arbitreris ? Cur prodigus propriorum bonorum, etiam fratris iura contaminas? Quid uno tumulo genus uis omne conuolui ? Patere superesse aliquam tui sanguinis portionem, cuius adiuueris suffragio, reformeris exemplo. Si fornicaris tu, Israhel, non delinquat saltem Iuda. Nolite ingredi in Galgala, et ne ascenderitis in Bethauen, neque iuraueritis, Viuit Dominus. Quomodo Israheli ne Iudas delinqueret imperasset, per subiecta patefecit, prohibendo ne in Galgalan et Bethauen, quae loca erant Iudae tribui iuncta, studio permiscendae religionis ascenderent, et iurarent, Viuit Dominus ; quod ita intellegendum, ut, quia in isdem locis, sicut in Samaria, uitulos consecrauerant, ipsis etiam ueri Dei nomen

ascriberent, perque eorundem nomen numenque iurarent. Ideo nunc praecipit, ut, quoniam ex uicinitate etiam Iudae illo populi confluebant, ad Bethauen uidelicet atque Galgala, isti illuc ascendere facessant et iurare, Viuit Dominus, id est,

345

in illis locis consensu populi consecratis, ne Iudas hac uerborum familiaritate deceptus, ipse quoque uitulos primo non horrere, dehinc incipiat et iurare. Videtur autem et illud ostendere quod populi confundebat impietas, ut, qui uidelicet uitulis seruiebant, etiam per uerum Deum, quem Iudas colebat,

350

355

in quibuscumque negotiis adiurarent, et obtestationes suas illius appellatione constringerent, quasi optimum iudicando, utramque religionem aequo honore uenerari, ut hoc colere etiam illis, qui in fide manserant, persuaderent, et cultum suscipere uitulorum, religionis, inquam, prioris manente reuerentia, sicque deuotionis non tam mutatio quam quaedam 319 cur a te] BP, curato P? scilicet] B, et ilicet P excludis] BP, excludas P? 320 euadet] B, euadat P assensio] P, ascensio B 321 — et procaces indicat B ut] P, quod B 322 alteros] P (cfr. 26, 79), alios B nimirum] P, oz. B 325 te] BP!, om. P 329 prodigus] BP, prodigiis P? 330 — omne uis B conuolui] P, inuolui B 334 ascenderitis] BP?, ascenderetis P 334/335 iuraueritis] BP!, iuraueris P 336 galgalan] P, galgala B 337 — tribui iudae B 339 hisdem P 340 ipsis] P, praem. et B 341 ascriberent] P, ascripserant B 342 etiam] P, oz. B 344 id est] BP!, om. P 343/346 — familiaritate uerborum B 347 horrere] BP!, errore P 349 deum] P, dominum B 382 religionem] P, appellationem B colere] B, coleret P 353 et] B, om. P 354 suscipere] B, susciperet P

237

158

360

IN OSEE PROPHETAM

LIBER II, 1v

facta uideretur adiectio. Hoc autem, contra Legis praecepta susceptum, sine dubio cumulata profanitate miseros polluebat. Nolite itaque loca ista, quae celeberrima sacrilegis ritibus effecistis, eo frequentare studio, ut etiam Iudae pectora uestro crimine uenenentur. Respiciat enim Iudas, si adhuc non totus emarcuit, qui status comprehenderit Israhelem ; et tunc quid etiam sibi, nisi cauerit, impendet recognoscet.

988

16. Quoniam sicut uacca lasciuiens declinauit Israhel ; nunc

pascet eos Dominus, quasi agnum 1n latitudine. Apte prorsus 36 A a uacca similitudo suscepta est, ut peccati ipsius species et tumor peccantium et mugitus pereuntium signaretur. In cultu, inquit, uitulorum, iugo meae Legis excusso, Israhelis deliquit audacia, 279

375

et a uirtutis semitis declinauit, credens se

opimis bonis sine interpolatione fruiturum ; sed tanta impios uotorum frustratio consecuta est, ut ad agni exiguitatem de taurina quasi mole descenderint. Sic tota gens, quae confidebat in uiribus, gloriam suam ignominia uidit sequente mutatam, et sub pastoris baculo constitutam, tanta quanta solet agnus facilitate compesci. Neque hoc tamen solum, sed, sicut agnus in loca uasta perductus, uidelicet et imbecillus et solus, tam

matris quam gregis solacio destitutus, metuit quicquid aspexerit, quicquid audierit, ita etiam gens, hostibus subiecta truculentis, per solitudinem cogetur incedere ; quam tamen non usque quaque prouidentia diuina destituit (propter quod dixit, 580 Nunc pascet eos Dominus), sed ut impositae calamitatis magisterio intellegat atque fateatur, nec contemptibilia sacrae Legis fuisse praecepta, nec sua uel impunita crimina uel desideria fructuosa. 17-19. Particeps idolorum Ephraim : dimitte eum. Separatum 385 est conuiuium. eorum, fornicatione fornicati sunt, dilexerunt afferre ignominiam protectores eius. Ligauit spiritus eam in alis suis, et confundentur a sacrificiis suis. Postquam Israhelem de sollicitatione propheticus sermo conuenit, eique finem, quia non fuerat dicto audiens, nuntiauit, consequenter monitus 390 conuertit ad Iudam. Ne enim uideretur Israheli intenta censura Iudam reatibus exemisse, qui utique numquam nisi uoluntario corrumperetur assensu, ideo ipsum quoque 359 frequentare] B, frequentari P — studio frequentare B 362 impendet recognoscet] P!, impendere cognoscet P Bou (Komm. 33), impendat recognoscet B 365 suscepta] BP?, susceptae P 369 sine] P, suis B - impios tanta B

371 descenderint] BP!, descenderent P

372 uiribus] BP!, uirtutibus P

-- Se-

quente uidit B 375 — uasta loca B uidelicet] P, om. B 374 — subiecta] hostibus B 379 dixit] P, dicit B —380 dominus] deus B — 381/382 — fuisse sacrae legis B 383 fructuosa] P, * subiungit B 386 spiritus eam] P, eum spiritus B 387 alis] BP p.c., aliis P a.c. confundentur] P, confundetur B 388 de sollicitatione] P, de desolatione B, **a/. de soluzione" Bar i.m. 389 dicto] P, dictis eius B 389/390 monitus conuertit] P, moniturus conuertit se B 390 intenta] B, (cfr. 111, 41) intentata P ne] BP!, nec P

25V

54

IN OSEE PROPHETAM

LIBER II, 1v

I59

simili uigore compellat. Vidisti, inquit, quoniam Ephraim a iugo Legis meae ingrata et infelicia colla subducens, idolorum 395 particeps esse decreuerit. Nullo ergo tu illi foedere copuleris, sed dimitte eum, et toto, sicut locorum, ita studiorum fine diri-

mere. Ceterum si ei te ulla societas alligauerit, etiam calamitas nimirum aequa corripiet. Vis contagionem profanitatis effugere ? Vallo continuae separationis ambire, numquam cum 400 sacrilegis ineas uel publica foedera uel priuata conuiuia. Quae enim societas luci cum tenebris ? qui consensus Templo Det cum idolis ? — Fornicatione fornicati sunt ; et ne hoc putes contigisse errore deceptis, dilexerunt afferre ignominiam protectores eius : dedito studio et incenso amore profanitates se405 quuntur, nec solum in plebeia parte delinquunt, a proceribus ad imos funerea obscenitate sunt peruasi. Ideo nusquam eorum sensui coetuique miscere, si te castae fidei sacramenta

24F

delectant. Prouisa est siquidem, o tribus Iuda, in adiumentum iudicii tui, talium festinata damnatio, ne tu uidens dif410 ferri exitus reorum, fieres etiam incerta meritorum. Adhuc te incolumi, subitus Samariam quasi uentus abripiet, e confundentur a sacrificiis suis, id est, erubescent, et confitebuntur

inanitatem spei, qui sibi libertatem et securitatem in iis pollicebantur hostiis, quas idolis offerebant. Alas autem spiritus, 415 quibus gens z//igata discesserit, secundum uulgarem opinionem posuit, quae uentorum imagines pennis instruere consueuit. Ergo sic ait : isti qui sacrilegia secuti sunt, pessum dabuntur, et ad exsilia diuersa captiuitatis turbine perferentur, ut uentorum alis innexi fuisse uideantur. Nos autem cum ista legi420 mus, cogitare debemus, quam leuiter prophetarum uoces uesa- 989 nus populus aestimaret. Neque enim, cum sacerdotes et reges, popularis etiam multitudo, in apertum conspirasset errorem, paucis spiritalibus atque pauperibus aut increpandi aut contionandi facultas aliqua praebebatur, sed, sicut alias Scriptura 42 vA testatur, arrephcii uocabantur, et publico erant, quasi portenta, derisui. Tamen isti, et opum et honorum pariter indigen400/402 II Cor 6, 14.16 ler 29, 26

104/406 cfr. Hier p. 49, 419-421

424/425 cfr.

395 -— foedere tu illi B BP p.c., fornicationes P a.c. sunt] P, sunt profanitate B BP*, atrebus P, atribus P!

396 studiorum] BP!, studio P 402 fornicatione] 405 plebeia] BP?, plebeix«m P 406 obscenitate 407 miscere] BP, misceare V/a7 408 o tribus] 409 festinata damnatio] P! 1/47, festiuata damnatio B, festinatatio P ne tu uidens] B, et diuiders P, et si uideres P? 410 exitus] P, exitia B 411 abripiet] P, arripiet B 413 inanitatem] P, uanitatem B spei] P, + eorum B sibi] BP?, si P iis] B, his P 413/414 pollicebantur] P?, pollicebatur BP — pollicebatur in iis B 415/416 — posuit

secundum uulgarem opinionem B 417 sic] B, si P dabuntur] BP*, dabantut P: 418 perferentur] P!, perferuntur BP 419 innexi] P, innixi B 422 popularis] P, praem. ac B 423 spiritalibus] P, spiritualibus B 424 alias] conieci, alia BP

160

IN OSEE PROPHETAM

LIBER II, v

tes, merebantur cum Deo inire colloquium, et quasi ab aethe-

ris solio in stratas humique cohaerentes animas proferre sententiam.

«CAPVT V.) 1-(2). Audite hoc, inquit, sacerdotes, et attendite, domus Israhel, et domus regis, auscultate, quia uobis iudicium est.

Vniuersae nempe ad sacrilegia uaditis, nec aliquod in peccando discrimen, quale habebatis in ordinibus, praestitistis. Nunc

55

; ergo, uel sacerdotali uel regali dignitate sublimes, et tota Is-

rahelis turba, quoniam iam impendet exitium, conuenit ut intellegatis, uos non pro uiribus sed pro aequitate iudicis disperire. Duas siquidem res, quae uiderentur esse contrariae, perpetrastis, ut fieretis uidelicet /aqueus et rete, sed ita in montis 10 uertice ac si in loco speculae eminentis extentum ; hostias uero, quas caelorum praesuli deceret offerri et quasi uehente fumo ad superna portari, has uos, ordine commutato, in profunda mersistis. Illud autem est, quod in sacerdotibus accuso et regibus, quia, cum eum locum essent in gente sortiti, ut 15 agerent non minus de honestate ac religione quam de potestate ac dignitate reuerendi,

atque ad id, quod rectum

erat, tam

sermone quam exemplo debuerint subditos incitare, illi e regione uel conciliationem criminibus praebuere uel formam, idque solum de fastigio priore retinentes, ut procul quae fe20 cerant apparerent, laqueos et retia tetenderunt, quibus infelix turba caperetur; eademque peruersitate, sacrificia, inquit, in profundum, id est quasi ad inferna, uertistis. Quidni ? cum ea aut daemonibus mactaretis, aut manibus. Quia ergo peccandi amore agendi ordinem confudistis, ita ut quidam in 2; uobis ambitus appareret discernendi ignorantia, quid sequatur accipite : 2-4. Ego eruditor ero omnium uestrum, ut docente ultione discatis, quod spreta eruditione nescistis. Ego scio Ephraim, et Israhel non est absconditus a me, quia nunc fornicatus est 3o Ephraim,

contaminatus

est Israhel.

Non

dabunt

cogitationes

suas, ut reuertantur ad Dominum Deum suum, quia spiritus fornicationis in medio eorum, et Dominum non cognouerunt. Quanta

Israhel, inquit, obstinatione

deliquerit, nemo

magis

quam ego nouit, qui peccatorum interiora conspicio : non est In Os., cap. V^, 3 uniuersae] P, uniuersa B 6 impendet] P?, impedit P, impendit BP! 8 quae] BP?, qui P 11 deceret] BP?, deteret P 11/12 et quasi — uos] BP1, om. P 12/13 profunda] P, profundo B 13/14 accuso et regibus] conieci, et regibus accuso B, accusaxe regibus P, accusat et regibus P? 15 de (bis)] P,om. B 17/18 e regione] P, contra B 22 quidni] P, quidue B 28 spreta] BP!, spretor P 33/34 — inquit obstinatione deliquerit israhel nemo magis pst: quam ego B 34 nouit] B, noui P 34/35 non est denique] P, neque est

24V

,

IN OSEE PROPHETAM

LIBER II, v

161

35 denique uiscerum ulla pars, quae meum suffugere possit obtutum. Totum ergo eum diligenter inspiciens, cognoui, quia nunc sit penitus fornicatus penitusque pollutus. Quod ne in excusationem praeteritorum peccatorum dictum putares, quid tali affirmatu indicatum uellet, subiecto statim sermone pate4o fecit : ait enim : Non dabunt cogitationes suas, ut reuertantur

ad Dominum Deum suum, quia spiritus fornicationis in medio eorum, et Deum non cognouerunt. Ergo, post susceptionem peccati, dissimulata compunctio, et recepta in pectus non solum usurpatio criminis, uerum etiam emendationis obliuio ita 4; praecedentibus erroribus antefertur, ut haec sola iniquitas, uel prima, uel maxima censeatur. Non dabunt, inquit, cogitahones

suas,

ut reuertantur

ad Dominum.

Deum

suum,

quia

spiritus fornicationis in medio eorum. Causam, cur nihil de emendatione cogitarent, hanc esse monstrauit, quod immunso dus spiritus, ipse daemon, uel sacrilegiorum amor, in eorum medio uersaretur. Si enim ex interuallo delinquerent, appropiare eis immundus spiritus crederetur ; nunc autem, cum omne uitae tempus sceleribus impendant, rite sacrilegiorum auctor nequaquam uicinus eorum dicitur esse, sed medius. Illo 55 ergo suis pectoribus insidente, de emendatione nihil cogitant, et ideo subduntur exitiis. 5. Respondebit, inquit, arrogantia Israhel in facie eius, et Israhel et Ephraim ruent in iniquitate sua, ruet ettam Iudas cum eis. Ad similitudinem laboriosorum ruralis, quibus saepe 6o respondet ubertas, et hos ait mercedem studiorum protinus recepturos. Digne, inquit, respondebit industria, id est, ut sub calamitatibus erubescant, qui plurimum sibi de criminibus arrogabant. 6-7. In gregibus suis et in armentis suis uadent ad quaerendum 6s Dominum,

et non

inuenient

: ablatus

est ab eis. In Domino

praeuaricati sunt, quoniam fiios alienos genuerunt ; nunc deuorabit eos mensis cum partubus suis. Cum dixisset supra, iudicantis conuenire iustitiae, ut qui se sceleribus dedissent, stipendia quoque digna perferrent, Israheli sociauit et Iudam, 7e quem, licet paulo serius, in similem tamen reatum nouerat esse uenturum. Postquam uero iustitiam commendauit exami-

nis, ad temporum distinctionem reuertitur, et Israhelis facta persequitur, quem protinus sciebat esse periturum ; et primum quidem, cum dixisset Iudam quoque Israheli in calamitate 7; miscendum, subiecit quod ad Iudam magis respiceret, qui 35 suffugere] BP!, suffugire P — 36 — eum ergo B

38 excusationem] P, ex-

cusatione B 42 eorum] P, + est B 53 tempus] B, praem. et P 55 suis pectoribus] P, pectoribus eorum B 59 laboriosorum ruralis] P Bouwm (Komm. 45, 2), laboriosorum ruralis operis P?, ruralium laboriosorum B 6? deuorabit] Val, deuorauit BP mensis] P (efr. in quo 7. 100), messis B Bouwm (Komm. 64)

partubus] B (cfr. /. 100 : tam germina quam fructus), partibus P 68 qui] - sceleribus se B dedissent] BP (cfr. 248, 442), dedidissent propos. Val BP!, quae P

25F

990

56

162

IN OSEE PROPHETAM

LIBER II, v

sacratum Deo Templum tenebat. Nam licet pollueretur idolis,

tamen etiam Deo hostias offerebat ; cumque parum studeret moribus corrigendis, acquisiturum se arbitrabatur de assidua immolatione subsidium. Ergo, 2» gregibus, inquit, et in armen8o {is suis uadent ad quaerendum Dominum, et non inuenient : ablatus est ab eis. Vadent autem posuit pro tbant : per praeteriti siquidem temporis declinationem inuectio tota detexitur. Superstitionis proinde magis quam religionis calle gradientes (sic enim hostiarum censetur oblatio, si ei defuerit cura uir8; tutum) non potuerunt inuenire eum Deum, ad quem nemo nisi plenae deuotionis calle deducitur. Ab/atus est ab eis, non quo Deus potuerit auferri, sed ita nusquam occurreret huius auxi-

25V

lium, ac si ab eis funditus uideretur ablatus. Postea uero ad

Ephraim, id est Samaritas, uocem retorquens, aliam speciem 9o praeuaricationis exagitat, quae tamen uetustatem commissae impietatis ostendat : quod ita uidelicet Legis statuta contempserint, ut profanis gentibus etiam per conubia miscerentur, studentes prorsus atque properantes, ut generis sui nomen

exuerent, et quiduis aliud quam Dei populus uocarentur. 7 95 Domino praeuaricati sunt, quia filios alienos genuerunt. Tantum, inquit, odium mei nominis concepere, ut a minis eripi se uel a molestiis crederent eximendos, si in numerum

aliarum

gentium eorum uel suboles migrauisset. Quamobrem unc deuorabit eos mensis cum partubus suis : uicinam et impenden100 tem calamitatem nomine mensis ostendit, in quo tam germina quam fructus uno pollicetur gladio demetendos. 8-9. Clangite

bucina

in Gabaa,

tuba

in Rama,

ululate

in

Bethauen, post Tergum Beniamin. Ephraim in desolatione erit. Quia pronuntiauerat, breüi illos tempore consumendos, pon105 dusque sententiae nouerat in effectum absque ulla dilatione gradientis, quasi iam rebus impletis, per eas urbes quae frequentissimae erant, tubis iussit clangentibus et resonis planctibus indicari, quod Ephraim totum uastitas occuparet. Omnia autem quae dixit loca, id est, Tergum Beniamin, quae tribus

110 fuit cum Iuda regione contermina, Gabaa et Rama et BethaIn Os. cap. V^, 92/98 cfr. Hier p. 53, 126-129 255

108/111 cfr. Hier p. 56, 219.230-

43 — hostias offerebat deo B 81 pro] BP?, om. P 84 ei] D, eis B 85 eum deum] P, deum illum B 86 quo] P, quod B. $87 sed] P,+ quod B occurreret] P, praem. eis B — huius] P, eius B — 91 ostendat] P, ostendit B legis] BP?, legi P 96 a minis] BP?, animis P 97 uel a molestiis crederent eximendos] P, posse uel a molestiis exui crederent B si] BP p.c., + per P a.c. 98 uel] P,oz. B suboles] BP?, subolis P 99.100 mensis] P, messis B 101 demetendos] P? V/2/, dimittendos P, demittendos BP! 102 tuba] P, praem. et B 104 — illos breui B 105/106 — in effectum absque ulla dilatione gradientis nouerat B 107/108 — clangentibus et resonis planctibus iussit B 108 indicari] P V/a/,iudicari B — — totum ephraim B 110 cum iuda regione] P, iudae regioni BP? contermina] BP!, + et PP?

ze

IN OSEE PROPHETAM

LIBER II, v

163

uen, Iudae finibus uicina fuisse colligimus. Cum istorum igitur calamitas, quae praecessit, illos sollicitos debuerit facere, ipso nimirum timoris exemplo, non solum nihil ad emendationem promouit, sed etiam delinquendi praebuit incrementa. Hoc 115 itaque uehementer exprobrat, et dicit, per id apparuisse peiores, per quod fieri debuerant uel pro ipsa humanitate meliores :

10. Facti sunt enim principes Iuda quasi assumentes terminum ; super eos effundam quasi aquam iram meam. Id est, 120 tempore captiuitatis assyriae, quae tribus decem de finibus suis pepulit, Iudae principes, quos fraterna calamitate in fletum oportuerat commoueri, ac decorem morum sedulo cogitare, ne et ipsi uidelicet in aerumnas

similes laberentur, non

solum nihil formidinis compunctionisue senserunt, sed parri125 cidalem animum publicarunt, addita sibi uidelicet spatia terrarum, expulso fratre, gaudentes. I» die ergo desolationis, id est, in tempore quo tribus israheliticae de suis finibus migrauerunt, ostendi fidem, subaudi,

130

135

140

145 |

Iudae,

cuius latens uotum

de-

texit occasio ; atque ita in leui habuit discrimina germanorum, ut ea sibi etiam commoda fuisse loqueretur : quod sane tanti reatus est, ut coegerit indignationem ulciscentis augeri. Sequitur enim, Super eum effundam quasi aquam iram meam, id est, postquam dixerat, effundam, apte subdidit, quas: aquam. Deterior, inquit, Iuda per exsultationis istius crimen apparuit, et ideo mergetur inundatione poenarum, quia, cum ei inter cetera beneficia hoc quoque clementia nostra praestiterit, ut timori eius emendationique Ephraim impenderetur exitium, ille est eo abusus ad incrementa petulantiae, germanique sibi credidit non exempla prouisa, sed praedia contributa. 11-15. Calumniam patiens Ephraim, fractus iudicio, quoniam coepit abire post sordem. Et ego quasi tinea Ephraim, et quasi putredo domui Iudae. Et uidit Ephraim languorem. suum, et Iudas uinculum suum. Et abit Ephraim ad Assur, et misit ad regem ultorem ; et ipse non poterit sanare uos, nec soluere poterit a uobis uinculum. Quoniam ego quasi leaena Ephraim, et quasi catulus leonis domui Iuda. Ego, ego capiam et uadam et tollam, et non est qui eruat. Vadens reuertar ad locum meum,

donec deficiatis, et quaeratis faciem meam. Grauiter se Deus 150 commendat offensum, cur nihil compunctionis de fraterna

111 — igitur istorum B 113 non] BP?, praezz. et P 114 promouit] BP?, prououit P 123 — similes aerumnas B 124/125 parricidalem] P, + etiam B

128 ostendi] P, ostendit B subaudi] P, subaudis B 133 apte] P, aperte B 135 mergetur] BP?, mergitur P 136 — inter cetera beneficia hoc quoque clementia nostra ei B

142 tinea] B (cfr. /. 164.179), tineae P

uidi P 147 capiam] BP!, cupiam P Bouwm (Wortsch. 147), quod B

-- uadam et capiam B

143 uidit] BP!,

150 cur] P

27

26r

164

IN OSEE PROPHETAM

LIBER II, v

damnatione susceperit, sed remanens Iudas insultauerit exsulanti, laetatus, fines suos quacumque occasione proferri ; hoc ergo peccatum ita grauiter aestimauit Deus, ut non admoturum se iram promitteret, sed instar aquae penitus effusurum. 1$ IA Et quia per incrementa poenarum nocentiorem fecerat Iudam uideri, quippe qui esset inundante animaduersione populandus, assumptum colorem perrexit excolere, aitque ita Iudae esse grauiorem reatum, ut ei comparatus Israhel uideatur calumniam pertulisse ; fitque sensus eiusmodi : si meritorum 160 ratio malum captiuitatis exegit, cur Iudas, et gentium moribus inquinatus et odio fratris infectus, uim distulit ultionis ? sin autem post tot crimina necdum mereretur expelli, nonne ille qui captus est, per calumniam magis quam per iustitiam docetur oppressus ? Calumniam patiens Ephraim, fractus 16 A iudicio : quid esset calumnian pati, curauit exponere, id est, iudicis non aequitate, sed potestate deprimi. Ad eundem autem sensum respicit quod ait, Coepit abire post sordem. In superioribus enim et multitudinem et uetustatem peccatorum exprobrauerat Israheli ; ubi uero Iudae crimen agitauit, uideli17o cet de fratris sui captiuitate lucrum quaerentis et gaudium sentientis, idque censuit aliis praeponderare criminibus, eodem

26

992

58

-

etiam reliqua tenore subiecit, ut diceret, et circumuentum in

iudicio Ephraim fuisse, et ipsum principia erroris habuisse, ac si diceret : tantam crudelitatem, Iudas, tui animi publicasti,

175 ut in sceleribus, pro quibus est damnatus Israhel, tu horridior uetustiorque uidearis. Vnde et iudicii mei, pro meritorum differentia, motus acuetur, ut Ephraim quasi tinea interpolem, te uero quasi inhaerens putredo consumam ; notum est autem quanto minore ea quae tinea mordet, quam quae putredo 180 peruadit, exitio consumantur. Et widit Ephraim languorem suum, et Iudas uinculum suum : id est, conspicietis et perferetis uterque uindictam, quae uestris studiis destinatur ; nec

uobis proderit auxilium a diuersis regibus postulare, sed rebus fatebimini, illos uobis corruptionis exempla solum, non etiam 27° 18 IS salutis subsidia praestitisse : Et abiit Ephraim ad Assur, et misit ad regem ultorem ; et ipse non poterit sanare uos, nec soluere poterit a uobis uinculum. — Quoniam ego quasi leaena Ephraim, et quasi catulus leonis domui Iuda : utrique se populo habitu promisit leonis occurrere, sed uehementiam, quam 190 Specie non fecerat, seruauit in sexu, ut illi se quasi leaenam,

162 mereretur] B(cfr. supra, p. XXIII), meretur P — 162/163expellinonneille] P V/a2, expelle nonne illi B 164 docetur] P, docentis B 170 fratris] B, fratri P 172 — tenore subiecit reliqua B 173 — fuisse ephraim B ipsum] B, ipse P

174 — animi tui B

177 motus] P (cfr. XXV, n. 133), modus BP?

182 uter-

que] BP?, utt«que P 186/187 sanare uos nec soluere poterit] BP!, om. P 188/189 — populo promisit se habitu B 189 occurrere] P, (cfr. 147, 65), occursurum B

IN OSEE PROPHETAM

LIBER II, vi

165

huic uero quasi leonem diceret apparere. Impleuit autem assumptam similitudinem dicendo, Ego, ego capiam et uadam, tollam, et non est qui eruat ; uadens reuertar ad locum meum,

donec deficiatis, et quaeratis faciem meam. Nemo est, inquit, 195 pastorum, qui peruasam a me praedam ausit eruere; sed despiciens

rusticorum

tumultum,

exseram

uires, donec

in-

dignationis meae esuries expleatur. Reuertar autem ad locum meum, pro cubili posuit, ad quod se leo non territus recipere consueuit. Erit autem istud, donec uos aerumnis doloribusque 200 lassati, meam, inquit, faciem requiratis ; quod sane extra re-

gulam susceptae de leone imaginis ex negotii ueritate constat illatum : ceterum, quantum ad comparationem respicit, quis eam faciem uisere lassus optaret, cui nec ualidus potuisset obsistere ? Itaque, cum assumptam indignationem expressis205 set per famem leonis, iam de personae suae maiestate subiecit, non se ad liberandum esse uenturum, nisi uultum eius proficiens ipso attritu populus concupisset, et ab eo solo coepisset postulare remedium, a quo supplicium sensisset illatum.

«CAPVT VI.» 1-3. In tribulatione sua mane consurgunt ad me : uenite, et reuertamur ad Dominum, quia ipse cepit et sanabit, percutiet et curabit nos, uiuificabit nos post duos dies, in tertia die resuscitabit nos, et uiuemus 1n. conspectu eius, sciemus, sequamurque,

s ut cognoscamus Dominum ; quasi diluculum praeparatus. est egressus eius, e ueniet quasi imber nobis temporaneus et serotinus terrae. Dixerat quod instar leonis ad uenationem progressi, in profanum populum desaeuiret, munus

uidelicet ultionis

995

exercens, quae postquam incitata impios coepisset atterere, 27" 10 non prius a poenarum illatione cessaret, quam illi ad quaerendum Deum toto se deinceps precum ambitu contulissent. Sed quoniam est magna in ipsa supplicandi professione discretio, et offerunt alteram solo terrore perculsi, alteram uero, cum metu, (tum) etiam ratione correcti, quid sit in utraque mo15 menti curauit exprimere, ut, quamuis una facies appareret ambarum,

tamen intellegeremus, quod diuersis radicibus ni-

terentur : illa uidelicet solummodo perturbationis, ista etiam de correctione uirtutis. Quia ergo dixerat, quod nequaquam ad 193 tollam] P, praez. et B 198 pro] BP, praem. locum P? recipere se B 206 — se ad liberandum non B

— leo non territus

In Os., cap. VI, 1 consurgunt] BP, consurgent l/4/ 2 sanabit] P?, sanauit P, sanabit nos B 3 curabit] B, curauit P uiuificabit] BP*, uiuificauit P + M die tertia B — 3/4 resuscitabit] P*, resuscitauit P*, suscitabit B 4 sciemus] P,

praem. et B ultionis B

sequamurque] P (cfr. /. 40), sequemurque BP! 8/9 — exercens 9 — coepisset impios B 11 deum] P, dominum B — deinceps

precum ambitu se B que momenti sit B

12 — magna est B 14 (tum?» conieci 18/19 ad iuuandum] BP, ad adiuuandum

14/15 — in utraP?

166 20

IN OSEE PROPHETAM

LIBER II, vi

iuuandum prodiret, nisi ad quaesitionem uultus eius succumbens castigationi si se gens illa conuerteret, pergit necessario, quam supplicationem praestolaretur, exponere, et illius primo uerba sub irrisione percurrit, quam pro sui ostendit leuitate

59

reprobandam, id est, quae solis uocibus adulatur, cum rerum 25

agat destituta ponderibus : cuius habitum et genus etiam sacrum carmen accusat, Cum occideret, inquiens, eos, quaerebant eum,

et conuertebantur

ante lucem, et ueniebant ad ewm ; cor

aulem ipsorum non erat rectum. — In tribulatione sua mane consurgunt ad me : uenite, et reuertamur ad Dominum, quia ipse cepit et sanabit nos, percutiet et curabit nos, uiuificabit nos post 30

duos dies, in tertia die resuscitabit nos, el uiuemus in conspectu

eius, sciemus, sequemurque, ut cognoscamus Dominum ; quasi diluculum praeparatus est egressus eius, ueniet quasi imber nobis temporaneus et serotinus terrae. Cum meam, inquit, faciem quaerere coeperitis, non ista, quam gestatis in labiis, oratione 3 ^ placabor (nec si potentiam meam simul clementiamque laudetis, dicentes quod tam sim ad ignoscendum paratus, ut praeueniam uota beneficiis, nec manere quam intuli plagam per spatia bidui sinam, sed tertia die uiuificaturus adueniam) ut docuistis : ?n conspectu eius, quam dederit uitae felicitate po40 tientes, sciamus eum atque scrutemur, qui noctes angorum dolorumque nostrorum quasi matutinum lumen expellat, et tribuendis copiis illabatur instar tempestiui imbris et seri : ista, inquam, quae sine emendatione morum formaliter soletis cantare, despiciam. At quae referam, contuere : 4. Quid faciam tibi, Ephraim ? quid faciam tibi, Iuda ? Mi45 sericordia uestra, quam praemissis uidelicet cantilenis a me uobis affore dicebatis, (ut uestris utar imaginibus) matutinae nubis instar euanuit, et quasi crepuscularis humor sole est ueniente siccatus : id est, ita illud, quod tibi parcere consueueso ram, uapore nostrae indignationis absumitur, ut desit unde malorum refrigerium consequaris. Neque id ideo accidit quod mea sit, sed quod tua non sit mutata sententia : ego enim iustitiae et clementiae pariter iura custodiens, nolueram punire quos terrui; uos autem nec plagarum denuntiatione

In Os. cap. VI, 25/27 Ps 77, 34-37

19 prodiret] BP?, proderet P 20 si se gens illa] P, gens illa se B, se gens illa P? 22 — leuitate ostendit B 24 agat] P, agatur P?, agitur B 25 inquiens eos] P,

eos inquit B — 29 uiuificabit] B, uiuificauit P — 30 — dietertia B — resuscitabit] P!, resuscitauit P, suscitabit B 32 ueniet] P, praem. et B 33 meam inquit faciem] P!, eam inquit faciem P, me inquit B 37 intuli] BP?, intule«« P 38/ 39 ut docuistis] conieci, utdoscuistis P, ut uos aistis P!, et uiuemus BP?

39/40

potientes] BP, pollentes Bouwm (Komm. 41) 40 — atque scrutemur eum B 42 — imbris tempestiui B seti] P, serotini B 44 at] B, ec P contuere] P, contuemini BP? 49 quod] BP a.c., quo P pc. 51 — accidit ideo B

28°

IN OSEE PROPHETAM

LIBER Il, VI

167

ss commoti, in effectum coegistis abire terrores. 5-(6). Propter hoc dolawi in prophetis, occidi eos in uerbis oris mei, iudicia tua quasi lux egredientur. Id est, admoui prophetalium comminationum secures, et cum tantis cumulis mala inferenda descripsi, ut rei quique ipso facile consterna6o rentur auditu. Sed quoniam imprudentiam tuam coercere nequiuit elaborata maxime terroris ambitio, necesse est inuehi quae non profuit intimari. Ideo ?udicia tua quasi lux egredientur, ut nemo iam quid merearis ignoret, nec deformitas tua sub aliqua religionis specie, quam in offerendis habuisti sacrificiis, 65 delitescat, ceterum rerum exitu pandente colluceat, bonas me affectiones magis quam opulentas hostias expetisse, illumque mihi acceptum fuisse, qui iuuando per misericordiam proximo quam imbuendo per sacrificium altari sedulus exstitisset, et scientiam Dei praeceptumque eius uniuersis sacrificiis praetu70 lisset. Tu ergo, qui haec didicisse contemnens, nihil de mori-

994

bus, nihil de uirtutibus cogitasti, sed me, quem diurnis actibus

asperabas, laudum et hostiarum muneribus placare posse arbitratus es, rerum saltem periculis cuius sim grauitatis intellege. Misericordia, quam laudabas immeritus, quas? nubes

6o

75 matutina praeteriit ; iudicia uero, quibus conuictus addiceris,

28v

quasi dies adulta lucebunt. 2. Ipsi autem sicut Adam transgressi pactum: ibi praeuaricati sunt in me. Instituto ordine sermonis ingreditur, ut, postquam fuerit supplicia comminatus, materiam eorum, id est culpas 8o quibus est offensio excitata, subiungat. Vnde et hic, postquam claram fore ultionem promisit, quo reatu obligarentur adiecit, cuius ut pondus exponeret, antiqui est recordatus exempli; ubi sane notanda est elocutio prophetae, multis eiusmodi locis explanationis lumen apportans. Ait enim, Szcut 85; Adam transgressi sunt pactum, ibi braeuaricati sunt in me : non utique ut isti in Paradiso praeuaricationem admisisse uideantur, sed, quoniam dixerat, ita illos, sicut Adam, praeceptum fuisse transgressos, subdidit, ibi eos peccauisse, in eadem nimirum similitudine delinquendo ; ; quod tamen sagacem intelgo lectum requirit. Adam quippe, etsi uiolator fuit praecepti, tamen nullis legitur idolis supplicasse, nec aliquid eorum criminum, de quibus Israhel arguitur, perpetrasse. Vnde ergo illi 57/60.62/63 cfr. Hier p. 65, 103-110 57 iudicia] P, praem. et B 65 pandente] P, pendente B colluceat] B, coadluceat P — me bonas B 68 quam] P (cfr. 233, 232), praem. magis B 69 praeceptumque] P, praeceptum B *1 diurnis] P, diuturnis BP? *2 placare] BPPhplaceren? 74 quasi] BP!, quam si P 77 ibi] P, om. B 749 — supplicia comminatus fuerit B 80 — excitata offensio B 82 — recordatus est B 85 ibi] P Va/, ubi B 86 ut] P, quod B 88 — eos ibi B 89 delinquendo] Val, delinquendi

aliquod B

P, delinquendum

B

91

—

nullis tamen

B

aliquid]

P,

168

IN OSEE PROPHETAM

LIBER II, vi

primo homini degens in summis sceleribus populus comparatur ? haud ob aliud profecto, quam quod, etsi non aeque sacri95 legi, aeque tamen docentur ingrati. Nam sicut Adam, qui in Paradisum fuerat, ut illaboratis copiis uteretur, inductus, nulla angoris materia, nulla conquestionis exorta, seductoris maluit quam creatoris implere mandatum, plusque apud eum ualuit blanda de falsitate promissio quam tot muneribus, tot 100 miraculis creatoris stipata praescriptio, quae usum uidelicet omnium,

sub unius pomi exceptione,

contulerat,

temerator praecepti experimentum cepit exsilii, felicitatem paene ultima calamitate mutauit, ita eius arua deinceps, fertilitatem suam negando, 105 iuxta hunc modum populus Ephraim, qui terrae

statimque

et summam ut peccatum castigarent : copiis quasi

Paradisi amoenitate fruebatur, nullam offensionis materiam,

110

115

120

12;

id est nihil quod de Dei indulgentia et liberalitate quereretur, inueniens, quasi solo uirtutum odio laboraret, errores praetulit ueritati, et ad cultum idolorum, spreta, quae salutaris erat, religione defecit. In eandem igitur culpam cecidisse dicuntur, cuius condicionem uidentur imitati, et magna ingratarum gentium percelluntur inuidia, qui nullius auctorem muneris tantumque ad euertendum peritum, opifici suo largeque conferenti bona omnia praetulerunt. 8-9. Galaad ciuitas operantium idolum, supplantata sanguine, el quasi fauces uirorum latronum, particeps sacerdotum in uia interficientium pergentes de Sichem, quia scelus operati sunt in domo Israhel. Quia, ut saepe diximus, non unam quamcumque personam, sed populum coarguit, tum generali oratione quae sunt acta percurrit, tum in quibus singulae urbes reliquis quasi amplius commisere, dinumerat. Quamuis ergo tota ipsa regio cultu horreret idolorum, tamen erant sine dubio certa loca, quae eo plus sacrilegii collegerant, quo plus, uel de opportunitatibus commerciorum, uel de multitudine incolarum, celebritatis habuissent. Ex his ergo et Galaad et Sichem urbes iinsignes profanitatibus introducit. Galaad, inquit, praecipua eorum ciuitas, qui idola fabricantur, haud minus crudelitatis studiis quam profanitatis exsultat :nam quasi fauces latronum,

130 Nam

ita eius municipes

sacerdotum

suorum,

id

sanguini est

inhiant

haruspicum,

innocentum. suasionibus

seruientes, si qui ad Templum Dei uoluisset ascendere, hunc 130/134 cfr. Hier p. 68, 207-220

96 — ut illaboratis copiis uteretur fuerat B inductus] BP!, industus P 93 conquestionis] P, conquestione B 100 praescriptio] BP!, perscriptio P 103 calamitate] P, captiuitate B ita] BP!, om. P 110 eandem] BP!, eadem P 111 cuius] P, praem. cum eo B 117 sicen P 121 reliquis] BP?, reliquias P 123 sacrilegii] BP!, sacrilegia P 125 sicen P 127 — ciuitas eorum B 131 qui] P (cfr. 234, 237), quis B hunc] BP!, hanc P

29°

995

61

IN OSEE PROPHETAM

135

14o

145

15o

LIBER II,VI

169

illi aggrediebantur in itinere, a Templo Dei auertentes et ad societatem erroris proprii pertrahentes, ac, si parum seducendo promouerent, etiam caedibus rem gerebant. Propter quod dicit, Particeps sacerdotum in uia interficientium pergentes de Sichem, quia scelus operati sunt, primo uidelicet ipsi in sacrilegia corruendo, tum quod propria non essent prolapsione contenti, sed alios quoque in similem ruinam uel suadendo deducerent uel cogendo : quod merito pronuntiatur scelus, tantum uidelicet studium impietatis habuisse, ut etiam inuitis et reluctantibus niterentur infundere. 10. In domo Israhel widi horrendum, ibi fornicationes Ephraim, contaminatus est Israhel. Vt totam regionem doceat profanatam, loca etiam diuersa commemorat, et, sicut supra Galaaditas latrocinantum modo ait uiatoribus insilisse ut eos a recto calle deducerent, ita nunc horrendum se negotium 2n domo Israhelis (uel in Samaria, uel in tota regione) uidisse pronuntiat, id est, sacrilegiis Ephraim totum populum absque exceptione maculari. Ouibus quoniam criminibus saepe iam dixerat impendere supplicia, nunc sola meritorum enumeratione contentus transit ad Iudam, eumque commonet, ut sciat

seueritatem iudicis non posse corrumpi, sed se quoque, nisi corrigi festinauerit, similium calamitatum stipendia recepturum : 155 11. Sed et Iuda, pone messem tibi, cum conuertero captiuitatem populi mei. Noh igitur aestimare, o tribus Iuda, fore te damnationis immunem, quia in tuis finibus, eunte in captiuitatem Israhelis populo, subsistis. Praeuenerat te siquidem ille iniquitatibus ; fuit consequens ut in miseriis praeueniret. 160 Sed tu, quem comitaris in flagitiis, etiam calamitatibus consequere, hoc tamen deterior aestimandus, quia nihil tibi profuit quod prior est ille damnatus. Pone ergo messem tibi, cum conuertero captiuitatem populi mei : uide, inquit, ne dubites, quoniam, cum tempus debitae ultionis aduenerit, captiuitas, 165 quam nunc populus meus, id est germani tui, pronuntiante iustitia pertulerunt, conuertatur ad te, ut etiam tu similiter 136/139 cfr. Hier p. 69, 245-250 133 ac] P, at B

seducendo] P, suadendo B

essent] P l/2/, dent B

134 rem] BP!, regem P

139 deducerent] BP, diducerent P!

137

7 scelus merito

pronuntiatur B 142 horrendum] P, + negotium B fornicationes] BP p.c., fornicatione P a.c. 144 profanatam] P, praem. fuisse B 145 latrocinantum] B,latrocinantium P modo]P,more B uiatoribus] BP p.c., uitiatoribus Par. insilisse] P, insiluisse B 146 deducerent] l/3/, diducerent BP 146/147 - negotium in domo israhelis uel in samaria uel in tota regione uidisse se B 148/149 — totum populum ephraim absque exceptione sacrilegiis B 151 commonet] P, commonens B 155 et] BP?, om. P 156 igitur] P, oz. B fore] BP p.c., forte P 15* damnationis] BP!, damnationes P 158 subsistis] P?,

subsistit BP 159 iniquitatibus] P (cfr. 7. 160), in iniquitatibus B mei captiuitatem B

— 163 — populi

29"

170

IN OSEE PROPHETAM

LIBER II, vu

demetaris, quia, sicut in lacrimis paenitentiae seminantes reuehunt gaudiorum manipulos, ita qui gaudia polluta sectantur, messem dolorum et planctuum congregabunt.

«CAPVT VII.) 1. Cum sanare uelim Israhel, reuelata est iniquitas Ephraim, et malitia Samariae, qui operati sunt mendacium ; et fur 1ngressus est spolians, latrunculus foris. Sedulo curat ostendere, quam sit promptus ad ueniam, et quia uelut inuitus personam ; uindicantis assumat, si iustitia sineret multo magis multoque iucundius partibus lenitatis usurus. Cum igitur quasi impe- 30° tum, inquit, indulgentiae concepissem, et ad succurrendum 996 miseris meditarer assurgere, conuerti paululum oculos, ut quos liberaturus eram uiderem ; et ecce in faciem meam iniquita- 62 10 tum, quas Ephraim commiserat, agmen insiluit, quodammodo uociferantium, quia nemo talibus parsum iret nisi cum labe iustitiae, quandoquidem tanto essent odio ueritatis imbuti, ut

impenso semper studio mendacia funesta construerent. Cum sanare, inquit, wellem Israhel, reuelata est iniquitas Ephraim, 15 et malitia Samariae, qui operati sunt mendacium. Praeter uitia autem diuersa morum, sacrilegium hic nomine mendacii, sicut

supra obscenitatis, exagitat : commenti sunt enim, quos uenerarentur,

deos, qui uerum

Deum

colere

destiterunt,

sicque

mendacium deteguntur operati, qui simulacris diuinum nomen 20 ascripserint. Vnde et Magister gentium, Tradidit illos, inquit, Deus in desideria cordis eorum in immunditiam, ut afficiant corpora sua in semetipsis, qui commutauerint ueritatem Dei in mendacium, et coluerunt et seruierunt. creaturae. potius quam creatori, qui est benedictus in saecula, amen. Absoluit ergo 25 deliberationem meam, qua parcere cogitabam, commissi ab eis facinoris magnitudo, et in contumeliam sacrae ueritatis mendacia fabricatos non permisit effugere. Inde in omnia penetralia reorum citus populator intrauit, cum securitate uictoris et cum diligentia furantis ingrediens, ut de his uide167/168 cfr. Ps 125, 5-6 (cfr. Hier p. 70, 266-267) In Os. cap. VII, 20/24 Rm 1, 24-25

169 planctuum] P? V/77, planctum BP In Os., cap. VII, 1 uelim] P, uellem B 2 malitia samariae] P, samariae malitiae B — qui] P, qua B, quia V/a/ Bouwm (Komm. 64) 5 assumat] BP!, assumant P magis] B, libentius P?, om. P multoque] BP!, multo P 7 — indulgentiae concepissem inquit B 11 nisi] P I723/, quam B 14 — uellem israhel inquit B 15 qui] P, quia B 16 hic] P, in B 17 commenti] P*, commensi P*, commentati BP? 20 ascripserint] P, ascripserunt B 20/21 — deus inquit B 22 commutauerint] BP, commutauerunt P! — 28 reorum] P, eorum B. citus] P, scitus B 29 furantis] P, furentis B

IN OSEE PROPHETAM

LIBER II, vu

171

30 licet, quae diripienda erant, nec per neglegentiam quicquam relinqueret, nec per abundantiam fastidiret. Furis ergo et latrunculi intus forisque uastantis et similitudinem usurpauit et nomen, ut ei comparatum hostem non trepidum intellegeres, sed uelocem. 35

2. Et ne forte dicant in cordibus suis, omnem malitiam eorum

me recordatum. Interpositus hic uersus pro commendatione modestiae ; ceterum ad sequentem habent praemissa contextum, id est, Fur ingressus est spolians, latrunculus foris :

nunc circumdederunt eos adinuentiones suae, coram facie mea 40 factae sunt ; — et ne forte dicant in cordibus suis, omnem maliliam eorum me recordatum, uel partem aliquam commissae profanitatis exponam, ut minora longe intellegant supplicia esse quam merita. Circumdederunt igitur eos hostes, et potiti eorum iure uictoriae, ita diligenter omnia perscrutati sunt, 4; quasi aut in penetralia domorum fures, aut in agrorum aperta irruissent

latrones ; Circumdederunt

eos adinuentiones

30Ÿ

suae,

quae coram facie mea factae sunt, sicut supra dixerat, Cum sanare uellem Ephraim, reuelata est malitia Samariae ; secun-

dum quod beatus Dauid ex eiusdem persona populi confitetur : so Posuisti iniquitates nostras in conspectu tuo, saeculum nostrum in illuminatione uultus tui ; et omnes dies nostri defecerunt, aique in ira tua defecimus. Vestris igitur estis criminibus illigati, uestrarum adinuentionum pondera sustinetis, fabricati estis mendacia deorum, sed in ueritate dolorum. Quae sint ss autem, quae reuelata dixerit, audiamus

:

3-7. In malitia sua laetificauerunt regem, et in mendacüis suis principes : omnes adulterantes quasi clibanus succensus a coquente ; quieuit paululum ciuitas a commixtione ferment, donec fermentaretur totum. Dies regis nostri. Coeperunt principes 6o furere a uino ; extendit manum

suam

cum

illusoribus ; quia

applicuerunt quasi clibanum cor suum, cum insidiaretur eis, tota nocte dormiuit coquens eos ; mane ipse succensus quasi ;gnis flammae. Omnes calefacti sunt quasi clibanus, et deuorauerunt iudices suos. Meminit illius festiuitatis et temporis, cuius 65 ordo in Regum historia continetur. Nam cum per stultitiam Roboam populi fuisset impleta discessio, et decem tribubus Hieroboam 50/32 Ps 89, 8-9

praesidere coepisset, Dixit, inquit, 2n corde suo : 67/82 III Rg 12, 26-33

33 intellegeres] BP?, intellegeris P 36 interpositus] P, + est B 37 modestiae] BP, + est P? habent] P, sunt B praemissa] P V/2/, praemissae B 38 spolians] BP?, spoliam P latrunculus] BP!, latrunculis P 43 igitur] P, oz. B 46 adinuentiones] BP!, adinuentionis P 49 — populi persona B 51 illuminatione] P, illuminationem B 52/53 — criminibus estis illigati B 60 furere] BP, furae P 63 flammae] P l/2/, flammam B calefacti] BP? (cfr. 173, 113),

calefactae P

67 — praesidere coepisset Hieroboam B

997

172

IN OSEE PROPHETAM

LIBER II, vri

Nunc reuertetur regnum ad domum Dauid, si ascenderit populus iste, ut faciat sacrificia in domo Domini in Hierusalem. Et ex7o

cogitato consilio, fecit duos uitulos aureos, et dixit eis : Ecce du

7^

tui, Israhel, qui eduxerunt te de terra Aegypti. Posuitque unum in Bethel, et alterum in Dan, et factum est uerbum hoc in peccatum : ibat enim populus ad adorandum uitulum usque.in Dan. Et fecit fana in excelsis, et sacerdotes de extremis bopuli, qui non erant de filiis Leui. Constituitque diem sollemnem in mense octauo, quinta decima die mensis, in similitudinem sollemnita-

lis, quae celebratur in Iuda. Et ascendens, altare similiter fecit in Bethel, ut immolaret witulis, quos fabricatus erat, constituitque in Bethel sacerdotes excelsorum quae fecerat. Et ascendit super 8 o altare, quod instruxerat in Bethel, quinta decima die mensis oclaui, quem finxerat de corde suo, et fecit sollemnitatem filiis Israhel. Quia ergo refert regem Hieroboam, suae tantum potentiae consulentem, tot miraculis totque saeculis commendatum populo ueri Dei cultum leui pepulisse commento, totam8 VA que gentem ita aulicis profanitatibus obsecutam, ut nihil se obseruantia ueritatis habuisse contemptius indicaret, certamen quoddam inter adulantium et dominantium impietatem fuisse describit, quis quem uidelicet in criminibus praeueniret. Regem igitur quasi rebus suis, si ad cultum Templi po9 o pulus ascenderet, diffidentem, spretu religionis laetificauerunt tribus, de cuius animo scrupulum formidinis abstulerunt ; in mendaciis quoque suis principes, id est uel satellites regios uel propinquos, mendaciis suis gaudere fecerunt; tantumque feruorem funereis adhibuere commentis, ut instar clibani, cui 95 flamma subicitur, uiderentur ardere, uel certe, ut fermentum

solet in massa quae fermentatur abscondi, breuique temporis spatio tota coacescit, ita uniuersas tribus unius uiri ad prauitatem uocantis penetrauit et infecit iniquitas. Sicque a uirtutis professione degeneres, ut occasione impietatis horri100 biles, illud tempus d?es regis sui appellare coeperunt, lusibus uidelicet et conuiuiis celebrandos,

tempus,

inquam,

quo eis

uel uita regis sui, uel securitas contigisset. Talem festiuitatem consequenter temulentia comprehendit, ut non solum uulgares quique, sed etiam nobiles, quos gentis principes nuncupares, 105 inciperent furere a uino. Ipse autem rex commaculator illius

89/114 cfr. Hier p. 72, 83-87. p. 73, 120-74, 147

*0 eis] BP!, om. P 48 constituitque] P, constituit B 81 finxerat] B, fixerat P 85 — se nihil B 86 obseruantia] P, praem. de BP? contemptius] P, contentius B 87 inter] P l/2/, intus B 88 quis quem] P, quisque B, quisnam propos. Val 97 coacescit ita] BP!, acestita P 103 temulentia] BP!, temulentiam Ig 104 nuncupares] P, nuncupat B 105 illius] BP!, illos P

31°

IN OSEE PROPHETAM

LIBER II, vit

173

dignitatis et sacrilegi fabricator erroris, extendit manum suam cum illusoribus, professa se adulatione palpantibus, ut, quia illi corda sua praeparauerant ut clibanum qui subiectu impieIIO

tatis ignesceret, ille nocte toía dormiuit coquens eos, id est, succensum non remouit incendium, sed, quasi calcata lignis

fornace, securus se permisit sopori, sciens quod per totam noctem temulentia eos profanitasque decoqueret. Nec opinio fefellit artificem : omni enim lumine rationis exstincto, inuenti sunt diluculo ita criminibus aestuantes, ut iwdices suos, quos 115

habuerant

uidelicet impietatis magistros,

sine ambiguitate

superarent.

120

125

Omnes reges eorum ceciderunt, non est qui clamet in eis ad me : 64 quid ergo miraris si uniuersi cogantur subire tormenta, cum ita uniuersi scelera perpetrauerint, ut, non dicam popularium, sed nec nobilium aliquis inuentus sit, qui lapsum publicae impietatis effugeret? 8. Ephraim in populis ipse commiscebatur. Quia supra gen- 998 tem praeuaricatricem decursis partibus indicauerat, populum uidelicet obsecutum regibus, ac deinceps principes pariter cum plebibus cecidisse signando, ita ut non esset qui interuenientis munus assumeret, hoc ipsum sequente uersu cumulate et breuiter indicauit, dicens : Ephraim in populis ipse commiscebatur, id est, non unus aut alter, pauciue uel plures de Israhelis stirpe uenientes, nationum se erroribus inserebant,

sed Ephraim totus, quantus esse poterat, profanis gentibus miscebatur, ambiebatque ipsum, quo clarus fuerat, nomen abolere, gentiumque potius appellatione censeri. Quod sane desiderium cum ei in aduersa semper erumperet, nequaquam fiebat uel afflictione correctior ; et ideo, ut imprudentem eum 235

inter extremas

miserias annotaret,

imaginem

protulit con-

gruentem

8-9. Ephraim factus est subcinericius, qui non reuersatur. Comederunt 140

alieni robur eius, et ipse nesciuit.

Sicut, inquit,

panis exiguus et non pistoris arte confectus, sed quasi tumultuarie ab esuriente compositus, quém subiectum fauillis non uersari, sed ab una tantum contigerit parte torreri, altera uidelicet cruda remanente, ita, inquit, cum uires illius frequens

122/124 cfr. Os 7, 5 107 se adulatione] P, adulatione illum B ut] BP1, et P 108 subiectu] P, subiectum B 112 temulentia eos] P V/2/, eorum temulentia B profanitasque] P, et profanitas B 115 -— uidelicet habuerant B 117 non] P, praem. et B 123 indicauerat] P V/2/, iudicauerat B 129 uenientes] BP!, uenientis P -- erroribus se B 131 miscebatur] P, se miscebat B 133 — semper in aduersa B 134 ut] BP?, oz. P 138 inquit] P, oz. B 141 tantum] BP?, + quam P — parte torreri contigerit B 142/143 — cum uires illius frequens percussisset afflictio inquit B

32°

174

IN OSEE PROPHETAM

LIBER II, vu

perussisset afflictio, nihilominus in impietatis studiis permanebat, ut simul et crudus, qua indomitus, et exustus appelletur, 14; qua tabe se gemebat afflictum. Tenuit autem metaphoram, ut, quia stultum attritumque populum subcinericio pani, sed qui reuersatus

non

esset,

aptauerat,

uastatores etiam

eius uora-

tores uocaret. Ait enim : Comederunt alieni robur eius, et ipse nesciuit, id est, discretionem boni et mali, quam de uirtutis 150 meditatione non habuit, neque de uerberibus illatis recepit,

155

160

165

170

sed nesciit omnino, qui robur eius absumerent, et perniciem suam mirabili stoliditate dilexit. Nec sane, quod est ultimum eruditionis genus, uel post experimenta consipuit, sed insipientia, quam in prima est aetate complexus, usque ad caos eius, id est usque ad senectutis tempora, perdurauit. Cumulanter autem non apparuisse canitiem, sed defloruisse et effusam esse commendat, id est, ut non propiasse, sed quasi impleuisse eam annos senectutis ostenderet ; et tamen ignorantiam praui atque recti, uix in paruulis excusandam, ad extremum usque attinuisse. Iam autem et supra annotauimus, quia infantiam atque adulescentiam populi, illud, quo de Aegypto egressus est tempus, et terram repromissionis occupauit, appellet, iwwentutem autem eius medium, quo in sua regione regnauit, senectutem uero captiuitatis annos, cuius finem renouationem propheta nominat, in qua nimirum instar aquilarum reparata uideatur iuuentute uolitare. 10-11. Et humiliabitur superbia Israhelis in facie eius, nec reuersi suni ad Dominum Deum suum, et non quaesiuerunt eum 32v in omnibus his. Et factus est Ephraim quasi columba seducta, non habens cor. Declinationes quidem temporum prophetae licenter immutant, quibus tamen consideratio dictorum consequentiam possit aptare. Vnde et hic humiliabitur posuit pro |65 humiliata est superbia Israhelis in facie eius, id est, etiam sibi,

quam deformis esset, apparuit, qui amittens decora securitatis 17; antiquae, squalere se ulceribus miserae seruitutis aspexit ; et nec sic quidem Deum, quem se offendisse nouerat, requisiuit. Factus est Ephraim. quasi columba seducta, non habens cor. Quod supra stultitiam usque ad senectam progressam uoca-

160/166 cfr. supra, p. 141, 336-338

165/166 cfr. Ps 102, 5

143 perussisset] P (cfr. /. 144), percussisset B 144.145 qua] P, quia BP? 145 afflictum] BP!, afflictus P 146/147 sed qui reuersatus non esset] P, qui non reuersatur B 151 nesciit] P, nescit B 153/154 insipientia] P, praem. in B (cfr. p. XXVI) — 154 — aetate est B 158 usque] BP!, om. P 156 autem] P, om. B 158 — senectutis annos eam impleuisse B 159 praui] BP?, parui P atque] P, aut B — in paruulis uix B excusandam] B, excusandum P 161 quo de] BP!, quod P 163 medium] P, mediam B quo in sua] conieci, quod in s«** (suam ?) P, quod in sua P?, quo in illa B

IN OSEE PROPHETAM

LIBER II, var

175

uit, hoc nunc simplicitatem nominat, fraudibus nimirum se180 ductorum patentem. Nos autem meminisse debemus, omnes similitudines, quas de creaturis sermo diuinus consueuit assumere, tam pro uituperatione quam pro laude posse constitui, sicut nunc columbis uituperabilem stultitiam propheta composuit, quas in Euangelio Dominus pro laudabili innocen-

999

185 tia nominauit : Estote, inquit, astuir sicut serpentes, et simplices

sicut columbae. 12. Factus est Ephraim quasi columba seducta, non habens cor. Aegyptum inuocabant, ad Assyrios abierunt. Et cum profecti fuerint, expandam super eos rete meum, quasi uolucrem 190 caeli detraham eos, caedam eos secundum auditionem coetus eorum. Cum Dei essent auxilio, quem reliquerant, destituti, et

frequentibus iam eruptionibus pulsarentur, sicut Regum narrat historia, ab Aegyptiis auxilia postularunt, ut eos aduersum Assyrios tuerentur, sed nihil amplius quam nummorum 195 dispendia sentientes, ab illis capti sunt quibus eos subiecerat diuina sententia. Hoc est ergo quod dicit, quoniam, cum Aegyptios inuocarent, ad Assyrios abierunt, quia, Aegyptiis nihil ad iuuandum ualentibus, Assyrii eos ad regiones Mediae transtulerunt. Et quia columbam appellauerat Ephraim, quam 200 etiam caeli uolucrem uocat, seruans metaphoram, detracturum se eam et operturum rete denuntiat, id est :uos quidem imperium

meum

praeuaricando

reliquistis, non

tamen

extra

arbitrium meum uel captiuitate sistetis, sed imminebit uobis, etiam ad alia arua migrantibus, potestatis meae fixa domina205 tio ; et ideo, ne arbitremini

ista migratione

defunctos,

ecce

praedico, quod illic quoque ultionis meae rete patiamini, nec indignationem meam effugere ualeatis, nisi ea studia, per quae suscitata fuerat, corrigatis. 13-16. Vae eis, quoniam recesserunt a me ; uastabuntur, quia 210 fraeuaricati sunt in me ; et ego vedemi eos, et ipsi locuti sunt contra me mendacia. Non clamauerunt in corde suo, sed ululabant

in cubilibus suis ; super triticum. et uinum ruminabant, recesserunt a me. Et ego erudiui et confirmaui brachia eorum, et in me cogitauerunt malitiam : reuersi sunt, ut essent absque 1ugo, 215 facti sunt quasi arcus dolosus. Cadent in gladio principes eorum a furore linguae: ista subsannatio eorum in terra Aegypti. Necesse est, inquit, calamitate eos imprimente uexari, qui recesserunt a me et Legis meae statuta transgressi sunt, nec 184/186 Mt 10, 16 (cfr. Hier p. 77, 265-271)

192/193 cfr. IV Rg 17, 4

179/180 — patentem seductorum B 185 estote] BP!, esto P 189 fuerint] BP?, fuerunt ze/ fuerant P quasi] P, praem. et B uolucrem] B, uolucre P 193 narrat] B, narra P 198 ad iuuandum] BP, ad adiuuandum P? 203 uel captiuitate] P, captiuitatem B 205 ista migratione defunctos] P, uos migratione ista periculis omnibus defunctos B 217 imprimente] BP, opprimente propos. Bar

33°

176

IN OSEE PROPHETAM

LIBER II, vit

semel istud admisisse contenti, omnibus iudiciorum meorum, 220 quae ad sanandum illos adhibui, remediis obstiterunt, et, quasi donis ac beneficiis redderentur offensi, ita contra meam

beneuolentiam ingratae mentis scelere certauerunt. Nam sicut iam inde ex Aegypto, ita etiam saepe alias rerum quoque uocibus obstrepebant, et cum fuissent de angoribus liberati 225 ueris remediis officia falsa reddebant

: hoc est enim quod ait,

Aduersum me loquebantur mendacia, id est, non mihi pectore, sed summis labiis subdebantur. Ouod ut planius indicaret, obiecit, Non clamauerunt ad me in corde suo, sed ululabant in cubilibus suis : ubi enim deest sincerae mentis affectus, a cra-

66

230 pulatis fusa supplicatio rite wlulaho nominatur. Denique consequenter annexuit, Super triticum et uinum ruminabani,

re-

cesserunt a me : cum ubertatem uidelicet illis frugum omnium contulissem, ita ut de conuiuiis ad conuiuia instaurata transirent, instar pecudum, quibus est innata ruminatio, isti,

23; quos uorauerunt cibos uel laudando uel instaurando, quasi nihil scientes melius, retractabant, atque a me, qui eram abundantiae ipsius collator, iugiter recedebant. Ef ego erudiui et. confortaur brachia eorum, et in me cogitauerunt malitiam. Cum

uero,

inquit,

tempus

24o Strenui ductoris munus implebam, ut certaminibus firmarentur lacerti et uictoriae decus dulce gustarent. Illi autem meis aduersum me beneficiis abutentes, pectorum, quam collegerant, firmitatem in contemptum Legis protinus exserebant, et, quia iugum hostile depulerant, mihi quoque subici renue245 bant, illud operum uoce dicentes : Labia nostra a nobis sunt,

quis noster dominus est ? — Facti sunt quasi arcus dolosus, id est, tantum peruersitatis habuerunt, ut uiderentur arcus dolosus, qui uidelicet fraude monstruosa in ipsum, cuius manibus tendebatur,

tela dirigeret ; sic, inquit, isti audaciam

quam

25o aduersum hostes suos meo fauore conceperant, in contemptum nostri contumeliamque uertebant. Cadent in gladio principes eorum a furore linguae suae : ista subsannatio eorum in terra Aegypti, quod duobus intellegi modis potest, et ut uidelicet, dinumeratis eorum diuersa aetate criminibus, pronuntiauerit 255 esse rectissimum, ut principes cum populis interirent, et quae

esset subsannatio eorum in terra Aegypti, id est qua contemnebant prophetarum minas, ab Aegyptiis auxilia praestolantes, 245/246 Ps 11, 5

241/249 cfr. Hier p. 80, 387-388

226 non] BP!, om. P 227 planius] BP?, planus P 228 clamauerunt] BP!, clamauerant P 231 annexuit] P, adiunxit B 232 illis] P, oz. B 234 instar] P, praem. et B 243 exserebant] P, exercebant B 248 ipsum] P V/, ipsam B 249 — isti inquit B 253 — potest modis B et ut uidelicet] B, et ut uel P, uelut P?

quae B

33"

fuisset, ut in bella procederent,

255 ut] BP?, om.

P

256 eorum] P, o». B

qua] P,

1000

IN OSEE PROPHETAM LIBER II, vii 260

digno fine cognoscerent, et ideo quasi insultanter et conuincenter post plagarum dinumerationem uideatur illatum, Zsta est subsannatio eorum in terra Aegypti, id est, ruina principum atque populorum ; uel certe, quia dixerat Reuers? sunt ut essent absque 1ugo (id est, Legi Dei colla subduxerant, liberarique ab eius dominatione

265

177

cupiebant),

non

nunc

primum

id, ait,

uelle coeperunt, sed in Aegypto positi, antequam a Pharaonis liberarentur imperio, et Moysi et Aaron impietate simili resultabant : corruent igitur 2n gladio principes eorum, qui ita Legem Dei blasphemandi atrocitate uiolarunt, ut uiderentur non tam errare quam furere. (CAPVT-VIII.

An

1-3. In gutture tuo sit tuba, quasi aquila super domum Domini, pro eo quod transgressi sunt foedus meum, et Legem meam praeuaricati sunt. Me inuocabant : Deus meus, cognouimus te Israhel. Proiecit Israhel bonum, inimicus persequetur eum. Et in superioribus partibus, notandum esse morem prophetici sermonis admonui, qui, quotiens graui comminatione sonuisset, uel subdendis ilico indignationis causis, uel proferendis similibus exemplis, iudicia sua et a fama iniquitatis assereret, et conuenire per cuncta iustitiae comprobaret. Ita ergo et nunc, postquam culpas et calamitates israheliticae plebis explicuit, eamque non solum acerbitate sed etiam uetustate horruisse

monstrauit,

ne

uideretur

scelerum

quidem

34

fuisse

conuicta, sed tamen uilius aestimata quam tribus Iudae, quae, etsi non tantis, similibus tamen sorduisset erroribus, ideo IA

subito eius quoque captiuitatis intulit mentionem, quam post multos longe annos constabat implendam, et ait, In gutture tuo sit tuba, id est, fauces tuae tubae instar exclament, quia super

20

domum Dei, Templum uidelicet Hierosolymis situm, quasi aquila ferox praedator adueniat, non quod religio loci et uirtus numinis illic apparere soliti propugnare non posset, sed quia et ipsius urbis indigenae transgressi sint foedus, quod inter Deum fuerat hominesque percussum, id est, religionis pacta uiolauerint, simulacris gentium seruiendo ; fitque sensus eiusmodi : 264/266 cfr. Ex 5, 19-23. 6, 9 In Os., cap. VIII, 4/9 p. 123, 255-267. 139, 264-267. 140, 302-324.

154, 274-286. 167, 78-82

150, 111-112.

16/19 cfr. Hier p. 82, 28-35

238 digno] BP p.r., dignos P a.c. 263 eius] P V/z/, eis B 263/264

258/239 et conuincenter] P, a conuicente B — uelle coeperunt ait B

In Os., cap. VIII, 4 et] P, etiam B 6 qui] BP!, om. P indigne P sint] P, sunt B 22 — hominesque fuerat B P, uiolauerunt B

21 indigenae] BP?,

22/23 uiolauerint]

67

178

IN OSEE PROPHETAM

LIBER II, vri

quanta sit grauitas iudicantis, intellege : nec eam tribum, 2; quae caerimonias Legis aliquamdiu, te praeuaricante, seruauit, quae tempore Sennacherib maximo est miraculo uindicata, quae altaris et Templi conspicua agit et reuerenda subsidio, nec ipsam, inquam, distuli, postquam in tuos mores est dilapsa, percellere. Frigida namque est et nihil ad defendendum 30 ualens nominum sola iactatio, et quae impudentiam magis quam religionem indicet confitentis, id est, quod, profanis studiis inquinati, dicere tamen audent, Deus meus, libera nos, qui te soli in toto orbe cognouimus, et dato a te Israhelis nomine gloriamur. Operum quippe apud bonum iudicem grauiora sunt

IOOI

5; momenta quam uocum ; et ideo Israhelis populus, qui bonum

suum, uidelicet cultum sacrae religionis, abiecit, inimicis persequentibus subiacebit. 4. Ipsi regnauerunt, et non ex me ; principes exstiterunt, et non cognout ; argentum suum et aurum suum fecerunt sibi idola, 4o ut interirent. Vetus, inquit, ista erga me populi contumacis insania est : olim meum regimen abicere festinauit. Nam quasi parum esset, quod, sicut reliquae in circuitu nationes, regibus magis quam sacerdotibus oboedire decreuit, ita breui tempore etiam istam reuerentiam, qua a me regem postulauerant, dere4; liquit, et totus extra dominationem

nostram

consistere con-

cupiscens, fecit sibi principes, quos nec sacerdotum nec prophetarum uel nobilitaret electio uel benedictio consecraret, sed qui, me quasi nesciente, aulae iura susciperent ; sicque contextum in criminibus obtinentes, ut immeritissimis quiso busque suffragia, ita diuitias suas impendere simulacris : A»gentum suum et aurum fecerunt sibi idola, ut interirent, de quibus supra iam dixerat, Et argentum multiplicaui et aurum, quae fecerunt Baalim. Ergo cum essent mea liberalitate ditati, sacrilege abutebantur indultis, de ornamentis domorum fass norum ludibria fabricantes : argentwm ergo et aurum suum fecerunt sibi idola, ut interirent. Notanda locutio, quam sacro-

rum praecipue librorum frequentat auctoritas, ubi principaliter id, quod est consequens, collocatur, id est, fecerunt sibi ?dola, ut interirent, cum non studio pereundi simulacra fe52/53 Os 2, 8 24 — iudicantis grauitas B 26 — miraculo maximo est B 27 — agit conspicua B 28 ipsam] P V], ipsum B 28/29 — dilapsa est B 29 percellere] P Val, praecellere B 31 indicet] P, iudicet B 32 meus] P, noster B

36 — cultum uidelicet B — 40 — ista inquit B 41 abicere] P V/2/, abiecere B 43/44 —etiambreuitempore B 44 postulauerant] P, postulauerat B(cfr. p. XX VIII) 50 ita] P, et B impendere] P, impenderent B 52 iam] P, oz. B 54/55 fanorum] P, fanorumque B 57/58 principaliter] BP?, principali P 59 non] P?Bar, nostro BP 59/60 fecerint sed quia fecerunt] conieci, fecerunt sed quia fecerunt B, fecerunt sed quia fecerint P

34"

IN OSEE PROPHETAM 6o

LIBER II, vii

cerint, sed, quia fecerunt, mereantur

179

perire.

5-6. Proiectus est uitulus tuus, Samaria, iratus est furor meus in eis, usquequo non poterunt emundari ? Quia ex Israhel et ipse artifex fecit illud, et non est deus. In cunctis uersibus indignationis plena conquestio : quod spontanea sis, inquit, iniquitate prolapsa, o gens beneficiis tui conditoris ingrata, aduersitatis potissimum testimonio comprobatur. Esto enim, ut discretionis tuae aciem copia rerum ac securitas oblimauerit, putauerisque, diuinitatem bubulis inesse simulacris : id quippe opinari etiam finitimas nationes uidebas ; saltem cum tristibus 70 laeta mutasti, et uictor hostis illa, in quibus fiduciam posueras, delubra uastauit, atque ad eius arbitrium (indignationi 68 tamen meae, quem tu reliqueras, seruientis) uel deiecti sunt 35" uel conflati uituli quos sacraueras, debuisti opinionis tuae crimen 75

80

horrescere,

ut

sentires

nihil

tibi

opis

ab

imaginibus

mutarum pecudum posse conferri, quae nec se uel a ludibrio uel ab exitio uindicassent. Et ut quae sunt acta replicemus, inquam, o popule, cum tibi esses conscius, quia illis simulacris materiam tu dedisses, tu conciliasses effigiem, perque hoc intellegeres, impie te appellare deos, qui tuo beneficio substitissent, quibus sane non uitam potuisses dare sed formam, tamen, etsi illud omne tempus, quod in otio luxuriante (te? defluxit, his quoque temulentis ritibus occupaueras, saltem postquam inanitatem culturae talis consequens aerumna conuicit, debuisti protinus de emendatione curare, et oblima-

85 tum rationis ignem experimentis urgentibus fouere, sordesque

tuas, quibus fueras indutus, exuere. Quod quia non fecisti, merito exclamat propheta : Vsquequo non poterunt emundari ? Quia ex Israhel et ipse artifex fecit illud, et non est deus. 6-7. Quoniam in aranearum telas erat uitulus Samariae. Quia

90

uentum seminabunt, et turbinem metent ; culmus stans non est in

eis, germen non faciet farinam : quod. si et fecerit, alieni comedent eam. Consilia, inquit, tua nisi perturbaret imitatio, iudi-

95

cares non esse deos, quos manu artificis noueras fuisse compositos ; secutus est deinceps hostilis incursus, munimina tua cum suis periere cultoribus, nec magis morari uastantes quam aranearum fila potuerunt ; tamen etiam his rerum periculis obstinatione et imprudentia restitisti, nec sordes profanitatum talium abicere curasti. Merito ergo et uota tua et omnes la60 mereantur] P, merentur B — 61 proiectus] P V/2/, pictus B

62 emundari] BP!,

emandari P 64/65 — iniquitate prolapsa sis inquit B — 67 aciem] P V/2/, acrem B oblimauerit] P Y/ oblineauerit B, obliniuerit P? 68 diuinitatem] BP?, diuinam P bubulis] BP!, bubalis P 71 — arbitrium eius B 77 inquam o popule cum tibi] P, tu inquam o popule cum B 78 conciliasses] P!, consiliasses P, contulisses B 79 impie te] BP?, impietate P 80 — dare potuisses B 81 (te) conieci 85 urgentibus] P, uigentibus B 89 telas] P, telis B erat] erit BP? 92 — tua inquit B nisi] B, oz. P imitatio] BP, mutatio P? 94 munimina] P, numina BP? 95 morari] BP?, mor« P

1002

180

IN OSEE PROPHETAM

LIBER II, vri

bores ita lacrimosa frustratio consequetur, ut non frumentum 100 uidearis seminasse sed uentum, nec spicas sed turbinem messuisse:id est, apud te nihil fertilitatis firmitatisque remanebit, ut solet in culmo, cuius proceritas per aliquam aéris iniuriam spicae plenitudinem non crearit. Ita igitur nihil, inquam, et tu emolumenti de tuis laboribus consequeris, nec ulla culturae 10; respondebit industria, sed, etiamsi aliquid de reliquiis priscae fertilitatis coeperit apparere, id totum in hostium ueniet potestatem.

357

8-10. Deuoratus est Israhel, nunc factus est im nationibus quasi uas immundum, quia ipsi ascenderunt ad Assur, onager 110 solitarius sibi Ephraim ; munera dederunt amatoribus, sed et cum

mercede

conduxerint

nationes,

nunc

congregabo

eos,

et

quiescent paulisper ab onere regis et principum. Repetitu assiduo ea quae comminatur exasperat, ut aduersorum longa descriptio sensum timoris exacuat, si quo modo, priusquam 115 puniantur, obnoxii corrigantur exterriti. Statum proinde ilam

ipsum captiuae plebis inducit, et deuoratam eam consequenter appellat, quae est posita sub arbitrio consumentum, cuique non amplius ad internecionem supersit, nisi quantum feritas uincentium successibus expleta donauerit. Deworatus est, in120 quit, Zsrahel, factus est in nationibus quasi uas immundum. Superficies quidem sententiarum resultat ; sed quantum ad sensum respicit, explanantur praemissa subiectis. Quid enim deuoratum

appellasset,

ostendit,

id est, cuius

omne

fuerit

robur exhaustum, et qui facile posset internecione consumi, si 125 hoc quoque posceret ira dominantium ; porro illi addendis 69 contumeliis quod minus saeuiere compensant, et ideo non interimunt uniuersos, ut habeant quos semper exhorreant, atque inuidisse magis solacia mortis quam uitae beneficia contulisse uideantur.

Haud

enim miseros fruendae luci, sed

130 ferendo seruauere despectui ; et ideo ait, Factus est Israhel in nationibus quasi uas immundum, quod interpretes alii matulam transtulerunt. Numquam, inquit, honesto Israhel delegatus officio est, ut, post libertatis et dominationis insignia, saltem inter seruos liberaliter censeretur, sed quasi uas ad naturae 135 requisita compositum, ita contumeliarum sordibus implebatur ; et bene commemoratu

nationum condicionem cumulauit

131/132 cfr. Hier p. 87, 180

99 — frustratio lacrimosa B 103 crearit] P, creauerit B — et tu inquam 104 culturae] B, praem. uobis P 110 amatoribus] P, + suis B 111 conduxerint] P, conduxerunt B 118 — corrigantur obnoxii B 7 proinde iam statum B 11? consumentum] P, consumentium B 123/124 — robur fuerit B 128/129 — uideantur beneficia contulisse P 136/134 commemoratu nationum condicionem cumulauit iniuriae] P, commemorata nationum condicione cumulauit iniuriam B nihil B

IN OSEE PROPHETAM

LIBER II, vu

181

iniuriae dicendo, Factus est Israhel in nationibus quasi uas immundum, ac si diceret : heu, heu ! quam flebilis fuit et quam magna conuersio, ut ille populus, qui solus magisterio sacrae 140 Legis inter munda didicerat immundaque discernere, qui ideo segregatus a cunctis gentibus agitauerat, ne eum contagio ulla pollueret, nunc earum quoque iudicio gentium comprobatur immundus, quae, a primis uitae annis usque ad postrema uiuendi, squalore flagitiorum omnium sorduerunt. Itaque 14 ^ factus est in nationibus quasi uas immundum, quia ipsi ascenderunt ad Assur, onager solitarius sibi, id est, quae diximus, Assyrio inferente patientur, cui tantum eminentiae in uiribus collatum esse perspicient, ut ad eum qui peruenit, ascendisse dicatur. Onager autem solitarius sibi, ad Ephraim referendum, sibi Ephraim, munera dederunt ama-

150 id est, Onager solitarius

155

toribus : populus, inquit, Iudaeorum, qui nulla externorum patiebantur imperia, sed instar onagri iugum et onera nescientis, de quo beatus Dauid in Dei laude cecinerat, Qui habitare facit unius moris in domo (singulari uidelicet institutione fo/lentes, in terra repromissionis fecit habitare), hic ergo, inquam, qui, expers dominationis humanae, diuinis tantum subdebatur imperiis, nunc adeo stratus atque contritus est, ut beatum se putet, si ei uel seruitus honesta contingat. Munera dederunt amatoribus, sed et cum mercede conduxerint nationes, nunc con-

160

gregabo eos. Cum castigari ob profanitates suas decem tribuum turba mereretur, prophetis denuntiantibus Assyriorum eis promissa dominatio est; sed Iudaei, prorsus eum animum comminationibus, quem etiam tribus, exhibentes, exstiterunt

per omnia contumaces, malebantque uel Aegyptios mercede conducere, quam Assyriis, quibus eos subiciebat diuina sententia, subiugari. Hoc est ergo quod dicit, quia proposito fornicandi quasi amatores uoluerint Aegyptios experiri, et ipsis munera sponte transmiserint, annuaque sint stipendia illatum ire polliciti, si eorum auxilio pellerentur Assyrii, et 170

prophetarum comminatio uinceretur. Dicit proinde, quoniam cum mercede conduxerint nationes, id est Aegyptios, nunc congregabo eos, id est in captiuitatem pertraham, et denuntiato 153/154 cfr. Ps 67, 7 141 gentibus agitauerat] P, erat gentibus B ulla] P. V/z/, ullo B 142 — gentium iudicio B 147 eminentiae] BP?, eminente P 152/183 nescientis] P, nescientes B 153 quo] P, quibus B 156 dominationis] P, damnationis B 157 adeo stratus] P?, adeos tratus P, adeo iratus B contritus] P, contristatus B 159.171 conduxerint] P, conduxerunt B 162 — est dominatio B prorsus] B,

om. P 163 tribus] BP, praem. decem P! 164 malebantque] P, malueruntque B 165 quam assyriis] B, cum assyriis P, cum assyrios P? 166 subiugari] B, subiugarit P

168 transmiserint] P, transmiserunt B 168/169 sint stipendia illatum ire polliciti] P, stipendia illatum ire polliciti sunt B 170 dicit] P, dixit B 172 — in captiuitatem id est B

36r 1003

182

IN OSEE PROPHETAM

LIBER II, vir

dominatui assyriae gentis addicam. Comgregabo enim eos, ait, ne quis uideretur effugere, e£ quiescent paulisper ab onere 175 regis et principum, quod cum irrisione uidetur illatum, ut 36* requiem uidelicet appellaret eam quae fuisset illata captiuitas : 79 id est, quantum consiliis suis studiisque promouerint, recognoscent, cum fuerint congregati, cum in aliena exsules arua migrauerint ; desinentes siquidem uel Assyriis imperata, uel 180 spontanea Aegyptiis tributa praebere, totis uiribus exsequentur iussa dominorum,

ut hoc, quod tributa inferre cessarunt,

in malorum sibi augmentum cessisse fateantur. 11-14. Quia multiplicauit Ephraim altaria ad peccandum, factae sunt ei arae in delictum. Scribam eis multiplices Leges 18; meas, quae uelut alienae computatae sunt. Hostias affer, affer, et immolabunt carnes, et comedent : Dominus non suscipiet eas, nunc recordabitur iniquitates eorum, et uisitabit beccata eorum : ipsi in Aegyptum conuertentur. Et oblitus est Israhel factoris sui et aedificauit. delubra, et Iudas multiplicauit urbes munitas: 190 emittam ignem in ciuitates eius, et deuorabit aedes illius. Per quam consequentiam delinquendi Aegyptiorum auxilia conuocasset, ostendit, id est, sanctis resultando, ut, sicut spreuerat

monitoribus per omnia docentes prophetas, ita

etiam sperneret comminantes, nec solum sperneret, sed etiam 195 impugnaret, et, quantum in se erat, falsitatis argueret, si conductis nimirum Aegyptiis Assyrios reppulisset. Merito ergo nunc beatus Osee, mala uenturae captiuitatis enumerans,

tum supplicia, tum delicta percurrit, et ab Ephraim altaria idolis multiplicata deplorat, atque aras ei in crimen uertisse 200 conqueritur, ac si diceret : ideo nempe rei diuinae instituta curatio est, ut expiarent arae quos flagitia polluissent ; nunc autem ita miseros funesta conuoluunt, ut nusquam eis grauius quam apud aras contigerit impiari. Scribam eis multiplices Leges meas, quae uelut alienae computatae sunt. Confugiendo, 205 inquit, ad gentes et earum misceri ritibus ambiendo, absoluen-

dam se gens ingrata nostrae Legis molestiis aestimauit ; sed quoniam praesto est censurae meae freno atque camo profana contumacium ora conterere, impunitum eis praeceptorum non

207 cfr. Ps 31, 9 173 dominatui] BP?, dominatus P enim] P, om. B 175 quod] P, hoc B 176 quae fuisset illata] BP, quam fuisset illatura propos. Va/ 179 assyriis] PE, adsyriis P, ab assyriis B 182 — augmentum sibi B 184 delictum] BP?, dilectum P 185 affer affer] B P? in ras. et] P, om. B 190 emittam] P, et mittam B — 191 delinquendi] P, delinquendum B 193/194 ita etiam] BP?, etiam P 196 — reppulisset assyrios B 196/197 merito ergo nunc] P, nunc merito B

19* uenturae] P, uentura B

uertisse in crimen B

198 delicta] BP!, dilecta P

— 202 nusquam] P, numquam B

206 nostrae] P, praem. a B

199 —

203 — ad gentes inquit B

208 contumacium] B, contumacia P

1004

IN OSEE PROPHETAM 210

220

225

230

183

esse contemptum ipse pandet euentus : Scribam enim eis mulliplices leges meas, quae uelut alienae computatae sunt. Rem autem,

215

LIBER II, vri

quam

facturus erat, ambitu

iudicantis expressit, qui

ST

scriptam solet de libello recitare sententiam : leges igitur meas, quae olim promulgatae Deuteronomii praecipue uolumine continentur, multipliciter in eos scribam, id est, exsequar atque cumulabo. Illae sunt autem, quae per numerationem omnium mandatorum inter montes Garizim et Hebae diuisis ex aequo tribubus pronuntiatae sunt ; ibi ergo, ut de multis pauca memoremus, in hunc modum sermo concluditur : Quod si audire nolueris uocem Domini Dei, ut custodias et facias omnia mandata eius, et caerimonias quas ego praecipio tibi hodie, uenient super te omnes maledictiones istae, et apprehendent te : maledictus eris in ciuitate, maledictus 1n agro ; maledictum horreum tuum, maledictae reliquiae tuae, maledictus fructus uteri tui, et fructus terrae tuae, armenta boum tuorum, et greges ouium tuarum ; maledictus eris ingrediens, et maledictus egrediens. Has itaque Leges multiplicaturum se profanatis plebibus comminatur. Hostias afferent, et immolabunt carnes, et comedent :Dominus non suscipiet eas, nunc recordabitur iniquitatis 71 eorum. Populus quidem Samariae, id est decem tribus, non minus sacrificia quae uero Deo offerenda erant, quam iudicia eius et praecepta contempserant ; tribus autem Iudae, quamquam sororia imitatione sordescens, tamen curam nondum abiecerat hostiarum. Ergo in qualitate morum pergit eos prophetia coniungere, et sub accusatione Israhelis transit ad

235 Iudam,

ut, sicut

supra

iam

fecit, exprobret,

quia nihil de

morum iustitia cogitantes, spem salutis in uictimarum tantum oblatione constituant, et quasi inuicem se exhortantium uocem,

id est, affer, affer hostias,

introducit ; responditque

protinus, Dominus non suscipiet eas, nunc recordabitur iniqui240 tates eorum. Grauitas nimirum consideranda iudicii : dicit se enim tunc praecipue in memoriam eorum iniquitatis adductum, cum illi, sub conscientia contemptae neglectaeque iustitiae, offerendis se arbitrati sunt uictimis protegendos, cum utique munera tum grata sint, cum non ab inimicorum sed 245 a carorum fuerint oblata personis ; ceterum contumeliae pro218/226 Dt 28, 15-19

235 cfr. Os 5, 6

209 euentus] BP!, uentus P enim] BP!, om. P 211 ambitu] BP, habitu P? 215/217 illae — sunt] P, oz. B 215 numerationem] P, (cfr. 283, 203. 322, 93) enumerationem P? 217 ibi] P, tibi B 221 omnes] P, om. B 226 has] BP!, his P itaque] P, igitur B 231 — et praecepta eius B 231/232 quamquam sororia imitatione sordescens tamen curam nondum] P, sororia impietate necdum sordescens tamen curam B 240 nimirum] B, nimium P 240/241 — enim se B 243 offerendis] BP?, offerendi P — arbitrati sunt se B 245 — personis fuerint oblata B

184

250

IN OSEE PROPHETAM

LIBER II, 1x

pius est, si ei, quem criminibus asperaueris, leuia munerum, quasi non supplicantis sed donantis ambitu, largiaris. Conuenit uos ergo illa. quam sensit Cain parricida sententia, ut immoletis carnes, ipsique eas, non suscipiente Domino, consumatis. Quidni ? cum ille oboedientiam malit quam sacrificium, et iustitiae curam plus quam holocaustum. Nunc ergo

37°

potissimum, inquit, accelerat ultionem, quando uos liberatio-

255

nis uestrae fiduciam in effundendo pecudum sanguine collocatis ; nunc wisitabit peccata omnium qui 2» Aegyptum scilicet et animo conuertuntur et pretio ; totus quippe pariter Israhel, id est tam Iuda quam Ephraim, ita sunt proprii creatoris obliti, ut, cum eum sibi infensissimum reddidissent, nihil de emendatione curarent, sed partim instaurandis munitionibus,

partim 260

265

conducendis

sumerent,

nationibus,

opes suas

operasque

quasi a sacro carmine denuntiatum

con-

esse non nos-

sent quia N?s? Dominus aedificauerit domum, in uanum labo- 100$ rant qui aedificant eam ; nisi Dominus custodierit ciuitatem, in uanum uigilabunt qui custodiunt eam. Istorum ergo ita creuit impietas, ut omnipotentem iudicem cum ad iracundiam commouissent, fore se nihilominus beatos per suam arbitrarentur industriam, si uidelicet aduersum eruptiones hostium munitiones fuissent plurimas fabricati, sicque manerent, non solum

270

non adiuuante Deo, uerum etiam impugnante, felices. Ideo, inquit, percellet eos digna frustratio, ut munitionibus suis conclusi uideantur potius quam defensi, omnesque eiusmodi aedes saeuiens flamma consumat. Quae cum ita sint, id est, iustitiam Dei nec aliqua impediat difficultas nec fraus ulla deludat :

(CAPVT IX.) 1. Noli laetari, Israhel, noli exsultare, quia a foedere Legis

sacrilega pollutione discesseris, id est, ne tibi aestimes impune cessurum, quod te reliquis gentibus miscuisti : fugae enim talis ambitio non te uanae, quam optaueras, libertati uindicat, 248/230 cfr. Gn 4, 5-7 261/263 Ps 126, 1

2350/2351 cfr. Os 6, 6.

247 donantis] BP!, donantes P

I Sms

22

248 uos] P Bouwm (Komm. 42), uobis

Echatt7

B: 247/

248 — uobis ergo conuenit illa sententia quam sensit Cain parricida B 258/259 partim] BP!, partem P 260/261 nossent] P l/a/, noscent B 261 quia] D, om. B 261/262 nisi dominus aedificauerit — aedificant eam] BP1, om. P 262/ 263 in uanum uigilabunt qui custodiunt] P, frustra uigilat qui custodit B 264/ 265 commouissent] P, promouissent B 266 eruptiones] BP?, eruptionis P 267 — plurimas fuissent B — 268 impugnante] P, pugnante B — 270 omnesque] BP?, omnisque P 232 id est] P, + cum B

In Os., cap. IX, 2 sacrilega] BP?, sacrilege P

IN OSEE PROPHETAM 5

LIBER IL, 1x

sed seuerae tantum subicit ultioni. 1-3. Dilexisti mercedem super omnes areas tritici. Area et torcular non pascet eos, et uinum mentietur eis.

10

185 72

Non habitabunt in

terra Domini. Noli, inquam, o gens nostra, impudenter laetari, sed scito omnia uotiua tua mutaturam te esse contrariis : non solum enim in religionis officiis, sed etiam in omni actione uilis et intemperans exstitisti. Dilexish nempe mercedem super omnes areas tritici, id est, nihil melius, nihil ama-

15

20

bilius terrarum ubertate et uentris impendiis censuisti. Tota ergo tibi et frugum et fructuum subducetur ubertas, utque magis uota discrucient, diu apparens uindemia ita subitis disperibit procellis, ut in dolorem tuum non solum laesa, sed etiam mentita uideatur. Verum quid ego minora damna commemoro, cum penuriam tuam consequantur exsilia, nec uobis colendi patrii soli ulla detur facultas ? Cuius tamen calamitatis magnitudinem non poteris, quasi conquerens, admirari. Terrae enim istius, quantum

25

30

ad studia respicit, uoluntarius

desertor fuisse conuinceris :Assyriorum namque et Aegyptiorum tum crimina, tum auxilia concupisti. Qua ergo impudentia regionis istius fertilitatem capessas, cuius insignia et in ritibus et in moribus respuisti ? Abibis potius illo pulsus, quo isti ante corruptus, et sicut ad Aegyptum uoto, ita ad Assyrios captiuitate pertractus, eam penuriam sustinebis, ut pollutis et obuiis cibis cum dolore uescaris. 4. Non libabunt Domino uinum, et non placebunt ei, sacrificia eorum quasi panis lugentium, omnes qui comedunt eum contaminabuntur ; quia panis eorum animae ipsorum, non intrabit

in domum Domini. Mala iam captiuitatis exsequitur, et dicit, quoniam, cum rerum copiae extrema fuerint egestate mutatae, nec felicitatis aliquid nec consolationis occurrat, transi35

40

gantque omne tempus in luctibus, quippe qui nec sacrificium Deo sinantur offerre, nec de expiatu aliquid sperare culparum : per quae uidelicet officia Deo se arbitrabantur esse placituros. Omnis ergo eorum oblatio, non feriis, sed inferiis aptior, polluet potius quam purget adeuntes. Quia panis eorum animae ipsorum, non intrabit in domum Domini. Eadem est, quae in superioribus fuerat, intenta sententia, cum repudiata a Deo sacrificia ipsorum, qui obtulerint, esse dicuntur. Ergo et nunc, inquit, reppuli eorum oblationes, quos ob nimietatem criIn Os., cap. IX, 40/41 cfr. supra, p. 183, 235-254 19 colendi patrii] BP?, colenda patri P 22 conuinceris] P V/2/, conuincens B 25 abibis] BP!, habebis P 26 corruptus] P, + uoluisti B 27 pertractus] P, profectus B 29 libabunt] BP!, libabant P 31 panis] BP? (cfr. /. 45), panes P 33 — egestate fuerint B 34/35 transigantque] P, transigentque B 37 — placituros esse arbitrabantur B 38 omnis] BP!, omnes P 31 intenta] BP, intentata P? 42 obtulerint] P, obtulerunt B

387

186

IN OSEE PROPHETAM

LIBER II, 1x

minum etiam de solo patrio commotus exegi : ipsorum funebri 1006 45 cedet alimoniae panis ille, quem. in domum Dei non merentur inferre. 5-6. Quid facietis in die sollemni, in die festiuitatis Domini ? Ecce enim profecti sunt a uastitate, Aegyptus congregauit eos,

Memphis sepeliet eos. Desiderabile argenti eorum urticae here- 38° so ditabunt, lappa in tabernaculis eorum. Quamuis maior sit beato Osee intentio decem tribuum gesta percurrere, atque eorum uel exagitandis criminibus uel explicandis calamitalibus immorari, tamen pro potestate uaticinii quae Iudae quoque tribui accidere contingit. Et, quoniam nouit Hierosolymitas, 75 55 licet paulo tardius, pro aequatione meritorum Samaritis similatum ire, Templi etiam sacrificiorumque commeminit, toti quasi genti quod duabus praecipue tribubus concordet ascribens. Proinde, cum diceret eos oblationum, per quas se purificari aestimabant, solacia perdidisse, excoluit incidentem co-

6o lorem ; et quia eiusmodi officiorum imperata cessatio his praecipue crudescit diebus, quibus exercebatur iucunda sollemnitas, ideo ait, Quid facietis in die festiuitatis Domini ? Quae uos uidelicet tenebrae, quae amaritudo, qui animi angor implebit, cum illum festiuitatis dominicae diem, quem insignem 6; uobis atque dulcem coetus populi cantusque reddebat, exsules, muti, in uinculis et in seruitute barbara transigetis ? Et quoniam per occasionem Ephraim etiam quae essent, ut diximus, Iudaeae uentura signauit, sequitur : Ecce enim profecti sunt a uastitate, Aegyptus congregabit eos, Memphis se7o peliet eos : cum regionem, inquit, eorum hostilis fuerit populata dominatio, cunctis tribubus continget, exsequente sup-

plicio, quod antea peccante desiderio perpetrarunt, ut, sicut pars in Assyrios ducta est, ita etiam partem Aegyptus congreget, et memphitica susceptos terra consumat. Id autem 75 post uictoriam Nabuchodonosor, qui Hierosolymas eruit, illis accidisse Iudaeis quos agrorum cultores Babylonii reliquerant, et beatus Hieremias et Regum narrat historia. Quod autem subicit, Desiderabile argenti eorum urticae hereditabunt, ex usu captiuitatis euenire, utinam nos lectio tantum,

74/77 cfr. IV Rg 25, 26.

et non etiam

ler 41, 17. 43, 7 (cfr. Hier p. 94, 110-116)

44 commotus] BP, commotos propos. Val 49 urticae] P Val, uerticae B 51 osee P, oseae B 52 exagitandis] P, exaggerendis (sic) B 54 contingit] P, attingit B 55 licet] P, sed B 55/56 similatum] P, similia latum B 56 commeminit] BP?, commemini P 60 imperata] P, inquinata B 61 crudescit] BP!, credescit P — 62 festiuitatis] P, sollemnitatis B — 63 qui] P, quis B — 66 muti] P, inuiti B 69 congregabit] B, congregauit P 30/731 — eorum hostilis dominatio populata fuerit inquit B 71 dominatio] BP?, dominato P — 74 - terra susceptos B $5 hierosolymas] P, hierosolymitas B, hierosolymis P? 76 babylonii] B, babyloni P

IN OSEE PROPHETAM

LIBER II, 1x

187

8o experimenta docuissent ! Constat quippe, uel aedes magnis sumptibus

fabricatas,

cum

defecissent

incolae,

siluis fuisse

contectas, uel plerumque etiam auri et argenti defossos thesauros, his qui occuluerant interemptis, in continuam obliuionem perisse. 85

*. Venerunt

dies

uisitationis,

uenerunt

dies

retributionis.

Scitote, Israhel, stullum prophetam, insanum uirum spiritalem ; propter multitudinem iniquitatis tuae, et multitudo amentiae. Oportuerat quidem, ait, ut ratio te potius ad discernendum quam calamitas erudiret ; sed, quoniam rationis uelut prorsus 9o imparticeps flagra et stimulos exegisti, uel nunc iam, cum uisitationis, id est damnationis tuae, tempus aduenit, expergiscere, ut quid merearis intellegas, et studiis tuis deberi stipendia tam dura fatearis, quae te utique despectu spiritalium magistrorum collegisse perpendis. Eo siquidem usque furoris 9; eruperas, ut prophetas, qui ad sancti Spiritus loquebantur

397

arbitrium, et quae te manebant, parentum studio, nuntiabant,

si forte ageret formido praemissa, ne inueniret ultio quos puniret, tu eos non solum nihil supra reliquos praeuidere, sed etiam humana dicebas ratione priuatos, et quos uesania potius 100 quam reuelatio commoueret. Ita autem per abundantiam profanitatis appellari illo tempore prophetas solitos fuisse, Regum quoque pandit historia. Nam cum in Ramoth Galaad, missu beati Helisei, propheta quidam, ut Hieu in regem ungeret, aduenisset, circumsedentes proceres dicunt ad Hieu : 105 Quid sibi uult fanaticus iste ? Ita igitur apud eos exoleuerat diuini sermonis auctoritas, ut praecepta uirtutum iam non esse medicantia, sed furiosa censerent. Cuius criminis magnitudinem contionator horrescens, iudicanter exclamat : Propter multitudinem iniquitatis tuae, et multitudo amentiae, ac si di-

110 ceret, non est hic simplex quidam error, sed multiplicata dementia, uidelicet spiritales magistros et prophetico splendore pollentes eo potissimum tempore quasi stultos uesanosque despicere, quo ipsi tantam egestatem prudentiae sustinerent, ut deos esse quos conflauerant aestimarent. 115 8. Speculator Ephraim cum Deo meo, propheta laqueus ruinae factus est super omnes uras eius, insania in domo Dei eius. Hic quidam Ephraim nomine Hieroboam significatum putarunt, quem et de tribu Ephraim uenisse constat, et studiosum culturae Templi fuisse, atque ob hoc offensionem incidisse Salo100/105 cfr. IV Rg 9, 11 (cfr. Hier p. 96, 154-156) 118/120 cfr. III Rg 11, 26-40

86 stultum] P, praezm. te B — 88ait] P, om. B

116/117 Hier p. 96, 182-186

93 despectu] BP?, dispectus P

96 parentum] BP p.c., par«entum Pa.r. 98 tu] P, in B 105 exoleuerat] BP?, exsoluerat P 110 quidam] P, quidem B 113 quo] BP?, om. P 115 la-

queus] P V2], loquens B

119 offensionem] P, praem. in B (cfr. p. XXVI)

1007

74

188

IN OSEE PROPHETAM

LIBER II, 1x

120 monis ; sed postquam decem tribuum adeptus imperium est, auctor etiam profanitatis euasit, ad cultum uaccarum subditorum corda traducens. Ergo Ephraim nomine appellari Hieroboam putant, qui ideo speculari cum Deo dictus sit, quod prius et curam religionis habuerit, et diligenter quae 12; fuerant recta conspexerit ; sed qui olim, inquam, erat-propheta, ita subito ad praua defecit, ut ruina et laqueus suis sectatoribus redderetur. Quidni ? cum in domo dei sui, quem elegerat, quanta est maxima uersaretur insania. Verum hic locus hoc modo potest compendiosius explicari, ut dicamus, quia de 130 contumeliis prophetarum assumpta conquestio ex eodem illud tenore subiecerit, ac si diceret : o tu popule, profanis ritibus subiugate, ad cumulum iniquitatis tuae spiritalium magistrorum contumelias addidisti, ita ut prophetas Dei insanos et spiritales magistros stultos uocares; quae amentia de 155 magnitudine iniquitatis erupit. Audebas quippe interdum quoddam cum promissis eorum inire certamen, et dicere ecce speculandi munus ambo pariter sortiamur, et conspice-

39°

mur, utrum illa omnia ueniant, quae isti nobis uentura denuntiant ; addebasque, nihil aliud prophetas debere censeri quam 14o hostilem laqueum, in ruinam miserorum ciuium fabricatum ; sicque blasphemiam contumeliis copulantes, in domo Dei prophetarum esse insaniam dicebatis. Quam opinionem sane maximi esse sacrilegii, inuectio subiuncta conuincit. Exclamauit enim :

145

9. Profunde peccauerunt sicut in diebus Gabaa : recordabitur iniquitates eorum, et uisitabit peccata eorum.

Non est, inquit,

tale facinus, ut censura iudicis ualeat ipsius obliuisci. Et quoniam historiae ueteris fecerat mentionem, ait : Recordabitur iniquitates eorum

: uindicabit,

inquit, praesentem

contume-

150 liam prophetarum, non secus quam si illud crimen ad examen adduceret, quod ante regum aetatem, iudicibus gentem iudaeam regentibus, perpetrarunt. Illo siquidem tempore leuita quidam, cum ad habitationis propriae locum rediret, in urbem tribus beniamiticae, cui nomen erat Gabaa, die iam aduespe-

15; rascente, deflexit, cumque nullum illic hospitem repperisset, in publico cum propria uxore consedit. Sed perdita ciuitatis iuuentus, non contenta deuersorii negatione peccasse, sacer126/128 cfr. Hier p. 97, 189-192

151/167 cfr Idc 19, 1-20, 48 (cfr Hier p. 97,

194-196) 120 — imperium adeptus B

122 — nomine ephraim B

125 conspexerit] BP!,

conspexerant P qui] B, quia P 126 praua] B, parua P 130 conquestio] P Bouwm (Komm. 82), conquestione B 133 addidisti] BP?, addisti P 143 maximi] P?, maxime BP 145/184 gabaa] Pp.c., gabaam BPa.c. 146.149 iniquitates] P, iniquitatis B 146 uisitabit] BP!, uisitauit P 149 uindicabit] P, praem. et B 150 secus] P? ;n ras., serius B

407 75

IN OSEE PROPHETAM

LIBER II, 1x

dotis coniugem

in usum

obscenitatis

insolentissimae

foeditatis

exercuit,

abripuit,

ut

illusa

189 tantumque

mulier,

sicut

160 amiserat pudicitiam, priuaretur et uita. Sed postera die leuita consurgens iumento suo exstinctae coniugis cadauer imposuit, idque in frusta concidens per omnes tribus gentis illius destinauit,

ut, causa

tam

arriperent ultionem.

trucis spectaculi

Sicque Gabaonitis

cognita,

1008

communem

bellum, nisi noxios

165 traderent, indicentes, tertio uix superatos deleuere conflictu,

ita ut de tota tribu Beniamin non amplius quam quingenti homines superfuisse referantur. Illi ergo sceleri praesens peccatum propheta composuit, quod uidelicet perpetrabant spiritales uiros stultos et uesanos uocando. Commendat autem 170 reuerentiam prophetarum aequatio facta culparum, quorum ostendit honorem audaci tantum sermone uiolatum non ad minorem reatum ualere, quam quem obscenitas quondam publica, et eadem cruenta atque incesta, contraxerit. 10. Quas: uuas in deserto inueni Israhel, quasi prima poma 175 ficulneae in cacumen eius uidi patres eorum ; ipsi autem intrauerunt ad Beelphegor, et abalienati sunt in confusione, et facti sunt abominabiles sicut ea quae dilexerunt. In unum colli'git quae diuersis gesta sunt temporibus, ut exaequet, sicut diximus, reatum religionis uiolatae, et contumeliae prophe180 talis. Fecit autem excessum in laudem parentum, per quam degenerantibus filis crescat inuidia, appareatque a quo culmine sanctitatis in quae criminum profunda descenderint. Cum densis, inquit, impietatis uepribus squaleret et tegeretur natura mortalium, Abraham Isaac et Iacob generositatis in185 dicia praestiterunt, ita suauitatem debitae erga Deum confessionis quasi uuas ficusue parientes ; quam illorum fidem atque uirtutem non pro sua paucitate despexi, sed tanto maioris

honoris

et gratiae iudicaui,

quanto

plura gentium

profanarum exempla contempserunt. Sicut ergo uitem in 19o uasta solitudine germinantem, sicut ficus praecoquas, in quarum

appetentiam

et tempestiuitas

commoueret

et suauitas,

ita eos in gremium meum debita sedulitate collegi, ne quid de eorum aut fructibus periret aut laudibus. Sed cum ego appellari eorum Deus, qui eram rerum Dominus, elegissem, subolem 183/185 cfr. Hier p. 98, 235-240 188 abripuit] P, arripuit B 160 sed] BP!, om. P postera] P, postero B 164 sicque] BP?, sique P 170 facta] BP!, factu P 171 tantum] P, tamen B - honorem audaci tamen sermone uiolatum ostendit B 172 quam quem] Pa.c., quamque P p.c., quam illum quem B 174 prima] BP?, primo P 175 cacumen] P, cacumine B 178 diuersis] BP!, diuersi P 181 crescat] BP p.c., crescant Pa.c. a quo] V/2/, auso BP, a summo P?, a quanto propos. Bar 183 densis] BP?, dendis P 184/185 indicia] P, iudicia B 186 uuas] BP!, uas P 189 uitem] BP!, uim P

193 sed] BP?, se P

194 — deus eorum B

407

190 195

205

21 I

220

IN OSEE PROPHETAM

LIBER

II, 1x

quoque eorum multiplicare perrexi, sed degener populus, et maiorum suorum pariter et conditoris oblitus, ad cultum eorum idolorum, quae sola consecrasset obscenitas, introiuit : ad Beelphegor uidelicet, quem Priapi dixerunt figuram tenere. Id autem commendat historia libri Numerorum, id est, quia secundum consilium Balaam instructae Madianitarum mulieres israhelitico exercitui obuiam meretricio habitu gestuque processerint, ut, cum illos in appetentiam libidinis concitassent, non prius stupri facultatem praeberent, quam Beelphegoris idoli sui sacrificio polluissent. Denique talis in populum plaga surrexit, ut uiginti et tria milia uno die pariter interirent. Confusio ergo comprehendit obscenos, ne minus abominabiles Deo fierent quam ipsa idola, quorum consectatione deliquerant. Haud igitur illius aetatis populi, quos Osee propheta compellat, in Beelphegor peccasse dicuntur ; sed quia commemoratio antiquitatis inducta est, et sanctorum patrum laudata generositas, posteri eorum quae diuersis aetatibus commiserint, explicatur, ut quorum sint similes hi, qui in praesenti arguuntur, appareat, ac si eis diceretur : en quae dedecora illustri stirpe fluxerunt ! en quibus tanta

76

fuit paternae dignitatis obliuio, ut, cum maiores eorum in salutem eligi, mundo pereunte, meruissent, isti deinceps, stul-

titia in se et obscenitate certantibus, Priapos sint uitulosque uenerati ! 11-12. Ephraim quasi auis auolawit, gloria eorum a partu 1009 220 et ab utero et conceptu. Quod si et enutriet filios suos, absque liberis eos faciam in hominibus. Sed et uae eis, cum recessero ab eis. — Ephraim, inquit, quasi auis auolauit. Iam et supra dixerat, Factus est Ephraim quasi columba seducta non habens cor, Aegyptum inuocabant, ad Assyrios abierunt. Iste ergo po- 41T 225 pulus, qui noluit inter pia impiaque discernere, sed factus est abominabilis sicut et ipsa simulacra, merito tanta in captiuitatem uelocitate transferetur, ut non tam ambulasse quam uolasse uideatur. Nec tamen sola exsilii flagra patietur, sed praecedens inopiae morborumque calamitas filiorum con230 sumet examina, ut puniat orbitas eorum pectora, quae prius 199/206 cfr. Nm 25, 1-9. 31, 16 (cfr. Hier. p. 98, 241-245) 226/223 cfr. Hier p. 100, 310-311

223/224 Os 7, 11

195 degener] P V/z/, degendo B 196 maiorum] conieci, malorum BP 198 quem] P, quam B — figuram priapi dixerunt B 202 processerint] P, proces-

serunt B 207 consectatione] P V/4/, consectationem B 211 — quae posteri eorum B 212 commiserint] P, commiserunt B — similes sint B 214 quae] P, praem. in B illustri] P, praem. ab B, praem. de P? fluxerunt] P Val, fluxerant B tanta] P, tantae B 216 salutem] BP!, salute P 217 se] P, eis B 217/218 — uitulosque uenerati sint B 220 conceptu] P, praem. a B enutriet] P, enutriuerit B, enutrierint D? 221 et] P V/a1, om. B 222 et] P, om. B 224 transferetur] B, transfertur P 228 exsilii] BP!, exili P

IN OSEE PROPHETAM

LIBER II, 1x

IOI

fecunditas efferebat. Gloria, inquit, eorum a partu et ab utero et conceptu ; quod si enutriuerint fiios suos, absque liberis eos faciam in hominibus, id est, cum aeternum iudicem criminibus asperassent, nihil de eius placatione curantes, multiplicandis 235 tantum familiis gestiebant, eam felicitatem suam gloriamque censentes, si liceret tum sociare nubentes, tum spectare grauidas, tum audire parientes. Illic ergo eos feriam, ubi maxime laetabantur : uel non eis liceat filios nutrire susceptos, uel, si contigerit nutrire, dispereant, donec ad solitudinis squalorem 240 defectu optatae dudum subolis perducantur, sicque sentiant quia, cum non possit bene esse his quos desero, multo sit his deterius quos depugno. 13-14. Ephraim ut uidit Tyrus erat, fundata in pulchritudine, et Ephraim educit ad interfectorem filios suos. Da eis, Domine ; 245 quid dabis, Domine ? Da eis uuluam sine filiis, et ubera arentia. Etiam apud alios prophetarum descriptam tyricae ciuitatis amoenitatem et frequentiam legimus, ita ut beatus Hiezechiel meretricis eam canticum nominauerit, propter multitudinem uidelicet carminum, quibus tota urbs pernocti luxuria concre250 pabat. Quia ergo hic mutationem erat Samariae populo comminatus, ut augeret sensum doloris, pulchritudinem eius, quae fuit in prosperitate, miratur, ac si diceret: calamitatis istius magnitudinem, qua de finibus suis Iudaei, consumpta subole, migrauerunt, non bene intellegit nisi qui priora considerat ; 255

tunc enim aduertet, quanta in deterius fuerit facta mutatio,

situs ita et a litore et a continenti uenientibus arrideret, ut 260

dl

cum cogitauerit quanto prius laetitiae flore uernauerint. Ephraim, inquit, ut widit Tyrus erat, aestuans populis, affluens coplis, perstrepens lusibus, resonansque carminibus, et cuius 41* possit dici, ipsa eius fundamenta in quadam pulchritudine constitisse. Sed huic, inquam, ciuitati, deliciis quidem circumfluenti, nullum tamen sibi de iustitia et religione praesidium comparanti, ut ad interfectionem suos filios educeret, imperauit, saeuientiumque hostium pateretur arbitria, quae

247/248 cfr. Is ( I) 23, 1 231 — eorum inquit B 232 conceptu] P, praem. a BP! 233 tantum] P, tamen B eam] BP!, eum P 236 sociare] BP, sociari P? 238 laetabantur] BP?, laetabuntur P uel (19)] P, ut B 239 dispereant] P, depereant B 240 optatae] conieci, optata BP subolis] P V/a/, suboles BP! — optata dudum suboles defectu B perducantur] Pa.c., perducatur BP p.c. 241 possit] BP p.c., possint P a.c. 243.257 uidit] BP, uidi Va3/ 244 educit] BP (cfr. /. 265-267), edueem?

247/248 beatus hiezechiel meretricis eam] P, eam meretricem beati eze-

chielis B 249 pernocti] P, per noctem in B 250/251 — samariae mutationem populo comminatus erat B 255 aduertet] B, aduerte Pa.c., aduertit Pp.c. 256 cogitauerit] P, cogitarit B 25% populis] P?, populus BP 258 resonansque] P, resonabatque B et] P, ut B 260 possit] P, posset B

102

IN OSEE PROPHETAM

LIBER II, 1x

265 Legis nostrae praecepta calcauerat. Mutatis autem in declinatione temporibus, quae adhuc sub Nabuchodonosor futura sunt quasi alias acta commemorat. Ephraim ergo, id est Samaria reliquarumque tribuum multitudo, tanto est ulciscentis terrore compressa, ut subolem suam ipsa prope interficientibus 270 properaret offerre : quod utique non agendo implesse dicitur, sed merendo. Fit autem de consuetudine Scripturarum quasi schema dubitantis, et, sub rogatione, quid ueniat nuntiantis : Da eis, Domine ; quid dabis eis ? Vuluam, inquit, sine liberis,

et ubera arentia. Ea, inquit, plaga condemnet, sciantque se 27; internecione delendos. Supra enim dixerat, quod, si enutrissent filios, orbitatem

eorum

ilico sustinerent ; nunc

IOIO

autem

addidit, avida ubera et prodigialem sterilitatem feminis ingerendam, ut populorum, quos depasta captiuitas est, etiam reparatio desperetur. 280 15-17. Omnes nequitiae eorum in Galgal, quia ibi exosos habui eos, propter malitiam adinuentionum eorum ; de domo mea eiciam eos, non addam ut diligam eos, omnes principes eorum recedentes. Percussus est Ephraim, radix eorum exsiccata est, fructum. nequaquam facient ; quod si et genuerint, interficiam amantissima uteri eorum. Abiciet eos Deus meus, quia non 285 audierunt ewm, et erunt uagi in nationibus. In Galgal quidem praecipue idola coluisse referuntur, et ideo omnes eorum nequitias ibi collectas esse pronuntiat, propter quas eosdem se odisse testatur. Putauerunt autem quidam, quia propter 290 Saulem loci quoque huius sit recordatus propheta : in Galgal enim suscepit gentis ipsius principatum ; quae quoniam Hieroboam auctore, uitulos uidelicet consecrante,

deliquerat, ideo

per occasionem praesentis reatus etiam illum originis accusat errorem, cum, sacerdotum regimine fastidito, esse sub regibus 42T 295 ad similitudinem uicinarum gentium concupiuit. Sic ergo ait, Omnes nequitiae eorum in Galgal, ac si diceret, ista quae nunc eos deuorauit impietas, inde habuit causas, illic suscepit exor-

dium, ubi rem publicam de sacerdotali ad regiam transtulerunt. Sed hic sensus uideretur esse subtilior, ille autem clarior

286/287.300/301 cfr. Os 4, 15

289/291 cfr. I Sm 10 (cfr. Hier p. 102, 391-394)

265 — nostrae legis B 265/266 declinatione] P, declinationem B 266 nabuchodonosor] BP?, nagudonossor P 267 alias acta] V/acc (Comm. 106), alia facta BP, iam facta P? Bouwm (Komm. 83) 269 ipsa] P, ipse B 210 properaret] P, praepararet B 274 sciantque se] B, sciantque P*, sciant se P* 276 eorum] P, illorum B 278 — est captiuitas B 280 exosos] BP?, exosus P 281 malitiam] BP?, militiam P eorum] BP1, om. P 286 eum] P Val, om. B 287 referuntur] BP!, referantur P 293 per occasionem] P p.c., pro occasionem Pa.c., pro occasione B 293/294 originis accusat errorem] comeci, originis accusant errorem P, originem accusat erroris B 294 cum] BP p.c., + est P.a.c. 299

uideretur] B (cfr. supra, p. XXIII), uidetur P

IN OSEE PROPHETAM

LIBER II, x

193

300 et ualidior, qui institutae contionis tenore et in Galgala et in aliis locis cultum arguit idolorum ; propter cuius horrorem electurum

se eos de domo

sua

iustus

arbiter comminatur,

eique sententiae aliud, quod magis urat, adiungit, id est, Non addam ut diligam eos : quod et in principio filia illa Absque 305 misericordia futura signauit. Eiciendas autem de domo sua tribus, id est de terra repromissionis, annuntiat, quia, quan-

tum ad Templum respicit, olim ab eo per funesta Hieroboam regis commenta discesserant. Seueritatem igitur, qua de finibus propriis eiciuntur profani, adeo fixam mansum ire promit310 tit, ut uideatur

nullius

successu

misericordiae

78

temperanda.

Quod quoniam graue animaduersionis pondus docebat, statim causam quae esset magna subiecit : Omnes enim, ait, Principes eorum recedentes, quod utique ita posuit, non ut solos optimates lapsos in peccata signaret, sed ut de uulgi iniquitatibus 315 dubitatio nulla remaneret, cum nec de principibus aliquis, qui non a cultu Dei recederet, exstitisset. Reliqui sane uersus geminant sententiam paulo ante praemissam, id est, per quam eis et orbitatem et sterilitatem pariter fuerat comminatus. Percussus est Ephraim, radix eorum exsiccata est, fructum ne320 quaquam facient ; quod si et genuerint, interficiam amantissima uleri eorum. Abiecit eos Deus meus,

quia non audierunt eum,

erunt uagi in nationibus : ipsos, inquit, captiuitas hauriet, subolem uero eorum, qua nihil dulcius est parentibus, calamitas multiplex uariaque consumet.

(CAPVT X.) 1-3. Vitis frondosa Israhel, fructus adaequatus est ei ; secundum multitudinem fructus sui multiplicauit altaria, iuxta ubertatem terrae suae exuberauit simulacris. Diuisum est cor eorum, LA

nunc interibunt ; ipse confringet simulacra eorum, depopulabi-

10118b

tur aras eorum, quia nunc dicent, Non est rex nobis, non enim

42Y

timemus Dominum, et rex quid faciet nobis ? Vna eademque materia est per quam prophetae currit oratio, id est, populi illius exagitare crimina, denuntiare supplicia ; et ideo plerumque similes et eosdem retractat colores, quantum tamen potest

305/308 cfr. Hier p. 103, 415-419

300 et (29)] P, om. B 301 horrorem] P, errorem B 307/308 — hieroboam regis per funesta B 309 adeo fixam] conieci, ad eos fixam P, fixam in eos B mansum ire] P, mansuram B 310 — misericordiae successu B 319 est (29)] BP!, om. P 321 abiecit] P, abiciet B 322 — hauriet captiuitas B 323 qua] BP p.c., quia P a.c.

In Osee, cap. X, 3 simulacris] P, praem. a B gitare] P, exaggerare B

4 — eorum simulacra B

8 exa-

194 10

IN OSEE PROPHETAM

LIBER II, x

aliquid quo nouentur admiscens. Igitur frondosam witem nominans Israhelem, fructum ei adaequatum esse pronuntiat: haec autem uinea, cum translata de Aegypto terram repromissionis implesset, diffusis, inquit, constitit laeta palmitibus,

15

et tantam ubertatem fructuum, id est filiorum nepotumque, produxit, ut angusta terrarum, quas acceperat, spatia redderentur. Sed quid profuit auctus subolis contigisse ? Ita in contrarium erupere studii, ut in meas contumelias, qui tanti

20

muneris auctor fueram, pro numero multitudinis armarentur, et, quasi copias suas sceleribus aequare contenderent, publice priuatimque deos sibi quos colerent fabricarent. Sicque illa uitis, quae delectorum patrum fuerat stirpe plantata, in botrum amaritudinis et in palmitem est conuersa Sodomorum, ut tam populares quique quam principes, non tantum neglexisse iustitiam, sed eam etiam impugnasse gauderent. Ergo d?wi-

25 sum est cor eorum, nunc interibunt, id est, tota a me intentione

30

35

40

separati sunt, et a cultu Legis firmata discessere sententia : quid superest, nisi ut fixa clade depereant, atque opinionis suae intellegant uanitatem, qua se ita sueuerant consolari, ut dicerent, meliorem statum suum uel sub captiuitate censendum, quam cum a sanctis aut pontificibus gubernabantur aut regibus ? Inter se igitur, ait, per impudentiam colloquentur, quoniam tunc quandam obtineant libertatem, cum nec Legi 10128b cogantur oboedire nec regi, quippe quorum principem hostis abduxerit, et qui religionis iugum antiqua profanitate depulerint. In his ergo, ait, sceleribus gestientes, felicitatem putant, quod non ad diurna regum suorum uocentur officia, sed procul degentes annua uictoribus tributa dependant. Sicut enim illi, de quibus ait Apostolus, Desperantes semetipsos tradiderunt impudicitiae in operationem immunditiae omnis et auaritiae, 79 uel sicut illi quos inurit propheta quia dixerunt, Linguam 43° nostram magnificabimus, labia nostra a nobis sunt, quis noster est dominus, ita et de istis beatus Osee pronuntiat, quod eo usque profanitatis eruperint, ut uel dixisse uel dicere posse

uideantur, Non 45

est rex, non enim timemus

Dominum,

et vex

quid faciet nobis, id est, diuini timoris sumus molestiis absolu-

In Os., cap. X, 12/20 cfr. Hier p. 105, 15-22 40/42 Ps 11, 5

22 cfr: Dr 32532

38/39

Eph 4, 19

16 subolis] BP, suboli P? 16/17 ita in contrarium erupere studii] P, cum ita in contrarium erumpere studuerint B 18 pro numero] BP, per numeros DP!

20 fabricarent] B, fabricarant P, fabricarunt D? 21 delectorum] P, de electorum B 22 — sodomorum est conuersa B 25 — intentione tota a me B 28 intellegant] BP?, intellegent P sueuerant] P, assueuerant B, consueuerant D? 32 cum] P, qua B 33 cogantur] B, coguntur P 36 diurna] P, diuturna B 40 inurit] P, innuit B 44 rex] P, + nobis B 45 diuini] P, praem. a B az molestiis sumus B

IN OSEE PROPHETAM

LIBER II, x

195

ti, nec habemus regem, qui hanc dictorum licentiam possit ulcisci ; quod quoniam grauem bene consideranti mouit hor-

rorem, increpanter exclamat : 4. Loquimini uerba wisionis inutilis, et ferietis foedus, et so germinabit quasi amaritudo iudicium super sulcos agri, scilicet glebas cordis, si tanta dementia inisse uos foedus cum extremis calamitatibus sentietis, adeoque omnes uestrae regiones diuersis cladibus implebuntur, ut in ipsis terris pericula magis uideantur pullulare quam germina. Competenter autem, quia 5; eos non neglegentia sed studio deditaque opera peccauisse signauerat, sulcos nominauit impressos aruis, in quibus amaritudo iudicii, id est uindictae seueritas, nasceretur, idque se

nossent, quod seminauerant, messum ire. 48 increpanter exclamat] P?, increpat rex clamat P, increpat et exclamat B

51

glebas cordis si] propos. Boum (Komm. 133, 1), quibus cordi si P, quibus cordi sit B, quibus cordis sit P? 53 implebuntur] BP!, implebantur P 57 idque] P, ideoque B

IN OSEE PROPHETAM 60

LIBER TERTIVS

1oried

(CAPVT X (sequitur ).»

5-6. Vaccas Bethauen coluerunt habitatores Samariae. Quia luxit super eum populus eius. Et aeditui eius super eum exsultauerunt in gloria eus. Quia migrauit ab eo : siquidem-et ipse in Assur delatus est, munus regi ultori ; confusio Ephraim capiet, 65 et confundetur Israhel in uoluntate sua. Hunc locum traditio iudaica ita consueuit exponere, illis uidelicet temporibus, quibus necdum fuerant Israhelitae ad Medorum arua translati, sed in propria adhuc regione sistentes Assyriis tributa pendebant,

exhausto

aerario,

etiam

uitulos,

quos colebant,

7e pro uectigalibus Assyrio fuisse directos; quos tamen, cum Hieroboam aureos fabricasset, ab aedituis suis, quibus eorum fuerat delegata custodia, aere fuisse mutatos. Cum ergo necessitas exstitisset ut ad supplementum tributorum etiam uituli mitterentur, luxerunt quidem populi, qui se aestima7 bant numina perdidisse, fraudis uero conscii exsultauere custodes, quia, translatis alio simulacris, etiam inquisitionem furti ulterius timere desiissent. Quamuis autem huic sensui occasionem lectio praestitisse uideatur, tamen potest etiam sub tenore institutae ab initio explanationis liquere, ut, post80 quam comminax denuntiarat auctoritas quod per sulcos agri amara miseris ultio germinaret, statim causam indignationis suo more subiecerit,

Vaccas Bethauen, inquiens, coluerunt

45"

101204

habitatores Samariae, id est regiae ciuitatis, qui alios debuerant ab errore reuocare, ad exigua oppida adoratum uitulorum 8; imagines cursitabant ; post quae sequentis uersus per hyperbaton ordo mutetur, fiatque ista distinctio, quia confundetur populus Samariae, cum uilitatem et inutilitatem deorum eius aduersa detexerint : nam cogente penuria, etiam ipsi ad 43t uectigalia supplenda iungentur, non plus uidelicet habentes 9o momenti, quam ratio poscit metalli, et ideo eos infelix populus lacrimis prosequetur, quos paulo ante cum honore maximo et hariolorum gaudiis consecrauerat. Confusio Ephraim capiet, et confundetur Israhel in uoluntate sua, cuius tantam nimirum deformitatem et tam acerbum stipendium recognoscet. 95 1-8. Transire fecit Samaria regem suum quasi sbumam super faciem aquae. Disperdentur excelsa idoli, peccatum Israhelis, lappa et tribulus ascendent super aras eorum, et dicent montibus, 65/77 cfr. Hier p. 110, 173-184 59 explicit in osee liber .ii. incipit liber. iii. P, ruffini aquileiensis presbyteri comment. in oseam prophetam liber iii B 61.82 uaccas] BP?, baccas P 64 — ephraim confusio B 75 exsultauere] Bar Bouwm (Komm. 12), resultauere BP

48 — praestitisse lectio B 8% uilitatem] P V/2/, utilitatem B 90 — infelix populus eos B 92 hariolorum] BP p.c., auriolorum P a.c 97 tribulus] BP!, tribulos P

IN OSEE PROPHETAM

100

105

LIBER III, x

197

Operite nos, et collibus, Cadite super nos. Quantum ad diuinam, inquit, pietatem clementiamque respicit, uolueram ut fieret eis terrae suae longa et secura possessio ; sed grauia eorum sacrilegia restiterunt, et regem, id est regnum suum, celeri compulerant fine deleri, ita ut, instar spumae aquae cursibus innatantis, et profanitas gentis laberetur et dignitas. Cunctis igitur delubris, quorum frequentatu me consueuerat asperare, hostili igne consumptis, aras eorum

ut qui reliquus fuerit, uel pudoris sui uel timoris impulsu delitescere cupiat, si non datur aliter, uel sub montium aliquorum ruinis. Notandum autem, quia hunc uersum et in Euangelio Dominus assumpserit ut metuentium uota signaret, IIO atque de Scripturarum more descendat, prolatas in causam aliquam sententias ad similia negotia decenter assumi. 9-(10). Ex diebus Gabaa peccawit Israhel, ibi steterunt, non comprehendit eos in Gabaa proelium super filios iniquitatis. Iam supra temporis istius intulerat mentionem, ubi ait, quoniam 115 hi, quibus erant prophetarum dicta derisui, ita peccauerint, ut illa Gabaonitarum iuuentus, quae uxorem Leuitae usque ad interitum polluisset. Sed ne esset ieiuna repetitio, quos ibi contulerat hic praeponit, dicens, simile quidem crimen uideri illorum, qui incesta obscenitate peccassent, et horum qui 120 uiros spiritales stultos amentesque censerent, et ideo saeuituram captiuitatem ad illius similitudinem cladis, quae Beniamitas paene internecione deleuerat ; nunc ergo quasi culparum et poenarum ad examinandum momenta suspendens, hanc, quae est posterior, grauiorem pronuntiat ultionem, non utique 125 de nihilo, sed quod illic inter acies decem et unius tribus diu certamen

errauerit, et Gabaonitae,

quamuis exigui numero,

magno tamen sint labore superati, hic uero ita omnes Samaritarum opes praecedentes ultimam euersionem calamitates eruptionesque consumpserint,

ut nemo

esset qui haberet fi-

130 duciam

155

resistendi. Ex diebus igitur Gabaa Israhelem peccauisse pronuntiat, sed illo tempore aliquamdiu constitisse, ac uirium suarum documenta grauissimis edidisse conflictibus : nam tertio demum certamine auxilium Dei lacrimis implorantes Israhelitae omnes confecere uictoriam ; nunc uero, quoniam non solum in aciem aduersum Assyrios nemo 108/109 cfr. Lc 23, 30 (cfr. Hier p. 111, 239-240)

IOI3

dumeta conuestient, ita

113/117 cfr. Os 9, 9

99 — pietatem clementiamque respicit inquit B 102 compulerant] BP, compulerunt Va/ 103 laberetur] B, labaretur P — 104 — consueuerat me B — 106 impulsu] BPp.c., impulsus Pa.c. 107 cupiat] BPp.c., cupiant Pa.c. 112/113 non comprehendit] P (cr. /. 139), comprehendi B 114 istius] P, ipsius B 118 praeponit] P, proponit B -- crimen uideri quidem B 121 — similitudinem illius B 123 — momenta poenarum ad examinandum B hanc] BP?, hunc P 129 eruptionesque] P, euersionesque B

44*

198

IN OSEE PROPHETAM

LIBER III, x

processit, sed neque muros suos ualuerunt tueri, ideo dicit propheta ex miseriarum cumulo quantitatem etiam debere iniquitatis intellegi : nam illo, inquit, tempore tam fortiter restiterunt Beniamitae, ut aliquamdiu nec comprehensi proelio 140 uiderentur, hi uero decem tribuum populi cum suis regibus atque principibus, quoniam me offenderant, nec steterunt. Ergo quoniam absque ullo certamine in reos mihi est promulganda sententia, Jwxía desiderium meum corripiam eos ; quod secundum nostram prorsus consuetudinem uidetur illa14; tum, qui, cum indignatione aliqua commouemur, desiderare nos dicimus ultionem, et uoluptatem de reorum afflictione sentire. Nunc itaque eos iuxta desiderium suum corripiendos esse promittit ; sequitur enim, Congregabuntur super eos populi, id est, quasi ad paratam praedam diripientium Eri en 150 conueniet, ut isti supplicia geminae iniquitatis excipiant: si

44Y

81

enim ait, Corripientur propter duas iniquitates suas, ee tamen, ut indicauit numerum, ita species non notauit. Posse-

mus proinde dicere, illas eum iniquitates, quas distinxit alius propheta, signasse, id est, quod yreliquerint Deum fontem 155 aquae wiuae, et lacus sibi contritos, uidelicet idola, fabricarint, ex quibus nullum possint sentire refrigerium ; sed quoniam optima est exponendi regula quae de consequentia lectionis assumitur, duas illum iniquitates appellasse eas nimirum, quas in praesenti loco arguit, arbitremur, id est, quod non solum 160 ueros prophetas contumeliis et cladibus operiebant, sed et e regione falsos ac daemonibus seruientes et officiis et muneribus honorabant ; per quod utique docebantur non labi errore, sed studio, qui pari instantia utrumque faciebant, et honorando perniciosos, et detestando salutares magistros. Per con16; trarium quippe iter gradiens sanctus quisque describitur : Domine, quis habitabit in tabernaculo tuo, aut quis requiescet in monte

sancto iuo ? Qui ingreditur

sine

macula,

et operatur 1014

vustitiam ; qui loquitur. ueritatem in corde suo, qui non egit dolum in lingua sua, nec fecit broximo suo malum, et obbrobrium 170 non accepit aduersus proximum suum. Ad nihilum deductus est ?n conspectu eius malignus, timentes autem Dominum

magni-

ficat. Propter has ergo duas iniquitates, ea impios quae mihi

154/153 cfr. Ier 2, 13 (cfr. Hier p. 113, 300-303)

166/172 Ps 14, 1-4

136 ualuerunt] P, uoluerunt B 142 ullo] P, uero B 142/143 — promulganda mihi est B 148 congregabuntur] BP!, congregabantur P 152/133 possemus] BD possimus P 153/154 eum iniquitates quas distinxit alius propheta signasse] P, iniquitates quas non distinxit alium prophetam signasse B 154 reliquerint] B, reliquerit P 160 operiebant] BP?, operibant P et e] P, e de (sic) B 161 en) 2 den 164 et] BP p.c., om. Pa.c. 165 iter] P, ita B sanctus] P, + ita B 168 qui (29)] P, et B

IN OSEE PROPHETAM

LIBER III, X

199

nimis iucunda sit afflictione consumam. 11-12. Ephraim uitula docta diligere trituram ; et ego transiui 175 Super pulchritudinem colli eius, ascendam super Ephraim, ara-

45°

bit Iudas, confringit sibi sulcos Iacob. Seminate uobis in iustitia,

180

18;

190

195

et metite in ore misericordiae, innouate uobis nouale. Tempus autem requirendi Dominum, cum uenerit qui docebit uos tustitiam. Affectum indignationis suae uerbis irridentibus publicauit, ut gentem, quae erat poenis obnoxia, opportunam dignamque terendis frugibus witwlam nominaret, cuius sane imbecillitatem sexu pariter et aetate signauit, quippe quam supra collatam Gabaonitis omni ex parte postposuit. Ergo irridendo eam et witulam appellat et pulchram, et earum pressurarum, quas malis studiis meruit, diligentem ; non utique quod aerumnas suas amare posset afflicta, sed quod ita eis per sententiam necteretur, sicut solent sibi pectora amore inflammata coniungi. Ceruix igitur subici digna tormentis, aestus et auras latum ire promittitur, utque ei cum derisu comminator insultet, eorum malorum, quibus est dignissima, et cupidam eam pronuntiat et peritam. Ephraim, inquit, witula docta diligere trituram ; et ego transiui super pulchritudinem colli eus, ascendam super Ephraim, arabit Iudas, confringet sibi sulcos lacob. Ego, inquit, colla Ephraim hactenus superba defringam, ut, quem docentem indulgentemque contempsit, demum sentiat uindicantem. Nec sane censuram meam utilitas optata destituet : quamuis enim istos subdat exitio, alios eorum sanabit exemplo. Ephraim quippe, quia frumentum esse noluit, nec medulla pietatis impletus est sed totus in paleas

82

200 leuitate mentis euanuit, sustinebit exurentem se arearum la-

borem ; Iudas uero feliciore condicione succedet iugum timoris, nam defixo praeceptorum uomere inter bonum malumque discernet, glebamque pectoris sui studiis religionis edomans sementem scientiae cum opere iustitiae et misericordiae col205 locabit, eamque innouatis noualibus, de quibus uidelicet exegerit siluestria uirgulta, concredet, ut competens tanto operi respondere possit ubertas : quod eo tempore uidetur impletum, quo de manibus Sennacherib Ezechiam totamque urbem missum caelitus liberauit auxilium. Denique sequitur, Tempus

188/191 cfr. Hier p. 114, 340-351

172/113 — quae mihi minus iucunda sit afflictione consumam impios B 173 nimis] P, minus B 115/176 arabit] P! V/ (cfr. /. 201-202), abit P, orabit B 176 confringit] P, confringet B 177 innouate] P l/a3/, inuocate B 182 et] BP?, om. P

184 et (30)] B, om. P

187/188 — pectora amore inflammata sibi B

189 auras] BP!, eras P 192 transiui] BP?, transui P 195 quem] B, quae P contempsit P, contempserit B 196 optata] BP?, optat P 198 quia] P, qui B frumentum] P, fermentum B 201 iugum] P, iugo BP? 204/205 collocabit] BP?, collocauit P innouatis] B, innouata P 206 operi] P, opere B

45"

200 210

215

220

225

230

IN OSEE PROPHETAM

LIBER III, x

autem requirendi Dominum, cum uenerit qui docebit uos rustitiam. Beatum quippe Ezechiam commendandae studium religionis habuisse, ita ut principis et doctoris munus impleret, sacri loquuntur annales : neque enim tribus suae incolas ad cultum Dei reuocasse contentus, per uicinas etiam regiones, in quibus aliqui de Israhel capto translatoque remanserant, nuntios atque edicta dispersit, ut ad cultum Dei ueri repudiatis idolorum reuerterentur erroribus. Hoc est ergo quod dicit, Hierosolymitas misericordiam messum ire, cum ad requirendum Deum principis quoque eos iustitiam docentis deuotio concitaret. Quod sane opus atque munus, licet sub Ezechia breuiter uideatur effectum, tamen plenius a Domino nostro, qui Rex regum est Dominusque dominorum, per quem non uni tribui aut regioni, sed uniuersis terris atque nationibus lux pietatis ostensa est et uirtutum disciplina contradita, docetur effectum : propter quod et Apostolus dicit, Ecce nunc lempus acceptabile, ecce nunc dies salutis, nec ullam in ullo dantes offensionem, ut non maculetur ministerium. Tunc siquidem requirendi Dominum opportunum tempus apparuit, cum Verbum caro factum est, ut habitaret in nobis ; et uidimus gloriam eius, gloriam quasi Vnigeniti a Patre, plenum gratiae et ueritatis. Sed uideamus et reliqua. 13-15. Arastis impietatem, iniquitatem messuistis, comedistis frugem mendacii, quia confisus es in uiis tuis, in multitudine fortium tuorum. Consurgit tumultus in populo tuo, et omnes

235 munitiones tuae uastabuntur, sicut uastatus est Salmana

240

1015

a domo

eius qui tudicauit Baal in die proelii, matre super filios allisa : sic fecit uobis Bethel a facie malitiae nequitiarum uestrarum. Per occasionem Ephraim, cuius peccata per totum fere uolu- 46r men exagitat, mentio Iudae fuerat intromissa, in quo, quid deuotio et fides periculorum tempore meruisset, apparuit. Hunc ergo commemorationis excursum breuiter annotasse contentus, ad ordinem susceptae actionis reuertitur, et arguendis Israhelis sceleribus insistit. Vos uero, inquit, Samariae populi, oppido secus quam Iuda saepe ac Beniamin, cum in

211/217 cfr. II Par 30, 1. 5-11. 18. 31, 1

225/227 II Cor 6, 2-3

229/231 Io 1,14

210 qui] Va/ Bouwm (Komm. 67), quodBP. 211 commendandae] BP!, commenda Pp 211/212 — religionis studium B 216 — ueri dei B 218 — messum ire misericordiam B 219 -— iustitiam eos B docentis] P Val, docentes B 229 nobis] BP?, uobis P 231/232 reliqua arastis impietatem] comeci, impietatem aras reliquistis. BP, impietatem arastis impietatem P?V/2/ 234 consurgit] DP, consurget BP? 235.249 salmana] B, salman P 236 iudicauit] P, indicauit B matre] BPp.c., matrem Pac. 234 malitiae] BP, “al. militiae" Bar i. 239 exagitat] P, exaggerat B 240 apparuit] P, apparuisset B 243 — sceleribus israhelis B uos] BP, tu P? 243/244 — samariae populi inquit B 244 populi] BP, popule P?

IN OSEE PROPHETAM

LIBER III, xt

20I

245 discriminum extrema uenisses, nequaquam in Deo, sed in tuis consiliis agminumque tuorum es uirtute confisus. Fructum ergo reciplies competentem, ut populum ac munitiones tuas hostilis tumultus interimat atque subuertat, atque ad similitudinem impiissimi ducis, cui Salmana fuit uocabulum, con25 o sumaris ; quem sicut in libro Iudicum legimus, Gedeon uictoria potitus exstinxit, et uel cum

ipsis necessitudinibus,

quas

nomine miserae parentis ostendit, uel cum ipsa, in qua regnauerat, urbe, quae uideri potest mater appellata, consumpsit. Sicut ergo Salmana, inquit, Gedeon is, qui Baal idolum 255 destruxerat, internecione deleuit, ita et tibi fecit Bethel : in

83

qua urbe uidelicet statuisti idola, quae Dei tui desertor adorares. More autem Scripturarum, ut cumulum profanitatis exprimeret, eadem uerba geminauit, dicens, S?c fecit uobis Bethel a facie malitiae nequitiarum uestrarum. Ergo facies mali260 fiae, ex multiplici iniquitate composita, nihil aliud gestit ostendere, quam dignum illos stipendium, captiuitatem uidelicet, pro suis moribus percepisse. QGCAPVI XI

1-(2). Sicuti mane transit, pertransiit vex Israhel. Quia puer Israhel, et dilexi eum, et ex Aegypto uocaui filium meum. lam supra dixerat, Transire fecit Samaria regem suum quasi spumam super faciem aquae, et nunc ergo idem repetere curauit, A^

dicendo,

Sicuti mane

transit, pertransiit rex Israhel,

id est,

regnum gentis uestrae, quod peccando desiderastis, peccando etiam deleuistis, omnisque arrogantiae uestrae pompa consenuit, quia regalis potentia, quam ad similitudinem uicinarum gentium concupistis, nihil uobis sine auxilio meo defen- 46* 1o sionis parauit. Propter quod uos etiam propheta commonuit : Nolite, inquit, confidere in principibus neque in filiis hominum, quibus non est salus. Exiit spiritus eorum, et reuertetur in terram suam, in illa die peribunt omnes cogitationes eorum. Ita ergo nihil illorum uobis insignia, sicut nec uestra illis profuere 1016 I suffragia. Totum siquidem, quod uidebantur posse uel uiuere, ea uelocitate consumptum est, ut non diutius appareret quam matutina crepuscula, quae noctis uidelicet digressu et diei A

250/251 cfr. Idc 8, 5-21 (cfr. Hier p. 118, 495-500) 507-119,

254/257 cfr. Hier p. 118,

513

In Os., cap. XI, 2/4 Os 10, 7 (cfr. Hier p. 120, 9-12)

246 — uirtute es B

250/251 — potitus uictoria B

In Os., cap. XI, 1 sicuti] P, sicut B

17 diei] P, dies B

11/13 Ps 145, 2-4

254 is] P, om. B

2 filium meum]

BP!, praem. eum

P

202

IN OSEE PROPHETAM

LIBER III, xti

coartantur exortu, secundum illud quod in simili causa apud beatum Dauid legimus : Cum exorti, inquit, fuerint peccatores, 20 Sicut fenum, et apparuerint omnes qui operantur iniquitatem, ut intereant in saeculum saeculi et ultra. Ita ergo et principatus Israhelis, adhaerente criminibus ultione, collapsus est, ut non

tam floruisse quam raptim apparuisse uideatur. Quia puer Israhel, et dilexi eum, et ex Aegypto uocaui filium meum. Huius 2; uersus ultimam partem in personam Domini nostri lesu Christi beatus Mattheus Euangelii scriptor assumpsit, dispensatorie factum esse commendans,

ut ad declinandum Herodis

furorem, qui Redemptoris nostri persequebatur infantiam, ad Aegyptum loseph et Maria pergerent : Oportebat siquidem 30 illud impleri, quod propheta pronuntiauerat, Ex Aegypto uocauit Filium meum. Quod igitur de populo dictum esse prophetiae textus ostendit, hoc etiam ad personam Domini Iesu Christi posse transferri apostolica monstrauit auctoritas, per quem uidelicet ea, quae Iudaeis data erant, diuinae pietatis in35 signia, et cumulatius nobis conferrentur et gratius. Contextio uero explanationis uim censoris ostendit, qui praeteritae nobilitatis ad hoc inferat mentionem, ut eos grauiter urat, quos

degenerasse conqueritur. Enumeratis ergo criminibus denuntiatisque suppliciis, intulit subito memoriam praeteritae 4o dignitatis, ac si diceret : en dolor ! en lacrimae ! et quod genus hoc hominum est, quod sub tanta uilitate censetur ? Post 47 quae ueluti suscepta responsione proclamat, Qwia puer Israhel, et dilexi eum, et ex Aegypto wuocaui filium meum : hic ille est, inquit, quem, semente impietatis locata, dolores messuisse 45 defleui, quem instar Salmana a Gedeone consumpti populandum esse denuntio ; hic est, inquam, qui regnum suum fecit 84 aboleri, ut tam celeriter, quam diluculi potest tempus esse, transiret ; hic, inquam, est, qui de sanctorum stirpe descen-

dens, in ipsis mihi fuerat consecratus exordiis ; et inter tot so gentes toto orbe dispersas unus populus qui Israhel uocaretur electus est, cuius merita affectione praeueniens, meum puerum, meum, inquam, filium nuncupaui, tantumque illi decus, cum adhuc ex Aegypto educeretur, imposui, ut et uocibus quodammodo panderetur et rebus, quia tantum inter istum 5; populum et uulgus aegyptium apud me discrimen uigeret, quantum esse inter optimos filiorum et pessimos seruorum

19/21 Ps 91, 8

24/29 cfr. Mt 2, 15

19 — fuerint peccatores inquit B

20/21 ut intereant] P Va], om. B

23 rap-

tim] P Val, raptum B 31 esse] P, esset B 29 maria] B, mariam P 35 gratius] BP?, grauius P 37 quos] BP!, quo P 40 dolor en] BP p.c., dolorem Places 40/41 — hoc genus B 44 semente] P, seuiente B 46 — inquam 53 ex] P, de B 49 — consecratus fuerat B est B

IN OSEE PROPHETAM

LIBER III, x1

203

soleret. Cum ergo iam tunc, super omnia liberationis miracula et libertatis illius dulcia, hoc a me cepisset insigne, ut seus filius diceretur, adeo nunc ad profanitatum ima defluxit, ut, 6o mei suique pariter oblitus, solis daemonum concultoribus oboediret, qui ad probandum, quam nihil religionis nihilque rationis in istius populi mente resideret, non elaborata, quibus se-

1017

ducerent, admouere commenta, sed, quasi pecudes ad exitium

paratas, sic eos uocauerunt, et quo uolebant facili significatione 6; traxerunt

: Baalim immolabant, et simulacris sacrificabant, id

est, ad cultum uariorum idolorum, quibus erant diuersis ritibus

7o

75

8o

8s

go

seruituri,

uocantes

se tanta

facilitate

secuti

sunt,

ut

desiderium eiusmodi occasionis conuincerentur habuisse. 3-(4). Et ego quasi nutricius Ephraim portabam eos in brachüis meis, et nescierunt quod curarem eos. Interpositi duo uersus narrationis simplicis abrupere contextum, perque hoc difficultatem intellegentiae praestiterunt ; ceterum quod ait, Quasi nutricius Ephraim portabam eos in brachiis meis, ili sententiae, quae est praelata, respondet, id est, Puer Israhel, et dilexi eum, et ex Aegypto uocawi filium meum ; post haec autem quid scelerum perpetrasset interserens, in ordinem commemorandae lenitatis reuertitur : quod quidem uidetur ad contestandos indignationis fluctus ualere, ut non uidelicet uno tenore instituta currat oratio, sed etiam in tempore quo, quae sunt olim gesta, recoluntur, uis praesentariae conquestionis erumpat, quasi etiam breuis dissimulationis intolerans. Ergo cum instituisset insignia antiqua contingere, ut degenerantis nimirum populi grauaret reatum, et quod spontanea eum pietate dilexerit, et quod filii appellatione decorauerit, exclamauit subito quod aures suas ministris daemonum lymphantibus permisissent, et ita eos celeriter essent secuti, ut nullum in assentiendo crearent laborem ; quod, de impetu, ut diximus, conquestionis insertum, si paululum seponas, liquidum habebunt quae sequuntur ad superiora contextum, id est, Quia puer Israhel, dilexi eum, et ex Aegypto uocaui filium meum, et ego quasi nutricius Ephraim portabam eos in brachiis meis, el nescierunt quod curarem eos, ac si diceret : non est huius

populi noua profanitas, quia signa mentis ingratae inter ipsa mihi ostendit exordia. Nam cum illum filium nuncupassem, 95 beneficiis etiam

delenimenta

subiunxi,

et quasi paruuli mei

curam indulgentissimus nutritor exercui. Quidni ? cum eum 60 concultoribus propos. Bouwm (Komm. 43) (nisi forte conciliatoribus praeponendum est), concolitoribus P, cultoribus B 64 quo] P Va/, quod B 68 — habuisse conuincerentur B 71 simplicis] BP?, simplices P abrupere] BP p.c., abrumpetelDizic. perque] P, et per B 72 quod] BP?, quo P 74 puer] P, praem. o B 77 lenitatis] P, leuitatis B 49 in] BP, praem. ut P? 80 recoluntur] BP, recolantur P? 83 eum] BP?, tum P 83/84 — pietate dilexerit eum B 85 subito quod] B, subito P, quod subito P? 86 — eos ita B 88 insertum] D, incertum B 95 delinimenta (sic)] P V/al, delineamenta B

47*

204

IN OSEE PROPHETAM

LIBER III, xt

nec uastae solitudinis molesta sentire permiserim, neque noui et longi itineris labore uexari, sed, quasi funiculus eius, id est sortitio, cum Adae, uidelicet primi hominis, felicitate cecidis-

1oo set, qui paradisi fuerat cultor et habitator effectus ut illabora- 85 tis copiis uesceretur, ita et iste incomperta agminibus et solis miraculis comparata pabula poculaque suscepit, sicque eos 48° solis caritatis winculis alligaui, ac praeceptorum habenis ob hoc solum,

ut tuti incederent,

ora composui,

ostendens

me

105 ideo ad eorum regimen deflexisse, ut opportuna requie ac uoluptate fruerentur, quippe qui non sentirent potentiam deprimentem, sed in illa necessitate per loca uasta gradiendi, exaltatum haberent iugum, id est remotum, sicut in curribus fieri uidemus, in quibus 1uga, cum soluuntur, eriguntur. Ille 110 tamen populus, nec prouidentiam meam nec indulgentiam, qua erat et informandus et sanandus, aspiciens, semper mihi

1018

animum resultantis ostendit, donec ad eum, in quo nunc est,

statum pertinaci impudentia perueniret : 5-7. Non reuertetur in lerram aegypham, et Assur ipse rex 115 e?us, quoniam noluerunt conuerti. Coepit gladius in ciwitate eius, et consumet electos eius, et comedet cupita eorum. Et populus meus pendebit ad reditum meum ; iugum autem imponetur eis simul, quod non auferetur. Supra dixerat, Vocauerunt eos, sic abierunt a facie eorum ; nunc uero Noluerunt, ait, conuerti, id

120 est, qui a pietate se auocantibus promptam oboedientiam commodarunt, nunc, ut a prauis ad meliora remearent, neque uaria sunt afflictione compulsi.

Nam cum, amissis opibus, de

seruitutis mutatione contenderent, ut Aegyptiis potius quam Assyriis subderentur, ne hoc quidem obtinere meruerunt, 125 quoniam immobilis est quae de nostro processit ore sententia, illos uidelicet haud aliis interim quam Assyriis esse dominis seruituros. Vnde in opus suum ultio inchoata gradietur, ut perrumpat gladius ciuitates, omnemque nobilitatem ferrum pariter flammaque populetur, cunctaque hostes, quae solent 130 diuitibus cara esse, diripiant. Sic hic populus olim meus, omnibus uiribus, cunctis etiam solaciis destitutus, ad meum redi-

tum tarda exspectatione pendebit, seris uidelicet precibus et 48Y 99/100 cfr. Ps 15, 6

118/119 Os 11,2

97 molesta] B, molestiam P

98 sed] P, om. B

99/100 felicitate cecidisset] P,

peccato e felicitate decidisset B 101 incomperta] P, incomparata B agminibus] P (cfr. /. 167), hominibus BP? 102 poculaque] BPp.c., poculasque Pa.c. suscepit] BP!, oz. P 102/103 eos solis caritatis uinculis] P, solis caritatis uinculis eum B 104 composui] BP, compescui propos. Val 105 regimen] P, requiem B 107 gradiendi] P, cum illis gradientem B 111 et (79)] B, oz. P 112 — resultantis animum B 114 aegyptiam] BPa.c., aegypti Pp.c. 115 ciuitate] BP, ciuitatibus propos. Bouwm (Komm. 67) 117 — ad reditum meum pendebit B 119 — conuerti ait B 120 auocantibus ] B, uocantibus P 121 ut] BP?, aut P 130 — populus hic B

IN OSEE PROPHETAM

LIBER III, xti

205

gemitibus ingratis, ut ei auxiliator fieri digner, exposcens. lugum autem imponetur eis simul, quod non auferetur : in155 efficaces

uidelicet

fuisse lacrimas

suas

rebus

probabit,

quia

non refigam istam promulgationem, quam coactus multis sceleribus eius tandem in opus exire mandaui. Et quia dixerat manere decretum, iugumque eos assyriae captiuitatis protinus subituros, schema etiam deliberantis assumit, quali uidelicet

140 reos ultione consumat, proponitque exempla delatum caelitus deleuit incendium : Quomodo dabo te, Ephraim ? Quomodo Israhel ? Quomodo dabo te sicut Adama, bonam Conuersum est in me cor meum, pariter conturbata

urbium,

quas

expugnabo te, te ut Seboim ? est paenitudo

145 mea. Non faciam furorem irae meae, et non conuertar ut disper-

dam Ephraim, quoniam Deus ego, et non homo, in medio tui sanctus, et non ingrediar ciuitatem. Ea. quae olim fuerant gesta recolendo, ostendit et Israhelitas, non minus quam Sodomitas,

uel posse uel meruisse consumi, se tamen beneficiorum memo150 rem, quae in honorem sanctorum parentum etiam immeritis eorum liberis contulisset, non ea usque adeo uelle rescindi, ut eos effusa penitus internecione consumat. Et ideo quasi paterno se affectu motum esse concussumque denuntiat, et quandam paenitudinem suscepisse, quod Sodomitarum perni155 ciem Israheli fuerit uel sub deliberationis specie comminatus ; 86

subicitque continuo, Non faciam furorem irae meae, et non conuertar ut disperdam Ephraim, id est, non usque eo clementiam meam indignatione mutabo, ut nullum de Israhelitis superesse permittam, quoniam Deus ego, et non homo, cuius beneuolen160 tiam uidelicet uenis undantibus effluentem exhaurire non posset offensio, uel cuius dispositionem, dicata semel firmitate

IOI9

gaudentem, ingratorum culpa non mutet. Quod et Magister gentium breuiter indicauit, dicendo : Sine paenitentia enim sunt dona et uocatio Der ; Dico enim, inquit, numquid reppulit 165 Deus plebem suam, quam ante praesciuit ? uidelicet, numquam 49° illam patietur impiarum gentium more deleri. Et nunc ergo, cum debitas plagas pollutis denuntiasset agminibus, habere se tamen rationem eorum, quibus sit parsurus, ostendit : In 152/1539 cfr. Hier p. 126, 261-270 136/137

— eius sceleribus B

163/164 Rm 11, 29 138/139 protinus —

164/165 Rm 11, 1-2 deliberantis] BP!, oz. P

140 — ultione reos B proponitque] BP!, proponique P 142/143 quomodo dabo te ephraim quomodo expugnabo te israhel] P? (cfr. /. 139-141), om. BP 143 adama ponam] P?, adam aponam P, adama apponam B te] P, om. B 146 homo] BP!, ego P 147 fuerant] P, fuerunt B 150 quae] BP?, om. P 182/153 — se quasi paterno B 153 affectu] BP 5.c., affectum P a.c. 155 — uel sub deliberationis specie fuerit B 157 — eo usque B 161 offensio] P (cfr. Bouwm. Komm. 28), + protinus subituros schema etiam deliberantis offensio B 165 — uidelicet quam ante praesciuit B 166 patietur] B, patitur P 168 parsurus] P, parciturus B

206

IN OSEE PROPHETAM

LIBER III, x1

medio, inquit, ui sanctus, et non ingredrar ciuitatem. Hunc cum

170 Hieronymus uersum uellet exponere, perrexit enumerare, qui ciuitates condidisse legerentur, et ait primum Cain urbis sibi praesidium comparasse, postea etiam nonnullos criminibus insignes fuisse urbium conditores, et ideo Deum commendantem propriae reuerentiam sanctitatis dixisse, quoniam ciuita175 tem caueret intrare ; atque in hunc modum perrexit asserere, sanctos quoque et uitam suam philosophiae mancipantes, celebritatem urbium declinare et montium secreta deligere. Talem autem explanationis colorem quis sine irrisione consideret ? Neque enim hic Deus noster, dicendo non ingressurum se 180 ciuitatem, urbes generaliter pronuntiauit horrere, de quo dictum legimus, Diligit Dominus portas Sion super omnia tabernacula

lacob,

et Deus

in medio

eius, nom

commouebitur,

adiuuabit eam. Deus uultu suo ; sed quoniam commemorationem induxerat Sodomorum uicinarumque urbium, quas, sicut 185 in libro Geneseos legimus, ut deleret ingressus est, dixeratque, Quomodo dabo te, Ephraim ? Quomodo expugnabo te, Israhel ? Quomodo dabo te ut Adama, bonam te ut Seboim ? intuleratque continuo, Vf non faciam furorem irae meae, et non conuertar ut

disperdam Ephraim, consequenter adiecit, Quoniam Deus ego, 190 el non homo, in medio tui sanctus, et non ingrediar ciuitatem, id

est, de omnibus populis uos elegi, quibus peculiari numine praesiderem, idque in honorem parentum uestrorum, qui mihi acceptissimi uixerant, decreui atque promisi, quod et si offensionem meam sacrae Legis temeratione meruisses, uisitarem

1020

195 iniquitates tuas, misericordiam autem meam non penitus auferrem, ut te nimirum sinerem internecione consumi, me-

moriamque tui nominis prorsus aboleri ; et quoniam Deus ego, et non homo, cuius scilicet decretum

uariatio nulla conuellit,

49"

ideo in medio tui uersor quidem aeterna sanctitate conspi200 cuus, per quod et in peccata tua castigator insurgo, et foedera,

quae cum

patribus tuis sunt percussa,

non

temero,

urbes

tamen tuas nequaquam ita ingrediar, ut Sodomae portas, cum delenda esset, intraui. Et quoniam intulerat de prosperorum parte sermonem, non fuit dixisse contentus, quia nequaquam 205 Israhelitae instar aliarum gentium disperirent, sed quid etiam aliud de eis ordinauerit misericors percucurrit, atque illius 169/177 Hier p. 127, 274-281 181/182 Ps 86, 2 cfr. Hier p. 126, 258-261 (Bouwm. Komm. 130)

182/183 Ps 45, 6

184/185 -

169/170 — uersum hieronymus cum B 1*0 perrexit enumerare] B, perrexit P, enumerare perrexit P* 175 perrexit] P. V/a/, porrexit B 176 quoque P (cfr. b. XXVI) quosque B 177? deligere] P, diligere B 178 quis] BP?, qui P 179 non ingressurum se] P?, ingressurum se P, se non ingressurum B 180 urbes] B, nonxxxe urbis P, non se urbes P? 181 legimus] B, est P 188 ut] BP a.c., del. P p.c. 200 et (19)] P, om. B 204 — contentus dixisse B 206 percucurrit] P, percurrit B

87

IN OSEE PROPHETAM

LIBER III, xit

207

temporis, quo soluta captiuitate ad solum patrium reducendi essent, intulit mentionem

:

10-11. Post Dominum ambulabunt, quasi leo rugiet, quia ipse 210 fugiet, et formidabunt filii maris. Et uolabunt quasi auis ex Aegypto, et quasi columba de terra Assyriorum, et collocabo eos in domibus suis, dicit Dominus.

Quid utique, ait, mirum,

si

ultioni tum cum maxime calenti pietas nostra moderetur, cum in hoc ipso iam tempore gaudia conferendae liberationis infor21; mem,

nec

celatum

esse uelim,

quanta

eos maiestate

et de

seruitute barbara liberare et ad regionem patriam reuocare disponam ? Veniet, inquam, tempus, ut me uindictae operam capessente, fili; maris, hostilium uidelicet turba nationum, haud leuius terreantur atque diffugiant, quam gurgites rubri 220 maris Israhele sunt transeunte discissi, eadem iussionis potentia in perniciem Aegyptiorum reflui, qua in salutem piorum fuerant paulo ante suspensi. Tam igitur ex Aegypto, quo post babylonium triumphum Israhelitae confugerant, quam de Assyriorum regione, quo eos Sennacherib abduxerat, quasi 22; columbarum agmina reuertentes, nidos pristinos, auitas uide-

licet regiones, stabili habitatione complebunt. 12. Circumdedit me in negotiatione Ephraim, et in dolo domus Israhel.

fidelis.

IO2I

Iudas autem testis descendit cum Deo, et cum sanctis

(CAPVT XII. 1. Ephraim pascit uentum, et sequitur aestum. Tota die mendacium et uastitatem multiplicat, et foedus cum Assyriis inüt, et oleum in Aegyptum ferebat. Cum inter comminationum fremitus, quos illius temporis ratio postulabat, per excessum ; breuem liberationis gaudia contigisset, ad consequentiam susceptae actionis regressus, Ephraim studia uel quasi maestus uel quasi indignatus exsequitur, sedulo curans, sicut frequenter notaui, denuntiatis suppliciis subtexere species magnitudinesque culparum, quae nihil inuidiae commotioni eius re10 linquant, ostendantque illa supplicia non uitio, sed iudicio fuisse prolata. Si ergo quae sunt per excessum interiecta se219/222 cfr. Ex 14, 21-31 In Os., cap. XII, 7/8 cfr. supra, p. 123, 257-267. 140, 302-304. 167, 78-82. 193, 311-313.

154, 274-283.

196, 77-82.

213 ultioni] P, ultionem BP?

cum (19)] P, om. B

calenti] P, calentem BP?

220 israhele] P, israhel B — transeunte sunt B eadem] P l/a/, dauidem B 221 perniciem] P, principem B 225 reuertentes] BP!, reuerentes P 227 negotiatione] BP!, negotiatio P In Os., cap. XII, 11 si] P, sic B 11/12 seponas] P p.c. (cfr. Bouwm. Komm. 86, 3), «poenas Pa.c., ponent B

50°

208

IN OSEE PROPHETAM

LIBER III, xiu

ponas, facies praesentis uersus ad superiora contextum, id est, Iugum imponetur eis, quod non auferetur. Cur itaque ? Circumdedit me in negotiatione Ephraim, et in dolo domus Is15 rahel, id est, sicut quidam

negotiator

malus,

fraude,

quam

mihi intulisset, populus laetabatur, putabatque se, cum precabatur,

uenire

nec, quia clementiam meam

illudere,

uexatis,

plagarum

suum

nouerat

sub-

tempore confitebatur erro-

rem, sed, quia cor eius non erat rectum mecum, nec emenda20 tionem fideliter promittebat, instar illius Pharaonis, qui, ubi

primum a calamitatibus respirasset, ad flagitia recurrebat ; uel certe, ut in ipso libri uolumine exprobrauit propheta, quia aurum et argentum ceteraque uel ad uictum uel ad cultum pertinentia, quae a Deo susceperant, idolorum cultui manci25 pabant, idem nunc quoque uoluit intellegi, negotiatum Ephraim in suam contumeliam conquerendo, cum uidelicet se ab idolis mentiretur cuncta quae a Deo perceperat consecutum. Sed cum decem tribus sub illis regibus, qui in titulo praeferuntur, his quas diximus iniquitatibus sorduissent, Judas 3o adhuc aliquantum a fratre dissimilis descendit cum Deo testis, et cum sanctis fidelis, id est, religiosum ducem Ezechiam secutus, studuit maiestatem diuinae protectionis et fidem promissionis ostendere, atque in eius uiribus salutis suae fiduciam uel inter extremas miserias collocauit, sicque liberari mirabili 35 defensione promeritus, ostendit nec patres suos fuisse deceptos, qui hunc unum

Dominum

tota mente coluissent, nec se

diluuio potuisse captiuitatis operiri, qui ueraci propugnatore gauderet. Ad competentes igitur fines populus uterque peruenit, ut uerum Deum Iudas secutus et patrum sanctorum et 4o miraculorum testis euaderet, Samaritae uero, sicut falsos deos relicta ueritate coluerunt, ita wentis pasci, secuti aestum, id est

uanitates et perniciem, deteguntur : relicta quippe propugnatione Dei, quae meritis erat impetranda, non pretiis, tum ab

Assyriis, tum ab Aegyptiis auxilia mercabantur, et Assyriis 45 uidelicet pecuniam, et Aegyptiis oleum, id est munera soli fertilis, destinando : per unam quippe speciem, multa signauit. Quid igitur secutum est, audiamus :

19 cfr. Ps 77, 57 20/21 cfr. Ex 8, 15.32. 9, 34-35. 10, 20. 14, 5 Os2,8.8,4 45/46 cfr. Hier p. 131, 14-15

22/25 cfr.

12 facies] P, facilem B 13 cur] P, cum B 16/17 — cum precabatur se B 18 plagarum suum tempore] P!, plagarum suam tempore P, plagarum tempore suum BP? 20 promittebat] BP!, praemittebat P 24 susceperant] P, susceperat B — 26/2? — mentireturseab idolis B — 28 illis] P, o. B — 36 dominum] P, deum B 37 — potuisse diluuio B operiri] BP?, operi P propugnatore] P, propugnatione B 39 — secutus et iudas B 43 pretiis] P, pretio B 45/ 46 fertilis] P, fertilia B 47 quid] P (cfr. 309, 141), quod B igitur] P, ergo B

88

593

IN OSEE PROPHETAM

so

55

LIBER III, xit

209

2. Iudicium igitur Dei cum Iuda, et uisitatio super Iacob : iuxta wias eius et iuxta. adinuentiones eius reddet ei. Nomine Iacob decem tribuum populos indicauit. Diuersitas, inquit, studiorum diuersitatem quoque expunctionis exegit, ut 2w41cium Domini pro Iudae salute consisteret, Samaritas uero uisitatio seuera percelleret. 3-6. In utero supplantawuit fratrem suum, et in fortitudine sua directus est cum angelo, et ualuit ad angelum, et confortatus est, et fleuit, et rogauit ewm, in. Bethel inuenit eum, et ibi locutus est

1022

nobiscum. Et tu ad Dominum tuum conuerteris, misericordiam et vudicium custodi, et spera in Deo tuo semper. Recordatur,

ut supra coepit, nobilitatis antiquae, ut quicquid honorum stirps electa promeruit uel quicquid uirtutis ostendit, ad arguendam posterorum proficiat uilitatem, ac si diceret : en quo parente generati ad quae ludibria peruenerunt, quantumque a priscorum degenerauere uirtutibus ! Iacob siquidem ita fuit appetens gloriae, ut, antequam in hanc lucem de utero matris 65 exiret, propheticum inierit cum fratre certamen, quodque uix ipsa credi natura permitteret, germani plantam, cui erat etiam primogenita non fraudibus sed meritis erepturus, inua- S1 sit. Auspicium ergo lucis cum testimonio dignitatis assumpsit, ostendens uidelicet quod placita Deo generositate polleret, 70 cui frugem secuturae uirtutis contigisset ante sentiendi etiam tempora polliceri. Sicque deinceps, cum ad iuuenilem uenisset aetatem, et, percepta iam primogeniti benedictione conspi-

6o

cuus, 75

80

trucibus

fratris appeteretur

insidiis, longum

exsilium,

consilia sanctae matris secutus, arripuit, nullisque de humanis opibus, ceterum Dei tantum, cui apud Bethel sibi apparenti decimas uouerat, confisus et prosperatus auxilio, uirtutum ac uirium suarum magnitudinem, quam ante experimentum nesciebat, agnouit. Nam cum post longi temporis spatium ad habitationem paternam locupletatus rediret, et subito germani territus fuisset occursu, angelus ei in specie hominis obuiauit, dignatusque est cum timente luctari, ita sane ut non illum exserta maiestate deprimeret, sed quasi aequalis cum aemulo inferiorue certaret. Quod ubi beatus Iacob, ut

59 cfr. Os 11, 1-3

63/31 cfr. Gn 25,25

11/99 cfr. Gn 27, 1-28, 22. 32, 6-29

48 igitur dei cum] propono, dei cum igitur P, dei cum BP? 50/81 — studiorum inquit B 51 expunctionis] P!, expugnationis BP 32 salute] BP p.c., salutem Pas 57 tu] P, om. B dominum] P, + deum B 61 proficiat uilitatem] P, utilitatem proficiat B 66 — natura credi B - plantam germani B 69 — polleret generositate B 70 — etiam ante sentiendi B 74 consilia] P, consi-

lium B de] BP, del. Val — «4/35 nullisque — dei] BP, *'a/ias nec de ullis bumanis opibus sed dei" Bar i.m. 75/36 apparenti] BP?, apparente P 76 uouerat] P! Va/ uoluerat P, nouerat B 34/48 experimentum] P, experimento B 80/81 — in specie hominis ei B

89

210

IN OSEE PROPHETAM

LIBER III, xii

felix robore, ita etiam prudentia oculatus, aspexit, uidelicet

8; Dominum suum magna se ideo pietate submittere, ut, quae de serui sui sublimatione disposuerat, indicaret, id est, quod eo protectore sublimandus esset, quo colluctatore paene superior exstitisset, fieretque ad intellegendum idoneus, quod ita eum nemo mortalium uiolaret, ut nec superior natura id 9o ipsum posset efficere — proinde cum tam profundum consilium patriarcha sensisset, spiritum ilico humilitatis, non elationis, assumpsit, et ut benediceretur ab eo, cui uidebatur

praeualuisse, lacrimosis supplicationibus depoposcit, nec illa colluctatoris sui simulatione deceptus est, ut se quasi fortiorem 95 putaret, sed, sicut ad ferendum aduersa magnanimus, ita ad dinoscendum occulta sollicitus, intellexit, ipsum esse qui se 1023

comprehensibilibus imaginibus dignaretur induere, quem uidisset apud Bethel, scalae a terra in caelum pertingentis cornibus innitentem. Ibi ergo breui compellatione didicisse 100 meruit, et quanta esset diuinitas apparentis, et quod serui fidelis officium, sine quo Deo penitus placere non possit, ut omnipotentiam uidelicet credat et fateatur auctoris, eique tota mente per omnem uitae suae confidat aetatem : Dominus Deus exercituum, Dominus memoriale eius, id est, ita Dei tui memor

10; esse debebis, ut ipsum semper propugnatorem dominumque fatearis ; sed hoc ad dogma respexerit ; a parte uero morum, studium iustitiae misericordiaeque custodi, et spera in Deo tuo semper, ut uel cum

eo continua uirtute consistas,

uel, si

fuerit interpolata deuotio, ad eum suscepta emendatione con110 curras. Quas uirtutis regulas, ad beatitudinis apicem certo tenore ducentes, et feliciter exercuit, et posteris suis custodiendas reliquit ; unde et ab exiguo loco in tantum dignitatis ascendit, ut terra repromissionis ipsius posteris traderetur. 1-8. Canaan, in manu eius statera dolosa, calumniam dilexit. 115 Et dixit Ephraim, Verumtamen diues effectus sum, inueni ido-

lum mihi, omnes labores mei non inuenient mihi iniquitatem, quam. peccaui. Cum generosa beati Iacob facta narraret, a quo posteros suos degenerasse conqueritur, Canaan subito intulit mentionem, non ut ad gentem aliam transiret oratio, sed ut 120 more prophetarum, per nimiam indignationem, Canaan ipsos Israhelis posteros nominaret, cui nimirum similiores moribus exstitissent. Hanc autem inuectionis speciem et apud alios quidem, sed praecipue apud beatum Esaiam, et Hiezechielum, 123 cfr. Is 1, 10.

Ez 16, 3.29. 17, 4 (cfr. Hier p. 135, 144-148)

85 — pietate se ideo B 87/88 — exstitisset superior B 90 posset] B, possit P cum tam] BP?, quantam P 101 possit] BP, posset P? 106 respexerit] P, respicit B 107 custodi et] P, custodis B 112 ab] P, ex B 114 canaan] Vg, canaam BP 118.120.126.129 canaan] P, canaam B 123 hiezechielum] P (cfr. 123, 250), ezechielem B

51%

IN OSEE PROPHETAM et apud Danielum,

cum

LIBER III, xit

211

senes adulteros conuinceret, inueni-

125 mus. Huius ergo tenore censurae in praesenti quoque loco commemoratio Canaan, id est profanae gentis, inducta est, ut fieret sensus eiusmodi : sed quid ego uaria insignia paternae generositatis euoluo, a quibus turba ista, quam

defleo, tanto

spatio dilapsa conuincitur, ut non immerito Canaan suboles 130 nuncupetur ? In eius ergo manu, calumniam diligentis, sta-

52°

tera, sed nimis dolosa, consistit : quod eo ualet, ut ostendam,

illum non errore sed studio potius iudicioque delinquere. Vbi enim talis animi uersatur affectus, ut non impetu aut negle-

135

14o

145

15o

gentia, sed cum deliberatione, quasi suspensis ab utraque parte ponderibus, nefanda committat, dicitur peccasse sub trutina ; de quo sensu etiam illud apud beatum Dauid legimus : Verumtamen mendaces filii hominum in stateris, ut decipiant ipsi de uanitate in id ipsum. Cum ergo hoc praecipuum sit humani munus ingenii, ut quid oboedire debeat, quid uitare, perpendiculo rationis et momentis collationis examinet, profanatus populus, ueritatem in mendacio detinens, admouit quidem stateram negotiis, sed dolosam, melioribus uidelicet deteriora praeponens, et noxiis magis quam utilibus acquiescens. Quod autem ait, Calumniam dilexit, potest et ad illud referri, quod in superioribus accusauit, id est, quod tantam impudentiam plebs ingrata, quasi obscena mulier, induisset, ut ei omnia quae uel ad cultum uel ad uictum rerum creator unicus contulerat, a suis id se consequi amatoribus mentiretur : propter quod iratus Dominus, ablaturum se et lanam et linum, quae operiebant eius ignominiam, repromisit, ut ingratorum scelera deformitas et nuditas secuta conuinceret. Huius autem calumniae denotantur apud beatum quoque Hieremiam : nam cum denuntiatis per multos prophetas Hierusalem cladibus interisset, atque, tota gente Iudaeorum in

155 Babyloniam

90

1024

translata, pauci ad colendos agros essent relicti,

tantam mentis suae in delinquendo pertinaciam publicarunt, ut dicere non timerent, quia, ex quo reginam caeli colere atque reliqua uicinarum gentium idola destitissent, ex illo quoque tempore cuncta eos aduersa sequerentur. Ergo eiusmodi 160 opinionibus, uero et clementissimo Deo quasi calumniam commouebant, falsissime praedicando, felices se habuisse dies cum ab eo discederent, miseros cum ad illum redirent. Proinde 124 cfr. Dn 15, 56 (cfr. Hier p. 135, 143-144) Os 2, 5.9-10 152/1539 cfr. Ier 44, 18

137/138 Ps 61, 10

124 danielum] P, danielem B 129 — suboles canaam B 130 diligenti B 133 animi] P, animae B 133 committat] BP!, 136 — illud etiam B 139 — ingenii munus B 144 dilexit] 145 quod (29)] B, qui P, quia P? 148 — unicus creator B 154 interisset] P, interiisset B 159 ergo] BP p.c., ego Pa.c.

147/182 cfr.

diligentis] committit BP!, dilexi id] B, om.

P, P P P

52t

212

IN OSEE PROPHETAM

LIBER III, xr

fallax mentis trutina Canaan magis illos quam Israhelis fecit posteros

nuncupari,

non

momentaneo,

ut diximus,

impetu,

165 ceterum explorata impietate peccantes ; et ideo ueri iudicii pondera non habentes, in rebus breuissimis et umbrarum instar elabentibus, salutis et prosperitatis suae fiduciam collocabant : Omnes, inquit, Labores mei non inuenient mihi iniquilatem, quam peccaui, id est, cum perpetratis sceleribus 170 urgerentur, tamen tutos se fore elaboratis opibus autumabant,

tantum se opulentiae collegisse dicentes, ut ad eos non posset aerumna peruadere. His proinde staterae suae fraudibus ludebantur, cum, Deo excelso ad iudicandi operam prodeunte, putarent, quod supellex uaria uel pecunia reos conclusa pro175 tegeret.

9. Et ego Dominus Deus tuus ex terra Aegypti, adhuc sedere le faciam in tabernaculis, sicut in diebus festiuitatis. — Staterae igitur illius, id est deliberationis tuae, fraudes exitu rerum attestante cognosces, ut, quod ratione noluisti, angore fatearis,

180 me esse unicum Dominum Deum tuum, qui te a tempore liberationis aegyptiae in peculiarem mihi populum sim dignatus asciscere : cuius animaduersionem adeo nullis poteris aut praesidiis uel diuitiis submouere, ut non solum denuntiatae seruitutis iugum subire tibi necesse sit, uerum statutis sub ea 18; manere temporibus, quibus demum euolutis, gaudia libertatis postrema gustabis. Ergo hoc sensu, inter comminationis fremitus, aliquid de prosperis uideatur illatum, ut ad confirma- 91 tionem praecessurae captiuitatis ualeret, ne quis ambigeret inferendas miserias, quas didicisset, succedentibus prosperis, 53° 190 terminandas ; possemus autem etiam illud afferre, quod ex usu nimirum Scripturarum ueniret, denuntiationem permisceri tristium uel laetorum, ut nec continuata gaudia mentes resoluant, nec tristia continua debilitent ; sed illum priorem sensum loci uideatur iuuare contextus. Denique seuera, ut 195 coeperat, oratione progreditur : 10. Locutus sum per prophetas, et ego uisiones multiplicaui, et in manu prophetarum assimulatus sum. Numquam uidelicet deposui curam medendi, sed per prophetas meos tam loquendo restiti quam gerendo, ut prouidentiam meam intellegerent 200 atque faterentur : qui tanta eis indulgentia consulebam, ut non satis dignas maiestate mea species, in quibus eis propius

163 canaan] P, canaam B 163 ceterum] BP, “al. sed" Bar. i.m. 171 ad] BP a.c., del. P p.c. 173 ludebantur] BP!, laudebantur P operam] P!, operum BP 174 quod] BP?, om. P — conclusa reos B 178 igitur] P, ergo B 180 dominum] P, om. B, del, P?

180/181 liberationis] BP?, laborationis P

181 mihi

populum sim] P, populum sum mihi B 182/183 poteris aut praesidiis uel] P, aut praesidiis aut poteris B 187 uideatur] P, uidetur BP? 193 continua] B, continuata P 194 uideatur] P, uidetur B 196 uisiones] BP?, uisione P 201 — propius eis B

IN OSEE PROPHETAM conuersarer,

assumerem.

LIBER III, xi

{n manibus

213

ergo, id est operibus,

prophetarum non sum dedignatus his assimulari formis siue personis, quae, etsi clementiam decerent, tamen potentiam 20; nostram quodammodo dedecerent : ut est illud quod paulo ante dixi, quia, ut formidinem de corde Israhelis expellerem, personam inualidi luctatoris assumpsi ; ut beati Moysi tempore transfigurari in ignem, quo rubus non consumeretur, elegi ; uel ut agni sanguine Israhelitarum limina communiui ; 210 multaque alia, quae in hunc modum diuersis legimus acta 1025 temporibus, ut appareret uidelicet Deus noster in his imaginibus, quas dispensatio suscepta poscebat, non quae maiestati illius competebant. Sed uideamus reliqua. 11. 5: Galgal idolum, tamen frustra erunt in Galgal bubus im215 molantes ? Post eorum commemorationem, quae clementer egisset, reducta est unde fuerat inchoata conquestio sub sensu

eiusmodi : en quae scelera ingratae plebis experior post tot beneficia mea, post tot dona totque miracula ! apertos in contumeliam meam sectatur errores, et non aliqua argumentorum 220 subtilitate decepta, confessae amentiae subiugatur ! Si Galgal idolum, tamen frustra erunt in Galgal bubus immolantes ? De quo loco et supra dixit, Omnes nequitiae eorum in Galgal. Per causalem ergo coniunctionem, id est si, sententiam conuincentis induxit, id est, cum nulli sit dubium, solas esse in illis locis

22; brutarum pecudum imagines collocatas, in quibus utique etsi ipsas pecudes statuissent, supplicantibus prodesse non possent;

nunc

uero,

cum

rerum

uilium

uiliora

illic simulacra

sentiendique ignara uisantur, neque sibi neque aliis quampiam utilitatem datura, tamen frustra erunt in Galgal bubus 1mmo230 antes ? ac si diceret, credereturne

hoc committi

posse ante-

quam fieret, ut apertam stultitiam et profanitatem, nihil in se amplius quam reatum ultimum continentem, plebs quondam uirtutibus clara sequeretur, postque illos ritus euidenti maiestate reuerendos ad uilia fanaticorum instituta descen235 deret, atque idola uel mediocriter sapientum subiecta derisui, frustra, id est absque ulla uel breuis commodi utilitate, suspiceret ? sed cum die esset amentia clarior si homines pecudibus supplicandum putarent, fore tamen turbas, quae sibi a boum 205/207 cfr. supra, p. 209, 78 sqq.

207/209 cfr. Ex 3. 12, 12-13

222 Os 9, 15

(cfr. Hier p. 138, 272-273)

202 id est] P, idem B operibus] P, + in oculis B (cfr. Boum. Komm. 99, 3) 204/205 tamen — dedecerent] P, om. B 210/211 — temporibus acta legimus B 214 erunt] conieci (cfr. J. 230-231.238), erant BP, errant P? 216 fuerat inchoata] BP?, + fuerat P

sub] conieci, suo BP

221.245 erunt] P, erant B

221

—

immolantes bubus B 224 illis] P, ipsis B 226 supplicantibus] P, + tamen B 233 postque] P V/a/, postquam B euidenti] comzeci, euenditi P, et BP! 237 — esset amentia clarior die B

55"

214

IN OSEE PROPHETAM

LIBER III, xit

imaginibus felicitatem conferri posse arbitrarentur ? Nam et 24 o altaria eorum quasi acerui super sulcos agri. Consequenter autem profanos ritus obseruationum quoque uilitas ipsa conuincit, ut sine aliquo locorum

delectu aras exstruant,

et

probrosos deos tumultuariis uenerentur altaribus. Ergo quasi cum gemitu et admiratione, quam disseruimus prolata uox est : $i Galgal idolorum, tamen frustra erunt in Galgal bubus immolantes ? Nam et altaria eorum quasi acerui super sulcos agri. Sed quid subiciat, audiamus. 12-13. Fugit Iacob in regionem Syriae, et seruiuit Israhel in uxore, et in uxore seruauit. In propheta autem eduxit Dominus 25 o Israhel de Aegypto, et in propheta saluatus est. Quia non historicae narrationis tenore commemorationem intulit antiquorum, sed sub impetu et dolore degeneres posteros arguendi recoluit facta maiorum, ideo quasi fluctuabundus sermo progreditur, ut inuicem sibi exprobratio laudatioque succedat, pondus praedicatio antiquae nobilitatis adLA obiurgationique iungat.

Proinde,

ut instituerat,

labores

beati

Iacob,

92

54

qui et

Israhel appellatus est, prouentusque dinumerat (cuius utique nomine gens tota signatur, propter quod et ipsius praecipue intulit mentionem) ; atque, ut dicere coeperamus, 26 o

de cuius stirpe perans et in Deo ritatis reponens, miae fines solus generosa indole

26 5

statim

Iacob ille,

descendunt, consiliis sanctae matris obtemsuo tantum spem ac fiduciam futurae prosperegionem patriam dereliquit, ac Mesopotaatque exsul intrauit, nullum habens nisi de commendationis auxilium. Cuius conciliatu

societatem

eius Laban

auunculus

concupiuit,

1026

et, ne

gratuitus labor generosi esset iuuenis, amatae uirginis nuptias toleranda septennii seruitute despondit, in quo tempore cum magna eius fides industriaque patuisset, seruitutis et nuptiarum geminata condicio est. Hoc est enim quod ait, /» uxore 27 o serutwit, id est, officium pastorale pro impetrandis nuptiis, sicut historia narrat, exercuit ; quod autem

ait, Et in uxore

seruauit, id est : coniugii mercede proposita, gregem soceri custodiuit. In propheta autem eductus est quando eduxit Dominus Israhel ex Aegypto, et in propheta seruatus est. A paruis exordiis, et adeo paruis ut opere mercennario pascereLA nempe tur, usque ad eam magnitudinem populi diuitiarumque perue- 54" nit, ut eum iamiam Aegyptus tota quodammodo capere non ualeret, atque, ut primo felicitati eius inuiderat, sic deinceps 256/213 cfr. Gn 29, 15-30 245 idolorum] P, idolum BP?

259 cfr. supra, p. 209, 63-103 249 uxore (79)] P, uxorem B

uit] Bouwm (Komm. 64), seruabit P, seruiuit B

quae] P V/a/, antiqua B 233 quando] P, quoniam B citate Pa.c.

219/272 serua-

250 in] BP!, om. P

261 et] P, om. B 266 277 iamiam] P, iam B

255 anti-

— esset labor generosi B 278 felicitati] BP p.c., feli-

IN OSEE PROPHETAM LIBER III,xit

215

liberationi, Pharao cum suis periret agminibus, illamque at280 tritae Aegypti gloriam haud humanis uiribus, ceterum tam declarandis patrum meritis quam instituendis sacris ritibus, se agnosceret consecutum. Nequaquam uero in duce aliquo bellicoso, sed zn propheta seruatus est, uidelicet beato Moyse, qui eum famosis illis, quae legimus, miraculis uindicauit. Quae 285 igitur erit satis digna conquestio, quod gens, quae fuerit tam illustri stirpe conspicua, nunc stultitia insignis et solis agat famosa criminibus? 14. Ad iracundiam me prouocauit Ephraim in amaritudinibus suis, el sanguis eius super eum ueniet, et opprobrium 290 eius restituet ei Dominus suus. Commemoratio patrum reddidit filiorum crimen horridius, idque indicat exclamatio subiecta censoris, qui se ad amaritudinem et indignationem, quae impios ultum iret, adactum esse testatur. Et ideo uigore licet pronuntiantis insurgens, a se tamen uindictae ipsius repellit 295; inuidiam, elaboratisque suppliciis Ephraim denuntiat interisse, qui, salutarium disciplinarum desertor, se prorsus auctore et degenerauit et corruit.

(CAPVT XIII.) 1-2. Loquente Ephraim, horror inuasit Israhel, et deliquit in Baal, et mortuus est. Et nunc addiderunt ad peccandum, feceruntque sibi conflatile de argento suo, quasi similitudinem idolorum, factura artificum totum est, his ipsi dicunt, Immolate, s homines uitulos adorantes. Induxit eorum, quae a tempore diuisarum

tribuum

commiserant,

mentionem,

sed eo ordine,

quem indignatio magis quam narratio postulabat. Ephraim siquidem in praesenti loco Hieroboam, principem diuisionis, appellat, qui ut simulacra uaccarum populus ueneraretur 10 edixit ; postea uero Baal idoli cultum Achab cum Hiezabele suscepit, quam profanitatem Hieu seueritate congrua legitur uindicasse : proinde ista idolorum consectatio et prima coepit in populo, et ultimo tempore conquieuit. Sed cum hic sit historiae ordo, quem diximus, nunc partem eius mutauit 15 inuectio. Loquente enim Ephraim, id est, ad cultum daemonum

295/296 cfr. Hier p. 140, 335-339 In Os., cap. XIII, 7/9 cfr. Hier p. 141, 17

279 pharao] P, praem. et B 282 — agnosceret se B 283 moyse] B, mosi P 285 igitur] P, ergo B 293 impios] P, in peius B 295/296 denuntiat interisse] P, interiisse denuntiat B

In Os., cap. XIII, 10 hiezabele] P, hiezabel B 3), consecratio BP

95

12 consectatio] Morin (p. 14,

55

216

IN OSEE PROPHETAM

LIBER III, xri

conuocante Hieroboam, horror inuasit Israhelem : uel timorem

enim ilico superstitionis assumpsit, et quasi uerum numen extimuit, uel certe eum colendi suscepit affectum, per quem aeterno iudici mereretur horrere. Neque hoc perpetrasse con20 tentus, aliis quoque sacrilegiis colla submisit, et Baal instituta complexus, calamitatum etiam experimenta persensit, ne- 1027

que ullum studium emendationis assumens ex illorum ruinis, qui uaria hostium irruptione corruerant, uel cum, Hieu uindicante, ipsum idolum cum suis cultoribus delebatur : nullus,

25 inquit, tamen in istis excitari potuit correctionis affectus. Sed nunc, inquit, addiderunt ad peccandum, feceruntque sibi conflatile de argento suo, quasi similitudinem idolorum :non utique quod post Achab tempora uitulorum coeperint simulacra uenerari, sed quod ea, quae nec post castigationem relique3o runt, addidisse dicantur. Ipsa enim profanitas, nisi rebellibus studiis augeretur, nec posset esse continua. Factura, inquit, artificum totum est, his ipsi dicunt, Immolate, homines uitulos

adorantes, quod non sine ratione repetiuit, toto iam uolumine uentilatum, sed ut fieret sensus eiusmodi, quia leuia rerum 3; etsi nouitas incauta conciliet, mora profecto examinante uilescunt, nec continua ueneratio, nisi his quae certis pollent insignibus, exhibetur ; hic autem, cum uilitatem et uanitatem

operis, ut ratio, ita aetas longa, detexerit (id est, numinibus gentium, non dico potestatem, sed nec formam ullam inesse,

40 nisi quam manus opificum fingendi gnara tribuisset), profanus tamen populus hariolorum uocibus libenter auscultat, nimirum imperantibus, ut uitulis ratione sensuque carentibus supplicent homines precum ac uictimarum oblatione famulantes. 45 9. Idcirco erunt quasi nubes matutinae, et sicul vos matutinus praeteriens, sicut puluis turbine raptus ex area, sicut fumus de fumario. Supra dixerat, quod sanguis eius super caput illius esset, et opprobrium eius restitueretur ipsi ; et nunc idem repetiuit uel exsecrando cumulauit, quod, quoniam extremae so se stultitiae subdidissent, honorem uidelicet Dei ad simulacra

pecudum transferendo, et ipsi ita uiliter disperirent ut fumus, ut puluis, ut ros et nebulae matutinae solis radiis consumuntur. 17/48 cfr. Os 12, 14

16 — israhelem inuasit B uel] P, uidelicet B 16/17 — enim timorem B 18 affectum] P, effectum B 19 horrere] P, horreri B 24 nullus] B, nullis P 25 —tameninquit B — 28 — tempora Achab B 33quod]P,hocB 34leuia] conieci, leui BP Bouwm (Komm. 25) 35 mora] P, + tamen B — examinante profecto B 38 detexerit] B, detegerit P, detegeret P? 39 inesse] B, esse P

40 quam] P? Bar, qum P, cum B 12 sensuque] BP p.c., sensusque Pa.c. 46 turbine] P, turbinis B ex area] Vg, ex aera P, et B 50 se] BP p.c., esse Pa.c. 52 et] P, ut B 52/53 consumuntur] P?, consumantur BP

M

IN OSEE PROPHETAM

LIBER

III, xir

217

4. Ego autem Dominus Deus tuus ex terra Aegypti ; et Deum ss absque me nescies, et saluator non est praeter me : quorum uersuum est ad superiora contextus, ut fiat sensus eiusmodi : cum a ceruicibus tuis iugum aegyptiae dominationis excuterem, maiestatemque

lustribus

illis miraculis

meam,

feliciter cum

intimarem,

mancipareris,

istud quoque

il-

absoluta

94

6o uoce constitui, ut gens meo cultui semper intenta, nulli um-

quam quasi Deo alii subdereris, quia nec inuenires alterum qui tibi praestaret salutem : quia tunc uidebaris elementis seruientibus fuisse collatam. 5. Ego cognoui te in deserto, in terra solitudinis. Sed quid 6; nunc ego, inquit, ad sacrilegia tua quasi noua commouear, cum in illo ipso liberationis tuae tempore talem te, qualis 56" nunc detegeris, id est ingratum sim et contumeliosum semper expertus ? Quod autem Zn terra solitudinis adicere curauit, illud utique uoluit intellegi, quia non eos semper exempla cor7o ruperint, quandoquidem et in illis deliquerint locis, in quibus nullos quos imitarentur habuerunt. 6. Iuxta pascua sua et adimpleti sunt, et saturati. sunt, et leuauerunt cor suum, et obliti sunt mei. Cum beneficiis, inquit,

meis nequaquam deuotione, ceterum improbitate gens tota 75 certabat ; quod ut facile clareret, illis temporibus etiam ista conectit, et per inuectionis tenorem ad praesentem, de qua exorsus erat, recurrit aetatem, breui tamen

transcursione ser-

monis illius quoque sententiae inferens mentionem, quae in Deuteronomii cantico beato Moyse fuerat denuntiante prola8o ta, id est, Satiatus est, et impinguatus, et calcitrauit dilectus, ut

faceret sibi deos nouos, sicut banem hordeaceum, quos nescierunt patres eorum. — Iuxta pascua enim sua adimpleti sunt, ait, et saturati sunt, et leuauerunt cor suum, et obliti sunt mei ;

quam peccatorum seriem ideo praemisit, ut ultionem, quam 85 illaturus esset, non passione incitatam ostenderet, sed iustitia

et ratione munitam. Sequitur enim : 7-8. Et ero eis quasi leaena, sicut pardus in uia Assyriorum ; occurram eis quasi ursa, raptis catulis, et disrumpam interiora iecoris eorum, et consumam eos ibi, quasi leo, bestia agri scindet 90 eos. Eas calamitates, quas erat hostium illatura barbaries, se 80/82 cfr. Dt 32, 15-17 (cfr. Hier p. 144, 137) 54 ex] P, eduxi te de B 58 feliciter cum] B, feliciter P, ut feliciter P? 61 — alii quasi deo B 63 collatam] P, (cf. p. XXVII) colligata B 66 qualis] BP?, quales P 67 — et contumeliosum semper sim B 68 adicere] B, addicere P 69/70 corruperint] BP!, corriperint P 72 et (19)] P, om. B 33/74 — meis inquit B 76 de] P, a B 79 moyse] B, moysi P — denuntiante fuerat B 81 panem] BP!, panes P 81/82 nescierunt] P, nescierant B —82 — enim pascua B 86 munitam] BP?, munitum P 88 disrumpam] P, erumpam B 90/ 91 hostium illatura barbaries se docet iubente] D, illatura hostium barbaries docet iubente se esse et B

1028

218

IN OSEE PROPHETAM

LIBER III, xir

docet iubente contingere; nec dedignatur commonitionem suam ferinis imaginibus explicare, quas scit etsi non naturae suae, sententiae tamen, id est damnatorum miseriae, conuenire. Eleganter autem, cum, inter leonum hiatus, ursum quo-

95 que posuisset, feritatem eius stimulis orbitatis exacuit, necubi comparatio illata decresceret : Sicut ursa, inquit, raptis catulis, et disrumpam interiora iecoris eorum, qui me uidelicet similibus affecere dispendiis : nam cum ego hunc populum in filios mihi 56 multa sedulitate formarem, cordaque eorum quasi lambendo 100 componerem, isti me, non solum optatis, sed etiam elaboratis fetibus orbauerunt, ea uidelicet scelera perpetrando, quae perniciem totius gentis exigerent. 9-(13). Perditio tua, Israhel : tantummodo in me auxilium tuum. Vbi est rex tuus ? tuus maxime nunc saluet te in omnibus 105 urbibus tuis ; et iudices tui ? de quibus dixisti, Da mihi regem et principes. Dabo tibi regem in furore meo, et auferam in indignatione mea. Quaestioni opportuna sententia, et quam non nisi pietatis norma dissoluat. Ex persona enim Dei dicitur, Perditio tua, Israhel, tantummodo in me auxilium tuum ; atqui 110 tunc est fidelium certa defensio, cum in Deo liberationis fi-

ducia collocatur, et hoc est, quod in profanatis populi moribus beatus propheta per totum uolumen accusat, quia non in Dei, sed in fanorum propugnatione confiderent !Quomodo nunc ergo, quasi ordine commutato, manifestam Israhel nuntiat 15 impendere perniciem, quod eius salus in solius Dei uirtute consisteret ? Animaduertenda igitur illa distinctio, quae id, quod ambiguum putabatur, illustrat : non enim hic fidem plebis irridet in sola Dei potentia spem sui gaudii reponentis (quod utique cur non fecisset, offenderat), sed pronuntiauit 120 tantum impendere plagarum, ut auxilium ferre nisi uirtus solum

diuina

non

possit.

Ergo,

imminet,

ait, perditio

tua,

Israhel : tantummodo in me auxilium tuum. Quod si diligenter consideres, non solum non absurde, sed etiam moraliter et de usu sermonis humani uidebis illatum. Inde est enim, quod, si

125 quando uel graui morbo aliquem uel calamitate oppressum desperabili uiderimus, spem eius in Deo esse dicimus, non utique mentis officium, sed pondus cladis, quae deprimat,

119/129 cfr. Hier p. 146, 205-209 92 scit etsi] P, et scit licet B 93 id est] P, om. B 98 — mihi in filios B 104 tuus tuus] P, tuus B 108 dei] BP!, om. P 110 fidelium] BP!, filium P 110/111 fiducia] P V/z/, fiduciae B 112 accusat] BP!, accurrat P 113 fanorum] P, fauorum B

114 israhel] P, israheli B

116 illa distinctio] BP!, +

illa P 117/118 — irridet fidem plebis B 119 cur] BP (cfr. Bax! p. 27), cum propos. Bar 120/121 uirtus solum diuina] P, diuina uirtute sola B 123/126 — desperabili calamitate oppressum B

95

IN OSEE PROPHETAM

LIBER III, xim

219

indicantes. Indubitata igitur te inquit, perditio comprehendet, et de qua nemo nisi Omnipotens possit eruere ; quem quoniam 130 tibi infensum criminibus reddidisti, superest, ut ab exitio in-

hiante rapiaris. Quem sensum ut faceret lucere, subiecit Vbi est rex tuus ? maxime nunc saluet te in omnibus urbibus buis ; et iudices tui ? de quibus dixisti, Da mihi regem et principes. Secundum consuetudinem prophetalem, illum quoque 135 populis exprobrat errorem, quem, recedentes a sacerdotali republica, in appetitu regis habuerunt : eum siquidem quoniam de uicinarum gentium aemulatione contraxerant, rebus male cadentibus, consilia quoque, quae praecesserant, arguuntur,

574

ac si diceret : uetus tibi est ista dementia, ut uidelicet melius

140 te tibi, quam me, putes posse consulere ; de cuius opinionis 1029 exordio, principes tibi dari ad similitudinem reliquarum gentium postulasti. Nunc ergo consulentiae tuae fructus appareat, et contra indignationem meam, regum te tueatur industria! Debebunt nimirum docere, quid prosint potestates istae tuis 14; ambitionibus expetitae. Sed transeamus ad reliqua. Dabo tibi regem in furore meo, et auferam indignatione mea. Quidam regem im furore datum Hieroboam, qui separandis tribubus auctor fuerit, acceperunt ; ablatum uero indignatione,

Osee, sub quo est Israhel captus, intellegunt. Quod quidem 150 licet possit admitti, tamen, quoniam sub futuri temporis pronuntiatu utrumque signauit, id est, Dabo tibi regem, et auferam, intellegi sententia potest habiliori compendio, ut auferendus nimirum israhelita princeps, dandus uero pronuntietur assyrius. 155 Denique, ex more prophetali, post condemnationis sarcinam, quae fuisset eius causa subiecit : Colligata est iniquitas Ephraim, absconditum peccatum eius : id est, scelera, quae multis temporibus perpetrauit, ut nullis essent interpolata uirtutibus sed funereo cumulata processu, quasi sub aliquo 160 custodita signaculo in memoria iudicis constiterunt ; eorum, inquam, remuneratione perfectum est, ut amissis libertatis insignibus,

seruituti

atrocissimae

subderentur,

et eos

dolores

angoresque sentirent, quos feminae solent in partubus experiri. 165 13. Ipse filius non sapiens, nunc enim non stabit in contritione filiorum. lam et supra isdem coloribus disputauit, quod 147/149 Hier p. 147, 225-227

166/170.172/174 cfr. Os 2, 10

128 indicantes] B, indicantis P — inquit perditio te comprehendet B comprehendet] BP!, comprehendit P 142 postulasti] B, postulati P, postulas P? 144 debebunt] P, debebant B docere] P, + te B 146 meo] BP?, mex P indignatione] P, praez. in BP? 149 intellegunt] P, intellegitur B 152 habiliori] BP!, biliori P 155 more] BP, tenore P? 157 absconditum] P, + est B 188 nullis] BP?, nulli P 161 remuneratione] BP, rememoratione

propos. V'al

57"

220

IN OSEE PROPHETAM

LIBER III, xir

patefactam stultitiam Israhelis aduersorum attestatione signaret, atque meritorum deformitas, quae aliquamdiu sub prosperitate latuisset, aerumnis demum coarguentibus pan170 deretur. Ergo esse te filiwm, et non sapientem, graui testimonio comprobatur, quia in eo tempore, quo hostis irrupit, nequaquam stare meruisti. Et quoniam sfultitiae nomine profanitatem notabat, cui decem tribus, sicut ab exordio uoluminis

arguit, toto se studio manciparunt, ob eamque stultitiam pro175 cella eos captiuitatis abripuit, opportune transit ad Iudam, et eum non solum nomine, sed gestarum etiam rerum pandit

96

indicio, simul ut ostenderet, qui exitus filios sapientes teneret, sicut etiam eum, qui insipientes manserat, publicasset. Ad

prosperiora ergo, quae sub Ezechia rege magnis sunt collata 180 miraculis, propheticus sermo commigrat, et ait : 14-15. De manu

mortis liberabo eos, de morte redimam

eos.

Ero mors tua, o mors ; ero morsus tuus, inferne. Consolatio abscondita est ab oculis meis, quia ipse inter fratres. diuidit. Adducet

urentem

uentum

Dominus

de deserto ascendentem,

et

185 siccabit wenas eius, et desolabit fontes eius ; et ipse diripiet thesaurum omnis uasis desiderabilis. Primo, ut solet, prosperis pollicendis gaudia liberationis annuntiat ; postea uero eadem uoluptate ultionis accumulat. Ergo de manu mortis liberabo eos, id est, cum in tantam rerum difficultatem uenerint, ut 190 iniecta manu mors eos comprehendisse ac tenere uideatur,

tunc ego liberator adueniam. Id autem praecipue beati Ezechiae exprimebat oratio dicentis, wemisse dies afflichonis et opprobrii, siquidem uenissent filii usque ad partum, et non esset uirtus pariendi. Cum igitur opibus assyriis urgerentur, et ur395 bem

hostis obsidione clausisset, ita pernicies imminebat,

ut

iam jamque uideretur miseros uoratura. Sed quoniam diuinum auxilium iustis precibus impetrarunt, edidit illud grande miraculum, et centum octoginta quinque milibus Assyriorum angelo feriente deletis, liberatio piis uotiua resplenduit, secun200 dum illud quod carmina sancta praecinuerant : Iste pauper clamauit, et Dominus exaudiuit eum, et ex omnibus tribulationi-

bus eius eripuit eum ; immiltet angelos Dominus in circuitum

191/194 cfr. IV Rg 19, 3. 200/203 Ps 33, 7-8

19157, $

196/199 ctr. IV Rg 19, 35.

Is 37, 36

170 sapientem graui] V/z/, sapientia graui B, sapientia grandi P 174 manciparunt] BP!, manciparant P 175 eos captiuitatis] coneci, eius captiuitatis P, captiuitatis eos B abripuit] P, arripuit B 17% indicio] P, iudicio B - ut simul B 178 insipientes] BP, insipiens P? 179 — collata sunt B 185 siccabit] BP!, siccauit P et desolabit fontes eius] P, o». B diripiet] P, eripiet B 188 ultionis] P, ultiones B 189 tantam] BP!, tantum P 191/192 — exprimebat oratio beati ezechiae B 194 igitur] P, ergo B urgerentur] BP!, arguerentur P 198 quinque] P, om. B 202 circuitum] P, circuitu B

1030 587

IN OSEE PROPHETAM

20;

210

215

220

22;

230

23;

LIBER Il, XIII

221

timentium eum, et eripiet eos. Mors hic itaque et infernus, rex assyrius et totus eius appellatur exercitus, quem se exstincturum diuina sententia pollicetur; praemissoque fragore uindictae, ex suo more subdit causam, quae indignationem illam mouerit : Consolatio, inquit, abscondita est ab oculis meis, quia ipse inter fratres diuidit. Habitum et uerba lugentis assumpsit, ut Assyrii crimen augeret, et quasi ex persona Iudae, magis de fratris, id est Israhelitarum quos in captiuitatem Sennacherib duxerat, quam de propria calamitate solliciti, dicit oculos suos adeo maduisse lacrimis, ut consolationem recipere non ualerent, quod et rex superbus atque truculentus tristem inter fratres separationem esset operatus, in captiuitatem uidelicet decem tribus ad regionem Mediae transferendo. Vbi sane diligens poterit lector inquirere, cur haec Iudae tribui, quae discessionem fratris lugeat, ascribatur affectio, cum supra de eodem negotio propheta loquens, impietatem ei exprobrauerit gaudiorum ? Nam, cum dixisset, Ephraim in desolatione erit, In die, inquit, desolationis in tribubus Israhel ostendi fidem : facti sunt. principes Iuda quasi assumentes terminum ; super eos effundam quasi aquam iram meam. Cum ibi de expulsione germanorum laetati esse dicantur per id quod agrorum suorum terminos dilatatos putarent, quomodo nunc inducuntur expulsionem fratris absque ulla consolatione lugentes ? Quod gemina expositione ualebit absolui. Ouia enim non de singulis, ut dixi saepe, personis, sed de totis agminibus sermo est, ideo in illa multitudine diuersos quoque mores intellegimus fuisse, unde et alia ex piorum personis, ex impiorum alia proferuntur ;; consequenter ergo aliquantos illic fuisse colligimus, quos germanorum contristaret expulsio, plures uero, quos finium delectaret extensio. Sed uideamus iam et alterum explanationis modum, qui ita nimirum ualebit induci, ut causis magis quam personis uideatur aptari, et necessitudinis quidem uox ista sit, quam prope finem libri propheta constituit, id est, calamitatem se expulsi fratris dolere et uicissitudinem

debitam hostibus imprecari, illud autem, quod quibusdam etiam uoluptatem creauit, ad parricidale crimen aspicere ; ut fiat sensus eiusmodi, fuisse aliquos, in quibus profanitas non 240 solum leges sed etiam naturae iura conturbauerit, ut in captiuitate fratrum, cum debuerunt compati, maluerunt gloriari. Adducet urentem uentum

219/222 Os 5, 9-10

Dominus

de deserto ascendentem,

et

226/223 cfr. supra, p. 124, 294-304. 129, 456-460

203 hic] P, oz. B 204/203 exstincturum] BP!, exstinctorum P 214 esset] BP?, esse P 215 regionem] B, regionis P, regiones P? 219 erit] P, erat B 226 ualebit] P V/2/, ualebat B 233 induci] P, iudici B 238 parricidale] P, parri-

cidas B

aspicere] P V//, aspiceret B

241 cum] P, non B

$8"

97

292

245

25o

255

260

IN OSEE PROPHETAM

LIBER III, xiv

siccabit uenas eius, et desolabit fontes eius, et ipse diripiet thesauros omnis uasis desiderabilis. Vrentem de deserto uentum angelum dicit, qui assyrium sub nocte una deleuit exercitum : non quoniam in deserto angeli credantur habitare, quos cotidie IO3I faciem Patris uisere euangelica commendat auctoritas, sed quoniam ob uindictae celeritatem (centum siquidem et octoginta quinque milia sub una nocte caesa referuntur) similitudinem ignis assumpserit, et deserti ad hoc intulerit mentionem, ut totum illud agmen afflatu potius quam operatu quopiam uideretur absumptum. Sic enim et beatus Dauid dixerat : Qui facit angelos suos spiritus, et ministros suos ignem urentem. Hanc ergo nunc adustionem de locis per ardorem solis inhabitabilibus signauit acciri, quae fontes assyrios wenasque, id est regem cum exercitu ac stirpe, deleret. Et 2Dse diripret thesaurum uasis desiderabilis : si consuetudinem prophetarum respicias, qui declinationes temporum non satis anxie ac diligenter 59° obseruant, uidetur Sennacherib regis collectam de triumphis opulentiam denotasse : ideo uidelicet illum praedicta inflammatione consumptum, quoniam multa crudeliter egerit, nec auaritiam eius direpta satiauerint ; et nunc ideo uomere cogatur, quicquid per iniquitatem antea deuorauerat. (CAPVIUXIVS

1. Pereat Samaria, quoniam ad amaritudinem concitauit Dominum suwm ; in gladio pereat, baruuli eorum elidantur, et fetae eius discindantur.

Paulo

ante

dixerat,

Consolatio

abscondita

est ab oculis meis, quoniam ipse inter fratres diuidit, et eum s affectum quo Israhelis miseretur ostenderat, nunc uero Assyrii internecione descripta, aduersum Samariam rursus incanduit ; quod utique non de uarietate fecit, sed de grauitate sententiae. Postquam enim et pietatem et uirtutem ueri Dei, qui superbum regem quasi nullo negotio consumpsisset, ostenro dit, sicque eum paratum esse ad defensionem piorum, ut gaudiis eorum magnarum gentium impenderet ultiones, merito Samariae, ut disperiret, quasi inflammatus optauit, quae suis uidelicet sceleribus effecisset, ut hic tam bonus Dominus non

propugnator illius sed depugnator exsisteret ; ac si diceret : 246/247 cfr. Mt 18, r0 248/249 cfr. IV Rg 19, 55. In Os., cap. XIV, 3/4 cfr. Os 15, 13-14

Is 37, 36

253 Ps 103, 4 :

246 quoniam] conieci, cum P, ut P?, quod B (cfr. XXIV, n. 122) 248/249 centum siquidem et octoginta quinque milia] P, 18500 siquidem Bar 232 absumptum] 254 uasis desiderabilis] P, etc. B 255 quae] P, qui B BP!, acsumptum P In Os., cap. XIV, 2/3 in gladio — discindantur] P, etc. B 5 affectum] P, effectum B 8 et uirtutem] B, uirtutem P, uirtutemque P? 13 effecisset] B, affecisset P

IN OSEE PROPHETAM

LIBER III, xiv

223

15 cum beneficia nostri, qui aeternus est, rectoris aspicio, magis magisque [srahelis crimen horresco, qui uidelicet carere tali praesidio laborarint. 2. Conuertere, Israhel, ad Dominum

Deum

tuum,

quoniam

corruisti in iniquitate tua. Miro contextu procedit oratio. Ex20 clamauerat quippe, quod ad grauandum Samariae peccatum ualeret ; sed quoniam id ipsum miserando potius quam exsecrando

fecerat, secunda

saltem remedia,

quae uulneri medi-

centur, apportat, et, quia noluerunt continuae deuotionis praesidia complecti, subsidia paenitentiae et emendationis 2; assumant. Si ergo te faciunt, o tu Israhel, uel pericula meliorem, conuertere ad Dominum Deum tuum, a quo numquam debueras auerti, et illud ipsum, quod in tua iniquitate corYMeras,

exsecratus,

munera

confessionis

assumito.

Hoc

est

enim, quod ait : 30

3. Tollite uobiscum

uerba, et conuertimini

ad Dominum,

et

dicite ei, Omnem aufer iniquitatem, et accipe bonum : tu enim solus potes reatum, quo premimur, amoliri. Quid autem bonwm sit, quod ut acciperet obsecrabat, sequens uersus ostendit, Et reddemus uitulos labiorum

nostrorum

: sic enim

35 carmina quoque sancta docuerunt, ut immolemus Deo sacrificium laudis, quia grata ei sit oblata ex puro corde laudatio super uitulum nouellum, ungulas et cornua producentem. Eloquere ergo aduersum te, Israhel, iniustitias tuas Domino, quarum cupis remissionem mereri. Sed quid his adiciat, audiamus : 40 4. Assur non saluabit nos, super equum non ascendemus, nec dicemus ultra, Dii nostri, oberi manuum nostrarum : quia eius qui in te est, misereberis populi. Quod ait, Assur non saluabit nos, de exemplo Iudae uidetur assumptum. Nam Regum narrat historia, quoniam, cum Rabsaces nomine dux assyrius

45 missu regis Sennacherib ad compellandos atque terrendos eos, qui Hierosolymis clausi fuerant, aduenisset, inter cetera, quae gloriose ac superbe de Assyriis praedicabat, adiecit quod duo milia equorum Sennacherib esset paratus educere, quorum sessores totus Iudae exercitus non posset offerre ; et qua deso mentia aduersum se tanti principis copias incitarent ! Si saluti suae proinde consulerent, eius dederentur imperio, qui non minus subiectis liberalis quam seuerus contumacibus appa-

reret. Verum incolae Hierusalem in solius Dei uirtute libera35/36 cfr. Ps 49, 14 IV Rg 18, 17-36

36/37 cfr. Ps 68, 32

17 laborarint] P, laborarunt B mendationis

P, mundationis P?

37/38 cfr. Ps 31,5

19 procedit] praecedit P 32 amoliri] P, amouere

43/80 cfr.

24 emendationis] B, B

59"

38 israhel] B,

praem. o P 41/39 operi] P, opera B 45 compellandos] P, compellendos B 46 aduenisset] B, aduenissent P 49 posset] conieci, possit BP 50 saluti] B, salutis P 52 seuerus] BP?, seueras P

98

1032

224

IN OSEE PROPHETAM

LIBER III, xiv

tionis suae fiduciam reponentes, comminationum hostilium ss taciti spreuere iactantiam. Ad Iudae ergo confidentis exemplum etiam Israhelem sermo nunc monentis instituit, ut et ipse uidelicet longa seruitute correctus, eam deuotionem incipiat fratris imitari, quam ille tempore assyriae obsidionis ostendit. Nec dicemus, inquit, ultra, Dii nostri, operi manuum 6o nostrarum,

id est, desinemus,

quae manu

artificum fiunt si- Gor

mulacra uenerari, postquam et fratre teste cognouimus, quia populi in tuo cultu permanentis misereri bonus arbiter non desistas. Huic autem uestrae confessionis oblatui quid a Deo nostro referatur, accipite : 65 5-8. Sanabo contritiones eorum, diligam eos spontanee ; quia auersus est furor meus ab eis. Ero quasi ros Israheli, germinabit quasi lilium, et erumpet radix eius quasi Libani. Conuertentur sedentes in. umbra eius, uiuent tritico, et germinabunt quasi uinea, memoriale eius sicut uinum Libani. Diuersis compara7o tionibus et liberationis dulcia et libertatis insignia et amoenitatem excultorum describit aruorum, quae sicut tempore nimirum, quo persultat hostis, squalore plurimo uestiuntur, ita,

cum securitas pacis cultorum exercet industriam, et ubertas passim uisitur et uenustas. Sic ergo, Israhel, cum captiuita7; tem tuam prospera quae sunt promissa depulerint, pulchritudo te libertatis et laetitiae dulcedo ita implebit ac uestiet, ut non uilibus quibusque germinibus, sed liliis et rosetis stellantia prata uisantur : mea quippe clementia meaque gratia instar tibi roris illabitur, ut omni paedore deposito, innouationis or8o namenta percipias. Quod ne tibi dubites pro magnitudine sui posse contingere, praecedit in fratre, id est, in Iuda de assyriis manibus liberando. Qualem ergo illi gloriam coníeret optata quidem sed uix sperata libertas, talis etiam te manebit, si tamen dignus cui conferatur appareas. Viuetis quippe 85 tritico, et germinabitis quasi uinea, quae, éranslata ex Aegypto, Palaestinam latis finibus occupauerat, et memoriale uestrum sicut uinum erit Libani, id est, gloriae uestrae erit tanta fragrantia, quanta uini quod optimum in Libano monte generatur.

9o

Q9. Ephraim, quid mihi ultra idola ? Ego exaudiam et dirigam eum ut abielem uirentem, ex me fructus tuus inuentus est. Quae 85/87 cfr. Ps 79, 9-12

87/89 cfr. Hier p. 157, 183-185

55 taciti spreuere iactantiam] B, tacitis praebuere lactantiam P 56 monentis] P Val, momentis B et] P, om. B 57 eam] P, iam B 66 germinabit] BP?, germinauit P 69 uinum] BP?, unum P *2 plurimo] BP!, plurime P 76 ut] B, + si P 42/38 stellantia] Bou» (Wortsch. 161), stillantia BP 79 paedore] BP, pudore P? innouationis] P V/2/, inuocationis B 81 praecedit] P Val, procedit B 82 conferet] P V/a/, conferret B 83/84 te manebit] P V/a/, remanebit B 87/88 fragrantia] P, flagrantia B 88 — monte libano B

103383b

IN OSEE PROPHETAM

LIBER III, xiv

225

cum ita sint, inquit, ut disputatio nostra perdocuit (id est, unam hanc esse uiam salutis, quam cultus nostri nominis religioque patefecit), ponite profanitatis saltem modum, cuius 95 numquam

Domino,

100

99 6oY

sentire debueratis exordium, et uni, qui uerus est,

tota fide ac deuotione cohaerescite,

nec ueritatem

eius in mendacio tenendam putetis, ut incommunicabile nomen idolis ascribatis ; sed scitote, quod non solum praeceptis, uerum ipsa negotiorum uoce didicistis, me unum esse, cuius sicut cultores aeterna felicitate potiantur, ita desertores aeternis miseriis obruantur. Ego sum enim qui exaudio supplicantes, qui possum et soleo sanare contritos, dirigere contortos, fecundare steriles, inuenire pereuntes, suscitare morientes et in eam celsitudinem, quos uegetauero, sublimare,

105

IIO

ut de paliuris aut rubis in abietes et cupressos profecisse uideantur. 10. Quis sapiens, et intelleget ista ? intellegens, et sciet haec ? quia rectae uiae Domini, et iusti ambulabunt in eis ; praeuaricatores uero corruent in eis. Merito suum uolumen admiratione conclusit, cuius utilitatem et per praecepta et per exempla monstrauerat ; simul, ut doceret causam omnem

II ^

120

peccatorum

et miseriarum de stultitia contigisse, laudauit sapientem qui omnia quae sunt disputata perpendens, utilitatem uiarum sacrarum finemque cognosceret, quod per eas iusti uidelicet cum securitate graderentur, praeuaricatores autem quique corruerent, admittendo uidelicet sacrilegia et exitia sustinendo. Notandum sane quod etiam loca ista, quae secundum praedictam a propheta historiam, prout captus noster ferebat, exposui, etiam ad maiorum rerum significationem possint ualere. Nam

10349b

illud quod de Sennacherib dictum est, Ero mors

tua, o mors, ero morsus tuus, inferne, etiam de ampliore negotio, secundum quod gentium Magister ostendit, accipi potest. Nam, cum ad Corinthios super manifestanda resurrectione loqueretur, Vbi est, inquit, mors, aculeus tuus ? ubi est uictoria 125

tua ? Deo autem gratias, qui dedit nobis uictoriam per Dominum nostrum Iesum Christum. Hic enim quasi wentus urens, quippe qui ignem uenerit mittere super terram, de deserto ascendisse perhibetur, quia de utero uirginis, ad quam secundum naturae

124/126 I Cor 15, 55.57 (cft. Hier p. 149, 326-150, 332) 126/130 cfr. Os 15, 15 126/127 cfr. Lc 12, 49 128/129 cfr. Hier p. 151, 377-380 93 nominis] P (cfr. 140, 295.301, 225, 98), numinis B 94 profanitatis] BP in Ps. VI, 4. XXXVII, 62), profanitati V/a4 — 104 morientes] P, mortuos B — 105 paliuris] P, palmis B abietes] B, abietis P 103/106 uideantur] BP p.c., uideatut P a.c. 107 et intelleget] P, intellegit B 109 — uolumen suum B 112 laudauit] B, laudabit P 115/116 corruerent] B, corruebant P 117 sane quod etiam] B, sanequitia P + mors B 125/126

124 ubi] BP!, ibi P — mors inquit B — iesum christum dominum nostrum B

est (29)] P,

Gi

226

IN OSEE PROPHETAM

LIBER III, xiv

leges nullus uir quasi cultor cesserat, germinauit, et wenas mortis fontemque eius fecit arescere, ut non haberet ius secundo repetendi eos, quos semel in aeterna Redemptor gaudia suscitasset. Incarnationis siquidem ipsius sacramento, vos gratiae in Ecclesiarum arua descendit, ut passim diuersis uirtutibus fructuosa witis liliaque prodirent, et fieret multiplicationis 13 ^ fidelium tanta felicitas, quanta esset agri pleni frugibus, fructibus, floribus gloriantis ; sicque conuertentur sedentes in umbra eius, id est, diuersae nationes sub protectione Ecclesiae requiescere concupiscent, ut et corporalis et spiritalis uigoris alimonium in wino et £ritico consequantur : igitur illa quae sub 140 Ezechia est impleta liberatio, a libertate, quam Christus praestitit, et cumulatius explicetur et gratius. Quis sapiens, et intelleget ista ? intellegit, et sciet. haec ? quia uidelicet positus sit Dominus in ruinam et resurrectionem multorum, nec per calles eius confidenter incedant, in quibus sectatores crimi145 num collabuntur, nisi qui ex toto pectore confitentur Christum Dei esse uirtutem. Detque sapientiam, unusque cum eo fieri spiritus uotis studiisque contendunt. 130

132/139 cfr. Os 14, 6-8 142/143 Lc 2, 34 (cfr. Hier p. 158, 250-252) D Corir, 24 146/147 cfr. I Cor 6, 17

145/146

129 nullus] P, oz. B cesserat] BP accesserat propos. V/al 131 — gaudia redemptor B 138 concupiscent] B, concupiscant P 139 alimonium] conieci, solimonium P, alimoniam BP? 141 praestitit] P, tradidit B 142 intellegit] BP, intelleget P? 148 finit in osee propheta liber tertius P, rufini aquileiensis presbyteri in iohel prophetam comment. B

IN IOHEL PROPHETAM

^

-o

20

1033c4

Cum ad haec prophetica, uel abdita, uel si competentius 100 remota dixerimus, audax quidem, sed adminiculis religionis potius quam temeritatis innixus percontator accederem, si frui sensibus liceret haud plebeia luce perspicuis sed arcano splendore reuerendis, quam editionem assumere (sunt enim plusculae) delegissem notaui : uidelicet ultimam, quae secun- 1034 dum Hebraeum uocatur, quod in ea magis elocutionum esset integritas, quae uel docentis affectum uel comminantis exprimeret. Ipsius igitur translationis indicio comperimus, et alium esse XII prophetarum ordinem apud Hebraeos quam 61 quem uulgatior editio contineret, et per illud, quod non in 1035 omnibus prophetis indices temporum tituli praelegantur, neutiquam incertum fieri quibus aetatibus eorum singuli prophetauerint : quandoquidem traditio per manus missa commendet, sub illis regibus eorum, qui sine titulis legantur, uiguisse doctrinam, sub quibus ante eos prophetauerint qui titulis instruuntur. Proinde et beatus Iohel uideris an aequaeuus inter coaeuos sancti Osee, quem ante eum legimus, comprobetur : eorundem uidelicet regum crudelitatem contumeliasque perpetiens, eadem sacrilegia populi furentis accusans, eadem impendentia criminosis tormenta denuntians. Incipit autem ab admirantis potius et quasi commiserantis affectu : (CAPVT PRIMVM»

1. Verbum Domini, quod factum est ad Iohel filium Phatuhel. Hoc, inquit, doctrinae, immo censurae munus imposuit famulo

I

suo doctor aeternus : nomine quippe werb; totam qua usurus est doctrinam pariter indicauit. Pater quoque prophetae non de nihilo memoratur, sed quoniam sanctitate pollentium quotiens non solum uirtutes, ceterum maiores etiam nominantur,

In Iobel, Praef. 1/9 cfr. supra p. 116, 28-39 In Iobel, Praef., 1 abdita] B, adita P

9/21 cfr. Hier p. 159, 1-2. 161, 34-57 2 remota] conzecz, nemora BP

dixeri-

mus] P, dixerim B religionis] BP?, regionis P 3 innixus] Bouwm (Wortsch. 157), innexus BP 4 haud] V/, haut P, aut B 5 quam] BP?, quem P assumere] l/2/, assumerem BP 9 igitur] P, ergo B indicio] P V/z/, iudicio B et] P, om. B 11 et] P, om. B 13/14 prophetauerint] P, prophetauerunt B 16 titulis] BP?, tituli P 17 iohel] BP!, praem. dauid P aequaeuus] BP?, quaex«* P, aequaexxx P! 18 coaeuos] BP p.c., *«coaeuos Pa.c. sancti osee] P, s. oseae B, sancto oseae V/a/

18/19 comprobetur] BP!, comprobatur P

In Iobel, cap. I, 2 munus] BP?, manus P

quam uisurus B Bouwm (Komm. 26)

3 qua usurus] conieci, quam usurus P,

5 pollentium] B, pollicentium P

228

10

15

IN IOHEL PROPHETAM,

I

fiat eis cum parentibus suis dignitatis aequatio, sicque et illi uel iusti, uel prophetae, uel pontifices indicentur ; haec ergo causa laudandae radicis in germine et honesta et grauis docetur. Illud autem quod quidam commentatores etymologias etiam nominum persecuti sunt, de his uidelicet laudum semina colligentes, — id est, Iohel àpxópevos, quod incipientem transferre possumus, Phatuhel /atitudo Dei, — et reliqua in hunc modum, ut puerilia et inepta sunt, ita plus negotii uidentur habere quam commodi. 2. Audite hoc, senes, et auribus bercipite, omnes

habitatores

terrae, si factum est istud in diebus uestris, aut in diebus patrum uestrorum. Habitu contionatoris ingreditur, magnitudinem calamitatis quae Israhelitis contigit narraturus. Ecce, inquit, 1036 20 uocem uestri fletus anticipo, et quod ad inuidiam motura erat G2r conquestio primus enuntio : non uos unis uidelicet alterisue subiacuisse uerberibus, excitatas calamitates spumantium instar undarum nouis semper praecedentes miserias depulisse. Omnes ergo iam ad audiendum incolae conuenite : uel qui 25 senio uitae istius pericula plurima collegistis, uel uos qui, licet minus habeatis annorum, tamen uigenti memoria potestis continere si quid simile a parentibus accepistis quale in praesentem confluxit aetatem. Immo quid dicam ? solos consula- IOI mus annales, quasi exemplorum solacia requirentes, cum in 30 eum cumulum miserias gentis nostrae ascendisse perpendam, ut nihil tale uel apud futuros possit exsistere. Et senes ergo et habitatores terrae quod uel percipere auribus uel audire iubentur, non diuersa aut merita signat aut studia, sed simpliciter ut audiant imperatur, quale est illud in psalmo : Audite haec 3 I omnes gentes, auribus percipite qui habitatis orbem, quique lerrigenae et filii hominum, simul in unum diues et pauper : pluribus utique modis nihil aliud quam homines quos conuocat indicando. Quod ideo breuiter adnotaui, quia quidam in his uocabulis multam esse differentiam crediderunt, perque 40 hoc plurimum inutilium expendere uerborum. Sed nos quid propheta cum tantae admirationis ambitu deferat, audiamus. 4. Residuum

erucae

comedit

lucusta,

In Iobel, cap. I, 10/15 Hier p. 159, 15. 160, 3-5 p. 162, 45-72

et residuum

34/36 Ps 48, 2-3

lucustae

38/40 Hier

7 sicque] B, si equae P 8 indicentur] P, iudicentur B 11 persecuti] P, prosequuti B 12 APXOMENOC] Pp.c. Val, APOKEHOC (siue APOMENOC : uide Val ad loc.) B, ARXONENOC Pa.c. 13 Bhatuel P 21 alterisue] P, alterisque B 23 miserias] BP, miseriis propos. V/a/ 24 uel] P, + uos B 25 — plurima pericula B collegistis] P?, collegisti BP 25/26 — minus licet B 30 ascendisse] B, accendisse P 32 quod] BP, qui V/a3/ 35 qui] P, praem. omnes B 38 indicando] P, iudicando signauit B 39 perque] Morin ( p. 4, 3), per quae BP

IN IOHEL PROPHETAM,I

45

comedit bruchus, et residuum bruchi comedit rubigo. Diuersas calamitatum species comprehendit, quas Iudaeorum populo deplorat illatas : quarum singulae cum incidunt, ita fructus anni spemque

$9

229

pariter et non semel disserimus mus. Vnde

consumunt,

ut agricolarum

pectora aerumna

formido comminuant ; quae sane incommoda illis sed plerisque accidisse temporibus, uel ipso quem propheta uel Deuteronomio denuntiante colligiet illorum opinionem qui haec omnia de hostibus

dicta aestimant, refutamus. Nam et erucam et lucustam bruchum et rubiginem, ad assyrii et chaldaei, macedonici

5A

6o

et et

1037

romani populi putauerunt significationem ualere, quorum opibus nimirum Iudaeorum est attrita respublica, sub descriptione uidelicet lucustarum uicissitudinem hostium publicatam esse credentes. Quod utique uiderentur per aliquam consequentiam suspicati, si nihil calamitatum Iudaei nisi ab hostibus pertulissent ; cum uero et famem grauissimam, et prodigialem sicut beati Heliae temporibus siccitatem, et mortem subitam uariasque corruptiones pertulisse doceantur, qui fuit necesse eam quoque penuriam, quamuis lucustarum et bruchorum intulerit mentionem, gentium incursionibus applicare ? Intellegentes igitur simpliciter uerba prophetica, magis quam eadem alio, quo libuerit, transferentes, /ucustas et eru-

6^

cas non cataphractos equites aut clipeatos pedites, sed uermiculos raripedes uel minutas pennatasque accipiamus animantes : quae ita sibi tunc in profanatae gentis tormenta successerint, ut sedulo custodirent uices nocendi, et, si quid