Eski Ruslar ve Büyük Bozkır Halkları II [2] 975883911X

Citation preview

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI L. N. Gumilev II. Cilt Rusçadan Çeviren D. Ahsen BATUR

Selenge Yayınları İstanbul 2013

Selenge Yayınları No: 9 Tarih Serisi: 6

Dizgi-Sayfa Düzeni Salahattin Usluca Tashih ve Redaksiyon Dilara Batur Kapak Nüans Ajans Baskı-Cilt İstiklal Matbaası ISBN 978-975-8839-11-X

Selenge Yayınları Ticarethane Sok. No: 41/24 Cağaloğlu/İSTANBUL Tel: 0212 514 45 73 Faks: 0212 511 09 35 www.selenge.com.tr e-mail: [email protected]

İÇİNDEKİLER DÖRDÜNCÜ BÖLÜM XII. YÜZYILDA MOĞOLLAR (ETNOSFERİN FLÜKTÜASYON COĞRAFYASI) XVII. FON VE KİŞİLER 106. Büyük Bozkırın Dost ve Düşmanları ................................................11 107. Değersiz Etnos Yoktur!.....................................................................17 108. Doğu Uçları .....................................................................................21 109. XII. Yüzyılda Moğollar ve Tatarlar ...................................................22 110. Yer Değiştirme .................................................................................25 XVIII. SIKINTILAR 111. “Sarı İt” .............................................................................................29 112. Farklılıkların Zuhuru .......................................................................34 113. Bozkır Savaşları .................................................................................37 114. Başına Buyruk İnsanlar .....................................................................39 115. Eski Adetlerin Unutuluşu .................................................................41 116. Yesugai-ba’atur ..................................................................................45 XIX. KAYIPLAR 117. Yetimlik Izdırabı. ...............................................................................51 118. Kardeş Katili .....................................................................................53 119. İnsan Avı ...........................................................................................56 120. İlk Asker ...........................................................................................59 121. Birinci Hatun ....................................................................................62 122. Kan Davası ........................................................................................63 123. Selenge Sahilindeki Truva Savaşı ......................................................65 124. İlk Evlat ............................................................................................68 125. Nesil Değişimi ..................................................................................70 XX. YASA VE YASA KARŞITI MÜCADELE 126. Yükseliş Yılı ......................................................................................73 127. Hakanlığın Şekillenişi .......................................................................75 128. Proğramlar ........................................................................................79 129. Dostlar ve Düşmanlar .......................................................................82 130. Kronoloji ...........................................................................................88 131. Gelenekler Karşısındaki Yasa ............................................................90

6

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

132. En Önemlisi ......................................................................................92 133. Din ve Yasa ........................................................................................95 134. Başka Türlü Olabilir miydi? .............................................................98 135. Olayların Seyrinin Değişimi ...........................................................101 BEŞİNCİ BÖLÜM ZİRVEDEN SIFIRA XXI. SUÇLULARIN PEŞİNDE 136. Ne Demek “Rus topraklarının mahvoluşu”? ..................................113 137. Ormanın Bozkırla Savaşı mıydı? .....................................................115 138. Rusya’nın Kuzeyli ve Güneyli Komşuları .......................................116 139. XIX. Yüzyılda Devlet Görüşü .........................................................117 140. Bir Görüş Daha ...............................................................................120 141. Yaşlı Kişi de Temiz Hava Alır .........................................................123 142. Diğer Tarafa da Kulak Verelim .......................................................129 143. Delillerle Teyit ................................................................................134 144. Poloves Konusunun Müzakeresi ....................................................136 145. Etnogenez Hızı ...............................................................................139 XII.FELAKET YAĞMURU 146. İlk Felaket. 1201 .............................................................................141 147. İkinci Felaket. 1204.........................................................................143 148. Üçüncü Felaket. 1205......................................................................144 149. Dördüncü Felaket. 1208..................................................................146 150. Beşinci Felaket. 1211.......................................................................148 151. Altıncı Felaket. 1223 .......................................................................151 152. Yedinci Felaket. 1224.......................................................................156 153. Sekizinci Felaket. 1235....................................................................158 154. Dokuzuncu Felaket. 1237-1240 ......................................................161 155. Kiyef Rusyası’nın “Tahrip Edilişi” Üzerine......................................163 156. Yad El Belası. 1241-1242 .................................................................165 XXIII.ÇELİŞKİSİZ VERSİYONLARIN PEŞİNDE 157. Bulanıklık.........................................................................................169 158. Ara Dönemler...................................................................................170 159. Bir Analiz ve Tarih Tenkit Denemesi...............................................172 160. İkinci Soluklanma............................................................................176 161. Karpatlar’da......................................................................................180 162. Çıkış Yolları .....................................................................................182 163. Nadir ...............................................................................................185

İÇİNDEKİLER

7

ALTINCI BÖLÜM NÜVE XXIV. CUÇİ ULUSU ARASINDA 164. Etnik Dominantların Değişimi .......................................................191 165. Kitleler Boyutunda Değişenler ........................................................194 166. Gerçekler ve Değerlendirmeler .......................................................199 167. Değerlendirmeye Alınmayan Gerçekler .........................................203 168. Aşılama ...........................................................................................205 XXV. RUSYA’DAN ROSSYA’YA 169. Bölgesel Etnogenez ve Oykümena ..................................................213 170. İnanç ve Etnogenez ........................................................................214 171. Neden Moskova? .............................................................................217 172. İpler Moskova’nın Elinde miydi? ....................................................221 173. Çağ Başlangıcı..................................................................................223 174. Çürük Zemin ...................................................................................226 175. Felaket ............................................................................................228 176. Yenilenme .......................................................................................230 177. Kurtla Koyunun Dostluğu ...............................................................233 178. Sırt Darbesi ......................................................................................237 XXVI. PANORAMA 179. Zaman Renklerinin Değişimi ..........................................................243 180. Treçento ...........................................................................................247 181. Bizans ve Slavyanlar.........................................................................248 182. Litvanya ...........................................................................................250 183. Halklar ve Hanlar.............................................................................252 XXVII.EMPİRİK GENELLEŞTİRME 184. Kayıp Örnekleri ...............................................................................255 185. Apokrif.............................................................................................259 186. Passioner İtki Mekanizması.............................................................262 187. Tabiat Kanunu ve “Hürriyet Şeridi” ................................................265 188. Peşin Fikirliliğin Gücü ....................................................................268 YEDİNCİ BÖLÜM TOHTAMIŞ VE ZAMANI XXVIII. KAYBOLAN AZAMET (Birinci yaklaşım-Süper-etnos boyutu) 189. İran’da ..............................................................................................275 190. Uzak Doğuda ...................................................................................277 191. Mâverâünnehir ve Yedisu ................................................................279

8

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

192. Altın Orda ........................................................................................285 193. “Büyük Fetret” .................................................................................286 XXIX. KÖK ORDA (İkinci yaklaşım-Etnos boyutu) 194. Mamay ve Tohtamış.........................................................................291 195. Litvanya ve Moskova .......................................................................293 196. Diplomasi ve Sunduğu İmkanlar.....................................................296 197. Çatışma ............................................................................................297 198. Alçaklar............................................................................................301 199. Hefsin Aczi.......................................................................................302 XXX.KAÇINILMAZ HESAPLAŞMA (Üçüncü yaklaşım-Süb-etnos boyutu) 200. 1382’deki Sosyum ve Etnos.............................................................305 201. Tatar Hanının Gücü ve Zaafı ..........................................................307 202. Kök Orda’nın Dost ve Düşmanları ..................................................309 203. Yüksek Passioner Hararet ve Vicdan ...............................................311 XXXI.DEVLERİN DÜELLOSU 204. Güç Denemesi. Süper-etnosların Çatışması ....................................315 205. Dost Kazanma Çabaları ...................................................................317 206. Yumruklaşma ...................................................................................320 207. İlkbaharın Ardından .......................................................................323 208. İhanetler...........................................................................................325 209. Kafkaslarda ......................................................................................328 210. Ölüm-kalım Savaşı...........................................................................331 211. Dinyeper ile Don Arasında ..............................................................335 XXXII. AK ORDA 212. Batıdan ve Doğudan Esen Rüzgarlar ...............................................339 213. Mahvedici An...................................................................................342 214. Bir Kere Ölmek Yetmez....................................................................344 215. Gelenekler Üzerine ..........................................................................347 XXXIII. KESİTLER 216. Yeni Çağların Başlangıcı ..................................................................349 217. Orda Kesiti.......................................................................................351 218. Eski Rusya Kesiti .............................................................................354 219. Doğu-Batı Arasında..........................................................................357 220. Ukrayna Kesiti .................................................................................362 KRONOLOJİ CETVELİ ...........................................................................365 KAYNAKÇA .............................................................................................451 DİZİN.......................................................................................................467

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM XII. YÜZYILDA MOĞOLLAR (ETNOSFERİN FLÜKTÜASYON COĞRAFYASI)

Fon ve Kişiler ❖ Sıkıntılar ❖ Yasa ve Yasaya Karşı Mücadele

XVII. FON VE KİŞİLER

106. Büyük Bozkırın Dost ve Düşmanları Teorik olarak “Hyung-nu”lar1 dediğimiz süper-etnos, bünyesinde sadece Hyung-nu, Siyenpi, Tabgaç, Türküt [Türkler] ve Uygurlar’ı değil, farklı orijinlere ve değişik kültürlere mensup birçok komşu etnosları da barındırıyordu. Etnik yapının mozaikliği, onun başka bir süper-etnos bütünlük olarak varlığını engellemez. Eski Çin (M.Ö. IX. ve M.S. V. Yüzyıl), Orta Çağ Çin’i, yani T’ang İmparatorluğu (618-907), Turan’la birlikte İran (M.Ö. 250-M.S.651), Arap-Pers süper-etnosunun meydana getirdiği Halifelik, Bizans (Grek-ErmeniSlavyan bütünlüğü2), Roman-o-German Batı Avrupası bu süper-etnoslardandır. Tankut ve Nepal’le birleşen Tibet’in ise, Çin veya Hindistan’ın bir kenar mahallesi değil, münferiden müstakil bir süperetnik bütünlük olarak kabul edilmesi gerekir. Bütün bu süper-etnik bütünlükler, Büyük Bozkır’la karşılıklı ilişkilere girdiler. Fakat bu ilişkiler, farklı şekillerdeydi ve hem bozkır halklarının, hem de civar süper-etnosların kültür ve etnogenez varyasyonlarına önemli tesirler icra ettiler. Bu temasların farkı neredeydi? Söz konusu muammanın geleneksel metotlarla çözülmesi kolaydır, ama elimize bir şey geçmez. Laf aramızda, daha önce yapıldığı gibi, bütün savaşları, barış anlaşmalarını ve hatta kabileler arası çatışmaları tek tek saymak mümkün, ama bu, okyanus üzerindeki dalgaların tasviri olur. Çünkü savaşanlar, etnoslar değil, devletler, yani sosyal bütünlüklerdir. Bütünlüklerse, tabii oluşumlardır; dolayısıyla daha muhafazakârdır1 Gumilëv, L. N. Etnogenez i biosfera Zemli. IV. Bl. M., 1987. 2 Gürcistan dahil.

12

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

lar. Savaşlar, bazen etnik sistemin içinde cereyan eder; yabancılarla yapılan savaş ise, asla “tatlı sürtüşmeler”den daha iyi olmayan “zayıf barış”la önlenir. Dolayısıyla başka bir yol seçilmesi mâkûldür. Komplimantarizm, etnik sistemlerin, bazen de muayyen kişilerin karşılıklı fiillerinin sonucunu belirleyen bir mekanizma durumundadır. İşbu söylediklerimizi netleştirelim. Müsbet komplimantarizm, karşımızdaki kişinin yapısını yeniden şekillendirmeye kalkışmaksızın kendiliğinden oluşan bir sempatidir. Yani onu olduğu gibi kabul etmektir. Simbiozlar ve inkorporasyonlar, bu durumda mümkün olabilir. Menfi komplimantarizm ise, karşımızdaki objenin, gerekirse yok etmek suretiyle, yapısını yeniden şekillendirmeye kalkışmanın yol açtığı sebepli bir antipatidir; tahammülsüzlüktür. Bu tür bir komplimantarizmde kimeralar oluşabilir; şiddetli çatışmalar ise jenoside yol açar. Bir de nötr komplimantarizm vardır ki, kayıtsızlığın yol açtığı bir tür tahammüldür. Olsun; zararlı değilse, mutlaka faydalıdır. Yani komşumuzla ilişki kurma veya bazen onu tanımama isteğidir. Bu şık, passioner gerginliğin en alt seviyesi için geçerlidir. Komplimantarizm, bir hakanın veya sultanın emriyle ve hatta ticarî çıkarlar uğruna oluşmayan tabii bir fenomendir. Yönetimin isteği veya ticarî çıkarlar, menfaat vaadettikleri ölçüde birey davranışlarını elbette yönlendirebilirler; ama kişisel boyutta -örneğin bireysel zevkler- farklı şekilleri bulunan samimi duyguları değiştiremezler. Bu durumun popülasyon boyutunda ifade ettiği anlam ise, çok daha muayyendir. Çünkü normlardaki kısmî sapmalar, karşılıklı olarak telafi edilebilir. Dolayısıyla süperetnoslar arasında karşılıklı sempati ve antipatinin oluşumu normaldir. Burada tek bir araştırma metodu geçerlidir ve o da geniş açılı bir genelleştirmedir. Ufak meseleler arasında bocalayıp kalmak ve labirentten çelişkili bilgiler, varyasyonlar ve tesadüfî uygunluklar bulup çıkarayım derken Ariadne’nin ipini kaybetmek işten bile değildir. Burada sözü edilen ip, politik kollizyonların ve dünya görüşlerindeki zikzakların kişisel boyuttaki seleksiyonudur. Çünkü kaynakları müellifler, yani insanlar meydana getirirler. Süper-etnoslar ise, yukarıda belirtilen üç boyut üzerine bina edilmiş sistemlerdir. Eski Çinliler, Hunlar’a açıktan açığa düşmanca davranıyorlardı.3 Hunlar, IV. Yüzyılda kuraklık sebebiyle, çiftçilerin Ordos ve Shan3 Gumilêv, Hunlar.

FON VE KİŞİLER

13

si’de terkettikleri kuru tarlalara yerleştikleri sıralarda, bu düşmanca davranış özellikle kendini göstermişti. Çinliler’in bozkırlılara zulmü o dereceye vardı ki, sonunda bozkırlılar dayanamayıp isyan ettiler. Onlar, Tibetliler’e ve Siyenpiler’e de aynı şekilde davranıyorlardı. Hatta melezlere bile acımadılar. Ama melezler, sayıca fazla oldukları için hayatta kalmayı başararak, Büyük Bozkır’la Çin süper-etnosu arasındaki sınırlara yayıldılar. VI. Yüzyıldaki passioner itki, bu antipatiyi güçlendirerek düşmanlığa dönüştürdü. Yenilenen Çin hanedanları P’ei-tsi ve Sui, bozkırlıların son torunlarını ortadan kaldırmaya çalıştılar; onlar da T’ang hanedanını kurarak, artık Çince konuşuyor olsalar da, eski kabile adları olan Tabgaç’ı muhafaza ettiler.4 T’ang İmparatorluğu, Makedonyalı İskender’in krallığına benzer. Gayet tabii ki etnogenez açısından değil, fikir yönünden. İskender, nasıl Helen ve Pers kültürünü birleştirip, yeni bir etnos yaratmak istemişse, T’ai-tsung Li Shih-min de Çin, Büyük Bozkır ve Soğdiana’yı hümanist bir iktidar ve kutsal Budizme teslim olmuş bir “semavî hâkimiyet” şeklinde birleştirmeyi denemiştir. Araplar tarafından sıkıştırılan Uygurlar, Türkler ve Soğdiyanlar imparatorluğu samimi olarak desteklemeye hazır olduklarından, bu büyük deneme neredeyse başarılı olacaktı da. Fakat Çinliler’in sadakati riyakârca olduğu için, T’ang hanedanı 907 yılında yıkıldı ve böylece Tabgaç etnosu zar zor bir asır dayanabildi.5 Ama gelenekler, insanlar tarafından yaşatıldı ve gerek Çin’e ve gerekse bozkıra yabancı olan “üçüncü güçler” bayrak yarışına katıldılar. Böylece doğuda Kıtanlar; batıda, daha doğrusu Ordos’da Tankutlar sancağı ele aldılar. Her ikisi de defalarca Çin’i tarumar ettiler ve doğuda bir ölüm kalım savaşına girdiler. Kıtanlar, Tsu-pu (Tatar)lar, Tankutlar ise Uygurlar’la ölümüne savaştılar; “oluk oluk kan aktı.”6 Ne var ki, passioner itki XII. Yüzyılda Asya’yı Moğol hâkimiyetine verince, mağlup Tankutlar, Kıtanlar ve Curçenler, hayatta kalmayı başararak Moğol hanlarının tebaaları oldular. Uygurlar ve Tibetliler ise bazı imtiyazlar elde ederek zenginleştiler. Çinliler Ming hanedanını mağlup edince, Tankutlar son nefeslerini verdiler, fakat Batı Moğolları -Oyratlar- XV-XVI. Yüzyılda güçlükle ortadan kaldırıldılar. 4 Gumilëv, Eski Türkler. 5 Gumilëv, Muhayyel Hükümdarlığın İzinde. 6 Kıçanov Y. İ. Zvuçat liş pismena. M., 1965.

14

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Ancak, Çinliler’i birer cani olarak görmek doğru olmaz! Onlar, Çinlileşmeyi kabul edenleri kendi süper-etnosları bünyesine almak suretiyle tarihî medenileştirme görevini yaptıklarını sanıyorlardı. Ama şiddetli bir muhalefetle karşılaştıkları için komplimantarizm menfi şekilde gelişti. Türkler ve Moğollar, ya canlarından olmak, ya da itibarlarını kaybetmek arasında bir tercih yapmak zorundaydılar. İranlı etnoslar, - Persler, Parthlar, Hionitler, Alanlar ve Eftalitler,sanki birbirlerinden ölümüne nefret ediyorlarmış gibi Hunlar ve Türkler’le sürekli savaştılar. Bunun tek istisnası, Sarmatlar’ın düşmanı İskitler’di. P. K. Kozloff ve S. İ. Rudenko’nun açıkça gösterdikleri gibi Hunlar, İskitler’in meşhur vahşi hayvan figürlerini ödünç almışlardı. Ama ne yazık ki, eski tarihî dönemin detayları yeterince sarih değil. VI. Yüzyılda Türkler’in gerçek dostları da, müttefikleri de Hazarlar’dı. Fakat Batı Türk Hakanlığı’nın yıkılışı ve Hazarya’daki devlet darbesi, Hazarlar’ı bu nimetten faydalanmaktan mahrum ettiği gibi, Hionit ve Persler’e karşı zafer kazanmalarını da engelledi. Tabii bu durum Hionit ve Persler’e toparlanma imkanı sağladı. Yine de Pers kültürü, Büyük Bozkır üzerindeki etkinliğini muhafaza etmeyi başarmıştır. Proselit bir din olmayan Zerdüştizm, sadece asil Persler ve Parthlar içindi. Halbuki İran, Roma ve Çin İmparatorluğu ile erken Hristiyan cemaatleri arasında dinî takibata uğrayan Maniheizm, Uygurlar nezdinde hüsn-ü kabul görmüş, Altay ve Baykal-ötesi’nde izlerini bırakmıştı. En yüce tanrı Hörmüst (kesinlikle Ahuramazda değil) adı da gerek eski İranlılar’ın ve gerekse eski Türkler’in ortak tanrısı olarak kalmıştı. Müslüman Araplar’ın zaferi, tarihin akışını değiştirmiş olmasına rağmen, İranlı halklar -Deylemîler, Sakalar ve Soğdiyanlar,- XI. Yüzyıla kadar Türkler’le girdikleri mücadelede kendi kültür ve geleneklerini korudular. Bunlar, geçmiş şöhretlerine hiçbir leke sürdürmeden, kahramanca yok olup gittiler. Araplar ve Türkler, Persler’e derin bir saygı besliyorlardı. Dolayısıyla Türk-Pers komplimantarizmini menfi görmek için ne bir mesnedimiz var, ne de sebebimiz. Türkler’in Yakın Doğuda Araplar’la olan ilişkileri, biraz farklı gelişmişti. Müslümanlar, Türkler’den dinlerini değiştirmelerini istiyorlardı. Bu da o dönemde Kök-Teñri’nin yerini Allah’ın alması demekti. Türkler bu talebi seve seve yerine getirdiler ve ondan sonra da, her ne kadar gulam iseler, her ne kadar sürüleri için meralar elde et-

FON VE KİŞİLER

15

miş ve azad sığırtmaçlar olarak kalmışlarsa da, önemli mevkilere geldiler. Sonuncu durumda, kültürlü Persler Türkler’e “yaban” gözüyle bakıyor olmalarına rağmen, karşılıklı tahammül ve saygı esasına dayalı bir simbioz ortaya çıkacaktı. Şiddetli çatışmalar, zenci veya Karmatî isyanlarının bastırılması, Deylemîler’le girilen savaşlar yahut devlet darbeleri gibi çok nadir hallerde vukû bulmuştur. Fakat burada da Araplar ve hatta Persler, Türkler’i hem sekter, hem de yağmacı olarak tercih ediyorlardı. Türkmen-Selçukîler, Bizanslılar’ı Bosphorus ötesine attıkları, Kuman-Memlükler Akdeniz’de Haçlıları püskürttükleri zaman, bu karşılıklı anlayış yeniden tesis edilmiş ve yenilenen süper-etnos kendi ayakları üzerinde duracak gücü bulmuştur. Bizans’ın göçebelerle olan münasebetleri iki yönlüydü. Grekler kendi ülkelerinde VII. Yüzyılda Türkler’in, X. Yüzyılda Peçenekler’in, XI-XIII. Yüzyılda Kıpçaklar’ın yardımını almışlardı. Sınır ötesinde ise, Bizans’dan muhaceret eden Nesturîler pek çok Moğol ve Türk kabileleriyle, yerleşik Uygurlar’ın ve Horezmliler’in bir kısmını Hristiyanlığa kazandırmış; Ortodoks misyonerler Bolgarya, Sırbistan ve Rusya’yı haç dairesi içine almışlar; böylece muhkem bir simbioz değil, inkorporasyon ortaya çıkmış ve vaftiz olan Türkler onu kendilerine ait bir şeymiş gibi benimsemişlerdi. Moğollar’ın önünden kaçan ve Macarlar’ın ihanetine uğrayan Polovesler ise, İzmit İmparatorluğu’nda kendilerine bir sığınak bulmuşlardı. Göründüğü kadarıyla benzeri bir müsbet komplimantarizm, Eski Rusya’da da gerçekleşmek zorundaydı. Gerçekten böyle olup olmadığını birazdan göreceğiz. Doğudakilerden farklı olarak batılı Hristiyanlar -Katolikler- Avrasya bozkırlılarına tamamıyla farklı davranıyorlar ve bu tavırlarıyla Pers, Grek ve Slavyanlar’dan çok Çinliler’i hatırlatıyorlardı. Bu durumda her iki süper-etnos arasındaki siyasî sürtüşmeler hem epizodikti, hem de Guelphe’lerin Gibellinler’le yaptıkları savaşlardan daha az dikkat çekiciydi. Şöyle bir kanaat vardı: Hunlar ve Moğollar, pis vahşilerdir; doğulu Hristiyanlar da, her ne kadar Grekler onlarla dost iseler de, “Tanrı’nın bile tiksindiği râfızîlerdir”. Avrupalı şovalyeler, Sicilya’da Endülüs Arapları ve Berberiler’le sürekli savaşmışlar, ama onlara karşı son derece saygılı davranmışlardı. Hatta Afrikalılar bile bu konuda Asyalılardan daha şanslıydılar. Anlaşılan, gönül, aklı selimden daha güçlüydü.

16

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Gelelim Tibet’e. Bu dağ ülkesinde iki dünya görüşü hâkimdi: Eski Ari Mitra [Bhon] kültü ve Budizmin farklı şekilleri. Kaşmir Tantrizmi, Çin Zen-Budizmi ve Hint Hinayana ve Mahayana’sı. Bütün dinler proselit idi ve Tarım Havzası vadileriyle Baykal-ötesi ovalarına yayılmıştı. Yarkend ve Hoten’de yerleşen Mahayana, İslamiyet tarafından hızla itilmiş; Kuça, Karaşar ve Turfan’da Hinayana Nesturiler’le barış içinde bir arada yaşamış; Baykal-ötesi’nde ise Çingis’in ata ve torunlarının dini olan Bhon [Mitraizm] sempati toplamıştı. Bhon, Hristiyanlıkla iyi geçiniyordu, ama Moğol ve Tibetliler’in Çin öğretileri Zen-Budizm’i dahi sevmemişti. Tibet’in bozkırlılara karşı sergilediği komplimantarizm müsbet olduğu için, böyle bir şey tesadüfî olamazdı. Görüldüğü gibi, komplimantarizmin ortaya çıkışı, devletin amaçlarına, ekonomik strüktürlere ve sistemlerin ideolojik yapısına bağlı değildir. Çünkü karmaşık dogmatika, neofitlerin büyük bir kısmı tarafından yeterince anlaşılmaz. Komplimantarizm fenomeni, her ne kadar son sözü söyleyecek durumda değilse de, vardır ve etnik tarihte oldukça önemli bir rol oynar. Bu ne demektir? Biyo-çevre hipotezi farklı ritimlerle, yani yoğun değişimlerle kendi kendine oluşur. Bazıları birbiriyle örtüşür ve senfoni teşkil eder; diğerleri kakafoni oluşturur. Bu, bariz bir tabiat olayıdır ve insanlığın elinde değildir. Elbette etnik sempati veya antipati inkar edilebilir, ama acaba bu muvafık mıdır? İşte, III-XII. Yüzyıllardaki etnik temas ve çatışmalarla ilgili teorinin püf noktası da buradadır. Türk-o-Moğollar, Ortodoks dünyası Bizans ve hempâlarıyla dost olmuşlardı. Türkler, Çin milliyetçileriyle mücadele etmiş ve Ch’angan imparatorluk sarayında iyi eğitimli Çinliler’in iktidarı ele geçirdikleri dönemler hariç, ellerinden geldiğince T’ang imparatorlarını veya Tabgaç halkını desteklemişlerdi. Türkler, Müslümanlardan saygı görüyorlardı. Gerçi bu durum, Persler’den çok Araplar arasında kimera sultanlıkların doğuşuna sebep oluyorsa da, Türkler’e saygı devam ediyordu. Çünkü Katolik Romano-German Avrupası’nın saldırılarını Türkler durdurmuştu ve hâlâ da Türkler bu gayretlerinden dolayı Batılılarca muaheze edilmektedir. Bu sırada, Moğollar’ın ortaya çıkışından önce Hazar Denizi civarındaki uluslararası problemler yumak yumak birikmişti. Ancak,

FON VE KİŞİLER

17

Moğollar’ın hareketlenmesi, bütün tarihin akışını o güne kadar görülmemiş şekilde baştan sona değiştirecekti.

107. Değersiz Etnos Yoktur! Artık etnoloji biliminin bütün silahları elimizde olduğuna ve süper-etnoslar arasındaki sempati ve antipatinin perde arkasındaki gerçekleri bildiğimize göre, bozkır halklarının “değersiz” olduğu konusuna parmak basma ve bütün dünyayı Avrupa’nın sadece bir kenar mahallesi gibi gören Avrupa merkezli peşin hükme bir reddiye gönderme vakti geldi demektir. Öncelikle şu “geri kalmışlık” veya “vahşilik” konusu üzerinde duralım. Bu düşünce, esasen farklı yaşlardaki etnosların sanki birbirlerinin akranıymış gibi karşılaştırıldığı senkronik zaman cetvelinin kullanılması halinde ortaya çıkabilir. Ama bir profesör, bir üniversite talebesi ve bir ilkokul öğrencisini ele alarak, bunları eğitim, fiziki güç, başlarındaki saç miktarı ve en nihayet aşık oynamadaki maharetleri konusunda birbiriyle karşılaştırmaya kalkışılması nasıl aptalca bir şeyse, bu görüş de o kadar saçmadır. Halbuki diakronik prensibinden -yaşa göre hesaplama- yola çıkıp, ilkokul öğrencisini, üniversite talebesini ve profesörü yedi yaşlarındaki hallerini göz önünde bulundurarak kıyaslarsak, o takdirde hem kıyaslama anlamlı olur, hem de bilimsel bir perspektif kazanır. Etnolojide de durum böyledir. Diakronik, daima bugün medenîleşmiş Avrupalıların yaşlı olduklarını hatırlatmaktadır. Bu yüzdendir ki onlar, tüm yaşlı etnoslar gibi, yüzyılların kültür birikimiyle kibirlenip, gururlanıyorlar. Ama aynı diakronik, Avrupalıların gençlik yıllarındayken, o dönemin kültürlü Maurilerinin hamamlarında ilahiyât ve mitoloji öğrenen vahşi Franklar ve Normanlar olduğunu da hatırlatmaktadır. Etnoloji, Hunlar mı daha kültürlüydü, yoksa eski Grekler mi, yahut Türkler mi daha kültürlüydü, Almanlar mı şeklinde sorular sormaz. Çünkü bugün kültürlü ve yaratıcı olanlar, 300 yıl sonra birden vurdumduymaz burjuvalar haline geliverecekler. Halbuki 1500 yıl önce onların kim olduklarını kimse bilmez. Birbirini takip eden çağların uyumlu melodisi ve etnogenezin muayyen değişim safhasını belirleyici olaylar zinciri içinde tezahür eden passioner gerginlik se-

18

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

viyesi etnoloji bilimi sayesinde tesbit edildiği için, onun koyduğu kurallar tarafsızdır. Bir keçe yurdun veya bir ahşap kulübenin, yahut mermer bir villanın, ya da bir taş şatonun mu daha iyi olduğu konusu her zaman tartışılabilir; fakat bir sonuca varılamaz. Çünkü böyle bir kıyaslama için gerekli kriterler elde mevcut değildir. Ancak, Hunlar’ı, Helenler’i ve Almanlar’ı, örneğin fedakârlıkları veya aşırı ihtirasları yönünden kıyaslayacak olursak, şaşkınlıkla görürüz ki, hepsi de “delikanlılık” çağlarında çarçabuk köpürmüş, idealleri uğruna hayatlarını gözlerini kırpmadan feda etmiş, “olgunluk” çağlarında akıl ve tahammül cihetinden birbirlerine denk oldukları gibi, hürriyet için çekinmeden mücadele vermiş, “yaşlılık” dönemlerinde ise aynı şekilde sezgilerini kaybetmiş, elden ayaktan kesilmişlerdir. “Sen, nasıl olur da Hunlar’ı kültürlü Helenler’le veya medenî Almanlar’la kıyaslarsın?!”- diye köpürecek konuya bigane okuyucu.Senin Hun dediğin insanlar, vahşi, acımasız ve kabadırlar; Helenler ise en kıymetli fikirlerin sahipleri, sonraki tüm filozofların, şairlerin, ressamların üstadları değil midirler?” Biz, bu türden bir değerlendirmenin doğruluğunu düşünmeyi bile neredeyse hakaret telakki eden böyle laflara alışığız. Ya peki, adamakıllı düşününce? Dünyanın yaratılışından enerji sakınımı kanununa kadar, alışılmış birçok görüşün bilimsel analizlerle nasıl altüst edildiğini hatırlayalım. Hunlar ve akranları olan bozkır halklarının “vahşiliği”yle ilgili kalûbelâ safsataları üzerinde diğer çalışmalarımızda durmuştuk.7 Tekrar etmeyeceğiz. Orta Çağ Almanları ve Fransızlarının medeniliği konusunda konuşacak özellikle bir şey yok. Yüzyıl Savaşları sonrası Fransası gibi, Hohenstaufenler dönemindeki “yumruk hukuku” Almanyası da oldukça kültürsüz bir ülkeydi. Onların obskürasyon dönemine nasıl girdikleri konusunda ise sadece tahminde bulunabiliyoruz. Bu yüzden Hunlar’ı, Germanya’yı ve Hellas’ı aynı yaş grubu olarak birbirleriyle kıyaslıyoruz. Sadece sonuncusunu (bağımsız bir etno-politik sistem olarak) “doğuş” anından itibaren tarih tespitinde esas kabul ediyoruz. Bu tarihten öncesinde kısa süreli bir inkübasyon dönemi yaşandığını biliyoruz, ama üzerinde durmuyoruz. Çünkü bu dönem zarfındaki kronoloji asla kesin değildir. Dolayısıyla tarih sahnesine çıkış anları, daima belli ve barizdir. Hunlar için bu tarih M.Ö. 209, German Krallığı için ise “Kutsal Roma İmparatorluğu toprakları” üzerinde Arelat, Fransız, Lombard, Akvitanya German 7 Bkz. Gumilëv L. N. Hunlar; Eski Türkler; Hazar Çevresinde Bin Yıl.

FON VE KİŞİLER

19

halkları krallıklarının şekillenişini sağlayan 844 Verdun anlaşmasıdır. Hellas için ise tarih müphemdir,8 yani M.Ö. VII. Yüzyıldır. Bu dönem, “Büyük Grek kolonizasyonu” ve yazılı kanunları olan devletin şekilleniş dönemidir. Kesin tarih olarak ise Atina ayarını alıyoruz. Bu durumda analojik kuruluş tarihi M.Ö. 621, yani Drakont kanunları olacaktır. İsparta biraz daha önce ortaya çıkmıştır, ama bunu da yüzde yüz kesin kabul etmemek gerekir. Her üç etnos da passioner yükseliş safhasından geçerek takriben 250-300 yıllık bir aşırı hararet dönemine girdiler. Bu dönem, Hunlar için M.Ö. 209’da boy devletinin kuruluşu ile başlar, M.S. 46’da Kuzey ve Güney Hunları olarak ikiye ayrılmalarına kadar devam eder. Germanya için 841’de başlar, İmparator III. Conrad’ın Küçük Asya’ya düzenlediği başarısız Haçlı seferleri ve Saksonya şansölyesi Henrich Leo’nun Venedler (Polab Slavyanları) karşısında mağlubiyetle biten seferine, yani 1147 yılına kadar devam eder. Atina (ana süb-etnos) için ise bu tarih, M.Ö. 621-M.S. 449 yılları arasıdır, yani son GrekPers savaşına kadar geçen süredir. 46’dan 181 yılına kadar Siyenpiler’le birlikte birleşik bir süper-etnik sistem kuran Hunlar, aşırı hararet döneminde, - her ne kadar bunlar zaman zaman kendi aralarında savaşmış iseler de,- Han İmparatorluğu, Wu-sunlar, Ting-lingler ve Alanlar gibi tüm komşularına karşı zaferler kazandılar. Germanya’da Hohenstaufenler, papalarla girdikleri mücadeleye 1268 yılına kadar dayandılar ve ülkeyi tam bir parçalanma sürecinde bırakarak sahneden çekildiler. Tabii bu durum, Pribaltık’daki savaşın kazanılmasına imkan hazırladı. Güçlerini Peloponnes ve Thebai savaşlarında tüketen Atina ve İsparta, Greko-Roma dünyasının süper-etnik sistemi içinde ortaya çıkan Makedonya’nın kurbanları oldular. Asya’da III. Yüzyılda yaşanan büyük kuraklık sırasında başlayan kırılma safhasında, bozkır imparatorluğundaki çöküş, küçük kimera devletlerin doğuşuna yol açtı. Germanya’da ise, krallık ve “yumruk hukuku” dönemi arasında, Hussite savaşına katılan Çekler’in baskısını ve bütün yenilikler adına muhteşem Rönesansı görüyoruz. Ve bu durum 1436’ya, yani Hussite savaşı sonuna kadar devam etmiştir. Ya peki Hellas’da? Makedonlar’ın hâkimiyeti sayesinde, “toz toprak arasına karışmış olan” Grekler, Helenizmin gözde simaları İskender ve Anti8 İlk Olimpiad tarihi olarak kabul edilen M.Ö. 776 ile aynı şekilde Roma’nın kuruluş tarihi M.Ö. 753’ü efsanevî addetmek gerekir. Belki bu dönemde bir kuluçka dönemi başlamıştır, ancak bunun ispatı zordur. O yüzden bu tarihleri yok kabul ediyoruz.

20

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

och’ın silah arkadaşları olarak ta Hindistan’a kadar gittiler. Ama aynı Helenler ve Makedonlar, acımasız Romalılar tarafından fethedilecekler; Helenizmin son kalesi Korinth ise M.Ö. 146’da yıkılacaktı. Hunlar’ın atâlet safhasında, bir bozkır imparatorluğu (546-745) kuran Türkler ortaya çıktılar. Germanya’da Habsburglar kendi düzenlerini kurdular (1438-1918); halbuki Helen devletleri Roma tarafından fethedilmiş, (Perge, M. Ö. 130’da, Pontus 63’de, Suriye 62’de ve Mısır 30’da) bu safhayı, hatta daha sonraki obskürasyon dönemini onlarla birlikte yaşamışlardı. Son Hunlar, -Sha-t’o Türkleri- obskürasyon döneminde yine en son kahramanlıklarını sergilediler ve bir bâkiye olarak (Öngütler veya Beyaz Tatarlar) homeostaz safhasına girdiler. Grekler ve Romalılar ise bunu başaramadılar. Hatta, oldukça kaçamak bir kıyaslama dahi, - ki benzerlik ve münferit detayları iyi tesbit edebilmek için gerektiğinde daha dakik bir kıyaslama da yapılabilir,- Hunlar’ın çağdaşları Avrupalılardan daha değersiz olduklarını varsaymak için hiçbir mesnedimiz olmadığını kesinlikle ortaya koymaktadır. Tamamıyla aksine, Hunlar’ın, Tabgaçlar’ın ve Türkler’in hakkını teslim etmek boynumuzun borcudur. Onlar, kendilerine benzemeseler bile, çevrelerindeki halklara eşit şekilde muamele ettiler. Onlara kenar mahalle barbarları gözüyle de bakmadılar. Bu sayede, güçler arasındaki dengesizliğe rağmen yüzyıllık bir savaşa girdiler ve komşularını yok etmek değil, aksine kendi topraklarını, atalarından miras aldıkları kültürel ve tarihî geleneklerini muhafaza etmek prensibini elden bırakmayarak galip geldiler. Böylece varlıklarını 1500 yıl sürdürüp, Moğol ve Ruslar’a yenilmez Büyük Bozkırı miras bıraktılar. Moğollar, Hunlar’ın devamı değildiler; Türkler de gerek genetik ve gerekse etno-kültürel açıdan onların uzantıları sayılamazlardı. Genel olarak, ekonomilerini birbirinden ayıran unsur, sadece etnolandşaft, yani orman-step ve bozkırdı. Fakat etnik yükselişleri, yeni bir passioner itkiyle ilişkiliydi. Yani onlar, müdavim değil, bâni idiler. Yükselişlerinin sebebi ise, biyosferin mutat flüktüasyonu idi. Mümkün ve kolay olduğu halde bu fenomene işaret edilmemesi, bilime karşı işlenmiş affedilmez bir günahtır. Dolayısıyla biz, Asya’nın karanlık tarihine dönüp, coğrafyanın da yardımıyla o karanlık döneme ışık tutmaya çalışacağız.

FON VE KİŞİLER

21

108. Doğu Uçları İmdi; zeminin tasvirini yaptığımıza göre, şahısların değil, her biri sınırları kesin bir şekilde belirlenmiş kendi toprağında yaşayan etnosların gerçek çehrelerini okuyucuya tanıtabiliriz. Arguni Nehri’nin sağ sahilinde, ataları Tabgaçlar gibi uzun saç bırakan göçebe Tatarlar yaşıyorlardı.9 R. Grousset onları Tungus grubuna10 sokmaktadır, fakat Moğollar onlarla tercümansız anlaşıyorlardı. Tatarlar’ın hemen yanı başında, büyük çoğunluğu Kerulen-Onon nehirleri arasına saçılmış bulunan eski Türk kabileleri ve Moğollar’ın karışımından teşekkül eden Konkirat [Kongirat] halkı yaşıyordu. Büyük Bozkır’ın merkezî kesiminde, Tola sahilleriyle Gobi uçlarında, en kültürlü göçebeler olan Keraitler; onların batısında, Yeh-lü Ta-shih tarafından batıya getirilen Kara-Kıtay (Kıtan) devletinin bâkiyeleri Naymanlar berhayat idiler. Bu halkın ana kütlesi, Cungarya ve Yedisu’yu işgal etmiş; Kara-Kıtay gür-hanı Uygurlar’ı ve Horezm hariç, Amu-Derya’ya kadar Orta Asya sultanlarını itaat altına almıştı. Altaylar’dan Karpatlar’a kadar, XII-XIII. Yüzyılda çöl olduğu konusunda herhangi bir kayıt bulunmayan Deşt-i Kıpçak uzanıyordu. Irmaklar bol sulu; akarsularla bezeli vadiler yetişkin söğüt ağaçlarıyla kaplıydı. Sulak bölgelerin temel bitki örtüsü genelde çam ormanları, kızılağaç ve akağaç öbekleriydi. Bozkırın ayrık otları ve pelinle kaplı, fazla su sevmeyen bitki örtüsü yerini buğdaygillere bırakmıştı. Bu bozkırın kuzeyi orman şeridi, güneyi ise vadiler zinciriyle çevriliydi. Bu münbit topraklar, bir o kadar da güzel olmasına rağmen, üzerinde yaşayan ahali sayısı çok azdı. Batı Ting-lingleri Kıpçaklar’ın torunları Kumanlar, yani Polovesler orada yaşıyorlardı. Ting-lingler’in dolaysız torunları Yenisey Kırgızları ise, hem tahıl ziraatı, hem de çarvacılıkla uğraşarak münbit Minusin Havzası’nda yaşamaya devam ediyorlardı. Atalarının zengin kültür mirasını korumuşlar, ama IX. Yüzyılda kendilerini Büyük Bozkır’ın çeşitli yerlerini fethetmeye iteleyen sabık cengaverliklerini kaybetmişlerdi. Şimdi ise hemen güneylerinde kalabalık Moğol kabilesi Oyratlar peyda olmuşlardı. Sayan Dağları’nın kuzey eteklerinde kalabalık orman halkları yaşıyorlardı. Bunların arasında Obi Ostyaklarının akrabaları Ugorlar, Yenisey Ketlerinin yakınları Paleoasyalılar, Türkler ve hatta kim ol9 Gumilëv, Hunlar, s. 41. 10 Grousset R. Histoire de l’Extrême-Orient. Paris, 1929, s. 404.

22

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

dukları tam olarak çözülememiş olan Samoid bâkiyeleri vardı. Bu sonuncuların bâkiyeleri sadece T’ie-le, Teleut, Kirey, Başkir ve Torgoutlar arasında kalmıştır.11 Henüz XIV. Yüzyılda Merkitler’in torunlarına Moğol deniliyordu, fakat onlar itaat altına alınıncaya kadar Moğollar arasında gözükmemişlerdir.12 Bu halk hem Türkler’a, hem de Samoidler’e intisap ettirilmiştir. Gerçi sonuncularla alâkalarının olması iddiası daha inandırıcıdır, ama bunu ispat edecek deliller mevcut değildir. Büyük Bozkır’ın güneydoğusunda iki güçlü devlet yer alıyordu: Curçen Kin (Chin) İmparatorluğu ve Tankut Hsi-Hsia Devleti. Daha güneyde, Tankut ve Curçenler’le girdiği savaş sonunda asırlardır Çinliler’e ait bulunan Huang-ho Havzası topraklarını kaybeden Sung İmparatorluğu uzanıyordu. Bu imparatorluk, Güneydoğu Asya halklarının, yani onların bâkiyelerinin elinden asla yolunup alınamayan topraklara hükmeden sürgünlerin yaşadığı bir devlete dönüşmüştü. Aslen Çinli olan bu halklarla Moğollar XIII. Yüzyıla kadar hiç savaşmamışlardı ve hatta, ilgilerini çekmediği için, muhtemelen onların varlığından dahi habersizdiler. Dolayısıyla Büyük Bozkır’ın tüm göçebe halkları, Curçen ve Tankutlar’la fazlasıyla aptalça ilişkiler içindeydiler. Sabık güçlü Tibet’den ise geriye eser kalmamıştı. Her kabile, her tapınak ve her kale, komşularının saldırısına uğruyordu, ama memleketin ana meselesi anarşi değildi. İşte, XII. Yüzyıl ortalarında Moğollar tarih sahnesine çıktığında, Doğu Asya’da durum bu ahvalde idi.

109. XII. Yüzyılda Moğollar ve Tatarlar Moğolistan’ın kuzeydoğu kesimi ile ona bitişik bulunan Baykalötesi bozkırları, Tatarlar ve Moğollar arasında bölüşülmüştü. Bir kabile adı olarak “Moğol” kelimesiyle ilgili iki görüş vardır: 1. Eski Mong-gu kabilesi, Amur Nehri’nin aşağı akımlarında yaşıyordu; ancak, bundan başka Doğu Baykal-ötesi’nde meskun bulunan Tatar boylarından biri de aynı adla anılıyordu. Çingis-han, Baykal-ötesi Mong-gu kabilesinden çıktığı için Tatar taifesine mensup11 Bkz. Grumm-Grjimaylo, Zapaddana, II/425. 12 Raşid ad-Din, Sbornik letopisey , T. I, Cüz. 1. L. A. Hetagurov çevirisi. M.-L., 1952, s. 77.

FON VE KİŞİLER

23

tu. Ancak XIII. Yüzyılda kullanılmaya başlayan “Mongol” adı ise, Çin hiyeroğlifinde “eskimek” anlamına gelen “mong-gu” kelimesinden türemiştir. Ordinaryus Prof. V. P. Vasilyeff’in ortaya attığı bu görüş genel kabul görmemiştir. 2. “Mong-gu” (Mongol) kabile adı, çok eski bir geçmişe sahiptir ve “Tata” (Tatar) kelimesiyle kesinlikle karıştırılmamasına rağmen, tarihî kaynaklarda çok ender rastlanmaktadır. XII. Yüzyılda ise Moğollar’ı müstakil bir halk olarak görüyoruz. 1135’de Curçen ordusu Yang-tse’ye kadar gelip, Çin Sung İmparatorluğu’nu yerle bir ettiği halde, Moğollar Curçenler’i yenmiş ve yirmi yıl devam eden savaşlardan sonra onların her yıl tahıl ve hayvan olarak vergi vermeleri karşılığında Kerulen Nehri’nin kuzey kesimine yerleşmelerine göz yummuşlardı. Moğollar’ın kumandanı, Temucin’in büyük dedesi Habul-han’dı. Daha inandırıcı olan bu görüş de G. Y. Grumm-Grjimaylo’ya aittir. Moğollar’ın güney komşuları olan Tatarlar, daha kalabalıktılar ve oldukça savaşçı idiler. Moğollar’la Tatarlar arasında sürekli çatışmalar vukû buluyordu, fakat XII. Yüzyıl ortalarında artık üstünlük Moğollar’da idi. Mongoloid dediğimiz bu antropolojik tip, tıpkı Moğolca dediğimiz dil gibi, Tatarlar’la akraba idi. Eski Moğollar, vakayinamelerin ve Mançurya’da bulunan fresklerin şehadetine binaen, uzun boylu, sakallı, parlak saçlı ve mavi gözlü idiler. Onların torunlarının bugünkü dış görünüşleri ise, çevrelerini kuşatan ve komşuları tarafından Tatar adıyla çağırılan basık burunlu, siyah saçlı ve kara gözlü kalabalık halklarla sıhrî ihtilatlar yüzünden değişiklik geçirmiştir. Moğol tarihini anlayabilmek için, etnik adların Merkezî Asya’da iki anlamı olduğununun mutlaka nazar-ı itibare alınması gerekir: 1) Etnik bir grubun (kabileler veya halklar) doğrudan aldıkları adlar; 2) Bünyesinde farklı etnik köke sahip kabileler olsa dahi, belirli bir kültür ve siyasî kompleks teşkil eden kabile grupları için kullanılan topluluk adları. Reşidüddin de bu konuya işaret etmiştir: “Birçok kabile, kendilerini Tatarlar’a mensup saymak ve Tatar adını almak suretiyle azamet ve onur elde ettiler. Tıpkı bunun gibi Naymanlar, Celayirler, Öngütler, Keraitler ve belli isimleri olan diğer kabileler, azamet ve şöhret kazanmak maksadıyla kendilerini Moğol olarak adlandırdılar. Bunların torunları ise, aslında geçmişte hiç sahip olmadıkları bu ismi, güya ezelden beri taşıyorlarmış havasına kapıldılar.”13 13 Raşid ad-Din, Sbornik, T. I, Cüz 1, s. 102.

24

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

XII. Yüzyıla kadar Doğu Moğolistan kabileleri üzerinde hâkimiyet Tatarlar’a aitti ve bu yüzden de Çinli tarihçiler Moğollar’ı, topluluk adı olarak kabul ettikleri Tatarlar’ın bir kısmı gibi görüyorlardı. XIII. Yüzyılda durum değişti ve bu defa Tatarlar, kelimenin geniş anlamıyla, Moğollar’ın bir parçası olarak görülmeye başlandı. Dahası, Asya’da Tatar kelimesi tarihe karıştı ve zaman içinde bir etnonim haline geldiği Altın Orda’nın tebaası İtil boyu Türkleri’ne misafir oldu. XIII. Yüzyıl başlarında, Moğol ve Tatar adları birer sinonimdi. Çünkü öncelikle, Tatar kelimesi, alışılmış ve herkes tarafından bilinen bir kelimeydi. Moğol kelimesi ise, ikinci sırada yer alıyordu. Zira kalabalık Tatarlar, (kelimenin dar anlamıyla), kendilerini istemeyen ve en tehlikeli yerlere yerleştiren Moğollar’ın öncü müfrezelerini teşkil ediyorlardı. Böylece de, ilk ağızda onlarla karşılaşan düşmanları, isim konusunda yanılgıya düşüyorlardı. Mesela Ermeni tarihçileri onlara Mungal-Tatarlar diyorlar; Novgorodlu bir vakanüvis ise, 6742 (1234) de şöyle yazıyordu: “O yaz, günahlarımız yüzünden kim olduklarını bilmediğimiz kâfirler çıkageldiler. Kimse onlar hakkında bir şey bilmiyordu. Kimdiler ve nereden geliyorlardı, hangi dili konuşuyorlardı, hangi kabileye mensuptular ve neye inanıyorlardı, kimse bilmiyordu. Ama adları Tatar idi..” Moğol ordusuydu bu. Orta Çağ Çin tarihçileri, Tatar kelimesinin topluluk adı olmasından hareketle, doğulu göçebe halkları üç gruba ayırdılar: Beyaz, Kara ve Vahşi Tatarlar. Çin Seddi boyunca, Gobi Çölü’nün güney kesiminde yaşayan göçebelere, Beyaz Tatarlar adı verildi. Bunların büyük kısmını, Türk dilli Öngütler (Sha-t’olar’ın torunları) teşkil ediyordu. Kendilerini fetheden Kıtanlar’dan ve komşuları Çinliler’den, kendi ayakları üzerinde durmalarını sağlayacak medeniyet unsurlarını ödünç almışlardı. İpekli elbise giyiyorlar, seramik ve gümüş kaplarda yemek yiyorlardı ve ayrıca Çin eğitimi görmüş, Konfüçyüs felsefesini okumuş asil kumandanları vardı. Aralarında Keraitler’in de bulunduğu Kara Tatarlar ise, kültür merkezinden uzaktaki bozkırlarda yaşıyorlardı. Göçebe hayvancılığı onlara yetiyordu, ama fazla hayvanları yoktu. “Tabii hanlarına” itaat etmeleri ise, kendilerine emniyet değil, bağımsızlık sağlıyordu. Bozkırda hiç bitmeyen savaş, onları toplu halde yaşamaya mecbur etmişti. Geceleri arabalarını daire halinde çeviriyorlar (küren) ve çevreye

FON VE KİŞİLER

25

nöbetçi dikiyorlardı. Ne var ki, Kara Tatarlar, Beyaz Tatarlar’ı horluyor ve onlara acıyorlardı. Çünkü bu berikiler, ipekli pılıpırtılar için hürriyetlerini yabancılara satmışlar ve onlara göre, bir tür kölelik mesabesindeki aşağılayıcı bir medeniyetin ürünlerini satın almışlardı. Vahşi Tatarlar’a gelince; bunlar, Güney Sibirya’da yaşıyorlar, avcılık ve balıkçılıkla geçiniyorlardı. Başlarında hanları yoktu ve sadece, severek itaat ettikleri, aksakallar tarafından yönetiliyorlardı. Sürekli açlık ve yokluk tehlikesiyle karşı karşıya idiler. Onlar da, hayvanların peşinde ömür tüketen, hanlarının emirlerini dinlemek ve kalabalık akrabalarıyla hesaplaşmak zorunda olan Kara Tatarlar’a acıyorlardı. Kara Tatarlar’la evlenen genç kızlar, şiddetle cezalandırılıyor; Kara Tatar kızları ise, bazen koyun gütme ve keçe tepme mecburiyeti canlarına yetince, intiharı tercih ediyorlardı. Moğollar da, Kara ve Vahşi Tatarlar arasındaki sınırda, bir bağlantı halkası vazifesi görerek yaşıyorlardı.14 Şimdi, küçük, ama mutlak gerekli bir açıklama yapalım. Bendenizin “Muhayyel Hükümdarlığın İzinde” adlı eserinin amacı, birbirini takip eden olayların tesbiti konusunda mevcut tarihî kaynakların tenkidini yapmaktı. Bu, sadece hümaniter bir araştırmaydı ve dolayısıyla Moğolistan’daki lokal biyosfer flaktüasyonu, yani passioner itkinin izahında önemli bir yer tutan tarihî-coğrafyanın “emprik genelleştirme”si konusunda yapılmış bir denemeydi. Binaenaleyh mezkur kitap ile elinizdeki eserin bu bölümü, kronoloji prensibine göre konulmuştur ve tekrar değil, aksine birbirinin mütemmimidir. Birincisi olayların seyrinin tesbitine, ikincisi ise bunların tabii bilimler açısından izahına imkan sağlar. Birincisi konuları aydınlığa kavuşturmamış olsaydı, ikincisi, tıpkı temelsiz bir ev gibi, birincisi olmadan olamazdı. Bilimsel hiyerarşi böyledir. Bu hiyerarşi yoksa, bilim yardımcısız demektir; onun yardımını aldığı zaman ise son derece güçlüdür.

110. Yer Değiştirme Tarih, nadiren yerinde sayar. Asya haritasını kana bulayan iki yeni etnos - Mançurlar ve Mogollar,- XII. Yüzyılda, taygaya serpilmiş çiftçi ve çarvacıların torunlarının davranış kalıplarını değiştiren pas14 Méng-ta P’ei-lu/ N. Ts. Munkuyev çeviri ve yorumu. M., 1975, s. 46-48.

26

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

sioner itkiden, yani mutasyondan doğmuştur. Bu savaşçı halkların ataları, barışsever insanlardı. Sibirya ve Amur boyundaki kuzeyli komşuları da öyleydi. İtki bölgesi de geniş değildi. Baykal meridyeni üzerinde Primorye’den Selenge sahillerine kadar uzanan bir bölgeydi. Dolayısıyla, eğer bu itki olmasaydı, tayga denizinin ve Büyük Bozkır’ın doğu şeridi, Altaylar, Sibirya ve Amur civarının etnoğrafik uzantısı olarak kalırdı. Orada yaşayan halklar, cesur, cömert, namuslu idiler, ama yaratma ve girişkenlik kabiliyetinden yoksundular. Onların global etnogeneze katılımları da, muhacirlerin geri itilmesinden ibaret olduğu için, genel şekliyle başarısızdı. Çünkü müdafaada kalmak, en zayıf kendini savunma yöntemidir. Dört süper-etnosun kültürel gelenekleri, ekonomik yapıları, sosyal davranışları ve hatta Hristiyanlar Araplar’ın Allah’ını Trinité’nin ilk unsuru saydıkları ve Müslümanlar da Meryem oğlu İsa’ya Muhammed’in selefi olarak saygı duydukları için, dinî yönden birbiriyle sıkı temas halinde bulunan Avrasya kıtasının batı uçlarından farklı olarak, doğu kesimlerindeki durum, temelde başkacaydı. Orta Vaha Çinlileri ve Büyük Bozkır göçebeleri, birbirlerinden öylesine çok uzaklaşmışlardı ki, aralarında herhangi bir kültür alışverişi kalmamıştı. Kıtanlar bu kuralın dışındaydılar, fakat bu durum onların bir etnos olarak yok olmalarına yol açacaktı. Ağır sonuçları beraberinde getiren olayların seyrinin püf noktası, belki ekonomik veya politik alanda değil, insanların davranışlarına tesir eden etnoloji fenomenindeydi. Çinliler ve göçebeler davranış stereotipleri açısından öylesine farklıydılar ki, ne birbirleriyle temasa geçmek istiyorlardı, ne de bunu deneyecek durumdaydılar. Hatta teması genel olarak anlamsız buldukları için bir bahane de aramıyorlardı. Yaşam tarzlarındaki bazı detaylar burada önemli rol oynuyordu. Her şeyden önce Çinliler, göçebelerin temel gıdası olan süt ürünlerini istemiyorlardı. Hatta karşı tarafın bu ürünlerle besleniyor olması, ondan nefret etmek için yeterli bir sebep addediliyordu. Bazı geleneklerin de bu nefretin doğuşunda rolü vardı. Mesela bir Çinli için, babasının hanımları, annesi mesabesindedir. Bir Hun veya Türk için ise, tek bir anne vardır. Babanın odalıkları kız arkadaş mesabesindedir. Büyük kardeşin dul hanımı, hissi bir bağ olmasa dahi, nikahı altına almak zorunda bulunduğu hanımıdır.* * Yazarın burada bahsettiği birinci durum, çok eski dönemler için geçerlidir. İkinci durum ise, hemen bütün Türk dünyasında halen yer yer uygulanan âdetlerdendir.(çev.)

FON VE KİŞİLER

27

O çağlarda Çinli kadın çalışmaz, sadece çocuk doğurur; ona bakar ve büyütürdü. Hiç bir hakkı yoktu. Büyük Bozkırda ise kadın, bütün ev işlerini çekip çevirirdi ve evin hâkimiydi. Savaşta ölmek bir nevi kaderi olduğu için, erkeğin sahip olduğu tek şey silahlarıydı. Çin ordusunda muhbirlere mutlaka bir ödül verilirdi; aynı orduda görev yapan Türklerse böyle bir şeye tahammül edemezler ve muhbirleri gizlice öldürürlerdi. Her iki büyük etnosun temsilcileri, asla bir arada yan yana yaşayamazlardı. İki halk arasında temasların olabilmesi için en optimal şey, barış içinde yaşamaktı, fakat bu da çok nadir vukû buluyordu. Dolayısıyla göçebeler, Batıdan kültür ve dünya görüşlerini ödünç almışlardır, ama Çin’den asla! Uygurlar, İran’dan Maniheizmi; göçebeler Suriye’den Nesturiliği, Tibet’den de teist Budizmi almışlardır. Doğru; Budizm daha sonraları benimsenmişti, ancak ödünç alma prensibi öncelikli yer tutuyordu. Çin’den alınan tek şey ise ipekti. Tabii bazen şekerlemeler ve nadir hallerde seramik kap kacaklar da vardı. Bu kuralın tek istisnası Mançurya’daki Kıtanlar’dı. Onların bir kısmı Çin kültürünü samimi olarak benimsemiş ve geliştirmiş; diğer kısmı ise kendi bozkır geleneklerini inat ve ısrarla muhafaza etmişlerdir. Şimdi, bunun ne getirdiğine bakalım. Kıtanlar, Hunlar, Sarmatlar ve Kumanlar’la aynı zamanlarda tarih sahnesine çıkmış eski bir halk idiler. Homeostaz safhasına, yani bilgelik ve aşırı yaşlanma dönemine ulaşmışlardı. Ama Çinliler’le, aslında büyüleyici yabancı kültürlerle haşır neşir oldukları için, hanlıkları Leao kimera imparatorluğuna dönüşmüştür. XII. Yüzyılda yeni bir etnogenez patlaması yaşandı. Ussuri ve Sungari vadilerinde yaşayan Curçenler, 1115’de Kıtanlar’a karşı isyan ederek, 1125’de Leao İmparatorluğu’nu yıktılar. Kültürlü Kıtanlar galiplere itaat ettiler, fakat geri kalanları, yani eğitimsiz olan, sadece bozkır asaletini kaybetmemiş bulunanları, savaşarak Yedisu’ya çekildiler ve orada Selçuklular’la, yani sultan’ul a’zam Sencer’le savaştılar. 1134-1141 yılları arasında Kıtan gür-hanı Yeh-lü Ta-shih ile Sultan Sencer arasında amansız savaşlar vukû buldu. Gür-han, “geri kalmış” bozkırlıların desteğini almış; Sultan ise, Horasan, Secistan, Gur, Gazne ve Mazanderan’dan İslam dünyasının 100 bin kişilik en seçme ordusunu hazırlamıştı. Buna rağmen gür-han galip geldi. Sultan, ailesini ve mezbuhane savaşta öldürülen 30 bin cesur silah ar-

28

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

kadaşını bırakarak kaçtı. Bu savaştan sonra Selçuklu Sultanlığı parçalanmış, fakat Kıtanlar şaşırtıcı bir uygulamayla Orta Asya şehirlerini önemsiz bir haraca bağlayarak, Yedisu ve Cungarya’daki sürülerinin başına dönmüşlerdir. Bu durumda, savaş kabiliyeti derecesine göre ortaya çıkan passionerlik seviyeleri arasındaki ilişkiyi bariz bir şekilde şöyle tesbit edebiliriz: Curçenler> Kıtanlar> Selçukîler> Grekler> Haçlılar> Araplar.15 Ancak daha passioner Moğollar ortaya çıkınca, olaylar başka bir şekilde gelişti ki, bundan sonraki sayfalarda bu konu üzerinde durulacaktır.

15 Senkronik tabloya bknz.

XVIII. SIKINTILAR

111. “Sarı İt” Mukayeseli etnoloji yardımıyla, passioner itki anını etno-genetik sürecin görünen başlangıç çağından ayıran periyodun sürekliliğini yaklaşık olarak tesbit edebiliyoruz. Bu inkübasyon süresi, genel olarak 150 yıl kadar sürer; ancak, değişik halkların “başlangıçları” hakkındaki malumatımız, çoğu kez bir etnosun tarih “başlangıcını” gecikmeli olarak tesbit ettiğimizden, hayli farklıdır. Bu durum, XIII. Yüzyıla kadar Çinli coğrafyacıların haklarında çok az bilgi sahibi oldukları Moğollar’ın tarihi için geçerlidir. Bu coğrafyacılar, Monu (mong-gu) kabilesinin VII-IX. Yüzyıllarda Güney Baykal’da, daha sonra ise Monshan Dağı’nda yaşadıklarını varsayıyorlardı. Moğollar, X-XII. Yüzyıllarda Kıtanlar’ın dostu, dolayısıyla Tatarlar’ın rakibi ve Curçenler’in düşmanıydılar. Onlarla Moğollar arasında ... nehri (?!L.G.) vardı.1 Moğol etnogenezi ve tarihinin en eski periodu konusunda birkaç mitolojik versiyon mevcuttur. Moğol tarihçileri, sadece genealojiyle ilgilenmişlerdir. Siyasî olaylar, sosyal durumlar ve kültür hareketleri ise ilgi alanlarının dışında idi. Dolayısıyla, XX. Yüzyıl tarihçisine mutlaka gerekli olan ilm-i tarihin iskeleti durumundaki tarihler, tesbit edilmemiştir. Bununla birlikte, doğruluğu konusunda bizzat Moğollar’ın dahi şüphe duydukları efsanelerin ortaya çıkış dönemi olan ikinci yarı efsanevî tarih, XI. Yüzyıl ortalarından itibaren başlar. Moğol halkının ninesi sayılan Alan-koa, kocasından iki erkek çocuk ve gece yarısı çadırın duman bacasından ışık saçarak içeri süzülen ve 1 Bkz. Kıçanov, Y. İ. Oçerki istorii tangutskogo gosudarstva. M., 1968, s. 253-256.

30

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

sarı bir iti andıran parlak renkli bir delikanlıdan da üç çocuk doğurur. Bu delikanlıdan yayılan ve dul kadının rahmine süzülen ışık, güya onun hamile kalmasına yol açar. Alışılmış türden bir mûcize. Çağdaşları için dahi garip olan bu birleşmeden Bodonçar dünyaya gelir. Başlangıçta biraz aptalca olsa da, görünüşe göre tipik bir passioner. Eğitilmiş şahinle avlanması, herhangi bir komşu kabileyi kendine bağlaması ve yine herhangi bir boy kültünü getirmesi aşırı abartılarla anlatılır. “Mavi gözlü” anlamına gelen Borcigin kabilesinin de aralarında bulunduğu birçok Moğol boyu asıllarını Bodonçar’a bağladılar. Mavi göz ve sarı saçlar ise “sarı it”ten türemiş olmanın eseri olarak kabul edildi. Efsaneyi açıklamaya çalışalım. Bir kere bu efsanede iki sübstratın etnik karışım olayı ile popülasyonun fiili ortaya çıkışı anlatılmaktadır. O zamana kadar Onon sahillerinde, kimsenin dikkatini çekmeyen, yani etnik homeostaz safhasında bulunan kabileler yaşıyorlardı. Bunların geçimleri tabii ekonomiye bağlıydı. Geleneklere bağlı olarak toplu halde yaşıyorlar ve gittikçe unutulan ata mirası dünya görüşlerini yaşatıyorlardı. Hatta aynı etnik sübstratlar arasındaki ilişkiler bile, ortadan kalkmaya başlamıştı. Sırf huzur içinde yaşamak için, birbirleriyle karşılaşmak şöyle dursun, birbirleri hakkında bilgi sahibi olmak dahi istemiyorlardı. Fakat Bodonçar’ın 970’den önce doğan torunları zamanında,2 etnosun şekillenme süreci başlamıştı. Ancak, o da iki kabile grubuna ayrılmıştı: Biri Alan-koa’nın rahminden düşen Nirun, diğeri eski Darlekin. Birden boy reislerinin adları sivrilmeye başladı. Bunlar, henüz han değildiler. Aldıkları ünvanın tam anlamı “başta oturan kişi” yani “temsilci” anlamına geliyordu.3 Bunlardan biri, en gözde boyların (Noyankin, Tayci’ut, Aralud, Kuyat-gerges, Haburhod, Sunid, Honghotan ve Oronar) bânilerinin atası Bodonçar’ın ahfadı Kaydu idi. Moğol boyları çoğalmış, büyümüş ve sayıları artmıştı. Bu sıralarda Moğol boyları arasında orijinal sosyal farklılaşmalar kendini göstermiş, çeşitli ünvan ve sıfatlar türemişti: Bahadur (batur) – bogatır; seçen (se-ch’en) – bilge; mergen – avcı; bilge – akıllı; 2 Lubsan Danzan. Altan tobçi (“Zolotoye skazaniye”) Moğolcadan çeviri. M., 1973, s. 18. Bundan sonra: Altan tobçi. 3 Perlee H. Sobstvenno mongolskiye plemena v period Kidanskoy imperii //Труды ххv конгресса востоковедов. Т.v. 1962, (907-1125)//Trudy XXмеждунароного Me’dunarodnogo kongressa vostokoveс.ov314. d . T. , 1962, s. 314.

SIKINTILAR

31

boko (bökö) – güçlü; tegin (Türkçe) – prens; buyuruk (Türkçe) – emreden; tayşi (Çince) – hükümdar boyu azası; sengun (Çince) – veliaht prens. Bunların hanımlarına ise hatun veya begi diye hitap ediliyordu.4 Ünvanlar halini alan bu sıfatların, ne bütün Moğollar Alan-koa ve Bürte-Çino (alageyik ve kurt) dan türedikleri için aristokratik orijinle, ne de bugün gelip yarın giden zenginlikle alakası olmadığını, aksine sadece kişilerin şahsî icraat ve kabiliyetleriyle bağlantılı bulunduğunu farketmek zor değildir. İrgen (kabile veya alt kabile), amorf homeostatik durumdan yeni, aktif bir aşamaya geçmiş, yani bireyin bütün özelliklerinin harekete geçirildiği bir sisteme dönüşmüştür. Böylece insan irgenin bir üyesi olmuş; omuzuna bazı mecburiyetler yüklenen, buna karşılık gök kubbe altında kendisine bir yer bulan ve koruma sağlanan bir unsur haline gelmiştir. İrgen üyesinin başına bir iş geldiğinde, bütün irgen ona yardıma koşmak zorundadır; ancak, işlediği bir hatadan dolayı da bütün silah arkadaşları sorumludur. Kollektif sorumluluk kavramı, Moğollar için davranış imperatifi halini almıştır. Akrabalar arası ilişkilerin seviye ve derecesini belirleyen hukuk ve kabile üyesinin özelliklerine bağlı olarak tesbit edilen mecburiyetler, bu temel üzerine bina edilmektedir. Bu, etnogenezin birinci safhasının tipik bir tesadüfî oluşumudur ve Carolingien Devleti’ndeki feodolizmin ortaya çıkışına oldukça benzer. Hatta buna Moğol toplumunda göçebe feodolizmin organizasyonu da denilmiştir.5 Yabancı bir toprağı ele geçirmek için yerli ahalinin direnişini ortadan kaldırmak amacıyla genelde katı bir askerî teşkilat şarttır. Fakat Moğollar’a bizzat tabiat yardım etmekteydi. X. Yüzyılın büyük kuraklığı sona ermiş ve bozkırın yeşil alan sınırları, Şilki sahillerinden güneye, Onon ve Kerulen’e doğru sarkmıştı.6 İğne yapraklı ormanlarla canlanan eski çölde, şimdi tıpkı Türk Hakanlığı döneminde olduğu gibi yine antiloplar ve ceylanlar zıplıyor, tavşan ve keklik sürüleri geziniyor, gelincikler ve köstebekler cirit atıyordu. Artık bu4 Vladimirtsov, B. Y. Obşçestvennıy stroy mongolov. L., 1934, s. 74. 5 Age., s. 74. 6 Gumilëv L. N. İstoki ritma koçevoy kulturı Sredinnoy Azii. Opıt istoriko//НародыAzii АзииiиAfriki. Африки.1966. 1966. № 4, с.s. 85-94; geografiçeskogo sinteza//Narody ! 4, 85-94> Он же. климата и миграции кочевников//Природа. 1972. № 4, On ’e.Изменения Izmeneniq klimata i migracii kohevnikov##Priroda. с.9744-52. 1 2. ! 4, s. 44-52.

32

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

rada yaşamak kolay ve cazipti. Gobi Çölü’ne kadar uzanan bozkırları ilk ele geçirenler ise Moğollar’ın ataları olmuştu. Fırtınalı Selenge sahillerini Keraitler mesken tutmuş; Kerulen’in güneyine ise Otuz-Tatarlar, yani otuz Tatar boyu yerleşmiş; Baykal’ın güneyindeki Hamar-Daban eteklerine savaşçı Merkitler saçılmış, onların batısına ise kalabalık Oyratlar çadır açmıştı. Batı Moğolistan’ın en batı kesiminde de Sibirya’dan değil, Yedisu ve Cungarya’dan göçedip gelen Moğol dilli Naymanlar vardı.7 Bunlar, 1125’de doğudaki topraklarından passioner Curçenler tarafından itilen Kara-Kıtaylar’ın kuzey koluydular. Gerek orijinleri ve gerekse kültür ve tarihî kaderleri bakımından Naymanlar, doğulu Moğollar’dan ve hatta Keraitler’den hayli farklıydılar. Passioner patlama tarafından ziyaret edilen ve XI. Yüzyılda inkübasyon dönemini yaşayan bu kuzeyli kabilelerin kaderi, tamamen başkaca gelişmişti. Artık hiçbir şey, Bodonçar, yani Alan-koa ve “sarı it”in birinci kuşak torunları dönemindeki gibi değildi. Kardeşleri Bodonçar’ın varını yoğunu elinden almış ve kovmuşlardı. Bodonçar, yabancı bir kabileyi inkiyad ettirmek için sadece kardeşleriyle değil, annesiyle de tartışmaları geçici olarak durdurma konusunda anlaşmıştı. Dikkat çeken hiçbir sosyal imperatif yok. Sadece genel problemi anlamadan sergilenen basiretsiz bir egoizm ve şahsî kaprisler. Bunlar X. Yüzyılın sonlarında olmuştu. XI. Yüzyılda halkın nüfusunun süratle arttığını da buna ilave etmek gerekiyor. XII. Yüzyıl başlarında ise Onon Vadisi artık Moğollar’a yetmiyordu. Batıya doğru, Hilok ve Aşağı Selenge’ye saçılmışlar, fakat burada, passioner itkiyle fazla temasları olmamakla birlikte, ataları Samoidler [Samodin]in geleneklerini muhafaza eden cesur ve savaşçı Merkitler’le çarpışmak zorunda kalmışlardı. Moğollar’ın kendi ülkelerinde birbirlerine kenetlenmeleri gerekiyordu ve onlar da genelde bu gibi hallerde başlarına bir hakan (han) seçiyorlardı. Alan-koa ve “sarı it”in sekizinci kuşak torunlarından Habul-han başlarına geçmiş ve XII. Yüzyılın 30-40’lı yılları arasında hanlık yapmıştır. Moğol etnogenezinin kuluçka döneminin sona erip, Moğol tarihinin başlaması da bu dönemde gerçekleşmiştir. 7 Gumilëv, Muhayyel, s. 136-139. L. L. Viktorova (Mongolı, M., 1980, s. 5) Naymanlar’ı Türk olarak kabul eder, ancak herhangi bir delil göstermez. Kazak Nayman boyu XII. Yüzyıl Naymanları’yla aynı adı taşımaktadır, ancak bu, onlara yakıştırılan bir addır.

SIKINTILAR

33

Şimdi şu “sarı it” meselesine tekrar dönelim. Bir efsanenin harf be harf yorumlanmaya değeceğini sanmam. Antropoformizm ve zoomorfizm, sözlü rivayetlerin ortaya çıkardığı metaforlardan başka bir şey değildir. Moğol ve Tibetliler’in kendileri de parlak saçlı delikanlının köpek şekline büründüğü hikayeleri istiari edebiyat örneği kabul ediyorlardı. Bunun anlamı açıktır: Moğollar, kuşak hesabı vasıtasıyla kendi halklarının yaşını veya çağ değişimini hesaplıyor ve tarihlendiriyorlardı. Nasıl Hicret olayı Araplar için tarih başlangıcıysa, Bodonçar’ın dünyaya gelişi de onlar için tarihî bir çağın başlangıcıdıydı. Tek farkı astronomi hesaplarına değil, biyolojik takvime göre hesap yapmalarıydı. Bugün de genetikler böceklerin yaşını bu şekilde hesaplıyorlar. En son olarak, passioner itki olayı, rahme yapılan bir ışınlama sonucu olarak gösterilmiştir. İşte mutasyonu doğuran da bu fenomendir. Böyle bir şey uydurmak mümkün değil, ama bunun olabileceği iddiasında bulunan kadınlara inanmak da zor. Göründüğü kadarıyla X. Yüzyıl Moğolları dahi Alan-koa hikayesine şüpheyle yaklaşıyorlardı. Ancak, Alan-kao’nın torunları etkili olmaya başlayıp da, iktidarı ellerine geçirince, konuyu tartışmamak hayatta kalmanın en güvenli yolu halini aldı. Daha sonraki dönemlerde ise aynı efsane bir hikaye olarak kabul edildi. Çünkü deha ve kötü ruh inancı bir arada bulunabilir, ama folklorizm ve biyofizik bir arada bulunamaz. Bununla birlikte, mutasyonik impuls, davranışla da ilgili olsa, ancak tek bir alâmeti değiştirebilir. Alâmetlerin dağılması kaçınılmazdır.. ve gerçekten de böyle olmuştur. Borciginler’in dış görünüş itibariyle diğer göçebelerden farklı oluşu konusuna iki müellif işaret etmektedir: Çinli Ch’ao Hung ve Türk Ebu’l Gazi Bahadır-han. “Tatarlar, çok yüksek boylu değildirler. En yüksek boyluları 156-160 cm.dir. Dolgun ve kilolu da değillerdir. Geniş yüzlü, bariz elmacık kemiklidirler. Gözlerinin üst kirpikleri hemen hemen yoktur. Sakalları seyrektir.. Temucin, uzun boylu ve heybetliydi. Yayvan dudaklı ve uzun sakallıydı. Şahsen savaşçı ve güçlü kuvvetliydi. Bu özellikleriyle diğerlerinden ayrılıyordu”.8 Borciginler’in gözleri “yeşilimtrak” veya “mavimtraktır ve gözbebeğinin çevresi köşeli kasnakla çevrilmiş gibidir.”9 Demek ki, mutasyon Borciginler’in sadece psiko8 Meng-ta P’ei-lu, s. 48. 9 Histoire des Mongols et des Tartares par Aboul Ghazi Bahadour Khan, publiée, tradutie et annotée par Baron Demaison. SPb., 1874. T. II, p. 72; Cahun L. Introduction á l’histoire de l’Asie. Paris, 1896, p. 201.

34

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

lojilerine değil, dış görünüş detaylarına da şüpheye mahal bırakmayacak şekilde yansımıştır. Bunun nasıl bir rol oynadığına bakalım. Passioner itki alanı, Amur civarı, Ussuri bölgesi ve Doğu Baykalötesi’ni kaplamıştı. Moğollar’ın doğu komşuları Curçenler, Hu-ai Nehri’ne kadar Kuzey Çin’i ele geçirmişlerdi. Selenge ve Angara vadilerindeki batılı komşuları ise, Onon ve Kerulen nehirleri arasındaki Moğol ve Tatarlar’ı sarıp sarmalayan itki tesir alanı dışındaydılar. Bu tezi esas alarak, bozkırda batıdakilere nispetle daha az yoğun olan doğulu göçebelerin faaliyetlerinin artmasını kolaylıkla izah edebiliriz. Bugüne kadar bu vakıa literatürde ele alınıp açıklanmamıştır ve zaten “biyosfer” kavramı getirilmeden tatminkâr bir açıklamanın yapılması da mümkün değildi. Moğol tarihine geçelim. Bu tarihin temposu, şaşırtıcı şekilde hızlıydı. Habul-han, 1100 yılı civarında, yani sekiz kuşak sonra dünyaya geldi ve 130 yaşlarında öldü. Demek ki Moğollar, 16-18 yaş arasında torunlara sahiptiler ve bunlar bir süre sonra hızlı bir şekilde yerlerini bu genç nesle bırakmışlardı. Elbette otuz yaşındaki bir savaşçı yaşlanmış hesap edilerek yedeğe alınamazdı, ama göründüğü kadarıyla erkekler nadiren bu yaşa kadar hayatta kalabiliyorlar; kendileriyle aynı kaderi paylaşacak erkek çocuklara zar zor sahip olarak sürekli savaşlarda ölüp gidiyorlardı. Moğol halkı, eğer bu kötü şartlar altında tarihten silinmemiş ve güçlü komşularının tutsağı olmamışsa, demek ki güçlüydüler ve zafer uğruna ölüme gitmeyi göze alacak kadar yüksek gerilim özelliklerine sahiptiler. Etnosun zuhuruna zemin hazırlayan inkübasyon dönemindeki passionerliğin sonucunu da biz bu sıfatla belirliyoruz. Gerçekten de XII. Yüzyıl başlarında Moğol halkı, isimleri bilinmeyen genç ataların kendilerini kurban etmesinin bir meyvesi olarak tüm dünya tarihinin konusu haline gelmiştir.

112. Farklılıkların Zuhuru XI. Yüzyılda kendini gösteren passioner itki, sadece Curçen ve Moğollar’a temas etmemişti. Onun, itki bölgesinde berhayat olan diğer komşulara da dokunmaması mümkün değildi. Kerulen’in güney kesiminde yaşayan Tatarlar ile Tola sahillerinde göçebe halde dolaşan Keraitler de passioner gerginlik yükseliş safhasındaydılar. Ne var

SIKINTILAR

35

ki, coğrafî şartlar, onlara karşı Moğollar’a davrandığı kadar lütufkâr değildi. Her şeyden önce Kıtan Leao İmparatorluğu gibi güçlü ve düşman bir komşuları vardı. 1100 yılından itibaren bozkırda, göçebeler (Kıtanlar onlara Tsu-pu diyorlardı)10 ile düzenli ordular arasında sürekli savaşlar oluyordu ve üstelik de sonuncular, arka destekleri ve üsleri olmasına rağmen bir türlü galip gelemiyorlardı. Pek çok genç Tatar passioner, bu savaşlarda kellesini kaybetmiş, fakat düşman Leao’nun mahvoluş anını sabırsızlıkla bekleyen torunlar bırakmayı başarmışlardı. “Düşmanımın düşmanı, dostumdur” prensibinden hareket eden Tatarlar, Kıtanlar tarafından mağlup edilen Curçenler’le dost olmuşlardı. Curçenler, Kıtan politikasını, yani Büyük Bozkır’la savaşma siyasetini kendilerine iş edindikleri için, Tatarlar’ın bu davranışı basiretsiz bir siyasetti. Curçen “altan-hanı” (altın anlamına gelen bu ünvanın Çince karşılığı Kin [Chin] idi) Tatarlar’ı sevmiyordu, ama onları, Tatarlar’ın bozkırda hakimiyet sağlama konusunda kendilerine tabii rakip olarak gördükleri Kerait ve Moğollar’a karşı kullanıyordu. Siyasî adavete bir de din düşmanlığı ilave edilmişti. 1109’da Keraitler Hristiyanlığın Nesturîlik kolunu seçmişlerdi. Moğollar ise, ondan bir süre daha önce, sadakat ve iyiliğin yaratıcısı, güneş tanrısı Mitra’ya tapınmayı esas alan Tibet Bhon dinini benimsemişlerdi.11 Tatarlar’a gelince, onlar da müttefikleri Curçenler gibi, Türkçe “kam” dedikleri Hintli şamanların öğretilerini sevmişlerdi. Etki bölgesi içindeki bütün halklara aynı şekilde temas eden passioner gerginlik enerjisi, üç orijinal sistemin şekillenmesine yol açmıştı ki, bunlar arasında bir çatışmanın olması kaçınılmazdı. Dinî mensubiyet kendi başına askerî çatışmalara yol açmaz, ama ortada zaten bir savaş durumu varsa, o zaman asit ve alkalinin olup olmadığını belirleyen ilave bir turnusol kağıdı vazifesi görür. Nesturî Hristiyanlık, Prens Siddarta veya Şakyamuni Budda, Prens Yosaf tarafından kutsal kabul edilmesine rağmen “sarı din” Budizme karşı çıkan “beyaz bir din”di.12 Mesele, dogmatiklerin karmaşık oluşunda 10 Gumilëv, Muhayyel, s. 72-90 (Türkçe çevirisinde s. 116-124). 11 Gumilëv L. N., Kuznetsov B. İ. Bon, s. 72-90. 12 Prens Siddarta–Budda efsanesi, Hristiyanlık varyantında kronolojiye ters düşen bir apokriftir. (Bkz. Nastolnaya kniga svyaşennoslujitelya. M., 1978, T. 2, s. 297). Budistler, Jesus Christ’i Avalokita’nın tecessüm etmiş bedeni olarak kabul ederler.

36

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

değil, “mantalite”de veya ifade ettiği dünya görüşünün mahiyetindedir. Budist ve Nesturîlerin mantalitesi farklıydı, ama Hristiyanlık, Bhon dini (Hintce “Punya”, yani gökyüzü kelimesinden) saliklerini şoke etmemişti. Mitra (Moğolcası Mizir) inanan ve inanmayan kişiler nazarında herhangi bir tabiat kanunu mesabesindeydi. O, savaş arzusu, kurnazlık ve gaddarlıktan dolayı kimseden intikam almaz, ama inanan kişiyi aldatmayı, yani ahde vefasızlığı affetmez. Bir “suçlu” arandığı sırada iktidara ihbarda bulunmuş olmasına rağmen Yuda’nın davranışını asla tasvip etmeyen Hristiyanlar, bu şartlar altında ana meselede Mitraistler’e karşı çıkamazlardı. Hem Mitra’nın, hem de prensiplerinin benimsenmesi, Hristiyan inancının benimsenmesiyle aynı anlarda gerçekleşti. Dolayısıyla “ak” ve “kara” (daha doğrusu, lacivert) dinler, ideolojik bir çatışmaya girmediler. Bu yüzdendir ki üç dünya görüşünü savunan Şamanizm, prensip olarak teist dinlerden ayrılmaktaydı. Bu üç dünyanın ortada olanında insanlar ve yırtıcı hayvanlar; yukarı ve aşağıdaki dünyada ise ruh olarak kabul ettiğimiz kişiler yaşarlar. Ama şamanlar, azizlerin ve lamaların yapamadığını başarıp hastaları tedavi edebildiklerine göre, arada bir tedavinin başarısız olması halinde çatışmalar oluyorsa da, kullandıkları metotlar faydalı şeylerdi. Gerçekten de öyleydi. Ancak bizi şu anda daha fazla ilgilendiren şey, insanların din seçme prensibi üzerinde durmaktır. İnsanlar, passionerliğin düşük seviyesinde kayıtsızdırlar. Bazen alışılmış ideolojiyi muhafaza ederler, bazen de kendilerine zorla dikte ettirilen şeyi benimserler. Ama burada, hür göçebelerin dünyasında, kimsenin yeni bir dini yerleştirecek kadar gücü yoktu. Çünkü onlar kendilerine yeni bir din telkin etmeye kalkanlara basitçe şu cevabı veriyorlardı: “Bize iyilik etmeye kalkışma; ruhlarımızı rahat bırak”. Fakat gerçekten hoşlarına giden bir dini de benimsiyorlardı. Zevklerin davranış stereotiplerinde birer komponent olduğu göz önünde bulundurulacak olursa, benimsenmiş üç farklı dinin aynı çağdaki mevcudiyeti, XI. Yüzyılda etnik sistemlerin passionerlik seviyesinin geliştiğini gösterir. Bu tarihten sonra dinler arasındaki farklar, tedrici surette ortadan kalkmış ve XIX. Yüzyılda Moğol politeizmi denilen bir din şekillenmiştir.13 An13 Banzarov, D. Çernaya vera; krş. Gumilev, Drevnìyemongolskaya religiya; //Журнал МиниVeselovskiy, N. O religii tatar po russkim letopisyam//’urnal Minisстерсва народного просвещения. Новая серия.seriq. № 7. отдел. Пр., 1916. terstva narodnogo prosve]eniq. Novaq ! 7.2. Otdel. 2. Pg., 1916.

SIKINTILAR

37

cak bu, Moğol ve Büretler’in manevî kültür genesizinin orijinal şekli değil, aksine 1201-1370 yılları arasındaki Moğol yükseliş tarihinin âni trajizmine kadar sergilenen bir finiş hamlesi idi. Neden bu kadar çabuk? Ee.. hızlı koşan, çabuk yorulurmuş! Fakat şu anda bizi ilgilendiren şey, çok kısa süreli de olsa, eşi benzeri görülmemiş sonuçlar doğuran bir etnogenez sürecinin nasıl başladığını incelemektir.

113. Bozkır Savaşları Her ne kadar ideolojik sistemlerin farklılığı, kendi başlarına savaşlara yol açmaz ise de, bu tür sistemler savaşa hazır grupları birbirlerine kenetlerler. XII. Yüzyıl Moğolistanı da bu kuralın istisnası değildi. Henüz 1122’de, Büyük Bozkır’ın doğu kesimleri, Moğol ve Tatarlar’ın hâkimiyeti altındaydı; fakat diğer cephelerde zaferden zafere koşan Curçenler, önemli bir yer işgal ediyorlardı.14 Ancak, 1129’da batıya çekilen Kıtanlar’ı takip eden Curçen taburu bozkıra yönelince, Moğol reisi Habul-han onlara karşı savaş ilan etti. Habul-han, çatışmaya girmek istemeyen Curçen ordusunu durdurduğu gibi, Çin’e dönmeye de mecbur bıraktı. Dikkatli imparator Wu-chi-mai, en seçme orduları o sıralar Çinli ve Tibetliler’le savaş halinde olduğu için kuzeyde yeni bir düşman kazanmak istemiyordu.15 Hatta Habulhan’la anlaşmak istediği için, onu başkentine davet etmişti. Ama Moğol hanı, kaba ve inatçıydı. Curçenler’e güvenmiyordu ve bu yüzden şerefine tertiplenen ziyafet sırasında, zehirlenmekten korktuğundan yemek yememek için sık sık salondan dışarı çıkıyordu. Yine de Wu-chi-mai onu tutuklatmaktan vazgeçti. Çünkü onun hesabına göre, Moğollar yeni bir han bulabilir, orduları da önemsiz birkaç kayıp verebilirdi.16 Ancak, Wu-chi-mai’ın 1134’de ölümünden sonra, hafızasında kötü hatıralar saklı, dizginlenmesi zor bir kişi olan Holu tahta geçti. 14 Palladiy (Kafarov). Starinnoye mongolskoye skazaniye o Çingis-hane //Труды членов Россйской духовной миссии вmis(Yuan-ch’ao-mi-shi)//Trudy hlenov Rossijskoj duxovnoj Пекине. т. IV. Спб., 1866, с. 172-173. sii v Pekine. T. ¿ . SPb., 1866, s. 172-173. Bundan sonra:Palladiy. 15 Vasilyev, V. P. İstoriya i drevnosti vostoçnoy çasti Sredney Azii (Chao Hung)//Trudy Vostohnogo otdeleniq Imp. Arxeologiheskogo //Труды Восточного Имп. Археологического общеста. ч. 4. Спб., ob]estva. 1857, с. 96H. 4. SPb., 1857, s. 96. 16 Raşid ad-Din, Letopis, T. I, Cüz 2/O. İ. Smirnov çevirisi, s. 35-36.

38

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Hemen Habul-han’ı yakalamaları için bozkıra casuslar gönderdi. Bu casuslar, yolda ona yetişerek, emredileni yerine getirdiler. Fakat henüz onun işini bitirmeye fırsat bulamadan, hanın akrabalarından biri, casusların konakladığı yere sızıp, kendi atını Habul-han’ın beyaz argamakıyla değiştirdi. Habul-han onlar uzaklaştıktan sonra atına atlayıp evine döndü. Casuslar da onun yerine akrabasını öldürdüler.17 Böylece 1135’de gerçek savaş başladı. Moğollar, 1139’da Curçenler’i yeri tam tesbit edilemeyen Haylin Dağı eteklerinde mağlup ettiler.18 1147’de ise Curçenler barış istemek zorunda kaldılar ve Moğollar’a vergi ödemeyi kabul ettiler. Ama bu anlaşmaya riayet edilmeyecek, barış da uzun süre yürürlükte kalmayacaktı. Aynı sıralarda Moğolistan bozkırlarının batı uçlarında başka bir savaş sürüyordu. Yenilmez Merkitler, orada her saldırıya bir saldırıyla ve her darbeye bir darbeyle karşılık veriyorlardı.19 Kanlı intikam ve toplu sorumluluk kavramlarının tarafları yönlendirdiği bu savaş, kılıç sallayan tek bir kişi bile eyer üzerinde kaldığı sürece bitmeyecek ve yaklaşık seksen yıl devam edecekti. Güneydoğulu Tatarlar’la olan münasebetler daha da kötüydü. Habul-han’ın kayınbiraderinin ağır bir hastalığa yakalanması üzerine Tatarlar’dan bir şaman çağırılmış; ancak bu kişi, hastayı tedavi edemeyince geri gönderilmişti. Fakat mevtanın akrabaları, şamanın kasıtlı olarak tedavi yapmadığı iddiasıyla peşine düşüp öldüresiye dövdüler. Böylece yeni bir kan davası.. ve rakibin bütünüyle ortadan kaldırılmasını amaçlayan bir savaş başladı.20 Moğollar’ın, Merkit ve Tatarlar’ın ekonomik sebepler yüzünden birbirlerini yemediklerini söylersek, okuyucu buna şaşırmasın. Çünkü XII. Yüzyıl Moğolları da, zaten ellerinde yeterinden fazla bulunan toprak için savaşa gireceklerini öğrenseler, mutlaka şaşırırlardı. Zira 17 Reşidüddin’de bu olayların tarihine ilişkin bilgi verilmez. Biz, savaşın başlamasından önce vukû bulduğu düşüncesinden hareketle böyle bir tarih tesbit ettik. 18 Biçurin, N. Ya. Sobraniye svedeniy o narodax, obitavşix v Sredney Azii v drevniye vremena. T. I, s. 378. Bundan sonra: Biçurin, Sobraniye. 19 Raşid ad-Din, Sbornik, T. I, Cüz. 2, s. 37-40. 20 Age., s. 41; aynı olayın değişik bir rivayeti için bkz. age., ktb. I, s. 104. Reşidüddin’in eserinin değerlendirilmesi konusunda bkz. Gumilëv, Muhayyel, s. 239-240.

SIKINTILAR

39

toprak alabildiğince geniş, ama ahali az, sürüler de yetersizdi. Bu durumda, amaç toprak elde etmek olmadığına göre, tarafları harekete geçiren unsur, intikam duygusu ve incinen gururu tamir etme isteğiydi. Katı bir prensip olmadan kalabalık çarvacı kabileler varlıklarını sürdüremezlerdi. Passioner gerginliğin gelişme şartlarında tabii ve etnik ortama adaptasyonun temelinde de bu prensip vardır. Her halükârda Moğollar, Baykal’ın kuzey halkları gibi nispeten huzurlu bir hayat sürüyorlardı. Ancak passionerlik, onları içten tazyik altında tutuyor; bu basınca uymaya ve helezonik ve amorf sistemin yerine, yönetici hakanlara ihtiyaç duyan, boy-kabile yapısına bağlı katı disiplinli yeni ulus ve etnoslar yaratmaya zorluyordu. Yeni bir devletin teşekkül safhası başlamıştı. Bir devletin teşekkülü, aleni olması halinde dahi, diyalektik bir süreçtir. Birileri sağa çeker, birileri sola çeker; üçüncü bir grup öne, dördüncü bir grup geriye çeker. Ve hiçbiri komşusundan memnun değildir. Ne var ki keyfi varyantlar yavaş yavaş birbirine karışacak ve tarihin genel seyrine yön verecekti. Birbirini dışlayan iki gelişme çizgisinin oluştuğu XII. Yüzyıl Moğolistanı’nda da durum böyleydi. Bu dahili tezatı nazar-ı itibare almadan daha sonraki olayların seyrini anlamak mümkün değildir.

114. Başına Buyruk İnsanlar XII. Yüzyılda, eski Moğol toplumunun esasi unsuru, henüz teşekkül aşamasında bulunan boylar (oboh) idi. Bu boyların başında bozkırın ileri gelen kişileri bulunuyordu. Bunlar bahadur, noyon, seçen ve tayşi gibi saygı ünvanları taşıyorlardı. Bahadur ve noyonların en başta gelen uğraşı, sürüleri için yeterli mera, yurtları için ise bol miktarda uşak bulabilmekti. Toplumun diğer tabakaları, silahlı muhafızlar (nükürler), alt orijinli kabiledaşlar (haraçu veya kara kemikler), köleler (bogollar), itaat altına alınan veya kendi istekleriyle bağlanan boylar (unagan bogol). Sonuncular, kişisel özgürlüklerini muhafaza ediyorlardı ve hukukî ilişkiler konusunda efendilerinden pek de farklı değillerdi. Müstahsil güçlerin gelişim seviyesinin ve ticaretin -sınır ticareti de dahil- düşük olması, göçebe hayvancılığının sunduğu bütün imkanlardan faydalanılmasını engelliyordu. Köleler, sadece ev işlerinde kullanıldıkları için, üretimin gelişmesine herhan-

40

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

gi bir katkıları olmuyordu ve böylece boy yapısının ana unsurları muhafaza ediliyordu. İktidarın hâkimiyet altında bulundurduğu meraların ortak kullanımı, atalara kurban takdimi, kan davaları ve ona bağlı olarak yapılan kabileler arası savaşlar, muayyen bir kişinin değil, bütün boyun ortaklaşa alacağı kararlarla hallediliyordu. Moğollar’da kollektif temsil, herhangi bir boyun kollektif sorumluluğu ve karşılıklı yardımlaşma mecburiyeti, çok eskiden beri sosyal hayatın temel unsuru halini almıştı. Boy üyesi, her zaman kendi klanının desteğini hissederdi ve o klana ait olmanın omuzuna yüklediği mecburiyetleri yerine getirmeye daima hazırdı. Böylesine katı bir sistemde bazı boy üyelerinin passionerliği hiç de gerekli değildi ve hatta aksine hemen karşı çıkılırdı. Çünkü bunlar, hem yönetimi elde tutanların otoritesini, hem de kabile düzenini sarsarlardı. Ne var ki, Moğol boyları, tüm Moğolistan sekenesi üzerinde sadece göstermelik bir hâkimiyet sağlamışlardı. Esasen, aksakalların yönetim iplerini elde tuttukları, diğer üyelerin ise yaptıkları yararlı işler oranında bazı mevkilere getirildikleri boy topluluklarında, disiplini bozan belli kişiler her zaman olmuştur. Uyulması gereken kurallara bir türlü uymak istemeyen bu bahadırlar, boy cemaatinden ayrılıyor, kendi küren [küriyen]lerini terkediyor ve Çin versiyonlarında “beyaz bedenli” (pai-shen) yani ak süyek şeklinde geçen “başına buyruk” yahut “bağımsız” insanlar halini alıyorlardı.21 Bu tip insanların kaderleri de çoğu defa trajikti. Mensup oldukları boyun desteğinden mahrum kaldıkları için, karınlarını doyurabilmek amacıyla ormanda avlanmak veya nehirde balık tutmak zorundaydılar ve hatta bazen hayatları pahasına haydutluk etmek mecburiyetindeydiler. Zamanla, organize olmuş kendi kabiledaşlarına karşı durabilmek için münferit birlikler oluşturuyorlar ve boy birlikleriyle savaşabilmek için de bir kumandana ihtiyaç duyuyorlardı. Bu insanların sayısı sürekli artınca, kendi aralarında teşktilatlanma ve vahşi kurtlar gibi takip edilmelerini önleyecek yeni bir topluluk kurma fikirleri oluştu. Bu fikirler arasında, askerî hayat tarzına dayalı bir yaşam biçimi kurmak, Kin İmparatorluğu’nun “sayıları azalan kölelerin ve ölen insanların yerlerine yenilerini koyma” prensibiyle düzenlediği Curçen istilalarına karşı ana yurdu, yani Büyük Bozkır’ı savunmak 21 Kozin, S. A. Sokrovennoye skazaniye. Mongolskaya xronika 1240 g. Bundan sonra: Kozin, Sokrovennoye.

SIKINTILAR

41

da vardı.22 Bu imha seferleri, 1161’den itibaren her üç yılda bir tekrarlanıyordu. Kız ve erkek çocukları öldürmüyorlar, aksine götürüp Shan-tung’daki köle pazarında satıyorlardı. “Tatarlar, Sha-mo (çöl)ya kaçıyorlar; beyinlerinde ve damarlarında intikam duygusuyla geziniyorlardı.”23 Esir düşmekten kurtulmayı başarabilenler, yirmi yıl boyunca sayıları gittikçe artan “başına buyruk insanlar”ın arasına karışıyorlardı. Fakat daha fazla ileri gitmeyeceğiz ve dikkatimizi Moğol etnosunun XII. Yüzyıl ortalarındaki etnik yapılanma safhasına teksif edeceğiz...

115. Eski Adetlerin Unutuluşu Her ne kadar Moğollar, 1147’da Curçenler’le yaptıkları savaşlardan zaferle çıkmış ve istenilen barışı sağlayacak şerefli bir anlaşma yapmışlarsa da, Büyük Bozkır’da huzursuzluk devam ediyordu. Sağlanan barış, sağlam temeller üzerine oturtulmamıştı. Mitraizme değil, Şamanizme bağlı olan Curçenler, ettikleri yemine sadık değillerdi. Daha da kötüsü, komşuları Tatarlar tarafından ahlakları bozulmuştu. Bu sonuncular, ahlaksız davranışları ve özellikle de ihanetleri için Kin imparatoru Altan-han’dan rüşvet alabilmek için bozkır halkının sahip olduğu prestijden yararlanıyorlardı. Habul-han’ın büyük oğlu Okin-Barha, güzelliği ve zarafetiyle bir kızı andırıyordu.24 İnsanlar onun ta çenesine kadar inen yuvarlak güzel çehresine hayrandılar.25 Evli bir oğlu vardı, fakat torunu Seçen-beki’yi Okin-Barha hiç görmemişti. Tatarlar Okin-Barha’yı tuzağa düşürüp yakalayarak, Altan-han’a, yani Curçen morarşisti Holu’ya teslim etiler. Zavallı prensi çivilerle ağaç eşeğe mıhlayıp, azap içinde yavaş yavaş öldürdüler. Bu olay da Habul-han döneminde, yani 1147’ye kadar vukû bulmuştu, ama sonrası hiç de iyi değildi. 1150’de yeni Kin imparatoru Digunay, 1147’da aktedilen anlaşmaya rağmen, itaat altına alınmamış göçebelere saldırı emri verdi.26 Fakat bu defa Tatar kumandan Nor-Buyuruk-han’ın ihanetinin kur22 23 24 25 26

Vasilyev, İstoriya i drevnosti, s. 227. Agy. Okin, Moğolcada kız demektir. Raşid ad-Din, Sbornik, T. I, Cüz. 2, s. 32-33. Palladiy, s. 173.

42

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

banı, Kerait hanı Markuz, diğer bir deyişle (Nesturyan) Mark olacaktı. Onu da ölüme mahkum ettiler. O da ağaç eşeğe mıhlanarak hayatını noktaladı. Markuz’un dul karısı güzel Kutuktay-herikun, Tatar hanını hayli haince bir şekilde öldürmeyi kafasına koydu. Bir ziyafet sırasında onu öldürdü,27 fakat kendisi hıncını aldıysa da, durumda herhangi bir değişiklik olmadı. Moğol boyları, Habul-han’ın ölümü ve Markuz’un katlinden sonra Habul’un hayattayken diğer bütün oğullarına tercih ettiği yeğeni Ambagay-han’ı başlarına geçirdiler. O sıralar Moğollar’la barış halinde bulunan Tatarlar da onu kendilerine yakın görüyorlardı.28 Üstelik bu yakınlık, Ambagay’ın oğlunun “Beyaz (çagan) Tatar” kabilesi kumandanının kızıyla nişanlanması sebebiyle daha da güçlendirilmişti. Ancak, Moğol âdetlerine göre damat ve gelin birkaç yıl, bazen beş altı yıl nişanlı kalmak zorundaydılar.29 Halbuki bu süre sonunda siyasî durumlar, Ambagay’ın dahi tahmin edemeyeceği şekilde değişecekti. Kin İmparatorluğu tahtında kendi yakınlarını öldüren ve Güney Çin’i zaptetmek için yanıp tutuşan gaddar ve aptallık timsali Digunay olduğu sürece, bozkırda huzur olamazdı. Fakat 1161’de Digunay yakınlarından biri tarafından öldürülmüş ve yeni imparator Wulu, Moğollar’la savaştan bahsedilen bir manifesto yayınlamıştı.30 Hiç bir şeyden şüphelenmeyen Moğollar’a karşı büyük bir tenkil seferi planlanmış; Curçen diplomatlar da bu arada Tatarlar’ı kendi yanlarına çekmişlerdi. İşte böylesine kritik bir zamanda Ambagay-han, gelini cihazıyla birlikte eve getirmek amacıyla “Beyaz Tatarlar”a misafir gitti. Küçük kardeşi Todoyen-otçigin ve danışmanı Çintay-noyon da ona refakat ediyordu. Sonuncusu, akıllı ve uzağı gören bir kişi olduğundan, kötü bir şeyler olacağını sezdiğini belirterek, Ambagay’ı yoldan geri döndürmeye çalıştı. Fakat Ambagay, olayı gurur meselesi yaparak, ziyafete gitti. 27 28 29 30

Raşid ad-Din, Sbornik, T. I, Cüz. 2, s. 129. Kozin, Sokrovennoye § 53. Kozlov, P. K. Mongoliya i Kam. M., 1947, s. 83-84. Manifestoda Mogol ve Tatarlar’ın daha önce Kin İmparatorluğu’nun kuzey sınırlarına saldırdıkları, şimdiyse Kıtan ve Tankut (Hsi-Hsia)larla ittifak aktettikleri belirtiliyordu. Palladiy, bu bilgeleri, kendisine karşı tam bir darbe indirmeye hazırlandıkları Sung İmparatorluğu’nu tarafsız kalmaya çalışan Curçen diplomatlarının uydurduklarını varsayıyor.

SIKINTILAR

43

Komşu Bayat-Duklat kabilesi reisi Munka-çauthuri, Todoyen-otçigin’i danışmanla birlikte otağına çağırarak, şeref konuğu olmalarını istedi. On gün sonra, davetin en tantanalı bir anında, Tatarlar’dan birisi gelerek, Ambagay’ın yakalandığını, Tatarlar’ın Dotoyen’i de ele geçirip, Moğollar üzerine sefer tertiplemek istediklerini bildirdi. Ancak, Duklatlar misafirlerine ihanet etmediler. Munka, yaşlı danışmanlarının tavsiyesine binaen, Todoyen’e bir at verip, hemen yola koyulmasını istedi. Todoyen kurtulurken, Tatarlar da Duklatlar’ın çadırlarını yağmalıyorlardı.31 Curçen “altan-han”ı Wu-lu’ya getirilen Ambagay, ağaç eşeğe çivilenmişti. Ancak, ölmeden önce kendi nükürlerinden birine imparatora şu sözleri iletmesini tembihledi: “Sen beni erkekçe, yiğitçe kendi ordunla ele geçirmiş değilsin.. başkaları beni sana getirdiler. Beni böyle alçakça öldürmekle, Hada’an-tayşi, Khutula-kaan, Yesugaiba’atur’u, Moğol ulusunun büyük küçük her ferdini kendine düşman edersin.. Şüphen olmasın ki, elini benim kanıma buladığın için onlar senin peşini bırakmayacaklar. Beni şanıma yakışır şekilde öldür”. Wu-lu bu sözlere sadece güldü ve Todoyen’in nükürüne Ambagay’ın ölüm haberini Moğollar’a ulaştırması için birkaç at verdi. Nükür, göçebe Durben kabilesine ulaşınca yorgun atlarının yerine yenilerinin verilmesini istediyse de, berikiler bozkır âdetlerine göre bu isteği reddettiler. Biçare, atlarını çatlatırcasına sürdü ve sonunda evine yaya olarak döndü.32 Peki, Moğollar bu meş’um haberi nasıl karşılamışlardı? Müteveffanın yuğ merasimini tamamladıktan sonra Khutula’yı başlarına hakan seçtiler. “Ve Moğollar, Horhonah’daki (Onon sahilinde) dallı budaklı bir ağacın çevresinde ziyafetler tertipleyip, dans ederek eğlendiler. Öyle çok tepindiler ki, kalçalarına varıncağa kadar derine inen bir çukur meydana geldi. Çukur kenarında ise diz boyu kum birikmişti.”33 Elbette bizler de çevremize zarar verecek kadar güçlüyüz! Yeni han, tıpkı bir ayı gibi heybetli ve güçlüydü. Tabii bir o kadar da aptal! Hanın organizasyon kabiliyeti olmadığı için, Ambagay’ın kanının intikamını almak amacıyla Curçenler’e karşı bir sefer tertip31 Raşid ad-Din, Sbornik, T. I, Cüz. 2, s. 23-24. 32 Age., s. 42-43. 33 Kozin, Sokrovennoye, § 57.

44

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

lenemedi.34 Bunun yerine han şahinle avlanmaya çıktı ve bozkırda Durbenler tarafından çevrildi. Nükürler dört bir tarafa dağılınca, han da düşmanlarının eline düşmemek için atını küçük bir bataklığa sürdü. Sonra bataklıkta ilerlemeye başladı. Bataklığın karşı tarafında kendini bekleyen düşmanları ok atmak suretiyle kaçırarak, atın cıdavına tutunup çamurların içinden çıkmayı başardı. Arkasından eli boş dönmenin utanç verici olacağını bildiği için, Durbenler’den tayıyla birlikte bir kısrak çaldı ve çizmelerini (çünkü yanında başka herhangi bir kap yoktu) yaban ördeği yumurtalarıyla doldurdu. Sergilediği bu kahramanlıklardan sonra kendisi için ağıtların söylendiği evine döndü. Onun nasıl öldüğü bilinmiyor, ama kısa süre sonra, sadece 1161-1162 yılları arasında Tatarlar’la yapılan onüç çarpışmayı kazanan Hada’an-tayşi adlı birisi yerine geçti.35 1161’de Buir-Nor Gölü yakınlarında uğranılan hezimet, Moğollar için bilhassa trajik sonuçlar doğurdu. Çünkü bazı kabileler, hayatlarını kabiliyetsiz bir hakan için ortaya koymayı ve zaten başarılması imkansız buyrukları yerine getirmeyi reddettikleri için Moğol Hanlığı parçalandı. Curçen yönetimi, kendini savunma konusunda fevkalade başarılı olduğunu anlayınca, ekonomik sebepler yüzünden sefer hazırlığını durdurdu36 ve bu da yeni imparator Wu-lu’ya Kıtan isyanını bastırma imkanı sağladı. Kıtanlar, kendilerini esaret altında tutan bu insanlardan daima nefret ediyorlardı. Hunriz Digunay’ın ölüm haberini alınca, 1162’de isyan etmek için en uygun zamanın geldiği kararına vardılar. Ne var ki Curçen gaziler, yine çarpışmayı kazandılar ve esir aldıkları savaşçıların kellesini vururken, kadınlarını odalık olarak alıkoydular.37 İşte bu beklenmedik ters akım, Moğollar’ı büsbütün yok olmaktan kurtarmıştı. Diğer yandan, Çin’le tutuşulan savaş da Curçenler’in askerî gücünün büyük bir kısmını emiyordu ve bu durum, Çinliler’in 1165’de Huai-Yen civarındaki hezimetlerine kadar devam etti. Bu savaştan 34 Reşidüddin, bunun aksini savunuyor. (T.I, cüz, 2, s. 43-44). Halbuki Çin ve Moğol kaynakları onun, Olcaytu-han’ın talebiyle tarihî gerçekleri saptırma adına suskunlukla geçirdiği hikemi nasihatlarına katılmıyorlar. 35 Kozin, Sokrovennoye, § 58. 36 Gumilëv, Muhayyel, s. 154. 37 Okladnikov, Dalekoye proşloye Primorya. Vladivostok, 1959, s. 236.

SIKINTILAR

45

sonra Curçenler oldukça avantajlı bir anlaşma yapmışlar, ama Moğollar’la savaşmaya vakit bulamamışlardı. Bütün bu elverişle şartlara rağmen Moğol Hanlığı yine de mahvolmanın eşiğindeydi. Güneydoğudan Tatarlar, kuzeybatıdan Merkitler tarafından sıkıştırılmış bulunan Moğollar, kendilerine zafer getirmese bile, hiç olmazsa hayatta kalmalarını sağlayabilecek bir müttefik bulmak zorundaydılar. Böylece Hada’an, gür-han (kabileler arası koalisyon başkanı) ünvanı taşıyan ve öldürülen Markuz’un oğlu olan Kerait prensinden yardım istedi. Göründüğü kadarıyla anlaşmışlardı da. Ancak, misafirler gitmeden önce gür-hanın kravçileri bir ziyafet tertiplediler ve geleneklere uygun olarak tarasun (sütlü votka) ikram ettiler. Nükürleri bir kenara ayırdıkları için onlar kurtuldu, fakat ikram edilen içkiyi sonuna kadar içen Hada’an hemen öldü. Hada’an’ın ölümünden sonra Moğol Hanlığı yıkıldıysa da, düşmandan korunma mecburiyeti olduğu için, Habul-han’ın torunlarından Yesugai-ba’atur ordunun başına geçti.

116. Yesugai-ba’atur Tatarlar, ele geçirdikleri Ambagay-han’ı Çin’e ölüme gönderdikleri bir sırada, onun genç yeğeni Yesugai, Onon Nehri’nin yeşil sahillerinde kuş avlamakla meşguldü. Karşısına içinde genç ve oldukça güzel bir kızın bulunduğu tenteli bir araba çıktı. Kızın yanında ayrıca Merkit kabilesinden Yeke-Çiledu adlı nişanlısı da vardı. Yesugai, hemen eve dönüp iki kardeşini yanına alarak geri geldi. Üç savaşçıyla tek başına başedemeyeceğini anlayan Çiledu, tepelerin arkasına saklanabilmek için atını topuklayarak dört nala oradan uzaklaştı. Moğollar hemen peşine düştülerse de, geç kalmışlardı. Çünkü Çiledu tepeyi dolaşarak tekrar arabanın yanına gelmişti. Zeki ve genç kız ona “Galiba kendi hayatının tehlikede olduğunu anlamıyorsun? Kendine başka bir kadın bul ve onu benim adımla, Ho’elun diye çağır. Git, kendini kurtar!” dedi. Bu arada üç Moğol da geri dönmüşlerdi. Çiledu’yu görünce atlarını o tarafa doğru sürdüler. Ama Çiledu atını kamçılayarak Onon’un yukarı kısımlarına doğru kaçtı. Moğollar uzun bir süre onu kovaladılarsa da, yetişemediler. Geri dönüp gözü yaşlı esireyi alarak otağa getirdiler. Kötü niyetli olmadıkları için Ho’elun’a saygılı davrandılar ve ona artık sesini kesmesini, asla geri dönemeyeceğini anlattılar.

46

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Evet, o acımasız günlerde yapılan bu hareket, kadının rızası alınmadan gerçekleştirildiği için bir nevi kız kaçırma idi. Ama kimse böyle ufak bir meseleyle uğraşmak istemediği için, Ho’elun Yesugai’ın ilk hatunu olmuştu. Daha iyi bir arkadaş bulmak zor olduğu gibi, hiçbir şeyi unutmayan savaşçı Merkitler’e kıyasla daha kavgacı düşmanlarla yan yana yaşamak da hayli zordu. Bu yüzden güneyli komşuları Tatarlar’la savaşa son veren Moğollar, kuzeyli komşuları Merkitler’le yeniden didişmeye başladılar. Üstelik de en uygunsuz bir zamanda. Yesugai, Ambagay’ın intikamını almak için Tatarlar’la girişilen savaş birden kızışınca, balayını yarıda kesti. Bu savaşta en büyük başarıyı Yesugai-ba’atur göstermişti. 1162’de, Ho’elun kendisine ilk çocuğu doğurduğu bir sırada birkaç Tatar bahadırını esir almayı başarmıştı. Oğlunun doğumu münasebetiyle öldürülen bir savaş esirinin adından ilham alan duygulu baba, oğluna Temucin adını verdi. Böylece yeni doğmuş bir çocuk, otomatikman güçlü Tatar kabileleriyle kan davası olan birisi haline geldi. Tuhaftır, ama Yesugai ile Ho’elun’un evliliği mutluluk getirmişti. Ho’elun, 1164’de Khasar, 1166’da Huçiun, 1169’da Temuge adlı üç erkek çocukla, 1170’de Temulun adında bir kız çocuğu dünyaya getirdi. Yesugai’ın ikinci hanımından da Bekter ve Belgutai adında iki oğlu olmuştu. Bütün bu süre zarfında, Yesugai-ba’atur, her ne kadar han olarak seçilmemişse de, güçlü ve etkili bir kumandan olarak kaldı. Zaten zor günler geçiriyordu ve politikayla uğraşacak zamanı yoktu. Politikayla ciddi olarak uğraşması ise 1170’lerde başlayacaktı. Moğollar’ın Curçenler’le giriştikleri savaşlar sırasında, tabii müttefikleri Keraitler’di. Ama bu güçlü ordada da düzen yoktu. Kalabalık, zengin ve kültürlü Kerait Hanlığı, dört bir yandan düşmanlarla kuşatılmış durumdaydı. Kerait savaşçıları ise, devletlerini güçlendirmek yerine bazen Naymanlar, bazen Merkitler ve bazen de Tatarlar’la gizli anlaşmalara giriyorlardı. Hanın kendisi bile sapını suya dokundurmayan biriydi. Ama oğlu Toğrul [Tooril]un başına kötü bir iş gelmiş; yedi yaşındayken Merkitler’e esir düşmüştü. Merkitler de bir han çocuğu olmasına bakmaksızın onu ev işlerinde kullanmışlar ve el değirmeninde pirinç öğüttürmüşlerdi. Neyseki oğlunu geri almak isteyen baba, Merkit karargahına bir saldırı düzenlemişti. Fakat aradan altı yıl geçtikten sonra Toğrul, bu defa da annesiyle

SIKINTILAR

47

birlikte Tatarlar tarafından ele geçirilecekti. Ama Toğrul, bu kez evden yardım gelmesini beklemedi. Güçlü kuvvetli biri olduğu için kaçmayı başararak, veliahdı olduğu babasının yanına döndü. Bu olaylar, Kerait hanının otağındaki durumun hayli gergin olduğunu göstermektedir. Prensin iki defa düşmanlar tarafından esir edilmesi, ancak han akrabalarıyla beyler arasındaki geçimsizlikle izah edilebilir. Toğrul’un tahta geçtikten hemen sonra bazı akrabalarının kellesini alması da bu yüzden şaşırtıcı değildir. Fakat kurtulmayı başaran ve “gür-han” ünvanı taşıyan amcası halkı isyana sevkederek, Toğrul’u alaşağı edecekti. Hada’an-tayşi’nin de aynı gür-hanın otağında zehirlendiğini hatırlayalım. Farzedelim ki, bizzat gür-hanın bu işte bir suçu yoktu, ama müttefikinin bireylerini ve misafirlerini korumak için gerekli tedbirleri almamıştı. Dolayısıyla Moğollar, Toğrul’a sempati besliyorlardı. 1170 veya 71’de Onon sahillerinden Tola sahiline sadık ordusuyla gelen Yesugai-ba’atur, gür-hanı Gobi ötesine, Tankut’lara kaçmaya mecbur bıraktı ve böylece Toğrul tekrar tahtına kavuştu. Yesugai, bu kadar kahramanlıklar sergiledikten sonra kendi şahsî işlerine döndü ve dokuz yaşındaki oğlu Temucin’i Konkirat [Kongirat] kabilesinden on yaşındaki Börte ile nişanladı. Gelinin samimi ve iyi kalpli babası Dai-Seçen, müstakbel damadını çok iyi karşıladı. Yesugai’a “Onun bakışları ateşli; yüzünde şafak kızıllığı var” dedi. Yesugai, oğlunu Konkirat otağında bırakıp giderken, sadece şu sözleri söyledi: “Oğlumu köpeklerden uzak tutun. Çünkü köpeklerden çok korkar.” Bu sonuncu durum, alışılmışın dışında bir şey. Çünkü sürüye saldıran kurtların amansız düşmanı, koyunların bekçisi köpekler hiçbir zaman çocuklara dokunmazlar. Halbuki Moğol çocuğu iri elleriyle bir vuruşta, havlayan bir köpek sürüsünü dağıtır. Babası ayrılırken bir uyarıda daha bulunur ve oğlunun sık sık bir şeyi hayal ettiğinde veya herhangi bir beceriksizlikle karşılaştığında aşırı şekilde sinirlendiğini belirtir. Gerçekten de yıllar sonra Temucin’in asabiyeti, insanı zarar görmekten koruyan akıl ve iradesini bastıracaktır. Yesugai, eve dönerken yolda, bir kır kenarında ziyafet veren bir gruba rastlar. Çok yorgun ve susamış olduğu için, gruba yaklaşır ve onların Tatar olduğunu anlar. Tatarlar da onu tanırlar ve sofraya buyur ederler. Yesugai, yer içer, fakat yolda giderken kendini kötü hissetmeye başlar. Zar zor eve ulaşır. Eski husûmetlerden dolayı kendisini zehirlediklerini söyler ve bu inançla ölür.

48

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Yesugai’ın doğru teşhis koyduğuna inanmak zor. Çünkü ziyafetten sonra, kendini çok kötü hissetmesine rağmen, üç gün boyunca at sırtında yol almıştır. Hastalığı, ancak dördüncü gün evine ulaştığında şiddetlenmiştir. Burada herhangi bir enfeksiyon da söz konusu olabilir. Diğer önemli bir husus, bozkır âdetlerine göre birinin sofraya davet edilmesi, geçmiş husûmet ve kırgınların unutulduğu anlamına gelirdi. Moğollar’ın katı davranış kalıbı açıkca parçalanmıştı. Yesugai-ba’atur, ölmeden önce Munlik adlı nükürünü yanına çağırarak, ailesi için endişe ettiğini belirtir ve hemen Temucin’i eve geri getirmesini ister. Yesugai’a son derece bağlı olduğu anlaşılan Munlik, hemen Konkiratlar’a gider ve babasının oğlu için endişe ettiğini belirterek, alıp eve getirir. Babasını kaybettiğini öğrenen Temucin, duyduğu acıyla yere düşer ve ihtilaç içinde titremeye başlar. Munlik’in babası, yaşlı Çarha ona şöyle der: “Zavallı çocuk, alabalık gibi ne çırpınıp duruyorsun? Turhaud (muhafız)larını çağır!”. Bilgece bir nasihattı, ama tutulmadı. Temucin, bir hükümdar veya feodal senyörün oğlu değil, aksine bütün serveti sahip olduğu enerji ve emsalsiz teşkilatçılık kabiliyetinden ibaret bulunan bir bahadırın çocuğu idi. Yesugai’ın kabiledaşları bu özellikleri değerlendirmişlerdi. Çünkü her yıl gelişen askerî faaliyetlerin sorumluluğunu kendilerine fazla yakın ve fazla uzak olmayan bir insanın omuzlarına yüklemek onların da işine geliyordu. Ama genelde olduğu gibi, kumandanlarına sevgi de göstermiyorlar, peşin hükümlü de yaklaşmıyorlardı. Saygı ise, özellikle âni felaketler sırasında sadakatin garantisi değildi. Müteveffa bahadırın genç veliahdına gelince, o, ne kimseyi ilgilendiriyordu, ne de kimseye lazımdı. Ancak, kabile mensupları Moğol beyleri arasında iyi kalpli insanlar da bulmuşlardı. Tayci’ut kabilesinin reisi Tarhutai Kiriltuh da bunlardan biriydi. Tarhutai, Yesugai’ın göçebelerini ağırlayarak, genç Temucin’i “üç yaşındaki bir tayı eğitir gibi eğitmek” için yanına getirtti. Babasını kaybetmenin acısını hafifletmek için elinden geleni yaptı. Elbette bunu yaparken, bu davranışının yıllar sonra kendisini acılar içinde ölmekten kurtaracağını aklından bile geçirmiyordu. Ne var ki Tarhutai, bir hakan değil, sadece bir noyondu. Tavsiyede bulunabilir, ama yönetemezdi. Hatta tavsiyeleri de, kulak verildiği zamanlar bile, nadiren uygulanırdı. Eski kabile yapısının, efkar-

SIKINTILAR

49

ı umumiyeyi bilge aksakalların ve enerjik kumandanların siyasî hesaplarıyla yönlendirilmediği bir yerde sağlayacağı hürriyet de ancak bu kadar olabilirdi. Bazen de kaprisli hatunların ve nedimelerinin görüşleri, karar mekanizmasını etkiliyordu. Kaldı ki bu hatun kişiler, bazen getireceği sonuçları hiç düşünmeden ve hiç bir sorumluluk hissetmeden de karar veriyorlardı. Durum bu merkezdeyken, kış geçmiş; Yesugai’ın hatıraları kar altında kalmış ve.. yeni bir yıl başlamıştı.38

38 Müteakip olayların kronolojisi takribidir. Ch’ao Hung, XII. Yüzyılda Moğollar’ın 60 yıllık bir çevrim kullandıklarını ve “otların her yeşermesini bir yıl kabul ettikleri”ni kaydetmektedir. (Meng-ta P’ei-lu, s. 49). “Gizli Tarih”de birinci kesin tarih olarak tavuk yılı 1201 gösterilmektedir. Çünkü o dönemde Moğollar da VIII. Yüzyıla kadar hayvan takvimini kullanan Türkler gibi aynı takvimi kullanıyorlardı. (Bkz. Gumilëv, Eski Türkler, s. 320-321). Bu durum, geleneklerin tamamıyla yıkılmasına, dolayısıyla yeni bir etnogenez başlangıcına işaret etmektedir. Etnoslar tarafından kullanılan fenoloji takvimi, doğrudan tabiata bağlıdır, ama tarihi bir yana bırakır. Çünkü zamanın seyrinin muntazaman takibi yerine, sürekli tekrarı tercih edilmekte; insanların tanımlanmasında ya başta bulunan yöneticilerin iktidar süresi veya takvim çevrimi nazar-ı itibare alınmakta idi. Her ikisi de homeostaz safhasından dinamik gelişim safhasına geçildiğini göstermektedir. Bu geçiş, Moğollar’da XII. Yüzyıl sonlarında gerçekleşmiştir.

XIX. KAYIPLAR

117. Yetimlik Izdırabı 1172 veya 1173 ilkbaharında, Ambagay-han’ın dul hatunları Orbay ve Sohotay, âdetlere uygun olarak, geleneksel kabir ziyaretini ifa etmek üzere “Ata Yurdu”ndaki kabristana gittiler. Ho’elun da gitti, fakat tesadüfen gecikince, kendisini beklemediklerini görerek fevkalade üzüldü. Hemen diğer hatunlara sitemler yağdırdı, ama onlar kendisinin davet edilmeye bile değmediğini, ayrıca onunla herhangi bir ilişkide bulunmak istemediklerini belirttiler. Görünüşe göre önemsiz bir şeydi bu; fakat hatunlar arasındaki ağız dalaşı, esasen halkın durumunu yansıtmaktaydı. Nitekim halk hemen bir durum değerlendirmesi yaparak, Yesugai’ın ailesini kaderiyle başbaşa bırakıp Onon Nehri yakınlarına göç etti. Esasen Moğol Tayci’utlar’ın bu davranışı, sadece rezilane bir nankörlük değil, aynı zamanda bir cinayetti. Hiçbir kurtuluş ümidi olmayan bozkırda yardımsız ve korumasız kalmak, yavaş yavaş ölmekle aynı şeydi. Yesugai’ın dostu yaşlı Çarha bile çekip giden insanlarla anlaşmayı denerken, sırtına bir mızrak darbesi yemişti. Ho’elun ise, Yesugai’ın tuğunu kaldırarak, halkı yurdu terketmemeye davet etmiş, birçokları aralarında meşveret ettikten sonra geri dönmüş, fakat bir süre sonra da gerisin geriye çekip gidenlerin arkasından yola koyulmuşlardı. Peki halkın çekip gitmesinin sebebi ne idi? Son derece basit ve aptalca bir sebepti bu. “Kaynak kurudu, akkaya çatladı*” diyordu * Yazar, konuyla ilgili alıntıları Kozin’in çevirisine istinat ettirmektedir. Kozin’in çevirisi ise alternatif çevirilerden sadece biridir. Aynı darb-ı mesel, Prof. Dr. Ahmet Temir’in çevirisinde “Derin su kurumuş; parlak taş kırılmıştır” şeklindedir. Gerek yazarın bu darb-ı meseli herhangi bir

52

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Todoyen-Girtay, sadık Çarha’nın sırtına mızrakla vururken. Bu Moğol darb-ı meseli, herhangi bir olumsuzluğu ifade etmek için kullanılır. Zayıf ve yardıma muhtaç olana destek vermek burjuvaya ters gelir. Burjuva, ister bozkırlı, ister şehirli olsun, bir bahadırın önünde yerlere eğilir, fakat bu aşağılanmanın bedelini onun dul karısına veya yetimlerine ödetir. İşte Borcigin ailesi de, elinde olmadan “başına buyruk insanlar” haline gelmiştir. Yesugai’ın çocuklarının hayatta kalabilmesi, Ho’elun’un başarısıdır. O sırada en büyük oğlu sadece onbir yaşında, en küçük kızı ise bir yaşındaydı. Tayci’utlar, Yesugai’ın sürüsünü de alıp götürmüşlerdi. Halbuki bu hayvanlar, Ho’elun ve Yesugai’ın ikinci hanımı Soçihel’in çocuklarının karnını doyurmalarını sağlayan yegane kaynaktı. Ho’elun, çocuklarını yabani soğanlarla ve sarmısakla besledi. Çocuklar biraz büyüyünce Onon Nehri’nden balık tutmaya, okla toy kuşu ve köstebek avlamaya başladılar. Ama karınlarını doyurabilmek için “dinlenme” kelimesini unutmak zorunda kalacaklardı. Çünkü kış için de stok yapmaları gerekiyordu. Bu kötü yıllar, beş veya altı sene sürecekti. Takribî bir hesapla, 1178’lerde (±2 yıl), Temucin 16, kardeşi Khasar 14 yaşında bulunduğu bir sırada, artık Borcigin ailesinin dokuz oltası, yayları ve yeterli miktarda okları vardı. Bu arada Soçihel’in Temucin ve Khasar’ın akranları olan oğulları Bekter ve Belgutai da büyümüşlerdi. Kaynaklar, Borcigin ailesinin diğer Moğol kabileleriyle ilişkileri konusunda herhangi bir bilgi vermiyorlar. Nasıl Onon Vadisi kozmosda bir seyyare değilse, Yesugai’ın çocukları da kesinlikle birbirinin aynı değillerdi. Mesela 1173’de onbir yaşlı Temucin, Onon sahillerinde Cacirat kabilelerinin yönetici boyu üyesi Camuha ile aşık oybaşarısızlığın ifadesi sırasında kullanıldığı görüşü, gerek Kozin’in ve gerekse müma ileyh Ahmet Temir’in çevirisi, orijinale uygun olmakla birlikte bu kitabın mütercimini tatmin etmemiştir. Eğer metne sadık kalma mecburiyetimiz olmasa idi, bendeniz bu darb-ı meseli bizdeki “Öküz öldü, ortaklık bölündü” ata sözüyle karşılamayı tercih ederdim. Çünkü bir yandan Ambagai’ın Tayci’ut asıllı olmaması, diğer yandan onun ölümünden sonra Tayci’utlar’ın Ambagai’ın hanımlarını ve çocuklarını orada bırakıp gitmeleri ve hatta hayvanlarını dahi alıp götürmeleri gözönünde bulundurulacak olursa, bu sözün başka türlü çevirilmesi mümkün gözükmemektedir. Dolayısıyla yazarın ifade ettiği gibi bir başarısızlığı değil, olsa olsa yol ayrımını gösterir. (çev.)

K AY I P L A R

53

nuyordu. Aynı yılın ilkbaharında oklarını değiştirmişler ve birbirlerine sadık kalacakları konusunda yemin ederek, anda olmuşlardı. Moğollar’ın çok eski atalarından miras aldıkları duygusal gelenekler, XII. Yüzyılda neredeyse anakronizm teşkil etmesine rağmen, ikili ilişkilerde hâlâ etkinliğini sürdürüyordu. Yaşlılardan duyulan “Andalartek bir ruhtur”sözü Moğollar’ın daima kulaklarında çınlayacaktı.

118. Kardeş Katili Şimdi geldik muammalara. 1178 veya 79’da Temucin ve Khasar, üvey kardeşleri Bekter’i öldürürler. Hem de ceviz kabuğunu doldurmayacak bir şey yüzünden! Ama bu konu üzerinde ciddi olarak durulmaya değer. Bekter, kardeşleri arasında en güçlüsüydü ve Belgutai üzerindeki etkisini kullanarak, Temucin ve Khasar’a pek iyi davranmıyordu. Bazen onların yakaladıkları balıkları ellerinden alıyor, bazen avladıkları kuşlara el koyuyordu. Kardeşleri bu durumu annelerine şikayet ediyorlar ve kendilerini böylesine üzen biriyle bir arada yaşamayacaklarını belirtiyorlardı. Bir gün Temucin ve Khasar, yaylarına oklarını gererek, yılkı beklemekte olan Bekter’e gizlice yaklaştılar. Bekter, onların yaklaştıklarını görüp, niyetlerini anlamıştı. Şöyle seslendi onlara: “Tayci’ut kardeşlerimizden gördüğümüz hakarete tahammül edemeyip, kimin (yardımıyla) intikam alabiliriz diye düşünmek lazımken, niçin bana ‘gözdeki kıl, ağızdaki yonga’ gibi muamele ediyorsunuz? Gölgemizden başka arkadaşımız, (hayvan) kuyruğundan başka kamçımız yokken, neden böyle düşünüyorsunuz? Benim ocağımı yıkmayın, Belgutai’yı öldürmeyin’” (Gizli tarih, § 77) Sonra bağdaş kurup oturarak, ok atmalarını bekledi. Yakalanan bir balığın çekip alınmasının aradaki kırgınlığın sebebi oluşuna işaret dahi edilmeden yapılan bu konuşma hayli şaşırtıcıdır. Ölümle yüz yüze geldiğimizde, genelde kurtuluşumuza vesile olabilecek bir şeyler söyleriz. Bekter ise, kardeşlerinin elinden yolup aldığı balık ve kuşu unutmuş, aksine kendilerinden intikam için yeterince güce sahip olmadıkları “Tayci’ut kardeşler”den söz etmiştir. Burada, güya Bekter’i düşman olarak gören “müstakbel Çingis’in intikamcı ve acımasızlığını gösteren bir vakıa” aramanın doğru olaca-

54

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

ğını sanmam.1 Temayülü konusunda herhangi şüphe bulunmayan “Gizli Tarih” yazarı, okuyucuya bu görüşü özenle enjekte etmektedir.2 Güçlü bir kabileye karşı kinle yoğrulmuş dört çocuktan söz edilirken hangi düşmanlıktan bahsedilebilir ki? Hayır, burada oldukça ciddi başka bir şey var. Bekter’in söylediklerine bakılırsa, tabii bunlar tarihçi tarafından doğru aktarılmışsa, o, bir hiç uğruna öldürüleceğini anlamıştır. Özellikle basitçe geçiştirilebilecek geçimsizlik sebebiyle insan öldürülmez. Daha da tuhafı, rivayette Bekter’in anasının tepkisine yer verilmemesi, aksine Bekter’in üvey anası olan ve çocuklarına bir türlü dirlik vermeyen kötü kalpli bir çocuğu sevmesi mümkün bulunmayan Ho’elun ananın Temucin ve Khasar’a lânetler yağdırdığından bahsedilmesidir. Ho’elun, her nedense daima Bekter’i müdafaa eder ve hatta açıkça haksız olduğu zaman bile sadece şöyle der: “Ah, ben sizinle ne yapacağım bilmem ki! Ne diye önemsiz bir şey için kardeşlerinizle kavga edip duruyorsunuz?! Bırakın bu işleri!” (Gizli tarih, § 76). Sanırım Bekter’den çekiniyor ve elinden geldiğince kavga çıkmasını önlemeye çalışıyordu. Ancak, cinayet tamamlandıktan sonra Hoe’lun ana çocuklarının çehresinden olup biteni anlar, onlara lânetler yağdırır ve “gölgemizden başka arkadaşımız, (hayvan) kuyruğundan başka kamçımız yokken” bir akrabanın öldürülmesinin akıl ve mantıkla bağdaşmayacağını belirtir. (Gizli tarih, § 77-78). Bu sitem, esasen yüzsüzlüğün daniskasıdır ve belki de hiç yapılmamıştır. Şimdi bir soru soralım: Kaynak müellifi, Bekter’in son sözlerini kimden öğrenmiştir? Elbette onun katillerinden. Sonuncuları ilgilendiren tek şey ise, kendilerini haklı göstermekti. Demek ki onlar sonraki nesile gerekli gördükleri bir şeyi aktardılar. Ancak, eğer metne inanacak olursak, Khasar kardeşinin göğsüne ok atmakla aptalca davranmış; Temucin ise sırtından oklamakla daha da kötüsünü yapmıştır. Bu iş gerçekten bu kadar basit mi? Ayrıca sanmam ki, kardeşlerinin bu tehevvürüne sebep olan Bekter, birden kurbanlık koyun gibi sessiz birisi oluversin! Sonra, neden kardeşi Belgutai, ağabeyinin haince öldürülmesini sükunetle karşılasın ve hatta Temucin’le 1 Kıçanov Y. İ. Jizn Temuçjina, dumavşego pokorit mir. M., 1973, s. 39. 2 Gumilëv, Muhayyel, s. 237-261.

K AY I P L A R

55

ilişkilerini bozmasın? Gerçekten, kaynak yazarının cevap vermediği pek çok soru yok mu? Bu tuhaf kardeş cinayeti için iki yorum tarzı teklif edilebilir. Bunlardan birisi tarihî kaynağa itimat üzerine kuruludur. Diğeri ise septiktir. Farzedelim ki, Temucin ve Khasar, kendilerini sürekli sıkıştırdığı ve haksızlık ettiği için Bekter’i öldürdüler; Ho’elun ana da kendilerini savaşçı bir arkadaştan mahrum bıraktıkları için onlara sitemler yağdırdı. Peki, bir insan avladığı bir balığı bile elinden çekip alan biriyle sırt sırta vererek savaşa gidebilir mi? Bu durumdaki bir kişi, savaşta kendini feda eder mi? Ne de olsa can pazarı bu. Diğer yandan, liderliğe oynayan bir kişi, başkalarının kendisini incitmesine izin verir mi? Böyle bir uysallığın, kendisinin peşinden gelmek zorunda olan kişilerin başka türlü düşünmesine yol açacağı muhakkak. Halbuki Bekter’in davranışlarının halktan yana bir tavır sergilediğini çağrıştıracak bir şey göremiyoruz. Buna karşılık Temucin, bilahere kendisini tahta oturtturacak özelliklere sahip olduğunu açıkça tebarüz ettirmesine rağmen, herhalde Bekter ortada kendini tehdit edecek bir şey görmüyordu. Demek ki, güçlü koruyucuları vardı. İşte burada şüphe edilecek önemli hususlar ortaya çıkıyor. Acaba kaynak müellifi, çok güvendiği kişilerin kendisini bilinçli olarak yanılttıklarını biliyor muydu? Kardeş cinayetinin Ho’elun’un dahi bilmediği gizli sebepleri olamaz mıydı? Böyle önemli bir sebep, ancak ihanet olabilirdi. Ki böyle bir ihaneti de Moğollar, sadece karakterleri icabı değil, dinî dogmaları icabı da affetmezlerdi. Temucin’in düşmanları Tayci’utlar’dı. Dolayısıyla onlar, Borciginler arasında bir casuslarının olmasını isterlerdi. Peki, Temucin bunu nasıl öğrenmişti? Tabii ki ancak samimi, saf ve biraz da çenesi düşük Belgutai vasıtasıyla. Bu yüzdendir ki Belgutai, kardeşinin ölümünden sonra hiç yas tutmamış, Temucin ise hayatı boyu onu öz kardeşlerinden daha çok sevmiştir.* * İşte Gumilëv’un diğer tarihçilerden farkı. Örneğin R. Grousset, Bozkır İmparatorluğu adlı eserinde Temucin’in Bekter’i öldürmesini anlatırken, sadece “Bir bıldırcın yüzünden kardeşini öldürdü” demek ve başka bir yorum getirmemek suretiyle, okuyucunun kafasında Temucin’i küçücük bir kuş için kardeşini öldürecek kadar vahşi ve can akıtma heveslisi bir vampir gibi göstermekte; ondan alıntı yapan pek çok tarihçi de aynı görüşü hiç düşünmeden tekrarlamaktadır. (çev.).

56

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Ancak, şayet bizim tahminimiz doğruysa, bu durumda Bekter’in öldürülmesi intikamsız kalamazdı. Eski Moğol âdetleri bunu gerektirirdi. Bekter’in ölümünden sonra da gerçekten böyle mi olmuştu, veya daha doğru bir ifadeyle, onun ölümünden sonra vukû bulan olayların söz konusu cinayetle bir ilgisi var mıydı?

119. İnsan Avı Olaylar çok hızlı gelişmişti. Ho’elun’un sitemler yağdırması da boşuna değildi. Tayci’utlar’ın reisi Tarhutai Kiriltuh, turgautlarıyla birlikte Borciginler’in otağını bastı, fakat bu işi âniden bastırarak yapmadı. Çocuklar ve anneleri, ormana kaçtılar ve Belgutai’ın ağaçları kesip devirerek alelacele hazırladığı izbeler içinde gizlendiler. Khasar, ok atarak düşmanı uzak tutmaya çalıştı; fakat Tayci’utlar onunla fazla ilgilenmiyorlar ve “Bize Temucin’i teslim et. Bizim sizinle işimiz yok!” diye bağırıyorlardı. (Gizli tarih, § 79). O ana kadar Bekter’in casusluk yaptığı konusundaki bazı şüphelerine de artık mahal kalmamıştı. Tayci’utlar onun yüzünden bütün ailenin değil, sadece Temucin’in peşine düşmüşlerdi ve hatta Bekter’e ok atanlardan birisi olmasına rağmen Khasar’la dahi ilgilenmiyorlardı. Çünkü Temucin’in üstün vasıfları çok erken tebarüz etmişti ve elbette bu da ancak adavete yol açabilirdi. Temucin’in kaçabileceği tek yer, ormanla kaplı dağlardı. Moğolistan dağları öylesine kesif ormanla kaplıydı ki, vahşi hayvanların açtıkları patika yolların dışında oraya ulaşmak mümkün değildi. Temucin, dokuz günü aç susuz geçirdikten sonra, vadiye dönmeye mecbur kalacaktı. Orada ise onu esir edip Tarhutai Kiriltuh’a götürecek olan Tayci’utlar bekliyorlardı. Fakat bu iyi kalpli insan, bir kez daha arkadaşının oğlunun hayatını kurtaracak; onun “meşrû cezasını değiştirecek” (Gizli tarih, § 81), yani öldürmek yerine boynuna bukağı vurdurarak her yurtta ancak bir gece kalmasına müsaade etmekle cezalandıracaktı. Zavallı çocuk, bir çadırdan diğerine geçip, kendisine yedirip içirmeleri için başka insanlara yalvarmak zorundaydı. Çünkü bukağı, başkalarının yardımı olmadan bir şey yiyip içmesini engelliyordu. Tayci’utlar, hiçbir gerekçe olmadığı halde, genç esirin kendine olan güvenini kaybedeceğini ve kaçmaktan ümidini keseceğini zan-

K AY I P L A R

57

netmişlerdi. Eğer Temucin herhangi biri olsaydı, bu düşünceleri haklı çıkardı ve tabii olarak peşine düşmeye değmezdi. Tayci’utlar, her yıl birinci ayın 16. gününde, mehtap altında şenlikler tertiplerler ve tabii olarak haddinden fazla içerlerdi. O gün Temucin’e nezaret etme sırası, diğerleri gibi içmeyen, güçsüz bir adama gelmişti. Temucin, herkesin uyumasını bekledi. Sonra boynundaki bukağı ile bu güçsüz adamın kafasına vurdu. Adam yere düşünce Temucin kaçmaya başladı. Önce Onon sahili boyunca uzanan ormana girdi; arkasından, sadece başını dışarı çıkarıp sırt üstü uzanarak nehre daldı ve kendini akıntıya bıraktı. Esire nezaret etmekle görevli adam kendine gelince, “Bukağılanmış kişi kaçtı!” diye bağırdı. Tayci’utlar, kaçağın peşine düştüler. Dolunay ormanı aydınlatıyordu ve etraf neredeyse gündüz gibiydi. Tam o sırada Temucin bir adamın karşısında dikilip kendini süzmekte olduğunu farketti. Tayci’utlar’ın hâkimiyeti altındaki Süldüs kabilesinden Sorgan-Şira adlı biriydi karşısındaki adam. Bir süre göz göze bakıştılar. Sonra Sorgan-Şira, “İşte böyle kurnaz olduğun için, bakışların ateşli, yüzün nurlu olduğu için Tayci’ut kardeşlerin tarafından kıskançlıkla takip ediliyorsun. Sen aynen böyle yat, ben söylemem!” diyerek, çekip gitti. Kaçağı bulamayan Tayci’utlar, aralarında müşavere etmeye başladılar. Sorgan-Şira, herkese geldiği yoldan gidip bakılmamış yerlere tekrar göz atmasını teklif etti. Sonra Temucin’in karşısına dikilip “Kardeşlerin dişlerini bileyerek geliyorlar, ama korkma, böyle yat” dedi ve çekip gitti. Arama çalışmalarının bir fayda vermediğini tahmin etmek zor değil.Tayci’utlar, bukağılı birinin nasıl olsa uzaklara kaçamayacağını düşünerek uyumaya karar verdiler. Herkes çadırına çekilince, Temucin sudan çıkıp, Sorgan-Şira’nın çadırını aramaya başladı. Kımız çalkalamak için kullanılan değneğin sesinden onun evini kolayca buldu. Fakat Sorgan-Şira başına bir bela gelmesinden korkuyordu. Bunu gören oğulları Çimbay ve Çilaun, şöyle dediler: “Kafesteki bir kuşçuk çalılığa kaçtığı zaman, çalılık onu korur.” Sonra Temucin’in boynundaki bukağıyı çıkarıp ocağa attılar. Temucin’i de içi yün dolu bir arabaya gizlediler ve Hada’an adlı kızkardeşlerine de “Kimseye bir şey söyleme!” diye tembihleyip, göz kulak olmasını söylediler.

58

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Temucin, yün dolu arabada üç yakıcı gün ve üç boğucu gece geçirdi. Üçüncü gün bütün yurtları tek tek aramaya karar veren Tayci’utlar, Sorgan-Şira’nın yurdunu da aradılar. Hatta yatakların altına varıncağa kadar her tarafı didik didik ettiler. Sıra yün dolu arabaya gelince Sorgan-Şira “Bu sıcakta yün içinde kim dayanabilir ki?” dedi. Tayci’utlar onun haklı olduğu kanaatine vararak, arabayı aramadan çekip gittiler. Tayci’utlar’ın davranışları, eski Moğol göçebe hayat tarzının tipik bir örneğini sergilemektedir: Disiplinsizlik ve toplumsal problemlere karşı kayıtsızlık. Tayci’ut erkekleri, kaçağın yakınlarda bir yerde gizlendiğini ve yaya olarak uzaklara gidemeyeceğini anlıyamıyorlardı. Çevredeki göçebe çadırlarını dahi doğru dürüst aramış olsalardı.. esir yakalanmış olacaktı. Aksine onlar, yine normal işlerinin başına dönüp, istirahata çekildiler. Çünkü başlarında, savaşçılara örnek olacak bir reisleri yoktu. Bu da Temucin’in kurtuluşuna imkan hazırladı. Sorgan-Şira, neredeyse “kendisini kül gibi uçurtacak” olan misafirinden bir an önce kurtulmak istiyordu. Artık gerek o ve gerekse bütün aile fertleri için hayatta kalabilmenin tek şartı, Temucin’in kurtulmasına yardımcı olmaktı. Böylece Sorgan-Şira, bir tel kuzu kesip etini kavurdu. Bir küçük tulum, bir de büyük tulum yaptı. Onu ak burunlu, kula renkli kısır bir kısrağa bindirdi. Eyer ve çakmak takımı vermeden, eline yalnız bir yayla iki ok tutuşturdu ve böylece Temucin’i yola çıkardı. Son durum, o dönemde saf vicdan sahibi olmanın ne derece tehlikeli olduğunu göstermektedir. Çünkü Temucin’i yolda yakalayabilirler ve bu durumda Sorgan-Şira’nın onun kaçmasına yardım ettiği ortaya çıkabilirdi. Elbette o yakalandığı zaman Sorgan-Şira kendini müdafaa edebilirdi. Kaçak, atı meradan çalmış, et ve tulumu da aşırmış olabilirdi. Çünkü bu tür değersiz şeyler, genelde çadırın dışında tutulurdu. Yay, kesinlikle herhangi bir evden alınmış olabilirdi. Çünkü onu eşik girişindeki hayvan boynuzunun üzerine asıyorlardı ve dolayısıyla birinin gelip yayı oradan alması son derece kolaydı. Ama eyeri evde saklıyorlar, çakmak taşını yanlarında gezdiriyorlardı ve bu ikisi kişisel eşya sayıldığı için mazeret ileri sürülemezdi. Bu yüzden Sorgan-Şira, Temucin’i yola salarken bu ikisini vermemişti. Ama Temucin, bundan dolayı onu asla suçlamayacak ve hatta hakan ol-

K AY I P L A R

59

duktan sonra halaskârına karşı herhangi bir kötü davranışta bulunulmasını yasaklayacaktı. Temucin, yakılıp yıkılmış yurdunun bulunduğu yere ulaşmış, sonra izleri takip ederek, artık kendisini canlı görmekten ümidini kesmiş olan ailesini bulmuştu. Böylece Borciginler, yollarına devam ederek, Tayci’utlar’ın kendilerini arayamayacakları Burhan-Haldun dağlarının güney eteklerine yerleşmişlerdi. Bu olay, Bekter’in boş yere öldürülmediğini göstermektedir. Çünkü artık ailenin yaşadığı yeri düşmanlara haber verecek kimse kalmamıştı. Bu epizodda sıradan bir macera konusu kadar, eski ve yeni nesillerin davranış kalıpları arasındaki belirgin farklılık da dikkat çekmektedir. Yaşlı neslin temsilcileri olan Tarhutai Kiriltuh, Sorgan-Şira ve akranları, iyi kalpli, hassas ve yeterinden fazla âtıl insanlardır. Bir işi sonuna erdirmektense, hiç bir şey yapmamak onlar için daha kolaydır. Başladıkları bir işi de sonuna kadar götürmezler. Temucin kaçıp gitmiş; boşver gitsin, onu arayacak halimiz yok! Bu, tipik bir burjuva psikilojisidir ve köyde de, şehirde de, bozkırda da hep aynıdır. Aynı kuşağa mensup gençler ise tamamıyla başkadır. Sadece Temucin ve kardeşleri değil, Sorgan-Şira’nın oğulları da girişkendir; prensiplerine bağlı, inatçı ve gözünü kırpmadan ölüm tehlikesini göğüsleyebilmektedirler. Eğer Ambagayi-han’ın silah arkadaşları da bu tip insanlar olsalardı, kesinlikle ağaç eşeğe mıhlanarak ölmezdi. Ya ona yardım ederler, ya da aralarındaki gönüllüleri harekete geçirerek Curçenler’e yaptıklarının bedelini ödetirlerdi. Nitekim bu gençlerin daha sonraki yıllarda kendi başlarına hareket etmeye başladıkları zamanlarda vukû bulan olayları anlatırken, bu tür davranışların bir defaya mahsus olmadığını, aksine sürekli ve sık sık tekrarlandığını göreceğiz. Biz şimdilik onları gelincik avlayarak, güç kuvvet toplamaya bırakıp, tarihî kaynakların hakkında aydınlatıcı bilgi verdikleri tek kişinin, Temucin’in biyoğrafisine dönelim. Esasen bu kaynaklarda anlatılanlar da, bir hayat hikayesinden çok, herhangi bir destekten mahrum olmakla birlikte yeterli enerji ve mertliğe sahip fakir bir Moğol delikanlısının sergüzeştleridir.

120. İlk Asker Borcigin ailesinin sakin ve münzevi hayatı, beklenilmeyen bir felaketle sekteye uğramıştı. Bir gün, benekli beygirle sekiz at evin

60

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

önünde dururken, yağmacılar geldiler ve göz göre göre bu hayvanları alıp götürdüler. Temucin ve kardeşleri, yağmacıların peşinden koştularsa da, bir faydası olmadı. Belgutai, avlanmaya gittiği için atlardan biri ellerinde kalmıştı. Temucin kısa kuyruklu konur ata binip, yağmacıların peşine düştü. Yedi gün boyunca onların peşinden gitti. Yani yaklaşık 200 km. yol katetti. Temucin, yolda tam bir Moğol olan Nahu-baiyan’ın yakışıklı çoban oğlu Bo’orçu’ya rastladı. Bo’orçu, Temucin’e kendi atını verdikten başka, onunla birlikte geldi. Üç gün yol aldıktan sonra, bir küren [kuriyen]e rastladılar. Benekli beygirle sekiz atın bu kürenin kenarında otlamakta olduğunu gördüler. Ve Temucin vararak atları alıp götürdü. Tabii kürendekiler hemen peşlerine düştülerse de, iki arkadaş gecenin karanlığından faydalanarak gizlenmeyi başardılar. Üç gün üç gece yol gittikten sonra Nahu-baiyan’ın yurduna ulaştılar. Temucin, Bo’orçu’ya kurtarılan atlardan istediği kadarını almasını teklif ettiyse de, sonuncusu bu teklifi reddetti. Delikanlı, fedakârlık yönünden babası Nahu-baiyan’ın aynısıydı. Nahu-baiyan, oğluna Temucin’e katılmasını ve onun nükürü [nöker] olması tavsiyesinde bulunarak şöyle dedi: “Siz, iki genç adamsınız. Birbirinize dikkat edin. Bundan sonra birbirinizden ayrılmayın.” Sonra misafir için yol hazırlığı olsun diye bir tel kuzu kesti ve kımız hazırladı. Temucin rahat bir yolculukla, annesi ve kardeşlerinin endişeden dokuz doğurdukları bir sırada yurduna ulaştı. Ne de olsa tam iki haftadır ortadan kaybolmuştu. Bo’orçu ise aradan bir süre geçtikten sonra Temucin’in hizmetine girmek üzere geldi. Bu epizod, edebî fantazya “Gizli Tarih” yazarında da sık sık rastlanan karşılıklı diyaloglarla, literatürde defalarca ve hatta gerektiğinden fazla detaylarla işlenmiştir, ama yorumcuların gözünden kaçan bazı noktalar vardır ki, dikkatleri üzerine teksif etmeye değer. Kaynakta, Temucin bilmiyor olsa dahi, yağmacıların kabilesinin adı zikredilmemiştir. Göçebe at hırsızları, Borciginler’e yedi günlük mesafede konaklıyorlar. Tesadüfî bir hırsızlık için çok uzun bir mesafe bu. Galiba burada planlı bir eylem söz konusu, ama kim tarafından? Kaynağa göre Bo’orçu, sırf kendi isteğiyle Temucin’e yardım etmek üzere ortaya atılıyor. Olabilir. Fakat yaşlı Nahu-baiyan’ın, tesadüfî bir tanışmadan hemen sonra birden kendini olayın içinde bulması ve biricik oğlunu Temucin’le birlikte göndermesi tuhaf. Burada bir terslik var.

K AY I P L A R

61

Akla takılan husus, Temucin’in şahsen Tayci’utlar’dan nefret ediyor olmasının, diğer boy mensuplarınca da biliniyor olmasıdır. Bo’orçu, en eski ve köklü Moğol kabilelerinden sayılan Arulat boyuna mensuptur. Arulatlar, Kaidu’nun küçük oğlundan türedikleri için, Tayci’ut ve Borciginler’in akrabalarıydılar. (Gizli Tarih, § 47). B. Y. Vladimirtsoff, bu noktadan hareket ederek, Bo’orçu’yu “aristokratlar” zümresinden saymaktadır.3 Ancak, XII. Yüzyılda fiilen varolan Arulatlar arasında Nirun tiresi görünmüyor. Aksine sadece Urut kabilesi tireleri arasında bu ada rastlanmaktadır.4 Dolayısıyla, bir boyun veya kabilenin türeyiş cihetinden çok eski oluşunun, onun gelişmesi anlamına gelmediğini, hatta aksi yönde bir gelişme kaydettiği düşünülebilir. Bu görüş, Nahu-baiyan’ın yaşadığı yurdun anlatımında daha bir inandırıcılık kazanmaktadır. Nahu, yalnız başına ve küren olarak değil, ail [oba] olarak yaşamaktadır. Yani, bulanık genealojisinden çok kendi zevk ve sempatileriyle baş başa yaşayan “başına buyruk” insanlardandır. Başına buyruk insanlar için mâruf bir soya mensubiyet bir yük olabilir, ama asla tartışma konusu olmaz. Arulat ve Borciginler’in ortak bir kaderi paylaştıkları âşikâr. Anlaşılan, belki de sadece bu durum, bilhassa Temucin Büyük Bozkır’da şöhret kazandıktan sonra, her iki ailenin torunlarını birbirine kenetlenmeye sevketmiştir. Şimdi, gelelim Temucin’in kimliği meçhul, at hırsızı düşmanlarına. Onlar küren halinde yaşıyorlardı. Yani büyük ve organize bir kabileydi. İyi giyimliydiler. Üzerlerindeki kırmızı cüppe, koyun postu değildi. Demek ki satın almışlardı. Fakat mert insanlar değillerdi. Üzerlerine bir ok atılacağını gördükleri an, sayıca üstün olmalarına rağmen hemen kirişi kırıp kaçmayı yeğliyorlardı. Belki yalnızca çaldıkları atları muhafaza etmekle ilgileniyorlardı veya sadece sıradan korkaklardı. Büyük bir olasılıkla, her iki ihtimal de geçerliydi. Burada önemli olan, boy-kabile nizamının “başına buyruk” insanlarla karşı karşıya olmasıdır. Üstelik de sonuncular, sadece kendilerini korumaya çalışmaktadırlar. Ama ne zamana kadar kendilerini müdafaa edebilirlerdi? Er geç bir saldırıya maruz kalacaklardı. Yağmacıların adlarının belirtilmemesine gelince, bu, tamamıyla “Gizli Tarih” müellifinin suçudur. Fakat bu, tesadüfî bir sessizlik de3 Vladimirtsov, B. Ya. Oşşçestvennıy stroy mongolov, s. 77. Aksi görüş için bkz. Grumm-Grijimaylo G. Y. Zapadnaya Mongoliya, II/408. 4 Raşid ad-Din, Sbornik, T. I, Cüz. I, s. 184.

62

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

ğildir. Kahir bir ihtimalle, ya müellifin akrabalarıydılar, ya da ona yakın bir şey. Dolayısıyla, gelecekte torunları rahatsız edilmesinler düşüncesiyle hırsızların adlarını vermekten içtinap etmiştir. Eğer böyle ise, o halde at hırsızları köklü Moğol kabilelerinden biriydi. Çünkü müellifimiz, yabancı kabilelere karşı hiç de insaflı değildir. İç çatışmaların Moğol toplumunu parçaladığı görülmektedir. Ancak burada, partilerin ortaya çıkışında mal veya şöhret hırsı değil, aksine yaşadıkları hayat tarzından sıkılan ve daha büyük başarılar sergilemek isteyen “başına buyruk insanlar”ın, yani passionerlerin bölünmeleri rol oynamıştır. Bu doğru ise, demek ki burada passioner itki denilmesi gereken bir olay söz konusuydu.

121. Birinci Hatun Temucin’in ikinci adımı, uzatmalı nişanlısı Börte ile evlenmesiydi. Damat, Kerulen sahilindeki Konkiratlı Dai-Seçen’in evine gelince, Temucin’in yaşamakta olduğunu gören Tayci’utlar’ın ona karşı duydukları nefret kat kat arttı. Ancak Konkiratlar, Tayci’ut sayılmayacak kadar bağımsızdılar. Onlar, başka bir “irgen” idiler. Yani Moğol halkının tıpkı Tayci’utlar kadar güçlü ve eski bir süb-etnosuydular.5 Komşular arasındaki rekabet sıradan bir olay olduğu için, Temucin’in gelişi Dai-Seçen’i “sevindirmişti”. (Gizli Tarih, § 94) Evlilik hazırlıkları tamamlandı ve gelinin anası kızına refakat ederek damadın evine kadar götürdü ve ona bir samur kürk hediye etti. O zamana göre dahi, bu kürk oldukça büyük bir hediye idi. Temucin’in gelinin elinden bu kürkü alarak Kerait hanı Toğrul’a hediye götürdüğü için kınanması doğru değildir. Çünkü Temucin, çağdaşlarının halet-i ruhiyesini biliyordu. Moğollar, nankör insanlar değillerdi; fakat Toğrul’a verilen hizmetler unutulmuş olsa dahi, dışlanmış bir genç için birinin himayesi mutlaka gerekliydi. Hesap doğruydu. Toğrul duygulanmış, vaktiyle Yesugai’yla olan dostluğunu hatırlamış ve Temucin’e dağılan ulusunu tekrar toplayacağını vaadetmişti (Gizli Tarih, § 96). Moğolistan’ın en güçlü hanının destek ve himayesi, Temucin’in durumunu hemen değiştirmişti. Uranghadai boyunun yaşlı demirci5 Vladimirtsov, Obşçesvennıy, s. 79.

K AY I P L A R

63

si Temucin’e gelmiş ve oğlunu da hizmet etmesi için getirmişti. Bu, Temucin’in ikinci nükürü Celme’den başkası değildi. Gerçi “Gizli Tarih”in yazarı başka isimler zikretmez ise de, Temucin’in yanında yer alanlar sadece Bo’orçu ve Celme değildi. İki yıl zarfında (1179 ve 1180) Temucin’in elinde yaklaşık 10 bin kişilik bir ordu vardı. Bunlar, Temucin’in otağının çevresine toplanmış değillerdi ve görünüşe göre “başına buyruk insanlar”a yaraşır bir tarzda, dağınık olarak Onon Nehri’nin yukarı akımlarında yaşıyorlardı. Ama Kerait hanının Temucin’e himmet eylediği haberi Büyük Bozkır’da duyulur duyulmaz, bu insanlar kendilerini fakir prensin taraftarı olarak ilan ediverdiler. Aslında Temucin, ne Toğrul gibi han, ne babası gibi kabile reisi, ne de zengin bir adamdı. Çünkü çevresinde toplanan insanlardan hiçbiri onun haraçgüzarı veya uşağı değildi. Temucin, başlayan bir hareketin sancağı idi, ama henüz bir parti oluşturmamış bir insandı. Kendisinden çok şey beklenen, ama hiçbir şey verilmeyen bir insan. Durumu da oldukça kritikti. Çünkü düşmanları hızla artıyordu.

122. Kan Davası Felaketler, genelde âniden ve hiç beklenilmeyen bir yerden gelir. Temucin ve akrabaları, 1180 yazında Tayci’utlar’ın bir saldırıda bulunmasını bekliyorlardı. Bu yüzden Onon sahillerinden Kerulen’in menbaına, düşmanlarından uzak bir yere göç ettiler; fakat bu da durumu kurtarmaya yetmedi. Bir sabah gün ağarırken (Gizli Tarih, § 98) Ho’elun “ana”nın otağında hizmetçilik eden Ho’ahçin, yeri göğü inleten nal sesleriyle uyandı. Tayci’utlar’ın geldiğini düşünerek, hemen hanımını haberdar etti. Otağdakiler hemen hazırlığa girişip, otağa yakın bir yerde otlamakta olan atlarına sarıldılar. “Temucin bir ata bindi, Ho’elun bir ata bindi, Khasar bir ata bindi, Haçi’un bir ata bindi, Temuge-otçigin bir ata bindi, Ho’elun ana Temulun’u at üzerinde kucağına aldı. Bir atıda da yedek olarak aldılar. Börte-ucin için at kalmadı” (Gizli Tarih, § 99). Bir an durup, düşünelim: Temucin, genç hanımına bu kadar çok mu kırılmıştı? Elindeki samur kürkünü çekip almıştı ve şimdiyse bir saldırı sırasında hanımını bırakıp gidiyordu. İyi bir şey mi bu? Eğer

64

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

bu böyle ise, o halde neden Temucin, bıyıkları terlemeye başladığından beri birilerinin fedakârlık ve sempatisini, birilerinin antipatisini ve hatta nefretini kazanmak için bu kadar gayret sarfetmiş olsun? İşin iş yüzü neydi? Borciginler’in kendi kabiledaşları ve hatta akrabaları olan Tayci’utlar’ın bir saldırısını beklediklerini hatırlayalım. O dönemde aile kavgalarında, yabancı kabileden alınan kadın hiçbir tehlikeye maruz olmazdı. Börte ise Konkirat kabilesindendi ve kocasının kabilesiyle hiçbir ilgisi yoktu. Eğer saldıranlar Tayci’utlarsa, o takdirde Börte, yaşlı Ho’ahçin, Belgutai’ın annesi Soçihel’le birlikte otağın bir kenarında otururdu. Fakat saldıranlar Tayci’utlar değil, Merkitler’di. Merkitler, 300 km.den fazla yol katetmişlerdi.6 Amaçları, Borciginler’i ansızın bastırmaktı ve aşağı yukarı amaçlarına da ulaşmışlardı. Takip edilen insanlar bu tür konularda dikkatli ve maharetli oldukları için, Borciginler, ormanlık Hentei sıradağları arasında yer alan Burhan Dağı’na gizlenmişlerdi. Uzak görüşlü Ho’ahçin, Tayci’utlar Börte’yi öldürmeseler bile, genç savaşçıların böylesine güzel bir kadın için tehlike teşkil edeceğini düşünerek, onu kapalı bir arabaya bindirdi ve ala böğürlü bir öküz koşarak Tengeli Nehri boyunca, akıntının aksi istikametinde yola çıktı. Ancak arabayı arayan savaşçılar, Börte’yi buldular ve Yesugai’ın Ho’elun’u kaçırmasının bedeli olarak üç kadını alıp götürdüler. Merkitler’de kız kaçırma olayı nâdirdi. Bu yüzden onlar Temucin’in peşine düşmüşlerdi. Ne var ki Merkitler, “sık orman yılanlarla dolu olduğu için içeri girememişler” ve takibe son vererek atlarının başını geldikleri yöne çevirmişlerdi. Temucin, araştırma yapmak üzere Belgutai ve Bo’orçu’yu gönderdi. Bu ikisi, üç gün boyunca Merkitler’i takip ederek, gelenlerin Tohta-Begi, Dair-Usun ve Haatai-Darmala adlı üç kabile beyinin kumandasında hareket eden üç yüz kişi olduklarını tespit ettiler. Saldırı amacının ise Ho’elun’un kaçırılmasının intikamını almak olduğu ortaya çıkmıştı. Fakat yirmi yıllık bir gecikmeyle. Peki, neden Merkitler ormanda bilhassa Temucin’i aramışlardı? Muhtemelen onu öldürmek istiyorlardı, ama ne için? 6 Selenge’nin orta akımlarından Kerulen’in kollarına (Hentei’in doğu etekleri) kadar doğrudan 300 km.dir. Ancak mecburi zikzaklar hesaba katılacak olursa, bu yol 1,5-2 misli daha fazladır.

K AY I P L A R

65

Bizim anlıyamadığımız şey, bu olayların şahidi olan o dönem insanları, özellikle de Temucin’in mâlumuydu. Merkitler’in çekip gitmesinden sonra yaptığı dua veya konuşmada şu trajik kelimeler yer alıyordu: “.. Burhan-Haldun’un yardımıyla, bir bit, bir kırlangıç gibi, hayatım kurtuldu. Bu esnada büyük korku da geçirdim.” (Gizli Tarih, § 103). Nitekim daha sonra evlatlarına bu dağa, kutsal bir dağ gibi tapınmalarını emredecekti. En şaşırtıcısı, XII-XIII. Yüzyıl Moğolları’ndan hiçbirinin Temucin’in bu davranışını bir korkaklık veya kayıtsızlık olarak değerlendirmemiş olmasıdır. Aksine, onun dağa kaçışı, bir kahramanlık olarak algılanmış, kadınları terkedip gitmesi ise sadece nahoş bir davranış gibi görülmüştür. Göründüğü kadarıyla, Moğol ulusuna mensup kabileler arasındaki savaşla, Moğol olmayan ve gök kubbe altında kendilerine bir yer bulmak için onlarla didişen Merkitler’le yapılan savaşlar arasında fazla bir fark yoktu. Etnos boyutundaki savaşla, süper-etnos boyutundaki savaş arasındaki farkı izah etmek için, III. ve IV. Napoleon’ların kaderlerini hatırlayalım. Birincisi, kayıtsız şartsız teslim olduktan sonra serbest bırakılmış ve kalan ömrünü İngiltere’de doldurmuş; ikincisi ise, Zulular’ın eline düşünce, hemen oracıkta mızraklanarak öldürülmüştü. Burada Temucin için söz konusu olan sadece hayatî tehlike değil, hangisinin daha anlamlı olduğudur. Bu, Börte’nin kaçırılmasının doğurduğu sonuçla, Helen’in Spartan Paris tarafından kaçırılmasının yol açtığı sonuçtan anlaşılacaktır. Sadece Moğollar, daha faal Akhailar’ın yerini almış ve savaş uzamamıştır.

123. Selenge Sahilindeki Truva Savaşı Temucin, Merkitler’in saldırısından sonra hiç vakit kaybetmeden, doğruca Toğrul’un Tola Nehri sahilindeki Kara Orman’da bulunan otağına gitti ve olanları anlatarak, yardım istedi. Vaktiyle hediye edilmiş olan bir kürk, işi bitirdi. Toğrul, siyah kürkün hatırına tüm Merkitler’i ateşe atacağını, Börte’yi kurtaracağını ve bu iş için iki tümen asker hazırlayacağını belirtti, fakat hemen Temucin’e kan kardeşi ve Caciratlar’ın reisi Camuha’ya gitmesini söyledi. Camuha’nın yirmi bin süvariyle sol kanatta yer almasını istedi ve buluşma yerini belirledi. (Gizli Tarih, § 104).

66

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Burada, Toğrul’un 300 Merkit’e karşı 20 bin kişilik bir orduyu az bularak, Temucin’i Caciratlar’ın reisinden de yardım istemek için göndermiş olması hayli tuhaf görünüyor. Caciratlar, Bodonçar’ın hamile iken ele geçirdiği bir hanımının oğlundan türedikleri cihetle, Nirun kabilesinin bir tiresiydi. Bodonçar, bu çocuğu oğul edinmişti ve Camuha-seçen de o oğulun torunuydu. Caciratlar, hukukî yönden diğer Moğol kabileleriyle aynı haklara sahiptiler; çünkü boy reislerinin şüpheli nesebinden dolayı alınlarına çalınan leke onlara değil, menfur bir hamile kadına aitti. Nitekim orta Haçlı seferiyle aynı ölçüdeki bir askerî operasyonun kaderi kendi kumandanlarının takınacağı tavıra bağlıydı. Görüldüğü gibi kaynaklardaki doğrudan bilgiler, okuyucuya Moğollar’ın XII. Yüzyıldaki kuvvetler dengesi hakkında doğru dürüst bir fikir vermemektedir. Temucin, Camuha’ya Khasar ile Belgutai’ı gönderir ve onlara büyük bir ailenin bireyleri olduklarını, kendisinin Toğrul’a müracaat ettiğini, Börte’nin kurtarılması için 20 bin süvari hazırlamasını istediğini iletmelerini tembihler. Bütün bunlar, Akhai basilevlerin Güzel Helen’in kurtarılması için seferber edilmesini anımsatıyor. Tek farkı, Helen’in arzusunun hilafına kurtarılmış olmasıdır. Burada Camuha’nın halkını sefere çıkmaya razı etmesi için kullanmak zorunda olduğu tek motif, Moğol milliyetçiliği idi ve esasen sadece bu duygu yeterliydi. Camuha bir tümen asker getirmeyi kabul etti. İkinci tümen ise andanın, yani Temucin’in askerlerinden teşkil edilecekti. Temucin, Keraitler’e de haber gönderdi ve bir süre sonra da Toğrul ve kardeşi Caha-gambu (prensin kullandığı Tibet askerî ünvanı) ile birleşti. Tuhaftır, ama Temucin ordu getirmemiştir. Sadece müttefikler buluşma yerine üç gün gecikmeyle gelince, Camuha onları birisi kendine, diğeri Temucin’e ait olan iki tümenin başında durarak beklemiştir. Göründüğü kadarıyla Camuha’nın Caciratlar arasındaki etkisi, hiç kimsenin sahip olamayacağı kadar fazlaydı. Bu yüzden Camuha ordu teşkil ve kumanda etme işini üzerine alınca, onun bu girişimine hiç kimseden itiraz gelmemişti. Tümen kelimesi mana itibariyle on bin kişilik ordu demekse de, bu teorik bir tanımlamadır ve çoğu defa bünyesinde on bin kişi bulunmaz. Yine de Moğol ve Keraitler’in asker sayısı 30 bin civarındaydı ve bu rakam saldırıyı gerçekleştiren Merkitler’inkinden 100 misli

K AY I P L A R

67

daha fazlaydı. Bu sayı üstünlüğüne rağmen Moğollar, âni bir saldırı taktiğini uygulamaktan yanaydılar. Göründüğü kadarıyla Merkitler, ne Moğol’du, ne de Türk. Bu durumda onlar, ancak Samoid grubuna mensup bir halk olabilirlerdi.7 Daha da enteresanı, Çarmagun-noyon’un İran’ı, Batu-han’ın bütün Rusya’yı fethederken kullandıkları asker sayısına denk büyük bir ordunun sadece üç esir kadının kurtarılması için devreye sokulmuş olmasıdır. Her ne kadar Camuha “.. onun kutsal çadır direğini parçalayarak.. bütün olusunu kılıçtan geçirelim” (Gizli tarih, § 105) diyor ise de, bu sadece bir böbürlenmedir. Aşağıda dört kumandandan hiçbirinin bu niyetle hareket etmediğini ve işi sonuna kadar götürmeyi düşünmediğini göreceğiz. Aksine alelacele savaş hazırlığı yapılmış ve sadece âni bir baskın yapılması düşünülmüştür. Fakat her nedense Merkitler, bir karşı saldırı beklemiyorlardı. Başlarındaki kumandanların basiretsizliğini izah etmek zor. Çünkü bilahere Tohta-begi ve Dair-Usun, mümtaz kumandanlar olduklarını göstermişlerdir. Göründüğü kadarıyla Temucin’in kabiledaşlarını kendilerine karşı harekete geçiremeyeceği düşüncesinden hareketle ordularını dağıtmışlardı. Ve bu da onların mahvına yol açacaktı. Moğol-Kerait ordusu, vadi tamamen sarı renge büründüğü, balıkçılar sonbahar avına çıktıkları, avcılar samur avlamaya gittikleri bir sırada Botohon-Bo’orcin’den (Onon’un yukarı kesiminden) harekete geçti. Kilok Nehri’ne kadar süratli bir yürüyüş yapan Moğollar, hızlı akıntıdan dolayı nehri yüzerek değil, salla geçmek zorundaydılar. Şiddetli rüzgar işlerini hayli zorlaştırdı. Tabii bu da saldırı temposunu yavaşlattı. Nehre doğru yaklaşan düşmanı gören Merkit balıkçı ve avcıları, işlerini bırakarak kabiledaşlarını haberdar etmek için koştular. Bu sayede Tohta-begi ile Dair-Usun ve tüm Merkit ulusu panik içinde Selenge Vadisi’ne kaçıştılar. Şanslı olanlar “Barhucin”, yani Baykal-ötesi’ne ulaşmayı başardılar.8 7 Grumm-Grjimaylo, G. Y. K voprosu o razdelenii mongolov na vostoçnıx i zapadnıx. L., 1933. 8 G. Ksenofontoff, “Uranhay-sahalar” (İrkuts, 1937) adlı değerli çalışmasında, Barhucin’in Baykal-ötesi olduğuna işaret etmektedir. Doğu tarafından gelen Moğollar için burası, gölün batısında yer alan bir toprak parçası, yani Angara’nın yukarı kesimindeki Balahan Bozkırı idi.Y. İ. Kıçanoff, (Bkz. Kıçanov Y. İ. Jizn Temucina.., s. 39)galiplerin yürüyüşlerini Orhon ile Selenge nehirlerinin birbiriyle karışma noktasına kadar sürdürdüklerini düşünmekle yanılmaktadır. Öyle olsaydı, Kilok’u geçmek zorunda kalmazlardı.

68

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Kaçamayanların başına çok kötü şeyler geldi. Moğollar, kaçan Merkitler’e Selenge’nin aşağı akımlarındaki ormanlarda gece vaktinde yetiştiler. Moğollar ve Keraitler “takip ediyorlar, öldürüyorlar ve kaçakları esir ediyorlardı”. (Gizli Tarih, § 110) Bunun tek istisnası Temucin’di. O, kaçan kalabalığı kovalarken “Börte! Börte!” diye bağırıyordu. Börte onun sesini duydu ve yaşlı Ho’ahçin’le birlikte arabadan atlayarak, gelip Temucin’in atının dizgininden tuttular. Bunun üzerine Temucin, Toğrul ve Camuha’ya bir nükür göndererek, takibe son vermelerini istedi. Böylece birçok Merkit ölümden kurtuldu. Anlaşılan katliam sona ermiş ve Merkitler gece karanlığından faydalanarak kaçmışlardı. O gece Merkitler’i tehdit eden sadece Moğol kılıçları değildi. Bir o kadar da ormanın sonbahar soğukları ve yorgunluk, özellikle yaşlılar ve çocuklar için büyük tehlikeydi. (Düşmanın yerlerini öğrenmesine fırsat vermemek için ateş yakmak yasaktı). Ancak takibe son verilmiş olması onlar için bir lütuftu ve gücü yeten, isteyen herkes bu imkandan yararlanıyordu. Bu sonuncular arasında Börte’yi odalık olarak tutan bahadır Çilgir de vardı. Onu takip etmemişlerdi. Belgutai’ın anası Soçihel’in Moğollar’dan kaçması da başka bir tuhaflık. Hatta çadırını bulan oğlunu dahi görmek istemedi. Çünkü Belgutai sağ eşiği açınca, annesi üzerine eski bir gocuk örtünerek, oğlunu görmemek için sol eşikten dışarı çıkmıştı. Öfkeden küplere binen Belgutai, teslim olan Merkitler’e ok atmaya ve Burhan Dağı’na saldıranları kılıçtan geçirmeye başladı. Daha sonra onu yumuşattılar ve böylece galipler, öldürülenlerin yakınlarını aralarında paylaştılar. Güzel yüzlüler odalık, diğerleri ev işlerinde kullanılmak üzere ayrıldı. Daha sonra, bir zamanlar Akhai kralları Truva harabelerini terkettikleri gibi, Moğol kumandanları da evlerine dönmek üzere yola düştüler. Toprak elde etmek ise, kimsenin umurunda değildi.

124. İlk Evlat Kaderin Temucin’e hazırladığı sınama imtihanları, sevgili hanımına yeniden kavuşmasıyla bitmemişti. Çünkü Börte, hamile olarak dönmüş ve kısa süre sonra da bir çocuk doğurmuştu: Cuçi. Temucin, onu evlat olarak bağrına bastı ve Börte’nin esir düştüğü sırada hamile olduğunu açıkladı. Ama bir şüphe baba ve oğulu içten içe kemiri-

K AY I P L A R

69

yordu. Aile içinde ve otağda bir dedikodudur başlamıştı ve bunlar Cuçi’nin ölümüne kadar sürecekti. Hatta kardeşi Çağatay, babasına hangi evladın halef olacağı meselesi konuşulurken tahtın daha küçük kardeş Ügeday’a bırakılmasını temin maksadıyla Cuçi’nin “esaret sırasında Merkitler’den geldiğini”9 (Gizli Tarih, § 254) söylemiştir. Reşidüddin’in kaleme aldığı resmi Moğol tarihi, müstakbel hakan-ı muazzamın gençlik yıllarında son derece korumasız olduğu şeklindeki bu genel olguyu suskunlukla geçiştiremezdi. Biz XX. Yüzyıl insanları için, biçarelikten iktidarın zirvesine kadar yükselmek hemen farkedilecek bir olaydır, ama XIV. Yüzyıl insanları için, halkın kendi müstakbel liderine değer vermediğini ve ona yardımcı olmadığını kabullenmek zordu. Bu yüzdendir ki Reşidüddin, Börte’nin esir edilişini, sonra esaretten kurtarılışını, Çingis-han’ın kahramanlık tarihinden çıkarmakta ve bu epizodu kitabının zeyli olarak görünen bir kısımda Börte’nin biyoğrafisi içine sokmaktadır. Bunu yaparken de son derece dikkatli davranmakta ve aksi bir görüşü serdetmek gerektiğinde, Pers tarihçiliğinde yeterince inandırıcı olmayan rivayetler için istimal edilen “filanın iddiasına göre..” ifadesini kullanarak, rivayetin sorumluluğunu “iddia eden” kişinin omuzuna yüklemektedir. Güya Merkitler, Börte’yi hamile iken esir almışlar, sonra onu Kerait hanına teslim etmişler, o da onu yeni doğan çocukla birlikte Çingis’e iade etmiş.10 Rivayetin tarafgirliği, gün gibi ortada. Böylesi zor bir durumda Temucin, hem resmî, hem de “gizli” tarihin gölgelemeye çalıştığı bir âlicenaplık sergilemiştir. Birincisi, Temucin örneğini bir kuklaya dönüştürmeden cilalamış, ikincisi ise dedikoduları toplamış ve onları kırıcı olmayacak bir şekilde sunmuştur. Biz ise lafa değil, gerçeğe bakıyoruz. Temucin, Merkitler’e acımak suretiyle bir âlicenaplık sergilemiştir. Bunun tek istisnası, saldırıyı gerçekleştiren üç Merkit kumandanından Ha’atai-Darmala’dır ki, onu derdeste edip, suçu işlediği Burhan Dağı’nda yargılamak üzere götürmüşlerdir. Temucin, çocuğu bağrına basmış, hanımına ağzına açıp bir şey söylememiş; arkadaşları Toğrul ve Camuha’ya teşekkür 9 Palladi bu cümlesi “Merkit boyundan gelme” (Palladiy, s. 143) olarak çevirmiş; S. Kalujinskiy ise “Merkiskiej podrzutok” (Kaluzynski St. Tajna historia mongolow. Warszawa, 1970, s. 165) olarak kaydetmiştir. 10 Raşid ad-Din, Sbornik, T. I, Cüz. 2, s. 68-69.

70

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

etmiş; ancak, kendisini asıl üzen Çilgir’in ve üvey anası Soçihel’in aranmasına izin vermemiştir. Sonuncusuyla ilgili mesele oldukça karmaşık. İmiş; güya sevgili oğlu Belgutai’ydan kaçışına, “han olacak oğlunun yüzüne bakmaktan” utanması yol açmışmış da, bu yüzden sadece bir ay kendisiyle birlikte yaşayan sıradan insanlar arasına karışmış. Hadi ordan sen de! Ne Belgutai’ı han yaparlar, ne de anası bir ay gibi çok kısa bir süre içinde kendisini kaçıran kişiye alışabilirdi. Aksine bu utancın arkasında, Merkitler’in Borciginler’den birinin yardımı olmadan onların otağının yerini bulamayacağı gerçeği yatmaktadır. Eğer Soçihel’in büyük oğlu Bekter’in görevini üstlendiği kabul edilirse, o takdirde Merkitler’in saldırı amacı da, kadının yeni bir kocaya varması da kendiliğinden anlaşılır. Ormana kaçmasının sebebi ise, ihanetinin ortaya çıkmasından korkmasıdır. Fakat namuslu ve samimi Belgutai, anasından şüphelenmiyordu. Çünkü onu kaybettiği için çılgına dönmüştü. Çevresi riyakârlar ve hainlerle kuşatılan Temucin’in rolü zordu. Kardeşinin ve anasının yaptıklarını sevgili Belgutai’a hissettirmeden bu rolü oynaması ise, bir âlicenaplıktı! İşte size, amacına ulaşmak için kendine hâkim olmanın bir örneği. Bu, passioner insanın karakteristik bir özelliğidir.

125. Nesil Değişimi Şimdi soruyu başka bir şekilde soralım: Üç yüz süvariyi bütün bir halkın üzerine salan Merkit kumandanların düşüncesi neydi? Nasıl olur da bir karşı saldırı beklemezlerdi? Hiçbir tedbir almadıklarına göre, böyle bir basiretsizlik affedilebilir miydi? Ancak, Moğollar’ın 20 yıl önce Ambagay-han’ı Tatarlar’ın haince katletmelerini sineye çekip, başka birini han seçerek, şerefine kadeh kaldırdıklarını; Yesugai-ba’atur’un ölümünden sonra geride bıraktığı yetimlerin elinden varını yoğunu çekip aldıklarını hatırlayalım. Evet, yetimler! Böyle düşmanlar Merkitler’i korkutamazdı. Ama aradan yıllar geçmiş, popülasyon içindeki passionerlerin sayısı artmış; dolayısıyla etnosun karakteri de değişmişti. Kayıtsızlık, bir davranış kalıbı olmaktan çıkmış, hatta ayıplanacak bir kusur olarak görülmeye başlanmıştı. Bir Moğol kadının kaçırılması, tahrik

K AY I P L A R

71

edilmeye bile gerek duyulmadan kırk bin süvarinin hemen atlanması için yetiyordu. Elbette bunların hepsi coşup köpüren enerjilerini harcamanın yollarını aramıyorlardı. Belki de bazıları, kendi hallerine bırakılmış olsalardı, çadırlarında yan gelip yatmayı ve yağlı koyun budunu kemirmekle vakit geçirmeyi düşünürlerdi, ama onlara düşünme fırsatı verilmiyordu. Çünkü enerjik ve âteşîn insanlar, (veya etno-sosyal sistemin biyolojik gerginliği) öyle bir düzen yaratmışlardı ki, bu düzende çadırında yan gelip yatmak utanç verici bir davranış olarak görülüyordu. Böylece hareketliliğe alışmış, askerî bir düzene girmiş bu savaşçı insanlara ufacık bir dürtme bile fazla geliyordu. Merkitler bunu önceden görebilirler miydi? Elbette, hayır! Ne de olsa onlar, passioner itki bölgesinin kuzeydoğusunda yaşıyorlardı ve genç kuşak da eski davranış kalıplarıyla büyümüştü. Merkitler, cesur, gururlu ve keskin nişancıydılar; aksakallarına da saygılıydılar. Ama bunlar, en yüksek gerginlik noktasına ulaşmış düşmanla başarılı bir şekilde çarpışmak için yeterli değildi. Temucin’in ataklığı, pek çok akranının yapısına uygun düşüyordu. Mevcut durumu göz önünde bulundurması - asalet, kabiliyet, mertlik ve aklı birleştirmesi- sayesinde Temucin, yeni kuşak insanlarının hoşuna gidiyor, hatta sempatisini topluyordu. Ancak, âtıl sistemi başka bir şekle dönüştürmek için, ufacık da olsa bir sarsma gerekliydi. Mâlumdur ki, iyice ısınmış olan su, şöyle bir karıştırılınca, fokur fokur kaynamaya başlar. İşte, Merkitler’e karşı düzenlenen sefer de böyle bir “karıştırma”nın sonucuydu. “Başına buyruk insanlar”, sevgili prenslerini ancak hayatlarını tehlikeye atarak destekleyebileceklerini hemen anlamışlardı. Tehlike ise, onların alın yazısıydı. Kerait hanı ve Cacirat reisinin, muhtemelen kime ne getireceğini bilmeden stimüle ettikleri süreç de o zaman başlamıştı. Ne var ki, bu iki liderin de rakipleri vardı. Bu konuda, anonim de olsa, itimada şayan otantik bilgiler mevcut. “O sıralar, Bayaut kabileleri arasında dikkatleri üzerine çeken bilge bir ihtiyar vardı. O şöyle diyordu: Kiyat-yurkin kabilesinden Seçe-biki11 tahta geçmek isteyebilir, ama bu onun harcı değil. İnsanlarla sürekli takışan ve amacına ulaşmak için farklı boylara 11 Mamay’ın cedd-i âlâsı idi ve kabilesi de Borjiginler’le adavet halindeydi.

72

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

karşı rikayârca kurnazlık sergileyen12 Camuha-seçen de bu işin üstesinden gelemez. Cuçibera, başka bir deyişle Çingis’in kardeşi Cuçi-Khasar da böyle bir amaç peşinde olabilir. O kendi gücüne ve maharetli okçuluğuna güveniyor, fakat o da bu makama ulaşamaz. Merkit kabilesinden, iktidara gelmeye can atan ve malum güç ve azamete sahip bulunan Alak-Udura da hiçbir şey elde edemez. Lider ve hakan olmak için gerekli fiziki görünüme, kabiliyete ve akla sahip olan Temucin, yani Çingis-han’a gelince, hiç kuşkusuz o, hükümdarlık tahtına oturacaktır. O, bu sözleri, Moğol geleneğine uygun olarak, kafiyeli bir mecazi nesirle anlattı.”13 Bayaut kabilesinin aksakalı, XII. Yüzyıl Moğol toplumundaki istisnai mevki için yarışanların tamamını zikretmiş değildir. Keza Kerait prensi İlha-sengun; 1206’daki devlet darbesi sırasında pek fazla dikkat çekmemekle birlikte kendisini Teb-Tengri (Tanrı Sureti14) lakabıyla tanıtan “kara din” şamanı Kokoçu; hayat hikayesi bir romana konu olacak kadar ilginç bulunan Nayman prensi Küçlük; kabilesini kurtarmak için kendisinin ve oğullarının hayatını feda eden Merkit reisi Tohta-begi; süslü ok Cebe-noyon; eşsiz stratejist Sübütay; okuma yazma bilen ilk Moğol Şiki-Hutuhu ve adları tarih sayfalarına geçmeyen başka bir çok kişi de bu yarışın içindeydi. Bu durum, Temucin’in büyük olayların vukuuna yol açan iyi veya kötü şahsi özelliklerinin, adıyla bir bağlantısı olmadığını göstermektedir. Dahası, Çingis Curçenler’e esir düştüğünde, muhtemelen 11851196 yıllarında, passionerliğin gelişme süreci kesilmemiş ve 1201’de feodaller ve devletler arasındaki savaşlardan çok daha acımasız nihai bir savaşa dönüşmüştür. Bu, Moğol tarihinin başlangıcıydı.

12 Camuha’nın çift yönlü davranışları konusunda bkz. Gumilêv, Muhayyel, s. 261 vd. 13 Raşid ad-Din, Sbornik, T. I, Cüz. 2, s. 119. 14 Farsçe tercümesi: But-Tengri.

XX. YASA VE YASA KARŞITI MÜCADELE

126. Yükseliş Yılı Merkitler’e karşı girişilen saldırıdan sonraki birbuçuk yıl zarfında, dikkate değer hiçbir olay olmadı. Çünkü tabii enerji kabarmıştı. Hiç de bilimsel olmayan bu terimi burada kullandığım için beni mazur görün, ama eninde sonunda mutlaka açıklanması gereken bir prosesin yönünü en iyi yansıtan kelime o idi. 1182 ilkbaharında Temucin ve Camuha andalar, her nedense bozuşup, ayrıldılar.1 Bütün Avrasya için bir felakete dönüşen bu kırgınlığın anlamı, “Moğollar’ın Gizli Tarihi”nin müellifine de meçhul. Onun bu konuda yaptığı açıklama, son derece yetersiz ve baştan savma.2 Ama bir husus açık: Kan kardeşlerin kavgasının üzerinden bir gün sonra, Moğol bahadırları, sanki özellikle bu anı bekliyorlarmış gibi, Temucin’in çevresinde toplanmaya başladılar. Camuha ise, komşu kabile noyonlarıyla dostluğunu sürdüren bir kabile noyonu olarak kaldı.3 Görgü şahidi, 29 bahadırın adını saymaktadır (Gizli Tarih, § 120) ve bunlardan beş tanesi kendi oğul ve kardeşlerini de getirmiştir. Eğer bu akrabaların sayısı 5-6 kişi olsaydı, 50-60 kişi gösterilirdi ki, bu devlet teşkilatlanması için yetersiz bir rakamdır. Ancak bu, ken1 Gizli Tarih, § 118. 2 Gumilêv, Muhayyel, s. 156-157. 3 Temucin’i aristokrat kesimin temsilcisi sayan W. W. Barthold’la, bu görüşe karşı çıkan G. Y. Grumm-Grjimaylo ve Camuha’yı aristokratların reisi olarak gören S. A. Kozin arasında, 1183-1218 yıllarında Moğolistan’da vukû bulan iç savaşın bir sınıf çatışması olup olmadığı konusundaki tartışma başlamıştı.(Bkz. Yakubovskiy A.Yu. İz istorii izuçeniya Очерки поpo истории русского востоковедеmongolov perioda XI-XIII vv//Oherki istorii russkogo vostoния. М., 1953. 31-95. s. 31-95; Gumilëv, Muhayyel, s. 161 vd.). kovedeniq. M.,с. 1953,

74

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

disinden bir süper-etnosun doğacağı müstakbel devletin, yani ilk konsorsiyumun çekirdeği idi. Muhammed’in ilk faaliyet döneminde ashabının sayısı 43,4 İgnatius’un tâbilerinin sayısı ise altı kişi idi. Diğer yandan, bu 29 bahadırın hepsinin passioner kişiler olduğunu belirtmek de mümkün değildir. Katı boy cemaatleri sayılan kürenlerde süb-passioner kişiler de güç bela yaşarlar. Fakat bu kürenlerden uzak durmak riskli olduğundan, onlar huzur için aşağılanmaya tahammül ediyorlardı. Küçük de olsa bir orda5 kurulduğunda ise, bunlar, kendi kabiledaşlarına bilinçli şekilde ihanet ederek, ordaya iltihak etmeye başladılar. Tüm ahlakî değerleri bir yana bırakarak Camuha’yı terkeden (Gizli tarih, § 121) ve Temucin’in tahta çıkacağını önceden tahmin eden yaşlı Horçi, bu psişik kuşağın tipik bir temsilcisiydi. Çünkü o, bu desteği için kendisinin tümgeneral-noyon tayin edilmesini, ayrıca otuz güzel kadın verilmesini ve tavsiyelerine kulak asılmasını istiyordu. Bu insan, kesinlikle bir passioner değil, bir hain, bir dalkavuk, bir kuyruk sallayıcı idi ve muhtemelen yalnız da değildi. Ama mâlumdur ki, bir çığ yuvarlanmaya başladıktan sonra, ister istemez pek çok insanı da peşinden sürükler. Ya peki andanın, yani Temucin’in ulusundan hazırlanan tümen nasıldı? Anlaşıldığı kadarıyla Borciginler’le bağlantılı olan bu kabileye, Merkitler’e karşı düzenlenen sefere gönüllü olarak katılmaları için bir davetiye yeterliydi. Nitekim seferden sonra hepsi evine dönmek üzere yola dökülmüştür. Hepsi savaşabilirdi, ama savaşçı değillerdi. Nitekim gerçek savaşçıların olmayışı, Moğollar’ı düzenli Curçen ordusu karşısında savunmasız bırakmıştı. Burada, küçük ama disiplinli bir birliğin mevcudiyetine şahit oluyoruz. Temucin’in ordasına iltihak etmek isteyen bazı küren reisleri, bunu idrak etmişlerdi. Bunlar, aralarında han torunları da bulunan şu altı kişiydiler: Hutula-han’ın oğlu Altan-otçigin, Nekün-tayci’nin oğlu Huçar-beki, Bartan-bahadur’un oğlu Darıtay-otçigin, Moğolistan’ın en güçlü kabilelerinden sayılan Curkinler’in reisleri Seçe-biki ve Tayçu. Seçe-biki’nin tahta geçmeye aday en önde gelen kişilerden olduğunu hatırlayalım. Altıncısı Geniges boyundan Hanum (Hunan) idi. “Altan, Huçar, Seçe-biki ve diğerleri, kendi aralarında istişare ederek”, savaş ve av ganimetinin yarısını kendisine vermek; savaş sırasında itaat etmeyenlerin katledilmesini, barış zamanında itaat etmeyenlerin ise kuzeye, Sibirya’ya sürgün edilmesini öngören askerî kurala uymak 4 Müller, İstoriya islama, I/67. 5 Orda kelimesinin izahı için bkz. Gumilëv, Eski Türkler.

YA S A V E YA S A K A R Ş I T I M Ü C A D E L E

75

vaadiyle Temucin’i başlarına han olarak kotardılar. Han ünvanı olarak da Çingis adı seçilmiş ve böylece etno-sosyal bir sistem kurulmuştu. Burada, henüz kurultayda seçilmiş bir ulus-ordunun mevcut olmadığı dikkat çekmektedir. Tahta aday olan kişiler arasından Çingis seçilmiştir; ancak, noyonlar hana hesap vermek zorundadırlar. Çünkü hanın çevresinde bulunanlar onlar değil, bahadırlardır. Temucin’in sonuncular lehine âşikâr bir tercihte bulunduğu ve onlara daha çok güvendiği görülüyor. Kaynak, noyonları sabık bağımsızlıklarını bir yana bırakarak, kendi istekleriyle itaat etmeye neyin zorladığı konusunda bir açıklamada bulunmuyor. Anlaşılan Camuha bir şekilde onların güvenini sarsmış ve adavetini kesbetmiştir; fakat yine de onun çevresinde pek çok taraftar kalmıştı. Moğol noyonları arasındaki münasebetlerin ne şekilde olduğu konusu ise meçhulümüz. Ama bir husus açık: Her iki tarafta da aristokratlar ve halk kitleleri vardı.

127. Hakanlığın Şekillenişi Devlet, etnik değil, sosyal bir kurumdur. İlkel toplum düzeninin ortaya çıkışı sırasında, bir etnosu bütünüyle veya birkaç komşu etnosu, yahut kendi halkının bir kısmını içine alabilir. Çünkü biri sosyal, diğeri etnik iki kenar sistemi birbiriyle örtüşmez.6 Daha âdil bir boy düzenini engelleyen eski sistemi değiştirme isteğinin bir araya getirdiği “aristokrat” ve “demokrat” bahadırlar, Temucin’e “hakan” (han) ünvanıyla başlarına geçmesi teklifinde bulunmuşlar ve bu ünvanla da sadece askerî-idarî mecburiyetin ifasını hedeflemişlerdi. Bu insanlar, XII. Yüzyıl sonlarında kesinlikle Hun, Türküt ve Uygurlar’ınkine benzemeyen Çingizî askerî sisteminin takipçileri Orta Çağ Kazakları’ndaki “kara kemik” (kara seok)7 tabakasına mensup kumandanların, yani Türk beylerinin bir benzeri idiler. Her ne kadar Naymanlar, Keraitler ve Moğollar, bazı Türk ünvanlarını almış6 Gumilëv, L. N. Gumanitarnıye i yestestvennonauçnıye aspektı istoriçesЭкономическая иiсоциалъная география. Л., 1984. .51. koy geografii//~konomiheskaq social;naq geografiq. L., с1984, s. 51. 7 Burada geçen “kara” kelimesi kesinlikle tahkir anlamında değildir. Bhon-Kara dindeki kara kelimesi de tam olarak koyu mavi anlamındadır. Çünkü yüksek dağların tepesindeki gökyüzü neredeyse siyah olarak görünür. “Kara budun” yani kara halk ise “bütün halk” demektir.

76

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

larsa da, ordada burjuvalarla birlikte hana en yakın kişiler olan “başına buyruk insanlar”, yani bozkır bahadırları da bulunduğu için, bu ünvanlar nispeten farklı anlamlar içeriyorlardı. Gerçekten de Temucin, onlar sayesinde Çingis olmuş; “han” kelimesi de padişah anlamında yeni bir mânâ kesbetmişti. “Hakan” kelimesi, Doğu Asya tarihinde nispeten geç dönemde, M. S. III. Yüzyılda ortaya çıkmıştır. Hyung-nu [Hun]lar ve Güneyli Siyenpiler, yöneticilerine “shan-yu” diyorlardı. Çinli coğrafyacılar, T’o-pa veya Tabgaç halkının “han” kelimesini kullandığını kaydetmektedirler. Bu ünvanın askerî kumandan ve başruhani şeklindeki anlamı, Dakota dilindeki “wakan” kelimesiyle mânâ ve telaffuz itibariyle uyuşmaktadır. Bu benzerlik, Miladî çağın başlarında, Eskimolar Kızılderililer’le Sibirya halkları arasındaki bağlantıyı kesinceğe kadar devam eden Amerika-Sibirya ilişkilerinin bir yansımasıdır. Çünkü o döneme kadar Amerikalı yerliler Bering Boğazı üzerinden Sibirya’ya, - ama aksi yöne değil, - gelip gidiyorlardı. I. Binyılda “kağan” (veya han) ünvanı tüm Avrasya bozkırına yayılmıştı. Türkler, fiilen kral-rahip yetkisine sahip yöneticilere han diyorlardı. Uygurlar’da bu durum Maniheizmi kabul etmelerine kadar sürdü ve o tarihten itibaren hanın yetkileri sınırlandı. Hazarlar ise, Yahûdi cemaati inisiyatifi ele geçirip, hanı bir kuklaya döndürünceğe kadar kelimeyi bilinen anlamıyla kullandılar. Avar, Bolgar, Macar ve hatta Rus yöneticilerine de han deniliyordu. Örneğin Vladimir Svyatoy, Yaroslav Mudrıy ve en son olarak onun torunu Oleg Svyatoslaviç hakan ünvanını kullanmışlardır. Böylesine geniş bir alanda kullanılan bu ünvanın, yer yer bazı nüanslar kesbetmesi kaçınılmazdı. Yukarıda da görüldüğü gibi, han kelimesini ilk şeklindeki anlamıyla belki de yalnızca Moğollar kullanmışlardır. Çünkü onlar, her ne kadar önde gelen bir boydan intihab etmiş olsalar bile, zengin ve müessir olmayan bir kişiyi han seçtikleri için, bu ünvana fazla bir anlam yüklemiyorlardı. Bu, onların bedelini hayatlarıyla ödedikleri bir hata idi. Şimdi Çingis’in hangi grubun çıkarlarını temsil ettiği sorusuna dönebiliriz: Aristokratların mı (Barthold’a göre) yoksa demokratların mı? (S. A. Kozin’e göre).8 Ancak biz, konuya açacak başka bir so8 Yakubovskiy, A.Yu. İz istorii izuçeniya, s. 65-88; krş. Gumilev, Muhayyel, s. 238-239.

YA S A V E YA S A K A R Ş I T I M Ü C A D E L E

77

ru yöneltelim: XII. Moğolistanında aristokratlar ve “demokratlar” var mıydı? Cedd-i âlâları Alageyik ve Bozkurt olması hasebiyle bütün Moğollar aynı orijine sahip idiler. Zenginlik ise hareket halindeki bir şeydi. Bugün var, yarın yoktu. Kişinin boy içindeki nüfuzu, sosyal mensubiyetine değil, şahsi kabiliyetlerine bağlıydı. Sanırım bizzat böyle bir soru sorulması yanlış. Çünkü soru, Fransa’da aristokratların temsilcisi muzaffer Franklar’la, demokrasinin temsilcisi mağlup Gallo-Romalılar ve Germanya ile İngiltere krallıklarındaki Sakslar arasındaki çatışmaya benzer bir çatışma güya Büyük Bozkır’da da varmış havası veriyor. Halkların orijinal gelişim hakları olduğunu reddetmeye değer mi? Onların tarihleri, bir Alman veya Fransız’ın alıştığı kalıplara adapte edilebilir mi? Ama Alman tarihçileri ve XIX. Yüzyılda onların izinden giden bizim Rus tarihçiler, Bizans ve Rusya tarihi için bunu yapmayı denediler. Mağrur Grekler, peşin hükümle hareket ederek, kendi yüksek kültürlerini vahşi Batı’nın kültürüyle kıyaslamayı reddetmişler; halbuki atalarımız biraz ıkına sıkına, ama inatla şöyle demişlerdi: “Biz bildiğimizi okuruz!” Amacımızın Moğolistan’ın Fransa’yla olan benzerliklerini aramak değil, aralarındaki farkları, özellikle de etno-sosyal tarihin lazım-ı mutlak bir komponent olduğu “zaman coğrafyası” veya Holocene paleocoğrafyası ekranında gözüken başkalıkları araştırmak olduğu varsayılmalıdır. Çingis’in ordasında baş rolü gelenekler değil, onların hilafına ortaya çıkan gönüllüler oynadığına göre, uğruna “güç ve emek”lerini ortaya koydukları eylemin amaç ve anlamını da onların açıklaması gerekirdi. Başka bir deyişle, onların sade ve matlup bir proğrama ihtiyaçları vardı. Temucin, kendi silah arkadaşlarının yarısının sadakatini tecrübe etmiş, fakat buna fırsat vermeyen diğer yarısının iki şey istediklerini mükemmelen anlamıştı: Genel olarak nepotizme bağlı kalmaksızın, yani boy büyüklerinin düzenini nazar-ı itibare almaksızın verilen hizmetler karşılığında ödüllendirilmek ve barış. Evet, genel bir barış istiyorlardı.9 Bu sayede kürenler içine sıkışıp kalmayacaklar, onun yerine obalarda yaşayacaklar ve Curçenler’in veya kellekeser Merkitler’in ve keza kiralık Tatarlar’ın âni saldırılarını beklemeden geceleri yurtlarında rahatça uyuyacak ve sürülerini meraya salıvereceklerdi. 9 Vernadskiy, G. V. O sostave Velikoy Yası Çingishana. Brüksel, 1939, s. 13.

78

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Birinci istek yerine getirilebilirdi, çünkü bütünüyle hanın karakterine bağlıydı. Fakat ikincisi diyalektik bir zıtlaşma ortaya çıkarıyordu. Barışı her iki tarafın da istemesi gerekirdi. Öbür türlü barış sağlanamazdı. Sınırlarda güvenlik ve barışın sağlanabilmesi için, en azından komşu halklara karşı o zamanın alışılmış diplomatik girişimi yapılmalıydı. Hakan, barış isteyen ve bu isteğini halklara dikte etmeye çalışan bir pozisyona girmeliydi. O zamanın tüm hâkimleri, German imparatorları, Grek basileusleri, Arap halifeleri ve Çinli “Göğün Oğulları” bu yola başvurmuşlar, çevrelerine elçiler göndererek, isteklerini dikte etmişler, ama çoğu kez bu teşebbüsler kanlı bir sonla bitmişti. Elçileri öldürmüşlerdi ve tabii olarak Moğollar öldürülen elçileri için bir tenkil seferine çıkacaklardı. Başka türlü de olamazdı. Çünkü etnik psikolojileri dişe diş göze göz prensibi ve kabile fertlerinden birinin işlediği suç için hukuken tüm halkı sorumlu tutma esası üzerine kurulmuştu. Han, istese de şekillenmiş bulunan bu davranış kalıbının hilafına hareket edemezdi. Neticede o da o toplumun bir bireyi idi ve kendi savaşçılarıyla aynı hislere sahipti. Dolayısıyla arzu edilen barış için savaşa girmek kaçınılmazdı. Ne yazık ki, komşularını tanımamak, onların özelliklerini hesaba almamak, bazen hoppa akıllı yöneticilerle, sultanlara, krallara, hükümdarlara ve knàzlara sadece itaat etmekle yükümlü olduklarını sanan basiretsiz tebaalarına çok pahalıya patlayacaktı. Bu konuya daha sonra değineceğiz, ama şimdilik farklı etnos üyelerinin farklı uyarılara aynı tepkiyi gösterdiklerini kaydedelim. Eğer XIII. Yüzyıl Moğolları, ihanetin cezasız kalmayacağını akıllarının ucundan bile geçirmeyip, elçilerinin öldürüldüğü şehirlerdeki ahaliyi haklı olarak ortadan kaldırmasalardı, o takdirde Ön Asya Müslümanları olur olmadık şeyler için elçileri öldürmenin önemli bir olay olmadığını düşünürler; Haçlı Seferlerine iştirak eden “Frenkler” yani Avrupalılar da, kendi gersogları balo salonlarında lüks ziyafetler tertiplerken, yolda aç kalınca Venedikliler’den fahiş fiyatlarla yiyecek satın almak zorunda kalan askerlerini beslemenin gereksiz olduğunu zannederlerdi. Güney Çinliler’e gelince, orada da devlet memurları ve vergi tahsildarları itaat altına alınan halklara o kadar zulmetmişlerdi ki, sonunda onları ormanlara kaçmaya, orada çeteler kurmaya mecbur bırakmışlar, tabii neticede kendileri bu çetelerin kurbanı olmuşlardı. Okuyucu, bu son söylediğim hususla ilgili belge isterse, “Nehir Koyları” (XII.

YA S A V E YA S A K A R Ş I T I M Ü C A D E L E

79

Yüzyıl) adlı meşhur romanı okuyabilir. Benim buna ilave edebileceğim şey, sadece bu çetelerin ortadan baldırılması için Yo Fei gibi en iyi Çinli generalin kumanda ettiği askerî bir operasyon yapılmasına ihtiyaç duyulduğudur. Zaferleri entrikacı zâdegânların kıskançlığını celbeden Yo Fei, daha sonra bir başarısızlıktan dolayı infaz edilecekti. İşte, çiçeği burnundaki Moğolistan’ın karşısında böyle bir dünya vardı.

128. Proğramlar Muhteşem “Çingis” ünvanıyla hakan seçildikten sonra Temucin’in nasıl bir pozisyonda olduğu, sadece resmi tarihte zikredilen ve “Gizli Tarih”de es geçilen ölümünden önceki konuşmasına bakılarak değerlendirilebilir. Reşidüddin’e göre Çingis-han, şu konuşmayı yapmıştır: “İtaat altına aldığım bozkır halklarında, hırsızlık, yağmalama ve fuhuş, alelâde şeyler haline gelmişti. Oğul, babayı saymıyor; koca, karısına güvenmiyor; kadın, kocasının isteğini hiçe sayıyor; küçük büyüğe saygı göstermiyor; zenginler, fakirlere yardım etmiyor; aşağıdakiler yukarıdakilere saygı duymuyor; her yerde başına buyrukluk ve sınırsız bir keyfilik hüküm sürüyordu. Ben, bütün bunlara son vererek, bir kanun ve düzen getirdim”.10 Bu, bizim kayıt sistemimiz açısından yeni bir etnogenez ivmesi anlamına gelen köklü değişikliğin çok önemli bir yanıdır. Hun itki atâleti sönmüştü ve yenisine, her ne kadar Türk halkları ektikleri genefond ile içinde yer alıyorlarsa da, Mongolo-Mançur veya Fransız oriyantalistlerin tabiriyle Tatar itkisi denilebilirdi. Ancak, “Tatar” etnoniminin Kerulen Nehri sahillerinde yaşayan Moğol dilli bir halka ait olduğunu hatırlayalım. Başlangıçta Çingizîler’in kurdukları imparatorluk bünyesinde yer alan tüm göçebe halklara Tatar denilmiş ve ancak XV. Yüzyılda Çingis’in torunlarına sadakatlerini muhafaza eden İtil, Kırım ve Tümen Türkleri’ne münhasır bir isim haline gel10 G. Y. Grumm-Grjimaylo, bazı mübalağalar olduğunu varsaymakla birlikte bu metne itimat etmektedir (Bkz. Zapadnaya, s. 437). A. Yu. Yakubovski ise, bütün felaketlerden sömürücü noyonların sorumlu olduğunu ileri sürerek, Grjimaylo’nun görüşüne itiraz bildirmektedir. (Yakubovski, age., s. 79-80). Şu veya bu görüşü benimsemeden önce, daha sonraki olayların seyrini bütünüyle gözden geçirmek gerekir.

80

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

miştir. Dolayısıyla XIII-XIV. Yüzyıllarda “Tatar” teriminin istimal alanının genişlemesi kurallara uygundu.11 Eki “Tatar”ların Kingan’dan Altay’a kadar geniş bir alana yayılmış olmaları vakıası da göstermektedir ki, farklı göçebe grupları, en aktüel siyasî problem olan saldırgan komşulara karşı korunma konusunu farklı şekillerde halletmişlerdi. En kültürlü ve güçlü kabileler olan Kerait ve Naymanlar’ın hanları ve dinî sistemleri vardı. Keraitler’de Nesturîlik, Naymanlar’da ise Nesturîlikten daha geri seviyede Budizm yaygındı. Ne farkeder ki?! Her ikisi de Chin İmparatorluğu, Horezmşahlar ve Tankut Krallığı’na karşı durabilmek için göçebe dünyasının liderliğine oynayamamıştı. Çünkü bu hanlıkların kendi bünyesinde, güçlerini sıfıra indiren saray klik çatışmaları mevcuttu. Moğollar’ın büyük kısmı, Tayci’utlar, Salci’utlar, Hadaginler, Durben ve İkiraslar (Konkiratlar’ın bir kolu); keza müttefikleri Otuz-Tatarlar, Oyratlar ve Merkitler, han iktidarının göstermelik olacağı, gerçek iktidarın ise kabile reislerinin elinde bulunacağı bir kabile konfederasyonu teşkiline can atıyorlardı. Buna “aristokratik” proğram denmesi doğru olmazdı; çünkü “kara” halkın desteği olmadan zaten gerçekte var olmayan güçlerini bütünüyle kaybederlerdi. Bu siyasî proğramın bir diğer eksikliği, hiçbir cezaya çarptırılmadan komşuların yağmalanması, sürülerin çalınması ve cinayet gibi keyfî hareketleri meşrû bir hak olarak görmesiydi. Dolayısıyla bu proğram, zaman içinde zaten başarısızlığa mahkumdu. Fakat Moğollar’ın bir kısmı, tehlikesiz bir yaşantı ve garanti altına alınmış haklar için hürriyetlerini feda etmişlerdi. Bunlar, Temucin’i han olarak seçmişler ve ağır bir kanunu, Yasa’yı kendi istekleriyle kabullenmişlerdi. Bunların büyük kısmının “başına buyruk insanlar” olması enteresandır. Yine enteresan ve oldukça önemli olan bir diğer husus, han olarak seçilen Temucin’in dahi, kendisine seçenlere hizmet etmek mecburiyetinde olduğunu kabullenmiş bulunmasıdır. Her ne kadar onun yaşlı akrabaları Altan ve Huçar’a söylediği sözler 1203 yılına aitse de, esasen 1182’de kabul edilen proğramı yansıtıyordu... “Kendi görüşümü söylüyorum: Onon boyundaki topraklar başsız kalmamalı. Ben, sizin her birinizin bu baş olacağını umuyordum, 11 Palladiy, s. 169-172, dn. 47.

YA S A V E YA S A K A R Ş I T I M Ü C A D E L E

81

ama siz, reddettiniz. Bu, beni ziyadesiyle üzmüştü.. Yoksa iktidar için size yalvardım mı? Üç asır boyunca atalarımızın yaşadığı toprakları gaspeden düşmanlardan buraları geri almak için oy birliğiyle han seçilmiştim. Han olarak seçilince, bana bel bağlamış insanları zengin etmek zorunda olduğumu düşündüm. Sahip olduğum her şeyi, öküzlerimi, çadırımı, karımı ve çocuklarımı, hepsini size verdim. Sürek avı sırasında bozkır hayvanlarını size doğru sürdüm. Dağdan da hayvanları sürüp indirdim. Ama şimdi siz Wang-han’a hizmet ediyorsunuz. Galiba onun daimi olmadığını bilmiyorsunuz?!”12 Gördüğümüz gibi burada güce dayalı bir iktidara kayıtsız şartsız bir teslimiyet ve itaat yok; ama bunun yerine kendini savunmak için güce müracaat etmenin ve bunun için alışılmış özgürlük ve kişisel hürriyetin bir yana bırakılmasının mutlaka şart olduğu vurgulanmaktadır. Bütün Moğollar’ın gelecekte kavuşacakları nimetler için mevcut düzenin bozulmasının istenmesine hazırlıklı olacak şekilde ihtiyatlı olduklarını sanmam. Dolayısıyla Temucin’i han seçen “aristokratlar”la, beylerinin sözüne kulak veren “demokratlar”ın aynı ümitleri taşıdıkları düşünülemez. Samimi olanlar, ancak “başına buyruk insanlar” olabilirlerdi. Peki, kimdi bu sonuncular? Bir sınıf mı? Hayır! Çünkü onlar üretim özelliklerini ve üreticiyle olan ilişkilerini değiştirmişlerdi. Bir sınıf mıydı? Onların torunları dahi istikbalde sınıf olmayı bir yana bırakacaklardı. Parti miydi? O da değil! Kısacası onların iç yapılarında bir teşkilatlanma yoktu. Bunlar, kendi atalarından farklı, özel davranış kalıplarına sahip olan insanlardı ve aşırı enerjileriyle, beceriklikleriyle ve metanet yetenekleriyle de kabiledaşlarının çoğundan ayrılıyorlardı. Kısacası bunlar, gergin passionerlerdi. Kendilerine tesadüfen katılanlara da bu ruhu aşılamışlardı. Hana itaati, hayatlarının en yüksek ideali olarak görmüşlerdi; ancak gerçekte itaat ettikleri hanın kendisi değil, bizzat hanın dahi itaat ettiği kanun, yani Yasa denilen düsturdu. Bütün passioner Moğollar’ın Çingis’in çevresinde kenetlenmiş olmaları elbette mümkün değildi. Hatta birçokları onun en azılı düşmanları kesilmişlerdi. Bunlar kendi kabileleri içinde kalmışlardı ve eski özgürlüklerini korumaya hazırdılar; ancak, onların hemen yanı başında, aynı kürenlerde, müdafilerinin girişimine bağlı bulunan ve aynı kabileye mensup olan süb-passionerler de vardı. 12 Grjimaylo, Zapadnaya, s. 405. Krş. Gizli Tarih, § 179; Palladiy, s. 94.

82

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

İşte, Temucin’in han seçildiği sırada kuvvetler dengesi böyle idi. Bu denge, han taraftarlarının küçük bir konsorsiyum halinde hayatta kalmasını sağlamış ve 20 yıl boyunca bağımsız bir süb-etnos olarak gelişmiştir. Bununla birlikte, Moğolistan’ın kaderini belirleyen on yıllık bir süre hiç de huzurlu bir hayat yoktu. Çünkü etnolojide etnik kutbun parçalanması denilen passioner yükseliş safhası bu dönemde başlamıştı.

129. Dostlar ve Düşmanlar Kerait hanı Toğrul, andasının oğlu ve bir noktada yeğeni durumundaki Temucin’in han seçildiğini öğrenince, son derece mutlu oldu. Nitekim Temucin’in han intihab edildiğini haber vermeye gelen elçiye şöyle demişti: “Oğlum Temucin’i han yapmanız pek doğrudur. Siz Moğollar nasıl böyle hansız kalabilirdiniz? Bu kararınızı bir daha bozmayınız; yakanızı bir daha parçalamayınız”. (Gizli tarih, § 126). Haklı olduğu söylenebilir. Kerait Hanlığı, Curçen Chin İmparatorluğu ile savaşçı Merkitler’in desteklediği Nayman Hanlığı arasında sıkışıp kalmıştı. Devlet içinde de hana karşı güçlü bir muhalefet vardı. Böyle bir durumda Moğol yardımı, hava ve su kadar gerekliydi. Boy beyleriyle uzlaşabilmek ise zordu ve perspektif bir şey değildi. Kimisi yardım vaadediyor; kimisi yurtluk, kimisi basiretsizlik veya hana beslediği adavet sebebiyle yardım vermeyi reddediyordu. Halbuki en iyi dost ve halaskârın oğlu olan bir hanla işbirliği yapmak daha kolaydı. Temucin’in han seçildiği haberi Camuha tarafından değişik bir tarzda karşılanmıştı. Camuha, andası Çingis’e değil, Altan ve Huçar’a şu cevabı verdi: “Altan ve Huçar, siz dostum Temucin’in böğürlerini dürterek, kaburgalarını gıdıklayarak, niçin ikimizin arasına ayrılık soktunuz? Dostumdan henüz ayrılmamışken, niçin dostum Temucin’i han yapmadınız? Şimdi onu hangi düşüncelerle han yapıyorsunuz? Altan ve Huçar, verdiğiniz söze sadık kalarak, dostumun gönlünü yatıştırınız ve dostuma iyi arkadaşlık temenni edeniz!” (Gizli Tarih, § 127). İşte size Moğol halkının iki kumandanının ayrılık sebebinin izahı! Kişilerin önemsiz konularda düzenledikleri entrikalar, kişisel bo-

YA S A V E YA S A K A R Ş I T I M Ü C A D E L E

83

yutta sonuçlar doğurmuş; fakat bunlar süb-etnos boyutuna ulaşınca, söz konusu dargınlık yaygınlaşmış ve etnosun şekillenmesi sırasında bir trajediye dönüşmüştür. Mephistopheles, Faust ile kanlı anlaşmaların tasviri üzerinde konuşurken “Kan, tamamıyla özel hususiyetlere sahip bir usaredir” demişti. Bunun doğru bir söz olduğu, XII. Yüzyıl Moğolistan’ında ortaya çıkmıştır. Camuha’nın kardeşi Tayçar, Çingizîler’in elinde bulunan bir yılkı sürüsünü çalmak ister. Belki sadece kahramanlık gösterisi düşüncesiyle sergilenen aptalca bir davranıştı veya belki de Çingis’in itibarını iki paralık etmek istiyordu; fakat öyle veya böyle çitlerin arasına dalmış, atları sürmüş, bu arada oklanarak yaralanmıştı. Çoban onu öldürmek istemiş midir? Sanmam! Fakat kürek kemikleri arasına saplanan ok, Tayçar’ın ölümüne sebep olmuştur. Her ne kadar bir sebep değilse de, savaş için (yeterli bir) bahaneydi. Bir at hırsızının ölümünün intikamını almak için üç tümen (otuz bin) Moğol atlanmış; Camuha da bunların başında kendi andasına karşı yürüyüşe geçmişti. (Gizli Tarih, § 129). Çingis-han’ın elinde savaş alanına sürebileceği onüç küren13 vardı. Camuha, Çingizîler’in saflarını yararak, onları Onon boyundaki Cerene Boğazı’na çekilmeye mecbur etti. Fakat Camuha, boğaza girmedi ve bütün hıncını ele geçirilen esirlerden çıkarttı. Çonos14 boyundan yetmiş genci kazanlara atıp kaynattı. Sabık silah arkadaşı Çahan-Uva’yı ise, kellesini keserek, cesedini atın kuyruğuna bağlattı. Böylece, sergilediği bu meşkuk kahramanlıklardan sonra evine döndü.15 Camuha’nın düşmanı kasıtlı olarak takip etmemesi, silah arkadaşları arasında hoşnutsuzluğa yol açtı ve en cesur ve savaşçı kabilelerden ikisi, -Uru’ud ve Manghud,- Camuha’yı terkederek, Çingis13 Reşidüddin’e göre 30 bin kişilik orduya karşı Çingis’in ordusunun sayısı 13 bindi. “Gizli Tarih”e göre ise tarafların güçleri birbirine denkti. (Bkz. Gumilëv, Muhayyel, s. 162) 14 Bu adı taşıyan kabileye hiçbir kaynakta rastlanmamıştır. Nüshalarda bir istinsah hatası olduğu düşünülüyor. Belki de Oyrat boylarından birisi olan “Çoros”un adıdır. Anlaşılmayan husus, sadece Oyratlar’ın Onon boyunda ne aradıklarıdır. 15 Camuha’nın bu tuhaf davranışı konusunda bkz. Gumilëv, Muhayyel, s. 261 vd.

84

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

han’ın safına geçtiler. Onlara göre Camuha sinsi ve kurnazdı. Bu iki özelliğin Batı Avrupa ve Sibirya’da diametrik bir tezatla karşılandığını belirtmek gerekir. Almanlar “Konung, bizi düşünüyor” der; Fransız asker ise düzenbeza bir Louis d’or atarak “Mon chére, al bunu ve herkese bizim gersogun âlicenap bir insan olduğunu söyle!” diye böbürlenirdi. Halbuki Sibirya ve Büyük Bozkır’da, yalan ve aldatma, insanoğlunun işleyeceği en çirkin suçlardan kabul edilirdi. Moğollar, ancak samimi ve açık yürekli olması şartıyla kendileri tarafından seçilmiş bir lider için ölümü göze almaya hazırdılar. Avrupa’da siyasî bir kabiliyet olarak değerlendirilen şey, Sibirya’da yüz çevirmeye yol açıyordu. Etno-psikolojik yapılar daima birbirinden farklıdır. Uru’ud ve Manghudlar’ın çıkıp gelişi, sistemi karıştırmış; ancak, iç kuvvetler dengesini de değiştirmiştir. Çingis’in sancağı altında savaşanlar passioner “başına buyruk insanlar” ve Habul-han’la Hutula-han’ın süb-passioner torunları iken, şimdi onlara harmonik psikolojiye sahip, homeostaz aşamasındaki insanlar katılmış; ancak, indükte edilmiş passionerlik bunların enerji seviyesini yükseltmişti. Dolayısıyla bunlar Temucin’e en fazla destek veren kişiler haline gelirken, süb-passionerler muhalefet durumunda kalmış; bu da, kaprisli kadınların baş rolü oynadıkları önceden sezilemeyen olaylar zincirinin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Camuha’dan ayrılıp gelenler şerefine düzenlenen ziyafet sırasında, kâselere şarap doldurma sırasını şaşıran aşçıbaşı, Seçe-biki’nin genç hanımının kâsesini diğer yaşlı kadınlarınkinden önce doldurmuş; buna çok içerleyen yaşlı kadınlar onu bir güzel dövmüşlerdi. Bu sırada Çingis-han’ın atlarını bekleyen Belgutai, semerlikten kantarma kayışı çalmaya çalışan bir hırsızı yakaladı. Curkin kabilesinden hırsıza arka çıkan Buri-boko, Belgutai’ı yaraladı. Aslında yara derin değildi. Çingis birden öfkelendi ve sonuçta Curkinler’in dövülmesiyle sonuçlanan bir tartışma başladı. Mesele tatlıya bağlandı, fakat keşke pamuk ipliğine bağlı bir barışla sonuçlanacağına şerefi bir tartışmayla kalsaydı. Çünkü “o sırada birden” bir haber geldi. Habere göre Curçen taharri bölüğü Tatarlar’ı Ulza Nehri’ne,16 tam Moğollar’ın kucağına doğru sürüyordu. Birden Tatarlar’la olan eski husûmeti hatırlayan Temucin, Kerait hanı Toğrul’a haber göndererek, bu sefere katılmasını istedikten başka, 16 Ulza - (S. A. Kozin’de Ulca), Onon Nehri’nin bir kolu. Olay nehrin orta akımlarında, bugünkü Çita’da geçmiştir.

YA S A V E YA S A K A R Ş I T I M Ü C A D E L E

85

Curkinler’den de kendisiyle birleşmelerini talep etti. Keraitler hemen geldiler, ama Curkinler’i boş yere bekleyeceklerdi. Temucin ve Toğrul, Curçenler gelinceğe kadar Tatarlar’la savaşarak, öncü müfrezelerini kılıçtan geçirdiler. Arkasından Curçen bölük kumandanına elde ettikleri zaferi bildirdiler. Curçen kumandanı bundan memnun kalarak, beklenmedik yardımcıları çeşitli ünvanlarla ödüllendirdi.17 İktidar onlara geçmediği için bu ödüllendirmenin ona herhangi bir maliyeti yoktu; fakat bu lütufkâr davranış daha sonraki olaylarda önemli bir rol oynayacaktı. Bu arada Moğol savaşçıların bulunmayışını fırsat bilen Curkinler, yaşlı kadın ve çocukların kaldıkları otağlara saldırarak, tepeden tırnağa yağmalamış ve on kişiyi öldürmüşlerdi. Kendi açılarından bunda utanılacak bir şey yoktu; çünkü tartışma sırasında yedikleri sopanın acısını çıkartmış oluyorlardı. Ama Temucin, farklı davranış kalıplarına sahip yeni kuşak insanlarındandı. Hemen disiplinli ordusunu Curkinler’in üzerine göndererek, obalarını yerle bir etmişti. Kaçmaya çalışan Seçe-biki ve Tayçu ise yakalanarak, infaz edilmişlerdi. Bu ikisi öldürülürken, böyle ağır bir cezayı hakedecek ne yaptıklarını anlamamışlardı. Çünkü Çingis-han dönemine kadar kabileler arasındaki çatışmalar, sıradan olaylar kabul edilirdi ve bu yüzden yeni düzeni, yani Yasa’yı bir türlü anlıyamamışlardı. Curki (Yürkin) kabilesi artık yoktu; fakat insan kitlesi olarak değil, sistem olarak varlığı sona ermişti. Esirler affedildi, hatta lûtfa bile mazhar oldular. Örneğin Gu’un-uva adlı bir kişi, iki oğlunu Temucin’in hizmetine verdi. Bunlardan birisi daha sonra meşhur bir kumandan olacaktı. Diğer esirler ise Moğol ordusuna alındılar ve belli rütbelere yükseldiler. (Gizli tarih, § 137). Moğollar’ın düşman kabilelerin çocuklarına kırılmamaları ve yetim kalanları bakıp büyütmeleri için karılarına vermiş olmaları hayli enteresandır. Nitekim Temucin’in anası Hoe’lun, Merkit çadırlarından alınıp getirilen Kuçu, Tayci’utlar’ın arasında yaşayan Besut kabilesinden Kokoçu, bilahere bir kumandan ve ilk okuma yazma öğrenen Tatar Şikihan-Hutuhu ve Curkin kabilesinden Boroula’yı 17 Toğrul’a “wang” (hükümdar), Temucin’e de Ca’uthuri (bir tür askerî komiser) ünvanı verilmişti. Ayrıca meselenin Altan-han’a arzedileceği, daha büyük bir ünvan verme hakkının ona ait olduğu bildirilmiş; o da daha büyük sonuçları beraberinde getirecek olan bu ünvanı tastiklemişti.

86

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

bakıp büyütmüş; onlar için öz anaları mesabesine yükselmişti. (Gizli Tarih, § 138) Diğer Moğol kadınlarının da hanşa anayı taklit ettiklerini varsaymak gerekir. Bu çocuklar, elbette aradan geçen 20 yıl zarfında büyüyerek, Çingis taraftarlarının sayısını artırmışlardır. Aynı yıllarda Avrupa’da Frederic Barbarossa, Arslan Yürekli Richard ve Philippe Auguste’ün önderliğinde üçüncü Haçlı Seferi’nin hazırlıkları yapılmaktaydı. Bu savaşın tarihi bilinmektedir, ama biz yine de bazı etno-psikolojik anlam detayları üzerinde duracağız. Filistin’e gelerek Akka’yı ele geçiren Rihcard, 2 bin Müslüman rehineyi bir süre tuttuktan sonra, öldürülmelerini emretmiştir. Salahaddin Eyyubî’nin elinde de mübadele edilmeyi bekleyen pek çok Hristiyan esir vardı ve artık onları bekleyen şey ölümdü. Ama Salahaddin esirleri öldürmedi ve aksine savaşçılarını rehine cesetlerinin yattığı alana gönderdi. Bu olaydan sonra Müslümanlar arslanlar gibi çarpışmaya başladılar ve böylece İngiliz kralının 1192’de tertiplediği sefer başarısızlıkla sonuçlandı. Almanlar da kendilerini gösterdiler. Barbarossa’nın oğlu IV. Henrich, 1194’de Sicilya Krallığı’nı ele geçirerek, yol üzerindeki Salerno şehrini yakıp yıktı. Alman askerleri, tüm şehir sakinlerini kılıçtan geçirdiler veya köle edindiler. Palermo şehri de kale kapılarını açtı; ancak naibe-kraliçe Sibilla, oğullarının tahtın varisleri olarak bırakılması şartıyla teslim olmuştu. Başlangıçta tüm şartları kabul eden IV. Henrich, nedense sonradan şehirdeki tüm korunmasız tebaa ile hesaplaşmaya girişti. Kiminin gözlerine mil çektirdi; kimini kazığa oturttu; kimini astı, kimini yaktı ve bazılarını da diri diri toprağa gömdürdü. Sibilla’yı ise üç kızıyla birlikte Elsas’a götürerek, hapse attılar. Çocuk krala gelince; onun da gözlerine mil çekildi, felç edildi. Ve çocuk Hoenems Şatosu’nun altındaki zindanda öldü. Taraftarlarının cesetlerini ise mezarlarından çıkararak, tahkir edici davranışlarda bulundular. Fransa kralı Philippe Auguste, Danimarka kraliçesi İngeborg’a evlilik vaadinde bulunmuştu. Fakat kadıncağız Paris’e gelince, çeyizini elinden alıp, “kendisinden tiksindiği bahanesiyle” kapı dışarı etti. Papa ve Parisliler bu olaya çok öfkelendiler ve hatta kilise tarafından afaroz edildiyse de, Auguste oralı bile olmadı. Konstantinopolis’de ise Andronikos Komnenos, vahşi infazları için saçma sapan bahaneler bulmuştu. Onun tarafından ölüme mah-

YA S A V E YA S A K A R Ş I T I M Ü C A D E L E

87

kum edilen İsaak Angelos, celladın elinden kurtulmayı başararak, halkı isyana teşvik etti. Neticede, yakalanan Andronikos ayaklarından asılmış ve yavaş yavaş işkence edilmişti. İşte size, XII. Yüzyıldaki şovalye medeniyetinin nasıl bir şey olduğu! Tabii ki bütün Curkinler’e bu şekilde merhametli davranılmamıştı. Güçlü kuvvetli ve iyi bir savaşçı olan; içki meclisinde sarhoşlar arasında çıkan ağız dalaşı sırasında Belgutai’ı yaralayan Buri-boko da esir alınanlar arasındaydı, ama diğerleriyle birlikte serbest bırakılmıştı. Bir bayram sırasında, Çingis, onun Belgutai’la güreşmesini istedi. Çünkü Moğol âdetlerine göre bayramlarda güreş yapılırdı. Buri-boko, hanı tekrar kızdırmamak için Belgutai’a yenilmeye karar verdi. Yenilmiş gibi yaparak kendini yere attı; fakat üstüne çıkıp oturan Belgütai, hanın işaretiyle onun bel kemiğini kırıverdi. Bu çirkin davranış bütün halkın gözü önünde sergilenmişti. Fakat “Gizli Tarih”in müellifi efkâr-ı umumiyenin tepkisine hiç değinmediği gibi, olayı da onbeş yıl farklı bir tarihle göstermektedir. Çingis’in bu süre zarfında nerede olduğunu sadece Çin kaynağı “Meng-ta P’ei-lu” açıklamaktadır. Buna göre Çingis, onbir yıl Curçenler’in elinde esirdi. Peki oraya nasıl düşmüştü? Bu konuda ancak tahmin yapılabilmektedir. Temucin’i esir göstermek, ancak sabık rivâyetlerle mümkündür. Göründüğü kadarıyla, Seçe-biki ve Tayçu’nun katledilmelerinin intikamını almak isteyen sadık arkadaşları vardı. Elbette ordanın tam saygı ve sempatisini kazanmış olan Çingis’i ele geçirmek zordu. Ancak, millî bir kahramanın alçakça öldürülmesi, hanın otoritesini düşürmüştü. İşte o zaman suikastçılar, Temucin’i de tıpkı ataları gibi ağaç eşeğin üzerine mıhlayarak öldürmeyi kafaya koymuşlardı. Fakat Temucin, Tatarlar’a karşı yardım alabileceği önemli bir mevkiye gelmişti. Bu yüzden, belki de onu yakalamışlar, fakat infaz etmemişlerdir. Bu bir masal olabilir, ama rivâyet bilinen vakıaya ters düşmemektedir. Bilinmeyen tek şey, olayın ne zaman vukû bulduğu ve burada anlatılan olayların birbirine ne kadar yakın olduğudur.

88

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

130. Kronoloji Sayılan olayların seyri üzerinde durulurken, en büyük zorluk bir kronolojinin olmayışından kaynaklanıyor. “Gizli Tarih”in müellifi, sadece olayların müteakibiyeti üzerinde durmakta; olaylar arasındaki zaman fasılaları konusunda ise, göründüğü kadarıyla, takribi bir anlatım yer almaktadır. Müphem bir şekilde şöyle yazıyor: “Bundan kısa süre sonra..” (Gizli Tarih, § 128), “daha sonra” (Gizli Tarih, § 129), “bu esnada” (Gizli Tarih, § 132) ve daha sonrasında 1201 yılına kadar uzanan bir boşluk var. Halbuki bu süre boş geçmiş değildir. Ancak, eser 1240’da yazıldığı için, ya müellif birçok şeyi hatırlamamaktadır veya kısacası bîhaberdir. Temucin’in çocuklarının yaşlarına bakarak “canlı kronoloji”yi uygulamayı deneyelim. İlk oğul Cuçi, Börte’nin Merkit esaretinden kurtarılmasından hemen sonra, yani 1182’de dünyaya gelmiştir. Üçüncü oğul Ügeday, 1241’de 56 yaşında ölmüştür. Demek ki, 1185’de doğmuştu. Ağabeyi Çağatay, 1183-1184 yılları arasında dünyaya gelmiş; son oğul Toluy ise, Çin kaynaklarının kesin şehadetine binaen, 1193’de doğmuştur.18 Dolayısıyla Ch’ao Hung adlı diğer bir Çinli yazarın kaydına binaen, Temucin, kaçıp kurtuluncağa kadar “on yıldan birazcık fazla bir süre” Curçen esaretinde kalmıştır.19 Temucin’in ne zaman esir düştüğü belli değil, ama 1198’de onu tekrar ordanın başında görüyoruz ve 1197’de Naymanlar tarafından Kerait yurdundan kovulan bedbaht Toğrul’u tekrar tahtına iade ediyor.20 Demek ki 1186’da esarete düşmüştü ve Borciginler arasında tek esmer kişi olan Toluy, oğlunu tanıyan babasının yokluğunda dünyaya gelmişti. Teklif edilen bu versiyonda bir tezat olmadığı gibi, kaynaklarda belirtilen olaylar arasındaki boşluğu da izah etmektedir. Elbette dünya fâtihinin on yıllık bir esaret süresini yazmak, herhalde uygun düşmezdi. Çingis’in yokluğu sırasında ordası zor günler yaşadı. Khasar, iyi bir okçu, atlet ve cengaverdi; fakat bir yönetici kabiliyetine sahip değildi. Dahası, Temucin’e karşı idi ve ordayı hâkimiyetine verdiği Toğ18 Munkuyev, N. Ts. Kitayskiy istoçnik o pervıx mongolskix xanax. M., 1965, s. 103. 19 Meng-Ta pei-lu, s. 49. 20 Gumilëv, Muhayyel, s. 151 (R. Grousset ve K. Wittfogel’in belirttikleri tarih).

YA S A V E YA S A K A R Ş I T I M Ü C A D E L E

89

rul’dan yana bir tavır sergilemekteydi. Altan ve Huçar da bu konuda onu destekliyorlardı. Anlaşılan başsız kalan halk oraya buraya dağılmaya başlamıştı ki, Temucin geri döndüğünde, 13000 savaşçı yerine topu topu 2600 kişi bulabilmişti. Her şeye yeniden başlamak gerekiyordu. Ancak, etnik büyüme devam ediyordu. Nitekim kronoloji de bunu göstermektedir. Sezonluk takvim -otların yeşermesine bakılarak zamanı belirleme,- yerini 12 yıllık hayvan takvimine bırakmıştı. Yani her yıl bir hayvan adıyla anılıyordu. Bu hesaplama şekli Çinliler’den ödünç alınmıştı.21 Çinliler, beş tabiat olayının adını kullanarak bu takvimi geliştirmişlerdi. Bunlar: Ateş (kırmızı), toprak (sarı), su (siyah), maden (beyaz) ve ot (mavi-yeşil) idi. Buna erkek ve dişil (müzekker ve müennes) türler ilave ederek, 120 yıllık bir çevrim elde etmişlerdi ki, gerek günlük ihtiyaca ve gerekse vakayinamelerde tarih belirlemeye rahatlıkla yetiyordu. Her halde 120 yıllık bir hata söz konusu olamazdı. Her ne kadar tarihleri kısa ise de, Moğollar’a 12 yıllık hayvan takvimi yetiyordu; fakat bilahere bunu iki misline çıkardılar: Sarı ve sarımtırak, mavi ve mavimtırak vs.22 Fakat bu hesaplama sistemi bizim kaynaklarımızda uygulanmıyordu. Çevrimli takvim, günlük hayatta kullanılmaya müsaittir. Nitekim biz de Sümerler’den dünyanın kendi çevresinde yedi günde bir dolaşması hesabını alarak haftayı benimsemişizdir.23 Takvim konusu bizim için başka bir anlam da ifade etmektedir. Çünkü etnogenezle sıkı bağlantısı bulunan kültür-o-genez alanına girmektedir. Büyük Bozkır’ın sahibi olan Türkler ve Uygurlar, Moğollar’ın ataları değildirler. Bu iki etnogenez halkası arasında, canlı etnik hatıralarla doldurulmayan bir boşluk ve fasıla vardır. Türk ve Moğol dinleri, birbirinden farklıydılar. Ekonomi şekilleri arasındaki benzerlik, aynı tabii şartlara tek tip bir adaptasyonla izah edilmektedir. Sosyal tekamül seyri ise, halk kitleleri için önemli ve bariz detaylarda uyuşum arzetmemektedir. Hyung-nu [Hun] ve Tabgaçlar’ın 21 Meng-ta P’ei-lu, s. 117-118. Известия Северо-Восточного 22 Katanov, N. F. Vostoçnaya xronologiya//Izvestiq Severo-Vostohnoархеологического и этнографического института.instituta. Вып. 1. Казанъ, 1920. go arxeologiheskogo i ‘tnografiheskogo Vyp. ¿. Kazan;, 1920. 23 Gumilëv, L. N. Etnos i kategoriya vremeni, s. 143-157.

90

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

torunlarında kaydedilen etnik tekamül enerjisi, X. Yüzyıla doğru sönmüş; Moğollar’ınki ise XII. Yüzyılda atağa geçmiştir. Kısacası Hunno-Türkler ve Moğollar, tıpkı Romalılar ile Germano-Roman Avrupası veya Milat başlarındaki Heleno-Roma ve kendilerine Romaioi adını alan Bizanslılar gibi iki farklı süper-etnos idiler. Mâlumdur ki, tabiat olayları kaçınılmaz olarak değişkendir. İnsan eli ve aklının eserleri, yani kültürler ise, kendi kendine gelişemezler.24 Bazen bir yerlerden ödünç alınır, bazen de bozulurlar. Bozulabilen maddelerden teşekkül eden maddî kültür, bazı izleri kalsa bile, uzun süre varlığını sürdüremez. Kap kacaklar, kayalar üzerine kazınan kitâbeler, mezarlar bu türdendir. Takvim gibi ihtiralar, ihtiyaç duyulduğu zaman ödünç alınır. Moğollar ise, böyle bir şeye, han ve halk el ele vererek yeni bir devlet kurmaya giriştikleri sırada ihtiyaç duymuşlardır. Bu ihtiyaç 1201’de hasıl olmuştur ve göründüğü kadarıyla bu yöndeki çalışma, XII. Yüzyıl sonlarında yirmi otuz yıl kadar sürmüştür. Aynı dönemlerde, hukuk, ahlak, din ve eğitim sistemleri de gözden geçirilmekteydi.

131. Gelenekler Karşısındaki Yasa Sanırım, yazılı olmayan gelenek hukukunun yerini yeni kanun Yasa’nın alması, etnogenezle herhangi bir ilişkisi olmayan bir olaydır. Ama biraz düşünelim: Alışılmış ikili münasebet formlarını değiştiren yeni kanunların konuşu, davranış kalıplarının değişimi, yani etnosun peniden doğuşu veya en azından etnogenez safha değişimi aşamasında olur. İkinci varyant, ekonomik şartların değişmesiyle bağlantılı olabilir. Ancak, sürüler aynı meralarda otladığı, avcılık aynı minvalde devam ettiği sürece, yaşam gereçleri yerli ustalar tarafından yerli malzemelerden hazırlanır. Yani daha sonra yazılmış kanunun ortaya çıkışı, çevremizi saran araçların değişmesinin bir sonucuydu; fakat insanların bütünüyle değişmesinin bir sonucu değildi. Etnik alt-sistemler ise, nadiren yükselen passioner gerginliklerdir. İşte, Çingis-han’ın ordası böyle bir mozaik tarafından teşkil edilmişti. ЛГУ. 1968, № 12. 24 Kalesnik, S. V. Problema geografiçeskoy sredı// Вест. Vestn. LGU. 1968. ! 12; Gumilëv, L. N. O sootnoşenii prirodı i obşçestva soglasno dannım istoriВест. ЛГУ. 39.39. çeskoy geografii i etnologii//Vestn. LGU.1970, 1970.№!24, 24,c.s.

YA S A V E YA S A K A R Ş I T I M Ü C A D E L E

91

Yeni yasa düzeni, on yıl zarfında şekillenmiştir. Bu, bir cihetten kısa bir süredir; diğer yönden ise âni bir olaydır. Çingis ulusunun bütün Moğol kabileleri için geçerli olan Yasa, Temucin’in Çingis-han olarak tüm Büyük Bozkır’ın hakanı seçildiği 1206’daki Büyük Kurultay’la aynı anda yayınlanmıştı. Fakat Yasa, bu tarihten sonra ikmal edilmiş ve genişlemiştir. Bu da Horezmşahlar’la yapılan savaştan önce 1218’de ve Tankut hükümdarlığının zaptı sırasında 1125’de gerçekleşmiştir.25 Ne var ki, yeni davranış kalıp unsurları esnekleşmeye başlamıştı. 1206’ya kadar bu davranış kalıplarının tüm ülke yöneticilerinin şiddetli muhalefetini ihdas ettiğini varsaymak gerekir. Peki ama, alışılmış eski kanunları kodifiye etmek varken, yeni kanunların konulması niye? Bunun sebebi, alışılmamış, ama olması hedeflenmiş yeni davranış kalıpları ihdas etmektir sadece. Bu demektir ki, her kanun, daha önce normal veya masum sayılan şeyi yasaklar. Yasa da yeni bir kanundu.26 Çingis-han’ın Yasaları, adam öldürmeyi, livatayı, kadının ihanetini, hırsızlığı, yağmayı, çalıntı malı satın almayı, kaçak köleyi saklamayı, büyücülüğü, yakınlarına zarar vermeyi, kasıtlı iflası, yani borcu ödememeyi, emanet silahın iade edilmemesini, sefer veya savaş sırasında kumandanını kaybetmeyi ölümle cezalandırıyordu.27 Bir yolcuya su veya yiyecek vermeyi reddeden de aynı cezaya çarptırılıyordu.28 Silah arkadaşına yardım etmemek aynı şekilde cezalandırılan suçlar listesinde yer almaktadır. Yasa, ayrıca, kim olursa olsun, bir diğerinin hazır bulunmaması halinde onun yemek hakkını yemeyi yasaklamaktadır. Umum yemek masasında hiç kimse bir diğerinden daha fazla yememek zorundadır. Ağır suçlar, ölümle cezalandırılıyor; hafif suçlar ise bedenî ceza veya belli bir yere (Sibirya’ya) sürgünle tecziye ediliyordu. Bazen de 25 26 27 28

Vernadskiy, O sostave Velikoy Yası s. 6-7. Age., s. 32-33. Grjimaylo, Zapadnaya, s. 438-439. “Herhangi bir kişi, taarruz veya ricat sırasında, eşyasını, silahlarını veya yükünün bir kısımını kaybederse, onun arkasından gelerek bunları bulan kişi, atından inip onu almak ve kaybeden, düşüren kişiye vermek zorundadır. Aksine hareket eden kişi ölüm cezasına çarptırılır”. (Makrizi; bkz. Berezin İ. N. Oçerk vnutrennego ustroystva ulusu Djuçieva//Trudy Vostohnogo Imp.общества. Arxeologiheskogo Труды Восточного Имп.otdeleniq Археологического ч. 8. Спб., 1864, с. 440. ob]estva. H. 8. SPb., 1864, s. 440.

92

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Moğol olan kişi, at hırsızlığı veya adam öldürme suçundan dolayı para cezasına çarptırılıyordu ve Müslüman için verilen para cezası, Çinli birinin öldürülmesi halinde verilen cezadan daha çoktu. Yeni kanunun hiçbir yenilik içermediği düşünülebilirmiş. Ya başka türlü mü olacaktı? Ancak unutmamak gerekir ki, bizzat Temucin, Bekter’i öldürdüğü için infaz edilmemiş, Börte’yi sadakatsizliğinden dolayı suçlamak şöyle dursun, Cuçi’yi evlat olarak bağrına basmayı uygun görmüş; fakat at hırsızı Tayçar yeni kanuna göre oklanmış, eski bir intikam duygusu oldukça kanlı bir savaşa sebep olmuştur. Bununla birlikte karşılıklı yardımlaşmayı, daha doğrusu karşılıklı yardıma koşmayı emreden kanunu bir yenilik olarak görmek gerekir. Şehirli, köylü veya bozkırlı burjuva, hürriyetini sınırlayan yasakları severek kabul eder; fakat bir menfaati yoksa, kime karşı ne ile mükellef olduğunu dahi bildirmez. Bir inanç prensibi. Bu yüzdendir ki, konsorsiyum üyeleri - kozmonavt grupları, gemi personeli, ıssız yerlerde araştırma yapan heyet mensupları, eşkıya çeteleri, askerî tabur vs. - birbirine diametrik ölçülerde zıt davranış kalıplarına sahiptirler. Yardıma gelinmediği takdirde ölüme mahkumdurlar ve savaşçı arkadaşın kendilerini terketmeyeceğine inanmak zorundadırlar. Çingis, “Olman gereken kişiyle birlikte ol” sosyal imperatifi yardımıyla kendine bağlı kişilerden etnik yükseliş aşamasının teşkilatını kurmuştur. Bu etnogenez safhasını “kale hukuku”29 olarak adlandırmak pek doğru olmaz; çünkü han da dahil herkes “kalenin içindedir”. Aksine burada, Viking hareketi, erken İslamî cihad savaşları, ilk Hristiyanların kendilerini feda edişi ve Zulular’ın Çaka’yı kendilerine kumandan seçmeleri gibi hareketlerde yankısını bulan herhangi bir etnogenezin başlangıç safhası apaçık olarak görünmektedir. Bu durumda Yasa’yı, bir inkübasyon safhasının değil, aksine yeni bir ulusun, Moğollar’ın passioner yükseliş aşamasının kaynağı olarak görmek gerekir.

132. En Önemlisi Yeni doğan bir ulusun bünyesindeki davranış kalıbının değişimi ne kadar önemli olursa olsun, o ulusun kaderini belirleyen şey bu değil, aksine komşularla, yani etnik çevreyle olan ilişkilerdir. Moğol29 Age., s. 17-18.

YA S A V E YA S A K A R Ş I T I M Ü C A D E L E

93

lar’ın büyük kesimi, eski ve alışılmış hayat formlarını benimsemekteydi. Askerî demokrasi sistemi onlar için cazip değildi ve hatta aksine onu sevmiyorlardı da. Keskin nişancı Merkitler, Çingis’in düşmanıydılar. Savaşçı Tatarlar da öyle. Curçenler, bozkırlı tüm dikbaşlılara karşıydılar. Naymanlar, Bozkır’da liderliğe oynuyorlardı ve Batı Moğolistan’daki orman halkı Oyratlar da onları destekliyorlardı. Moğol ordasını destekleyen tek müttefik, Kin (Altın) İmparatorluğu’ndan “wang” ünvanı olan Kerait hanı Toğrul’du. Moğollar ona “Wan-han” diyorlardı. Ancak Toğrul, kendi hükümdarlığında fazla sevilmiyordu. Ondan nefret eden pek çok tebaası, Naymanlar’ın hakimiyetine girmeyi tercih etmişlerdi. Bu durumda Toğrul, önce Yesügai, arkasından Temucin’in yardımıyla, yani Moğollar’ın desteği ile tutunabilmekteydi. Dolayısıyla Toğrul’a düşman olanlar, Temucin’e de düşman kesilmişlerdi. Bu yüzden Keraitler’in desteğine bel bağlanamazdı. Orda içinde de huzur yoktu. Süb-passionerler, disiplini sevmiyorlardı. Bu yüzdendir ki, Temucin’in yokluğu sırasında kardeşi Khasar’ın yönettiği ordanın savaşçı sayısı, ciddi ölçüde azalmıştı. Sadık kalanlar, sadece Çingis’in nükürleri, Uru’ud ve Manghud kabileleriydi. Bu durumdan en iyi çıkış yolu, bir barış anlaşmasıydı; fakat o dönemde tüm dünyada kökleşmiş diplomasi anlayışı mevcut olmadığı için, anlaşabilmek de zordu. Eğer bir büyükelçi kabul edilemez bir teklif götürürse, öldürülüyordu. Bazen bu yüzden savaş çıktığı da oluyordu, ama her zaman değil. Ancak çıkan bu savaş, işlenen suçtan dolayı değil, sadece üzerinde anlaşmaya varılamayan meseleyi halletmek maksadıyla çıkarılıyordu. Moğollar’ın yeni sosyal imperatifi - yardıma gelme,- ihanetin kurbanı olacak savaşçı arkadaşa verilen bir garanti içeriyordu. Eğer onu kurtaramazlarsa, o takdirde misafirperverlik kanununu bozan kişiden intikam almaya girişiliyordu. Moğollar’ın düşmanları, savaşta acı çektikleri, günümüzde yanlış bilgilendirme (desinformasyon) denilen yalanın yaygın olduğu, kimse elçi öldürmediği için suçlu olamayacakları, dolayısıyla yabancı birinin işlediği suçtan dolayı sorumlu tutulamayacakları şeklinde itirazda bulunuyorlardı. Moğol hukuk anlayışı ise, savaşta ölmenin tabii bir şey olduğu “savaş sırasında kahramanlık gösteren kişinin yargılanmayacağı” itirazında bulunuyordu. Dahası, esir düşen asil düşmanı bağışladıkları gibi, kıdemini göz önünde bulundurarak Moğol askerî saflarına da

94

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

alıyorlardı. Moğollar, tıpkı Mitraistler gibi, desinformasyon yoluyla, durumun kritik olduğunu gören düşmanı ihanet veya itimat yeminini yani anlaşmayı yahut misafirperverlik geleneğini bozma konusunda ikiye ayırıyorlardı. Böylece anlaşmaya ihanet edenler ve misafiri öldürenler, akrabalarıyla birlikte acımasızca ortadan kaldırılıyordu. Çünkü onların akrabaları da irsî olarak hainin özelliklerini taşıyabilirlerdi. En son olarak, elçilerin öldürüldüğü şehirlerdeki ahalinin kılıçtan geçirilmesi, Moğollar nokta-i nazarından mantıklı bir hareketti. Başındaki yöneticiyi destekleyen halk, onun suçunun sorumluluğunu da paylaşmak zorundadır. Halkın ezildiği sınıflı toplumlarda, böyle bir görüş saçmadır, ama sınıf zulmüyle tanışmayan Moğollar, ayırım yapamazlardı. Parlamenterlerin öldürüldüğü şehirlere Moğollar “kötü şehir” adını veriyorlar ve yaptıklarının hakkanî olduğuna inanarak, o şehirleri ortadan kaldırıyorlardı. Tamamıyla yakılıp yıkılan Belh ve Kozelsk şehirleri bunlardandır. Üstelik de sonuncusuna en yakında bulunan Smolensk, Kiyef ve Çernigov şehirlerinden hiç bir yardım gelmemiş; Vladimir knàzı Yaroslav ordusuyla birlikte Litvanya’ya çekip gitmiştir. Anlaşılan onlar, Kozelsk şehrinin neden ortadan kaldırılacağını biliyorlardı ve bu yüzden kıllarını bile kıpırdatmamışlardı. Daha sonraları elçilerin öldürülmesi sebebiyle Sung İmparatorluğu ortadan kaldırılacak ve Macaristan yerle bir edilecekti. Hristiyan ve Müslüman yazarlar, bu savaşların sebeplerini görmezlikten gelmiş, daha doğrusu sessiz kalmayı tercih ederek bu yakıp yıkmaları Moğol canavarlığının bir özelliği olarak göstermişlerdir.* Halbuki diğer durumlarda mesele tamamen başkadır. “1221 yılının Şubat ayı sonlarında, Moğollar Merv’i ele geçirdiler ve güya şehir halkının yarısını kılıçtan geçirip, yarısını esir ederek alıp götürdüler. Aynı yılın sonlarında Merv şehri isyan etmiş, tekrar ele geçirilmiş ve 100 binden fazla insan helak olmuştu.. Birkaç ay sonra Merv, Moğollar’la savaşmak için on bin kişilik bir ordu çıkardı. Anlaşılan yüzbin kişi, sanki Moğollarca Hazar-ötesinde ve İran’da yeniden kılıçtan geçirilmek ve sadece yazarların eserlerine konu olmak için ortaya çıkmışlardı.”30 *

Örneğin Sir Henry Howorth, Moğollar için “en iyi yıkım mühendisleri” tabirini kullanır. (Bkz. Vernadsky, G. The Mongols and Russia, p. 3) (Çev.) 30 Grjimaylo, Zapadnaya, s. 430.

YA S A V E YA S A K A R Ş I T I M Ü C A D E L E

95

Hayır, elbette ki Moğollar iyi kalpli insanlar değillerdi! Öbür türlü zaten herhangi bir harekette bulunamazlardı. Çünkü her üç cephede - Çin, Orta Asya ve Kumano-Rus- silah ve sayıca kendilerinden bariz şekilde üstün düşmanlarla savaşıyorlardı. Sadece disiplin ve manevra kabiliyeti sayesinde galip gelmişlerdi. Bu iki unsur, her ne kadar sadece yüksek passionerlik sırasında mevcut olabilirse de, sonuncusu yeri geldiğinde orijinal bir mantalite ve davranış kalıbı ortaya koyacaktı. Moğol ordusu, giriştiği hareketin sonuçlarını hesaba katmıyordu ve esasen savaş sırasında kimse asla bir şey düşünemezdi. Çünkü onlar, sadece passioner itki neticesinde değişmiş bulunan mizaçlarının kendilerine emrettiklerini yerine getiriyorlardı. Hiçbir zaman yaptıklarının doğru veya suçlu olup olmadıkları şeklindeki bir soru kafalarını kurcalamamıştı bile. Bir etnosun popülasyon boyutundaki faaliyetleri, o etnosun çevresini saran ortam, kültür ve genetik hatıralar tarafından proğramlanır. Onlar, kişisel boyutta serbest idiler. Moğollar kadar, düşmanları arasında da iyi ve kötü, cimri ve cömert, cesur ve korkak insanlar vardı ve bunlar statik etnogenez kanunları nazarında herhangi bir anlam ifade etmiyordu. Ama önemli başka bir konu vardı: Farklı dünya görüşlerine sahip insanların çatışması, fırtınalı bir reaksiyon doğurur: Farklı geleneklere sahip artık passionerlerin ölümü! Geriye kalan ise, artık ilk süreç unsurlarına benzemeyen bir kişidir. Yani bir sonraki passioner patlamaya kadar, belli belirsiz hayat süren sıradan bir insan hayatta kalır. Burada tabii bir süreçten bahsedildiği için, ahlakî değerler onun yanında önemsiz şeylerdir.

133. Din ve Yasa Yukarıda, davranış kalıplarını meydana getiren üç parametre gösterilmişti: Coğrafî olanı–çevre, biyolojik olanı–irsî alâmetler, psikolojik olanı-kültürlerdir ki, gerek dinî ve gerekse ateistik olan ideolojik konsepsiyonlar bu cümledendir. Ateizm, yeryüzünde dinlerden daha az yaygın değildi ve ateist görüşler arasındaki ayrılıklar, çoğu kez dinler arasındaki farklılıklardan daha derindi. Örneğin, lüzumsuz düşüncelere vakit ayırmayı öğütleyen Konfüçyanizm; sadece kendi fantazilerini seyrederek, çevredeki uyumsuzluklara aldırış etmeyen Zen Budizm; maddeyi var saymayan (me on), varlığın kay-

96

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

naklarını ise kişiliksiz Pleroma ve onun emanasyonu–bölgeleri olarak gören Gnostisizm; “orta” dünyayı “gökyüzü” ile “yer altı” dünyası arasında vasıta olarak kabul ederek bizi orta dünyaya bağlayan Şamanizm ve Allah’ı inkar edip, bizim dünyamıza ters bir karşı dünya propagandası yapan İsmailizm.. Bunların tamamı, her ne kadar diğer bir çok dinler gibi onların da bilimsel ateizmle her hangi bir ilgileri yoksa da, bir tür Tanrı tanımazlıktır. Dolayısıyla teist ideolojik sistemler, - İslamiyet, Hristiyanlık, Yahûdilik ve Mitraizm,- pek çok ortak yönlere ve daha az görüş ayrılıklarına sahip dinlerdir. Ancak bunlarla ilişkili olan kültürler, etnolojik meselelerin, teolojik meselelerle aynı anlama gelemeyeceğini gösteren orijinal değerlerdir. Her ne kadar sonuncular, etnik temaslarda önemli bir rol oynarlarsa da, bir noktada nevi şahıslarına münhasır kültür endikatörü sayılırlar. XII. Yüzyıl Moğolistan’ı ise inançların buluştuğu kavşak noktası idi. Keraitler, Nesturî; Naymanlar, Nesturî ve Budist; Tatarlar ve Curçenler, Şamanist; Tankutlar, “Kızıl” Budist idiler. Uygurlar, Hinayana Budizmi ve Nesturîliği; Sibirya’nın “orman halkları” kendi klan kültlerini benimsemişler; Eski Moğollar ise, Mitraizmin Doğu varyantı olan Bhon dinini almışlardı. Mitraizm, Roma’da Yenilmez Güneş kültü olarak benimsenmiş ve Mitra, ahdi bozmayı, karşısındaki kişiyi aldatmayı ve ihaneti yasakladığı için özelikle lejyonerler arasında yayılmıştı. Mitra, Doğuda Beyaz Işık Tanrısı– kozmik tanrı olarak ortaya çıkmıştı ve güneşin ancak “Mitra’nın Gözü” sayıldığı Gökyüzü idi. Ama Moğolistan’da da dünyevî adalete riayet ediyordu. Mitraistler, ihaneti ve bu cümleden misafiri öldürmeyi en korkunç ve affedilmez günah saydıkları için, elçilerin öldürülmesinin karşılığı olarak sergilenen davranışlar, sadece pratik bir anlam içermiyor, aynı zamanda Moğollar’ın iliklerine işleyen eski dünya görüşünün mirasını veya derin bir inancın ifadesini yansıtıyordu. Moğol elçilerinin dokunulmazlığıyla ilgili kanunun hayli sonraları uygulandığını, muahhar diplomatların Çingis-han’ın ve yasasının hatırasına sığındıklarını; bu yüzden de Eski ve Orta Çağ’da yabancıların öldürülmesi olayına tanık olunmadığını kaydetmek gerekir. Dolayısıyla XIII. Yüzyıl insanları, cezaya yol açacak sebebi dahi unutarak Moğollar’a karşı gerçekten kırgındılar. Hunlar ve eski göçebeler, bu tür sonuçlar alamamışlardı. Hunlar’ın ve Uygurlar’ın bu tür başarılar elde edememelerinin en belli

YA S A V E YA S A K A R Ş I T I M Ü C A D E L E

97

başlı sebeplerinden birisi, Yasa’yı uygulayan Moğollar’ın aksine, yabancı dinleri kolayca benimsemiş olmalarıdır. Yasa’ya ve Çingishan’a düşman olan ve eski geleneklere bağlı kalan diğer Moğollar, çapul seferlerini sürdürmüş, misafir ve dostlarına ihanete devam etmişlerdir. 1235 ve 1236’da Büyük Macaristan’a (İtil-ötesi) iki seyahat düzenlemiş bulunan Macar rahibi Julian,31 “Tatar” adını “İsmailî” adlandırmasıyla değiştiren bir halktan bahseder.32 Rivayete göre Tatar hanı Gurguta’nın33 savaşçı bir kızkardeşi vardır. Bu kız, komşu kabilelere akınlar düzenler ve bu akınlar sırasında esir düşer. Kabilenin reisi kıza tecavüz eder ve öldürür. Gurguta, bu haksız davranışı cezalandırmak için o kabileye savaş ilan eder. Bunun üzerine katil “yakınlarıyla” birlikte Ornah (Urgenç34) sultanına kaçar. Bundan sonra35 Kumanlar’ın ülkesinde “Buz Nehri’nin36 kumandanı” Gureg, diğer bir kumandan Bitut’a saldırır; onu mağlup eder ve yağmalar. Bitut, iki oğluyla birlikte Ornah sultanına sığınır; fakat sultan onu yakalar ve şehir giriş kapısına asar. Oğulları kaçıp kurtulmayı başarırlar ve geri dönerler; ancak, Gureg büyük olanını yakalar ve atlara bağlayarak parçalatır. Küçük olanı Gurguta’ya sığınır; ondan yardım ve adalet ister. Gurguta, bu isteği olumlu karşılar ve Gureg ve Ornah sultanını mağlup eder. Bundan sonra “Pers hükümdarını itaat altına alarak”, Kumanlar’a saldırır ve ülkesini hâkimiyeti altına alır. Onlar (Tatarlar) buradan Büyük Macaristan’a sarkarlar ve 14 yıl sonra onu fethederler. 31 Anninskiy S. A. İzvestiya vengerskix missionerov XIII-XIV vv. o tatarax i Историческийarxiv. архив. ИИИ. М-Л. 1949, с. 71-94. Vostoçnoy Yevrope//Istoriheskij III. M-L., 1940, s. 71-94. 32 Age., s. 83. Bir süper-etnosun ad değiştirmesi, iki farklı çağın yaşandığını gösterir. Bir safhadan diğerine yavaşça geçiş, geleneklerin yıkılması ve yeni bir etnogenez itkisinin başlangıcı demektir. 33 Galiba Julian hatıralarını Farsça yazmıştı. Çünkü Moğollar’ın atası Börte-Çino’nun (Bozkurt) adını, Farsça “gurg” (kurt) kelimesine Moğolca “üt/ut” eki ilave ederek yazmış. Dolayısıyla Gurgut, Moğolca “kurtlar” anlamına gelen bir etnonimdir, fakat hanın, yani Temucin’in özel ismi değildir. 34 Plano Carpini ve Rubruk’un Doğu Ülkelerine Seyahatleri, s. 209. 35 Tarih belirtilmemiş, ama muhtemelen 1208-1216 yılları arasıdır. 36 Güney Bug; bkz. Anninskiy, S. A. İzvestiya vengerskix missionerov.., s. 84.

98

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

134. Başka Türlü Olabilir miydi? Elbette olabilirdi! Temucin, serseri bir okun kurbanı olabilir veya Curçenler arasında geçirdiği esaret günlerinde hastalıktan ölebilirdi. Kardeşi Khasar, cesur ve güçlüydü, ama diğer kabiliyetlerden yoksundu. Çingis’e düşman olan insanlar arasındaki passioner kişilerin sayısı, onun ordasında bulunan passionerlerin sayısından hiç de az değildi. Çingis’in kendisi bile kabiliyetli bir kumandan değildi. Bu yüzden ileride muhteşem kumandanlar olabilecek kabiliyetli insanları kendi safına çekmeyi başarmıştı. Ve bunlar dahi ona hemen bağlanmış değillerdi. Ancak bu noyon ve nükürlerin, savaşçıların kurultayda seçtikleri Çingis torunlarına da sadık oldukları göz önünde bulundurulacak olursa, onların Temucin’in şahsına değil, Yasa’nın temsil ettiği düzene bağlı olduklarını var saymak gerekir. Fakat durum bu ise, o takdirde bir cihan imparatorluğu kuruluşunun, passioner bir itki tarafından proğramlandığı, bu imparatorluğun öylesine kendiliğinden ortaya çıkamayacağı görüşü teklif edilebilirmiş. Kesinlikle, hayır! Eğer 1201-1206 yılları arasında Çingis-han’ın Moğolları, kendi kabilelerine ve komşularına karşı birkaç zafer elde etmemiş olsalardı, böyle büyük bir imparatorluk da olamazdı. Sadece, her ne kadar tam bir determinizm söz konusu değilse de, o sırada çığ misali bir süreç yaşanmaktaydı. Öbür türlü olsaydı, Mısırlı Memlükler, Çekler ve Japonlar, Moğol saldırılarını durduramazlardı. Hatta aynı şeyi Merkitler, Keraitler, Tatarlar, Naymanlar ve en nihayet kabiliyetli bir kumandan olan Camuha da yapabilirdi. Sahi, öyle olsaydı ne değişirdi? Curçenler’e karşı daha sönük bir zafer kazınılırdı; Orta Asya ve İran’da Moğollar yerine Peçenekler ve Karluklar hâkim olurlardı. Rusya’da ise... onu daha sonra anlatacağız. Çingis’in küçük ordası mevcudiyetini sürdüremeseydi, Yasa ortaya çıkmaz, onun yerine eski hukuk geçerliliğini korurdu vessalam! Ancak, Yasa gelenekleri tam olarak uygulanamamıştır. Çünkü “ulus, ordu demektir” prensibi, XIV. Yüzyılın trajik olaylarına kadar, geçici de olsa, “ulus, kabileler federasyonu demektir” prensibine galip gelmiştir. Çin’deki Moğol askerleri, Çinliler’in evlerinde taşkınlıklar yapmaya başlayınca, bir gecede kılıçtan geçirilmiş; sağ kalanlar, hanlarıyla birlikte 1369’da Bozkır’a geri dönmüş, bir avuç savaşçı ve bitip

YA S A V E YA S A K A R Ş I T I M Ü C A D E L E

99

tükenmiş bir enerjiyle son derece kötü bir müdafaa sergilemişlerdi. İşte o dönemde Bozkır’ı Çin saldırganlığına karşı koruyanlar, ilk passionerlik potansiyelini ve eski geleneklerini muhafaza eden Oyratlar’dı. Onlar, Moğollar’dan “daha iyi” değillerdi, ama askerî operasyon mıntıkaları daha iyi idi. Bu yüzdendir ki, Avrupalı üstadlarımız onların bir sonraki efsaneyi yaratışlarının sebeb-i hikmetini anlayamamışlardır. İslam sultanlığına dönüşmesinden sonra Altın Orda’da “büyük fetret” dönemi kendini gösterdi. Bunu devletin siyasî çöküşü, onu da Kazan Tatarları, Kırım Tatarları, Astrahanlılar, Sibirya Tatarları, Nogay Tatarları ve Kazaklar şeklindeki etnik parçalanma takip etti. Bütün bu halklar, atalarının geleneklerine tekrar döndüler. Bazı hallerde de devlet yapısına sahip kabile federasyonları veya cüz [yüz]ler teşkil ettiler. Orta Asya ve İran’da, göçebe tahakkümüne karşı İslamî tepkiler ortaya çıktı. Moğollar’ın yıktığı sabık Horezm Devleti’ni yeniden kuran Türkleşmiş Moğol (Barlas) Timur, bu hareketin öncülüğünü yüklendi. Artık Yasa’nın yerini şeriat, nükürlerin yerini gulamlar, hanın yerini emîr alırken, din seçiminde de serbesti getirildi. Ataları tarafından fethedilen bu ülkedeki Moğollar ise sadece Batı Afganistan’da bir bâkiye–Hezâreler olarak varlıklarını muhafaza ettiler. Yasa’yla birlikte davranış kalıpları, mukavemet gücü ve nevi şahsına münhasır kültür de ortadan kalktı. Dünya fatihlerinin torunlarının bir kısmı Budist, bir kısmı Müslüman olurken, bir kısmı da Ruslar’la kaynaşarak Hristiyanlaştılar. Göçebe dünyasındaki bu değişim, topu topu 200 yılda tamamlandı. Böyle bir değişim bu kadar hızlı bir şekilde nasıl gerçekleşebilirdi? Genelde mantığın ortadan kaldırıldığı anlarda devreye giren iki aşırılık, burjuvanın ayrılmaz parçasıdır: Fatalizm ve volontarizm. Burjuva zanneder ki, olup biten her şey ya kaçınılmaz şeylerdir, ya da şu veya bu failin iyi yahut kötü iradesinin bir sonucu olarak gerçekleşmiştir. Birinci şık, uygundur. Çünkü düşünme ve sebep-sonuç ilişkilerini araştırma mecburiyetini ortadan kaldırmaktadır. İkincisi de uygundur. Çünkü o da sezginin tatile çıkmasına ve onun yerini sempati veya antipatilerin analizinin almasına imkan tanımaktadır. Nitekim çağdaş bir yazar, eserine “Dünyayı Fethetmeyi Düşünen Temucin’in Hayatı” (Siyah yazılan kısım bana aittir–L. G.) adını vermiş-

100

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

tir.37 Halbuki Temucin, boynuna Tayci’ut talkanı geçirildiği, genç hanımı Merkitler tarafından kaçırıldığı, amcasının boyuna mensup insanların ve kardeşinin kendisini terkettiği, hayatını kurtardığı Wanghan’ın ihanetine uğradığı ve Naymanlar’ın üzerine büyük bir ordu sevkettiği dönemlerde tahta oturacağını hayal bile edememişti. Aksine bu yıllarda düşündüğü tek şey, kendisinin ve ailesinin hayatını kurtarmaktı. Güçlü ve acımasız düşmanlara karşı kazandığı zaferlere gelince, bu, doğru şekilde incelenmesi gereken bir meseledir. Her şeyi, günümüzde “tarihin kanunu” denilen kadere hamletmek elbette mümkün. “Onlar, zafer kazanmaktan başka çareleri olmadığı için galip geldiler”miş. Böyle bir sözü sık sık işitebilirsiniz, ama dinlemeye değmez. Olayların seyri istatistikidir, fakat onda sapmaların doğruluğunu belirleyen zikzaklar daima mevcuttur. İnsanlık tarihi için bunlar önemsiz şeylerdir, ama yaşayanlar için asla. Bu olaylardan sonra Asya tarihi, sanki Çingis-han ve fetihleri hiç olmamış gibi yoluna devam etti. Onlardan geriye sadece bir hatıra kaldı. “Ama, - diye soruyor okuyucu,- eğer sıradan cevaplar ve değerlendirmeler içermiyorsa, bu kitap niye yazıldı ki?!” Açıklayalım neden yazıldığını. Etnoslar, passioner itkiler–mutasyonlar sonucunda tabii bir fenomen olarak zuhur ederler. Bunun nasıl olduğunu izah etmek gerekiyor. Etnik sistemler, entropiler sonucunda enerji yüklerini boşaltırlar. Bu yüzdendir ki, genç etnoslar, yaşlılardan daha fazla potansiyel sahibidirler. Moğollar’ın XIII. Yüzyıldaki başarıları ve XIV. Yüzyılda hızlı bir düşüş yaşamaları da bunu izah etmektedir. Kanlı olayların, natürel kataklizmlerle kıyaslanarak izah edilmesi, passioner gerginliğin yükseliş aşamasını yaşamış olan bazı etnosların diskriminasyon hevesini engeller. Bu itiraz, ırkçılık ve Avrupa merkezciliğinedir. Çünkü sessiz sakin duran her etnos, kendi fırtınalı gençliğini yaşamıştır. Binaenaleyh Moğollar, Türkler, Hunlar, Sarmatlar ve İskitler, kesinlikle Helenler’den, Romalılar’dan, Araplar’dan, Fransızlar’dan, Alman ve İngilizler’den daha geri değildiler. Çünkü etnogenez kuralları, globaldir. Her etnosun, kendi kültürüne, kendi görüş ve ideallerine sahip olma hakkının bulunduğu konusuna gelince, bunun ispat edilmesi gerekiyor. Büyük Bozkır göçebeleri de bu konuda bir istisna değildirler. İşte kitabın yazılış sebebi budur. 37 Kıçanov, Y. İ., M., Vostokizdat, 1973.

YA S A V E YA S A K A R Ş I T I M Ü C A D E L E

101

135. Olayların Seyrinin Değişimi XII. Yüzyılda, Batıda ve Uzak Doğuda, siyasî bir denge mevcuttu. Haçlıların, Bizanslılar’ın ve Müslümanların kuvvetleri, neredeyse birbirine denkti. Kudüs Krallığı’nın tutunabilmesinin sebebi de budur. Kıtan Leao İmparatorluğu ile Tankut Hsi-Hsia Krallığı da Sarı Deniz sahillerinde barış içinde yan yana yaşıyorlardı. Kervan ticareti sayesinde zenginleşen Uygurlar da rahat bir hayat yaşıyorlardı. Guz ve Kanglı kabilelerinin adavetinin içten kemirdiği Kimak Hanlığı sessiz sedasız yıkılmış; Büyük Selçuklu Sultanı Sencer, Orta Asya ve Doğu İran’a bir düzen getirmişti. Bu zeminde, hakanlıktan sekiz “yarı devlet” konfederasyonuna dönüşen Eski Rusya,38 artık doğulu ve batılı komşuları tarafından tehdit edilemezdi. Ama öyle değilmiş. Bir felaket geldi çattı. Her şey altüst oldu. Oluk oluk kan aktı. Topraklar ıssız kaldı. Şehirler yakılıp yıkıldı. Güney Sibirya kadınları ve anaları, kocaları ve oğullarının arkasından göz yaşı döktüler. Ussuri’den Selenge’ye kadar uzanan Uzak Doğu’dan passioner bir itki geçiyordu.39 Orman ve bozkır sınırlarındaki yirmi yıllık felaket sırasında (1115-1135) iki ayrı Sibirya kabile grubu, birbirinin gırtlağını sıkmaya can atan iki güçlü etnos bünyesinde kümelenmişti: Curçenler ve Moğollar. Savaşta şans Moğollar’ın yüzüne gülmüştü. Tabii bu durum, onlara kördüğüm haline gelmiş dış siyaset meselelerini halletme imkanı sağlamıştı. Henüz geçtiğimiz yüzyıldaki tarihçiler, Çingis’in ve torunlarının Moğol ulusunun, onların dünyayı fethetme hevesinin semeresi olduğu; Moğol fetihlerinin, çekirge sürüleri gibi dört bir yana dağılarak önlerine çıkan kültürleri, medeniyetleri ve her nedense zayıf düşmüş yerleşik devletleri yakıp yıkan oradan buradan toplanmış kalabalık ordular tarafından gerçekleştirildiği konusunda en ufak bir şüphe duymadıkları gibi, günümüzde de Moğollar ve komşuları hakkında yığılan bilgiler, sadece alışılmışlığın sonucu olarak ortaya çıkan mütenakız konsepsiyonlardır. Göçebelerin kültürlü şehirleri yakıp yıkan, yerleşik halkları acımasızca kılıçtan geçiren vahşi yaratıklar olduğu şeklinde bir takım görüşler ortalıkta gezinip duruyor. Doğrudur, askerî faaliyetler sırasında ve 38 Nasonov A. N. “Russkaya zemlya” i obrazovaniye territorii drevnerusskogo gosudartsva. 39 Gumilëv, Etnogenez i biosfera Zemli. L., 1989.

102

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

savaşlarda her zaman bazı tahribatlar olmuştur, ama bunun halkın yerleşikliğiyle, kültürle bir alakası yoktur. Eski Uyguristan şehirleri Turfan, Karaşar, Kuça, Kaşgar, Yarkend ve Hoten,- yakılıp yıkılmadığı gibi, aksine alabildiğince zenginleştiler. Semerkand, Moğol istilasından önce Horezmşah Muhammed’in ücretli Türk askerleri tarafından 1212’de, Gazne ise 1215’de acımasızca tahrip edilmiş; Tiflis de 1225’de Gürcistan’ın Celaleddin Horezmşah Mengüberdi’nin ordusu tarafından yakılıp yakıldığı sırada yerle bir edilmişti. Moğollar’ın yolu sadece harabe şehirlere düşmüştü. Gerçek suçlunun tarihin yargısından saklandığı açık, ama onun icraatları, iftiralara karşı korunamayan ve göründüğü kadarıyla ne ile suçlanacağını dahi tahmin edemeyen bir kişi tarafından anlatılmıştır. Meseleyi kavramayı deneyelim. Moğolistan, 80 yıl boyunca üç cephede savaştı. Ona karşı en şiddetli direniş, Curçenler tarafından daha önce fethedilmiş bulunan Kuzey Çin’den geliyordu. Curçenler’i yenmek, ancak son K’ai-feng kalesi düştükten sonra 1234’de mümkün olmuş; daha sonra ise sıra, Çinliler’in Moğol elçilerini öldürdükleri Güney Çin’deki Sung İmparatorluğu’na gelmişti. İkinci cephe, bir noktada güneybatı cephesiydi. Moğollar, 1219’dan beri burada Müslümanlarla savaşıyorlardı ve bölgede Türkmen-Sulçuklu süvarilerine karşı daimi olarak 30 ila 60 bin kişilik bir tabur tutuyorlardı. Kuzeybatı (Doğu Avrupa) cephesi, üçüncü plandaydı ve orada Moğollar’ı asıl öfkelendirenler Ruslar değil, Rus knàzlarıyla işbirliği yapan Kıpçaklar’dı. Bundan başka Moğollar, bazen Tibet, bazen Sibirya, bazen Kama Bolgarları ve bazan Mordva üzerine özel seferler düzenlemek zorundaydılar. Hiçbir cephede sayı üstünlüğüne ve hatta silah üretimi için demirleri olmadığından teknik üstünlüğe de sahip değillerdi. Yine de 1260’a kadar bütün cephelerde zafer üzerine zafer kazandılar ve 1279’a gelindiğinde Güney Çin’in fetih işini tamamladılar. Bu nasıl mümkün olabilmişti? Sanırım, Moğollar’ın kazandıkları büyük zaferlerde, galipler kadar mağlupların da “payı” vardı. Sadece Çinliler’in müstesna ölçüde zayıf direnişleri bile, Moğollar’ın Curçen İmparatorluğu’na karşı kazandıkları zaferi açıklamak için yeterlidir. Gerçi burada, Curçenler’in de zaten Çin’de Moğollar gibi fatih durumunda olduğu, ayrıca yerli halka çok da gaddar davrandıkları, bu yüzden Çinliler’in şu veya bu tarafı

YA S A V E YA S A K A R Ş I T I M Ü C A D E L E

103

tutmak için herhangi bir gayret sarfetmedikleri ileri sürülebilir. Çinliler, dağlık ormanlara çekilmek suretiyle canlarını kurtarmak istiyorlardı; savaşçı değildiler, ama savaş kurbanıydılar. Bu yüzdendir ki Güney Çin’de ölümüne savaşmışlar; muharebe uzamış ve ancak Moğollar Man kabileleri olan Miao, Yih-ch’ü, Yao, Lo-lo ve benzerlerini kendi saflarına çektikten sonra zafer ibresi onlardan yana dönmüştür. Çinliler, Yang-tse’nin güneyindeki toprakları yavaş yavaş ve planlı bir şekilde fethetmişlerdi. Huang-tung ve Huang-si ormanlarında yaşayanlar, kahramanca direnmişler, hatta zaman zaman karşı saldırılar bile gerçekleştirmişlerdi. Bir zamanlar kendi bağımsız Nanch’ao Krallığı’nı (649-902) bile kurmuşlar, fakat Sung hanedanı döneminde, 972’lerde,40 bu kabilelerin büyük kısmı gayr-ı ihtiyari imparatorluğun hâkimiyetine geçmişti. Moğollar’ın ortaya çıkışı onlara hürriyetlerini yeniden kazanma konusunda bir ümit ışığı gibi görünmüş ve bu yüzden Güney Sung İmparatorluğu’nun yıkılışında çok önemli yardımda bulunmuşlardı. Peki, Moğollar müttefikler edindikleri için mi suçludurlar? En uzun ve inatçı savaş, Büyük Bozkır içlerinde vukû bulmuştu. Bu savaş, 1201’de kabileler koalisyonunun şekillenmesiyle birlikte başlamıştı. Tatarlar, Oyratlar, Naymanlar ve Merkitler bir federasyon teşkil etmişler, şu beş Moğol boyu da onlara katılmıştı: Tayci’utlar, Salci’utlar, Hataginler, Durbenler ve İkiraslar. Bu kabileler, konfederasyon -gür- amaçlı bir orda (askeri teşkilat41) teşkil etmişler ve gürhan olarak da Camuha’yı seçmişlerdi. Camuha’nın kendi kabilesi Caciratlar’ın ve İkiraslar’ın akrabaları Honkiratlar’ın bu Çingis karşıtı koalisyonda yer almamaları enteresandır.42 Bu koalisyonun kabile yapısının incelenmesi sonucunda, passioner itkinin dokunmadığı yaşlı tip etnosların yer aldığı görülmektedir. Bunlar, Çingis’in çevresinde toplanan “başına buyruk insanlar”ın teşkil ettikleri yeni passioner birliğe karşı mücadele ediyorlardı.43 En önemli rolü de, başlangıçta Çingis’i desteklemiş bulunan, 40 Bkz. Epiçeskiye skazaniya narodov Yujnogo Kitaya. M-L., 1956, s. 149; krş. İts R. F. Etniçeskaya istoriya yuga Vostoçnoy Azii. L., 1972, s. 176, 278’deki haritalar. 41 Orda : Ulus-ordu; bkz. Gumilëv, Eski Türkler. 42 Grjimaylo, Zapadnaya, II/409. 43 Daha fazla bilgi için bkz. İstoriya stran zarubejnoy Azii v sredniye veka. M., 1970, s. 205-218.

104

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

ancak daha sonra 1203’de ona karşı çıkan ve mağlup edilen Keraitler oynuyorlardı. Ancak, Keraitler arasında da bir parçalanma söz konusuydu ve bir kısmı Çingis’i destekliyordu. Çingis ise Keraitler’i düşman değil, rakip olarak görüyordu. Ölen Toğrul-han’ın kızı, Çingis’in sevgili oğlu Toluy’un hanımı; Kerait bahadırları, Moğol ordusunun noyonları, Kerait halkı ise Moğol ordasının üyesiydi.44 Bir yıl sonra Nayman Hanlığı yıkılmış ve mağluplar yeniden orda bünyesine kabul edilmişlerdi. Yine de boy sistemi, orman ve bozkırda Çingis ve ordasına karşı savaşan pek çok müdafiye sahipti. Genel anlamda Moğol Devleti ancak 1206’da ortaya çıkacak, fakat pek çok kabile ona muhalefet etmeyi sürdürecekti. Bunların içinde en zorlusu da Merkitler’di. Moğollar, 1182’den itibaren Merkitler’le savaşmışlar ve 1208’de onları Irgız Vadisi’ne itmişlerdi. Vadi sakinleri olan Kumanlar, Moğollar’a düşman olduklarından bu kaçaklara bağırlarını açtılar. 1216’da ise Moğollar, Merkitler’in geri kalanlarını kılıçtan geçirerek,45 lüzumsuz yere Kumanlar’la savaşa tutuştular. Moğol-Kuman savaşı, günümüzde Başkurdistan denilen Büyük Macaristan aralarında etnik bir baryer vazifesi gördüğünden, hayli uzun sürdü. Büyük Macaristan, Başkir [Başkurt] lerin Ak-İtil dedikleri Beyaz Nehir boyunca uzanıyordu. Moğol-Başkir savaşı 14 yıl sürdü. Bu süre, Horezmşahlar’la yapılan savaşlar ile Büyük Batı seferinin süresinden belirgin şekilde daha uzundur. Moğollar’a karşı bir o kadar da Curçen Chin İmparatorluğu direnmiştir. Çünkü onların passionerliği de Moğollarınkinden daha az değildi. Ne var ki Başkir ve Curçenler’e karşı düzenlenen seferlerin sonuçları da farklıydı. Başkirler, bir kaç muharebeyi kazanmış ve sonunda Moğollar’la dostluk ve ittifak anlaşması yapmışlardır.46 İşte bundan sonradır ki Moğollar, Başkirler’le birleşerek daha uzak fetihlere devam etmişlerdir.47 44 Grumm-Grjimaylo G. Y. Kogda proizoşlo i çem bılo vozvano raspadeniye mongolov na vostoçnıx i zapadnıx?//Izvestiq Gosudarstvennogo Известия Государственного Geografiheskogoобщества. ob]estva.Вып. 1933. 2, s. 168-177. Географического 2, c.Vyp. 168-177. 45 Burada kastedilen, tüm üyeleri katledilen yönetici ailelerdir. Kalan Merkitler, Moğol İmparatorluğu bünyesine dağılarak, Töles, Teleüt, Kirey, Torgout ve Başkurtlar’ın arasına seok olarak karıştılar. (Bkz. Grjimaylo, Zapadnaya, T. II). 46 Anninskiy, İzvestiya vengerskix,. 47 Age., s. 85.

YA S A V E YA S A K A R Ş I T I M Ü C A D E L E

105

Bu savaşların tarihlerini gözden geçirelim. 1216’da Moğollar, Irgız Nehri’nde Horezmliler tarafından mağlup edildiler. Bu savaşın rövanşı 1220-1221 yıllarında yapıldı ve Horezm’i fetheden Moğollar, sol taraflarını güvenlik altına aldılar. Moğollar, Kumanlar’ı da ilk olarak Saksin’de 1229’da mağlup ettiler. Başkir rahibi Julian 1236’da Başkirya’da Tatar elçisiyle karşılaştığına göre, savaş 1220’den 1234 yılına kadar devam etti. Bundan sonra Moğol-Başkir ordusu 1235’de “beş ülkeyi”48 fethetti: Sassiya (Saksin), Fulgarya (Kama Bolgaryası), Merovya (Vetluga ve Unca arasındaki Kuzey Volga bölgesi), Velin (Suhona Nehri’ne kadar uzanan Kuzey Merovya), Poydovya (?) ve “Mordan krallığı”. Fakat Moğol ordusu bu uzun savaşlardan zayıflamış ve takatten düşmüş olarak çıkmıştı. Julian, İtil-ötesi “Macarları”nın, yani Başkirler’in,49 çiftçilikle uğraşmadıklarını, bir dinleri ve hatta putları olmadığını, buna karşılık misafirperver ve savaşçı olduklarını kaydetmektedir. Bu bilgiler, Başkirler’in komşu halklara nispetle daha yüksek bir passionerlik seviyesinde bulunduklarını göstermektedir. Muhtemelen bu passionerlik, 200 yıl boyunca Ugorlar’la simbioz halinde yaşayan ve onlarla yoğun biçimde kaynaşan Hyung-nular’dan mevrustur. Hyung-nu-Ugor karışımına “Hunlar” denilmesi genel kabul görmüştür. Demek ki, Hyung-nu passionerliği Ugorlar’a geçmiş ve Moğollar tarafından kullanılmıştı. Mazi, çoğu kez torunların kalplerinde canlanır. Moğollar, Kumanlar’a karşı savaş açtıkları aynı sıralarda Horezmliler’le çatışmak zorunda kalacaklardı. Horezmşah Muhammed, Kanglı ve Karluklar’dan teşekkül eden ordusuyla Moğol birliklerine saldırmış; gerçi çatışmalar fazla kanlı geçmemişti, ama Moğollar’ın geri çekilmesi Kumanlar’a bir süre nefes alma imkanı sağlamıştı. Çingis-han, karşılaştığı bu direniş karşısında hayli şaşırmıştı. Moğol hanı ile Horezmşah arasındaki müzakereler 1215 Temmuzunda başlamış; Gurgenç’den gönderilen elçi geldiğinde ise Moğollar Pekin’i zaptetmişlerdi. Çingis, elçiye şu sözleri söyledi: “Horezmşah’a ilet: Ben Doğu’nun hâkimiyim, sense Batının! Aramızda sağlam bir barış ve dostluk anlaşması olsun; tacirler, her iki tarafa gidip gelsinler; benim ülkemdeki değerli mamülât ve sıradan malları senin 48 Age., s. 85-86. 49 “Başkardiya” (Başkirya) ve “Sibur” (Tümen bölgesi civarındaki Sibir) kelimeleri henüz XIV. Yüzyılda kullanılmaktaydı. (Age., s. 92-93).

106

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

ülkene taşısınlar, senin ülkendekileri de benim ülkeme getirsinler”.50 Hanın Horezmşah’a gönderdiği hediyeler arasında bir deve yükü büyüklüğünde saf altın (onu ayrı bir arabayla getirmişlerdi) vardı; ayrıca altın, gümüş, ipek, samur kürkleri ve diğer değerli malları taşıyan 500 develik bir kervan gelmişti. Savaş çıkmayacakmış gibi görünüyordu. Horezmşah da sürpriz bir şekilde 1218 yılında Moğolistan’a bir ticari kervan gönderdi. Bununla Irgız Nehri’nde vukû bulan çatışmayı önemsemediğini göstermek istiyordu. Çingis-han tekrar Horezmşah’a değerli hediyeler göndererek “barış, dostluk ve iyi komşuluk münasebetleri”nin tesisini istedi.51 Bir anlaşma yapılmış, fakat hemen akabinde Horezmşah tarafından, daha doğrusu onun 1219’da hanlık rütbesiyle taltif ettiği Türk serdarları tarafından bozulmuştu. Bu olaydan sonra üç yıl geçti. Akrabaları Kara Kıtaylar’a sığınan Nayman prensi Küçlük, durumun müsait olmasından yararlanarak, 1211 yılında iktidarı ele geçirmiş ve elindeki gücü Moğollar’a bir sırt darbesi indirmek için kullanmıştı. 1218’de ordusu Moğol birliklerince darmadağın edilince, Küçlük Pamir’e kaçtı ve orada hayatını noktaladı. Kara-Kıtaylar, Uygurlar, Hotenliler, Kaşgarlılar ve Türkler ise, direnmeden Moğol hâkimiyetini tanıdılar ve bunun karşılığında başta ticaretle iştigal gibi bazı faaliyet serbestisi sağladılar. Tüm bozkırlı yöneticiler, tabii ekonomi şartlarında yaşayan halklar üzerinde hâkimiyet sağlamışlardır. Dolayısıyla bu tebaalardan alınacak bir şey yoktu. Dünya çapında bir politika yürütmek için gerekli olan parayı ise, kervanları Çin’den İspanya’ya kadar gidip gelen tacirler temin ediyorlardı. Genelde ipek ve diğer lüks tüketim malları taşıyorlardı52 ve bugünkü anlamda bir tür döviz alış verişi yapıyorlardı. 50 Bunyatov Z. M. Gosudarstvo horezmşaxov-Anuşteginidov. M., 1986, s. 132. 51 Aynı yerde. Çingis-han, gönderdiği elçilerle şu mesajı iletmişti: “Seninle barışı korumayı kendimize bir vazife addediyorum. Sen bana en değerli oğlum gibisin” (En-Nesevi Muhammed. Jizneopisaniye sultana Djalal ad-Dina Mank-burnı/ Per. s. arab. Z. M. Bunyatova. Bakü, 1973, s. 77-78). Horezmşah’ı öfkeden küplere bindiren de bu “oğul” kelimesi olmuştur. 52 Gumilëv, Eski Türkler, s. 42-52.

YA S A V E YA S A K A R Ş I T I M Ü C A D E L E

107

Yöneticiler, sağladıkları güvenliğin bedeli olarak bu tacirlerden bol gelir elde ediyorlardı. Ve birden, 1219 yılında Moğol ülkesinden Otrar şehrine gelen bir kervan, şehir hâkimi tarafından yağmalanmış; tacirler ise hizmetkârlarıyla birlikte, muhtemelen düzmece bir casusluk suçlamasıyla kamilen öldürülmüşlerdi.53 Çingis, Horezmşah’a bir elçi göndererek işlenen bu cinayetle ilgili bir açıklama istedi. Horezmşah gelen heyetin bazı üyelerini öldürüp, bazılarını çıplak vaziyette bozkıra bıraktı. Bunlar da kamilen çölde öldüler, ama Çingis olup bitenleri öğrendi. Artık bir savaşın çıkması kaçınılmazdı. Kuvvetler dengesi eşit değildi. Horezmşah’ın 400 bin kişilik düzenli ordusuna karşılık Moğollar’ın sadece 200 bin gönüllü savaşçısı vardı. Buna rağmen Moğollar galip geldiler. Horezmşah, cüzzamlı hastaların yaşadığı bir adaya kaçıp saklandıysa da, orada hayatını noktaladı. Fakat oğlu Celaleddin, 1231’e kadar savaşı sürdürdü ve daha sonra [Malatya’da] bir Kürt tarafından öldürüldü. Bu defa savaş Türkmen-Sulçukîler ve Salahaddin’in torunları Eyyubîler’le devam etti. Fakat Moğollar orada da müttefikler buldular. Ermeniler ve Suriyeliler, hatta daha sonra isyan etmelerine rağmen bastırılan Gürcüler, Moğollar’a destek verdiler. Ön Asya, bir kan deryasına dönmüştü. Dağılan Horezmşahlar ordusunun bâkiyeleri Kanglılar, Karluklar ve Guzlar, Suriye ve Filistin’e geçtiler. Orada, 1244’de Mısır sultanı Kamil’in İmparator Friedrich II Hohenstaufen’e kaptırdığı Kudüs’e zaptettiler. Horezmliler, Mısır ordusunda görev almayı denediler, ama başına buyruk hareketleri ve gaddarlıkları, Mısır sultanını onlara karşı katliam emrini vermeye mecbur bıraktı. İsmailîler, erişilmez dağ şatolarından, işlerine gelmeyen insanları ortadan kaldırmak için fedailer gönderiyorlardı. Ne Müslümanlar, ne Hristiyanlar, bir an olsun hayatlarından emin değildiler. Horezmşah’ın tehditlerinden kurtulan Halife, bozkırlı Nesturîler’le monofizit Ermeniler’in teşkil ettikleri federasyonun bütün İslam âlemini tehdit ettiği düşüncesiyle Moğollar’a karşı cihat ilan etmişti. Fakat Moğollar, bu cihada İsmailîler’i, halifeliği ve Suriye Eyyûbîleri’ni haritadan silen “Sarı Haçlı Seferi”yle karşılık verdiler. Başta türlü davranabilirler miydi? 53 Gumilëv, Muhayyel, s. 187.

108

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Askerî literatürde “zaferi pekiştirmek” şeklinde bir kavram vardır. Özellikle düşman sayı üstünlüğüne sahipse, temposunu kaybeden bir hareket bozgun yemeye mahkumdur. Müslümanlar, sayıca üstündüler. Dahası, Moğollar, üç cephede savaşıyorlardı ve orduları yorgundu. Müslümanların maddî ve manevî kültürleri vardı ve üstelik sonuncusu, İslam propagandası bizzat Moğollar arasına ve hatta hanın mensup olduğu Borcigin boyunun içine kadar girdiği için, çok daha önemliydi. Dolayısıyla İslam ümmetinin bir zafer şansı vardı. Ne var ki, İslam kültürünü kurtarmak, ne onu ortaya koyan Araplar’a, ne onların üstadları Persler’e, ne de eski Mısırlılar’ın o zamanlar hâlâ Hristiyan olan torunları Kıptî ve fellahlara nasip olmuştu. Köle pazarlarından satın alınan Polovesler’in ana vatanları bozkırlarda kalan kardeşleri de yurtlarını Moğollar’a karşı koruyamamışlardı. Böyle bir şey nasıl olabilirdi? Orta çapta davranış streotiplerine sahip her popülasyon gibi, homeostaz aşamasında bulunan bir etnos, passionerlik seviyesi sayesinde orta halliler arasından sivrilip çıkan bireylerden kurtulmaya can atar. Romalılar, hayalperest (Hristiyanları) dövüş arenasının ortasına atıyorlardı. Alman engizisyoncuları ise bunları büyücülük yaptığı iddiasıyla yakmışlardı. Bizanslılar, İran’a sürgün ediyorlardı. Çin’de Konfüçyüs ve Ch’ui Yuan’ı okuyanları diri diri toprağa gömüyorlardı. Daha insancıl davranan Polovesler ise bu tip kişileri Mısır’a satıyorlardı. İşte orada, deniz gibi geniş Nil deltasının kollarından birinin sahilinde, eski Ting-ling asaletinin son temsilcileri olan passionerler toplanmışlardı. Bu bâkiyelerle karşılaştırıldığında Moğollar çocuk, Haçlılar genç mesabesindeydi. Gerek Moğollar’ın ve gerekse Haçlılar’ın bir geleceği vardı. Bahrî Memlükler’in ise sadece 1382’ye kadar devam eden acımasız entropileri vardı. O tarihten sonra Burcî Memlükler, yani askerî kampları Kahire Kalesi’nin ortasında yer alan Çerkesler ve Gürcüler onların yerini alacaktı. 1260’daki “Sarı Haçlı Seferi” bir felaketle sonuçlanmıştı. Bu, son derece önemli bir husustur. Moralleri sıfıra inmiş Moğollar, fethedilen Bağdat’dan kurtarılmış olan Kudüs’e yönelmişlerdi. Zannediyorlardı ki, bütün Hristiyanlar onların müttefiki olmak zorunda. Ermeniler, Suriyeliler, aynı duyguları paylaşan Grekler ve Alman Gibellinler müttefikleriydi, ama Papa taraftarı Guelphe’ler ve etkili Templier şovalyeleri, Moğollar’ın en azılı düşmanlarıydılar. Esasen bunların hepsi Moğollar’dan nefret ediyordu, ama farklı şekillerde.

YA S A V E YA S A K A R Ş I T I M Ü C A D E L E

109

Müslümanlar’ın en azılı düşmanları olan Doğulu Hristiyanlar, savaş esirlerine enva-i türlü işkence usulleri uyguluyorlardı, ama bu, Müslümanların direniş iradesini artırmaktan başka bir şeye yaramıyordu. Grekler, Konstantinopolis’i Haçlılardan kurtarmakla meşgul olduklarından Moğollar’a yardım edemezlerdi. Antakya kontu Bohemund, Moğollar’a destek vermeye kalkışmış.. ama kilise tarafından afaroz edilmişti. Sidon, Tyre ve Gazze’deki Haçlılar, Mısır Memlükleri’ne yiyecek ve yem temin etmişler; bu da onlara Ayn-Calud’da bir zafer sağlamış, fakat Moğol atları uzun çöl yolculuğundan bitkin düşmüş ve atın ne kadar değerli olduğu anlaşılmıştı. Mağlup Moğollar Fırat ötesine atılmış ve artık Moğollar’ın zafer çağı kapanmıştı. “Deniz ötesi”nden gelen Haçlılara ihanetlerinin bedeli tam olarak ödenmişti. Memlükler, Filistin’deki tüm kaleleri ele geçirmişler, teslim olan esirleri öldürmüş, Suriye ve Ermenistan’daki doğulu Hristiyanların kökünü kazımışlardı. Mısır ve Nubya fellahları ise tekrar İslama dönmüşlerdi. İslam ümmeti, etnogenezin, XIV. Yüzyılda zuhur eden yeni bir passioner itki– Osmanlı Türkleri tarafından bozulacak olan atâlet safhasına girmişlerdi. Moğol iktidarı ancak İran’da tutunabilmişti, fakat onu da din değiştirmesine borçluydu. 1295’de İl-han Gazan-han İslamı kabul etmişti ki, bunun anlamı ülke ahalisinin çoğunluğu karşısında teslimiyet demekti. Yardım alabileceği hiçbir yer kalmamıştı. 1259’dan sonra Moğol ulusu içinde bir iç savaş başlamıştı. Bu savaş, tahtı gaspeden Kubilay ile, eski gelenekleri sürdüren ve Altın Orda hanını destekleyen Batı Moğolları arasındaydı. Savaş, 1304 yılında bitmiş, ama her iki tarafı da bitirmişti. Artık Moğol ulusu kırılma safhasına girmişti. “Moğol çemberi” içinde yer alan göçebe halkların bu dairenin dışına çıkmasıyla yeni ve bağımsız etnoslar zuhur etmişti. Bu dönemdeki etnogenez sürecinin yoğun aşaması, Pskov’dan Bursa ve daha güneyde Habeşistan’a kadar uzanan şeritte yaşanıyordu. Popülasyondaki aktivitenin yükselmesi, yeni sosyal kalıplara bürünmüş etnosların ortaya çıkmasına yol açmıştı. Kısacası, bir sonraki etnogenez patlaması, enlemlerden çok boylamlarda gerçekleşmişti. Bu fenomen, bizim ülkemiz için çok daha fazla anlam ifade etmektedir. Böylece biz de dikkatlerimizi Avrasya’nın doğusundan batısına çevirerek, Rossya’nın düşüş ve yükselişi meselesine teksif edebileceğiz.

BEŞİNCİ BÖLÜM ZİRVEDEN SIFIRA

SUÇLULARIN PEŞİNDE ❖ FELAKET YAĞMURU ❖ GAYR-I MÜTENAKIZ VERSİYONLARIN PEŞİNDE

XXI. SUÇLULARIN PEŞİNDE

136. Ne Demek “Rus topraklarının mahvoluşu”? Bu tahaf ibare, sadece bazı parçaları elimize ulaşan eski bir Rus el yazmasındaki yan başlıklardan biridir. Muhtemelen XIII. Yüzyıla aittir ve Moğollar’ın 1223 veya 1238 yıllarındaki saldırılarından birisi münasebetiyle yazıldığı sanılmaktadır.1 Biz, bunun tartışmasını filologlara bırakalım. Çünkü bir etnolog için daha önemli olan şey başkadır: Eserin müellifi, büyük, güçlü ve zengin bir etnosun “mahvolabileceğini” sadece ileri sürmüyor, aksine böyle bir şeyin XIII. Yüzyılda vukû bulduğuna da inanıyor. Onu böyle bir kanaate sevkeden şey, Vladimir Knàzlığı’nda 1238 kışında Batu ordularının, (yaklaşık üç yüz yerleşim biriminden) ondört köyşehiri yakmaları ve bunların ilkbaharda yeniden kurulması mıdır? Bununla birlikte onun heyecanlı üslübu, engin bilgisi ve vatanseverliği, herhangi bir şüpheye mahal bırakmayacak türdedir. Metnin kaybolan kısımları, günümüzde tahmini zor olacak kadar önemli de değildi. Biz XX. Yüzyıl insanları, gelişim teorisine o kadar çok kendimizi kaptırmışız ki, tarihî süreçlerin birbirinden kopuk oluşunu dahi kavrıyamıyoruz. Günümüzde Ruslar’ın doğrudan pitekantroplardan değilse bile, en azından İskitler’den neş’et ettikleri, tabiatıyla çiftçi oldukları, XII. Yüzyıldaki eski Rusiçiler’in, dedelerinin amcaoğulları gibi tamamıyla kendilerinden olduğu düşünülüyordu. Dolayısıyla etnosun yaşı, “altın sonbahar” kültürü, geleneklerin kayboluşu ve davranış kalıplarının yenilenişi konusundaki görüşler, büyük atalarımız için hakaretâmiz şeylerdir. Tüm burjuva kesimi, pek çok üstad 1

Begunov Yu. K. Pamyatniki russkoy literaturı XIII. v., s. 110 vd. Bundan sonra: Begunov, Pamyatniki.

114

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

ve hatta yazarlar buna inanmışlardı. Sadece balladlarında eski Ruslar’la, Kiyef ve Moskova Rusları arasında önemli farklar olduğunu ispat eden A. K. Tolstoy farklı düşünüyordu. Bu fark, Sezarlar Roması ile Papalık Roması arasındaki farktan daha az değildi. Yine bu fark, her iki tarafta da kültürler konusunda değil, aksine hukuk ve geleneklerdeydi. Yani davranış kalıpları, dolayısıyla devlet, kilise, toplum yapısı, mimari vs. konularında değil, etnogenezde idi. Her ne kadar evolüsyonizm olarak açıklanması hayli zor ise de, tarihçi üstadların XIII. Yüzyılın derin krizini farketmemeleri mümkün değildir. Fakat bir çıkış yolu bulunmuştu ve pek çok kişi tarafından da kabul görmüştü. Bu kriz ve onu takip eden “mahvoluş”, uzun süre Rusya’nın güneyli komşularına atfedilmişti. Bu görüş, ancak XX. Yüzyılda tenkide tabi tutulmuştur. Şimdi tarihçilik açısından bir gezinti yaparak meseleyi irdelemeye çalışalım. XII-XIII. Yüzyıl Rus kaynaklarında Kıpçak Bozkırı’na “Meçhul topraklar” deniliyordu. Bu adlandırma, şaşırtıcıdır. Çünkü 1093’e kadar ve hele hele X. Yüzyılda Ruslar, serbest bir şekilde Tmutarakan ve Kırım’a gidiyorlar; hatta Kuzey Kafkasya bozkırı üzerinden Hazar Denizi sahillerine kadar uzanıyorlardı. Fakat birden, 1252 yılında kaleme alınan Lavrentyev vakayinamesinde Vladimirli Andrey Yaroslaviç hakkında “Meçhul toprakların fatihi” kelimeleri yer alıyordu. “İgor Alayı Destanı” ile “Nestor Kroniği”nde de aynı ibareye rastlıyoruz. D. S. Lihaçyeff, burada geçen “meçhul topraklar” ibaresinin tam bir coğrafî terimden ziyade, Deşt-i Kıpçak’ın hissî bir tarifi olarak kabul edilmesi gerektiği görüşündedir.2 Vladimir Monomah’ın muzaffer seferlerinden ve Rus-Kıpçak çatışmalarının birden kesilmesinden sonra, bu adlandırma güney bozkırı için kullanıldığına göre, söz konusu açıklama hayli tuhaftır. Aklımaza, XIII. Yüzyıl eski Rus coğrafyacılarının, Deşt-i Kıpçak hakkındaki bilgilerinin azaldığı ve daha önce gayet iyi bildikleri yerleri meçhul topraklar olarak adlandırmaya mı başladıkları şeklinde bir soru takılıyor. Bilimde bu tür gerilemeler zaman zaman müşahede edilmektedir. Bazı bölgelere verilen adların, daha sonra unutulduğu oluyor. 2

Bkz. Slovo o polku İgoryeve. M-L., 1950, s. 394. Bu, kesinlikle doğru değil. 1093’de kaleme alınan “Nestor Kroniği”nde, “gurbet” anlamındaki meçhul ülke, gerçekten aksi yönde bir hissi ibare olarak yer almaktadır. Hatta XIII. Yüzyıl metinlerinde de bu kelime, coğrafi bir terim olarak geçmektedir.

SUÇLULARIN PEŞİNDE

115

137. Ormanın Bozkırla Savaşı mıydı? XII. Yüzyılda Kiyef Rusyası’nın bozkır bölgesi olan kısmı, önce “meçhul topraklar”a dönüşüyor, arkasından “büyük yay” adını alıyor ve en sonunda da, ancak XVIII. Yüzyılda Ruslar ve müttefikleri Kalmıklar tarafından fethedilen “vahşi bölge” adını alıyor. Bu durumda söz konusu bölgenin yeniden incelenmeye başlanması uygun olacaktır. Kuzey Karadeniz’in bozkır kesimleri, her zaman hayvancılığa elverişli idi. Asyalı göçebelerin Doğu Avrupa’ya saçılmalarının sebebi de budur. Bu göçlerin, geçim kaynakları ormanlık alanlar ve nehirlerle kaplı vadilere bağlı bulunan yerli ahali Slavyanlar’la çatışmalara yol açtığı düşünülebilir. Ancak, göçebe üretimi ziraatçılığın dışında başka bir meşgaleyle varlığını sürdüremezdi ve bu durumda her iki taraf da ürettiklerini birbirleriyle takas etmek mecburiyetindeydiler. Bu yüzden sürekli askerî çatışmaların yanı sıra simbiyoz örneklerine de rastlıyoruz. Peçenekler, Leburn açıklarındaki yenilgiden sonra Dobruca’ya yerleşmiş ve Bizanslılar’ın müttefiki olmuşlar; Torklar, Dinyeper’in sağ sahiline yerleşip, Kiyef knàzlarının sınır muhafızları durumuna gelmişler; güçlü ve savaşçı Kumanlar, Rusiçiler’le ilk çatışmalardan sonra, Çernigov Knàzlığı’nın müttefikleri olmuşlardır. Bu bir tesadüf değildir. Zonal ve azonal landşaftların birbirine girdiği coğrafî-ekonomik bölge birliği, birbirine ters düşmeyen, aksine birbirini tamamlayan ekonomik sistemlerin bütünlüğünü gerekli kılmıştır.3 Bu sistemler arasında bazen kanlı çatışmaların yaşandığı düşünülebilir. Çağdaşlarımız, bunları, olay olarak değerlendirmişlerdir. XIX-XX. Yüzyıl müellifleri, ezelî bir “orman-bozkır savaşı” görüşü ortaya atmışlardır. Bu görüşün ilk öncüsü S. M. Solovyeff’tir. Ona göre Slavyan kolonizasyonu, savaşçı göçebelerin Slavyan çitfçilerine karşı aşılmaz engeller teşkil ettiği bir sırada, Finlilerce meskun Rostov topraklarının bulunduğu kuzeydoğu şeridi boyunca çok az bir direnişle karşılaşarak yayılmıştır. V. O. Kluçevskiy, P. N. Milukoff, A. Y. Presnyakoff, G. V. Verdanskiy ve B. A. Rıbakoff, Ukraynalı N. İ. Kostomaroff, V. V. Antonoviç, M. S. Gruşevsky, V. G. Lyaskoronskiy ve benzerleri gibi tarihçilerin görüşlerini nazar-ı dikkate dahi almadan bu görüşü her hangi bir tenkide tabi tutmaksızın benimsemişlerdir. 3

Gael A. G., Gumilëv L. N. Raznovozrastnıye poçvı na stepnıx peskax DoИзв. AN АН SSSR. СССР. Ser. Сер. na i peredvijeniye narodov za istoriçeskiy period//Izv. геогр. geogr.1966. 1966.№!1.1.

116

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Ancak biz, bu görüşe muvafakat etmeden önce, sonuncuların S. M. Solovyeff’in görüş alanı dışında kaldıkları nokta-i nazarından hareketle, tarihî ve coğrafî gerçeklere bir göz atacağız.

138. Rusya’nın Kuzeyli ve Güneyli Komşuları Önce yakın geçmişe bir göz atalım. Rusya sınırlarında barış yoktu. Yaroslav Mudrıy, kuzeye seferler düzenlemişti.1030’da Çudlar’a (Çud topraklarında Yüryev şehrini kurmuş, fakat bu şehir 1224’de elden çıkarılmıştır), 1038’da Yatvaglar’a, 1040-1041’de Litvanya ve Mazovya’ya, 1047’de tekrar Mazovya’ya seferler düzenledikten sonra, 1042’de oğlu Vladimir’i Yam’a göndermiş; 1058’de Yaroslav’ın çoktan öldüğü dönemde Moskova’nın güneybatısındaki Litov kabilesi Goladlar itaat altına alınmıştı. Vladimir Monomah, düzenlediği iki sefer neticesinde, Slavyan putperestliğinin son cephesi Vyatiçler’i itaat altına almış, fakat Mordvalar 1104’de Murom’da Knàz Yaroslav Svyatoslaviç’i mağlup ederek, Rus fütühatını durdurmuştu. Mstislav Velikiy, 1116’da Novgorod ve Pskovlular’ı Çudlar’a karşı ayaklandırmış, 1131’de Litvanya üzerine sefer tertiplemiş; ancak Eski Rusya’nın birleşik prenslerinden olan bu sonuncusunun ölümünden sonra Latış kabilesi, 1166’da isyan ederek, Polotsk Knàzlığı’nı yıkmıştı. Rus drujinalarının kaybı 9 bin savaşçıya ulaşmış ve kuzey seferleri dondurulmuştu. Dikkatlerini güney sınırlarındaki askerî çatışmalara teksif etmiş bulunan tarihçilerin gözünden kaçan bu küçük hatırlatma, vakıaların geniş tarih fonu üzerinde yapılan titiz mukayeselerle değil, edebî hatıralarda anlatılmıştır. Güneydeki olaylar: 1036’da Peçenekler’in Kiyef’de mağlubiyeti; 1060’da Torklar’a karşı kazanılan zafer ve 1064’de itaat altına alınışları; 1068’de Poloves knàzı Şarukan karşısında Alta’da uğranılan hezimet ve bir ay sonra Snov Nehri sahilinde yapılan rövanş karşılaşmada ise Poloves ordusunun Çernigovlu Svyatoslaviç tarafından inhizamıdır. 1092’den 1117’ye kadar Polovesler’e karşı verilen mücadele, Büyük Knàz II. Svyatopolk’un inisiyatifinde gelişmiş, Vladimir Monomah ise tüm batılı Poloves göçebelerini itaat altına almıştır. Doğulu “vahşi” Polovesler de Suzdal knàzlarıyla seve seve ittifak aktediyorlardı. Daha sonraki 120 yıl boyunca, yani 1116’dan 1236’ya

SUÇLULARIN PEŞİNDE

117

kadar, Polovesler Rusya’ya beş, Ruslar da Polovesler’e karşı beş sefer düzenlemişler; ancak Polovesler, Ruslar arasındaki iç savaşlara tam 16 defa iştirak etmişlerdir. Bundan başka, hiçbir büyük şehir, Polovesler’ce ele geçirilmiş değildir. Ama 1088’de bir orman halkı olan Bolgarlar, Murom’u fethetmişlerdir! Coğrafî ekonomiye geçelim. Eski Ruslar, ormanlık alanlarla ne kadar iç içe iseler, ovalar ve nehirli vadilerle bezeli orman-steplerle de o kadar iç içe idiler. XII. Yüzyılda Rusya nüfusunun hayli seyrek olması (yaklaşık 5, 5 milyon) sebebiyle, bütünüyle yerleşik yaşam gerektirmeyen nadas ziraatçiliği uygulanmış ve özellikle bozkır bölgelerinde hayvancılık ekonomisine dayalı yarı göçebelik de geçerliliğini korumuştur.4 Bunlar, göçebe ve Türk değildiler. (Daha yukarıya bkz.). Tarım, tıpkı Kazaklar -Don ve Zaporoj Kazakları- ve Nogaylar’da olduğu gibi, kışlakların çevresinde gelişmişti. “Orman”la “bozkır” arasındaki fark, o kadar fazla değildi ve üstelik bozkır, XII. Yüzyılda koru ve çamlarla bezeli orman adacıklarıyla kaplıydı. Bu adacıklar, XIX. Yüzyılda insanlar tarafından yokedilmişlerdir.5 En nihayet, XIII. Yüzyılda, Ruslar ve Polovesler, Selçuklular’ın Kırım çıkarmasını ve Moğollar’ın Don’a saldırısını birlikte püskürtmüşler; yenilginin acısını da birlikte tatmışlardır. Hayır, iş bu kadar basit değil! Bir kere, bir karar vermeden önce konuyu tarihî yönden inceleyelim. Ama bunu, perspektifleri kaybetmemek için mikroskopla değil, meselenin 200 yıllık geçmişiyle ilgili tüm görüş ve şüpheleri görebilmek için teleskopla yapacağız.

139. XIX. Yüzyılda Devlet Görüşü Şimdi, olayların seyrini takip etmeyi bir süre için bir yana bırakarak, Ruslar’la Polovesler arasındaki karşılıklı ilişkiler meselesini aydınlığa kavuşturmamız gerekiyor. Bu problemin, ancak birisi doğru olabilen iki çözümü vardır. Dolayısıyla, gerekli tüm materyalı gözden geçirmek ve bilime ve günlük hayata yeterince zarar veren muh4 5

Şennikov, A. A. Zemledelçeskaya nepolnaya osedlost i “teoriya brodyajniçestva” //~tnografiq SSSR. Л., L.,1971, 1971, s. 88-89. Этнография narodov народов СССР. c. 88-89. Gribanov, L. N. İzmeneniye yujnoy granitsı areala sosnı ve Kazaxstane//Vestnik nauki(Алма-ата). (Alma-Ata). 1965, ! C. 6,78-86. s. 78-86. Вестник s-x. с-х. науки 1965, № 6.

118

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

temel hatalardan uzak durabilmek için makûl bir ölçüde kronoloji prensibinden vazgeçeceğiz. Ne de olsa burjuva kafasına göre basit olan şey, esasen karmaşıktır ve kesinlikle, üstünkörü yapılan ilk göz atıştaki gibi değildir. XIX. Yüzyılda ve hatta lise çağlarında bizlere öğretildiği gibi, bir aksiyom olarak “Volga’dan Tuna’ya kadar sahilsiz denizlerle birbirinden ayrılan şovalye Rusya ve endişeli kötü bozkır”6 ezelden beri birbirlerine düşman idiler. Bu görüş, günümüzde dahi, gerçeklerle bağdaşmayan, düşünülmeden kabul edilmiş bir fikr-i sabite olarak ileri sürülmektedir.7 Halbuki, kültürlerin oluşumu ve ekonominin gelişmesi için gerekli optimal şartlar, Volga-ötesi ve Sibirya’nın gür ormanlarında ve Kazakistan’ın sergüneş çöllerinde değil, orman ve bozkır bölgelerinin sınırlarında ve hatta nehirli vadilerin azonal landşaftlarında mevcuttu. Orman ve bozkır yerlileri, emek mahsulü fazla ürünlerini birbirleriyle takas ederek, etnik simbiyoz halinde yaşamayı öğrenmişler; fakat evlilik yoluyla gerçekleşen kısmî kaynaşmalara rağmen, kimeralar teşkil etmemişlerdir. Bu durumda, iki etnos, -Ruslar ve Kumanlar- kendi bölgelerinin tabii imkanlarından faydalanarak hayatlarını sürdürüyorlardı ve dolayısıyla kendi landşaftlarının hudutlarıyla sınırlıydılar. Peki, öyle ise, şu Rusya ile Bozkır arasındaki ezeli adavet görüşü nereden peyda olup, zihinlere yerleşip kaldı? Ve bu görüş, şüphe götürmez tarihî gerçeklerle ne kadar örtüşmektedir? Bu konu, özel bir ihtimam gösterilmeye değer. XVI-XVII. Yüzyıldaki (sadece vakanüvisler değil,) Rus tarihçileri için de Poloves problemi aktüel değildi. Güneydoğu sınırlarında sürekli savaş vardı; ama Rossya’nın düşmanları İslam süper-etnosu bünyesinde yer alan Kırım, Kazan ve Osmanlı İmparatorluğu gibi devletlerdi. Çünkü henüz Altın Orda’daki “büyük fetret” devrinde, Batı Avrasya’nın bozkır süper-etnosu parçalara ayrılmış ve bütünlüğünü kaybetmişti. Esasen bir bozkır halkı olan Kalmıklar da o zaman Cungarya’dan göçederek gelmişler; Rossya onlarla ittifak aktederek, aldığı yardımla Kırım’ı fethetmişti. Dolayısıyla, XVIII. Yüzyıl sonlarında, geçmişe duyulan ilgi, eskiye dönmeye zorlamış; tarihçiler, vakayiname gelenekleriyle burun 6 7

Rıbakov, “Slovo o polku İgoryeve” i yego sovremenniki. M., 1971, s. 8. Bundan sonra: Rıbakov, Slovo. Belyavskiy, V. A. Po povodu “izveçnogo antagonizma” mejdu zemledelçeskim ve koçevım naseleniyem Vostoçnoy Yevropı//Slavqno-russkaq Славяно - русская ‘tnografiq. Л., L.,1873, 1973, 101-108. этнография. c. s. 101-108.

SUÇLULARIN PEŞİNDE

119

buruna gelmişler ve bunları kendi dönemlerinin özel teorik yapısı için malzeme edinmişlerdi. Devrim öncesine kadar olan Rus tarihçiliği, - V. N. Tatişçeff’den G. V. Plehanoff’a kadar, çok az istisnasıyla, Rus-Poloves temaslarını aynı minval üzere değerlendirmiş; bizzat kaynaklardaki kendi hükümleriyle coğrafya ve umum tarih açısından örtüşmeyen bariz tezatları ise görmezlikten gelmiştir. Örneğin V. N. Tatişçeff şöyle yazıyordu: “Polovesler ve Peçenekler, yüzlerce yıl Rus sınırlarına düzenledikleri saldırılar yetmiyormuş gibi, insanları esir alarak ve yağmalayarak, büyük zararlar verdiler.. Rus knàzları arasındaki uyuşmazlıklar ve iç savaşlar da küçümsenmeyecek sebeplerdi..” Vladimir Monomah, oğullarına Poloves prenseslerini gelin olarak almış “ama buna karşılık çok az huzur ve menfaat sağlamıştır”.8 Bizzat Vladimir Monomah, Polovesler’le “ondokuz barış” anlaşması imzaladığını yazmıştır. Herhalde, menfaatin nerede olduğunu kendisi daha iyi biliyordu ve üstelik Polotsk Knàzlığı’nı münhezim kılmak için Poloves alayını Rusya’ya ilk getiren kişi de kendisidir. N. M. Karamzin, Polovesler’i “yorulmak nedir bilmeyen baş belaları” olarak niteleyerek, “bu tip barbarlarla barış yapmanın, kurtla aynı yatağa girmek” olduğunu ileri sürmüştür.9 Peki, öyle ise, Rus knàzları neden 1223’de Kalka Nehri’nde Polovesler’e yardıma gittiler? N. G. Ustryaloff ise, her ne kadar Polovesler’in iç savaşlara paralı askerler olarak iştirak ettikleri konusunda deliller gösterirse de, onları “yırtıcı canavarlar” olarak niteler.10 Daha az heyecanlı olan S. M. Solovyeff de “Rossya.. bozkır sakinleriyle, göçebe Asya halklarıyla savaşmak zorundaydı..”11 diye yazmıştır. Solovyeff’in izinden giden V. O. Kluçevskiy aynı görüşü tekrarlamıştır. Onlar, bu savaşı “ezeli adavet”den çok, sanki Rusya ve Bozkır coğrafî anlamda tuzu farklı, fakat birbirine dayanmış iki sınır bölgesiymiş gibi “ormanın 8 9

Tatişçev, V. N. Istoriya Rossiyskaya, Ktb. I, s. 271-274. Karamzin, N. M. İstoriya gosudartstva Rossiyskogo. SPb., 1892, I/159; II/46-47. 10 Ustryalov, N. G. Russkaya istoriya. SPb., 1837, Cüz I, s. 143-144. 11 Solovyev, S. M. İstoriya Rossii, Ktb. 1, T. I, s. 57.

120

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

bozkırla mücadelesi”12 olarak algılıyorlardı. Bu konsepsiyonun bânileri, Rusya’nın Batı Avrupa ülkelerinden “geri kalmasını” haklı göstermeyi ve nankör Avrupalılara “Rusya’nın bozkıra karşı verdiği savaşla, Avrupa hücumunun sol cenahını kapattığını”13 ispat etmeyi kendilerine vazife addetmişlerdir. Yani Eski Rusya’nın dünya medeniyeti önündeki tarihî vazifesi sanki Ruslar’ın, kendilerini hiçe sayarak, mutezili kanada mensubiyetten dolayı atalarımızın afaroz edildiği Katolik manastırlarını kapatmaları; bizimle aynı inancı paylaşan Bizans’ı yağmalamak maksadıyla huruc eden feodallerin yaşadığı şovalye şatolarının kapılarına kilit vurmaları; Slavyan köle ticaretiyle uğraşan şehir komünlerini kapatıp, halk tarafından şehirden kovulan tefeci ofislerinin kepenklerini indirmeleri idi. Batı karşısındaki bu samimi eğilişe bir de milliyetçilik demezler mi!?

140. Bir Görüş Daha Her ne kadar N. İ. Kostomaroff, Ukrayna halkını ezeli değilse de, çok eski ve asla Velikorosslar’a benzemez olarak tavsif etmek suretiyle, Güney Rusya’nın durumunu biraz farklı göstermişse de, onun görüşüne göre Rus tarihinin temelinde veçe ve monarşist ülüş gibi iki yönetim arasındaki çatışma yatmaktadır. Güney, cumhuriyetçi; Velikorossya ise monarşisttir. Göçebeler, hatta Slavyanlar’la kaynaşarak Kiyef knàzlarının bayrağı altında savaşan Tork ve Berendî [Baranî]ler dahi, Eski Rusya medeniyetinin gelişmesini desteklemişlerdir. “Rusya, iç işlerine karışmaya hazır yabancılar tarafından kuşatılmıştı. Doğudan, yağma ve yakıp yıkmaya susamış bozkırlı göçebe Asya halkları, birbirinden kalabalık sürüler halinde çıkıp geldiler”14 ve bunlar Güney Rus knàzlarına yardım ederken dahi kötülüklerde bulundular. Çünkü Rusya’da halkların müdahelesi yüzünden “ne iktidar sahibi basit bir knàzlık teşekkül edebildi, ne boy aristokrasisi meydana gelebildi, ne de kamu hukuku”. Bazı Poloves akınları, 12 Age., Ktb. I, T. II, s. 647; Kluçevskiy, V. O. Kurs russkoy istorii. T. I, Cüz I. M., 1987, s. 68-84. 13 Kluçevskiy, Kurs russkoy istorii, T. I, Cüz I. 14 Kostomarov, N. İ. İstoriçeskiye monografii i issledovaniya. SPb., 1903, s. 112.

SUÇLULARIN PEŞİNDE

121

“Güneyli Ruslar”ı muhtemelen Velikorosslar’a dönüştükleri kuzeye göçetmeye mecbur bıraktı. Kiyef’e son darbeyi ise Moğol istilası indirdi.15 Madem öyle de, Güney Rusya’yı neden Tatarlar değil de, Litvanyalılar fethettiler!? N. İ. Kostomaroff’un görüşleri, XIX. Asrın 60’lı yıllarında yankı yapmış ve M. S. Gruşevskiy ve benzerleri gibi Ukraynalı milliyetçiler arasında taraftarlar bulmuştu.16 Ama aradan 120 yıl geçtikten sonra savaş çığırtkanlığı yapan bu görüşler ciddiyetini kaybetti. Ne de olsa Ruslar, bozkırlılardan daha güçlüydüler: Oleg, Polovesler’i kullanmış, Monomah ise onları hezimete uğratmıştı. Ama N. İ. Kostomaroff’un halet-i ruhiyesini anlıyoruz: O, başına gelen felaketlerin sebebini kendinde aramak yerine, komşularda aramayı tercih etmektedir. Kabul edilemez gözüken her iki - devletçi ve “bölgeci”- görüş de, aynı genel çizgiye sahip. Bu görüşün temsilcileri, Avrasya’nın kalabalık ve farklı bozkır halklarını, her türlü kültürün ve en başta da Avrupa medeniyetinin düşmanı olan tek tip barbarlar gürûhu olarak görmektedirler. Bu fikir, çok eskiden beri Batı Avrupa’nın geleneksel görüşüdür. Türkmen-Selçukîler ve Mısırlı Memlükler, Haçlı ordularını durdurarak, şovalyeleri “Deniz ötesi topraklar”dan, yani Filistin’den kovdular. Polovesler, Latin İmparatorluğu’na yarım yüzyıl can çekişmesine sebep olan ölümcül bir darbe indirdiler ve Katolik Avrupa’nın ileri karakolu Macaristan’ı adamakıllı hırpaladılar. Hadi, Avrupalılar’ın Asya bozkırına karşı beslediği antipatinin sebebi mâlum; ya peki, XIII. Yüzyılda Ruslar’a karşı Haçlı seferi düzenleyen bir devlet için acınıp duran Rus tarihçilerine ne oluyor? XI. Yüzyılda Doğuya başlayan saldırı, Litvanyalılar’ın Kiyef ve Çernigov’u fethettikleri XIII ve XIV. Yüzyılda, Polonyalılar’ın Moskova’yı yaktıkları XVII. Yüzyılda, Fransızlar’ın aynı şeyi yaptıkları XIX. Yüzyılda ve Almanlar’ın yarım kalan işi bitirmek için saldırdıkları XX. Yüzyılda devam edip durmuştur. Halbuki Polovesler, barış istiyorlar veya Vladimir Monomah’ın muzaffer drujinalarına karşı korunmaya çalışıyorlardı. Ama vakayinamelerdeki bilgilerin tesirinde kalan XIX. Yüzyıl tarihçileri, “ormanın bozkırla boğuştuğu” ve bunun kurallara uygun olduğu imajı yarattılar. 15 Age., s. 112, 116, 133, 158. 16 Mavrodina, P. M. Kiyevskaya Rus i koçevniki. L., 1983, s. 19-20.

122

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Nihayet 1884’de, P. V. Golubovskiy, şaşırtıcı bir şekilde Güney Rusya bozkırlarında, birbirine düşman üç Türk halkının yaşadığını, her birinin kendi tarihi ve tarihî kaderi olduğunu ispat etmiştir. Bunlar, Kanglılar’ın torunları Peçenekler; Guzlar’ın bir kolu olan Torklar ve eski kültürün temsilcisi Polovesler veya Kumanlar’dır. Poloves dilberleri, aralarında Aleksandr Nevskiy’nin de bulunduğu birçok Rus knàzının anneleriydiler. Yine de P. V. Golubovskiy “Rusya bu savaş yükünü (Kumanlar’la savaşmayı) omuzladı ve göğsünü Avrupa için siper etti”17 demek suretiyle N. İ. Kostomaroff’un ve üstadı V. B. Antonoviç’in görüşlerini tekrar etmektedir. İşte size peşin hükümlü olma hastalığının bir sonucu.18 Her halükârda, P. V. Golubovskiy’i bilimsel Kumanolojinin kurucusu olarak kabul etmek gerekir. S. A. Pletniyeva’nın haklı olarak kaydettiği gibi, “P. V. Golubovskiy’nin çalışmalarına kadar Polovesler hakkında verilen eserler, bir kural olarak, tarafgirâne, bazen de amatörce yazılmış şeylerdir ve sadece Polovesler’e karşı bilimsel ilginin henüz XIX. Yüzyılın birinci yarısında ortaya çıktığını göstermektedirler.”19 Bu “ilgi”, araştırma konusu kadar, bizzat tarihçilerin zevk ve halet-i ruhiyelerini de ortaya koymuştur. P. V. Golubovskiy, Batı Avrupa’yla olan ilişkilerde Rusya’nın verdiği hizmetle ilgili hakim peşin hükümlere karşı çıkmadığından, onun araştırmaları, XX. Yüzyıl tarihçilerine gereksiz ve çirkin tarafgirliklere başvurmaksızın bir dizi bilimsel ilave araştırmalar yapma imkanı sağlamıştır. Bilimsel bir monoğrafinin mükemmelliği, ele alınan konuyla ilgili inandırıcı malzeme ile doluluk seviyesiyle ve araştırmada takip edilen Batı metodu düzeyiyle belirlenir. Tek bir kişinin böyle bir problemi halletmeye gücü yetmez. Dolayısıyla ele alınan konunun dört dörtlük olarak incelenmesi, bilim bayrağının nesilden nesile, elden ele geçerek dalgalanmasıyla mümkündür. Günümüzde, çeşitli araştırmacıların müteaddit teşebbüslerinden sonra, arkeolojinin tarihle sentezi, en mükemmel şekilde S. A. Pletniyeva ile G. A. Fedoroff-Davıdoff tarafından yapılmıştır.20 17 Golubovskiy P. V. Peçenegi, torki, polovtsı do naşestviya tatar. Kiyev, 1884. 18 Mavrodina R. M. Kiyevskaya Rus ve koçevniki, s. 23-24. Древнерусские княжества 19 Pletniyeva, S. A. Polovetskaya zemlya//Drevnerusskie knq’estva XX-XIII 20. X¿¿¿ vv.вв. s.с.260 . 20 Bkz. Pletniyeva S. A. Peçenegi, torki, polovtsı v yujnorusskix stepyax// Materialy иiисследования issledovaniq po arxeologii SSSR.№ 1958. ! 62; Материалы по археологии СССР. 1958, 62;

SUÇLULARIN PEŞİNDE

123

Ama daha mesele halledilmemişken, devrim öncesi yıllarda kendini gösteren spekülatif bir tarihçilik, Londra sokaklarının, Paris bulvarlarının ve Alman üniversite şehirlerinin sessiz caddelerinin havasını taşıyan fikirlerin ödünç alındığı yeni bir temel üzerine oturtuldu. Samimi Slavyan gözüken tarihçilerimiz, Avrupa felsefî düşüncesinin bazen peşinden koştular, bazen onu da geçtiler, ama bu her zaman fayda getirmedi.

141. Yaşlı Kişi de Temiz Hava Alır Rus-Poloves ilişkilerine duyulan aşırı ilgili, az çok orijinal ve daima mütenakız birçok indî görüşlerin ortaya çıkmasına yol açtı. Bunlar üzerinde durmak, bizi etnolojiden tarihçilik alanına götürürdü.21 Ama bu, Slavyan ve Türkler’in değil, aksine Slavist ve Türkologların bakış açılarını ortaya çıkarırdı ki, bunun araştırmamızın problemlerine bir faydası olmazdı. Dolayısıyla, biri politik, diğeri ekonomik olmak üzere iki konsepsiyonun analiziyle iktifa edilebilir. Birincisi, A. Toynbee’nin “meydan okuma ve tepki” teorisinden22 esinlenen A. Y. Présnyakoff tarafından formüle edilmiştir.23 İkincisi, M. N. Pokrovskiy’in “ticari kapital” ve ticaret yolları savaşları24 teorisinin izinden giden N. A. Rojkoff’a aittir.25 M. N. Pokrovskiy’nin görüşlerinin bir kısmı, - her ne kadar o ve diğerlerinin görüşleri daha sonraki araştırmalar tarafından çürütülmüşse de,- kendi izinden gidenlerle organik bağlara sahip değildir.26

21

22

23 24 25 26

Fédorov-Davıdov, F. A. Koçevniki Vostoçnoy Yevropı pod vlastyu zolotoordınskix xanov. M., 1966. Rus-Poloves ilişkilerini ele alan araştırmaların bolluğunun iki yönlü sonucu vardı. Bir yandan, zengin ve gerçek bilgiler toplanmış, diğer yandan farklı eğilimler yayılarak, istemeyerek de olsa eklektiklerin ortaya çıkmasına yol açmıştı. (Bkz. Mavrodina, M. M. Age., s. 25-39). Toynbee A. T. A study of History. Abdidgement of volumes I-VI by D. C. Somervell. N. Y.; Toronto, 1946, p. 570. “Meydan Okuma ve Tepki” teorisinin tenkidi için bkz. Gumilëv, L. N. Ob antropogennom faktore landşaftoob№!24. razovaniya (Landşaft i etnos, VII)// Вест. Vestn.ЛГУ. LGU.1967, 1967, 24, s. 104-105. Présnyakov, A. E. Lekstii.. T. I-II. Pokrovskiy, M. N. Russkaya istoriya v samom sjatom oçerke. M., 1933. Rojkov, N. A. Russkaya istoriya v sravnitelno-istoriçeskom osveşçenii (osnovı sotsialnıy dinamiki). 4-e izd. L.-M., 1930, T. I. Grekov, B. D. Kiyevskaya Rus i problema proisxojdeniya russkogo feodaПротив istoriheskoj исторической концепции М.Н. lizma u M. N. Pokrovskogo//Protiv koncepcii M.ПоN. кровского. М-Л. 1939, ч. 1, H. c. 112. Pokrovskogo. M-L., 1939, 1, s. 112.

124

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Büyük tarihî olayların vukûu sırasında, örneğin şu veya bu medeniyetin (bizde ona “kültür” diyorlar) ortaya çıkışı yahut yok oluşu esnasında, her zaman “niçin?” sorusu sorulur. A. Toynbee, tüm tabii, biyolojik ve coğrafî etkileri reddetmekte ve kendi orijinal konsepsiyonunu ileri sürmektedir: “İnsan, sahip olduğu üstün biyolojik kabiliyetler (irsiyet) sonucunda veya coğrafi çevresi (hayat için gerekli hafif şartlar kastediliyor) ile değil, aksine kendisini önceden kestirilemeyen gayretler sarfetmeye sevkeden kişisel güçlükler sırasındaki meydan okumalara göstereceği tepki ölçüsünde medeniyete ulaşır”(Op. cit.,p. 570). Bu yüzdendir ki, eserin bölümlerinden birine “Eziyetlerin Teşviki” adını vermiştir. Nedir bu meydan okumalar? Bazen kötü tabiat şartlarıdır: Nil sahillerinde bataklık, Yukatan’da tropik ormanlar, Hellas civarında deniz, Rusya’da ise kar ve don olaylarıdır. Yoksa şu İngiltere’nin ışıklı olmasının sebebi de Londra sisleri midir? Yazarımız, bu konuda suskun. Meydan okumaların ikinci türü, yabancıların saldırısıdır, ki A. Toynbee’nin görüşüne göre, saldırının püskürtülmesi gerektiği için, bu da medeniyetin gelişimini teşvik edermiş. Bir de örnek veriyor. Güya XVII. Yüzyılda Türkler’in hücumuna maruz kalan Avusturya, Bavaria ve Saksonya’yı geride bırakmış. Halbuki Türkler, önce Bolgarya, Sırbistan, Macaristan ve Bizans’a saldırdılar ve bunların hepsi de kayıtsız şartsız teslim oldular. Ama Türkler’i Viyana kapılarından kovanlar, onların o sıralar “meydan okumadıkları” Jan Sobiesski’nin hussarları olmuştu. Örnek, konsepsiyonu desteklemiyor, aksine ona ters düşüyor. Bu uzun tezat, A. Y. Présnyakoff tarafından A. Toynbee’den bağımsız olarak ve hatta ondan daha önce (1907-1908) sergilenmiş ve Kiyef Knàzlığı’nın yükselişinin izahında kullanılmıştı: Güney bozkırlarındaki göçebelerden gelen tehdit, Kiyef’de askerî knàz-drujina teşkilatının kurulmasına yol açtı.. Fakat Kiyef halkı, Avrupa kültürüne hizmet edeceğim diye gücünü zamansız tüketti.. ”27 “Ezeli orman-bozkır savaşı” görüşünün bir varyantı daha. A. Y. Présnyakoff’un yorumunda, hepsi değilse bile, pek çok şey anlaşılmaz haldedir. Bir kere Kiyef, Peçenekler tarafından değil, Varegler tarafından ele geçirilmişti ve üstelik Peçenekler, uzun süre İgor’un ve trajik ölümü özel bir araştırmayı gerektirecek şekilde bir 27 Présnyakov, Lekstii, s. 143.

SUÇLULARIN PEŞİNDE

125

epizod teşkil eden Svyatoslav’ın müttefikleriydiler. Daha sonra Peçenekler’i, Vladimir ve Yaroslav’a karşı Yaropolk ve Svyatopolk’un yanında görüyoruz.28 Yani sadece Ruslar arasındaki iç savaşa katılıyorlar. 1036’da Kiyef’e karşı düzenlenen saldırı ise, din değişimiyle ilgilidir. Çünkü o dönemde böyle bir şey, siyasî meylin de değişimi anlamına geliyordu. Torklar, I. Vsevolod’a barış teklif ederek, yerleşmek için toprak talebinde bulunurlar. Polovesler, Alta Nehri’ndeki tesadüfî zaferden bir ay sonra Svyatoslav Çernigovskiy tarafından Snov Nehri’nde münhezim kılınırlar. Hem de Ruslar üç bin, Polovesler 12 bin kişilik bir orduya sahip olmasına rağmen. 1093-1116 savaşı, Ruslar’ın üstünlüğüyle geçer; XIII. Yüzyılda ise Ruslar Polovesler’i Moğollar’dan kurtarmak için Kalka’ya giderler. Bu nedir peki? Aynı prensip mi?! Eğer güçlü bir devlet kurmak için tek başına zaruret yeterli idiyse, neden böyle nadiren kuruyorlardı? Ve neden, en fazla ihtiyaç duyulduğu bir sırada, XIII. Yüzyılda böyle bir devlet kurulmamıştı? Neden Kiyef knàzları, Peçenek ve Polovesler’i değil de, Slavyanlar’ı itaat altına aldılar? Hem de hayli vahşice! Her ne kadar Kiyef, Avrupa’yla olan ticaretin merkezi ise de, herhalde Slavyanlar’ın güçlü bir Kiyef devletine ihtiyaçları yoktu. Kiyef’den ve Kiyef üzerinden kürkler, değerli takılar, kıymetli kumaşlar, şarap ve baharatlar getiriyorlardı.29 Peki Kiyef’in cebine ne giriyordu? İşte bu noktada, A. Y. Présnyakoff’un tenkide tabi tutmadan kabul ettiği N. A. Rojkoff’un ekonomik konsepsiyonunun tartışması devreye giriyor.30 Bu bir yargılama değil. N. A. Rojkoff, şu satırları yazarken, belki tamamıyla haklıydı: “O zamanın dış ticareti, birinci derecede öneme sahip iki belirleyici özellik arzediyordu: Birincisi, ticari faaliyet, toplumun üst kesiminin, yani knàzların, drujinalarının ve küçük bir grup vatandaşın istisnai meşgalesi idi. Halk kitlelerinin bu ticarette herhangi bir dahli yoktu. Çünkü onlar, hediye almıyor, aksine av ürünleri ve arılıcılık mahsülatı gibi şeyleri vergi adı altında hediye veriyorlardı. İkincisi, dış ticaret, halkı yöneten üst kesimin mübrem taleplerini karşılamayacak kadar verimsizdi. Tabiatın sunduklarını topluyorlar, ancak ihtiyaç fazlası olanları dış pazarlara gönderiyorlar ve onların karşılığında sadece lüks eşyalar istiyorlardı.”31 28 29 30 31

Age., s. 145. Age., s. 146. Age., s. 65. Rojkov, N. A. Obzor russkoy istorii s sotsiologiçeskoy toçki zreniya. Ç. I. Kiyevskaya Rus. 2 vzd. M., 1905, s. 24-25.

126

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Fakat bu, daha çok Kanada yerlileriyle, Güney Afrikalı Zulular’la yapılan ticarete benziyor. Çünkü bu tür ticaret, yalan ve desise ile yerlileri aldatarak, bir ülkenin köleleştirilme aracıdır. Kurban olarak seçtiği halkları mahveden kapitalizmin “ilk şekilleniş” dönemlerindeki kolonizatörlerin proğramıdır. N. A. Rojkoff, onu ikiye ayırmakta ve adları sayılan yazarlar gibi, şu görüşü savunmaktadır: “XI. Yüzyılda Hazar Hakanlığı’nın yıkılışı ve Polovesler’in güney ve güneydoğu bozkırlarında güçlenmeleriyle birlikte, Araplar’la yapılan ticaret zayıflıyor ve nihayet tamamıyla duruyordu. Çünkü Polovesler, daha önce bu ticaret için kullanılan güzergahları bozup, ortadan kaldırıyorlardı”.32 İşte, yazarımız Rojkoff, buradan Polovesler’in eski Rus devleti için en büyük tehlike oldukları hükmüne varmaktadır.33 N. A. Rojkoff’un , X-XI. Yüzyılda Karmatî, Deylemî ve Selçukîler’in parçaladığı halifeliğin problemleriyle yakından ilgilenmesi de gerekirdi. Orada aralıksız savaşlar oluyordu. Kimsenin de ticaretle uğraşacak hali vakti yoktu. Yine bilmek gerekirdi ki, Çin’den Germanya’ya kadar uzanan güzergahta tacirler, ödedikleri gümrük vergileri karşılığında dokunulmazlık hakkına sahiptiler. Ama asıl mesele bu değil. Ya peki, Rus ticareti neden hep açık veriyordu? Çünkü mesele “orman ve bozkır” meselesi değil, küpleri doldurma derdiydi. XX. Yüzyıl başlarından itibaren tarihçiler, ticarî açıklar konusunda, geçmiş dönem tarihçiliğinde meseleyi ele alan bazı tarihçi üstadların görüşlerini aynen tekrarlamayı tercih etmişlerdir. P. İ. Lyaşçenko, Doğu Slavyanları’nın tarihî gelişiminin yavaş seyretmesinin sebebi olarak “güney bozkırının vahşi” göçebelerini görmüştür.34 Ne demek şimdi bu? Acaba Doğulu Slavyanlar, ellerindeki kürkleri vergi adı altında knàzlar vasıtasıyla tacirlere ve aracılara ücretsiz vermeye çok mu teşneydiler? S.V. Yuşkoff, Rus ekonomisinin gelişimine “menfi” yönde tesir ettiği için, yırtıcı köle tacirlerin ve spekülatörlerin devleti Hazar Hakanlığı’nın yıkılışına göz yaşı döküyor.35 P. P. To32 Rojkov, N. A. Russkaya istoriye v sravnitelno-istoriçeskom osveşçenii (osnovı sotsialnoy dinamiki). T. I, s. 152. 33 Age., T. 2, s. 5-6. 34 Lyaşçenko, P. İ. İstoriya russkogo narodnogo hozaistva. M-L., 1927, s. 25, 60. Учен. зап. 35 Yuşkov, S. V. Feodalnıya otnoşeniya i Kiyevskaya Rus//Uhen. zap.СараSaraтов гос. ун-та. T. 2. 4, 1924, c. 9-10. tov. gos. un-ta. T.Вып. 2. Vyp. 4, 1924, s. 9-10.

SUÇLULARIN PEŞİNDE

127

loçko, “ticaret yollarının savunma ve korumasını Kiyef knàzları üstlenmişler ve tüm Rusya’nın çıkarlarını gözetmişlerdir” demektedir.36 Peki, neden Kiyef önce Suzdallılarca 1169’da, arkasından Çerginovlularca 1203’de baştan ayağa yağmalanmıştı? Ana yurdumuzun küçük halklarına hiç de âlicenap bir davranış sergilemeyen V. V. Kargaloff dahi, XII. Yüzyılda “öyle şiddetli bir iç savaş vardı ki, şu veya bu knàz paganların yardımına müracaat etmeden yapamıyordu” diye yazmaktadır.37 Dolayısıyla, Polovesler ve Ruslar artık tek bir etno-sosyal sistem teşkil ediyorlardı. Üstelik de Ruslar’ın nüfusu 5,5 milyon, Polovesler’in ise birkaç yüz bin kişiydi.38 Gayet tabii ki Rusya’nın Doğuyla olan ticari ilişkileri XII. Yüzyılda kesilecekti: Eski mahzen envanterlerinden doğu kolyeleri silinmişti.39 Ne yazık ki, artık Doğuda da Rus kürklerine rağbet kalmamıştı. Tabii bu durumda yabancı tacirler, gelirlerinin önemli bir kısmını yitirmişlerdi. Ama bu sayede ruus vergisi yüzünden halka yapılan baskı sona ermişti. Knàzları, Slavyan drujinalarıyla birlikte beslemek pek de zor değildi. Demek ki, dünya pazarını doyurmak, altından kalkılacak iş değildi. Dolayısıyla XII. Yüzyılda Rusya’da Polovesler’e sempati besleyen insanlar olduğu gibi, onlardan nefret edenler de vardı. Şöyle bir düşünürsek, görürüz ki bu görüş de artık fazla orijinal değil. Daha önce Çernigov ve Seversk knàzlarının Polovesler’le anlaşmayı öğrendikleri belirtilmişti. Vladimir Monomah ise Polovesler’le güce dayalı müzakerelerde bulunuyordu. Bir yandan onlara müstakillik veriyor ve Batılı göçebeleri Rus toprakları bünyesine alıyor; diğer yandan Polovesler’le “19 anlaşma” imzalıyor, yani onları diğer Rus knàzlarına karşı müttefik olarak kullanıyordu. Her iki halde de Polovesler’e karşı hakkanî bir davranış sergilenmiyordu. Knàzlar, onlarla kendi aralarında anlaşmaktan daha kolay anlaşabiliyorlardı. XII. Yüzyıl olaylarını XIX-XX. Yüzyıl tarihçilerinin kafasıyla yorumlamak, Monomah’ın çağdaşlarına irrealist görünüyordu. Древнерусские княжества 36 Toloçko, P. P. Kiyevskaya zemlya//Drevnerusskie knq’estvaX-XIII X-X¿¿¿. вв., vv.,с.s.6.6. 37 Kargalov, V. V. Vneşnepolitiçeskiye faktorı razvitiya feodalnoy Rusi, s. 49. Учен. зап. Серия исторических наук.na38 Popov, A. İ. Kıpçaki i Rus//Uhen. zap.ЛГУ. LGU. seriq istoriheskix Вып. uk. Vy14, p. 1949, 14, 19c.58. 49, s. 98. 39 Kargalov, Vneşnepolitiçeskiye, s. 58.

128

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Ama yukarıda belirtildiği gibi, gerçekten sadece Kiyef’de Büyük Knàz Svyatopolk İzyaslaviç’in sarayında üçüncü bir proğram daha vardı. Bu proğramı, II. Svyatopolk’un “genç” silah arkadaşları izliyorlardı. Kelimenin onların gerçek yaşıyla ilgisi yoktur. Bu sadece, ticari sermayeye sırtını dayayan Polonya-Alman güdümlü bir parti adıydı. Büyük Knàzı savaşa teşvik eden de bu parti olmuştur. Çünkü bu genç partililer esirleri tacirlere satıyorlar; onlar da esirleri Regensburg ve Venedik’e götürüyorlar, oradan da satılmak üzere Mısır’a sevkediyorlardı. Bu tacirlerin rakipleri Grekler’di. Bu yüzden metropol, II. Svyatopolk’a muhalifti, fakat Svyatopolk’u destekleyen Kiyef-Peçora Manastırı da metropolün rakibiydi. Açıkça tarafgirlik sergileyen vakanüvis Nestor da bu kilisede çalışıyordu.40 Görüldüğü gibi, XII. Yüzyılda Kumanofobi, sınır ötesi tacirlerin ve onların Kiyef’deki çanak yalayıcılarının proğramıydı. XVIII-XIX. Yüzyıl tarihçileri, henüz Büyük Bozkırı inceleyemedikleri için, onun aleyhine bir yığın fantazi geliştiriyorlardı. Bu fantazilerin XX. Yüzyıl bilimi nezdinde bir önemi yoktur. Yukarıda adları verilen yazarlar da, bu partinin görüşlerini tekrarlamaktadırlar. Devrim öncesi dönemindeki Rus biliminin geri olduğu söylenemez, ama bir öncü de değildi. Hukuk ekolü, Eski Rusya tarihinin en çetin meselelerinden biri olan Doğulu komşular meselinde iktisat ekolüyle birleşmişti. Her ikisinin de verdiği hüküm birdi: “Vahşilere ölüm!”. Bu hüküm, Amerika’da kızılderili meselesinin halli konusunda ortaya atılan “En iyi kızılderili, ölü kızılderilidir!” çözümüyle ne kadar da örtüşüyordu! Günümüzde ne kadar utanç verici bir karar! Aynı Amerikalılar, bugün atalarının, kurt kuyruğu getirenlere olduğu gibi, kızılderili kellesi getirene de ödül vermiş olmalarından utanmaktadırlar. Neyse ki bizde geçmişten utanmak için bir sebep yok. Atalarımız, Poloves hanlarıyla dostluk etmişler, “güzel Poloves dilberleriyle” evlenmişler, vaftiz olan Polovesler’i aralarına kabul etmişler; sonuncuların torunları da, klasik Slavyan mensubiyet eki “ov”u (İvanov gibi) Türkçe “enko” (İvanenko gibi) ekiyle değiştirerek Zaporoj ve köylü Kazaklar olmuşlardır. Halklar, tarihî dilimler içinde ortaya çıkar ve kaybolurlar. Dolayısıyla etnogenezin coğrafî yönünü kavrayabilmek için tarih bilimi, yani olayların müteakip hadiselerle bağlantısını inceleyen tarihi 40 Bkz. Gumilev, L. N.//Ruskaya literatura. 1974. No. 3, s. 171-172.

SUÇLULARIN PEŞİNDE

129

okumak gerekir. Tarih demek, metinler, enstitüler ve kültürel etkiler değil, eylemler demektir ve ancak bunlar incelendiğinde, okuduklarını anlayabilen ve onlarla ilgili tenkitleri algılayabilen okuyucuyu şok etmeyecek güvenilir malzeme elde edilebilir.

142. Diğer Tarafa da Kulak Verelim Yukarıda adları sayılan tarihçileri, vakayinamelerdeki bilgileri, anlatılan olayları, yorumları ve eski Rus literatürünü anlıyamamakla suçlayamayız. Hayır; onlar bu metinleri gayet güzel anlamışlar. Yaptıkları çalışmalar da değerini kaybetmez, ama mecburi bir şartla: Unutmamak gerekir ki, vakanüvisler de kendi zamanlarının insanlarıdırlar ve ancak fevkalâde önemli olaylara dikkat etmişler ve onları parlak sayfalara geçirmişlerdir. Ama, vakanüvisler ve okuyucularının gözleri önünde vukû bulmasına rağmen, dikkatlerini çekmeyen umumi fonu farketmemek bir hata olurdu. Dolayısıyla, vakayiname bilgilerinin ancak en dikkatli ve detaylı bir şekilde incelenmesi sonucunda olaylar haritaya yansıtılabilir. Nitekim komşu ülkelerin tarihinden şişkin bir bilgi yığınını çekip almayı başaran A. Yu. Yakubovskiy, Rusya ve Deşt-i Kıpçak tarihini ölümüne ezeli bir savaş tarihi gibi banal bir algılamayı tenkit edebilmiştir. Henüz 1932’de şu satırları yazmıştı: Polovesler (Kumanlar)le yapılan askerî çatışma hikayeleriyle dolu bir tarihçilik, Rus knàzlıklarıyla Deşt-i Kıpçak arasındaki münasebetlerin savaş ve akınlardan çok, yoğun ticarî alış verişlerle dolu olduğunu farketmezlikten gelemez.”41 İhtisasları konusunda en ufak bir şüphe bulunmayan başka araştırmacılar da, bu konuda daha emin bir kanaatle görüşler belirtmişlerdir. “Rusya’nın bozkırla savaşı ezeli prensip edindiği görüşü, apaçık bir sunilik ve düşünülüp, planlanmış bir olgudur” diye yazar V. A. Parhomenko.42 V. A. Gordlevskiy ise daha da kategorik bir görüş be41 Yakubovskiy, A. Yu. Feodalnoye obşçestvo Sredney Azii i yeye torgovlya s Материалы по Узбекской, ТадVostoçnoy Yevropoy v X-XV vv//Materialy poистории istorii Uzbekskoj, жикской и Туркменской ССР. Вып. 3, ч.3. 1, H. Л., ¿. 1932. Tad’ikskoj i Thrkmenskoj SSR. Vyp. L., 1932, s. 24. Пробпемы ис42 Parxomenko V. Sledı polovetskogo eposa v letopisyax//Problemy isточниковедения. с. 39. s. 39. tohnikovedeniq. Сб. Sb.М-Л.,1940. 3. M-L., 1940,

130

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

lirtir: “Hristiyanlığın tutunduğu şehirlerde değil, bozkırlarda yaşayan bir halk hakkında kilise tarafından resmen yayılan bir görüş, Katolik misyonerler vasıtasıyla Batıya aktarılıyordu. Kiyef ile Batı arasındaki kültürel ilişkiler, Polovesler’in Tanrı’nın kırbacı oldukları görüşünü ortaya çıkarmıştır.”43 V. A. Gordlevskiy, karşılıklı ısınmalar arttıkça, Polovesler’le Ruslar arasındaki ikili siyasî münasebetlerin de değiştiğini; XII. Yüzyılda “günlük hayattaki temaslar ve özellikle toplumun tüm kesimlerindeki sıhrî kaynaşma yoluyla” daha da dostane hale geldiğini kaydetmektedir.44 Böylece, birbirini dışlayan, ancak her ikisi de sağlam argümanlara sahip bulunan iki görüşün müsademesiyle mesele açıklığa kavuşacak. Meseleyi “panorama” metoduyla çözmeye çalışalım. Çünkü vakayiname metinlerinin tetkiki, bendenizin özel bir çalışmasında yapılmıştır.45 Bu sayede, üzerine birçok hükmün bina edilebileceği sağlam bir bilgi temeli elde edilmiştir. Kumanofobi, “İgor Alayı Destanı” yazarının değerlendirmesine şartsız teslimiyet üzerine kurulmuştur. Ancak, her ne kadar poemanın kadimiyet ve dehası konusunda şüphe yok ise de, onun da, her bir kaynak gibi, tenkide tabi tutulması şarttır. Değerlendirmeler, çoğu defa yazarın biz torunlarının bilmediği şahsî sempatilerine, bağlantılarına, zevk ve amaçlarına göre yapılmıştır. Verilen bilgilerin güvenilirliği, eski yazarın kesinliği tartışmasız kabul edilen gerçeklerle uyuşup uyuşmadığının ortaya çıkarılmasıyla tespit edilebilir. “İgor Alayı Destanı” yazarının tarafgir davrandığına inanmak için böyle bir mukayese yeterince yapılmıştır.46 Bu yüzden ikinci görüş, kesin olgularla örtüşmektedir. X-XIII. Yüzyıllarda Kiyef’den Karadeniz ve Azak Denizi’ne giden ticaret yolları, kesintisiz olarak işliyordu ve bozkırlar arasında, bizzat Ruslar arasındaki iç savaşların hiç kesilmediği bir dönemde imkansız gibi gözükmesine rağmen, Don üzerinde Belaya Veja [Akkale] ve Dinyester’in aşağı akımlarında Belgorod [Akşehir] gibi Rus (!) şehirleri vardı. 43 Gordlevskiy, V. A. Şto takoe “bosıy volk”?// İzbrannıya soçineniya. T. II. M., 1961, s. 487. 44 Age., s. 487. Krş. Kşibekov D. Koçevoye obşçesto:genezis, razvitiye, upadok. Alma-Ata, 1984, s. 38. Славяно - русская 45 Gumilëv, L. N. Nujna li geografiya gumanitaram?//Slavqno-russkaq этнография. 92-100. ‘tnografiq. Л., L. 1873, 1973,c.s. 92-100. 46 Gumilëv, L. N. Mojet li proizvedeniye izyaşnoy slovesnosti bıt istoriçeskim istoçnikom?// Russkaya literatura. 1972. No. 1, s. 73-82.

SUÇLULARIN PEŞİNDE

131

Bozkır halkları arasındaki siyasî birlik meselesine gelince, X-XII. Yüzyıllarda meralar yüzünden çıkan sürekli çatışmalar, barışa ve özellikle birleşmeye imkan vermeyecek ölçüde kan davalarını kurumsallaştırmıştı. Bozkırlı bir han, kabile geleneklerine sıkı sıkıya bağlı diğer bozkırlılardan ziyade, “savaşta gösterilen kahramanlığın hesabı sorulmaz” düşüncesinden hareketle, Rus knàzlarıyla daha iyi anlaşabiliyordu. Dolayısıyla Macarlar, Bolgarlar ve Alanlar, ata yurtlarını, özellikle Rus topraklarında güçlü Kiyef Hakanlığı’nın mevcut olduğu bir dönemde, Kumanlar’ı Sibirya ve Aral bozkırlarına iten Peçenek ve Torklar gibi Asyalılara bırakmışlardı. Böylesi güçlü ve süveren bir devletin, sığınacak bir kaleleri bile bulunmayan kaçak ve dağınık göçebe grupları tarafından tehdit edilebileceği düşünülebilir mi? Ani saldırı ve karşı saldırılar, Orta Çağların sıradan küçük çatışmalarıydı. Vladimir Monomah, Rusya’da istikrarı sağladıktan sonra, 11111116 yıllarında savaşı bozkıra taşıyınca, Polovesler mağlup olmuş; birkaç kabile koalisyonu şeklinde parçalanmış ve kılıçlarını ücret karşılığında kiralayan knàzların müttefikleri haline gelmişlerdi. Bağımsız veya “vahşi” Polovesler ise Don’un öte tarafında kalarak, Suzdal knàzlarının müttefikleri olmuşlardı. Gerçekten de, eğer Polovesler zamanı geldiğinde teslim olmayıp da Rusya’ya karşı savaşı sürdürselerdi, kamilen yok edilmiş olurlardı. Öküzlerin çektiği arabalar, bozkırda saatte dört km. hızla, engebeli arazilerde ise daha da yavaş yol alabiliyordu. Rus süvarileri ise, dört nala gittiklerinde saatte 15, rahvan yürüyüşle 8-10 km. yol katediyorlardı. Yani göçebeler, Rus darbelerine karşı fiilen savunmasızdılar ve üstelik de hafif Poloves atlısı, zırhlı Rus süvarisinin saldırıları karşısında tutunamaz; arabalardaki kadın ve çocukların korunması için gerekli manevra ise zaten söz konusu olamazdı. Diğer yandan, Kıpçak kışlakları seyyar ve muhkem olmadığı halde, Rus kaleleri, sakinlerini rahatlıkla koruyabilecek durumdaydı ve orman da her zaman kaçakların saklanması için uygun bir yerdi. Poloves hanları, eğer tüm bu ahvali göz önünde bulundurmamış olsalardı, aptallık etmiş olurlardı. Ama onlar akıllıydılar ve Polovesler’in düşmanı Torklar’la işbirliği yapan Kiyefliler’e karşı Çernigov, Galiçya ve Suzdal knàzlarıyla müttefik olmayı tercih etmişlerdi. İşte Kiyef’li vakanüvislerin Polovesler’e karşı böyle saldırgan bir üslup kullanmalarının sebebi budur. Çernigovlu vakanüvisler de muhtemelen Torklar

132

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

ve “Karakalpaklar” için aynı şeyleri yazmışlardır, ama ne yazık ki, bunlar elimize ulaşmamıştır. Polovesler’in saçıldıkları bozkır, muhacirlere boyun eğmeyen ve onlarla kaynaşmayan yerli halkın yaşadığı, geniş nehirli vadilerle doluydu. Bunlar, Hristiyan Hazarlar’ın torunları brodniklerdi. Bunların mevcudiyeti, Polovesler’i arkalarını sağlama alma imkanından mahrum etmiş ve oldukça nazik bir durumla karşı karşıya getirmişti. Ayrıca Polovesler’in Sibirya’dan getirdikleri hayat tarzı da Avrupa’da karşılaştıkları durumlarla uyuşmuyordu. Kumanlar’ın zayıflamasında en önemli rolü, bir yandan çok geniş bir alana -Altaylar’dan Karpatlar’a kadar- yayılmış olmaları, diğer yandan sürekli göç halinde bulunmaları oynamıştır. Örneğin IV. Davıd’ın daveti üzerine Atrak-han 1118’de 45 bin savaşçıyla Gürcistan’a gitmiştir. Bundan başka Kumanlar, sık sık Bolgarya, Macaristan ve Bizans’da arz-ı endam etmişler; birçokları da Müslüman sultanların hassa birliklerini oluşturan gulamlar haline getirildikleri İran ve Mısır köle pazarlarında satılmışlardır. Yenilmez, passioner Türkler’in kendi yurtlarında başarı şansları yoktu; çünkü vuruşkan ve müdaheleci kabiliyetleri, en büyük düşmanlarıydı. Bozkırda yaşayan bir kişi, psikolojik cihetten köyde veya şehirde yaşayan insandan farklı değildir. Dolayısıyla, göçebeler arasında, kendi ülkesindeki sıkıcı ve gayr-ı perspektif hayattan kurtulmak için köle olarak satılmayı tercih eden insanlar bulunmaktaydı. İşte size, birçok örnekten bir tanesi. XII. Yüzyılda, Polovesler’i 20 kişilik partiler halinde satıyorlar ve alıcıya hediye olarak bir tane de ücretsiz köle veriyorlardı. Tahminen 1137’de mal alan bir tacire, İldengiz adında, bakımsız ve cılız bir çocuğu hediye olarak teklif etmişlerdi. Tacir bu teklifi reddedip, çocuğu serbest bırakmış, fakat bizzat çocuk ondan kendisini köle olarak alması ricasında bulunmuştu. İyi kalpli tacir de çocuğun ricasını kırmayıp, arabaya yerleştirmiş ve böylece Don bozkırlarından geçerek İran’da noktalanacak bir yolculuğa çıkmıştı. Bir kaynaktan diğerine uzanan yolculuk sırasında İldengiz yorulmuş, bir geçitten geçerken uyuya kalmış ve arabadan düşmüştü. Acıyıp, tekrar arabaya bindirmişler, fakat ikinci defa düşünce, tacir, mola yerine kadar durmamıştı. Nihayet kaynak başına ulaşmışlar, mola için yükleri düşürmüşler ve ateş yakarak kendileri ve köleler için yemek hazırlamaya başlamışlardı. Tam o sırada karanlıklar arasından İldengiz çıkıp gelmişti.

SUÇLULARIN PEŞİNDE

133

Tacir, şaşırmış, gülümsemiş ve çocuğun karnını doyurmalarını emretmişti. Böylece bizim İldengiz, Azerbaycan’a gelmişti. Tacir, Sicirum ülkesinin vezirine güçlü kuvvetli, adaleli Polovesler’i satmış; ama vezir, İldengiz’i satın almayı kabul etmemişti. İldengiz, yalvarmış ve “Ey iyi kalpli efendi, yalvarıyorum, lütfen beni satın alın” demiş. Vezir, “Bunu kendin mi istiyorsun? - diye sormuş.- Pekala, madem öyle, ben de satın alıyorum,” demiş ve ihtiyaç duymadığı bu köleyi birkaç bakır dirheme satın almış. İldengiz’i önce mutfağa vermişler ve çocuk burada çok güzel pilav yapmayı öğrenmiş. Bir gün Sultan Mesud ibn Muhammed, vezirine misafir gelmiş. Kıpçak pilavını çok beğenmiş; vezirinden bu maharetli aşçıyı kendisine vermesini istemiş ve böylece onu daimi orduya asker olarak almış.. Saraya gelen İldengiz, sultanın annesinin gözüne girmeyi başarır ve onun yardımıyla ordunun başına sipahsalar olur. Gürcüler’i bir savaşta mağlup edince, Azerbaycan’ın önemli şehirlerinden Arran’a vali ve arkasından da atabek tayin edilir. Yani sultanın oğlunu terbiye etme görevini üstlenir. İldengiz ve torunları 1161’den itibaren Kuzeybatı İran’ı yönettiler. Saray politikasını, entrikaları ve yabancılarla yapılan savaşları başarılı bir şekilde yürüttüler. İldengiz’in torunları, ancak 1225’de sırtını Kumanlar’ın düşmanı Kanglılar’a dayayan Horezmşah Celaleddin Mengüberdi tarafından bertaraf edildiler. Hüküm, kendi kendini sorguluyor: İslam medeniyeti, 300 yıl boyunca homeostaz aşamasında bulunan bozkırın serbest enerjisini emerek, kendi içinde söndürmüştür. Süreç, tabii, kontrol edilemez ve yakın sapma sebebiyle çağdaşları tarafından farkedilemez bir haldeydi. Fakat her iki süper-etnosu zayıflatmış ve onları XIII. Yüzyılda yükseliş safhasında bulunan Moğollar’a kurban etmişti. Ya Polovesler? Tekamülün tüm aşamalarını yaşayan ve “sağa sola dağılmadan” ilk bütünlüğünü koruyan etnos, komşularla yapılan çarpışmalar, iklim değişiklikleri veya tabii felaketlerle bozulan müdahil çevreyle sıhhatli bir denge sağlamayan homeostaz aşamasına girer. Eğer bu tür etkiler etnosun mahvına yol açmazsa, o takdirde bu etnos yaşam kabiliyetini yeniden geliştirir, onu değiştirmek için tüm yolları dener. Artık o etnos, istikrarlı şartlarda uzun süre hayatını devam ettirebilir, ama yırtıcı komşuların ortaya çıkması duru-

134

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

munda yutulmaya mahkumdur. İşte, Polovesler’in başına gelen de bu idi.

143. Delillerle Teyit Rusya’nın Poloves koalisyonundan daha güçlü olmakla birlikte gereksiz bir fetihe girişmediğinden şüphe etmeye bile değmez. Her şey kendi kendine oluyordu. Neredeyse her yıl imzalanan barış anlaşmaları ve sıhrî ittifaklar sebebiyle, henüz XII. Yüzyılda Polovesler (çoğu kez boylar halinde) Hristiyanlığa geçiyorlardı. Hatta Konçak-han’ın oğlu ve veliahdı Yüri dahi vaftiz olmuştu. V. T. Paşuto, Rus knàzları arasındaki ihtilaflara rağmen, Rus yürüyüşlerinin Don ve Tuna’ya kadar uzanıp, Poloves otağlarını itaat altına alırken, Kuman saldırılarının Rusya topraklarının ancak I/15’ne dokunduğunu kaydetmektedir.47 Etnik yaşlanma süreci Kumanlar’da yaşanmış, fakat yavaş seyretmiştir. Bunu, siyasî kuvvetler dengesinden de anlamak mümkün. Kumanlar’ın düşmanları olan Peçenekler, XI. Yüzyılda kendi istekleriyle İslamı kabul etmiş ve Selçukîler’le dost olmuşlardı. Dolayısıyla İslam dünyasıyla ters düşen Kumanlar, kendilerine Bizans ve Rusya’da müttefikler aramak zorundaydılar. XIII. Yüzyıl ortalarına kadar Polovesler, bir yandan doğudan Selçuklu saldırılarına karşı bariyer vazifesi görüyorlar, diğer yandan da Macar ve Polanyalılarla yapılan savaşlarda Rusya’nın yanında yer alıyorlardı (ki her şey XIV. Yüzyılda değişiverecekti). Rus-Poloves çatışmalarıyla ilgili bilgilere gelince: Lavrentyev vakayinamelerine göre 180 yıl boyunca (1055-1236), Polovesler, Rusya’ya 12; Ruslar, Polovesler’e 12 defa saldırmıştır. İç savaşlarda Rus-Poloves ortak müdahelesi ise 30 idi. Ancak, Don’dan Karpatlar’a kadar uzanan bozkır fâtihi Monomah’ın seferlerinden sonraki dönemi gözden geçirirsek, çatışmaların şeklinin bariz şekilde değiştiğini görüyoruz. Çünkü artık çatışmalar, kendi “paganları” ile Rus knàzları arasındaki “acımasız bir düşmanlığa” dönüşmüştür.48 Birkaç örnek verelim: 47 Paşuto, Vneşnaya, s. 213; keza: Kononov, A. N. İstoriya uzuçeniya tùrskix yazıkov v Rossii. M., 1982, s. 19-23. 48 Dmitriyev, L. A. K sproram o datirovke “Slova o polku İgoryeve” (L. N. Gumilëv’in makalesi münasebetiyle)//Ruskaya literatura. 1972, no. 1, s. 83-84.

SUÇLULARIN PEŞİNDE

135

1120. “Yaroslav, Don ötesindeki Polovesler üzerine yürüdü, fakat onları bulamayınca, geri döndü. (vrk. 292). Düşman topraklarında, hasımla çarpışmadan 1000 km. ilerlemek mümkün mü? 1125. “Yaropolk’un Polovesler’le savaşı” (vrk. 285-296)– esasen Polovesler’in kanlı düşmanları “mel’un Torklar”a saldırı ve Yaropolk Viladimiroviç’in yardımı. 1152. “O zaman Tanrı Polovesler’e karşı Mstislav İzyavslaviç’e yardım etti. Çadırları basıldı, kaleleri yıkıldı, atları ve sürüleri ele geçirildi ve pek çok Hristiyan esaretten kurtarıldı” (vrk. 339). Bu “o zaman”, 1149’da Yüri Dolgorukiy Polovesler’i yardıma çağırarak İzyaslav’ın üzerine yürüdüğü sefer sırasında geçmiştir. (vrk. 331, 323324, 328). 1152’de İzyaslav’ın oğlu Mstislav, düşmanlarının teşkil ettiği ittifaka, yani iç savaşa karışmayı âdet haline getiren Polovesler’e bir darbe indirdi (vrk. 330-335). 1153. “İzyaslav’dan sonra oğlu Mstislav, Pesla’da Polovesler’in üzerine yürüdü. Onlar o sırada Sula’ya çekildikleri için, Mstislav onları bulamadı ve geri döndü.” (vrk. 340). 1154. “İlkbahar mevsiminde Polovesler savaşarak Rusya’ya geldiler” (vrk. 345). Esasen onlar, Volın knàzını mağlup eden Gleb Yüryeviç tarafından getirilmiş (vrk. 342-343), fakat Yüri Dolgorukiy’le münakaşa ederek bozkıra dönen Polovesler, Berendî [Baranî]ler tarafından mağlup edilmiştir. 1169. “Polovesler, Kiyef ve Pereyaslavl üzerine yürüdüler” (vrk. 357-361). Halbuki böyle bir sefer düzenlenmemişti! 3 bin Poloves, Gleb Yüryeviç’le anlaşma yapmak üzere yola çıkmış, ancak onların bir kısmı yolda çapulculuk yapınca, 1500 Berendî tarafından tepelenmişti. O sıralar, bir ordunun ortalama savaşçı sayısı 50 bin kişi civarındaydı. Demek ki Polovesler bu defa normal ordunun %6’sı kadar bir kalabalığa sahiptiler. 1171. “Aynı kış Kiyef tarafında yer alan polovesler, birçok köyü ele geçirdiler” (vrk. 362). Polovesler, sefer sırasında Torklar’ı ve Berendîler’i kılıçtan geçirerek, 400 kişiyi esaretten kurtardılar (vrk. 363). Kaynaklar, Polovesler’in iç savaşlarda aktif bir güç olarak acımasız davrandıkları izlenimi veriyorlar. Onlara hak verecek değilim, ama acaba Rus dostları daha mı iyi idiler? Bir de, Rus knàzları sadece Polovesler’i değil, Torklar’ı, Livovlar’ı ve Yatvaglar’ı paralı askerler ola-

136

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

rak kullanırken, bu davranış siyasî bir çatışmaya yol açmaz mıydı? Onlarla ilgili konunun iyi kalpli knàzları o kadar da ilgilendirmediğini düşünmek gerekiyor. Nitekim 1216’da, Rostov-Suzdal topraklarında, Polovesler hiç karışmadıkları halde, “Oğullar babalarına, babalar çocuklarına, kardeş kardeşe, köleler efendilerine ve efendiler kölelerine saldırdılar”.49 Ve Lipitsa sahillerinde, sadece bir günde (21 Nisanda), 9233 Rus askeri, yine Ruslar tarafından öldürülerek kanlarıyla toprağı suladılar. Obskürasyon, gaddarlık dönemidir. Bu bir etnik yaşlanmadır, fakat ne kadar yaşlanırsa, o kadar da büyür.

144. Poloves Konusunun Müzakeresi Bilimsel hataların sebebini bulmayı deneyelim. Göründüğü kadarıyla, Moskova Rusyası sakinleri, genel olarak, XIV Yüzyıldan XVIXVII. Yüzyıl sonuna, yani Kırım’ın fethine kadar olan dönemi, kökü IX-XIII. Yüzyıla dayanan fevkalade parlak bir devir kabul ediyorlardı. Rusya’nın güneydoğu sınırlarındaki üçyüz yıllık savaş, tamamen başka özelliği bulunan bir olayı gölgelemiştir. Çünkü Kırım ve Nogay Ordası, sadece arkalarında güçlü Osmanlı İmparatorluğu durduğu için tutunabilmişlerdir. Halbuki Polovesler ve Torklar’ın arkasında böyle bir destek yoktu. Geleceğin tarihçilerinin düşünce yapısını şekillendiren lise ders kitaplarında, Büyük Bozkır halkları kendi aralarında gerek ekonomi ve gerekse hayat tarzı, din ve tarihî kader açısından farklı gruplara ayrılıyor olmalarına rağmen, “bozkırlılar, göçebedirler” şeklinde bir düşünce kalıbı yer almıştır. Bu görüş, gerçek bir hükme ulaşabilmek için hakikaten hesaba almaya değmezdi. XII-XIII. Yüzyılın cansız Eski Rusyası, enerjik, mihnetkeş ve yeni bir passionerlikle coşan Moskova Rusyasına çok az benziyordu. Biz XX. Yüzyıl insanları, bir etnosun akmatik safhanın ritimleri olan gençlik ve olgunluk ritimlerine alışmışız. Bu yüzden, bize gökkubbe altında bir yer bulan atalarımızın, umduğumuz şekilde olmasa bile, “ihtişamlı bir yaşlılık” dönemi geçirdiklerini göz önünde canlandırmamız zordur. Bir Orta Çağ insanı için tarih kavramını yöneticilerin sıradan değişimi olarak telakki etmesi nasıl güçse, tekamül eğitimi almış insan49 Solovyev, İstoriya, Ktb. I, T. II, s. 592. Dn. 411, s. 710.

SUÇLULARIN PEŞİNDE

137

ların etnik süreçlerin kopukluğunu anlaması da öyle zordur.Ancak, eğer doğuştan gelen düşünce atâletini bir kenara atabilirsek, o takdirde Rusya ve Deşt-i Kıpçak konusunda pek çok saçmalıktan kurtulabilir, birçok kasıntıdan uzak kalabilir ve “ne?” ve “nasıl?” sorularına verilecek cevaptan “neden?” ve “ne faydası var?” sorularının cevabına ulaşabiliriz. Yukarıda adları verilen ve atlanan yazarların tamamı, meseleye sadece Ruslar açısından, yani peşin fikirli olarak baktılar. Ya peki, mûcizevi şekilde hayatta kalmayı başarmış bir Kıpçak tarihçisi, aynı şeyi, aynı üslupla yazsaydı n’olurdu? Her şey tersine döner ve bir o kadar da değersiz olurdu! Örneğin, V. V. Kargaloff’u ele alalım. Bu adam, Suzdal ve Çernigov knàzlarının Polovesler’in iştirak ettikleri operasyonları bir bir sayıp döktükten sonra,50 bir hükme varıyor: Polovesler, kötü insanlar! M. S. Gruşevskiy ise, Suzdal ve Smolenskliler’in Kiyef’e düzenledikleri vahşi seferlerden bahsediyor51 ve şu hükme varıyor: “Kasaplar!”. Nedir bu? Eş değerli bir dalkavukluk mu, yoksa bilim mi? Halbuki mesele, çarpıtılmadan da halledilebilirdi. B. D. Grékoff, göçebelerin, Rusya’yla ilgili meselelerde bir “dış güç” olarak telakki etme geleneğinin reddedilmesi teklifinde bulunmuştur.52 Rusya, parçalanmış ordalarla kıyas edildiğinde elbette güçlüydü ve bu yüzden ordalar, bazen paralı askerler, bazen federatlar olarak Kiyef devletinin sosyal hayatında daima yer alıyorlardı.53 Meselenin çözümüne en büyük katkıyı, Poloves tarihini dönemlere ayıran S. A. Pletniyeva sağlamıştır.54 Gerçekten, eğer her hangi bir kişi çıkıp da, Rusya’nın Fransa’yla olan ilişkilerini karşılaştırarak, onların daima birbirlerine dost olduklarını yazsaydı, herhalde kimse sırtını sıvazlamazdı. Devletler arası ilişkiler, değişkendir ve sadece zamanın şartlarına ayak uydururlar. Kabalaşmak, sadece bilimsel hatalara sebebiyet vermez, aynı zamanda bütünüyle saçmalık ve aptallık sayılan şovenizme ve ırkçılığa götürür. Bu yüzden, bilimsel tarih usûlünü bozmamaya çalışarak, meselenin hal şeklini teklif etmeye çalışalım. 50 Kargalov, Vneşnepolitiçeskiye, s. 49-54. 51 Gruşevski, Kiyevskaya Rus. 52 Grékov, B. D. Kiyevskaya Rus i problema proisxojdeniya russkogo feodalizma u M. N. Pokrovskogo.. 53 Age., s. 462-466. 54 Plétniyeva, Polovetskaya zemlya, s. 260-300.

138

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Kiyef Hakanlığı’yla yapılan çatışmalar sırasında, üç passioner bozkırlı gruba ayrılan Kanglılar (Peçenekler), Guzlar (Torklar) ve Kumanlar (Kıpçaklar)ın gelişi, etnik temas ortamı yaratmıştır. Ancak, gerek bozkırlılar ve gerekse Slavyanlar kendi ekolojik nişlerine sahip olduklarından, bir kimera oluşmamış, aksine tarihin sıradaki zikzakını doğuran bir simbiyoz teşekkül etmiştir. Sınır bölgelerinde bir kaynaşma devam ediyordu; ama bu, popülasyon düzeyinde değil, organizma boyutunda gelişen bir melezleşme prosesiydi. Sıhrî kaynaşmadan doğan çocuklar da bağrında büyüdükleri bu etnosun bünyesine karıştılar. Böylece ırki çatışmalar ortadan kalktı, ama o sıralar geçerli olan çift inançlı hayat tarzı yüzünden konfessiyonal çatışmalar olumsuz yönde gelişti. Halkların karışması, yani etnosların etregrasyonu, Ruslar bozkırın nehirsiz ve ormansız sulak yerlerinde yaşamak istemedikleri, sürülerin ormanlarda bakımı Polovesler’e hayli zor geldiği için, kimseye lazım değildi. Polovesler’in arabalara, baltalara ve kap kacaklara ihtiyaçları vardı; Ruslar da ucuz fiyata et ve çökelek temin etmekten memnundular. Kâr amacı gütmeyen takas ticareti, bozkırlılarla orman-step şerindeki Slavyanlar’ı coğrafî-ekonomik bir sisteme bağlamıştı ki, bunun Ryazan’ın sol şeridindeki knazlık için de geçerli askerî-politik ittifakların oluşumuna yol açması tabii idi. Tarihî süreç zikkakı XIII. Yüzyıla doğru yavaş yavaş rayına oturmuştu. Etnik büyüme veya etnogenez safhası, Ruslar’da ve Polovesler’de farklıydı. Bizans’ın ve Polab Slavyanlığının akranı olan Rusya’da yaşlanma süreci devam ediyordu, İskitler’in akranı eski Kıpçak halklarında ise homeostaz aşaması başlamıştı. Hangisi daha iyi, daha doğrusu, hangisi daha kötüydü? Bu sorunun cevabını bulmak için Rusya’ya dönüyoruz.

145. Etnogenez Hızı Batu-han’ın seferi arefesinde, Eski Rusya’nın kurduğu “yarı devlet”, kalabalık (yaklaşık 6 milyon) ve zengindi. Özellikle Novgorod. Halk sıhhatli ve mert insanlardan teşekkül etmişti. Bu insanlar, resim, musiki ve etoloji gibi Bizans kültürlerini alabilecek kabiliyetteydiler. Batı Avrupa’dan farklı olarak Rusya’da pek çok okuma yaz-

SUÇLULARIN PEŞİNDE

139

ma bilen insan vardı ve anlaşılır Slavyan diliyle yazılmış din kitapları yeterince okuyucu bulabiliyordu. Batıda ise bu kitapları okumak için Latince bilmek gerekiyordu. Yine de Batılı insanlar, XIII. Yüzyılda vatandaşlara bir takım haklar, feodallere ise, aslında üniversite sıralarında verilen isimlerin gerçek mi, yoksa öylesine adlar mı olduğu konusunda tartıştıkları ünvanların sabitliği güvencesini veren krallara sadakat yemini ederek Haçlı seferlerine gitmişlerdi. Devletler, sınırlarını genişletmişlerdi, yani lokal etnik entegrasyon süreçleri yaşanmıştı ve daimi savaşlara rağmen, süper-etnos bütünlüğü, başlarındaki kişinin imparator veya papa olmasına pek de aldırış etmeyen herkes için geçerliydi. Ruslar ise, gördüğümüz gibi, güçlerini bireysel savaş kapasitesini zayıflatan iç savaşlarda tüketmişlerdi. Katolik Avrupa, XIII. Yüzyılda Ortodoks Rusya için tehlikeliydi, ama Rusya, papanın rafızî Grek ve Ruslar’a karşı Haçlı seferi ilan ettiği günden itibaren kendisine indirilecek darbelere karşılık verecek durumda değildi. Fransız diplomat Wilhelm Rubruck, XIII. Yüzyılda şöyle yazacaktı: “Teuton ordeni kardeşleri, gerçekten isteselerdi Rusya’yı kolaylıkla fethederlerdi”.55 (Ama bilindiği gibi, böyle bir şey olmadı). Rubruck, bu hikemî nasihatı Kiyef’in düşüşünden 13 yıl sonra vermişti; ama onun yaptığı bir kuvvetler dengesi değerlendirmesinin, Batu-han’ın seferinden Göyük’ün 1248’de ölümüne kadar geçen süreden önceki durumu yansıttığını kabul etmek gerekir. Gerek XIII. Yüzyılda ve gerekse daha sonraki Moğol saldırısı, tüm tarihçiler üzerinde öyle güçlü bir etki bırakmıştı ki, bunlar “Tatar ordularının istilası”nın, aşırı tahripkâr olduğunu ve ülkenin bir daha belini doğrultamayacağını görüşünü ileri sürmüşlerdi. Bunu ispat etmek kolay, hem de çok kolaydı. Yapılan araştırmaların oldukça büyük bir kısmı, 240 yıl berhayat olan büyük bir devletin âniden ortaya çıktığını göstermektedir. Bu konuda da şu açıklamayı yapmışlardı: Vahşi Moğollar herkesi öldürdüler ve zaferlerini cesetler üzerinde kutladılar. Ana kaynakları ve hatta tüm belgeleri üstünkörü inceleyip, ters düşenleri bir kenara ittiğiniz zaman, benzeri bir sonuç elde edersiniz. Tarihçi veya ona kitap sipariş eden herkes, bu yolla her şeyi ispat edebilir. Tabii siparişler farklıydı. Kimisi birilerinin veya bir şey55 Puteşestviya v vostoçnıye stranı, s. 108.

140

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

lerin övülüp göklere çıkarılmasını, kimisi farklı şekillerde yerden yere vurulmasını istiyordu. Bilimsel metotda “orta yol”, yani tarihe sistemli yaklaşım usûlü uygulanmalıdır. Sistemolojide, münferit olay-elemenler ve peşin değerlendirmeler değil, açıkça görülmeyen ve sonraki dönemlerdeki yorumcuya meçhul kalan olaylar arasındaki ilişkiler göz önünde tutulur. Dolayısıyla bu ilişkiler, kişisel kanaatleri değil, râvi ve müfessirlerin hislerinden uzak gerçekleri arayan tarihçiye geniş bir profil şeklinde âyandır. Elbette bu bağları yakalayan bir araştırmacı, “şarkısını gururla terennüm edebilir” ama bunu inandırıcı sonuçlar almak ve tarihî sorumluluğu yerine getirmek için yapmak gerekir.

XXII. FELAKET YAĞMURU

146. İlk Felaket. 1201. Yaklaşık bir yüz yıl (1115-1201), Slavyan Eski Rusyası yabancı kabilelerin istilasına maruz kalmamıştı. Knàzlar, vatandaşlar ve smerdler buna öyle alışmışlardı ki, kimsenin kendilerine dokunacağını, hatta incitebileceğini hayal dahi etmiyorlardı. Bu yüzden Rus topraklarını çeviren farklı dünyalarla ilgilenmeyi kesmişler ve knàzlıklar arasında sık sık tekrarlanıp duran iç çekişmelerle meşgul olmaya başlamışlardı. Bu sıralarda Roman-o-German Katolik Batı, Filistin, Endülüs ve Pribaltık’dan çekip aldığı passionerlik gücüyle atağa geçmişti. Her ne kadar ilk iki saldırgan nokta Rusya’dan uzak ise de, üçüncüsü doğrudan bir anlam ifade ediyordu. Bununla birlikte, kahraman Bodriçler, atılgan Lutiçler, başeğmez Pomoryenler ve sert Fin-Suomiler, Doğuya yapılan saldırılara karşı henüz göğüslerini siper ettikleri için, Novgorod, Pskov, Polotsk ve Smomelensk’deki insanlar, kendilerini emniyette hissediyorlardı ve Baltık’daki olayların kendilerine sıçramayacağı zannıyla endişeye gerek duymuyorlardı. Ah, ne kadar da basiretsizdiler! 1184’de Bremen başpiskoposu II. Hartvick, Rusya’da bir başpiskoposluk1 kurması için din hukukçusu Meinard’ı Dwina’ya gönderdi. Livonyalılar, vaftiz olmayı reddedince, Papa III. Celestin (11911198), “Livonya’ya ilk kilisenin kurulmasına gideceklerin geçmiş günahlarını affedeceğini” belirterek Haçlı seferinin başına geçti.2 1 2

Alekseyev, L. V. Polotskaya zemlya//Drevrusskiye knàjestva X-XIII. vv., s. 237-238. Paşuto, Vneşnaya, s. 228.

142

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

23 gemiyle Dwina ağzına gelen Almanlar, Zemgol Limanı’nı işgal ederek, Riga Kalesi’ni kurdular. Başkiskopos Albert, daimi bir takviye olsun diye 1202’de Orden rahip-savaşçılarını da silahlandırdı. Böylece Pribaltık’ın Almanlar tarafından fethi başladı. Riga başpiskoposluğu ve Orden şovalyeleri şahsen Rusya için ciddi bir tehlike teşkil etmiyorlardı. Gerçi Riga, tüm kuzey Avrupalı şovalyeler ve Hansa tacirleri için köprü başı olmaya başlamıştı, ama bu dahi henüz Rusya için bir tehdit unsuru olamazdı. Ne var ki, Polotsk knàzı kendi haline bırakılmıştı. Daha da kötüsü, Polotsk knàzı Vladimir, Kukeynos ve Ersike nahiyeleri yöneticileriyle tartıştığı için buraları kaderine terketmiş, bunun üzerine Almanlar hiç zorlanmadan bu iki nahiyeyi ele geçirmişlerdi. Gerçi Polotsk Knàzlığı ayakta kalmayı başarmıştı, ama yirmi yıl kadar sonra Smolensk Knàzlığı’nın hâkimiyeti altına girecekti. Bu da Almanlar’ın elini kolunu bağlayacaktı. Göründüğü kadarıyla, zengin ve mütehevvir Novgorod Cumhuriyeti, Alman saldırısını durdurmak için harcayacağı enerjiye acımamak zorundaydı. Anlaşılan, Novgorod boyarları da bunu anlamışlardı, fakat öyle yanlış hareketlerde bulunmuşlardı ki, bu durum Almanlar’a Livovlar’ı kendi saflarına çekme ve Estler’in direnişini kırma imkanı sağlamıştı. Vladimir, Smolensk ve Çernigov şehirlerinin başında bulunan diğer güçlü knàzlar da, Almanlar’ın Pribaltık’a girmeleriyle pek ilgilenmiyorlardı. Peki, onlar haklı olsalardı ne olurdu? O zaman Rusya’nın bir birlik olarak varlığının sona ermesi gerekirdi. Yani XI. Yüzyıldaki sübetnoslar, XIII. Yüzyılda, sadece Ortodoks kiliseyi ve onun kültürünü bir bütün haline muhafaza eden gücü korumakla birlikte, siyasî bağlarını ve etnik bütünlüğünü kaybeden münferit etnoslara dönüşmüşlerdi. Ancak bu durum bile, onun daha ziyade hâlâ bir süper-etnos olduğunu gösteriyordu ki, süper-etnosların atâleti dahi yüzelli yıl yeter. Neyseki Almanlar yavaş hareket ediyorlar, Estler de kahramanca direniyorlardı. Öbür türlü, Doğuya yapılan bu saldırı mükemmelen başarılı olabilirdi.

F E L A K E T YA Ğ M U R U

143

147. İkinci Felaket. 1204. Rusya’nın tek tabii müttefiki ve samimi dostu, Bizans idi. Aslında Ruslar, Grekler’i sevmiyorlar ve onları “dalkavuk”, yani sahtekâr ve menfaatperest insanlar olarak görüyorlardı. Ama Konstantinopolis kültürü, Khersones’de ticaretle uğraşan sahtekârlara ve Nikea ile Thessalya latifundiumlarına bağımlıydı. Ruslar, bunlarla bir türlü kaynaşamamıştı; felsefe, edebiyat ve sanaatı ise, XIII. Yüzyılda Bizans’da dahi sayıları hayli azalan kültürlü ve istidatlı insanlardan öğrenmişlerdi. Daha önce belirtilmiş olduğu gibi, bu kültür, sistemin passioner gerginliğinin düşmesi sırasında dahi Rus topraklarını birbirine kenetleyen bir çimento vazifesi görmüştü. Bu kültür birliği sayesindedir ki, Novgorodlular Suzdallılar’la bir masaya oturmuşlar, Çernigovlu Kiyefliye acıyarak, onu Polovesler’e köle olarak satmamış; Galiçyalı boyar, şehrini Macar ve Polaklar’a karşı korumuş; Smolenskli yiğit Yatvaglar’ı püskürtmüştür. Bu birleştirici kültürün kaynağı, Binazs idi.. ama o da, 13 Nisan 1204 tarihindeki o korkunç günde, Ortodoksların düşmanları olan istilacı Fransız-İtalyan haçlılarının hücumuyla düşmüştü. Ruslar, Bizans’ın düşüşünü, bir yakınlarının ölümü gibi algıladılar. Aklı başında her insan, (Riga’da) Gibellinler’den ve (Bosphorus’da) Papa askerlerinden merhamet beklemenin faydasız olduğunu biliyordu. Rusya, artık devâsâ bir dünya sisteminin parçası olmaktan çıkmış ve tecrit edilmişti. İki Haçlı ordusu tarafından kuzeyden ve güneyden kıskaca alınmıştı ve artık yavaş yavaş ruhunu teslim etmek üzereydi ki... birden Polovesler imdada yetiştiler. Bolgar kralı Kaloyan’ın yardımına koşan Polovesler, 1205’de Hadranopolis önlerinde Haçlıları kılıçtan geçirdiler. Büyük tehlike geçmişti; ama ürkütücü yalnızlık duygusu yaşıyordu ve bazı kişileri çıkmaz sokaklarda çıkış yolları bulmaya itelemeye başlamıştı. İşte bu insanlar, Katolik Avrupa ile kader birliği etmeyi deneyeceklerdi. Olayların seyrini takip etmeyi bir yana bırakarak, kültürlerden bahsedelim. Değişik ülkelerin ve çağların kültürleri, birbirlerinden farklıdır. Bunlar, birbirlerine tesir ederek, şu veya bu kültürün temsilcileriyle temasta bulunan insanları bünyesine alır veya iterler. Çünkü, farklı etnoslarla nevi şahsına münhasır olarak gelişen hakikat, iyilik ve güzellik idealleri, tüm insanları kendilerine çekerler. Bu cazibenin gücü - atraktivite,3 - farklı kültürler arasında seçim yapma

144

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

imkanı sağlayan komplimantarizm ve etnik sistemlerin passioner gerginlik boyutuna bağlıdır. Demek ki Ruslar, X. Yüzyılın fettan güzeli–Bizans önünde eğilmişler, XIII. Yüzyılda ise, bu dilber yaşlanınca, bakışlarını genç Roman-o-German Avrupası’na çevirmişlerdi. Elbette, geçmişe karşı sadakatini sürdürenler de vardı. Böylece Eski Rusya’nın etnik sistemi parçalanmaya başlamış ve bu parçalanma, XIV. Yüzyılda, önceki birliğin yerine Eski Rusya’nın “ana tarafından akraba” olan ve bu yüzden XVIII. Yüzyılda sırt sırta veren iki kardeş etnosun ortaya çıkmasıyla son bulmuştur. Ne var ki, bu birlik sağlanıncaya kadar, beş zor yüzyıl geçecekti ve 1205’de hiç kimse, başlamış bulunan bu parçalanmanın akibetinin ne olacağını tahmin edemezdi. Çünkü felaketler, yağmur gibi yağıyordu.

148. Üçüncü Felaket. 1205. Volın ve Galiçya knàzı Roman, Mstislav İzyaslaviç’in Polonya kralı Boleslav Krivoustiy’in (Çarpık Dudaklı Boleslav) kızıyla izdivacından dünyaya gelmiş; Polonya’da Büyük Casimir’in sarayında büyütülmüştü. Bu durum, onun kaderinde ciddi olarak rol oynayacaktı. Roman, cesur, enerjik, sert, hain ve oldukça tedbirli biriydi. Hayatı boyunca daima her şeye “muhalif” olmuş, kendisiyle ilgili konular da dahil, hiçbir şeyin “lehinde” tavır takınmamıştı. İşe önce Novgorod’da knàzlıkla başladı ve Andrey Bogolubskiy, Kiyef’i babasının elinden çekip alarak, “Rus şehirlerinin anasını” üç gün boyunca birliklerinin yağmalamasına terkettiği 1169’da Suzdallılar ve müttefiklerine karşı muhteşem bir zafer kazandı. 1173’de Nogovrodlular, Knàz Roman’a “kapıyı gösterince”, o da Volın’a gitmek zorunda kaldı ve yolda Smolensk knàzı Rurik Rostislaviç’in kızıyla evlendi. O günden sonra da huzur, sadakat ve zafer ona veda edecekti. Bazen Polonyalı akrabalarının iç savaşlarına karıştı, bazen Galiç’i ele geçirip, oradan Macarlar’a kaçtı, bazen Volın yüzünden kardeşi Vsevolod’la çekişti, bazen Rusya’nın komşuları Litvanlar, Yatvaglar ve Polovesler veya Rus Olgoviç knàzları, kayın3

Gumilëv, L. N. Biosfera i impulsı soznaniya// Природа. Priroda.1978. 1978. ! 12, s. № 12, c. 97-105. 97-105.

F E L A K E T YA Ğ M U R U

145

pederi Rurik ve 1197’de Galiçyalı boyarlarla savaştı. Burada öylesine çirkin gaddarlıklar sergiledi ki, Rus vakanüvisi bu olayları zikretmemeyi tercih etmiştir. Onunla ilgili bilgilere, sadece Polonya vakiyamelerinde rastlanmaktadır.4 Bizzat Roman bu konuda şu sözleri söyleyecekti: “Arıyı ezmeden, bal yenmez!”. Tek samimi dostları Torklar’dı. Torklar, 1203 yılının Ocak ayında Kiyef’i Çernigovlular, Smolenskliler ve Polovesler’in elinden yolup alması konusunda ona yardım etmişlerdi. Fakat Roman burada da hezimeti tadacak ve bu olaydan sonra bakışlarını batıya çevirecekti. Halbuki Batı Avrupa, daha önce kan banyosu yapmıştı. Germanya’da, Gibellinler’in başına Hohenstufen’lerden sırtını Doğu ve Güney Almanya’ya veren Philippe of Schwap geçmişti ve rakibi, Henrich Lev’in oğlu ve Arslan Yürekli Richard’ın yeğeni IV. Otton ise, Aşağı Rhein ve Vestfalya’da popülerdi. Papa III. İnnocenti de onu destekliyordu. Kuvvetler denkti, ama savaş gergin vaziyette sürüyordu. Böyle bir durumda her tür destek lafta kalırdı. 1204’de Papa, Roman’a krallık tacını teklif ettiyse de, o Gibellinler’le anlaşmayı yeğledi. Bir Fransız vakanüvist XIII. Yüzyılda şu satırları yazacaktı: “Kendi ülkesinini sınırlarını aşarak, Polonya üzerinden Saksonyaya’ya gelmek isteyen Roman adlı bir Rusya kralı... (Philippe’le birleştiği için) Tanrı’nın isteğine binaen, Polonya knàzları olan Leşko ve Konrad adlı iki kardeşi tarafından Visla Nehri’nde öldürüldü”.5 Leşko ve Konrad, daha sonra Krakovski konsilinde aziz Hervas ve Protas vasıtasıyla Roman’ın öldürüldüğü günün anısına altara dua ettiler.6 Bu adlardan biri dahi, Rus knàzının Almanlar’ın işlerine burnunu sokmasının ne anlam ifade ettiğini göstermektedir. Philippe, 1208’de Bamberg’de palatina kontu Otton Vittelsbach tarafından öldürülmüştü. Katil öldürülmüş ve zafer IV. Otton’a müyesser olmuştu; ama olaylar başka bir mecraya kaymıştı. İşte, Hohenstaufenler’i besleyen bu mecra, II. Friedrich ve haleflerinin gayretlerine rağmen yavaş yavaş kurumuştu. 4

5 6

Karamzin, N. M. İstoriya gosudartstva Rossiyskogo. T. III. Dn. 105, 106. Pogodin M.’nin Azbuçnıy spisok russkix knyazey do mongolskogo iga. 1854, s. 291’e atfen. Slovo o polku İgoryeve. M-L., 1950, s. 444-445 . Agy,

146

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Güney Rusya da keybetmişti. Roman’ın oğlu Daniil, babası öldürüldüğünde henüz dört yaşındaydı. Galiç-Volın Knàzlığı’nın siyasî gücünün gelişim temposu düşmüştü. Şimdi etnolojik tahlile geçelim. Sosyal açıdan bakıldığında, gerek Avrupa’da ve gerekse Rusya’da feodalite savaşları vukû bulmuştu. Bu bir benzerliktir. Ancak, etnogenez safhaları farklıydı: Avrupa, 1205’e doğru normal devrinin üçte birinden daha az bir kısmını yaşamıştı. Passionerlik de akmatik safhasındaydı. Herkes bir gaye uğruna savaşıyordu. Biri, St. Peter’in tahtı; bir diğeri, imparatorluk tacı; üçüncüsü kendi şehir komününün bağımsızlığı; dördüncüsü, dünyanın Şeytan’ın yaratması olduğunu varsayma hakkı; beşincisi, Grob Gospoden; altıncısı, Fransa zambağı için mücadele ediyordu vs. Slavyan knàzları ise birbirleriyle mücadele ediyorlardı ve Roman Mstislaviç, bunun en dikkat çeken örneğiydi. Roman “paganların üzerine bir arslan gibi atıldı. Vaşak gibi öfkeliydi. Timsah gibi parçalıyor, onların topraklarını şahin gibi yarıp geçiyordu. Yaban sığırı gibi cesurdu”.7 Ama bu “pagan”lar, komşu Litvanyalılar, Yatvaglar ve Poloves kadınlarıydı. Bunlar, kocaları Grekler’le saygılı bir barış anlaşması imzalama gayreti gösteren Bolgar kralı Yohannitsa’nın yardımına koştuğu bir sırada (1201) Roman tarafından esir alınmışlardı. Roman, bu saldırıyı 1202 yılında, muhtemelen menfur Polovesler’in düşmanı, ama kendisinin sadık müttefikleri olan Torklar’ın hatırı için gerçekleştirmişti. Ömrünün kalan kısmını Novgorod’dan Galiç’e kadar Rus kanı dökmekle, dostlarına, ana yurduna ihanet etmekle geçiren Roman, zayıflara asla acımamıştı. O, Akvitanya, Lombardiya veya Saksonya kontlarından ziyade, III. Yüzyıldaki Roma askerî imparatoruna veya XV. Yüzyıldaki Türk emîrine benziyordu. Eğer Hohenstaufenler’le temasa geçebilmiş olsaydı, onu kendilerine çekerler ve Volın, tıpkı Bohemya veya Polonya gibi bir Avrupa krallığına dönüşürdü. Tabii bu durumda katolikliğe geçiş kaçınılmaz olur; bilahere Galiçya’da olduğu gibi Eski Rus kültürünün yok olması mukarrer hale gelirdi.

149. Dördüncü Felaket. 1208. XIII. Yüzyılın ilk yarısında, Doğu Avrupa topraklarında, başkenti Klyaz’ma üzerindeki Vladimir olan Rostov-Suzdal bölgesi ile baş7

İpatyevskaya letopis, pod 1201 g.

F E L A K E T YA Ğ M U R U

147

kenti Çernigov’da bulunan Seversk bölgesi arasında şiddetli bir siyasî hâkimiyet mücadelesi başlamıştı. Vsevolod III Bolşoye Gnezdo, iktidarını Kiyef’e kadar genişletmiş, fakat hâkimiyet alanı Novgorod’a kadar uzanmıştı.8 Ancak uzun süreli bir savaşta (1206-1210), Çernigovlu Vsevolod Çorni ile hesaplaşamamıştı. Zaman içinde bu savaş aşağıda belirtildiği şekilde sürüp gidecekti. Ryazan, iki hasım arasında kalıyordu ve dolayısıyla orada her iki tarafa da meyyal insanlar vardı. Etnik yapı itibariyle Ryazanlılar Vyatiç oldukları ve onların da bir kısmı Çernigov Knàzlığı’nda yaşadıkları için, Ryazanlılar’ın, hatta onların müttefiki Polovesler’in sempatisi Çernigov’dan yanaydı. Henüz 1177’de, Ryazan knàzı Gleb Rostislaviç, Knàz III. Vsevolod’a saldırmış, Moskova’yı yakmış, fakat Kolokşa Nehri’nde hezimete uğrayarak, pek çok Ryazanlı’yla birlikte esir edilmiş; ancak, Polovesler, Suzdallılar’ı esir almamışlardı. Vsevolod, halkın isteğine binaen,9 bazı Ryazan knàzlarının gözlerine mil çekmek mecburiyetindeydi; fakat o, kendini tehlikeye atarak, küçük yaştaki Ryazan knàzlarını serbest bıraktı ki, bu da daha sonraki felaketlere yol açacaktı. İnfaz, ikinci isyandan sonra gerçekleştirildi. Acaba bu bir feodal kavgası mıydı? Burada, süb-etnik değil, etnik boyutta kökleşmiş bir düşmanlık vardı ve tuhaftır ama, knàz halktan daha insancıldı. 1187’de Ryazanlılar’ın sıradaki isyanından sonra, Suzdallılar “onların arazilerini yağmalayarak, yakıp yıktılar.”10 Ryazan zayıflamıştı ve Ryazan knàzları, bir süre III. Vsevolod’u desteklemişlerdi. Ancak 1207’de çarpışmaların en şiddetli günlerinde, Ryazanlılar’ın knàza ihanet etme kararı aldıkları, sadece uygun bir ânı bekledikleri ortaya çıktı. Bunun üzerine Ryazan knàzlarından altısını tutuklayan Vsevolod, oğlu Yaroslav’ı Suzdallılar’dan teşekkül eden bir birlikle beraber knàzlık yapmak üzere Ryazan’a gönderdi. Ryazanlılar, Yaroslav’a sadakat yemini ettiler, fakat bir süre sonra adamlarını yakalayarak, zincire vurmaya başladılar ve hatta bazılarını diri diri toprağa 8 9

Nasonov, Mongolı i Rus, s. 6. “... İsyan büyüktü; boyarlar ve tacirler toplanarak bağırdılar: Knàz! Biz senin iyiliğini istiyor ve kellemizi sana adıyoruz; ama sen tüm serveti elinde tutuyorsun. Halbuki bu servetler senin ve biz Suzdallılar ve Rostovlular’ındır.” Arkasından esir alınan knàzların ya gözlerine mil çekilmesini, ya da katledilmesini istediler. Ve Gleb parça parça edilerek öldürüldü. 10 ПСРЛ. PSRL. T. sm.под pod1187 1187г.g. Т. ¿. 1. см.

148

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

gömdüler. Bir orduyla Ryazan’a gelen Vsevolod, şehir sakinlerini dışarı çıkarıp, şehri ateşe verdi. Bu olay Ryazan Knàzlığı’nı oldukça zayıflattı ve hatta 19 yıl sonra Tatarlar çıkıp geldiğinde dahi şehir harabe haldeydi. Vsevolod’u bu gaddarlığından dolayı yargılamanın doğru olacağını sanmam. Çünkü onun amacı, Rus birliğini muhafaza etmekti. “Olgoviçler’in Rus toprakları uğruna paganlarla savaştıklarını duyunca, onlara acıdı ve şöyle dedi: Rus toprakları onların yurdu da, bizim yurdumuz değil mi yoksa?”11 Ne var ki, Eski Rus birliğinin bu son kalesi, siyasî çöküş hareketi karşısında fazla direnemeyecek ve 14 Nisan 1212’de Vsevolod III Bolşoye Gnezdo öldüğünde, Rusya’daki durum daha da kötüleşecekti.

150. Beşinci Felaket. 1211. Volınlı Roman zamanında Galiçina (Galiçya), Rusya’nın en uç kısmıydı; fakat onun ölümünden sonra Macaristan, Polonya ve Çernigov Knàzlığı’nın savaş alanı haline gelmişti. Yerli ahali,– knàzlar, boyarlar ve halk ise, gâh o tarafın, gâh bu tarafın safında yer almak zorundaydılar. Olayların seyrinin daha detaylı bir şekilde gözden geçirilmesi bizi konumuzdan, yani etnogenez safha değişiminden uzaklaştıracağı gibi, zaten bu en üst seviyede yapıldığı için, tekrar dönülmesi gerekmez.12 Bu yüzden olayların kısa bir anlatımı ve bir yorum denemesiyle yetineceğiz. 1205-1206’da Çernigov ve Polonya orduları, Poloves ve Berendîler’in yardımıyla Galiçina’yı ele geçirmeye çalışmışlar, ama Macarlar tarafından püskürtülmüşlerdi. Ancak, Macar garnizonu Galiçya’yı terk eder etmez, mahalli boyarlar Roman’ın dul eşi Prenses Anna’yı ve Daniil’in küçük oğlunu Krakov’a kovarak, “İgor Alayı Destanı”nın kahramanı ve Kiyef bozgununun müsebbibi İgor Çernigovski’nin üç oğlunu davet ettiler. İgor’un çocukları hiç de babalarına yakışır bir şöhret sahibi değillerdi. Hemen aralarında iktidar kavgasına başlamışlardı. Bunlardan Roman, Macarlar’ın yardımıyla Galiçya’dan kardeşi Vladimir’i kovmuş, fakat kendisi de 1210’da Smolenskli Ros11 Solovyev, İstoriya, Kt. I, T. II, s. 570-571. 12 Paşuto, V. T. Oçerki po istorii Galitsko-Volınskoy Rusi. M., 1950, s. 194203.

F E L A K E T YA Ğ M U R U

149

tislav Rurikoviç tarafından tard edilmiş; ancak, Macaristan kralı II. Andrey tarafından knàz olarak tekrar tahtına oturtulmuştu. Ne var ki II. Andrey daha sonra Roman’ı esir edip, Galiç’i ele geçiren bir ordu gönderecekti. Bu arada Polonyalılar da Volın’ı zaptetme girişiminde bulunmuşlardı. Macar istilacıların tutumları Galiç’de halkın ve bazı boyarların hoşnutsuzluğuna yol açmıştı. Çünkü Knijnik [Kitapsever] Timofey, Macar palatini Benedikt Bor’u şehre vali olarak tayin etmişti. Bu adam, boyar ve vatandaşları inim inim inletiyor, kadınlarının ve hatta rahibelerin ırzına geçiyor, Hristiyanlara zulmediyordu. Roman İgoreviç, Macaristan’dan doğum yeri Putivl’deki kardeşi Vladimir’e kaçmış; üçüncü kardeş Svyatoslav da Polonya’dan oraya gelmişti. Üç kardeş el ele vererek Galiçyalılar’ın kendilerini Macar hâkimiyetinden kurtarmaları yönündeki teklifini kabul ederek, hiç zorlanmadan şehri ele geçirdiler ve.. orada kendilerini gösterdiler. “Kurtarıcılar”, iktidarı ele geçirdikten sonra beş yüzden fazla boyarın kellesini aldıkları gibi, mallarını da yağmalayarak, taraftarları arasında paylaştırdılar. Kurtulabilen boyarlar Macaristan’a kaçarak, Kral Andrey’den Daniil’i başlarına knàz olarak vermesi ricasında bulundular. Andrey bu teklifi kabul etti ve Galiçina’ya büyük bir ordu sevketti. Gönderilen ordu Zvenigorod ve Galiç’i zaptettikten başka, Roman ve Svyatoslav İgoreviç’i ele geçirdi. Galiçyalı boyarlar, Macarlar’dan esir İgoreviçler’i satın alarak, akrabalarıyla birlikte büyük bir merasimle Galiç’de idam ettiler. İgoreviçler’den bu şekilde hesap sorulması, Macar ordusunu ve Volın knàzlarını çağıran Prenses Anna’yı öfkelendirdi. Böylece idamı gerçekleştiren boyarlar yakalandılar. Bunlardan sadece Volodislav adlı birisi Macaristan’a gönderilmiş, diğerleri satılmış; Volın knàzları ise topraklarını Krakov knàzı Leşko’ya karşı savunmak için yurtlarına dönmüşlerdi. Galiç’de iktidar boyarların elinde kalmıştı ve 1213’de Volodislav “kendisini knàz ilan ederek, tahta oturmuştu”. Bu, o zamana kadar Rusya’da hiç görülmemiş bir zorbalıktı. Sonunda Polonyalılar’la ittifak anlaşması imzalayan Macarlar, 1214’de Galiç’i işgal ederek, genç prens Koloman’ı kral ilan ettikten başka, daha önce adı geçen palatin Benedikt Bor’u tekrar göreve getirdiler. Bir sonraki 1215 yılında ise Papa III. İnnocent’in kiliseler birliğinin başına getirilmesini müteakip Ortodoks rahiplere karşı takibat başlattılar. Ruslar’ın Galiçya’daki durumu hiç de iç açıcı değildi.

150

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Galiçina’yı 1219’da Mstislav Udaloy kurtaracaktı. Mstislav, ilk girişiminde başarısızlığa uğrayınca, Polovesler’den yardım istedi. Macar ordusu yenilmiş; Galiç kurtarılmış ve Kral Koloman da esir alınmıştı. Macar askerlerine gelince, şehir ve kasabalarda oturan halk tarafından kılıçtan geçirildiler ve hiçbiri kurtulamadı. Mstislav, boyarları korumakla kalmadı, onları kendi yanına da aldı ve bu sayede Galiç’de tutunmayı başardı. Şehir, 1234’de, o âna kadar Vladimir-Volın’da ikamet eden meşrû knàz Daniil Romanoviç’in idaresine geçti. Fakat bu olay, başka bir konu. Şimdi 1211’de büyük bir felakete yol açan Galiçya trajedisini ele almaya çalışalım. Burada kimin suçlu olduğunu kestirmek zor, fakat felaketzedelerden hiç birinin haklı olmadığı hükmüne varılabilir. Galiçina, Rusya’nın uç kısmında bulunuyordu ve bu yüzden süperetnik boyutta temas problemiyle karşı karşı olmak zorundaydı. Polonyalılar ve Macarlar, XIII. Yüzyılda Guelphe’leri, yani Bizanslılar’la hesaplaşmaya can atan ve Latin İmparatorluğu’nun kuruluşuna övgüler yağdıran Papa İnnocent taraftarlarını desteklemişlerdi. Knàz Roman da birbirinin düşmanı grupların taraftarı olarak hayatını noktalamıştı, ama German-İtalyan çekişmesine Ruslar neden burunlarını sokmuşlardı? Ne var ki onlar, bu büyük savaşın içine çekilmişler ve her ne kadar 1208-1210’da aralarını düzeltmeye çalışmışlarsa da Bolgarlar’dan çok zarar görmüşlerdi. Bir uzlaşmanın mümkün olmayacağı anlaşıldıktan sonra Galiçyalılar, Vladimir ve Yaroslav Mudrıy’ın Ortodoks torunları Çernigovluları davet ettiler. Fakat Çernigovlular, ülke savunmasıyla uğraşacakları yerde, önce hoşlarına gitmeyen boyarlarla hesaplaşmaya başladılar ve tabii bu durum onları başka kabilelerden himaye istemeye mecbur bıraktı. Galip gelen boyarlar ise “intikam almak” maksadıyla knàzları infaz ettiler. Böylece hem Galiçina 1214’de Macarlar ve Polonyalılar arasında taksim edildi, hem de Rus kültürüne baskılar yoğunlaştı. Olayların seyri, hem acımasız, hem de engellenemez haldeydi. Ne knàzlar boyarları koruyabilir, ne de boyarlar knàzlara esirgeyebilirlerdi. Çünkü hepsi de zayıftı. O ana kadar topraklarını sürekli genişletmiş olsa bile, Rusya’nın kendi sınırlarını korumaktan âciz olduğu ortaya çıkmıştı. İşler birbirine karışmış; milliyetçilik, basiretsiz egoizme; kahramanlık, asıp kesmeye ve himmet, gaddarlığa dönüşmüştü. Bu durum, etnogenez safhasının obskürasyona yol açacak şekilde karıştığını gösterir.

F E L A K E T YA Ğ M U R U

151

XIII. Yüzyıl Rusyası’nda âlicenap kahramanlar da vardı elbette. Ama bunlar, nüfuzlu knàzların, silah arkadaşlarının ve smerdlerin çoğu âdeta felç olduklarından, olayların seyrini belirleyemezlerdi. Mistislav Udaloy, homeostaz obskürasyondan daha iyi olduğu için, Polovesler’i davet etmeye mecburdu. Ne de olsa sıfır, eksi değerden daha büyüktü. Aynı manzara Konstantinopolis’de, daha sonra Roma İmparatorluğu’nda, Han İmparatorluğu’nun çöküşü, bilahere Ming hanedanının yıkılışı sırasında da görülmüştü. Organik boyutta atâlet safhasına denk düşen yaşlılık yerini nasıl pörsümüşlüğe, yani obskürasyona bırakırsa, bin yıldan fazla yaşayan her etnik sistem de zayıflar. Etnik sistemle birey arasındaki tek fark, etnosun bâkiye (relikt), insanın ise sadece cesede dönüşmesidir. Büyük etnosların ve özellikle süper-etnosun dal budak salmış sistemi, geçmiş yüzyıllarda biriken kültürle korunur. Bu yüzdendir ki Roma’nın çöküşü Ammianus Marcellinus, Sidonius Apollinarius ve Julian Apostat’ın adlarıyla süslenmiş; XIV. Yüzyıl Bizansında ise, çevresindeki tüm çirkinliklere rağmen Gregory Palamas tebşir faaliyetlerini devam ettirmiştir. XIII. Rusyası’nda da maddi ve entellektüel kültür, siyasî çöküş zemininin karanlığı üzerindeki altın gibi parlamaya devam etmiştir.

151. Altıncı Felaket. 1223. Etnik sistemlerin passioner gerginlik seviyesinin düşüşü, öncelikle halk kitlelerinin değil, yönetici elitlerin davranış kalıplarını etkiler. Bizim ele aldığımız konuda ise, bu sürecin indikatörü, Rurik, daha doğrusu Yaroslav Mudrıy’ın kalabalık torunlarıydı. Onlar, Berdaa ve Dorostol açıklarında ölüm kalım hücumlarına atılan ilk kahramanlardı. Onların arkalarından Vladimir Monomah’ın disiplinli yiğitleri de kara toprakla buluştular. Rus topraklarının birleştirilme hareketi bittikten yüz yıl sonra çöküş başlarken, Rus savaşçıların savaş kabiliyeti de hissedilir ölçüde azaldı. Gerçi asker sayısı beş misli artmıştı,13 ama düşmanla karşılaşma sırasında zaafları ortaya çıkmıştı. Kabahat askerlerde değil, kumandanlardaydı. Gerek o dönemdeki ve gerekse daha sonraki tarihçiler, Rus knàzları Polovesler’in yardımıyla birbirleriyle savaşırlarken, etnogenezin 13 Paşuto, Vneşnaya, s. 283.

152

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

bir safhasının sona erip, yeni bir aşamasının başladığını farkedemediler. Ama 1222’de, Kırım’da ve Kafkas’da olmak üzere Poloves topraklarının güney uçlarında iki beklenmedik çatışma çıktı. Rusiçiler, Polovesler’in müttefiki olarak her iki çatışmaya da iştirak ettiler. İşte ozaman, “Rus Topraklarının Mahvoluş Destanı” yazarının tabiriyle “hristiyanlık hastalığı” kendini gösterdi. 1221’de Selçuklu Sultanı Alaaddin Keykubad, “Hazar geçidinde” yağmalanan bir tacirden şikayet mektubu aldı. Sultan, asayişi sağlamak amacıyla Sudak’da Poloves-Rus birliğini hezimete uğratan bir orduyu Kırım’a gönderdi. Takviye kuvvetlerle gelen bir knàz ise, Rus savaş esirlerini fidye karşılığında satın alma müzakerelerine başlamayı uygun gördü. Polovesler ise ölüme terkedilmişti. Sudak düşmüştü.14 Bu Rus knàzının kimliğini tesbit etmek mümkün olmadı; ama önemli olan bu değil, onun müttefiklerine karşı sergilediği sadakatsizlik ve vefasızlıktır. Halbuki daha önceleri knàzlar başka türlü davranıyorlardı. Polovesler, uzun süre Yayık Nehri civarında Moğollar’la savaştılar ve Başkirler’in yardımıyla Moğol ordusunu Emba ve Irgız ötesinde tutmayı başardılar. Bozkır savaşları genelde âni hücum ve kör döğüşleri şeklinde geçtiği için, bir kural olarak sonuç getirmezler. Ama burada Moğollar, Polovesler’e bir sırt darbesi indirmeyi başardılar. 1219-1221’de tüm İran’ın hâkimi Horezmşah Muhammed’i mağlup eden Moğollar, 1222’de üç tümenden oluşan bir kuvvetle15 aşılmaz Derbent’i geçip, ahalisini Alanlar’ın oluşturduğu Kuzey Kafkasya’nın bozkır bölgesine geldiler. Osetinler’in ataları ve savaşçı Sarmatlar’ın torunları olan Alanlar veya Yaslar, kalabalık, fakat oldukça yaşlı bir halk idiler. Roksalanlar, etnik yükseliş safhasındayken Pannonya’da Roma lejyonlarını durdurmuşlar; Alanlar, kırılma safhasında Hunlar tarafından kılıçtan geçirilmişler; bir kısmı İspanya’ya geçmiş, bir kısmı ise Kafkas dağları eteklerine saçılarak, zor günler geçirmişlerdi. Atâlet safhasında Grekler’den Hristiyanlığı almışlar, fakat bu yüzden Hazar meliklerinden çok zarar görmüşlerdi. XII-XIII. Yüzyılda ise, 1236 yılında Macarlar’ın ana yurdunu aramak için Hazar civarına gelen rahip-sey14 Age., s. 276. 15 Bu üç tümeni Cebe, Sübütay ve Tokaçar-noyon kumanda ediyorlardı. O sıralarda, çarpışmalar sırasındaki kayıplar göz önünde bulundurulduğu için bir tümende 20 bin civarında savaşçı oluyordu.

F E L A K E T YA Ğ M U R U

153

yah Jülian’ın tasvir ettiği o kaçınılmaz, tabii obskürasyon günleri gelip çatmıştı. Alanlar’da “ne kadar köy varsa, o kadar reis vardı.. Aralarında sürekli savaş oluyordu. Bir köy, diğerine düşmandı.”16 “Çift sürmeye bütün bir köy halkı silahlı olarak gidiyordu. Ekin biçmeye de öyle. Hatta, pazar günleri dışında, şayet komşular tarafından bir cinayet tertiplenmemişse, bütün işlere aynı şekilde gidiyorlardı. Genel olarak, herhangi bir kişi öldürüldüğü zaman, bu olay ne bir cezalandırmaya değil, ne de kınamaya sebep olurdu.. Haça öylesine fazla saygı gösteriyorlardı ki, gerek yerli ve gerekse dışarıdan gelen zavallı insanlar, bir mızrağın ucuna haçlı bir sancak bağlayıp, başları üzerinden yükseğe tutmak suretiyle hem Hristiyanlar, hem de putperestler arasında ellerini kollarını sallayarak dolaşıyorlardı.”17 Bu kısa iktibastan da anlaşıldığı gibi Alanlar, atalarından miras aldıkları passionerliği o kadar fazla eritmişlerdi ki, haça bir sembol değil, sanki bir muska imiş gibi saygı gösterirken, vaktiyle sahip oldukları kültür ve devlet anlayışını muhafaza edememişlerdi. Dolayısıyla, ne komşularına karşı tehdit unsuru oluşturacak, ne de ülkelerini düşman istilasına karşı savunacak durumdaydılar. Kabul etmek gerekir ki, aralarında gen taşıyıcılar da vardı ve bu yüzden Kafkas sıradağları eteklerine gelen bazı Alanlar günümüze kadar varlıklarını sürdürebilmişlerdir. Alanlar, bir devlet teşkilatına sahip olmadıklarından, karşı koyma kabiliyetinden de yoksundular. Bu yüzdendir ki Moğollar, yerli ahaliden ihtiyaç duydukları her şeyi temin ederek Don’a kadar geldiler. Yüzyılın ortasında ise bütün güçleriyle taarruza geçtiler. Polovesler, muhtemelen Moğol saldırısı çok âni olduğu için Alanlar’ın yardımına gelemediler.* Moğollar, Don civarında müttefikler bulmuşlardı. Bunlar, Hristiyan Hazarlar’ın torunları ve aşağı bölgelerdeki Kazaklar’ın ataları brodniklerdi.18 Brodnikler, bozkırın sulak bölgelerini Polovesler’e 16 Anniksiy, İstoriçeskiy arxiv. T. 3, s. 79. 17 Age., s. 79. * Sanırım, yazar burada bir hata yapmaktadır. Çünkü Moğollar’ın saldırısında Kıpçaklar ve Alanlar birbirlerine yardım edince, Moğollar bir varlık gösterememiş, daha sonra Sübütay, Kıpçak beylerine gizlice mesaj göndererek, aynı boydan, aynı soydan geldikleri vaadiyle kandırmış, hatta değerli hediyeler göndermiş ve böylece yalnız kalan Alanlar mağlup olmuşlardır. (çev.) 18 Gumilëv, Otkrıtiye Xazarii, s. 176-177.

154

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

bırakarak Don sahillerine ve civar topraklara yerleşmişlerdi. Tabii brodnikler Moğollar’ı destekledikleri için bu iki halk birbirine düşmandı. Moğollar, brodniklerin yardımıyla Polovesler’e bır sırt darbesi indirerek, Konçak’ın oğlu Yüri’yi bozguna uğratırken, Mstislav Udaloy’un kayınpederi Kotan-han Dinyeper’in öte yakasına ulaşmayı başardı. Polovesler, Rus knàzlarından yardım istemeye başladılar. Ruslar’ın Moğollar’a karşı savaşmak için bir bahanesi olmamasına ve hatta barış müzakereleri için kendilerine elçiler gönderilmesine rağmen, knàzlar bir toplantı yaparak, Polovesler’i korumaya karar verdiler ve elçileri öldürdüler. Bundan sonrasında olanlar defalarca yazıldı: 80 bin kişilik RusPoloves ordusu, ricat halindeki Moğollar’ı Kalka Nehri’ne kadar takip ettiler ve onları savaşı kabul etmek mecburiyetinde bıraktılar. Sonuç, hezimetti. Bunun üzerine Moğollar, doğuya yöneldiler, fakat Volga Nehri’ni geçerken Bolgarlar’dan ağır bir darbe yediler. Çok az bir kısmı nehri geçerek yurtlarına dönmeyi başardı. Bu macera, Moğollar’a pahalıya patlamıştı. Rus-Poloves ordusunun mağlubiyet sebepleri böylece anlaşılmış oldu. Göründüğü kadarıyla Ruslar’da genel bir kumanda yoktu. Üç Mistislav - Galiçyalı (Udaloy), Çernigovlu ve Kiyefli- birbirleriyle öylesine çekişmeliydiler ki, birlikte hareket etmeleri mümkün değildi. Diğer yandan Polovesler’de de birlik yoktu ve esasen bu uzun süredir gözleniyordu. En son olarak Mstislav Kiyefskiy’le fidye karşılığında serbest bırakılmaları için Moğollar’a teslim olma konusunda anlaşan brodniklerin atamanı Ploskinya ihanetle suçlanmıştı. Diyelim ki knàz, fidye-i necat ödeyerek kurtuldu. Ya peki parası olmayan askerleri ne olacaktı?! Onlara ne yapacaklardı? Daha önceki icraaatlarında görüldüğü gibi öldürülecekleri muhakkaktı. Bizim için burada, etnogenez safhasının daha önce gerekli dikkat gösterilmeyen detayları önemlidir. G. V. Vernadsky19 dışındaki tarihçiler, Moğol elçilerinin öldürülmesi konusunu, sanki üzerinde durulmaya değmez küçük bir olaymış gibi gösteriyorlar. Halbuki güvenip gelen misafire ihanet ederek öldürmek, çok büyük bir suçtur! Hayır; Moğollar’ın barış tekliflerini diplomatik bir göz boyamaca 19 Vernadsky, Bıli li mongolskiye poslı 1223 g. xristianami?//Seminarium Kondakovianum. 3. Praha, 1929; Gumilev, Muhayyel, s. 324.

F E L A K E T YA Ğ M U R U

155

olarak nitelemek için hiçbir mesnedimiz yoktur. Gür ormanlarla kaplı Rus topraklarının Moğollar’a gereği yoktu; Ruslar da, yerleşik bir halk olarak köklü Moğol ulusu için bir tehdit değildiler, yani tehlikeli sayılmazlardı. Tehlikeli olanlar, Merkitler’in ve Çingis’in diğer düşmanlarının müttefiki olan Polovesler’di. Dolayısıyla Moğollar, Ruslar’la barış yapmak isterken samimiydiler; ama elçilerin öldürülmesinden sonra, artık bir barış mümkün değildi. Yine de Moğollar tüm Ruslar’a karşı düşmanca davranıp, intikam almaya girişmediler. Batu-han’ın seferi sırasında pek çok Rus şehri zarar görmedi. Sadece Kozelks “kötü şehir” ilan edilmişti. Çünkü elçilerin öldürülmesine karar veren “büyük knàzlar”dan Mstislav Svyatoslaviç Çernigovskiy bu şehrin hâkimiydi. Moğollar, kötü yöneticinin tebaasının da bu şeni fiilin sorumluluğunu taşıdığı kanaatindeydiler. Çünkü onlarda âdet böyle idi. İşlenen bu “kollektif” suçta sadece knàzı bir kenara ayıramazlardı. İşte Kozelsk’in yakılıp yıkılmasının sebebi budur. Bizzat Mstislav Svyatoslaviç ise 31 Mayıs 1223’de Çernigovlu bir bölükle birlikte savaş alanından kaçmıştı. Hatta bizzat onun, oğlunun ve “Bogatır Aleksandr Poloviç’in yetmiş silah arkadaşıyla birlikte”20 öldürüldüğü söylenmektedir. Ruslar, savaşçılarının %90’nı kaybetmişlerdi. Mstislav Mstislaviç Udaloy da savaştan önce yaralı olduğu ve ata binemediği için “kurgan”da bırakılan Tatar bahadırı Gemyabek’i esir almıştı.21 Hadi, esiri bizzat kendisi öldürse neyse, fakat işkence etmeleri için Polovesler’e teslim etmişti! Savaştan sonra ise, Dinyeper Nehri sahiline ulaşmayı başarmış, bir tekneye atlamış, fakat canlarını kurtarmak için peşinden gelen silah arkadaşlarının karşıya geçmelerini organize edeceği yerde, tutup diğer tekneleri batırmıştı. Bu bir panik miydi? Evet! Ama aynı zamanda bir sorumsuzluk ve gaddarlık örneğidir.. İyi bir davranış mı bu? Tarihî prosesde yer alan her “yönetici”, kendi döneminin veya etnogenez aşamasının bir ürünüdür. Günümüzde böyle komutanları mahkemeye çıkarıp yargılarlar. Ne de olsa obskürasyon safhasında değiliz. Elbette, bu çirkinliği feodalizm olarak nitelemek mümkün, ama ne tüm feodaller böyle bir davranış sergilemişlerdir, ne de Novgorod20 Solovyev, İstoriya, Ktb. I, T.II, s. 642. 21 Age., s. 641.

156

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

lu feodaller bir yıl sonra, aynı etnogenez safhasındaki patriarkal cumhuriyetin nasıl bir özelliğe sahip olduğunu gösterebilmişlerdir.

152. Yedinci Felaket. 1224. Felaketlerin en büyüğü, Haçlı Batının Pribaltık’a karşı düzenlediği zırhlı süvari saldırısıydı. Cesur ve hürriyetsever Estler, 1210’dan itibaren, –Livonyalıların Polotsk knàzı Vladimir’le barışmasından sonra,– Haçlı şovalyelerinin bütün hışmını üzerlerine çekmişlerdi. Bu, 1216’ya kadar Vladimir-Suzdal knàzlarıyla yapılan savaş sonucu işgal altında tutulan Novgorod Cumhuriyeti’nin hâkimiyet alanına alenî bir tecavüzdü. Novgorodlular, Lipitsa Nehri’nde 9233 Rus askerini kılıçtan geçirmiş; Almanlar ise aynı yıl Güney Estonya’nın bir bölümünü zaptederek, Odepne kalesini kurmuşlardı. 1217’de Novgorod-Estonya ordusu, müzakerelerin yapıldığı Odepne’yi istirdat etmişlerdi, fakat Orden, Katolik Avrupa’dan sürekli takviye almaktaydı. Neticede Estler Veden açıklarında yenildiler ve 1218 yılında Ruslar’dan hiçbir yardım alamadılar. Tam bu sırada Danimarkalılar işe karıştılar. 1219’da Estonya’nın bir kısmını işgal eden Danimarkalılar, orada Revel kalesini kurdular. Estler, Alman-Danimarkalı kıskacı arasında kalmışlardı. Danimarkalılar [Datçanlar] 1220’de Estonya’nın kuzey kesimini ele geçirerek, 1221’de güneydeki Riga’dan saldırıya geçen Almanlar’la birleştiler. Fakat Estler 1222’de isyan edince, Ruslar yardıma geldiler. 1223’de ise Danimarka kralı II. Valdemar, “Rus ve putperestlere karşı” Orden’le ittifak akdetti. Şovalyeler, İmere Nehri’nde Estler’i kılıçtan geçirmiş, Fellin’i zaptetmiş, üstelik Rus esirlerin “tamamını diğer Ruslar’ın korkulu bakışları altında şato önünde asmışlardı.”22 Estler, Ruslar’a müracaat ederek yardım isteyince, Knàz Yüri Vsevolodoviç 1223 sonbaharında kardeşi Yaroslav’ın kumandasında 20 bin kişilik bir orduyu Pribaltık’a gönderdi.23 Livonyalılar tarafından desteklenen Başpiskopos Adalbert, 1224’de Yüryev şehrini ele geçirdi ve hiçbir Rus’a acımadı. Savaşın bu aşamasından galip çıkan Almanlar, eski Rusya sınırlarına kadar sokuldular. 22 Paşuto, Vneşnaya, s. 228-234. 23 Şaskolskiş, İ. P. Borba Rusi protiv krestonosnoy agressii na beregax Baltiki v XII-XIII vv. L., 1978, s. 123-124.

F E L A K E T YA Ğ M U R U

157

Yerine daha sonra Derpt’in kurulduğu Yüryev’in düşüşü, fazla dikkat çekmemekle birlikte, Kalka savaşından daha fazla anlam taşıyordu. Üç Mstislav’ın uğradığı yenilginin daha sonra Pribaltık’a yansıdığı, dolayısıyla “Moğollar’ın Pribaltık’da Haçlıların galip gelmesinde müttefik rolü oynadıkları” şeklinde görüşler de ileri sürülmüştü.24 Sanırım, gerçekçi bir görüş değildi bu. Esasen, hezimetin sorumlusu, Yüri ve Yaroslav Vsevolodoviç’in seçme birliklerinin kılıçtan geçirildiği Lipitsa savaşı sırasında Novgorod ordusunu kumanda eden Mstislav Udaloy idi. Aslına bakılırsa, Haçlılarla girişilen savaşta Novgorod’un tek müttefiki olan Büyük Vladimir Knàzlığı’nın gücü zaten 1216’da parçalanmıştı. Dolayısıyla Mstislav Udaloy’un düşmanları Vsevolodoviçler’in yardımına geleceği düşünülemez. Zaten ordusuyla Narova sahillerinde gelmiş olsaydı bile, karakteri gereği sadece araziye yayılıp bekler ve belki de Kalka’dakinin benzeri bir katliam yenilenirdi. Hayır! XIII. Yüzyılda Rusya’nın başına gelen felaketin sebepleri, sanıldığından daha derinlerdedir. Ve bunlar, yöneticilerin hatalarından değil, eşyanın tabiatından kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla biz, olayların seyrini gözden geçirirken, biyosferin hava gözeneklerini ortaya çıkaracağız. Novgorod’un bahtına, Almanlar’da da bir birlik yoktu. Orden, papanın koruması altındaki Rigapiskoposuyla tartışmış ve ona itaati reddetmişti. II. Friedrich, 1226 Mayısında, Orden’i Riga piskoposuna bağlılıktan kurtararak doğrudan Alman kralına bağlayan şovalyelere nişan vermişti.25 Dolayısıyla Guelphe’ler ile Gibellinler arasındaki çatışma, - ki Roman Volınskiy de bu yüzden ölmüştü,- Novgorod ve Pskov’a rahat bir nefes alma, hatta belki de kurtulma imkanı sağlamıştı. Livonyalı şovalyelere Memel açıklarında iyi bir darbe indirerek, onları Prusya’da Teuton ordeninden yardım istemek zorunda bırakan Litvanyalılar on yıl boyunca rahat hareket edebilmişlerdi. Teuton magisteri Henrich Zalza, uzun süre bu mütehevvir insanları kabul etmek istememiş, fakat 1237’de papanın isteğine boyun eğerek onlarla birleşmeye razı olmuştu. Prusyalılar’ın ve Litvanyalılar’ın kahramanca direnişleri ise Rusya’ya ancak daimi tehlike taşımıştı. İsveçler, Danimarkalılar ve Almanlar tarafından yakıp yıkılan Novgorod, başına gelecek felaketleri bekliyordu. 24 Paşuto, Vneşnaya, s. 233. 25 Veber, Umum tarih, VII/237.

158

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

153. Sekizinci Felaket. 1235. Rus topraklarının, Büyük Knàz III. Vsevolod’un ölümünden sonraki ahvalini gözden geçiririrken, iki üzücü hüküm vermek gerekmektedir: 1) O sırada bütün halinde bir Rus Devleti yoktu; 2) Rus topraklarının Deşt-i Kıpçak’a karşı oluşu, anlamını yitirmişti. Güçlü Vsevolod’un varisleri olan II. Jüri ve kardeşi Yaroslav’ın, Kalka’da ölen knàzların torunlarının Kıpçak hanlarının silahlı güçlerini kullanarak anlamsız savaşları sürdürdükleri Güney’de ve Novgorod Cumhuriyeti’nde hiçbir otoriteleri kalmamıştı. Kıpçaklar, artık kendilerinde de passioner gerginlikten eser kalmadığı için, seve seve “kılıçlarını kiralayarak geçimlerini sürdürüyorlardı”. Bunlar, Poloves ahlak anlayışına uygun mütevazi askerlik geleneğini bozan tüm kabiledaşlarından kurtulmayı öğrenmişlerdi. Yani sadece korkaklar, hırsızlar, hainler ve aptallar değil, aynı zamanda aklı başında olanlar, inisiyatif sahibi cesur kişiler, hayalperestler, ikbalperestler, kısacası Kıpçak’ın sevgili bozkırına uyumunu bozabilecek veya bozmayı düşüneceklerin tamamı toplumdan dışlanmıştı. Bununla birlikte Polovesler, ormanlık bölgelerin açık alanlarında meskun komşularıyla gerek ekonomik - tabii ürünlerin fazlasını takas etmek gibi,- ve gerekse siyasî, - hanların Rus boyarlarının ve küçük yurt sahibi knàzların da “güzel Kıpçak kızları”yla evlenmesi,temaslar kurmuşlardı. İşte, hem Polovesler’e, hem de Ruslar’a eşit şekilde yakın olan bu melezler, 1235 yılında, kuzeyde, meşhur Knàz İgor’un torunu Knàz İzyaslav Vladimiroviç’in sancağı altında birleşerek Kiyef’i ele geçirip, birkaç defa tepeden tırnağa yağmaladılar. İzyaslav’ın rakibi -Daniil Romanoviç Volınskiy,- de Polovesler’le yakınlık sağlamayı başarmıştı. Çernigov knàzı Mihail, elde ettiği zaferden sonra, muzaffer yürüyüşünü Volın’a doğru sürdürmek istemiş, fakat Polovesler Daniil’e yardıma gitmemişlerdi. Anlaşılan, Rusya’da kurulacak siyasî denge daha çok işlerine geliyordu. Çünkü bu on yıl boyunca Rus knàzları, bir taraflardan yardım almadan savaşacak durumda değillerdi. Böylece, XIII. Yüzyılda Rusiçiler, Polovesler’i, özellikle de vaftiz olanları “kendilerinden” sayıyorlardı. Polovesler ise Mordvalar ile bilhassa 1219’da Ustyüg’u ele geçiren, fakat Unca açıklarında mağlup olan Kama Bolgarları gibi düşmanca davranışlara son vermişlerdi.

F E L A K E T YA Ğ M U R U

159

İslamı kabul eden Bolgarlar, başka bir süper-etnos sistemi içine girmişler ve uzun süre Ruslar’ı Volga’dan söküp atmak için çabalamışlardı. Polovesler, bu savaşlar sırasında Ruslar’ın saflarında yer almışlardı ve gördüğümüz gibi Rus knàzları 1223’de onları korumaya çalışırken, Kalka’da canlarından olmuşlardı. İnsan, hayatı pahasına kötü kalpli düşmanını korumaz.26 Aksine, Kiyef Devleti’nin bâkiyeleri arasındaki savaşlar, çok daha şiddetli geçiyordu ve çoğu kez gaddarlıklara ihanetler ekleniyordu. Örneğin 1178’de Torjok şehri, Knàz III. Vsevolod’un karşı çıkmasına rağmen, çılgın savaşçılarından öylesine fazla zarar görmüştü ki, şehri kuşatanlar muhasara altındakilere inanmanın doğru olmayacağını, “Novgorodlular’ın bir günde hem haçı öpüp, hem de yeminlerini bozdukları”nı açıklamışlardı.27 Novgorodlular, bunun cevabını 1216 yılında Lipitsa açıklarında Suzdallılar’a karşı düzenledikleri katliamla vermişlerdi. Ryazanlı Gleb Vladimiroviç’in 1217’de ziyafete davet ettiği altı kardeşini ve refakatlerindeki boyar ve hizmetçileri katlettirmesi ise tam bir alçaklıktı. Katil, bu olayın arkasından Polovesler’e kaçmış ve kafayı üşütmüş olarak onlar arasında ölmüştür. Eğer sosyal çevrenin tesirinden değilse, böyle bir sapıklık nereden peyda olmuştu? Gerçek şu ki, misafirlerin öldürülmesinde sadece akıl tahtasından birkaç çivi düşmüş bulunan knàz değil, maiyetinde bulunanlar da sorumluydular. Demek ki, “Rus topraklarının mahvoluşu” ve tahribi, kötü kalpli komşularının suçu değil, aksine tabii sürecin, yani etnik sistemin yaşlanmasının veya passioner gerginlik dediğimiz şeyin azalmasının sonucuydu. Son Kiyef Rusyası palatini Mstislav Udaloy’un karakterini mükemmelen tasvir eden S. M. Solovyeff da benzer bir sonuca ulaşmıştır: “Meşhur bir Slavyan, ama gerçekten âciz bir ihtiyar gibi faydasız kahramanlıklar sergileyen bir knàz ve onun gelecekteki devletçilik anlayışına uygun düşmeyen Güney Rusya.. Güney Rusya, Monomahlar’ın Olgoviçler, Rostislaviçler’in İzyaslaviçler’le sonu gelmez kavgalara tutuştuğu yıllarını yaşamaya başlamıştı.”28 Zalesski Ukraynası denilen Kuzey Rusya ise, inhilal sürecinde Güney Rusya’dan “geride”ydi. Henüz atâlet safhasının unsurlarını 26 Velyavski,, V. A. Po povodu “izveçnogo antagonizma” mejdu zemledelçeskim i koçevım naseleniyem Vostoçnoy Yevropı. 27 Solovyev, İstoriya, Ktb. I, T. II, s. 577. 28 Age., s. 606.

160

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

muhafaza ediyordu. Çünkü çekilgen işaret, alanın en uç kısımlarına kadar yayılır ve merkezdekinden daha sonra kaybolur. Bu kural sayesindedir ki Büyük Vladimir Knàzlığı, XIII. Yüzyıl ortalarına kadar, yani XIV. Yüzyılda ortaya çıkan yeni bir passioner itkinin kuluçka safhasına kadar varlığını sürdürmüştür. Burada, Eski Rusya’dan mevrus maddî ve manevî kültür muhafaza edilmişti. Çünkü kültürogenez, yeni etnosun elinden tutacak şekilde, daima etnogenezden bir adım sonra gelir. Ancak, yeni etnos, bir sonraki nesle sadece muhafaza edebildiklerini bırakır; bir çok şeyler ise zayi olur gider ve ancak bilimsel kayıtlarda– arkeoloji ve filolojide varlığını sürdürür. Başına sonu belli olmayan, daha doğrusu zamanlar arasında sıkışıp kalan periyod, daima ağır bir dönemdir!

154. Dokuzuncu Felaket. 1237-1240. 1236 güzünde Büyük Bulgar’ı ele geçiren Moğol ordusu, 1237 ilkbaharında da Alan ve Kıpçaklar’a saldırdı. Polovesler’in en kahraman kumandanlarından Baçman, Volga deltasında hayatını kaybetmiş; Kotan-han’ın ordusu ise Don ötesine çekilmişti. Bu arada Moğollar’ın batıya karşı başlattıkları cephe saldırısı boşa gitmişti. Bu durum karşısında sefer taktiğini ve alanlarını değiştiren Moğollar, Kuzey Kafkasya bozkırlarındaki Polovesler’e karşı uyguladıkları baskıyı kaldırmadan, kuzeye birlikler sevketmişler ve ta Ryazan Knàzlığı sınırlarına dayanarak 1237 güzünde Burtas, Erza ve Mokşalar’ı itaat altına almışlar; böylece Rusya üzerine yürüyüş başlamıştı. Moğol ordusunun başında Temucin Çingis-han’ın torunu Batu (Batıy); güney ordularının başında ise Batu’nun amcazâdesi Monke (Muñke) vardı. Batu’nun seferi, farklı nokta-i nazarlardan ve çeşitli derecede detaylarla defalarca anlatılmıştır. Dolayısıyla aynı şeylerin burada tekrarı fuzûlidir. Sadece şu kadarını kaydetmek yeterlidir: Batu, Ryazan Knàzlığı ordusunu yenmiş; Büyük Vladimir Knàzlığı’ndaki 14 şehri zaptetmiş; Knàz II. Yüri’nin ordusunu Sit Nehri’nde mağlup etmiş ve arkasından iki hafta süren kuşatmayı müteakiben 5 Mart 1238’de Torjok’u hâkimiyet altına almıştır. Daha sonra güneye yönelen Batu, Kozelsk’i kuşatma altına almış; ancak ne Smolensk knàzları, ne Mihail Çernigovskiy ve ne de ölen kardeşi II. Yüri’den Vladimir’i miras

F E L A K E T YA Ğ M U R U

161

alan Yaroslav Vsevolodoviç herhangi bir yardım göndermişlerdir. Halbuki bunların her birinin elinin altında ordular vardı. Mesela Kozelsk’in muhasarası sırasında, Yaroslav Vsevolodoviç, Litvanya’ya muzaffer bir sefer tertiplemiştir. Batu, 1238 yılında bozkıra gelerek, güney ordularıyla birleşti. Bunun üzerine Kıpçaklar, Macaristan’a göçetmeye başladılar. Moğollar, 1239’da Çernigov’u, 1240’da da Kiyef’i zaptettiler. Yol üzerindeki Karakalpaklar da kılıçtan geçirildiler. Diğer yandan Moğol ordusunun önemli bir kısmı Kafkaslar’a ve Kırım’a sevkedilmişti. Moğollar, 1241’de de topu topu dört ay zarfında Volın civarını dolaşarak Macaristan’a saldırdılar. Böylece savaşın Rusya etabı tamamlanmıştı, ama Moğol yürüyüşü 1242’ye kadar devam edecekti. Tek farkı, dokuzuncu güllenin Macaristan ve Polonya üzerine düşmüş olmasıydı. Moğollar’ın “batı seferi” alışılmadık bir fenomen olduğu için, üzerinde yapılan yorumlar da birbirinden farklıydı. XIX. Yüzyılda, ‘Rusya’nın “kalabalık Moğol orduları”na karşı kahramanca direnişi, onları zayıflatmış, hızlarını kesmiş; bu da Batı Avrupa’yı tahrip olmaktan kurtarmıştır ve dolayısıyla “Avrupa” Rusya’ya müteşekkir olmak zorundadır’, deniliyordu. Halbuki müteşekkir olmak şöyle dursun, bizzat papa schismatiklere (Ortodokslara) karşı düzenlenen Haçlı seferinin başına geçmişti. Gariptir ama, o dönemde yaşayan insanlar bu hareketi bir ihanet olarak değerlendirmediler. Anlaşılan Rus siyasîler, papadan herhangi bir iyilik beklemiyorlardı. Konuyu derinlemesine inceleyen Sovyet tarihçileri, ilginç detaylar ortaya koyuyorlar. “Doğrudan bir istila tehlikesine rağmen, Güney Rusya’da düşmanın püskürtülmesi için dikkat çekici herhangi bir birleşme girişimi yoktu. Knàzlıklar arasındaki iç çatışmalar devam ediyordu. Vakanüvis, Pereyaslavl ve Çernigov’un Moğollar tarafından tarumar edilmesiyle ilgili hikayeler anlatırken Yaroslav’ın Kamenets üzerine yürüyüşünden, prensesin Mihail’e birçok rehineyle birlikte gelişinden sakince bahsetmektedir. İç savaşlar, Kiyef’de de devam ediyordu. Kiyef knàzı Mihail Vsevolodoviç, “Tatarlar’ın ve Ougorlar’ın önünden” kaçınca, Smolensk knàzlarından Rostislav Mstislaviç boşta kalan Kiyef tahtını alelacele ele geçirmeye girişmiş, fakat şehrin müdafaası konusunda hiçbir şey yapmayan Daniil Galitskiy tarafından geri püskürtülmüştü.. Ancak o dahi Kiyef’de fazla kalmadı ve şehri “Tisyatskiy Dmitri”ye bıraktı.. Ve Kiyef, diğer Gü-

162

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

ney Rusya knàzlıklarından hiçbir yardım almadı”.29 Uğranılan mağlubiyetten dolayı feodal-knàzların suçlanması kolaydır, ama Volga civarının Vladimir Knàzlığı bünyesinde bulunan zengin şehirler, – Yaroslavl, Rostov, Ugliç, Tver ve diğerleri,– Moğollar’la müzakereye girerek, tahribattan kurtulmuşlardır. Moğol ordu kumandanına göre, kendi isteğiyle itaat arzeden şehirler, “go balık” (iyi şehir) idi. Moğollar, atlarının bakımı ve yem tedariki ile birliklerin iaşe ihtiyacının temini konusunda bu şehirlere mûtedil davranışlar sergiliyorlardı. Ancak, zamanında teslim olmakta acele etmeyen diğer şehirler de uzun süreli zararlar görmediler. Moğollar hiç bir yerde garnizon kurmadıkları için, arzedilen “itaat” sadece sembolikti ve onların çekip gitmesinden sonra herkes evine dönerek, eski durumuna kavuşuyordu.30 Şanssız Torjok’un tahrip edilmesinin sebebi ise, sadece ahalinin Novgorod’dan yardım geleceği ümidiyle teslim olmayı reddetmesidir. Fakat Moğol yasasına göre, ilk ok atıldıktan sonra müzakereler kesilir ve şehir yıkılmaya mahkum kabul edilirdi. Göründüğü kadarıyla Rusya’da, vatandaşlarına “oyunun kuralları”nı öğreterek, onları mahvolmaktan kurtarabilecek zeki ve uzak görüşlü insanlar vardı. Bu durumda Vladimir, Çernigov, Kiyef ve diğer şehirlerin tahrip edilmesinin sebebi, feodal bölünme değil, savunma teşkilatlanması yapamayan, yapmak da istemeyen yöneticilerin ve danışmanları-boyarların basiretsizliği idi. Basiretsizliğin bir davranış kalıbı unsuru halini alması ise, etnogenezin son safhasının semptomu–obskürasyon demektir ki, bundan sonra etnos, parçalanıp, düşman hâkimiyeti altına girmese dahi, homeostaz aşamasına geçer. Halbuki Rusya, ne Moğollar tarafından itaat altına alınmış, ne de fethedilmişti. Moğol kumandanları, Polovesler Don üzerinde savunma hattı kurduklarında, arkadan dolaşarak, Dinyeper civarındaki savunmasız göçebelere bir darbe indirme kararı almıştı. Çernigov Knàzlığı ise Polovesler’le müttefikti; dolayısıyla, daha kuzeye uzanıp, Vladimir Knàzlığı üzerinden dolaşmak gerekiyordu. Muhtemelen Batu, II. Yüri’den fiilî bir direniş beklemiyordu, fakat böyle bir direnişle karşılaşınca, onu kırarak ordusuna yolu açtı. 29 Kargalov, V. V. Vneşnepolitiçeskiye faktorı razvitiya feodalnoy Rusi. Bibliografiyu sm. s. 378-415. 30 Nasonov, Mongolı i Rus, s. 36-37.

F E L A K E T YA Ğ M U R U

163

İşin dikkat çekici yanı, Moğol ordusunun, fiili bir direniş halinde kolaylıkla yok edilebilecek şekilde küçük birliklere ayrılmış olmasıydı. Batu, muhtemelen bu küçük birliklerin herhangi bir ciddi tehlikeye maruz kalmayacağını bildiği için böyle tehlikeli bir adım atmıştı. Düşündüğü gibi de oldu. Esasen, sadece cesur değil, aynı zamanda atak olan Rus insanı, neden kellesini kendi yolunda giden düşmanın kılıcı altına yatırsındı ki? Yüri’nin kardeşi ve halefi Yaroslav dahi bunu anlamıştı. Daha önce belirtildiği gibi, Litvanyalı ve Çernigovlular’ın üzerine yürümek için topladığı yeterli sayıda askeri olmasına rağmen, Sit’de düşmana saldırmamıştı. Daha sonra, 1240-1242’de bu bölükler, ona Novgorod’u İsveç-Alman haçlılarından kurtarmak için lazım olacaktı. Yaroslav, 1243’de Batu’ya itaat etmiş ve ondan büyük knàzlık yarlığını almıştır. Esasen bu, o zamanın ağır basan ahval-i umumiyesine göre bir tür ittifak anlaşmasıydı. Yaroslav Vsevolodoviç’in diplomatik esnekliği, Kuzeydoğu Rusya’yı Kiyef Rusyası’nın maruz kaldığı yoksulluk ve tahribattan kurtarmıştı. Yine de güneyin neden böyle kötü duruma düştüğü konusu açıklığa kavuşmuş değil. Tatarlar yüzünden böyle olduğu söyleniyor. Acaba öyle miydi?

155. Kiyef Rusyası’nın “Tahrib Edilişi” Üzerine Banal versiyonlar, üzerinde düşünülmesi zor olan ve düşünülmek istenmeyen konuların tenkit süzgecinden geçirilmeden kabul edilmelerini sağlayacak kadar cazibelidirler. Örneğin, XII. Yüzyıl Kiyef Rusyası’nın görkemli zanaat31 ve muhteşem mimarisiyle32 oldukça zengin bir ülke olduğu; XIV. Yüzyılda nispeten boşaldığı ve XV. Yüzyılda ise kuzeyden, yani Belorusya’dan gelenlerle yeniden iskan olunmaya başlandığı tartışmasız kabul edilir.33 Söz konusu gelişme ve çöküntü çağlarının ara dönemlerinde, bu topraklar üzerinden Batu’nun ordusu geçmiştir ve dolayısıyla her şeyin sorumlusu odur. Güya kusursuz gibi görünen bu hüküm, etraflıca yapılan bir araştırma sonucunda meşkuk duruma düşmüştür. M. N. Pokrovskiy34 31 32 33 34

Rıbakov, B. A. Remeslo drevney Rusi. M., 1948, s. 521. Karger, M. K. Drevniy Kiyev. T.I. M-L., 1958, s. 238. Kluçevskiy, Soçineniya, I/282-286. Pokrovskiy, M. N. İstoriya Rossii s drevneyşix vremen, I/120.

164

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

ve B. D. Grekoff,35 oldukça sağlam belgelere dayanarak, Kiyef Rusyası’nın XII. Yüzyılın ikinci yarısında veya hatta XI. Yüzyılda, “Vareg’den Grek’e giden” kervan yolunun, zengin Doğuya kolay bir yol açan Haçlı seferleri neticesinde önemini kaybettiği zaman düşmeye başladığını varsaymaktadırlar. Tatar istilası ise, sadece 200 yıl önce boşalmaya başlamış bulunan bölgelerin bütünüyle ıssızlaşmasına yol açmıştır. Konuyla ilgili ilave bilgiyi, Dinyeper’in orta akımlarındaki bazı eski harabeleri inceleyen Ukraynalı arkeolog V. O. Dovjenok vermiştir.36 Moğollar’ın kendi zamanlarına göre acımasız olduklarını, Orta Podneprov’u askerî bir operasyon sırasında mutlaka göz önünde tutulması gereken bir arka destek noktası haline getirdiklerini, vakanüvislerin Tatarlar tarafından fethedilen şehirler için “sayıları azdı” (İpatyev vakayinamesi) diye yazdıklarını kaydeden yazar, kendi bölgesinin fizikî coğrafyasını çok iyi bildiğinden, Tatarlar’ın yakıp yıkmak için her şehirde duramayacaklarını belirtmektedir. Tatarlar, sağda solda birçok kaleye dokunmadan geçiyorlar, “orman, dere, nehir ve bataklıklar, hatta köyler ve insanlar, Tatar süvarilerinin gözünden kaçıyordu”. Elbette “pek çok maddî ve kültürel değerler yok ediliyordu.. pek çok insan ölüyordu, ama hayat devam ediyordu”. Yazar, söylediklerini ispat etmek için 1240 yılında yakıldığı izlenimi uyandıran bazı köyleri göstermektedir, fakat buralarda insan kemiklerine ve değerli eşya kalıntılarına rastlanmamıştır. V. O. Dovjenok’a göre buralarda yaşayan insanlar, değerli eşyalarını alarak çekip gitmişler, tehlike geçtikten sonra tekrar dönerek, evlerini yeniden kurmuşlardır. Saklandıkları yerler ise, pek çok göl ve bataklıkla kaplı Podneprov subasar arazileri, orman ve çalılıklarla kaplı nehir ve çay kollarıydı. Bir defa, bütün Rus şehirleri Batu-han seferleri sırasında, “mümkündür ki olmuştur” denildiği gibi, yakılıp yıkılmış değildi. Çünkü “mümkündür ki.. ” kelimesinin altında, “bu konuda önemli tarihçiler şehirlerin kaderiyle ilgili görüşlerini söylemişlerdir” ibaresi, yani bilimin en acımasız saçmalığı olan bir fikr-i sabite yatmaktadır. Tek amacı Polovesler’e bir sırt darbesi indirmek olan Batu ordusu, tüm Rusya’da 209 adet olan, ama kaynaklarda 113 adet olarak gösterilen (tamamı olması uzak bir ihtimal) muhkem şatoda bekinip 35 Grekov, Kiyevskaya Rus, s. 500. 36 Dovjenok, V. O. Sredneye Pondeprovye posle tataro-mongelskogo naşestviya//Drevnaya Rus i slavyana. M., 1978, s. 76-82.

F E L A K E T YA Ğ M U R U

165

kalan insanlarla neden vakit kaybetsin ki?37 Hayır; şayet Moğollar Ruslar’ı tamamıyla kılıçtan geçirmeyi kafaya koymuş olsalardı bile, buna güçleri yetmezdi. Dahası, Tatarlar’ın daha sonraki hedefi, sürekli geri çekilen Kotan-han’ın gizlendiği Macaristan ve German İmparatorluğu “Alemanya” idi. Ana vatanlarından çok uzaklaştıkları topraklarda yiğitlikler sergilemek için arka desteğe ve takviyeye ihtiyaçları vardı. Binaenaleyh onlar Güney Rusya’da düşman değil, müttefikler arıyorlardı ve onları da Voloh (Ulah/Leh) topraklarında ve Yukarı Bug civarında bulmuşlardı. Sanki Rurikoviçler değil, eski Slavyan bâkiyeleri gibi davranan bu küçük knàzlıklar, Daniil Romanoviç’e karşı verilen savaşlarda Galiçyalı boyarları desteklemişler; Tatarlar’la da kolayca anlaşmışlardı. Tatarlar, kendilerine sağlanacak buğday ve mısır karşılığında Volohlar’ı askerî hizmette serbest bırakmışlardı. Galiba her konuda illa da Tatarlar’la tartışmak gerekmiyordu.38 Bu yaşlı ve zengin toprakların kaderi acıklıydı. 1256’da papalıkla kol kola gezen Daniil Galitskiy, Galiçli “hain-boyarları” ortadan kaldırmış,39 şehri yakıp yıkmış ve eski Slavyan topraklarını ıssızlaştırmıştı.40 O, bu hareketiyle Moğol ordusunun iaşe yolunu tıkamış, fakat aynı zamanda Polonyalılar’a kolay lokma olan kendi Galiçya Knàzlığı’nı da kurban etmiştir. Peki kimi “hain” ilan etmeli: Tatarlar’la uzlaşma yollarını arayanları mı, yoksa Rus topraklarını papaya, Germanlar’a ve hemrahlarına peşkeş çekenleri mi? Bu konuda farklı görüşler var; ama bilim, kişisel görüş ve zevklere değil, araştırılması gereken gayr-ı mütenakız versiyonlara dayanmak zorundadır.

156. Yad El Belası. 1241-1242. Doğudan kopan “dokuz şiddetindeki” fırtına, Adriatik’e kadar gelmiş; yol üzerindeki German İmparatorluğu’nun tımarları Polon37 38 39 40

Tihomerov, M. N. Drevnerusskiye goroda. M., 1959, s. 12-42. Nasonov, Mongolı i Rus, s. 24-25. Paşuto, Vneşnaya, s. 286. Prof. M. İ. Artamonoff’un 1946-47 yıllarındaki arkeolojik araştırma ekibinde görev alan yazar, İskit-öncesi, İskit ve erken Slavyan harabelerini ortaya çıkarmıştır. Buraların harabe haline gelmesinden sonra açık araziye Polak şatoları kurulmuştur. Günümüzde bu şatolar açık müze olarak kullanılmaktadır. Daniil, Slavyan topraklarını 300 yıl ıssızlaştırmıştır.

166

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

ya ve Macaristan’ı kökünden sarsmıştı. Bu Avrupa ülkeleri, Rus knàzlıklarından çok daha fazla hasar görmüşlerdi. Güçlü ordusu olanlar, Moğollar’la kararlı bir savaş yerine itaati tercih etmişlerdi. Çünkü onlar nasıl olsa Moğollar’ın çekip gideceğini ve her şeyin eski haline döneceğini hesap ederek en az zararla bu işten çıkmanın hesabını yapıyorlardı. Haklıydılar ve yaptıkları da akıllıca bir işti. Moğollar’la savaşmak isteyen knàzlar, daha da akıllıca davranarak batıya kaçmışlardı. Burada Dindar Henrich’in Polonya-Alman orduları 9 Nisan 1241’de Liegnitz [Lehnica]da Moğollar’la karşı karşıya gelmiş, IV. Béla’nın Macar-Hırvat ordusu ise 11 Nisan 1241’de Szajo [Solona] da başka bir Moğol taburunu ortadan kaldırmak istemiş; fakat her iki ordu da yenilmiş ve özellikle Macaristan halkı çok ağır bir tahribata maruz kalmıştı. İmdi bir soru: Batu-han, neden Macaristan’a girmek istiyordu? Bu sefer, Moğollar’ın “düşmanımın dostları, benim düşmanımdır” prensibine binaen tertiplenmişti. Buna, aptalca bir prensip denilebilir mi? IV. Béla, Kotan-han’ın Poloves ordasına sınırlarını açmıştı. Anlaşmaya göre Katolikliği kabul eden Polovesler, krala bağlı güçlü bir kuvvet teşkil ediyorlardı. Fakat kralın güçlenmesinden tedirgin olan Macar magnatları, Peşte’de Kotan ve diğer neofitleri haince öldürdüler. Polovesler bunu haber alınca isyan ederek Balkanlar’a geçtiler. İşte bu katliamdan kurtulmayı başaran Polovesler, daha sonra Nikea İmparatoru İoannes III. Ducas Vatatzes’in hizmetine gireceklerdi. IV. Béla’dan yardım isteyen ve sıhrî ittifak talebinde bulunan Mihail Vsevolodoviç Çernigovskiy ve Daniil Romanoviç Galitskiy adlı Rus knàzları da dostça karşılanmamışlardı. “Aralarında ünsiyet doğmamıştı.”41 IV. Béla, kendisinin ve magnatlarının hoşuna gitmeyen bir çok müttefikten kurtulmuştu. Bu davranışın cezasını ise, çarpışmalar ve muhasaralar sırasında silah arkadaşlarının öldürülmesi sebebiyle gazaplanan Moğol ordusuyla hesaplaşmaya itilen Macar halkı ödeyecekti. Papanın hana elçi olarak gönderdiği Plano Carpini, Moğol kayıpları konusunda “Polonya ve Macaristan’da pek çoğu öldürülmüştü,” demektedir.42 41 Paşuto, Mongolskiy poxod, s. 204-206. 42 Puteşestviye v vostoçnıye stranı, s. 47.

F E L A K E T YA Ğ M U R U

167

Macaristan’ın önemli şehirleri, – Peşte, Arad, Varazdin, Temeşvar, Dunaföldvar, Pereg,– düştü. Arkasından Slovakya, Batı Çekya ve Hırvatistan da yakılıp yıkıldı. Batı Avrupa panik halindeydi. Korku, sadece Almanya’yı değil, Fransa, Burgundia ve İspanya’yı da sarmış; İngiltere’nin kıtayla olan ticareti bütünüyle durmuştu. Bunun tek istisnası, Batu ile alenen veya gizli olarak muhaberede bulunan İmparator II. Friedrich idi. Batu, umumi kurala binaen Friedrich’e haber göndererek itaat etmesini istemişti. Bunun bir diğer anlamı saldırmazlık anlaşması idi. Friedrich, gönderilen mektuba bir espiriyle karşılık vermiş ve avcının doğanı gibi bir işaret vererek, hanın doğanı olacağını bildirmişti.43 Ancak, bu esprilerin yanı sıra Gibellinler’le Moğollar arasında gizli muhavereler de sürüyordu ve bunun sonucunda Guelphe Macaristanı tecrit edilmiş; Guelphle’ler II. Friedrich tarafından Lombardia’da hezimete uğratılmış; Papa IV. İnnocent 1243’de sığındığı Lyon’da imparator ve hanı afaroz etmiştir.44 Böylece Hristiyan Avrupa parçalanmıştı. Gibellinler ve Nikea İmparatorluğu, Moğollarla ittifak yolları aramışlar; Büyük Vladimir Knàzı Yaroslav Vsevolodoviç ve Küçük Asya (Kilikya) kontu Hetum onları takip etmişlerdi. Papa IV. İnnocent’in idaresindeki Guelphe’ler, Güney Rusya knàzları Daniil Galitskiy ve Mihail Çernigovskiy ise, başarısız bir şekilde, bütün güçleriyle Moğol karşıtı bir koalisyon kurmaya çalışmışlardı. İslam dünyası da bölünmüştü. Sünnîler Moğollar’a karşı direnirken, Şiiler bağlılık göstermişler; bunun sonucu olarak Bağdat ve Kudüs Moğol saldırılarından zarar görmüştür (1258-1260). Yine bu yüzdendir ki “katil” damgası yiyen İsmailîler -tüm Hristiyan, Müslüman ve kafirler,- acımasızca tenkil edilmişlerdir. Durumun son derece karmaşık bir hal aldığı sırada, 11 Kasım 1241’de hakan-ı kebir Ügeday ölünce, yeni bir han seçilinceye kadar cephelerdeki askerî faaliyetler durmuştu. Poloves ordasını yerle bir eden Batu, görevini tamamladığı kanaatine vararak, tüm ordusunu toplayıp Bosna, Sırbistan ve Moldavya üzerinden Aşağı Volga sahil43 Paşuto, Vneşnaya s. 287. 44 Katolik kilisesinin “beş akrebi” şunlardır: ı) Tatarlar; 2) Ortodokslar; 3) Eretik-Catharlar; 4) Horezmliler; 5) II. Friedrich. (BKz. Osokin, N. A. Pervaya inkvizitsiya i zavoyevaniye Langedoka frantsuzami, s. 222).

168

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

lerine döndü. 1243’den itibaren ise yeni bir tarihî dönem başladı, yani yeni bir kuvvetler dengesi ve askerî hedefler aşamasına girildi. Savaşların bu şekilde hızlı bitmesinin sebebi, gerek sonuçları ve gerekse “önemleri” itibariyle farklı yorumlara yol açmaktadır. Tarihçileri tasvir etmekte en fazla zorlayan konular ise, Moğol ulusunun XIII. Yüzyıldaki imkanları ve kültürünün yanı sıra, Moğol etnogenez safhası ve ulus yöneticilerinin amaçlarıdır. Bu konu, özel bir ihtimam göstermeye değer.

XXIII. ÇELİŞKİSİZ VERSİYONLARIN PEŞİNDE

157. Bulanıklık Her hangi bir terslik olmadığı takdirde, askerî çatışmalarda en güçlü tarafın galip geldiği şeklinde, doğru gibi görünen bir görüş yaygındır. Bu göre, bir muharebe veya çatışmanın belli bir aşamasındaki tesadüfî bir zafer için geçerli olduğu şeklinde bir düzeltme yapılabilir; fakat uzun güzergah üzerindeki zikzakların sürekli birbirinin yerini alması hasebiyle, aynı görüş, büyük savaşlarda anlamını kaybeder. Peki, Moğol fetihlerinin durumu nedir? Sayı üstünlüğü, askerî teçhizat kalitesi, mahallî tabii şartlara intibak ve askerî şevk yönünden Moğollar’ın düşmanları, çoğu defa onlardan daha üstün durumdaydılar. Curçen, Çinli, Horezmli, Kuman ve Rusiçiler’in cesareti de Moğollarınkinden daha aşağı değildi. Elbette, Moğollar’da birkaç kabiliyetli general vardı; ama Vanyan Hada, Celaleddin Mengüberdi, Yevpatiy Kolovrat ve daha birçokları, Cebe, Muhuli, Burunday, Elçiday, Çormagan ve diğerlerinden daha az özellikleri olan kişiler değillerdi. Belki bunun tek istisnası Sübütaydı, ama bir çiçekle yaz olmazdı. Moğollar, fazla kalabalık olmayan ordularıyla üç cephede birden savaşıyorlardı: Çin, İran ve 1241’de Batı Avrupa’ya kayan Poloves cephesi. Bu durumda Moğollar, XIII. Yüzyılda nasıl zaferler kazandılar ve neden XIV. Yüzyılda hezimete uğramaya başladılar? Bu konuda farklı teklifler ve açıklamalar getirilebilir; ama en başta Moğollar’ın özellikle öfkeli oluşları ve yağmalamaya bayıldıkları gösterilebilir. Banal bir suçlama ve bariz bir tarafgirlik. Çünkü aynı şeyleri, çeşitli dönemlerde farklı halklar da sergilemişlerdir. Sadece burjuvalar değil, bazı tarihçiler de aynı hatayı işlemektedirler.1 1

Gumilëv, L. N. Apokrifiçeskiy dialog// Néva. 1987, no. 3, 4.

170

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Bilindiği gibi, değişken bir dünyada yaşıyoruz. Kara kış bölgelerinin tabii şartları, sabit değildir. Bazen bir halkın yaşadığı topraklar asırlık kuraklıklara maruz kalır, bazen su taşkınları daha da zararlı olur. Bu durumda müdahil bölge biyosenozu, ya ölür, ya da yeni şartlara uyum sağlayarak değişir. Ama insanlar, biyosenozun en üst halkasıdır. Yani biraz önce söylenenlerin hepsi onu ilgilendirir. Ama bu yetmez. İçinde yaşadığımız, eylemde bulunduğumuz, sevdiğimiz, nefret ettiğimiz tarihî zaman, sebep-sonuç zinciriyle bağlantılı olayların mevcudiyeti sebebiyle varlığını keşfettiğimiz astronomi zamanlarından ana hat itibariyle ayrılır. Bu zincir, herkesin mâlumudur. Ona “gelenek” diyorlar. Bu gelenekler, kürre-i arzın birbirine hiç benzemeyen bölgelerinde ortaya çıkar; alanını genişletir ve torunlara yadigârlar bırakarak kaybolur giderler. Torunlar da, bunlar sayesinde, kendilerinden önce yaşayan “tuhaf” ve fevkalâde insanlar hakkında bilgi sahibi olurlar. Peki, bu zincirin başlangıcı nerededir? Acaba alt ve hatta üst paleolit devirde olmasın? Daha önce gördüğümüz gibi, bir süreç, sıradan değil, aksine passioner patlamaya yol açan muayyen bir mutasyonla başlar. Bu patlama daha sonra yavaş yavaş entropilerle söner ve geriye etnik bir bâkiye kalır. Bunlar, etnogenezin üç parametresidir. Bunu, incelenen olayların gelişmesinin üzerine konulduğu teorik bir zemin olarak düşünelim. Elbette ki, anlatılacakların hepsi XIII. Yüzyıl Moğolları’yla ilgili olacaktır. Moğollar’ın, kendilerinden önce Büyük Bozkır’da yaşayan halklarla ilgili tasavvurlarının olmadığı defalarca belirtilmiş, fakat bunun bir açıklaması yapılmamıştı. Artık bu konuda bir açıklama teklif edilebilir. X. Yüzyıldaki kuraklık, bozkırı yaşanmaz hale getirmiş; M.Ö. III. Yüzyılda başlayan Hun geleneği, X. Yüzyılda yaşlanarak, ortadan kalkmış; buna karşılık Moğollar’da bir etnogenez patlama vukû bulmuş ve böylece onlar, genç bir etnos olarak tarih sahnesine çıkmışlardır. Bu olay, Moğollar’ın atalarının Sibirya’dan yeşermiş bozkıra gelmeleriyle birlikte XI. Yüzyılda vukû bulmuştur.

158. Ara Dönemler Bizim benimsediğimiz değişik boyutlu araştırma yöntemi, önemli bir gözlem yapma imkanı sağlamaktadır: Etnik tarih, düzensiz bir

ÇELİŞKİSİZ VERSİYONLARIN PEŞİNDE

171

seyir takip eder. Bu tarihte, yavaş seyreden entropik yükseliş ve gelişim süreçleriyle, tedricî yaşlanma sürecinin yanı sıra, eski medeniyetlerin zaman dilimleri, kadim geleneklerin çerçeveleri yer alır; birden, tekdüze dokuyu şiddetle sarsarak, sanki bir deste iskambil kağıdını karıyormuş gibi her şeyi birbirine karıştıran bir itki, yeni ve alışılmadık bir şey ortaya çıkar. Sonra tekrar eski düzen başlar ve bin yıl boyunca kendi yolunda seyreder. Bu ara dönemleri, olayların seyrinin çok detaylı izahında görmek mümkün değildir. Tıpkı kelebeklerin, bütün ömürleri birkaç yaz günüyle sınırlı bulunduğu için, kışın ne olduğunu bilmedikleri gibi, insanlar da dağların şekilleniş sürecini göremezler. Çünkü bunun için binlerce yıl gerekir. İşte bu noktada, nesillerin tecrübesini tahlil eden, zamanın acımasız etkisine açık bireysel ve hatta toplumsal hatıralar üzerinde çalışan bilim imdadımıza yetişir. Ara dönemler, uydurulmaz. Büyük Bozkır’da üç ara dönem vardı ve bunlar üzerinde daha önce durulmuştu. En eskisi olduğu için en muğlak olan birinci dönemi, M. Ö. X-XI. Yüzyıllar olarak kabul etmek gerekir. İskitler ve Eski Çin bu dönemde zuhur etmiştir. İkinci dönem, M. Ö. III. Yüzyıldır. Bu güçlü etnogenez kıvılcımını, ulaşabildiği son noktaya, yani atâletin bütünüyle kaybolup, sadece “soğumuş kristal ve küller”in kaldığı âna kadar takip etmek gerekir. Üçüncü kıvılcım, XII. Yüzyılda Moğollar’ın sıçrayışıdır. Atâleti henüz sönmüş değildir. Moğollar, hayattadırlar ve sanatlarının belgelerini yaratmaktadırlar. Esasen, teklif edilen bu tezde yeni olan hiçbir şey yok. Çünkü etnik tarih konusunda sıradan bir diyalektiko-materyalist açıklamadır. Spazmodik (sıçrama yoluyla) gelişim olguları, bir çok bilim dalı tarafından gözlemlenir ve hiçbir yerde güvensizlik yaratmazlar. Sıçramalar arasında yer alan ara dönemlerdeki yavaş oluşumlar da böyledir. Bütün ülkelerde ve tüm etnoslarda aynı manzara gözlemlenir. M. Ö. VIII. Yüzyılda Roma ve Hellas etnosları, –antik kültürlerin bâni ve taşıyıcıları,– bu şekilde ortaya çıktılar ve bilahere neredeyse aynı zamanda (tarihî ölçüler dahilinde) sönüp gittiler. I-II. Yüzyıllarda Gotlar, Büyük Halk Göçleri’ni başlattılar; Daklar Roma’yla girdikleri savaşta yok olup giderken, küçük Hristiyan cemaatleri “Altın Bizans’da” geliştiler. Sürecin dış güçler tarafından bozulduğu anlar hariç tutulursa, bu atâlet 1200 yıl yetti. VI-VII. Yüzyıllarda Araplar,

172

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Rajputlar (yerlilerden ve muhacir Saka, Soğdiyan ve Eftalitler’dan oluşan etnos), Tibetliler, Orta Çağ Çinlileri ve Japonlar arz-ı endam ettiler. IX. Yüzyılda Batı Avrupa’da Viking yürüyüşleri, feodal savaşları, Rekonkist hareketleri ve pek azı XX. Yüzyıla kadar ayakta kalabilen “uluslar”ın şekillenişi başladı. XIV. Yüzyılda ise Velikorosslar, Türkler [Osmanlılar] ve Habeşliler ortaya çıktılar. Habeşliler, günümüzde önlerinde gelecekleri olan küçük bir halktır. Başka örnekleri bir yana bırakıyoruz. Çünkü mânâ açık: Etnogen patlamalar, diyalektik materyalizmin inceleyip, üzerinde durduğu tabiat olaylarından biridir. Rusya ile Büyük Bozkır arasındaki ilişkiler konusunda ilgimizi çeken soruya cevap vermek için, XIII. Yüzyılda Moğol ulusu tarafından birleştirilen Bozkır’ın umumi manzarasını netleştirmek şarttır. Orada olaylar, çok hızlı gelişmiştir. Kaynaklar, farklı bilgiler içerirler. Detaylar ise, hayli fazladır. Sanırım, mevcut problemi çözmek için, iyi bilinen Avrupa tarihiyle mukayeseli olarak veciz bir genelleştirme yapmak gerekiyor. Konuyla ilgili araştırma daha önce tarafımızdan yapıldığı için,2 kısa bir özetlemeyle yetineceğiz.

159. Bir Analiz ve Tarih Tenkit Denemesi Daha önce belirtildiği gibi Rusya, birbiriyle bağlantısı bulunmayan, kendi içinde parçalanmış sekiz “yarı devlet”ten müteşekkil bir süper-etnos olarak ortaya çıkmıştır. Tatarlar, Novgorod Cumhuriyeti, Polotsk, Smolensk ve Turov-Pinsk knàzlıklarına dokunmamışlardı. En büyük zararı Ryazan görmüştü. Fakat zarar, Tatarlar’dan çok Suzdallılar’dan gelmişti. Büyük Vladimir Knàzlığı’nın kuzey kesimleri, zamanında yapılan bir müzakere ve Tatar ordusunun iaşe ve at ihtiyacının karşılanması sayesinde tahrip olmaktan kurtulmuştu. Aralarında Vladimir ve Suzdal’ın da bulunduğu tahrip olmuş şehirler, hızlı bir şekilde onarılmış ve hayat yeniden başlamıştı. 1216’da Lipitsa katliamı, II. Yüri’nin Sit civarında Burunday tarafından yenilmesi sırasındaki kayıplardan daha fazla Rus’un hayatına malolmuştu. 4 Mart 1238’da vukû bulan bu savaş, çarpışmalar sırasında büyük knàz öldürüldüğü için, özellikle üzerinde durulmaya değer.3 2 3

Bkz. Gumilëv, Muhayyel. V. V. Kargaloff, Yüri Vsevolodoviç hakkında enteresan bilgiler vermektedir. Kolomna hezimetini öğrenen knàz, beraberinde götürme imkanı

ÇELİŞKİSİZ VERSİYONLARIN PEŞİNDE

173

Peki, Moğollar’ın büyük bir ülkeyi baştan sona tahrip edecek güçleri var mıydı? Mübalağaya bayılan eski yazarlar, Moğol ordusunun sayısını 300-400 bin olarak gösterirler. Halbuki bu rakam, XIII. Yüzyılda bütün Moğolistan’daki erkek sayısından da fazladır.4 V. V. Kargaloff, çok daha titiz davranarak, doğru bir rakam vermektedir: 120-140 bin.5 Fakat bu bile biraz abartılı bir rakamdır.6 Her bir süvariye, biri binek, biri yük ve biri savaş atı olmak üzere üç at gerekiyordu. Savaşta kullanılan at, çarpışma sırasında yorulmasın diye binilmiyordu. Yarım milyon atı bir yerde beslemek, son derece zor bir iştir. Bu yüzden onlar atları bırakıp, savaşçılara iaşe peşine düşmüşlerdi. Çünkü Moğollar, kendileriyle anlaşmaya yanaşan bütün şehirlerden sadece iaşe değil, dinlenmiş at da istiyorlardı. N. Veselovskiy’in verdiği rakam, gerçekçidir: 30 bin savaşçı7 ve tabii ki 100 bin at. Ama, bu rakamı beslemek dahi zor işti. Bu yüzdendir ki, Monke [Munke] kumandasındaki ordunun bir kısmı, Polovesler’in kışlaklarındaki saman stoklarını ele geçirmek amacıyla Deşt-i Kıpçak’da savaşıyordu. Her aileden bir gencin8 alınmasıyla teşkil edilen takviye ordusunun Moğolistan’dan getirilmesi meselesi de ayrı bir problemdi. Beş bin verst yol katetmek için, günlük mecburi molalar da hesaba alındığında, 240 ile 300 gün gerekiyordu. Silah zoruyla itaat altına alınan insanları savaşçı olarak kullanmak ise, en iyi intihar yoluydu.

4 5 6

7 8

olduğu halde, ailesini başkentte terkeder. Garnizon yetersiz; şehre sığınan insanlar ise savunmada kullanılamayacak kişilerdir. Böylece çaresiz kalan şehir 7 Şubat 1238’da düşer. Yüri, Sit’de korumasız kaldığı bir sırada âni bir baskınla yakalanır. Sit’deki Rus bölükleri bir türlü toparlanamazlar ve “yabancı düşmanların önünden kaçarlar”. Moğollar da bu savaşı fazla önemsemezler. Reşidüddin, bunun sadece kaçanların ve saklanan knàzın kovalandığı bir savaş olduğunu kaydeder. Etnik obskürasyon fonundaki psikolojik soysuzlaşmanın yüzeye çıkışı. (Bkz. Kargalov, V. V. Vneşnepolitiçeskiye faktorı.. s. 94-100). Munkuyev, N. Ts. Zametki o drevnix mongolox/Tataro-mongolı. M., 1970, s. 367 vd. Karaglov, Vneşnepolitiçekskiye faktorı, s. 73. Üç cephede savaşan Moğol ordusunun genel toplamı, 129 bin (Raşid ed-Din, Letopis, T. I, Cüz 2, s. 266) ve iki tümendir. Bunlardan biri savaş arabalarını idare eden Curçen, diğeri ise Kara-Kıtan tümenidir. Rusya’ya ise geri hizmetleri için bin Curçen (Kin), bin Manghut gönderilmişti. Энциклопедический словаръ Ф.А. Veselovskiy, N. Zolotaya orda//~nciklopediheskij slovar; F.БроA. круза и Ефрона. Спб., 1894, T. 25, c. 633-635. Brokrauza i A. Efrona. SPb., 1894, T. 24, s. 633-635. Munkuyev, age., s. 369.

174

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Doğrudur; Moğollar, Macar, Mordva, Kuman ve hatta “İsmailî”ler’den (Müslümanlardan) öncü müfrezelerde görevlendirdikleri vurucu bir güç teşkil etmişlerdi ve bunların hemen arkasında sadık savaşçı birlikleri duruyordu. Moğollar’ın gerçek gücü, tarihçiler tarafından abartılmıştır. Savaşların yol açtığı tahribatlar da abartılmıştır. Savaş, elbette kansız ve yangınsız olmaz; ama felaketin boyutları farklıdır. Mesela, Yaroslav Vsevolodoviç 1238 ilkbaharında yakılıp yıkılan knàzlığına, Çernigov Knàzlığı’nda olanlar ve muhasara altındaki Kozelsk’de yapılan tahribatlara kıyasla, “Tanrı’nın büyük Tatar zulmünden kurtardığı Hristiyanların coşkulu sevinçleri” arasında geri dönmüştür. Yaroslav, daha sonra kardeşlerinden birini adeta yeryüzünden silinmiş Suzdal’a, diğerini Starolub’a tayin etmiş, öldürülen kardeşinin kemiklerini ise Klyaz’ma üzerindeki Vladimir şehrinin Bogoroditsa Kilisesi’ne kaldırmıştır.9 (En yaygın rivayetlerin aksine istiladan sonra bu anıttan geriye sadece küller kalmıştır). Yaroslav’ın çok az bir ordusu vardı. Yine de Litvnya’ya başarılı bir sefer tertipledi. Oğlu Aleksandr’ı ise seçkin drujinasıyla Alman, Danimarkalı ve İsveçli haçlıların tehdit ettikleri Novgorod’a gönderdi. G. M. Prohoroff, Lavrentyev vakayinamesinde Batu’nun seferini anlatan üç sayfanın yırtılıp alınarak yerine XI-XII. Yüzyıla ait başka bir başarılı savaş sahnesiyle ilgili edebi parçanın konulduğunu ispat etmiştir.10 Bunu not ederek, tesadüfi notlar değil, tahkik edilmiş vakılar üzerinde duralım. En fazla hasarı Çernigov Knàzlığı görmüştü. 1238’de “kötü şehir” Kozelsk fethedilerek, ahalisi kamilen kılıçtan geçirilmişti. Kendi şehrinin imdadına gelemeyen Mihail Çernigovskiy, Moğollar’ın barış teklifini reddederek, ülkesini bırakıp önce Macaristan’a, arkasından Polonya ve Galiç’e kaçmış, Kiyef’in zaptı üzerine Polonya’ya dönmüştü. Mihail, yabancı halkların “Rus topraklarından çekip gittikleri” haberini alır almaz, tekrar Kiyef’e döndü; fakat Moğollar’ın 1243’de seferden geri gelmesi üzerine Çernigov üzerinden Macaris9 P SRL. T.Т.225, 5, s 130. ПСРЛ. c..130. Вспо10 Prohorov, G. M. Kodikologiçeskiy analiz Lavrentyevskoy letopisi//Vspoмагателъные дициплины. Л., 1972, c. 77-104. mogatel;nyeисторические istoriheskie discipliny. L., 1972, s. 77-104. KeТОДРЛ.T. T. za: Povest o Batıyevom naşestvii v Lavrentyevskoy letopisi//TODRL. XXVIII. XX ¿¿¿. LЛ., ., 1974, 1974, c. s.77-98. 77-98.

ÇELİŞKİSİZ VERSİYONLARIN PEŞİNDE

175

tan’a kaçtı. 1245’de Lyon’a gelerek papadan ve konsilden, Rusya’ya geri dönmesi halinde katledileceğini belirterek Tatarlar’a karşı yardım istedi. Bu arada bırakıp gittiği knàzlığı ise yakılmış tahrip edilmişti.11 Batu, 1240’da Vladimir-Volın “şehrini” ele geçirerek, “izbelere sığınan” halka zerrece acımadı, ama Bogoroditsa Kilisesi ve diğer binalara dokunmadı. Anlaşıldığı kadarıyla halktan ormana kaçmayı başaranlar da geri döndüler.12 Aynı şey Galiçina’da da oldu. Savaş sırasında 12 bin insan hayatını kaybetti,13 neredeyse bir o kadarı da bir gün içinde Lipitsa Nehri’nde boğuldu. Ancak Lipitsa’da askerler de öldü. Irzına geçilen kadınların, yağmalanan yaşlıların ve yetim bırakılan çocukların sayısı ise bilinmiyordu. Bu verilerden hareketle, Batu’nun seferinin yol açtığı tahribatın kargaşa dönemlerinde rastlanan iç savaş kayıplarına denk olduğunu kabul etmek gerekir. Ne var ki Batu’nun yol açtığı tahribatın tesiri çok büyüktü. Çünkü Eski Rusya, Alman şovalyelerince desteklenen Polonya ve Macaristan Tatar akınlarından nasiplerini almışlardı. Acaba Rus knàzları daha iyisini yapma teşebbüsünde bulunsalardı, halk, yabancılarla savaşma konusunda daha sıkı davranır mıydı? Kesinlikle hayır! Müteveffa dostum Prof. N. V. Timoyeyeff-Resovskiy, bana bir çocukluk anısını anlatmıştı. Kozelsk civarında Pogankino adında bir köy varmış. Köy sakinleri “kötü şehri” muhasara eden Moğollar’a iaşe sağlamışlar. Bu olayın anıları XX. Yüzyıla kadar muhafaza edildiğinden, hâlâ Kozelksli gençler bu köyden kız almaz, kızlarını da Pogankino’lu gençlere vermezlermiş. Moğollar, saflarını dolduracak savaşçılara ihtiyaç duyuyor; bu yüzden esir alınan erkeklere, ordu saflarına katılmak şartıyla hürriyetlerini satın almaları teklifinde bulunuyorlardı. Matwei de Paris kroniğinde, iki rahibin Moğol ordusunda “pek çok Kuman ve pseudo-Hristiyan (yani Ortodoks-L.G)”ın bulunduğunu belirten mektubundan bahsedilmektedir. Ruslar arasından ilk asker alımı 12381241 yılları arasında gerçekleştirilmişti.14 Vatanseverliğin bu şekilde düşüşü, Eski Rusya etnosunun passionerliğinin sıfır seviyesinin, yani homeostazın da altına düştüğünü 11 12 13 14

Nasonov, Mongolı i Rus, s. 23. Paşuto, Oçerki, s. 229. Age., s. 138. Nasonov, Mongolı i Rus, s. 54-55.

176

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

göstermektedir.15 Ya eski Romalılar gibi halkın soysuzlaşmasına ve mahvına, ya da Polab Slavyanları ve Prusslar gibi yabancılarla işbirliği yapmasına yol açan obskürasyon dönemi gelip çatmıştı. Ama her ikisi de olmayacak; aksine, yeni Rossya, Eski Rusya’dan daha büyük şöhrete ulaşacaktı. Fakat etnogenezin bu iki ibresi arasında, yaşanması gereken karanlık bir yüzyıl yatıyordu. Ve bu yüzyıl Aleksandr Nevskiy’nin dehası sayesinde yaşandı.

160. İkinci Soluklanma Kuman kemiklerinin Karadeniz civarı bozkırlarına saçıldığı, Çernigov, Pereyaslavl, Kiyef, Vladimir-Volın şehirlerinin yakılıp yıkıldığı, Polonya ve Macaristan’ın Tatarlar’ın ilk ağır darbesinin acısını hissettiği bu korkunç yıllarda (1239-1241), can düşmanı imparator tarafından desteklenen papa, Baltık üzerine gönderilen Haçlı ordusuna hayır duaları ediyordu. Akılcı siyaset açısından, Guelphe’lerle Gibellinler’in birleşmesi anlamsız bir şeydi. Kuzey Almanya’nın ticaret şehirlerinin Danimarka ve İsveçle ekonomik yönden birleşmesi, her iki taraf için de son derece faydasızdı. Dinî yönden ise, dindar Ruslar’ın, güya “Mûsa, İsa ve Muhammed, üç büyük yalancıydı” diyen Friedrich Hohenstaufen’in görüşünü paylaşmaları mümkün değildi. Ancak, antroposferin etnolojik anlamına göre, Batı Avrupa ülkeleri, diğer süper-etnosları, yani Müslümanları, Ortodoksları ve tüm Büyük Bozkır’ı birleştiren Moğol ulusunu karşısına alan bir süper-etnik bütünlük teşkil ediyorlardı. Süper-etnik boyutta bir çatışma söz konusu olunca, Guelphe’ler Gibellinler’le, Sünnîler Şiiler’le, Moğollar Tatar, Kerait, Nayman ve hatta Merkitler’le birleşmişlerdi. Sadece anti-sistemler bir kenarda kalmışlardı: Cathar-Albigoylar, Karmat-İsmailîler, Bogomil-Manihe15 Etno-sistemlerin yeniden iç yapılanma olgusu, ya biyosferdeki canlı organizmanın biyokimyasal enerjisinin birikmesi, ya da harcanması sayesinde kendini gösterir. Gayr-ı mütecanis sistemlerin sağlamlığı ise, birlik kanunu ve zıt kutupların birbirleriyle savaşmasıyla sağlanır. Etnogenezlerin ve etnik tarihlerin kopukluğu veya bir “başlangıç” ve “son”un oluşu, doğrudan yadsımanın yadsınması kanununun gerçekleşmesidir. Buna göre her sistemin doğuş ve yok oluşu, sırtla karın gibi birbirine bağlıdır.

ÇELİŞKİSİZ VERSİYONLARIN PEŞİNDE

177

istler ve Ruslar’ın volhovlara* yaptığı gibi, Moğollar’ın ölüm cezasına çarptırdıkları Sibiryalı öfkeli büyücüler. Ancak, bunların hepsini ele geçirmek mümkün olmadığından, yöneticilerin ve tarihçilerin gözüne gözükmemek için kıtanın her tarafına dağılmışlardı. İşte, doğulu Ortodokslara karşı haçlı seferi böyle bir ortamda başlatılmıştı. Batı Avrupa krallıklarının yaptırdıkları siyasî araştırma, fena değildi. Alman ve İskandinav diplomatları Eski Rusya’nın Tatarlar tarafından 1238’de bütünüyle yakılıp yıkıldığı hususunda bilgi edinmişler.. ve bu bilgilere inanmışlardı. (Tıpkı daha sonraki tarihçilerin tenkide tabi tutmadan kaynaklara inandıkları gibi). Dolayısıyla Novgorod’u müdafaasız görerek, kıskaca (Fin Körfezi tarafından İsveçler, Çud Gölü tarafından Almanlar) almaya karar vermeleri tabiidir. Mesele son derece kolay görünüyordu. Almanlar, İsveçler ve Danimarkalılar’ın tek hatası, Tatar ordusunun toprakları üzerinden geçip gitmesine müsaade eden Büyük Vladimir Knàzlığı’nın askerî potansiyelini muhafaza ettiği ve Novgorod’un yardımına gelebileceğini hesaba katmamalarıydı. Rusya’ya karşı düzenlenen seferin organizatör ve koordinatörü Papa IX. Gregory’den Novgorod’u katolikliğe geçirme talimatı alan papalık legatı Wilhelm idi.16 Bu konuda hayli şansları da vardı. Novgorodlular ve Pskovlular arasında “aşağı bölgelerde” yaşayanlara nefretle bakan ve savaş vurguncusu Hansa tacirleriyle kârlı ticareti tercih eden germanofiller vardı. Çud, Vod ve İjorlar’ın büyük kısmı, Ortodoksluğun kendilerine getirilmesine karşı çıkıyorlardı. Sum [Suomi] ve Yem [Fin]ler ise çoktan İsveçler’in hâkimiyetine girmişlerdi. Etnogenezin şu veya bu safhasında tüm insanların aynı şekilde aktif veya âtıl olduklarını düşünmemek gerekir. Aşama (safha), istatistiki bir kavramdır; passionerliğin parlak kıvılcımlarının üzerine saçılabileceği değil, mutlaka saçılması gereken bir fondur. Novgorod’a knàz olarak tayin edilen ve “az sayıda drujina”yla oraya gelen Aleksandr Yaroslaviç, işte bu tür bir “kıvılcım”dı. Yaroslaviç, küçük *

Volhov : Eski Rusya’da paganlık döneminde büyücülükle uğraşan, yarı tarik-i dünya, dervişmeşrep kişi (çev.). 16 Alman ve İsveç ordularının askerî koordinasyonu konusunda bkz. Şaskolskiy İ. P. Borba Rusi protiv krestonosnoy agressii na beregax Baltiki v XII-XIII vv. L., 1978, s. 156-157.

178

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

bir gönüllü grubu toplamış, Novgorodlu passionerlerle bu grubun saflarını doldurmuş ve 15 Temmuz 1240’da Eski Rus asaletini tekrar ortaya çıkarmıştı. İsveç ordusu kalabalık bir donanma ile Neva ağzına gelerek, çıkarma birlikleriyle muhasaraya başladı. Fakat earl [kont] Birger, zaferden emin olduğu için hücuma geçmekte acele davranmayınca, temposunu kaybetti. Knàz Aleksandr, hemen piyade birlikleri Volhov üzerinden Ladoga’ya, süvari birliklerini de sahilden İsveç kampının bulunduğu İjora’ya sevketti. İsveçliler bir darbe beklemiyorlardı. O yüzden âni Rus saldırısı beklenilen direnişle karşılaşmadı. Sayı üstünlüğünün İsveçliler’e bir yardımı olamazdı. Çünkü seçme Rus drujinaları, sabahtan gün batımına kadar devam eden çarpışmalarda inisiyatifi elden bırakmamışlardı. Ortalığın kararmasından sonra Ruslar geri çekilirken, İsveçliler de bir kısmını toprağa gömerek, bir kısmını kayıklara yükleyip denize salarak ölülerini defnetmekle uğraştılar. Neva sahili boyunca yüzen bu kayıklar, daha sonra denize açıldı. İjora savaşının kazanılmasında taktik ve strateji kadar, moral de rol oynamıştır. İsveçliler’in moralleri ise çökmüştü. Aleksandr’ın “Suzdallılar ve Novgorodlular tarafından” da budanan küçük ordusu, eğer yok edilmemiş olsaydı, İsveç ordusunun planlı saldırısı karşısında dayanamazdı. Ama Rus metaneti, “pek az drujinada olsa dahi”1073’de Listven ve bilahere 1709’da Poltava’da olduğu gibi İskandinavlı gücünü tekrar kazanmıştı. Bu arada Alman hücumu hızlı bir şekilde gelişmişti. 1240’da Livonlu şovalyeler İzborsk ve kale kapısı germanofil grubun önderi boyar Tverdila İvankoviç tarafından açılan Pskov’u ele geçirdiler.17 Novgorodlular ise 1240 kışında, Aleksandr’ı kovarak “nankörlük ettiler.” Bu, bir obskürasyon aşaması, yani sistemin tüm semptomlar, – egoizm, nankörlük, açgözlülük, çıkarcılık ve siyasî basiretsizlik yönünden basitleşmesidir. Bu değişikliğe organizma boyutunda skleroz, etnik boyutta ise ilk çöküntü işareti denilir. 1241’de kiralık Litvanyalı askerlerle Livonlular, Estler ve her zaman çarpışmaya hazır Livovlar, Koporye’yi ve Oredej Nehri üzerindeki Tesov’u işgal ederek, Novgorod’a yaklaştılar. Novgorod surları17 Alman yanlısı batıcı grup Pskov’da 1229’a kadar varlığını sürdürmüştür. (Bkz. Paşuto, Vneşnaya, s. 294).

ÇELİŞKİSİZ VERSİYONLARIN PEŞİNDE

179

na 30 verst mesafede tacirleri ele geçiren Livon bölükleri, ahalinin sürülerini de alarak, köylülere hayat hakkı tanımadılar. Bu durumda Novgorod yöneticileri, konuyu müzakere ettikten sonra yardım istemek amacıyla Yaroslav’a başvurdular. “Yerli” bölüklerle Novgorod’a dönen Aleksandr, nasıl bir askerî manevra ustası olduğunu ispat etti. Hemen Koporye’yi zaptedip, hain Vod ve Çudlar’ı idam etti. 1242 başında Pskov’u hürriyetine kavuşturdu; 5 Nisanda ise Çud Gölü’nde muhteşem bir zafer kazandı. Daha sonra Aleksandr Nevskiy, 1245’deki bir dizi başarılı operasyonlar sonucunda Litvanlar’ı mağlup ederek, onları Rus topraklarından attı. Bu durumda İngiliz piskopos Tomas, Ruslar’ın desteklediği Yemler’in isyanı üzerine Finlandiya’dan kaçtı. Baltık’a düzenlenen Haçlı seferi boşa gitmişti. Şimdi, olayların seyrini tespit ettikten sonra, süreç mekanizmasın nasıl işlediğini göstermek için bir tahlil yapalım. Novgorod, Tatar istilasına maruz kalmamasına rağmen düşmanı defetme kabiliyetinden yoksundu ve hatta bütünüyle devlete ihanet etmeye hazır insanlar vardı. Halbuki o ana kadar, Novgorodlular otuz yıl boyunca Lipitsa’da gerçek kahramanlıklar sergilemişlerdi. O günlerden bu yana ne olmuştu? Hiç! Laf aramızda, herhangi bir nesil değişimi olmamıştı. Bir başka deyişle, tarihî zaman faktörü devreye girmemiş, torunlar dedelerine benzemez olmamış; etnik sistem ise, iç yapıyı (mâkul ölçülerde) koruyarak, enerjinin büyük kısmını harcamıştı. Novgorod, güya Tatarlar tarafından yakılıp yıkılmış bir yerden, Vladimir Knàzlığı’ndan gelen “yerli” bölüklerce kurtarılmıştı. Böyle bir sefer gerçeği dahi, Rusya’nın 1238’de bütünüyle yakılıp yıkıldığı konusundaki hikayelerin abartılardan ibaret olduğunu düşünmeye zorluyor. Daha tuhaf olanı da var. Tatarlar’ın dokunmadığı Polotsk, Smolensk, Turov-Pinsk gibi Rus knàzlıkları, bu olaya kadar Kozelsk’e yardım etmedikleri gibi, Pskov ve Novgorod’a da hiçbir yardımda bulunmamışlardır. Ezelden beri Eski Rusya’nın parçası olan bölgelerdeki ahalinin bu atâleti neyle izah edilebilir? Bunun bir etnogenez kuralı olmasının dışında başka bir izah tarzı göremiyorum. Doğulu Slavyanlar’ın akranları Bizanslılar da XIII.

180

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Yüzyılda daha iyi değildiler. Bunun istisnaları, bölgenin uç kısımlarında yaşayan ve bu yüzden eski passionerliklerini kaybetmeyen süb-etnoslar,– Nikealılar (Suzdallılar’ın muadili) ve Yanyalılar (tabii diğer Karpat dağlıları) idi. Bu karşılaştırmaları devam ettirdiğimiz de (süb-etnik boyuttaki) söz konusu istisnaların kuralımızı teyit ettiğini görürüz.

161. Karpatlar’da Kuzeydoğu Rusya’ya nispeten Güneybatısı (Galiç-Volın Knàzlığı), Tatarlar’dan gerçekten çok az zarar görmüştü.18 Tatarlar bazı şehirleri alamamışlar; kuşatılan şehirler ise az hasar görmüş ve ahalisi saklanmayı başarmıştı. Dahası, Putivl ve Ryazan gibi, münhezim knàzlık drujinaların şerrine karşı korumasız olan ve sınır bölgelerinde gelenek halini almış anarşiden zarar gören güneydoğu topraklarındaki ahali, Tatarlar’ın çekip gitmesinden sonra Daniil Romanoviç’in istikrarı sağladığı Volın’a kaçmıştı. Ama ne yazık ki Galiç boyarlığı, knàzlık iktidarına karşı gelmeyi sürdürüyordu ve bu da dış düşmanla yapılan savaştakinden daha fazla kan dökülmesine yol açmıştı. Galiç boyarları, Rusya’nın en reaksiyoner güçleri idiler. En eski geleneği, kadim Slavyan kabile taksim an’anesini yaşatıyorlardı. Onlara göre Rurikoviçler zorbaydı, ama halk onları, kendilerini boyarların zulmüne karşı yegâne koruyucular olarak görüyordu. Bir konviksion persistenti olarak Galiç boyarlığının siyasî ideali, yabancı da olsa zayıf bir iktidardı. Halbuki güçlü bir iktidardan yana olan halk, Volınlı Monomahları destekliyordu. Fakat Monomahlar, bahtsızlıklarından, Vladimir ve Çernigov knàzlarının tabii düşmanları olmuşlardı ve bu yüzden Galiç boyarları ile Volın knàzları, komşular arasında müttefikler arıyorlardı. 1243-1244’de karmaşık bir kuvvetler dengesi ortaya çıkmıştı. Çernigovlu Rostislav Mihailoviç, uzun gailelerden sonra IV. Béla’nın kızıyla evlenmiş ve Malopolskiy kralı Boleslav Stıdliviy’nin Galiçina’sı için savaşa girmişti. Daniil ise Konrad Mazovetskiy ve Litvanya knàzı Mindovg’la birleşmişti.19 Bolgarya ve Moldavya üzerinden Volga’ya giden Tatarlar’a gelince, her iki taraf da onları unutmuştu. 18 M. V. Vladimirskiy-Budanov, M. S. Gruşevskiy, A. Y. Presnyakov ve B. D. Grekov; bkz. Paşuto, Oçerki, s. 229. 19 Paşuto, Oçerki, s. 230-231.

ÇELİŞKİSİZ VERSİYONLARIN PEŞİNDE

181

17 Ağustos 1245’de Yaroslav şehri surları önünde, Knàz Daniil’in Polonya-Rus-Macar ordularına karşı zaferiyle sonuçlanan gergin ve kanlı savaş, yeterince teferruatlı olarak anlatılmıştır,20ancak, bu savaşın tarihteki önemi, ilave bir analizi gerektirmektedir. Karpatlar’daki savaş, Pribaltık’daki savaşlardan bütünüyle farklıdır. Aleksandr Nevskiy, kendi süper-etnosunu ve kültürünü Katolik Avrupa’nın şovalye saldırılarına ve hatta kolonileştirme gayretlerine karşı korumuş; dolayısıyla, Batıyla her tür kültür alış verişini, hatta dinî tartışmalara girilmesini yasaklamıştı. Güneybatıdaki savaş ise tamamen farklı bir şeydi. Macar kralı IV. Béla, Boleslav Stıdlivıy Malopolskiy [Küçük Polonyalı Utangaç Boleslav] ve onlara katılan Rostislav Çernigovskiy, Guelphe blokunda yer almışlardı. Konrad Mazovetskiy, Hohenstaufenler’in yanında yer alan Teuton ordenini topraklarına davet etmiş; Daniil Romanoviç, Gibellinler’le ittifak akteden babasının geleneğini sürdürmüştü. Putperest Mindovg ise, ilk fırsatta Katolik olmaya hazırdı. Görüldüğü gibi, Karpatlar’daki problem Ortodoksluğun Katolikliğe karşı korunması konusunda, yani dinî boyutta değil, etnik boyutta çözülmüştür. Güney Rusya’nın Batı Avrupa politikasına karışmasının eksenini ise, imparatorların papaya karşı verdikleri savaş teşkil ediyordu. Çernigov knàzları papa yanlıları safında yer almış; 1245’deki Lyon konsiline katılmayı kabul etmişlerdi. Daniil Galitskiy ise, kaçan Papa IV. İnnocent tarafından afaroz edilen II. Friedrich’le ittifakı tercih etmişti. Ya Rusya? O, bu savaşta hiç bir tarafa meyletmemişti. O sırada Knàz Daniil, Batu-han’dan hiç beklenmedik kısa bir mesaj almıştı: “Galiç’i ver!” Macarlar’ı, Polaklar’ı ve âsi boyarları hezimete uğratan kişi, dehşete kapılmıştı. Tatarlar’la savaşa tutuşmak, hem hiçbir yarar sağlamayacaktı, hem de zafer ümidi yoktu. Nitekim Volın ordusu, kuvvetler dengesinin aşırı gerginliği sayesinde zafer kazanmış ve tabii olarak imha edilmişti. Askerler, bir partiyi aldıktan sonra ikincisine başlanabilen satranç tahtasındaki piyonlar değillerdi. Tek bir çıkış yolu vardı: Hanın huzuruna varıp, diz çökmek. Öncelikle bir himaye tevkîsi temin eden Daniil de Saray’a yöneldi. Han, knàzı güler yüzle karşıladı. Ziyafet sırasında kendisiyle birlikte kı20 Age., s. 231-234.

182

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

mız içmesine izin verdi. Bu, misafire gösterilen en yüksek teveccühtü. Sonra kendi knàzlığını yönetme hakkını tanıyan bir yarlık21 vererek, onu “barışsever dost” ilan etti. Bu olay, her iki taraf için de büyük bir siyasî başarıydı. Batu, batı sınırlarını beklenmedik bir Haçlı saldırısına karşı güvence altına almış oluyordu. Çünkü Papa IV. İnnocent, 1245’de Lyon konsilinde Tatarlar’a karşı Haçlı seferi ilan etmişti. Daniil ise, Saray’a gidip döndükten sonra, Kiyef knàzlarını kabul etme hakkını ilan etmiş ve metropolü “peçatnik” (mühürdâr) olarak görevlendirip, 1246’da onu Nikea’ya göndermiş ve piskoposu desteklediğini duyurmuş, Rostislav’ı desteklemeyi reddeden Macaristan’la da barış aktetmişti. Daniil’in memnun olması gerekiyordu; fakat o, zamana ayak uyduran biriydi ve Volın’la ilgili görüşleri batı yanlılarından yanaydı. Bu yüzdendir ki vakanüvis, halkının, ülkesinin ve kültürünün geleceğini kastederek “Tatar belasından daha büyük beladır” şeklinde acı bir cümle kullanmıştır. Volın’la ilgili yapılan başarılı anlaşma, “öfkeli knàzların göz yaşı dökmesine” yol açtı.22 Tatarlar’a karşı böylesine köklü bir nefret karşısında, knàz istese de bir şey yapamazdı. Fakat görünüşe göre halkıyla el eleydi.

162. Çıkış Yolları Daniil Romanoviç’in uzlaşmacı politikası, beklenilen olumlu sonuçları vermedi. Unutmayalım ki, küçük bir devletin yöneticisi tebaasına, onların kendisine olan bağımlılığından daha fazla bağımlıdır. Ferman yerine getirilmeyebilir, asker firar edebilir, diplomatlar tezvirde bulunabilir, knàzlara övgüler yağdırılmayabilir, aksine yargılanarak, aleyhlerinde hicviyeler yazılabilir. Feodal muhalefeti çeşitli şekillerdedir ve bastırılamaz. Önemli olan tek şey, insanların siyasî proğramlarla kendi eğilimleri arasında seçim yapabilmeleridir. Burada ise halkın önünde sadece üç hedef vardı. Rostov-Suzdal topraklarında Tatarlar’a karşı olumlu bir hava vardı. Yurt knàzları, Batu tarafından bağışlandıkları otağa gelmişler ve 21 Yarlık: Dostluk ve saldırmazlık anlaşması. Fiilî bağımsızlık anlamı içermez. Batu, kendisine fiilen bağlı olmayan Rum, Suriye ve diğer ülke hükümdarlarına da yarlık göndermiştir. 22 Solovyev, İstoriya, Ktb. II. T. III, s. 170.

ÇELİŞKİSİZ VERSİYONLARIN PEŞİNDE

183

selametle evlerine uğurlanmışlardı. Velikorossyalılar, Rus topraklarının “hanların ve Batu’nun” toprağı olmasını kabullenmişler, yani (taht boş olsa dahi) Moğol hanının hâkimiyetini tanımışlardı ve Batu, Borciginler boyunun büyüğü olduğu için “onların önünde eğilmeyenlere hayat hakkı yoktu.”23 Böyle bir karar, dış politik davranışlarla da doğrulanmıştı. Batı sınırlarında kıyasıya bir savaş sürüyordu ve Livonyalılar, Rus esirleri asmışlardı. Güç, Hansa tacirleri tarafından para yardımı yapılan ve Katolik kilisesinin kabiliyetli siyasî prelatlarınca yönetilen Avrupalı şovalyelerin sınırsız imkanlarına sahip Haçlılardan yanaydı. Papalık tahtına itaat, mutlak barış şartlarına uymak demekti. Bu durumda Vladimir Knàzlığı için ikinci bir cephe, etnik intihar olabilirdi. Halbuki Batu, Rus knàzlarıyla samimi dostluk bağları tesis etmek istiyordu. Moğolların, orduya kabul edilen yabancı kabile mensupları arasında oldukça kaliteli istihbarat elemanları vardı. Macar rahibi Jülian, Macarca, Rusça, Kumanca (Türkçe), Teutonca (Almanca), Sarasince (Arabça) ve tabii ki Tatarca (Moğolca) bilen Tatar elçilerinden bahsetmektedir.24 Olmuts civarında Çekler tarafından esir alınan Tatar rehberi, İngiliz Templierlerinden Peter adlı biriydi. Moğollar “Hristiyan Dünyası”nın manevî durumuna biliyor ve Nikea [İzmit], Gürcistan, Uyguristan, Monofizit Küçük Ermenistan ve Rusya gibi Ortodoks ülkeleri, Moğollar’a ve “râfızîler”e Haçlı seferi başlatan Katoliklere karşı destekliyorlardı. Rusya’da ise Büyük Knàz II. Yüri, Dominicain rahiplerin putperestlere katoliklik propagandası yapmalarını yasaklamış ve 1237/38 kışında hepsini ülkesinden kovmuştu.25 Bu temel siyasî çizgiye, sadece dinini değiştirmek, hayat biçimini ve kültürel geleneğini kaybetmek istemeyen Suzdallı halk kitleleri değil, pek çok yönetici de destek veriyordu. Daniil’in sabık “mühürdârı” Başpiskopos Kyrill “Saray’ın siyasî çizgisini kabul etmeyerek, 1250’de Rusya için en fazla yararlılık gösteren Aleksandr Nevskiy’nin safına geçmişti.”26 Bu davranışından ötürü, her ne kadar “aziz” olarak saygı görmesi ölümünden hemen sonra başlamışsa da, 1547 yılında “Aya” ilan edilmişti. 23 24 25 26

Nasonov, Mongolı i Rus, s. 10-11. Anniksiy, age., s. 81. Age., s. 89. Paşuto, Oçerki, s. 271.

184

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Böylece Eski Rus maneviyatı bozulmuş, onunla birlikte halk da bölünmüştü. Bu durumda bölünme, ancak komplimantarizm esasında gerçekleşecek, yani her Rus insanı, Batıya ait Katolisizm veya Doğudaki Ortodoksluk, Nesturîlik ve 1142’de Merkezî Asya’da Nesturîlik’le kaynaşan Monofizitlikten hoşuna giden herhangi bir kültürü seçebilecekti.27 Burada temel rolü dogmatikalar değil, birbirine sempati besleyen dünya görüşleri üstlenecekti. Ancak, Batı Avrupa’daki Guelphe varyantıyla kayıtsız şartsız birleşme yanlısı üçüncü bir eğilim daha vardı. Mihail Vsevolodoviç Çernigovskiy, - ki babası Rostislav kısa bir süre Kiyef’i yönetmişti,kendi adamı ekümen Peter Akeroviç’i başpiskopos olarak atamıştı. Ancak Daniil Romanoviç onu alaşağı edip, piskoposunu görevden uzaklaştırınca, Rostislav, Daniil’le başarısız bir savaşa girmiş; fakat Mihail Macaristan’a sığınmak zorunda kalmış, Peter Akeroviç ise, knàzının talimatıyla Papa IV. İnnocent’den Tatarlar’a karşı yardım istemek amacıyla Lyon’a gitmişti. Bir süre Macaristan’da kalan Mihail, kendisine gösterilen saygısız davranışlara kırılarak Çernigov’a dönmüştü. Herhalde, papayla yaptığı görüşmelerden Tatarlar’ın haberi olmadığını sanıyordu. O öyle zannetsin! Batu, Çernigov knàzının hainane faaliyetlerini adım adım takip ediyordu. Tatarlar’ın kendilerine has bir “yalan makinası” vardı: Zanlı, iki büyük ateşin arasından geçmek zorundaydı. O geçerken büyücüler ateşin hareketini gözler, böylece zanlının doğru söyleyip söylemediğini tesbit ederlerdi. Bu metodun ne kadar etkili olduğunu kestirmek zor; fakat Knàz Mihail bu uygulamayı reddedince, katledilmişti. Elbette knàza yazık olmuştur; ama hangi yönetim, sorumluluk makamında oturan birinin düşmanla hainane ilişkiler içinde bulunup bulunmadığını kontrol etmez ki! Bu, sadece Knàz Mihail’in değil, o tarihten itibaren bağımsızlığını kaybeden Çernigov’un tüm knàzlarının trajedisiydi.28

27 Barthold, O xristianstve v Turkestane, s. 11; Gumilëv, Muhayyel, s. 133. 28 Zaitsèv, A. K. Çernigoskoye knyajestvo//Drevnerusskiye knyajestva X-XIII vv., s. 117.

ÇELİŞKİSİZ VERSİYONLARIN PEŞİNDE

185

163. Nadir* Polotsk da Çerginov’la aynı sıralarda çöküş sürecine girmişti. Almanlar’la Dwina boyları için girdiği savaşı kaybeden Polotsk Knàzlığı 1216’dan 1246’ya kadar süren Litvanya saldırılarının kurbanı oldu. Bu dönemi etraflıca anlatmak mümkün, fakat kısaca belirtmek gerekirse, 1258’de Poloçanlar, Litvanyalılar’la birlikte Smolensk’e karşı harekete geçerler ve böylece Polotsk, Mindovg’un hâkimiyet alanı içine girer.29 Tüm Batı Rusya şehirleri arasında en fazla direneni Smolensk olmuş, fakat o da 1274’de kendi isteğiyle Altın Orda’yla birleşmeyi, Litvanya istilasına tercih etmiştir. Halbuki Tatarlar, Smolensk sınırlarına dahi yaklaşmış değillerdi. Bu üzücü genel manzaraya, belli bir süre “Batı yanlısı” Ruslar’ın önderi Volın-Galiçli Daniil Romanoviç’in gölgesi düşecekti. Daniil, Katolik Avrupa’ya bağlılığın, tehlikeli ve kabul edilemez de olsa, bir çok kişiye sorumluluk yüklediğini anlamıştı, fakat göründüğü kadarıyla, Güneybatı’daki efkâr-ı umûmiye böyle bir bağımlılığa karşı idi. Daniil’in 1254’de papadan taç ve saltanat asası alması, “Tatarlar’a karşı birlikler sevketmesi” tesadüf değildir.30 1246’da Karakorum’da yeni hanın seçimi dolayısıyla büyük kurultay toplanmıştı. Fakat bu defa seçilen kişi, Ügeday’ın ve Merkit Turakine’nin oğlu, aynı zamanda Batu’nun azılı düşmanı Göyük’tü. Henüz 1238’de, Göyük ve genç yeğeni Büri (Çağatay’ın torunu), Batu’nun kumandası altındayken, onunla kavga etmeye karar vermişlerdi. Bir gün, tertiplenen bir ziyafet sırasında Batu ilk kâsesini kaldırdığında, hakarette bulunmuşlar; o da onları ordudan ihraç ederek babalarına göndermişti. Han, askerî hiyerarşi ve disiplini bozduğu için oğluna çok kızmış, fakat vaktinde araya giren yakınların hürmetine affederek, tekrar Batu’nun ordusuna göndermişti.31 Prensler arasındaki ilişkiler hiç düzelmeyecekti. Şimdi ise, Göyük han olmuştu. Emrinde 130 bin kişilik ordu vardı. Batu ve kardeşlerinin tüm ordusu ise 4 bin süvariden ibaretti. Ya* 29 30 31

Zenitin tam zıddı. Ayakucu. Alekseyev, Polotskaya zemlya, s. 239. Paşuto, Oçerki, s. 259’a istinaden. Gizli Tarih, § 275, 276.

186

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

roslav, bir efendi ve müttefik seçmek zorundaydı. Ona hoş görünmeye çalışıyorlar; ziyafetlerde sağ tarafa oturtuyorlardı. Göyük, Ortodoksların dostu, papanın düşmanıydı.32 Her şey Yaroslav ve dolayısıyla Ruslar’ın lehinde gibi görünüyordu, fakat Büyük Knàz birden güya dul hanşa Turakine’nin verdiği zehirden dolayı ölmüştü. Söylentiye göre Turakine, casusu boyar Fedor Yarunoviç vasıtasıyla Yaroslav’ın Papa IV. İnnocent ve Lyon konsiliyle temasa geçtiğini öğrenmişti. Turakine, Sibiryalıydı, yani başkalarına çabuk inanan ve etki altında kalan biriydi. Bununla birlikte misafirin zehirlenmesi olayında onun parmağı olup olmadığı kesinlik kazanmamıştı. Papanın ajanı, dolayısıyla meseleye tarafgir gözle bakan Plano Carpini bu konuyla ilgili bilgi vermektedir.33 Fakat her halükârda knàz ölmüş; oğulları Aleksandr ve Andrey de muhbiri öldürmüşlerdi. Böylece büyük knàzların ülkeyi bu ağır krizden kurtarma denemeleri, bir sonuç getirmemişti ve getiremezdi de. Çünkü mevcut durumun ortaya çıkmasına yol açan sebep, yaşlı sistemin tabii süreci ve passionerlik seviyesinin düşüklüğü idi. Herkes bedelini ödemiş olmakla birlikte, bunun suçlusu Rus insanı değildi. Batıdan gelen şovalye saldırıları ile doğudan yükselen beklenilmedik fırtına Kiyef toprakları üzerinde çatışmış, fakat ortadan kalkan Kiyef olmuştu. Bu zengin, sıhhatli ve güzel ülke, tehnik, ekonomi ve kültür yönünden kendisiyle boy ölçüşemeyecek durumdaki komşularına karşı neden gerekli direnişi gösterememişti? Bu sorunun cevabı, bütünüyle değilse bile, yukarıda sayılan itikat belalarındadır. Bununla birlikte mezkur olguların sayısını artırmak da gerekmez. Anlatılanlar bile yeterlidir. Artık şu hükme varabiliriz: Passioner itki atâleti sönmüş, sistem parçalanmıştır. Bir kısmı Batı Avrupa süper-etnosu bünyesine karışmış, diğer kısmı ise Moğol ulusu tarafından birleştirilen Büyük Bozkır’la ittifakı tercih etmiştir. Başka bir tercihin gereği yoktu. Çünkü kimsede Bizans’ın yeniden doğacağı ümidi kalmamış; Abbasîler ise, bir daha belini doğrultamayacak şekilde çökmüştü. 32 “Şam (Suriye) ve Rum (Bizans)dan, Os (Osetin)lerden ve Ruslardan azizleri otağına davet etmişti” (Raşid ad-din, T. II, s. 121); krş. Gumilëv, Muhayyel, s. 330. 33 Puteşestviya v vostoçnıye stranı, s. 7.

ÇELİŞKİSİZ VERSİYONLARIN PEŞİNDE

187

Göründüğü kadarıyla Rusya, ya yırtıcı komşulara yem olmak zorundaydı, ya da, en iyi ihtimalle, dışarıdan ve içeriden gelecek darbelere karşı koyma gücünü kaybetmiş bâkiyelere [relikt] dönüşecekti. Fakat bunun yerine passioner bir patlama gerçekleşti ve yeni bir etnogenez turu başladı. Peki bu, nerede ve nasıl olmuştu? İşte burada, tarih –olaylar biliminden etnoloji– davranış kalıplarının değişimini inceleyen bilime geçmemiz uygun düşmektedir. Şu ana kadar, Eski Rusya’nın devletçilik ve siyasî yönden çöküşünü, vahid sistemin genel Rus milliyetçiliği vb. sebeplerle zayıflatılmış sekiz “yarı devlete” bölünüşünü inceledik. Her ne kadar tüm ülke ve kültürleri detaylı anlatmak için yeterli değilse de, bu olayları doğuran itkiler, yine de pozitifti. Şimdi ise negatif fenomenler kendini göstermişti: Olabilecek şeylerin en kötüsü hainlik ve mevcudiyeti halinde ülke yönetimini düzeltmeye imkan tanımayan satkınlık! Bu sıfatları Moğollar’a yamamaya çalışmak insafa sığmaz. Her şeyden önce onlar bu tür şeyleri bilmiyorlardı ve dolayısıyla kimseye öğretemezlerdi. Diğer yandan onlar, Rus knàzlarının hainlik ve yalanlarıyla değil, sadakatleriyle ilgileniyorlardı. Ve papa, Tatarlar’a karşı Haçlı seferi ilan ettiğine göre, Ortodokslarla bir ittifak sağlamak Moğollar’a hava kadar gerekliydi. Halbuki, savaşı Rus topraklarına taşıyarak, onlar vasıtasıyla sürdürmek için Ruslar’ı Tatarlar’a karşı isyan ettirmek Katoliklerin işine geliyordu. Dolayısıyla Rus knàzlarının Tatarlar’ın kılıcıyla öldürülmesini sağlamak, özellikle papalık diplomatlarının ilgilendikleri bir şeydi. Mel’un “râfızîler”in defterini dürmek ve Rus toprakları üzerinde ikinci bir Latin İmparatorluğu kurmak daha sonra nasıl olsa mümkündü. XIV. Yüzyılda tüm Batı Rusya’da bu olaylar olurken, Doğu Rusya, yarım yüzyıl kendisine soluklanma imkanı sağlayan orijinal kuvvetler dengesi sayesinde ayakta kalmayı başarmıştı. Tabii bu soluklanma, en değerli mirasın, yani kültürel geleneklerin kurtarılması için yeterli olmuştu.

ALTINCI BÖLÜM NÜVE

Cuçi Ulusu Arasında ❖ Rusya’dan Rossya’ya ❖ Panorama ❖ Empirik Genelleştirme

XXIV. CUÇİ ULUSU ARASINDA

164. Etnik Dominantların Değişimi Vatanseverlik, etnik veya süper-etniksel gelenekleri samimi olarak sevmektir. Tek farkı, etnos boyutunda irsiyet belirtilerine dayalı birlik, süper-etnos boyutunda ise, ödünç alınmış olsa bile, sevilip tasvip edilen kültür birliği olmasıdır. XIII-XIV. Yüzyıllar arefesinde Ruslar, ülkenin siyasî yönden parçalanmış olmasına rağmen, Polak, İsveç, Macar ve Almanlar’la olan ilişkilerde sistem birliğini göz önünde bulundurmuş, ama Grek, Bolgar ve Gürcüler’e karşı aynı şuuru göstermemişlerdir. Çünkü bu süper-etnoslardan birinin indikatörü katolisizm, diğerininki ortodoksluk idi. Elbette Suzdallılar veya Volınlılar, Grek veya Bolgar olmadıklarını; aralarındaki farkın, diğer Rus knàzlıklarındakilerle olan farklardan daha fazla; Katolikler ve Müslümanlarla aralarındaki farkın ise iki üç defa daha fazla olduğunu biliyorlardı. Etnik sempati (olumlu komplimantarizm) Rusya’da 1204’de Grekler’e, 1205’de Bolgarlar’a, Ruslar’la bütünleşen Polovesler’e 1223’de ve 1240’da İjorlar’a karşı acıma duygusunun oluşumuna yol açtı. Halbuki, 1242’de Aleksandr Nevskiy’nin Çud Gölü’nde ve 1245’de Daniil Galitskiy’nin Yaroslav Kalesi açıklarındaki zaferleri, etnik sistemin passioner gerginlik atâleti henüz sönmediği için tüm Ruslar’ın hayli sevinmesine yol açmıştı. Fakat daha önce üzerinde durulan bela yağmuru, etnik sürecin yönünü ortaya koymuştu. 1252-1257 yıllarına doğru ise bu itki en yüksek seviyeye çıkmıştı. Gerçi savaşlar bitmemişti, ama artık tam bir asır boyunca Katolik, Müslüman ve bozkırlı üç farklı ve birbirine düşman süper-etnosun savaş alanı haline gelen Rus toprakları

192

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

üzerinde cereyan etmiyordu.1 Bozkırlı süper-etnosun ana dominantı din değil, Çingis-han Yasası’ydı. Batu’nun 1237-1242 yılları arasındaki büyük seferi, o dönemde yaşayanlar üzerinde şok etkisi yapmıştı. Esasen bu, sadece büyük bir akındı ve nüfus azlığı problemi yaşayan Moğol imparatorları nezdinde planlı bir fetih değildi. Gerçekte Moğollar, ne Rusya, ne Polonya, ne Macaristan’da garnizonlar kurmuş; ne halka daimi vergi koymuş, ne de knàzlarla eşit hukuklu olmayan anlaşmalar yapmışlardır. Dolayısıyla “fethedilmiş, ama itaat altına alınmamış ülke” ifadesi kesinlikle doğru değildir. Fetih işlemi olmamıştır, çünkü böyle bir şey düşünülmemiştir. Batu’nun görevi Polovesler’i tarumar etmek ve bu işi yaparken de herhangi bir karşı darbe gelmesi ihtimali bulunmayan yerleşik komşularla mâkul barış anlaşmaları imzalamaktı. Ama bunu başaramayacaktı. Katolik Avrupa, etnogenezin akmatik safhasındaydı. Passioner patlama, onu, tüm olanlara rağmen fetihleri engelleyecek şekilde parçalamıştı. 1250’de Gibellinler’in başı, İmparator II. Friedrich ölmüş, imparatorluk çökmüştü ama Papa IV. İnnocent kendini “Hristiyan Dünyası”nın lideri olarak görüyordu. Daniil Galitskiy, Malaya Rusya krallık tacını da papanın elinden o zaman almıştı. Dolayısıyla Moğollar’a karşı savaşmak ve papalıkla bütünleşmeye dikkatlice hazırlanmak zorundaydı. Galiçya, bir Ortodoks kalesi durumundan küçük bir Avrupa krallığına dönüşmüş, St. Peter tahtının vassalı olmuştu. Bir başka deyişle, Malaya Rusya, kendisi için değil, başkalarının çıkarları için savaşmak zorundaydı. Ama bu durum, Moğol noyon Burunday’ın Daniil’i kendi kalesini yıkmak ve ordusunu Polonya’ya yapılacak sefere takviye olarak göndermek zorunda bıraktığı 1259 yılında hüsranla sonuçlanacaktı. Batıyla yapılan ittifak, Galiçya’ya ve halkına felaket getirmişti. Aradan 80 yıl geçtikten sonra, yani 1339’da Polonya kralı Casimir Velikiy “bir tek ok atmadan” Galiçya’yı Polonya’yla birleştirecekti. Kuzeydoğu Rusya, kendisini nispeten bağımsız hissediyordu. Nitekim 1248’de Büyük Vladimir Knàzlığı’nda Batu’nun tahta iclas ettiği müteveffa Yaroslav’ın kardeşi meşrû veliahtı Svyatoslav Vsevolo1

Burada Eski Rus etnik bütünlüğü göz önünde bulundurulmuştur.

CUÇİ ULUSU ARASINDA

193

doviç, bir yıldan daha az bir süre knàzlık yapan Tverli Mihail Yaroslaviç tarafından kovulmuştu. Tüm günlerini sabırsızlıkla bu haksızlığın düzeltilmesini bekleyerek ordada geçiriyordu. Ama onun başına gelenler Batu’nun değil, Göyük’ün dul hatunu Nayman Oğul Gaymış’ın ipleri elinde tuttuğu Kakarorum’daki merkezî yönetimin suçuydu. Oğul Gaymış, Rusya’nın yönetimini zehirlenerek ölen Yaroslav’ın oğullarına vermiş; böylece Aleksandr, büyük, fakat harabe haline gelen Kiyef’i, Andrey de zengin Vladimir Knàzlığı’nı almıştı.2 Bu taksim, hoppa akıllı bir avradın keyfine göre yapılmıştı. Andrey “batı yanlısı”ydı. Hemen Daniil Galitskiy’le anlaşmaya vararak, Moğollar’a karşı Avrupa’yla ittifak teşkil etti. Zafer kazanılmış olsa bile bu, Rusya için bir yıkım olacaktı. Çünkü birleşmenin, yani millî kültürün tahribinin sebep olacağı savaş, Rus topraklarında geçmek zorundaydı. Ve sonuçta Vladimir ve Novgorod toprakları, Pribaltık’da olduğu gibi Haçlı şovalyelerince fethedilecekti. Söylemesi zordur ama, acaba Knàz Andrey’in uyguladığı politikanın kaçınılmaz sonuçlarını anlamış mıydı? Fakat altın tac hırsı onun basiretini bağlamıştı. Bu yüzden Novgorod tahtında oturan Aleksandr, etno-politik durumu soğukkanlılıkla değerlendirerek, Rossya’yı kurtarmıştır. 1251’de ordaya gelen Aleksandr, Batu’nun oğluyla önce dost, sonra kardeş olarak, hanın itibarlı oğlu durumuna yükseldi ve 1252’de tecrübeli noyon Nevruy’un kumandasındaki Tatar taburunu Rusya’ya getirdi. Andrey, İsveç’e kaçtı. Böylece Aleksandr büyük knàz oldu ve Almanlar da Novgorod ve Pskov’a yaptıkları saldırıları durdurdular. Aleksandr’a yardım eden Batu’nun da haklı sebepleri vardı. Son derece karmaşık bir durumla karşı karşıya idi. 1253’de Moğolistan’da yeni han seçimi için büyük kurultay yapılacaktı. Gergin bir bekleyiş vardı. Çünkü seçimi kaybeden tarafın kellesini kaybetmesi mukarrerdi. Kuvvetler, aşağı yukarı birbirine denkti ve her bir fazla dost, terazinin kefesinin şu veya bu tarafa ağmasına sebep olabilirdi. 2

3

Moğol yasasına göre babadan miras kalan ulusun hâkimi, siyasî konularda ekber kardeşe bağlı olsa bile, küçük kardeşti. Buna göre büyük kardeş malı miras olarak alma, küçük kardeş ise (çalışarak) edinme hakkına sahipti. Belaya Rus– Polotsk ile Turov-Pinsk knàzlığı toprakları; Çernaya Rus, komşular tarafından fethedilen,– Grodno civarıydı.

194

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Batu, sırt desteğine muhtaçtı. Daniil kendisini aldatmıştı. Aleksandr’a güvenmiş, o da güvenini boşa çıkarmamıştı. Batu kazanmıştı. Dostu Munke hakan-ı kebir, kendisi ise Borcigin boyunun reisi olmuştu. Bunun anlamı, imparatorluğun ikiye bölünmesiydi. Batu batıyı, Munke de doğuyu yönetecekti. Ya Aleksandr? Akla şöyle bir soru geliyor: Daniil ve Aleksandr birbirlerine karşı tetikteydiler. Biri Almanlar’a, diğeri Tatarlar’a sığındı. Peki, hangisi Ruslar’dan yanaydı? O sıralar, biri Dinyeper ile Batı Bug, diğeri Pripet ile Dwina arasında olmak üzere eski Rus geleneklerini yaşatan iki knàzlık vardı. Belaya Rus (Beyaz Rusya) ve Çernaya3 Rus (Kara Rusya) denilen bu iki knàzlık, ne Almanlar’a boyun eğmişti, ne de Tatarlar’a. Peki bu iki knàzlık komşuları Litvanyalılar’a karşı bağımsızlıklarını korumanın dışında şanlı adlarını muhafaza etmek için ne yapmışlardı? Hiç! Homeostaz, normal sayılabilecek insanları koruyordu. Kriviç, Dregoviç ve Radimiçler’in torunları her yıl toprağı ekip, ürün alıyorlar; elbise dikiyorlar, bazen söküklerini yamıyorlar, fakat hayatlarının nasıl değişebileceği konusunda kafa yormuyorlardı. Yeni bir enogenez rüzgarı başlatan olaylar meydana gelinceye, yani XIV. Yüzyıla kadar bu şekilde yaşamışlardı.

165. Kitleler Boyutunda Değişenler Bu on yıl zarfında, yöneticiler kendilerine uygun müttefikler seçerken, halklar da birlikte yaşayabilecekleri, sonu gelmez, gereksiz savaşlara tutuşmayacakları dostlar seçmişlerdi. Bu husus, özellikle zafer kazanan, ama ondan faydalanamayan Moğollar için geçerliydi. Galiplerin büyük kısmı evlerine dönmüş ve daha 1243’de Batu’nun güçleri eriyip gitmişti.4 Çingis-han’ın vasiyetine binaen, büyük oğlu Cuçi, ordusunun saflarını fethedilen ülke halklarıyla doldurma kararıyla, 4 bin kişilik bir Moğol savaşçı almıştı.5 Cuçi-han’ın büyük oğlu Orda-İçen, otağını İrtış sahiline kurmuş ve yasaya binaen bin savaşçı almıştı. Bu Ak, yani büyük orda idi. Orda-İçen iktidardan vazgeçmişti. Üçüncü 4 5

Tiesenhausen, V. G. Sbornik materialov, otnosyasçixsya k istorii Zolotoy ordı. T. I, 1884; T. II, 1941. Bundan sonra: Tiesenhausen. Tiesenhausen, II/33.

CUÇİ ULUSU ARASINDA

195

oğul Şeyban, Kök Ordası’yla Tümen’den ayrılıp Aral Gölü civarına göçetmişti. Onun de yanında bin savaşçı vardı. Büyük veya Altın Orda’nın başı Batu’nun hakkına ise topu topu iki bin asker düşmüştü: Ordunun savaş arabalarından sorumla Kinler (mobil Curçenler)6 ve Manghudlar. Bu çekirdek orduya gönüllüler katılmıştı. N. Veselovskiy, muhtemelen doğru bir tahminle, bu gönüllülerin sayısını 25 bin kişi olarak göstermektedir.7 Sadık dostları olmadan böyle bir ulusun 240 yıl varlığını sürdürmesinin mümkün olmadığı âşikâr. Peki, kimdi bu Altın, Kök ve Ak ordaların taraftarları? – Kıpçaklar. El-Ömerî’nin Cuçi ulusuyla ilgili tasvirini, en dakik ve zekice yapılmış tasvir olarak kabul etmek gerekir: “Eski dönemlerde bu devlet, Kıpçaklar’ın topraklarıydı. Fakat Tatarlar buraları ele geçirince, Kıpçaklar’ı kendi tebaaları yaptılar. Sonra Kıpçaklar’la kaynaşarak, çoğaldılar. Toprağın üzerinde tabii ürün ve ırk olarak ne varsa, sanki onlarla aynı boydanmış gibi Kıpçak sayıldılar.”8 Buna, coğrafî determinizm denilebilir. Bilindiği gibi, etnosun ekonomik ilişkiler sebebiyle landşaftlarla olan katı ilişkisi tartışılmaz. Altın Orda Moğollar’ı başından beri mutlak azınlık teşkil ettiklerinden, despotik bir rejim kuramazlardı. Dolayısıyla Orda, devletin bünyesinde hücum unsurunu teşkil eden yerli etnosların meydana getirdiği bir konfederasyon tarafından yönetiliyordu. “Çerkesler, Ruslar ve Yaslar, bu ülkelerin sultanına karşı koyacak güce sahip değillerdi ve bu yüzden, başlarında kendi hükümdarları bulunuyorsa da, onun birer tebaası gibi (yaşıyorlardı). Bunlar, eğer ona (sultana) hediye ve peşkeşler sunarlarsa, onları rahat bırakıyor, aksi halde üzerlerine akınlar tertipleyip, muhasaralarla sıkıştırıyordu.”9 Moğollar, Ural sıradağlarının her iki tarafında yaşayan Asyalı düşmanlarıyla son derece katı bir şekilde hesaplaşıyorlardı. 1236’da Yukarı Ural’ın fethine şahit olan Macar rahip Jülian şöyle anlatıyor: “Onlar, her fethedilen hükümdarlıkta, kendileri için tehlike arzeden knàz ve devlet erkanını öldürüyorlardı. Savaşabilecek köylü ve kasabalıları silahlandırarak, zorla ön saflara gönderiyorlar; diğerlerini ise 6 7 8 9

Gumilëv, Muhayyel, s. 313-314. Ensiklopediçeskiy slovar Brokgauza i Yefrona. T. 24, s. 633-635. Tiesenhausen, I/325. Age., s. 231.

196

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

toprağı işlemek üzere yerlerinde bırakıyorlar ve ön saftaki insanları Tatar adını kullanmaya zorluyorlardı.”10 Böylece “Tatar” etnonimi, süper-etniksel anlamda yayılmaya başlamıştır. Her savaşta görülebilecek katı tedbirler, muhtemelen vahşet olarak nitelendirilmektedir. Merkitler, 1201’den 1216’ya kadar Moğollar’la aralıksız savaştılar. Başkirler, 1220’den 1235’e kadar durup dinlenmeden onlarla vuruştular. Bu, 34 yıl süren bir savaştı. Rusya’ya düzenlenen sefer ise, sadece üç yıl vakit almıştı ve 1243’e gelindiğinde, her iki tarafın da kabul ettiği bir barış sağlanmıştı. Rus knàzlarından bazıları Altın Orda’ya gidiyor ve oradan Tatar gelinler alıp geliyorlardı.11 Aleksandr Nevskiy’nin düşman Batı kampında gezinme denemesine son vermesi, simbioz diyebileceğimiz etnik temas sistemine zemin hazırladı. Bu aşama, Özbek-han’ın İslamı devlet dini olarak kabul ettiği 1312 yılına kadar sürdü. Sıradan savaşçı ve smerdler, kendi ülkelerinde elde edemeyecekleri askerî kariyerler yapabilmek amacıyla farklı bölgelerden Orda’ya gelip, ordu saflarında görev alıyorlardı.12 Altın Orda’da her zaman bazı dolaplar dönüyordu, fakat 1273-1299 yılları arasında gâsıp Nogay’la meşrû Çingizi hanlar arasında kıyasıya bir iç savaş yaşanmıştı. Bu iç savaşta en aktif rolü de Rus knàzları üstlenmişlerdi. Aleksandr Nevskiy’nin oğullarından Dimitri ile Daniil Galitskiy’nin oğlu Lev, Nogay’ı13, Andrey Aleksandroviç ve amcası Vasili Yaroslaviç ise meşrû hanları destekliyorlardı. Böylesine gergin bir savaş ortamında, Rus knàzları Orda’dan kopma imkanına sahip olmalarına rağmen, bunu yapmadılar.14 Hatta bağımsız Smolensk, Litva’nın saldırganlığına karşı yardım alabilmek amacıyla kendi isteğiyle Cuçi ulusu bünyesine kabul edilme talebinde bulunmuştu. Tatar yardımı, batıdan gelen saldırıyı durdurmuştu. Fakat mesele Doğuda da açık değildi. XIII. Yüzyılda Volga henüz “Rus nehri” değildi. 1220’de Rusya’nın sınır şehri, bir hücumla zaptedilen Mordva kalesinin yerinde yükselen Nijni Novgorod olmuştu. Oka’dan Derbent ve Horezm’e kadar Moğollarca fethedilen İslam ülkeleri uzanıyordu. Muhteşem İslam kültürü, Cuçi ulusunun politi10 11 12 13 14

Anniksiy, İzvestiya vengerskix, s. 87. Poluboyarinova, M. D. Russkiye v Zolotoy Orde. M., 1978. Gumilëv, Muhayyel, s. 398-399. Paşuto, Oçerki, s. 296-297. Nasonov, Mongolı i Rus, s. 69-75.

CUÇİ ULUSU ARASINDA

197

kasında hayli etkili olan birçok Moğol han ve baturlarını büyülemişti. Batu’nun kardeşi Berke, Saray tahtına oturan ilk Müslüman olarak amcazâdesi İran İl-hanı Hülegü ile savaşa tutuşmuştu. Ne var ki Berke, Aleksandr Nevskiy’le takışma riskini göze almadığı gibi, 1260’da Saray’da bir Ortodoks piskoposluğunun kurulmasına bile göz yummuştu. Tabii yine bu yüzden Nesturîler’i acımasızca takibat altına alacaktı. Berke’nin yerine geçen Mengü-Timur, Moğollar’ın geleneksel dini Bhon’a sadıktı. Hatta gizlice Müslüman olan Nogay’ın düşmanları Telebuga ve Tohta da öyleydiler. Nogay, 1280’de tahta çıkan TudaMengü hanın tasavvufa merak salıp, 1283’de iktidarı eliyle iterek dervişliğe soyunması sayesinde kariyer yapmıştı. Sonunda Prens Özbek, 1312’de Tohta-han’ı zehirleyerek, Ak Orda hanı İsbasmış’ı (1315-1320) yendikten sonra İslamı Altın Orda’nın resmî dini ilan etti. Atalarının dinine ihanet etmek istemeyen prensler ve noyonlar katledilmişti. Ruslar’da din değiştirme mecburiyetinin yaygınlaşmaması, Rusya’nın bağımsızlığının açık bir delilidir. Rus knàzlıklarında yaşayan putperestler de İslamı kabul etmeye zorlanmamıştı. Bütün bunlardan şu sonucu çıkartmak gerekir: Moğollar, bozkır süper-etnosuna karşı askerî zafer kazanmışlardı, ama ideolojik savaşı kazananlar Müslümanlardı. Özbek-han’ın reformlarının anlamını değerlendirmek zordur. Bozkır ulusunu tacir bir sultanlığa dönüştürmüş, böylece İtil boyu ulusları Müslüman süper-etnosu [İslam ümmeti] bünyesine dahil olmuşlardı. Özbek-han’ın dayanağı, Batu tarafından fethedilen, XIII. Yüzyılda “Sartaul ulusu” denilen ve Nogay’ın askerî saflarını dolduran Polovesler’in katliamından kurtulmayı başaran şehirli ahaliydi. Yeni rejime herkes baş eğmiş değildi elbette. Passioner Moğollar, Özbek’e şu soruyu yöneltmişlerdi: “Sen bizden itaat ve saygı beklersin; peki, bizim inanç ve ibadetlerimize karşı bu tavırların nedir ve bizler, Çingis-han’ın kanun ve Yasağını nasıl terkedip de Araplar’ın dinine geçeriz?”15 Bu soruya verilen cevap, noyonların, bahşıların ve büyücülerin katledilmesiydi. Oldum olası dinî takibata şahit olmayan Büyük Bozkır, medeniyetin izharına indirilen bu utanç verici darbeyle sarsılmıştı. Müslümanların “engizisyon” teşkilatı, Katoliklerinkinden hiç de geri değildi. 15 Tiesenhausen, I/197, 385, 510; II/100, 104.

198

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Hür vicdanını korumak isteyen kişi, kaçıp gitmek zorundaydı. Ama nereye? İran’da henüz 1295’de Gazan-han İslamı kabul etmişti. Mısır ve Suriye’de Memlükler hâkimdi. Bunlar Moğollar tarafından satılan ve orada iktidarı ele geçiren Kıpçaklar’dı. Ellerine düşecek bir Moğol, ancak ölümlerlerden ölüm beğenebilirdi. Batı Avrupa, Orda ile sürekli soğuk savaş halindeydi. Farklı dinlere tahammüllü Yüan hanedanının iktidarda olduğu Çin’e ulaşmak ise, yolun uzunluğu ve zorluğu dolayısıyla pratikte mümkün değildi. İslamdan nefret eden Tatarlar’ın sığınabilecekleri ve dostça karşılanabilecekleri tek yer, eski geleneklere bağlı olan ve yarım asırdır yan yana yaşayan (çoğu karma evliliklerden dünyaya gelmiş insanların yaşadığı) Rus knàzlıklarıydı.16 Böylece Rusya’da Aksakoff, Alyabyeff, Apraksin, Arakçeyeff, Arsenyeff, Ahmetoff, Babiçyeff, Balaşoff, Baranoff, Basmaloff, Baturin, Beketoff, Berdiyeff, Bibikoff, Bilbasoff, Biçurin, Boborıkin, Gogol, Godunoff, Gorçakoff, Gorşkoff, Derjavin, Yepançin, Yermolayeff, İsmailoff, Kanterimoff, Karamazoff, Karamzin, Kireyevkiy, Korsakoff, Koçubey, Kropotkin, Kurakin, Kurbatoff, Milukoff, Miçurin, Rahmaninoff, Saltıkoff, Stroganof, Taganseff, Talızin, Taneyeff, Tatişçeff, Timaşyeff, Timirazeff, Tretyakoff, Turgeneff, Turçaninoff, Tütçeff, Uvaroff, Urusoff, Uşakoff, Hanıkoff, Çaadayeff, Şahovskoy, Şeremetyeff, Şişkoff, Yusupoff’lar ortaya çıktı.17 Bu liste, sadece Rus-Tatar kırması olarak dünyaya gelen ve çerçevenin dışına taşan adların yalnızca bir kısmını ihtiva etmektedir. Güneydoğu uçlarına yerleştirilen pek çok sıradan asker, sınır birlikleri sayılıyordu ve tıpkı Polonyalı “işkenceci szlachtalar” gibi odnodvorets* - dvoryanların18 bel kemiğini teşkil ediyorlardı. Sadece Rusya İmparatorluğu sistemini basitleştiren II. Yekaterina, onları devletçi köylüler bünyesine soktu. Odnodvoreslerin bölgesi, hem yeni şekillenen iki etnosun, yani Velikorus ve Tatarlar ve hem de iki süper-etnos, Ortodokslar ve Müslümanlar arasındaki irtibat noktası haline gelmişti. 16 Gumilëv, Muhayyel, s. 401-402. 17 Baskakov, N. A. Russkiye familii turkskogo proisxojdeniya, M., 1979. * Odnodvorets : 18. Yüzyıl Rusyası’nda küçük toprak sahiplerinin teşkil ettiği birlik üyesi ( çev.). 18 Kuçeyev, A. M. Sledı turkskogo elementa u odnodvortsev (po dannım yazıka i liçnoy onomastiki naseleniya Usmanskogo rayona Linetskoy oblasДоклады отделений Геогфического Обществаob]estva СССР. ti) //Doklady otdelenijи комиссий i komissij Geografiheskogo № 15. Л., 1970, 127-134. SSSR. ! 15. L.,c.1970, s. 127-134.

CUÇİ ULUSU ARASINDA

199

166. Gerçekler ve Değerlendirmeler Yukarıda anlatılan olayların birbiriyle bağlantıları ve yol açtıkları sonuçlarda, tarihin mutlak temeli vardır ve bu temel olmadan hiçbir bina kurulamaz, ama temelin içinde faraler dahi yaşayamazlar. İnsanlara lazım olan ise, pencereli duvarlar, çatı ve iç bölmelerdir. Tarihte sonuncuların rolünü analiz, yani sebep-sonuçların ortaya çıkarılması ve bu analizi inceleyen biz torunları ilgilendiren çağların taklidi–sentez alır. Bu taklitler, asla aynı değerde olmamakla birlikte, farklı şekillerde gerçekleşirler. XIII. Yüzyıl ortalarında iki güçlü sistem zirvedeydi: 1) Papalığın menfur düşmanı İmparator II. Friedrich’i mağlup eden, German İmparatorluğu’nun parçalanması konusunda son da beyi indiren ve bilahere Gibellinler’in son dayanağı Sicilya Krallığı’nın işini bitiren Papa IV. İnnocent teokrasisi; 2) 1260-1264 yıllarında, Çingis’in iç passioner gerginlikler sebebiyle parçalanan torunlarının Moğol ulusu. İşte bu iki dev arasında geleceğin iki küçük etnosu ortaya çıkmıştı: Litvanlar19 [Litovlar] ve Velikorosslar.20 Onların doğuşu değilse bile, ana rahmine düşüşleri şu iki unutulmaz adla bağlantılıdır: Mindovg ve Aleksandr Nevskiy. İnsanlar bugün bile hâlâ onları anarlar ki, sebepsiz değildir. Yarım asır Haçlıların Pribaltık halklarına karşı düzenledikleri muzaffer seferlerle geçmiş ve 1250’de, göründüğü kadarıyla, nihai bir zaferle sonuçlanmıştı: Litvanya knàzı Mindovg, Latin âdetlerine göre vaftiz olmuş ve bu da görünüşte onu Romalı papanın müttefiki haline getirmişti. Yine aynı yıl Daniil Galitskiy de papanın elinden krallık tacını alarak Malaya Rusya’nın (Rex Russae minoris) kral knàzı olmuştu. Doğu yolunun açık olması hasebiyle, papa elçilerinin 19 Litovlar: Baltık Denizi’nden Dinyeper’in sol sahiline kadar saçılmış bulunan Balt grubuna mensup bir kabile. Baltlar, buzulların erimesinden hemen sonra bu bölgeye yerleşmişlerdir ve dolayısıyla Doğu Avrupa’nın en eski yerlileri sayılırlar. Uzun süre homeostaz safhasında kalmışlar ve atalarının etnik çizgilerini muhafaza etmişlerdir. 20 Daha önceleri Zalesski Ukraynası denilen Velikorossya, Volga-Oka nehirleri arasındaki bölgede kalmaktadır. Ahalisi, Merya ve Kriviçler’in Vyatiç ve Muromalar’la karışımından meydana gelmiştir. XIII.Yüzyıldan itibaren ise bu karışama Türk unsurlar da girmiştir. Malaya Rusya, Dinyeper’in sağ sahilindedir. Slavyan ve Türk (Poloves ve Tork) sübstratlar buraya yerleşmişlerdi.

200

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Aleksandr Suzdalskiy ve Aleksandr Novgorodskiy’i kendi saflarına çekmeyi denedikleri, fakat ancak geçici başarılar elde ettikleri düşünülebilir. Hristiyanlığı kabul etmiş gözükerek papayı oyalayan Litvanya knàzı, Orden’le girdiği savaşta putperest Jmudlar’ın yardımını sağlamış, Durba Gölü’nde şovalyeleri ezici bir hezimete uğrattıktan sonra, Katoliklikten vazgeçip, daha önce sarayında bulunan tüm Katoliklerin kellesini vurdurmuştur.21 Diğer yandan Aleksandr ve Mindovg da Alman şovalyelerinin doğuya düzenlediği saldırılara karşı ittifak teşkil etmişlerdir. Orda’ya giden Aleksandr, Batu’nun kardeşi ve varisi Berke-han’la ittifak konusunda anlaşmış, Livon ordenini tarumar etmiş, fakat.. aynı yıl ve aynı gün 43 yaşındaki Mindovg parça parça edilmiş, akranı Aleksandr ise ölmüş; Orden’e karşı sefer düzenlenememiştir. Galiba Almanlar’ın istihbarat örgütü de kötü değildi. Yaroslav Vsevolodoviç’in ölümünden sonra, hançerler ve zehir en gerektiği anda devreye sokulmuştu. Livonya ayakta kalmayı başarmıştı, ancak savunmaya geçmek zorundaydı. Novgorodlular Rakovor, Litvanlarda Karuzen’de Haçlı şovalyelerini mağlup etmişlerdi. Alman feodaller, artık Livonya’ya gitmek istemiyorlardı.22 Çünkü savaş, hem tehlikeliydi, hem de perskpektif değildi. Yine 1261’de Nikealı Grekler Konstantinopolis’i istirdat etmişler, Mısırlı Memlükler Filistin’de ardı ardına kaleler fethetmeye başlamışlardı. Latin haçlı bayrağı altında başlatılan kolonial yayılma, hem kuzeyde, hem de güneyde akamete uğramıştı. Olayların bu şekilde gelişmesi, o dönemde yaşayanlar için hayli beklenilmedik bir şeydi, fakat daha sonraki araştırmacıların ciddi ilgisini çekmişti. M. T. Paşuto, meseleyi, iki nokta-i nazardan derinlemesine incelemiştir. Bu bakış açısından birisi kendisine aittir. Diğeri ise “gayr-ı sahih” görüşü yansıtır. Ona göre bu sonuncusunu savunanlar arasında Polonyalı tarihçi İ. Uminskiy ve Alman tarihçi A. M. Ammann da vardır. İ. Uminskiy’e göre Papa IV. İnnocent “Daniil’e yardım etmek için her şeyi yaptı. Tatarlar’a tekrar yazarak, zırhlı ve haçlı şovalyeleri kullanmayı denedi. Çek-Macar ihtilaflarına son verdi. Litanyalı Mindovg’u vaftiz edip, taçlandırdı. Suzdallı Aleksandr’la muhabere etti. 21 Paşuto, Oçerki, s. 248. 22 Age., s. 249.

CUÇİ ULUSU ARASINDA

201

Çekya, Morovya, Polabs toprakları, Pomorye ve Polonya’dan haçlı seferleri tertiplemeyi tasarladı. Haçlı seferi lehinde propaganda yapmak üzere özel legat tayin etti.”23 A. M. Ammann ise Aleksandr Nevskiy’nin papalıkla olan ittifakı bozup, Tatar hâkimiyeti altına girmekle hata ettiğini varsaymaktadır. Onun bu tavrı, “onlarca yıl Batı kültürünün tesir sahasının sınırını belirledi.” Ammann, Aleksandr’ın “Batıdan bütünüyle nefret ettiğini” belirterek, “Rossya’nın Tatarlar’a karşı verdiği savunma savaşında Avrupa’nın ön karakolu olmasını istemediğini” kaydediyor. Papa, tüm Rossya’yı savunma hattı içine almayı umuyordu. Bu arzusu gerçekleşmeyince, üzerinde müessir olduğu herkesi Tatarlar’la ve müttefikleriyle, yani Ruslar’la savaşmaya çağırdı. Curia’nın* 1250-1260 yılları arasındaki aktif faaliyeti, Batı Rusya tarafından Litvanya’nın ve Galiç-Volın ülkesinin Roma’yla birleşmesine zemin hazırladı. Daha sonra bir patlama oldu, yani Doğu, Roma’ya düşmanca bir cevabi darbe indirdi. Doğu, bu darbe ile Kuzey Rusya’nın ve yeryüzünün bilahere “meyvesini toplayacağı”24 kaderini de belirledi. V. T. Paşuto, haklı olarak bu konsepsiyonun anti-Rus bir görüş olduğu kanaatindedir. Fakat burada haklı bir tuhaflık söz konusu: Rus, Alman jizviti ile Polonya milliyetçisinden ne bekleyebilirdi? Onlar, son Rus savaşçılarının Katolik inancını korumak için kellelerini vermesini isterken, kendilerine göre son derece mantıklıydılar. Tesadüfen hayatta kalanlar ise, daha önce Estlandiya’da yapıldığı gibi, asılabilirlerdi. V. T. Paşuto, Rus knàzlarını kayıtsız şartsız Batının yardımını kabul etmeye25 teşvik eden papalık legatlarının samimiyetlerine inanmamaktadır ki, haklıdır! Fakat her nedense o, daha sonra, 1925’de G. V. Vernadsky’nin ortaya attığı şu görüşün aksini savunmaktadır: “Aleksandr Nevskiy, dinî serbestiyi korumak uğruna siyasî serbestiyi kurban etmiştir. Onun sergilediği iki kahramanlık -Batıyla savaşı ve Doğu karşısında uysallığı- tek bir amaca mâtuftu: Ortodoksluğu, Rus halkının ahlak kaynağı ve siyasî gücü olarak muhafaza etmek.”26 23 * 24 25 26

Paşuto, Oçerki, s. 239. Papalık divanı. Age., s. 239-242. Age., s. 275. Евразийский вреVarnadskiy, G. V. Dva podviga Aleksandra Nevskogo//Evrazijskij vreменник. T. T. IV, 1925, c. 227 335. Пашуто В.T. Очерки, mennik. ¿ ,Берлин, Berlin, 1925, s. и227 i Цит. 335.по: Cit. po% Pa wuto V. T. c. 276. s. 276. Ocerki,

202

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Her iki görüş de mantıklıdır, fakat V. T. Paşuto birincisini, bariz bir hayasızlık olmasına rağmen “sahtekârlık” olarak nitelemekte; ikincisini ise, Aleksandr Nevskiy’nin tarihî materyalizmi öğrenmek ve “zaman makinasının” yardımıyla aktarmak mecburiyetinde olduğunu varsayarak “yobazlık” olarak görmektedir. Aynı V. T. Paşuto, görüşlerini özetlerken, Aleksandr Nevskiy’nin Batıyla girdiği savaşın takdire şâyân olduğunu, Doğu ile de girseydi iyi olacağını, ama en idealinin Güneybatı Rusya’nın dünya politikasında baş rolü oynaması olduğunu ileri sürmektedir.27 Tabii, Daniil Romanoviç’i de Sarı Deniz’den Biskay Körfezi’ne kadar uzanan toprakların hâkimi olarak görsek ne iyi olurdu! En iyisi, bu bakış açılarını yargılamayı keselim. Sovyet tarihçiliğinde Katolik Batının Doğuya karşı sergilediği saldırgan tavır, B. Ya. Ramm’ın çalışmasında aydınlığa kavuşturulmuştur. Onun değerlendirmeleri, tam da kendisinden beklenildiği gibi, Katolik tarihçilerde rastladığımız görüşlerle taban tabana zıttır. V. Ya. Ramm, farklı kaynaklarda anlatılan birçok görüşü süzgeçten geçirdikten sonra, 1245’de “papalık curiasında, birbirine tamamıyla zıt iki tarafla, yani hem Ruslar’la ve hem de Tatarlar’la müzakerelerde bulunma planı yapılmış olduğu” hükmünü vermektedir.28 Amaç, Tatarlar’la anlaşmak suretiyle Rusya’yı Roma’ya itaat etmeye zorlamaktı. B. Ya. Ramm, görüşünü ispat edecek delili, papalık elçilerinin 1246 ve 1253’de Karakorum’da yaptıkları görüşmelerin analizinde aramaktadır. B. Ya. Ramm’ın versiyonu biraz hayal mahsulü gibi görünüyor. Papalık elçilerinin papayı ve kilisesini övmeleri tabiidir , fakat bu, söyleyecek başka bir şeyleri olmamasından değildir. Sadece aksine bir şey söyleme hakları yoktu. Moğollar ve Ruslar bunu anlamışlardı ve o yüzden yapılan din propagandasını önemsememişlerdi. Nitekim o zamanın diplomatik üstünlüğünü elde tutan Moğollar da papaya Ezeli Tanrı ve oğlu Çingis’e itaat etmesi teklifinde bulunmuşlardır.29 Söz konusu metni mot-a-mot anlamak gerekmez; çünkü 1253’de, yani Çingis’in ölümünden 26 yıl sonra kaleme alınmıştır. Halbuki gerçek şu idi: Göyük ve Munke han ile Knàz Aleksandr Nevskiy,30 papa vasıtasıyla batıyla temasa geçmeyi reddetmişlerdi ve 27 28 29 30

Paşuto, Oçerki, s. 277. Ramm, B. Ya., Papstvo i Rus. M-L., 1859, s. 151. Puteşestviya v vostoçnıya stranı, s. 171-173. Jitiye Aleksandra Nevskogo (Bkz. Begunov Yu. K. Pamàtnik russkoy literaturı XIII v., s. 175-176).

CUÇİ ULUSU ARASINDA

203

hatta zafer müyesser olursa imparatoru devirirlerdi. Roman-o-German süper-etnosunun doğulu komşulara karşı sergilediği komplimantarizm, menfi idi. Moğollar, Katolikliği değil, Ortodoksluğu, İslamiyeti ve teist Budizm’i benimsemişlerdi. Bu dinlerden herhangi birinin seçimi ise, çıkar amaçlı değil, tabii şartlarda kendiliğinden oluşan sempatiden kaynaklanmıştı.

167. Değerlendirmeye Alınmayan Gerçekler Axioloji yöntemi, uzun süredir pek çok tarihçi tarafından uygulanan bir metottur. Bazı olaylara getirilen kolay yorumla baştan çıkarır ve çok karmaşık meselelerin tam olarak çözüldüğü imajı doğurur. Çünkü ihtilaflı hallerde taraflardan birine sempati duyar ve “Neden böyle bir seçim yaptınız?” sorusuna, “çünkü bu taraf daha iyi, daha gelişimce, daha haklıdır ve en mühimi de benim hoşuma gidiyor” cevabını verir. Aslında böyle bir tarihçi kendisinci seçilmiş malzemenin arkasına sığınır ve okuyucuyu İskender veya Darius’u okumaya değil, Beloch, Droizen, Kalistov veya Arrian ve Nizamî’nin onlarla ilgili görüşlerini gözden geçermeye zorlar. Ne var ki bizi yazarlar değil, etnik süreçlerin sebep-sonuç ilişkileri ilgilendirdiği için, onlar önemli olanlar kategorisine girmezler. Dolayısıyla canlandırma, etnogenez gibi tabii olayların künhünü anlamaya yardımcı olmaz, aksine onun anlaşılmasını engeller. XIII. Yüzyıla dönelim. Doğu Avrupa’da yaşayan sekiz milyon ahali, dört bin Tatar’a boyun eğmiştir. Knàzlar, ordada ağırlanmak, güzel bir hanımla geri dönmek için Saray’a gidiyor; kiliselerde han için dualar ediliyor; smerdler kendi efendilerini terkederek, baskakların bölüklerine geçiyorlar; maharetli ustalar daha yüksek ücretle çalışmak için Karakorum’a gidiyor; atılgan sınır muhafızları bozkırlı baturlarla birlikte haydut çeteleri teşkil ederek, kervanlara saldırıyorlardı. Rusya’da her zaman varolan “Batı yanlıları” ise var güçleriyle milli düşmanlığı körüklüyorlardı. Fakat Karpatlar’da Macarlar, Estonya’da Almanlar ve Finlandiya’da İsveçler’le yapılan savaşlar devam ettiği için, onların propagandaları bir işe yaramıyordu. Rus-Tatar ilişkilerinde 1312’ye kadar varlığını sürdüren bu sistemi simbioz olarak adlandırmak gerekir. Çünkü o tarihten sonra her şey değişmiştir..

204

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

XIII. Yüzyıldaki Rus siyasî ve diplomatlarının Almanlara ve İsveçler’e karşı sergiledikleri hasmane tutum, kesinle Moğollar’a duyulan kişisel bir sempatinin ürünü değildi. Onlar Moğollar ve Almanlar olmadan da mutlu olabilirlerdi. Dahası, Altın Orda, büyük ordadan o kadar uzak, onunla olan bağları öylesine zayıftı ki, Berkehan’ın ölümünden sonra Tümgeneral Nogay’ın çıkardığı iç savaş sırasında Tatar “boyunduruğu”ndan kurtulmak hiç de zor değildi. Ne var ki Rus knàzları bunu yapacaklarına, kimisi Orda’ya, kimisi Nogay’ın otağına giderek, birbirlerine karşı yardım istemeye devam ettiler. Aleksandr’ın oğulları Dimitri ve Andrey, ülkeyi kanlı bir iç savaşın içine çektiler. Üstelik de Dimitri’yi Nogay, Andrey ise kendisine büyük knàzlık yarlığı veren Tohta destekliyordu. Müslümanlık Altın Orda’da, ahalisinin çoğunluğunu doğulu Hristiyanların teşkil ettiği bozkır süper-etnosundan farklı bir süperetnosa mensubiyet göstergesi değil, müsamahakâr bir din olarak kaldığı sürece, Ruslar’ın daha önce Polovesler’le yaptıkları gibi Tatarlar’la savaşmak için herhangi bir bahaneleri yoktu. Tatarlar’ın Rusya’da uyguladıkları siyaset “knàzlıklar ve belli politik gruplar arasındaki ihtilafları desteklemek suretiyle konsolidasyonu sağlama” temeli üzerine oturtulmuştu.31 Bu siyaset, tabii olarak, etnosun passionerliğini harcayan çöküntü halindeki bir devletin isteklerine uygun düşmekteydi. Bu süreç, daha önce belirtildiği gibi, henüz XII. Yüzyılda başlamış ve tarihî olayların genel seyrinden anlaşıldığı kadarıyla, toprakların “birleştirilmesi” döneminin başladığı XIV. Yüzyılda sona ermiştir. Gayet açıktır ki, burada rol oynayan faktör Saray’ın zayıf Tatar hanları değil, yeni bir passioner patlama idi. Şu halde şöyle bir sonuca varabiliriz: Aleksandr Nevskiy, basiretli politikasıyla, etnogenezin inkübasyon, yahut başka bir deyişle “hamilelikten doğuma kadar” geçen sürede, yeni doğacak olan Rusya’yı korumuştur. 1380’deki Kulikova savaşında yeniden doğan Rusya’nın ise hiçbir düşmandan korkacak hali yoktu. Konuyu tarihçilik açısından toparlamak için bir efsanenin daha didiklenip bir kenara atılması gerekiyor. Ügeday’ın ölümünden sonra Moğolistan’da birbirine düşman iki parti ortaya çıkmıştı. Birincisinin başında 1246’da han olan Göyük, ikincisinin başında ise Batu ve Toluy’un çocukları vardı ve bunlardan Munke, Batu’nun dostuy31 Nasonov, Mongolı i Rus, s. 5.

CUÇİ ULUSU ARASINDA

205

du. Munke Nesturîler’i destekliyor, Göyük ise Ortodokslarla ittifak yapmanın çarelerini arıyordu. Moğolistan’ın iki de güçlü düşmanı vardı: Bağdat halifesi ve papa. Moğol ordusu, seyyar bir güçtü. Bir manevra savaşını kazanabilirdi, ama savunma savaşını kaybedebilirdi. Bu durumda zor bir soru ortaya çıkıyordu: Kime gitmek gerekir? Rus ve Grekler’le müttefik olarak papaya mı, yoksa Ermeni ve İranlı Şiiler’in desteğini alarak halifeye mi? Batu, Moğol ordusunu Bağdat’a yönlendirmek ve Batı Avrupa’yı tehditlerden kurtarmak amacıyla Munke’yi tahta oturttu. O, Aleksandr Nevskiy’le kurulacak dostluğun kendisini Batının saldırısından koruyacağının hesabını yapmıştı ve hesabı doğruydu. Böylece olaylar, “Hristiyan Dünyası”nın lehine gelişti. Tabii Rusya’nın gereksiz “kahramanca direnişinin” sonucu olarak değil, aksine olaylarda rol almaması sayesinde. Neticede, her ne kadar Moğol-Hristiyan ordusuna ihanet eden Haçlıların müdahelesi Kudüs’ü kurtaramamışsa da, Abbasî hanedanı ortadan kalktı. Moğollar, yarım asır devam eden iç savaşlar (1259-1301) sebebiyle enerjilerini harcadıkları için, ikinci bir saldırı gerçekleştirecek güce sahip değillerdi. Demek ki, Moğollar’ın 1201-1260 yılları arasındaki seferleri, bir passioner itkinin, veya daha doğru bir tabirle, entropilerle sönen enerji patlamasının sonucuydu. Dolayısıyla burada haklı ve haksız veya iyi ve kötüler aramak, tabii süreçlerin ahlakî açıdan değerlendirmesini yapmak gibi, saçma bir şeydir. Çünkü bunlar, sadece, karmaşık süper-etnik temas varyantlarının sebep-sonuç ilişkilerindeki değişim mekanizmaların kavranılmasını engellerler.

168. Aşılama Tabii olayların diyalektiğine göre hayat ve ölüm, zorunlu bir kombinasyondur. Yadsımanın yadsınması [inkârın inkârı/La loi de négation de la négation] kanununa göre ölüm, her tür hayat sürecinin devamı için mutlaka gerekli bir şarttır. Bir gözlemci, zaman şeridinin kısa dilimlerini göz önüne getirdiğinde, bu tezin eski Grekler’de dahi şüphe uyandırmadığını görecektir.

206

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Ancak bu kısa dilimler, uzun bir zaman dilimine nispetle farklıdır. “Yalnız dağlar ebedîdidir, kimse Kutup yıldızını yerinden oynatmasın”– diyordu eski bir drama kahramanı Olimpusluları da ölümlü, daha doğrusu başlangıcı ve sonu olan şeyler olarak gördüğünü belirtmek için kurnazca. Romalılar daha saftılar ve başkentlerine “Ebedî Şehir” adını vermişlerdi. Onların kültür mirascıları Avrupalılar, süreç çizgisini ebedî kabul ediyorlar; medeniyetlerinin çökeceğini söyleyen tarihçi filozoflara hayli öfkeleniyorlardı. Akademinin duvarları ötesindeki burjuva ise, kendisini ve kurumunu değil, başkasını fani görmeye hazırdı. Her halükârda diyalektik haklıdır. Değerlerin yavaş yavaş birikme periyotları nasıl tekamülün bir unsuru ise, parçalanma ve yeniden yapılanma da, etnogenez de dahil tüm süreçlerin devam etmesi için gereklidir. Etnoslar, taksonomik açıdan biyolojik kategoriler, yani türler ve organizmalar arasında yer aldıklarına göre, onların mevcudiyet süresi çıplak gözle son derece uzun, ama kültüroloji ölçülerine göre son derece kısa olarak görülebilir. İmdi bir soru: Eğer piramitler ve Acropole Mısırlılar’dan ve Grekler’den daha fazla yaşamış ve insanlar, insanlık yenilendiği sürece çoğalmışlarsa, başlangıcı ve sonu olan şey nedir? El-cevap: Entropiler sonucu ortadan kaybolan etnik sistem. Bu etnik sistemin unsurları olan insanlar ise, bazen yeni sistemler içinde tekrar yapılanır, bazen de bâkiye (relikt) halinde kemikleşirler. Etnogenezin başlangıç ve sonuç aşamalarını birbirinden ayırıp, betimlemek için, elbette çıplak gözle bakıldığında başka bir yolla mütemadi çizgiler arasına karışan zaman çizgisinin uzun fasılaları olan “geçici yılları” geniş açıdan incelemek gerekir. Bir etnosun “başlangıcını” belirlemek nasıl zorsa, “sonunu” belirlemek de öyle zordur. Bir yılık bir kesinlikle belirlemek, genel olarak mümkün değildir; hatta bir ömürlük kesinlikle belirlemek de mümkün değildir, ama birbuçuk-iki asırlık bir kesinlikle belirlemek mümkündür ve bu da yeterlidir. Daha önce belirttiğimiz gibi Bizans ve Slavyan dünyası, akrandılar. Demek ki yaşlanmaları da eş zamanlı idi. XIII. Yüzyılda Bizans, bütün gücünü toplayarak Fransız ve Venedikliler’den kurtulup, 1453’e kadar bir bâkiye halinde varlığını sürdürdü. Daha sonra Bizanslılar’ın bâkiyesi, Mora isyanına karıştığı gerekçesiyle sultanın

CUÇİ ULUSU ARASINDA

207

fermanıyla 1827’de tamamen ortadan kaldırılıncaya kadar İstanbul’da ayağını sürüyerek dolaştı. Her ne kadar hayatta kalmayı başaran “Romeois”ların torunlarına Güney Rusya’da rastlanıyorsa da, etnik bir sistem böylece sona erdi. Rusiçiler’i daha kötü bir kader bekliyordu: Onlar, kaderleri etnik bir kimeraya dönüşmek, arkasından bütünüyle erimek olduğundan Merya, Mordva, Muroma, Yatvag ve Kumanlar’la kaynaştılar. Fakat XIII-XIV. Yüzyıl arefesinde güçlü bir nigentropik (non-entropic) dürtü veya passioner itki önce hissedildi, arkasından bütünüyle müşahede edildi (tabii yakın sapma sebebiyle çağdaşları tarafından değil, tarihçiler tarafından). Bu itki ekseni Pskov’dan Prusya’ya, oradan güneye, eski Aksum’un küllerinin saçıldığı Habeşistan dağlarına kadar uzanıyordu. Grekler’in şanssızlığına bakın ki, bu itki ekseni Konstantinopolis’in daha doğusundan geçip gitti. Celaleddin Rûmî’nin (ölm. 1273) mistik öğretilerinden etkilenen Küçük Asya halkı, zaten İslamın himayesine sığınan bir pir-i fâni durumundaki Ortodoksluğu terketti. Bunda şaşılacak bir şey yok: Passionerlik, gücü ortaya çıkarır, dominant (mantalite) ise yönünü belirler. Bu yüzdendir ki atalarımız, passionerliği, uyuşuk bir kitleyi silkeleyerek monolit Rossya’ya döndüren bir katalizör olarak kullanmışlardır. Yaşlı bir etnosu, ister passioner itki, ister komşulardan ödünç alınan passionerlik veya isterse canlı geleneklerin mutlaka kayba uğramasına yol açan melezleşme yoluyla olsun, sanki başından hiç geçmemiş gibi gençleşmekten kaçan bir insana benzetebiliriz. Örneğin, passioner itki ekseni IX. Yüzyılda Britanya’yı sıyırıp geçmiş, ama Normanlar ve Fransızlar, XI-XII. Yüzyıllarda buraya passioner genleri taşımış, Plantagenetler’in yönetimi altında kaynaşan etnos, zaafını yenerek ağır Yüzyıl Savaşları’nı sürdürebilmiştir. Velikorossya, Hristiyan Moğollar ve vaftizli Litvanlar; Malorossya, Polovesler sayesinde gençleşmiş; fakat Belorosslar “saf” eski Rus kabileleri olarak kalmışlardır. Ne orda çambulları (akıncı birlikler), ne kahramanlıklarıyla torunlarına Moskova ve Warşova’yı hediye eden az nüfuslu Litvanlar ve ne de 1410’da Grünwald açıklarında kılıçtan geçirilen Alman şovalyeleri onlara dokunmuştu. Belorossya, kültürlü bir XX. Yüzyıl Beloross yazarının tabiriyle girilmesi yasak bir eski Rusya ormanı gibi kendi hatıralarıyla başbaşa yaşamıştır. Nispeten kendi şahsî kanaatlerini yansıtıyor olsa da bu yazara inanılabilir:

208

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

“.. ve yine de dokunulmayan bir halkız.. Yedi yüzyıl boyunca devam eden utanç verici bir vatan ticareti bu! Önce Litvanya’yı sattılar. Arkasından neredeyse bütün halkı Polaklar’a benzeteceklerdi... Zavallı Belorossya! Böylesi paganların (szlachtaların* –L. G.) eline kalmış iyi kalpli, uysal, lütûfkâr, romantik halkım.. Yabancılara en iyi oğullarını, en iyi şairlerini veriyor. Sanki çok zenginmiş gibi kendi çocuklarına, kendi peygamberlerine yabancıların adlarını takıyor. Kendi kahramanlarını kurban verip, kendisi bir lokma bir hırka, yalvaran bakışlarla bir hücrede oturuyor.”32 Yazar kendi halkı için acınıyor. Ama haksız değil! Doğu Avrupa’da passioner itki, iki halkın tarihî yaşantısını ayağa kaldırmıştır: Litvanlar ve Velikorosslar. Start anında her ikisi de farklı durumdaydı. Eski Baltlar, homeostaz durumundaydılar. Onlar, tıpkı Kuzey Amerikalı yerliler gibi, kolonizatörlere karşı yiğitçe kendilerini savunmuş, çoğu kez de şovalyeleri mağlup etmiş, fakat organize etnososyal sisteme karşı direnememişlerdi. Eğer aralarında Gedimin, Keystut, Vitovt ve Olgerd gibi yüksek gerilimli insanlar çıkmamış olsaydı, Prussların ve Polablıların kaderi de onları bekliyor olacaktı. Bu yeni kuşağın ilk kişisi, Aleksandr Nevskiy’nin akranı olan Mindovg’du. Her ikisi de 1220’de dünyaya gelmişti. Şayet itki sebebinin etnik tarih faktörü olarak kendini göstermesi beklenseydi, bir yüzyıldan fazla bir süre beklenilmesi lazım gelirdi. Nitekim Litva için böyle olmuştu. Rossya, sıfırdan değil, medeniyeti doğuran olumsuz şartlardan başlamıştır. Bu yüzdendir ki Litvanya’dan geride kalmıştır. Gerçi bu varı yoğu bir nesil boyu devam etmiştir, ama o dahi Gedimin, Olgerd ve Vitovt’un Polaklar’ın hâkim olduğu Galiçya hariç, sabık Kiyef Rusyasının efendileri olmaları için yetmiştir. Eğer Litvanlar, kendi devletlerininkinden daha kültürlü halka sahip bir fatihle kaynaşmış olsalardı, onlar da büyük bir devlet olurlardı. Ama, bu tatlı hayali, Avrupa medeniyetinden önemli bir pay almış bulunan Katolik Polonya gerçekleştirdi. “Bu dünyada Polonyalı kızlardan daha güzeli yok” diye yazıyordu Adam Mitskeviç. Litvan gençler, çoktan Rönesans dönemini yakalamış olan gelişmiş kültürlerin cazibesine karşı direnemediler ve Litvanlar’ın yarısı Batı Avrupa süper-etnosunun içinde eriyip gitti. * Polonyalı gentry. 32 Koromkeviç Vl. Dikaya oxota korolya Staha. Minsk, 1984, s. 412-413.

CUÇİ ULUSU ARASINDA

209

Rossya ise tecrit edilmiş gibiydi. Kültürünü Bizans’dan miras almıştı, fakat onunla tek bir süper-etnos halinde birleşemedi. Avrasya’nın küçük halkları Ruslar’a yakındılar. Landşaft, ekonomik araçlar ve demonoloji (çünkü Hristiyan dogmatiklerinin inceliklerini kavrayanlar azdı) vahid bir orman-step halkı doğurmuştur. Komşu İslam süper-etnosunun 1312’de Povolje ve Karadeniz sahillerini ele geçirmelerini sağlayan zaferi, birçok tarihçinin geçmişin dış değeri olarak yansıtmaya çalıştığı yüzlerce yıllık savaşlara zemin hazırlamıştır. Velikorossya, yok olup gitmemek için, askerî bir kışla olmak zorundaydı. Zaten daha önce Tatarlar’la birlikte simbioz teşkil ettiği için, Özbek’ten Mamay’a kadar yarım asır daha fazla ayakta kalan Orda’nın askerî müttefiki haline gelmişti. İşte Velikorossya halkı bu süre zarfında kuluçka aşamasını yaşamıştı. Zamanla adını dahi kaybetmişti. O sıralar ve daha sonraları uzun bir süre “Moskovalılar, Tverliler, Ryazanlılar, Smolyanlar, Novgorodlular” denilmişti ve ancak 1380’deki Kulikova savaş meydanına Rus adı girmişti. Her ne kadar Moskova, 1362’de kendi Büyük Vladimir Knàzlığı’yla birleştikten sonra Rossya başkenti haline gelmişse de, halkın kendisini bir ulus olarak hissetmesi için, devletin, halkın, kültürün ve XIV. Yüzyıl kahramanlarının torunlarına hayat ve zafer imkanı sağlayan askerî ruhun doğum zamanını belirleyen bir harekete ihtiyaç vardı. Rus insanının gücü yeterliydi; çünkü bu, yeni bir güç, yeni bir enerji stokuydu. İşin tuhaf tarafı, aynı passioner yükselişin, itki şeridinin dışında kalan doğu kesimleri hariç, Türkiye’de de müşahede edilmesidir. Karaman, Diyarbekr ve Azerbaycan Türkmenleri’nin, cesaret, sanat ve şeyhlere sadakat açısından Osmanlı Türkleri’nden geri kalır tarafları yoktu; ama XIV-XV. Yüzyıllarda daha fazla güce sahip olan Osmanlılar’ın kurbanı oldular. Bünyesinde Orta Povolye’nin eski halklarını ve aralarına Moğolistan ve Cungarya’dan gelen “kırıntıları” barındıran Altın Orda’da da aynı olay yaşandı. Bölgeleri daha doğuda kaldığı için, passioner itki bu halklara dokunmamıştı. Dolayısıyla, uluslararası ticaretle bağlantısı bulunan İslam ülkelerinden aldıkları sosyal yaşantı ve dil yakınlığına rağmen, tek etnos halinde kaynaşmamışlardı. Altın Orda bir kimera idi. Halbuki Ak Orda, bağımsız yeni bir etnosun–Kazaklar’ın şekillenmesinin nüvesini teşkil etmiştir.

210

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

XIV. Yüzyıl Rus knàzları bunu anlamışlar mıydı? Mümkündür. Çünkü kendilerinden vergi tahsil etmeye gelenlerden Batıya karşı askerî yardım istiyorlardı ve Doğudan gelebilecek darbelere karşı kuvvetli bir baryere sahiptiler. Bunun için bedel ödemeye değerdi. Daha enteresanı, “İyi kalplı hükümdar Canibek”in ölümünden sonra, Orda içinde hanlara karşı suikastler ve nükürleri arasında katliamlar başladığında dahi Rus knàzlarının, hem Orda’ya vergilerini götürmeye, hem de şu veya bu tarafı destekleyerek düzenin devamını sağlamayı sürdürüyor olmalarıydı. Fakat bu “düzen” sağlam değildi. Sağlam temeller üzerine oturtulmayan sosyal yapı, süper-etnik adları “Tatar” olan çeşitli etnoslara bölünmüştü. Böylece Kazan Tatarları–Bolgarlar’ın torunları; Astrahan Tatarları,– Hazarlar’ın torunları; Nogay Tatarları- Guzlar’ın torunları; Sibirya Tatarları– Kök Orda bâkiyeleri; Litvanya Tatarları– Litvanları bünyesine alan kahramanlar ve Kumıklar, Akkermanlar, Oçaklar vb. gibi bazı bâkiyeler ortaya çıkmışlardı. Velikorossya’daki Tatarlar kolayca asimile olacaklar, -çünkü burada karşılıklı müsbet komplimantarizm mevcuttu,- ve Moskova knàzlarına Litvanya’yla yapılan asırlık savaşlarda yardım edecekler; Kırım Tatarları ise Osmanlı sultanının vassalı olacaklardı. Türkiye [Osmanlı] de o sıralar Velikorossya ve Litvanya gibi yükseliş aşamasındaydı. Önemli ve bilhassa enteresan olanı ise şudur: XIII-XIV. Yüzyıllarda passioner itki, Minsk ve Kiyef üzerinden Vilna ile Smolensk arasından geçmişti ve üstelik Tver ile Moskova bu itkinin doğu kenarında bulunmaktaydı. Neden bu şehirler gelişmeye en müsait bölgeler olarak ortaya çıktı da, Batu’nun askerî seferleri sırasında uğramadığı asıl Eski Rusya toprakları önce Litvanlar’ın, sonra Polonyalılar’ın saldırkanlığının kurbanı oldular? Kavramayı deneyelim. XIII. Yüzyıl, kuluçka dönemidir. Bu yüzdendir ki XII. Yüzyıl tarihi, müstakbel sıçrama dönemlerini tespit etme imkanı sağlamamaktadır. Bu olaylar, sadece vakayinameleri yazan çağdaşları tarafından tespit edilememiştir. Halbuki henüz XIV. Yüzyılda Gedimin’in devleti Litvan-Rus Devleti adıyla anılıyor; Rus ortodoksluğu ise hızlı bir şekilde Litvan paganizmine düşman kesiliyordu. Şu veya bu dinî inaç, etnogenez süreçlerinin anlatımında sadece birer turnusol kağıdı mesabesindedir. Her halükârda, XIV. Yüzyıl sonlarında, Kral Jogaila idaresindeki putperest Litvanya, Batıyla bütünleşmiş; Knàz Vitovt ve Swidrigailo

CUÇİ ULUSU ARASINDA

211

yönetimindeki muhelefet ise mağlup olmuştu. Batı süper-etnosunun sınırları, Polotsk ve Smolensk’e kadar dayanmış; siyasî hâkimiyet ise Vyazma ve Kurks surlarına ulaşmıştı. Belaya, Çernaya ve Çenvlenaya Rusya’nın33 son derece zayıf bir direniş sergiledikleri muhakkak; ama Batı Rusya’ya dokunmayan Batu’nun seferinden 80 yıl sonra, 1321’de Knàz Gemidin İrpen Nehri’nde Rus knàzlarını mağlup edip, Kiyef’i alırken, 1339’da Polonya kralı Casimir bir ok bile atmadan Galiçya’yı işgal etmiştir. Eski Rus şecaati nereye gitmişti ve yeni passionerlik neredeydi? Zayıflamış da olsa, eski sistemlerin atâletini yenmek, daima zordur. Bu yüzden yeni etnoslar, ana sübsratların zayıf ve dağınık olduğu etnik bölge sınırlarında ortaya çıkarlar. Demek ki, passionerlerin güçlerini ülke sınırlarında gösterme imkanlarını aramaları gerekiyordu. Bunlardan bazıları, itikat ve kültürlerini muhafaza ederek çok etnikli Velikorossya’ya, bazıları, dinini kaybetmekle birlikte torunlarına ana yurdu miras bıraktıkları Polonya’ya, üçüncü bir grup ise bozkırlı göçebe gruplarla knàzsız kalan Rus drujinaları arasındaki düzensiz çatışmalar yüzünden ıssızlaşmış güney sınırına yönelmişlerdi. Bunlar, orada vaftiz olmuş Polovesler’le kaynaşarak yeni bir etnos meydana getirdiler: Eski adını koruyan Malorosslar veya (Türkçe’de aslı bilinmeyen insanları tanımlamak için kullanılan) Kozaklar veyahut (Polonyalılar’ın tabiriyle) Ukraynalılar. Bu etnos inanılmaz kahramanlıklar sergiledi. Çünkü terkedilmiş bir toprağı geri almış, onu ıssız kalmaktan kurtarmış, kültürel dominantı muhafaza etmiş ve kılıcının gücüyle siyasî bağımsızlığını kazanmıştır. Ukraynalılar, Moskova devletinin bünyesinde yer almakla birlikte, şansölyelik (Bezborodko) ve imparatoriçenin kocalığı (Razumovskiy) gibi yüksek makamları ele geçiren subaylar ve önemli mevkilere yükselen memurlar yetiştirerek kendi ekolojik nişini korumuş, Eski Rusya’nın tevarüs ettiği kitap kültürü ve Bizans Ortodoksluğu sayesinde Kuzey ve Güney Rusya’nın simbioz halinde yaşamasını engellememiştir. Tatarlar ise, yeni Rossya davranış kalıplarını kendi çıkarlarına olacak şekilde sağlamlaştırarak her iki tarafa da katkıda bulunmuşlardır. Demek ki süper-etnosların birbirinin yerini alışı sırasında teselsül değil, matematik diliyle söylemek gerekirse, “ilişkiler” gözlen33 Çervlenaya Rusya : Galiçya.

212

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

mektedir. Tıpkı Fransızlar’ın Galyalılar’a veya Rönesans çağı İtalyanları’nın Kaligula dönemi Romalılarına mensup olmaları gibi, Ruslar da bir etnos olarak eski Rusiçiler’e mensup bir halktır. “Yüzüstü bırakılmışlık” ve “boyunduruk” ise, iki etnogenez arasındaki “su yollarının ayrılma çizgisi”dir. Netice-i kelam: Ruslar, Batı Avrupa’ya nispetle geri kalmış bir halk değil, aksine genç bir etnostur.

XXV. RUSYA’DAN ROSSYA’YA

169. Bölgesel Etnogenez ve Oykümena Tüm dünya, XIII. Yüzyılda gerçekten büyük olaylarla sarsıldı; fakat tabiat olayları ve ayrıca etnogenezler, proğramlanmış kurallara uygun olarak gerçekleşti. Fırtınalı olaylar -savaşlar, devrimler, stil (sitilden maksat sanat ve zevklerdir) ve dünya görüşleri (reformasyonlar) değişimleri- sırasında ihtiyar kişi evinin eşiğinde oturur, haberleri dinler ve sonra homurdanarak, son nefesini vereceği odasına çekilir. Etnoslar da insanlar gibi yaşlanır ve güçten düşerler. Sadece ömürleri insanlarınkinden çok daha uzundur. Bizans da henüz ömrünün “son deminde” 1261’de Latinler tarafından Konstantinopolis’den kovulmuş, fakat daha sonra obskürasyon safhasını ayağını sürüye sürüye yaşayarak 1453’e kadar dayanmıştır. Rusya da aynı yaştaydı. O da asla Slavyan kabilelerinin gücüne dayalı olmayan cemaat-kabile hayatının bâkiyelerini sürekli kaybediyordu. Etnik sistemin bütün duygusu, ülüşlerden çiftliklere dönüşen knàzlıkların parçalara ayrılmasıyla birlikte ortadan kaybolmuştu. Knàzlar da yöneticilikten büyük toprak ağaları durumuna düşmüşlerdi. İş sonunda, III. Vsevolod’un torununun Yaroslavl şehrini o güne kadar hiç görülmemiş şekilde kızının çeyizi olarak Smolensk knàzına vermeye kadar varmıştı. Başkent, – önce Kiyef, arkasından Vladimir, - tüm önemini kaybediyor; meseleyi kanunla değil, kılıçla halleden birbirine rakip knàzlar arasında sürekli el değiştiriyordu. Yabancılara karşı direnme kabiliyeti, kimileri knàz, boyar ve smerd olan süb-passionerlerin dizginlenmez özellikleri egoizm tarafından kemirilerek zayıflıyordu. Passionerlere ise güçlerini gösterecekleri tek yer kalmıştı: Manastırlar. Böylece onlar, 200 yıldan daha fazla bir süre Rossya’nın kültürel-siyasî gelişimini belirleyen faaliyetlere başlamışlardı.

214

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Neticede Moskova, Tver veya Novgorod değil, sosyal bir kurum olarak Rus Ortodoks kilisesi, belli knàzlara sempati duymayan Rus insanının ümit çırası olmuştu.

170. İnanç ve Etnogenez Terimler konusunda anlaşalım. Kiliselerin etnik tarihteki rolünden bahsederken, dinî, sosyal ve mental üç hipotez üzerinde durmamız şarttır. Dinî açıdan kilise, dogmaların koruyucusu, teolojik tartışma mekanı ve geleneklerin aktarıcısıdır. Bu özel alan, çok az düşünürün, iyi eğitimli filozofların ve hakikate susamış insanların mülküdür. Bu tip insanlar her zaman azdır ve tarihte oynadıkları rol de daimi değildir. Bunlar, yüksek passionerlik dönemlerinde üstad ve muhaliftirler; atâlet safhasında yalnızdırlar; obskürasyon safhasında ise yok olup gitmeleri kuvvetle muhtemeldir. Sosyal boyutta hayalperestlerin yerini prelatlar ve rafızîler alırlar. Bunlar, davete icabet eden cemaatleri yönetir, ibadetlerin icra ediliş şekillerini takip eder, dünyevî yöneticilerle olan ilişkileri düzenler, bazen de onlardan zılgıt yerler. Roma başpiskoposu–papa ve Peygamber’in vekili–halife, dünyevî efendilerdir; dünyevî yöneticilere ise kral veya sultan denilirdi. Dünyevî efendiler, fiilî iktidar ve güce sahip olmalarına rağmen prelatlara hesap verirlerdi. Sizin anlayacağınız Orta Çağ kilisesi, feodal hiyerarşide düşünür ve hayalperestleri kendisine çekebilecek kadar seçkin bir yer işgal ediyordu. Çünkü bunlar öyle bir yetkiye sahiptiler ki, krallar bile onlara hesap vermek, sadece konsil, cami ve tekkelere değil, medrese ve üniversitelerine bile para yardımında bulunmak mecburiyetindeydiler. Halk da, kitaplarda ve haritalarda, daha doğrusu kütüphane ve müzelerde öğretilenleri muhafaza etmek suretiyle sağlam dinî bilgiler elde edeceğine, bunlar olmadan kültürün uzun ömürlü olamayacağına inanıyordu. Hissî yönden ise her din, muayyen bir tavır şeklidir. Bilindiği gibi, akıl ve bedenden başka bir de müspet veya menfi komplimantarizmi meydana getiren duygu vardır. Samimî mü’minlerin çoğu, dinî tartışmaları kavrayamaz, kendi cemaatinin politikasını yönlendiremezler. Bunlar, sadece şu veya bu dinin kendi psikolojik yapıları-

R U S Y A’ D A N R O S S Y A’ Y A

215

na cevap veren varyantını seçerler. Onları anlayamadıkları argümanlarla şaşırtmak doğru değildir. Zaten bir tartışmaya girmeden yönetimin buyruğunu reddederler, ama mutlaka doğru görünen şeyi de kendilerine saklarlar. İnanç, tapınma objesi belli olmayan bir cazibe modüsüdür. Ancak, şu veya bu mantalite çocukluk çağlarında zihne perçinlendiğine göre, inanç her etnosta vardır ve bu durum etnoğraflarca tespit edilmiştir. Dolayısıyla en yaygın dinler, –İslam, Hristiyanlık, Budizm, Teñricilik veya Göğe tapınma, Mitraizm– kaçınılmaz olarak değişkendirler. Hristiyanlık, X-XII. Yüzyıllarda, Roma ve Bizans olmak üzere ikiye ayrılarak, birliğini kaybetti. Ama yine de Provence’li baronlar ve Küçük Asyalı akritler, filioque meselesinin ne olduğunu bilmiyorlardı. Latinler ise her iki tarafı da tanımıyorlardı. Anlaşmazlık sebebi teolojik değil, etno-psikolojikti. Din savaşları denilen şey öylesine trajik boyutlara varıyordu ki, diğer çatışmalarda önemli bir yer işgal eden maddî motifler veya siyasî hesaplar söz konusu dahi edilmiyordu. “Katolik kiliselerin sadık evlatlarının” karşısına “schismatique”ler–Ortodokslar ve “kâfirler”–Tatarlar ve Litvanyalılar dikiliyorlardı.1 Galiçya’da papizm galip gelmiş; 1323’de son schismatiqueknàzlar olan Galiçli Andrey ve Volınlı Lev ölmüşlerdi. Tarihte rol oynayan sistemlerin şu veya bu sosyal yapıya sahip oldukları yukarıda ispat edilmişti. Bu yapı, daha ziyade devlettir; ama sınıfsız toplum döneminde söz konusu strüktürler, kabile ittifakları şeklinde - örneğin Kazak cüzleri - karşımıza çıkarlar. Feodalite döneminde ise, - Rahdânîler ve Hansalar gibi - ticarî koalisyonlar ve hatta ruhanî ekstraterritorial poli-etnik birlikleri görüyoruz. Örnek olarak Hristiyanlarda Katolik, Ortodoks, Nesturi, Monofizit kiliseleri; Müslümanlarda ise Ehl-i Sünnet, Şia, Haricî, Karmatî, İsmailîler’in yanı sıra daha birçok küçük ve kısa ömürlü konfessional cemaatleri gösterebiliriz. Aynı gruplandırmaya girmeyen Budizmdeki iç bölünmeler, Hristiyanlık, Müslümanlık ve hatta putperestlik2 denilen dinlerdekinden daha fazladır. 1 2

Papa İoannes XII’nin mektubu (1325). Şaboldo, M. F. Zemli yugo-zapadnoy Rusi v sostave Velikogo knyajestva Litovskogo. Kiyev, 1987, s. 31-33. Slavyanca’daki “yazıtsı” (putperest) kelimesi, Yunanca “etnos” kelimesinin çevirisidir. Dolayısıyla “yazıçevstvo” (putperestlik) klan tanrıları kültü demektir. “Cemaat” ve “İsraillilerin tanrısı” Yahova da bu tanımlamaya girer, ama Yahudilerin daha önce tapındıkları kabile tanrısı Eloim kültü aynı anlamda değildir.

216

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Maddi hareketlerin sosyal ve tabii şekilleri arasındaki karşılıklı etkileşim bu strüktürler vasıtasıyla ortaya çıktığı için, mutlaka üzerinde durmamız gereken konulardır. Bunu belirttikten sonra, dikkatimizi XIII-XIV. Yüzyıl Hristiyan kilise organizasyonları, daha doğrusu dezorganizasyonları üzerine çevirelim. Çünkü işin bu kısmını atlarsak, Avrasya kıtasındaki passioner gerginlik boyutlarının değişim çatışmalarını kavrıyamayız. Zira bu bölgenin her yerinde feodal formasyonlar mevcuttur ve sadece etnosistem yaşları farklıdır. Hristiyan kilisesinin ilk ekümenik yapısı, 325’de Nikea [İzmit] de şekillenmiş, daha doğrusu kurulmuştu. Konsil oturumunu yöneten kişi ise henüz vaftiz olmamış İmparator Constantinos’du. Kilise kanununa riayet edilmiş olması için de imparatora diyakon [diacon] ünvanı verilmişti. Çünkü laymanlar konsile alınmıyordu. Böylece taht ve altar ittifaka sağlanmış; manevî iktidar efendiyle uzlaşmıştı. Bu yapının gerekliliği âşikârdı. Eretikler ve infirak hareketleri, Bizansı (Doğu Roma İmparatorluğu’nu) sarsıyordu. Gerçi bu tür sarsıntılar Gesperia (Batı Roma İmparatorluğu’n)da daha az hissediliyorsa da, Suriyeli ve Mısırlılar Roma veya Carthegene’e gelmiş; Doğulu Germanlar–Gotlar, Vandallar ve Burgundlar- Galya [Gallia] ve İspanya’ya saçılmışlardı. I. Yüzyıl passioner itkisiyle, bu itki ekseni üzerindeki entellektüel dalgalanmalar arasındaki ilişkileri farketmemek mümkün değildir. Ortaya çıkarılan yapıya sezaro-papizm adını vermişlerdi, fakat bu yapı daha ziyade Bizans’ı sağlamlaştırmıştı. Çünkü doğu modeli Hristiyanlık İrlanda’dan pek tutunamadığı Bizans’a, Uyguristan’dan Moğolistan’a kadar yayılmıştı. Ancak, bu yayılma sırasında kilise teşkilatlarının yapısı değişmişti. Çünkü yöneticiler çoğunlukla Hristiyan olmadıkları, Hristiyanlar da Nesturî ve Monofizitler gibi eretiklerden teşekkül ettiği için, dinî ve dünyevî iktidar arasındaki münasebetler bozulmuştu. Nesturîler’in patriği Bağdat’da, Monofizitler’inki İskenderiye’de yaşıyor; Ermeni katolikosu ise Eçmiyadzin’de ikamet ediyordu ve bu toprakların tamamı Müslümanlar’ın idaresi altındaydı. Patriklerin halifelerden yarım almamaları tabiidir, ama bu müsamaha ile karşılanabilir. Yani sadece kendi papalığına tabii olmayı umabilir, dolayısıyla ona hesap verebilirdi. Hristiyanlığın demokratik varyantı böyle

R U S Y A’ D A N R O S S Y A’ Y A

217

doğmuştur. Nitekim XVII. Yüzyılda Moskovalı bir boyar bunu “Tanrı, çardan daha yücedir!” sözüyle formüle ederken, kendisi de bir Rus olan Aleksey Mihailoviç, boyarın görüşüne katılmıştır. Halbuki Batıda tamamen aksi olmuştu. Papa, tahtı ödüllendirme ve feshetme, kanuna karşı işlenmiş suçlar hakkında hüküm verme ve halkları Haçlı Seferleri’ne teşvik etme hakkını kendinde görüyordu. Batı kiliselerinin yapısı, monarşizm prensibi üzerine kurulmuştu. Başka dinlere mensup insanlara karşı savaş ve akmatik safhaya has genişleme faaliyeti için bu durum oldukça elverişliydi, ama Avrupa halkları için ağır bir şeydi. Roma, papalıktan para istiyor, fakat İngilizler, Almanlar ve Fransızlar vergi vermeyi sevmiyorlardı. Böylece imparatorlarla papalar, Gibellinler’le Guelphe’ler, parlamento ile İngiltere kralı arasında uzun bir savaş ve Galya kilisesi için bağuşmalar başladı. Papalar, Hohenstaufenler’i mağlup ettiler, ama Fransız krallarının “Avignonlu esirleri” olmaktan kurtulamadılar. Bu kargaşa Moskova’yı Kudüs (1099), Konstantinopolis (1204) ve Kiyef’in (1340) âkibetinden kurtardı. Moskova tarihin derinliğine gömülmedi ve böylece Rusya, Moskova toprakları üzerinde Rossya haline geldi. Eğer sosyal yapıları sıfır siyasî dominant eğilimleri olarak görürsek, o takdirde mantîken Eski Rusya’nın Gibellinler’in tabii müttefiki olduğu farzedilebilirdi, ama öyle değildi. Teuton ordeni, onun Litvanyalılar ve Batı Slavyanlarıyla hesaplaşmasını hoş karşılayan II. Friedrich’in desteğini almış; Gibellin Aragon ise, Müslümanlar ve Grekler’le (“Büyük Katalonya Kampanyası”) savaşmıştır. Sosyal çatışmalar, bir süper-etnosun kendi içinde anlam ifade ederler. Litvanya ve Rusya, bu süper-etnosun sınırları ötesinde oldukları için yayılma hedefi olarak görülüyordu. Dolayısıyla onlar kendileri için yine kendileri endişe etmeliydiler.

171. Neden Moskova? XIX. Yüzyıl tarihçilerinin değerlendirmesine göre, 1300 yılları civarında Velikorossya’daki en güçlü knàzlık Tver Knàzlığı, en savaşçısı Ryazan Knàzlığı, en kültürlüsü Rostov-Suzdal Knàzlığı, en zengini ise Novgorod Cumhuriyeti idi. Yüzyılın sonunda durum tamamıyla değişti ve 1364’de taht şehri Vladimir’i bünyesine alan Moskova, Velikorossya’nın en belli başlı şehri haline getirildi.

218

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Moskova’nın hızlı bir şekilde yükselmesinin sebepleri konusundaki literatür hayli fazla. Bu sebeplerle ilgili bazı versiyonları ele alarak, tek tek analiz edelim: 1. “Coğrafi” versiyon: Moskova, pratik olarak Rusya’nın merkezinde yer alıyordu ve ticaret yolları buradan geçiyordu. Moskova civarındaki topraklar verimsiz olduğu için, burada yaşayanlar “çelik karakterli, pratik insanlar” idiler3; Moskova knàzları da öyleydi. Hiç te değil! Moskova, sürekli birbiriyle savaşan Vladimir ve Ryazan knàzlıklarının sınırları üzerindeydi. Volga ticaret yolu Moskova nehrine nispetle daha elverişliydi ve dolayısıyla Volga civarındaki şehirler Moskova’dan çok daha zengindi. Bilindiği gibi, mutluluk parayla olmaz. Moskova civarının “fakirliği”, 500 yıl boyunca ev yapmak ve şehri yenilemek amacıyla ormanları kesip yok eden Moskovalılar’ın eylemlerinin neticesidir. XIV. Yüzyılda oradaki tabiat, Valday ve Zavolje’dekinden daha az büyüleyici değildi. Son olarak, eğer Moskova Knàzlığı ahalisi tezgahtar, karaborsacı ve “kirli çıkılar”dan4 ibaret ise, Kulikova savaşı nasıl kazanılmıştı? Dahası da var. Günümüz coğrafyası, eski coğrafyadan farklı olarak, tabii alanların yüzyıllık nemlenme değişikliklerini incelemektedir. Doğu Avrupa’nın tabii higrometresi, Volga sularının 5/4’nü içen Hazar Denizi’dir. Dolayısıyla Hazar’ın trangresyonu, Volga Havzası ve kısmen Volga-Oka nehirleri arasındaki nem oranının yükselmesine işaret eder. XIV. Yüzyıl başlarında Hazar’ın su seviyesi, tarihinin en düşük seviyesi olan mutlak -19 metreye ulaşmıştı.5 Bunun anlamı, Moskova çevresinin çok sık sağnak yağışlar alması, tarıma en elverişli basık alanları mahveden şu taşkınları; kışın kesif kar yağışı, tabii olarak da ilkbaharda nehir sahillerinin bozularak her tarafın su taşkınları altında kalması demekti. Kaynaklar bora, sağnak yağış ve yoğun siklon hareketlerinin yol açtığı diğer olaylardan bahsetmektedir. Bu olaylar XV. Yüzyıl sonuna kadar devam etti. Daha sonra siklon alçak basıncı kuzeye kayarak, yükünü Beyaz Deniz üzerine boşalttı. Hazar’ın su seviyesi ise -23,83 m3’e kadar düştü.6 XIV. Yüzyıl 3 4 5 6

Trayçevskiy, A. Uçebnik russkoy istorii. Ç. I. SPb., 1900, s. 146-147. Age., s. 146. Gumilëv, L. N. Vesti LGU, 1966, No. 18, s. 87. 1500 yılına ait bir harekata Çeçen adaları gösterilmektedir. (BKz. ApolТруды Ин-та lov, B. A. Kolebaniya uravnya Kaspiyskogo morya//Trudy In-taокеаokeнологии. XV. 1956, c. 227. anologii.T.T. X M., . M., 1956, s. 227.

R U S Y A’ D A N R O S S Y A’ Y A

219

Moskova’sının kaderinde rol oynayan coğrafî şartlar son derece olumsuzdu. Dolayısıyla bu şartlarda Moskova’nın ve ekonomisinin yükseliş sebebini aramak akla ziyandır. 2. “Sosyal” versiyon. Kabile yaşantısının nihai olarak bitmesi.. Büyük Knàzlık üzerindeki tasarruf hakkı Saray hanının insafına terkedilmişti.. Vladimir payitaht özelliğini kaybedince, Tver, Kostroma ve Moskova ona rakip oldular. Güya Moskova’da iç çatışma yoktu. Çünkü knàz ailesi küçüktü ve ruhanîler ve boyarlar daha güçlü olduğu için Moskova knàzına hizmeti tercih ettiklerinden doğrudan taht tevarüs sistemi benimsenmişti. Önceki yüzyıl tarihçileri, kabile yaşantısının önce doğulular, sonra devlet ricali tarafından itildiği konusundaki ortak görüş çevresinde birleşmektedirler. Önce S. M. Solovyeff, onu müteakiben V. O. Kluçevskiy ve S. F. Platonoff’a göre “tarihçi, XIII. Yüzyılın yarısından itibaren olayların tabii seyriyle ilişkisini kesme.. Tatar dönemini çerçeve içine alıp, büyük olayların ve (sebeplerinin) yer aldığı birinci plana koyma hakkına sahip değildir.. ”7 Burjuvanın ve diletanların görüşleri birbirine taban tabana zıt: Tatarlar, Rusya’nın progresif gelişmesini durdurdular ve şayet kültürlü Batı olmasaydı... vs. Ama Galiçya ve Belorusya’nın aynı Batıya bağlandıkları, Novgorod’un Hansa’nın eşit hukuka sahip olmayan üyesi olduğu Litvanyalılar’ın Mojaysk, Vyazma ve Kursk’a kadar ilerledikleri ve bu şehirlerdeki insanların yüksek kültürü elde etmekle hiç de mutlu olmadıkları genel olarak inkar edilmektedir. Bunlar saçmalıktır, ama tartışılması gerekir. Çünkü bilimin görevi, cehaletle mücadele etmektir. Üstadların burjuva-diletanlara göre zaafı, XIII-XVI. Yüzyıl kaynaklarını mükemmelen bilmeleriydi. Vakanüvisler ise “enerji”, “entropi”, “çevreye uyum” ve “sistematik yaklaşım” kelimelerini bilmiyorlardı. Bu yüzdendir ki üstadlar “maziyi” anlattılar da, “neden?” ve “kimin çıkarı vardı?” sorularına cevap vermediler. XX. Yüzyılda ise bu problem çözülmüştür. Yadsımanın yadsınması kanunuyla birlikte diyalektik metot, sistematik yaklaşım ve biyosfer bilgisi, söz konusu problemin çözülmesine imkan tanımaktadır. Yadsımanın yadsınması kanununa göre ya7

Solovyev, S. M. İstoriya Rossii, Ktb. I, T. II, s. 646-647; keza: Platonov, S. F., Lektsii, s. 94.

220

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

şam ve ölüm, tarihte ise yükseliş ve düşüşler, birbirini izlemek zorundadır. Dolayısıyla aşamalı hareket veya ilerleme kavramları, etnogenez gibi tabii olaylara uygulanamaz. Gelişim her şeyde olmadığı için, sadece madde hareketinin sosyal şeklinde ve teknolojide ise üretici güçlerin şartlı gelişmesinde mümkün olabilir. Her ikisi de tabii etki ve biyosferik sistem bütünlükleri dışındadır.8 Sonuncular, mikromutasyon sonucu ortaya çıkar ve kaçınılmaz olarak entropiler tarafından yok edilirler. Litvanyalılar tarafından zaptedilen Eski Rusya bu şekilde ortadan kalkmış, “Zalesski Ukraynası” yerine ise XIV. Yüzyılda Rossya ortaya çıkmıştır. 3. “Siyasî” versiyon. Bilindiği gibi Moskova, Tver, Ryazan, Suzdal (Nijni Novgorod’la birlikte) ve tüm Güneybatı Rusya yani Litvanya ve Polonya’ya bağlanmayı tercih eden eski Rusya topraklarına karşı idi. Novgorod Cumhuriyeti, bütünüyle Rusya’dan ayrılmıştı. Ne var ki Moskova knàzları bunların tamamını mağlup ederek, Rusya topraklarını birleştirdiler. Onların bu hızı nereden aldıkları açıklanamıyor. Acaba bir tesadüf müydü?9 Kim bilir? Her halükârda bu, sadece bir tespittir; ama olayın açıklaması değildir. Burada eksik olan bir şeyler var. Acaba Rusya topraklarını “birleştirici” knàzlar, kendilerinden daha güçlü ve zengin diğer knàzlıkları mağlup ve inkiyad ettirmelerine imkan sağlayan bazı idari kabiliyetlere mi sahiptiler? Meşhur tarihçi V. Sergiyeviç, bu konuya oldukça iyi niyetle yaklaşıyor. Ancak, ona göre, Moskova iktidarının bânisi İvan Daniloviç Kalita “yöneticilik ve siyaset kabiliyetinden yoksun” idi. Selefi Yüri Daniloviç, kendisinin gayretleri sonucunda 1318’de Orda’da idam edilen Mihail Tverskiy aleyhine entrikalar çevirmek ve ihbarlarda bulunmakla vakit geçirmişti. Simeon İvanoviç, hiçbir askerî faaliyette bulunmadığı gibi, bir de aşırı sertliği ve prensip tutkunluğu yüzünden Gordıy (Kibirli) lakâbı almış; kardeşi İvan Krasnıy ise sadece yakışıklılığıyla ün yapmıştı. Siyasî zaferler, sadece Dimitri İvanoviç zamanında, 1362-1364 yıllarında elde edilmiş; Vladimir Knàzlığı Moskova knàzlarının yurtluğu haline gelmiş; Rostov, Galiç ve Starodubovskiy Knàzlığı itaat altına alınmıştı. Fakat Dimitri bu sırada 9-11 yaşlarında olduğuna göre, söz konusu işler onun marifeti olamaz. 8 9

Kalesnik, S. V. Yeşe neskolko slov o geografiçeskoy srede//Izv. VGO. 1966, ! 3. Sergeyeviç, V. İ. Drevnosti russkogo prava. T. III, SPb., 1909, s. 65 ve 72.

R U S Y A’ D A N R O S S Y A’ Y A

221

Eğer böyle ise, o takdirde Moskova’nın başarısının, yani Rusya’nın birleştirilmesinin tatlı bir tesadüf olduğu söylenebilir.10 M. N. Pokrovskiy bu hükmü haklı olarak “biçareliğin belgesi” şeklinde nitelemektedir.11

172. İpler Moskova’nın Elinde miydi? Zikredilen versiyonlar, daha doğrusu birkaç versiyon, XIX. Yüzyıl üstadlarının gerek coğrafî ve gerekse sosyal veya individüalist determinizme meylettiklerini göstermektedir. O sıralar hümaniter bilimde henüz inandırıcılık teorisi uygulanmadığı için, onları suçlamak doğru olmaz. Eğer etnogenez bilimi tatbik edilirse, o takdirde meselenin tespiti de değişecek ve tatminkâr bir sonuca ulaşılacaktır. Passioner itki bölgesinde aşırı enerji yüklü, fedakâr ve inisiyatif sahibi insanlar ortaya çıkarlar. Litvanyalı passionerler, kendilerini Orden’le yapılan savaşın içinde bulmuşlardı. Mantalite, kumandanlarını desteklemeye hazır bulunan cılız passioner kabiledaşlarınca mâkul ve kavranılabilir bulunmuştu. Bu yüzden Gedimin, Keystut ve Olgerd, devleti genişletme yolunda homeostaz atâletiyle boğuşmayı bir yana bırakıp, tabii savaşçılık gücünü harekete geçirdiler. Litvanya’nın Belo Rusya’yla birleştirilmesi, etnik sistemi sağlamlaştırmış; Ortodoks kültürünün yayılması ise bu sistemi daha da muhkem hale getirmişti. Velikorossya’da durum daha kötüydü. Eski Rusya’dan tevarüs edilen köhne gelenekler, knàzından boyarına, boyardan smerdine kadar ahalinin büyük kısmını tatmin ediyordu. Her şeye burunlarını sokan passioner insanlar lazım değildi. Dolayısıyla onlar, kabiliyetlerini ancak Ortodoks kilise sisteminde sergileyebilirlerdi. XIII. Yüzyılın ikinci yarısında, Hristiyan ve putperest halkın matematiksel oranı, Ortodokslar lehine değişmişti. Elbette bunun bazı sebepleri vardı. Moğollar, Rus savaşçıları seve seve orduya almışlar ve onlardan Sung İmparatorluğu’nda savaşan bir tabur teşkil etmişlerdi. Moğollar’a gidenler, Ortodoks knàzların yanında kariyer yapmaları mümkün olmayan putperest passionerlerdi.12 Buna karşılık 10 Age., s. 69. 11 Pokrovskiy, M. N. Russkaya istoriya. T. I, s. 173. 12 Gumilëv, Muhayyel, s. 399.

222

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Ortodoks passionerler “Kutsal Rusya”yı korumak için yurtlarında kalmışlardı. Bu süreç, bir yüzyıl sonra meyvelerini verecek; Rusya, sosyo-politik önemi olmayan çift inançlı unsurlarla birlikte hristiyanlaşacaktı. Hatta 1071’de Piskopos Leontiy’nin linç edildiği13 Rostov gibi bir Ugor-Fin kalesi bile, Kuzeydoğu Rusya’da hristiyanlaştırma merkezi haline gelmişti. Rostov’un geçici durumu ve oradaki Slavyanlar’ın Meryalar’la kaynaşması da hayli önemliydi. Daha önce defalarca belirtildiği gibi, bir bölge içindeki landşaft ve etnosların birbirlerinden farklı oluşu, bazı eski sistemlere ilave yeni sistemleri ortaya çıkaran yoğun etnogenez süreçlere yardımcı olur. Diğer yandan Rostov, bir kez olsun Tatarlar tarafından tahrip edilmemiş; tedricî surette Orda Devleti’nin ticarî merkezi ve Tatarlar’ın Yukarı Volga (Verhnevolje)daki hareket üssü olmuştur. Gerçekten de Rostov, Berke-han’ın yeğeni olan ve vaftiz olduktan sonra Petr [Peter] adını alan menkup prense ev sahipliği yapmış; XIV. Yüzyılda Rusya’da ölen Tatar beyleri buraya defnedilmiştir.14 XIII. Yüzyılın ikinci yarısında Tatar kadınlarının knàz haremine girmeleri, önemli sonuçlar doğurmuştu, fakat bu olay hiç zikredilmemiştir. Hristiyanlık esaslarına göre tüm gelinler vaftiz olmak zorundaydılar; fakat ondan önce Hristiyanlığın temel ilkeleri öğretilirdi. Rusça bilmedikleri için, 1142’de Yakubî (monofizit)lerle15 birleşen Nesturî rahiplerce eğitilmişlerdi. Çifte inançlılar, dogmatik farkları önemsemiyorlardı, fakat iş dostluğa gelince, atalarını yurtlarından kovan Grek kilisesinden nefret ediyorlardı. Eğitilen gelincele bu teolojik incelikleri vermenin açıkça bir faydası yoktu. Dolayısıyla Tatar hatunlarla birlikte Rusya’ya Nesturîlik değil, temeli Bizans’ın çöküşü ve Rusya’nın süveren knàzlıklara bölünüşü olayına dayanan yeni bir dünya görüşü gelmişti. İlk Rus hiyerarşları Bizans’ın “Sezaro-papizm”ini benimsemişlerdi. Metropolit İllarion, Yaroslav’ı desteklemişti; Kiyef-Peçora Manastırı başrahibi Theodosius, açıkça İzyaslav taraftarıydı ve çağdaşı Antonius, Svyatoslav’ın yanında yer almıştı.16 Putperestlik kültüyle yo13 Horoşçev, A. S. Politiçeskaya istoriya russkoy kanonizatsii (XI-XIV vv.). M., 1986, s. 61. 14 Age., s. 125. 15 Bartold, V. V. O hristianstve, s. 11-23. 16 Horoşçev, Politiçeskaya, s. 36-41.

R U S Y A’ D A N R O S S Y A’ Y A

223

ğurulmuş ülkenin rahip ve knàzları, birbirlerini destekliyorlardı. Fakat XIV. Yüzyılda halkın büyük kısmı Ortodoksluğu benimseyince, Grek prototipinden uzak yeni bir durum ortaya çıkmıştı.

173. Çağ Başlangıcı 1299’da Karadeniz sahillerindeki “ağır” dönem kapandı. “Grek düşmanı” ve gizli Müslüman âsi Nogay, ordasıyla birlikte kellesini kaybetmişti. Mücadeleden zaferle çıkan meşru han Tohta, dinlere saygılıydı ve hüsn-ü niyet sahibiydi. Hâkimiyeti altındaki ülkeler barış içinde yaşıyorlardı. Rusya’da Büyük Knàz Andrey Aleksandroviç’in ölümünden sonra, büyük knàzlık yarlığı 1304’de âdil ve sahib-i himmet Tver knàzı Mihail Yaroslaviç’e tevdi edilmişti. Tohta-han, onun bu meziyetlerini hakkıyla değerlendirmişti. Nogay’ın Dinyester ve Bug sahillerindeki taraftarları, Polovesler’in torunları oldukları için tutunmayı başarmışlardı. Onlar bir hanedandılar ve yurtlarını koruyorlardı. Bu karmaşa yıllarında “Tatar tahakkümüne tahammül edemeyen” Metropolit Maksimus, Kiyef’i terkederek, 1300’de metropolünü tüm rahipleriyle birlikte Vladimir’e taşımıştı. Kiyef’de ise sadece metropolit naibi kalmıştı. Belki de bu yılı, her ne kadar can cekişmesi yarım yüzyıl daha sürmüş ise de, Kiyef Rusyası’nın “bitiş” tarihi olarak kabul etmek gerekir. Metropollüğün Vladimir’e taşınması, Rus kiliselerinin Altın Orda hanına bağlılığının bir tür göstergesiydi. Çünkü Metropolit Maksimus, Yüri Daniloviç Moskovskiy’nin kendisine karşı faal düşmanlık beslediği Mihail Tverskiy’i destekliyordu. Hanın verdiği yarlık ve piskoposların teveccühü, meseleyi Tver lehine karara bağlamıştı. Müteakip 1305 yılında Maksimus ölmüş, kimin halef olacağı konusu ise görülmemiş bir gerginlik yaratmıştı. “Taht ve altar” birliği (Grek modeli) Knàz Mihail’e öyle cazip görünmüştü ki, akrabası başrahip Herontius’u başpiskoposluk adaylığına göstermişti. Buna karşılık Volın knàzı Yüri Lvoviç, ne pahasına olursa olsun Galiç Knàzlığı’nın kilise hâkimiyetini kaybetmesini telafi etmek amacıyla Ratskiy Manastırı başrahibi Peter’i Konstantinopolis’e gönderdi. Rus kilisesinin kendilerinden kopmasını istemeyen patrik Athanasius ve kayser Andronikos, Peter’i metropolit olarak atadılar. Eğer böyle bir karar verilmemiş olsaydı, bu durumda Polan-

224

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

yalı bir kadınla evli olan Volın knàzı, papa tarafına geçebilir ve Galiç ve Volın’ı Ortodoksluktan koparabilirdi. Fakat Büyük Knàz Mihail, Rusya bütünlüğünü genel olarak kaybettiği için uzaktaki Karpatlar’la her şeyden daha az ilgileniyordu. Metropolit Peter hayata susamış, görevlerini yerine getirme konusunda son derece titiz, dinî konularda prensip sahibi biriydi ve vaazları anlaşılır tarzdaydı. İktidar hırslısı, aç gözlü ve şehvetperest değildi (Resim yapmayı sever; boş zamanlarında ikona tasvirleri çizerdi). Dolayısıyla onu istismar etmeye çalışan siyasîlerin ümitlerini boşa çıkarması anlaşılabilir bir durumdur. Rusya metropolitinin son derece bağımsız olduğunu gösterdiği Mihail Tverskiy, Yüri Volınskiy ve hatta patrik Athanasius, ondan memnun değillerdi. Hal böyle olunca muhbirlere gün doğmuştu. İhbarlar, alışılmış türden şeylerdi: Meteliksizler ve çilekeşler mukaddes eşyaları çalmakla, kilise yetkilerini suistimal etmekle suçlanıyorlardı. Kabul etmek gerekir ki, muhbirler de fırsatını bulsalar, zengin olmanın yollarını ararlardı. Çok psikolojik problemleri olanlar ise, kendilerini göstermemişlerdi. Çevirdikleri dolaplarla amaçlarına ulaşacaklarından emindiler. Tam bu sırada beklenmedik bir şey oldu: Metropolite atfedilen suçlamaların tahkik edilmesi için bir konsey kurulmasını isteyen halk olaya el atmıştı. Büyük Knàz, her ne kadar kendisi de metropolite karşı adavet besliyorsa da, kamu oyunun isteğini yerine getirmeyi kabul etmek zorundaydı. Ama halk, artık o eski halk değildi. Vaftizli Tatarlar’ın torunları ve torunlarının torunları, onların çocukluk çağlarındaki oyun arkadaşları, birlikte ava çıktıkları, tarlalarda beraber çalıştıkları dostları, Asyalı kafasına, yani olayları kendi düşüncelerine göre kavrama ve değerlendirme yetisine sahip insanlardı. Başrahipler nazarında din ne ise, onlar nazarında da oydu. Gerçi bu onların vicdanî bir meselesiydi ama sesleri, etnik sistem passionerliğinin gür sesinden daha gürdü. İşte 1311’deki Vladimir Knàzlığı’ndaki Rus insanının davranışına bakarak, 100 yıl önceki streotipe göre farkları görmek mümkündür. Pereyaslavl-Zalesski’de bir konsil tertiplenmiş ve Tver başrahibi Andrey ile Rostov başrahibi Simeon, Metropolit Peter’e karşı bir hücum kampanyası başlatmışlardı. Kanuna aykırı olarak başrahipler, rahipler, azizler ve hatta dünyevî yöneticiler konsile katılmışlardı.

R U S Y A’ D A N R O S S Y A’ Y A

225

Tartışmalar çok şiddetli geçmesine rağmen, Peter’in ezici zaferiyle sonuçlandı. Suçlayanlar, mevkilerini kaybetmiş,17 büyük knàz dahi otoritesinden olmuştu. Bu yenilgi onun için bir felaket mesabesindeydi. Nitekim bir yıl sonra, yani 1312’de hâmisi Tohta-han ölmüş ve fanatik bir Müslüman olan Prens Özbek, Altın Orda tahtına oturmuştu. Mihail Yaroslaviç yeni hanın himmetine mazhar olamamış, fakat Özbek-han’ın kızkardeşi Konçaka (vaftiz adı Agathia) ile evlenmiş bulunan rakibi Yüri Daniloviç Moskovskiy ise hanın yakın dostları arasına girmişti. Moskova’nın kendisinden daha güçlü Tver’e karşı zafer kazanması da bu sıhrî ittifak sayesinde mümkün olmuştur. Mihail’in Yüri’yi mağlup ettiği çarpışmalardan birinde Konçaka (Agathia) Tverliler’e esir düştü ve bilinmeyen bir sebepten dolayı öldü. Ama gerçekle pek bir ilgisi olmasa da, hanın kızkardeşinin zehirlendiği yolunda haberler, hem Tver knàzını, hem de knàzlık halkını derin üzüntüye boğdu. Şöyle bir dakika kadar durup, bir soru soralım: Bir kadının tesadüfî ölümü, tarihî olayların seyrini değiştirebilir mi? Daha önce defalarca sorulduğu için bu soruya cevap vermek imkansız. Her olay, yani sistematik bağlardan birinin kopuşu, eğer sistem oto-gelişim konusunda yeterli atâlete sahipse, ya farkedilmez, ya da şayet iki üç sistem gayr-ı sağlam dengeler içinde bulunuyorsa, sebep-sonuç ilişkilerine uygun olarak gelişir. Burada ikinci varyant göze çarpıyor. Orda düzeni, devlet dininin değişimi kadar, hem müttefikler, hem de rejim düşmanları arasındaki kaçınılmaz değişikler yüzünden sarsılmıştı. Orta Povolje tacirleri ve şehir ahalisi, bozkır hanı iken Müslüman sultan haline gelen Özbek’i destekliyor, Ak Orda bozkırlıları ise muhalefet ediyorlardı. İki taraf arasındaki çatışma İlbasmış-han’ın ölümüyle sonuçlanmış, bu olaydan sonra hanlar Müslüman isimleri almışlardı. Ancak bu dinî reform Rusya’ya yayılmadığı için, Orda ile Rusya arasındaki ilişkiyi korumak imkansızdı. Özbek-han, Metropolit Peter’e dokunulmazlık ve kileseye de imtiyazlar bahşeden bir yarlık vermiş; Mihail Tverskiy tarafından incitilmiş olan Peter, tez tez Moskova’ya gelmeye başlamış; kızkardeşin ölümü ve siyasî hesaplar birleşmişti. Bu işten kazanlı çıkan kişi Yüri Moskovskiy olacaktı. Yüri, politikada dürüstlükten nasibini almamıştı. 1318’de onun ihbarıyla Mihail Yaroslaviç Orda’da infaz edilmiş; Mihail’in oğlu Di17 Age., s. 94.

226

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

mitri Groznıye Oçi muhbiri parça parça etmiş, fakat bedelini kellesiyle ödemişti. Bu olay üzerine Tver’de Tatarlar’a karşı bir nefret dalgası yayılmış; Orda elçisi katledilmiş, tabii neticede Tver harabeye çevirilmişti.. ama Tatarlar değil, Moskovalılar tarafından. Bu sırada Litvanyalı knàzı Gedimin (1316-1341), Polotsk, Turov, Pinsk ve Vitebsk’i itaat altına almış; Kiyef ise bağımsız bir knàzlık olarak kalmıştı. Neticede Litvanya Orda’ya karşı çıkarken, Tver 1327’de yönünü Litvanya’ya döndü. Böylece iki koalisyon teşekkül etti: Moskova-Tatar ve Litvanya-Tver ittifakı.18 Altın Orda sürekli zayıflarken, Litva Knàzlığı güçlendi. Gedimin’in halefi Olgerd, Kuzey Rusya’yı, Novgorod-Seversk ve Kiyef’i ele geçirerek, Moskova’ya karşı Tver’i destekledi. Rurikoviçler’in yerini alan Gedimoviçler, Eski Rusya’yı yeniden ihya edeceklermiş gibi görünüyorlardı. Bunun için sadece Moskova’yı fethetmeleri gerekiyordu. Çünkü Suzdal ve Riyazan knàzlıklarının gücü olmadığı gibi, muzaffer Litvanyalılar’la savaşmayı da istemiyorlardı. 1359 yılında ise Orda, bu kimera devletin tüm gücünü tüketen “büyük fetret” devrine girmişti. Ama öyle olmadı. Neden?

174. Çürük Zemin Passioner yükselişin başlangıcı, kaçınılmaz olarak eski yapıya ve davranış kalıplarına bağlıdır. Halefleri passioner konsorsiyumlar karşısında kayıtsız şartsız boyun bükmeye mecbur kalan Diokletianus’un pörsümüş muhteşem idarî sistemi dahi bundan kurtulamamıştır. Rusya’da yükseliş süreci daha yavaş geçmiştir. Knàzlar “kendi mâlikanelerini tutuyorlar”, ama insanlar, yaşadığı yerleri ve aynı şekilde başlarındaki efendileri serbestçe değiştiriyorlardı. Bu “kopma” hakkından sadece smerdler, tacirler ve boyarlar değil, aynı zamanda knàzlar, daha doğrusu büyük knàzların küçük kardeşleri de faydalanıyorlardı. Halk kendini hür saydıkları ve yöneticiler de hürriyetsever Rusiçileri dizginleyecek güce sahip olmadıkları için, passionerliğin büyümesi gönüllülerin itaatine kalmış, devlete ihanet anlayışı ise saçmalık haline gelmişti. Bununla birlikte mevcut sistemi ayakta tutan güç, Ortodoks kilisesi idi. İnançsızlık, tıpkı bir ihanet gibi, sistemin dışına çıkmak ola18 Pokrovskiy, Ruskaya istoriya, T. I., s. 186-187.

R U S Y A’ D A N R O S S Y A’ Y A

227

rak görülüyordu. Dolayısıyla eski Aricedeki “smerd” sözünün (ki Farsça “merd”–erkekten gelmektedir) giderek Rusçada “köylü”, yani Ortodoks Hristiyan kelimesinin yerini alması tesadüfî değildir. Knàzlar “besermen” sultanın vassallarıydılar ve dolayısıyla yüksek yetkili kişiler olarak kabul edilemezlerdi. Bu durumda metropol, kilise mallarından vergi almayan Altın Orda hanı da dahil olmak üzere herkes nezdinde söz sahibiydi. Bu yüzdendir ki kilise, XIV. Yüzyılda, bazen “feodal birlik”, bazen de teokratik birlik olarak anılıyordu; ama bunların kesinlikle batı modelleriyle ilgisi yoktu. Peki, o halde nasıl bir modeldi bu? Göçebe ve Nesturî modeli olabilir miydi? Neden olmasın? Rahip-kral Yohannes efsanesi, XII. Yüzyıl Haçlılarının bir uydurmasıydı, ama Bozkırlı göçebe-Nesturîler için bir düştü. Onlar, bu düş uğruna Doğu Asya’da prens Arıg-buga (12601263) ve Naya(n)ı, Volga civarında ise Batu’nun oğlu Sartak’ı desteklemişlerdi. Gerçi savaşı kaybetmişlerdi, ama kurtulmayı başaran az sayıda insan, Rusya’ya kendi görüşlerini taşımışlardı. Elbette sıradan askerler teolojik nüansları kavrıyamıyorlardı; fakat bir noktada bunun faydası da vardı. Çünkü hiç olmazsa dinî tartışmalara sebep olmuyorlardı. Hatta bu kayıtsızlıkları sebebiyle, belli knàzlıklar arasında taksim edilmiş bulunan Ruslar’la kolayca kaynaşmışlardı. Gölgede kalmış bir etnosa çok gerekli olan birlik, sulta-i ûlâ Altın Orda hanı tarafından da sayılan kilisenin tüm halk tarafından benimsenmesiyle veya XX. Yüzyıl diliyle ideoloji birliğiyle sağlanmıştı. Hanın takip ettiği politika doğruydu. Çünkü bir yığın knàz vardı, fakat aralarında birlik yoktu ve halkın güvenini kazanamamışlardı. Ulusun batı sınırı, hanın gazabından kaçan knàzların sığındığı Litvanya’nın sürekli baskısı altındaydı. Metropolitin pozisyonu ise sağlamdı; dolayısıyla onunla anlaşmak mümkündü ve desteklenmeye değerdi. Nâhak yere metropolit Peter’i gücendiren Mihail Tverskiy’in hatası, onu Moskova knàzı İvan’la dost olmaya sevketmişti. İvansa oldukça güçlü ve taktik sahibi biriydi. Peter, ömrünün son günlerini Moskova’da geçirmeye gitmişti ve vaazlarıyla halkı aydınlatıyordu. Böylece, knàzların, boyarların, drujinaların ve köylü “smerd”lerden teşekkül eden tüm köylülerin ve şehirlilerin severek hizmet edeceği rahip Yohannes krallığıyla ilgili hülya beklenmedik bir şekilde tekrar canlanmıştı.

228

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Meselenin bu şekle gelmesi, sınır problemin kendi kendine çözülmesini sağlamıştı: Ortodoksların yaşadıkları tüm topraklar Büyük Vladimir Knàzlığı’na itaat etmek zorundaydılar. Üstelik mahallî yönetimlerin hakkına tecavüz edilmeyecek ve knàzlıklar anlaşmalar yoluyla belirlenecekti. Süper-etnosun doğuşu için gerekli tipik bir ortam. Kilisenin takip ettiği kıvrak diplomasi, askerî çatışmalar da dahil olmak üzere, karşılıklı hukuka saygı esasına dayalı olarak Ortadoks Rusya’yla Müslüman Orda’nın ittifakını sağlamıştı. Mamay hareketleninceye kadar -ki bu konu üzerinde daha sonra durulacaktır,- doğu sınırı sakindi. Litvanya’nın faaliyeti artmıştı ve bu faaliyet ancak Litvanya ve Rusya’nın uslanmaz düşmanı Livon ordeniyle sürekli savaşla ayakta tutuluyordu. Gedimin ve Olgerd’in indirdikleri âni darbeler, Ruslar’a Batu’nun seferi sırasında aldıkları zayiattan daha ağır zararlar veriyordu. Daha da kötüsü, Tatarlar’dan farklı olarak Litvanyalılar, ele geçirdikleri toprakları işgal etmişler ve XIV. Yüzyıl sonlarında, Novgorod hariç, tüm Kiyef Rusyası arazilerini zaptetmişlerdi. Fakat Novgorod’da da Moskova aleyhtârı, dolayısıyla Litvanya yanlısı bir parti oluşmuştu. Novgorod’un Velikorossya’yla olan bağları zayıflamış; Ortodoks teokrasi ideası bu bölgede bütünüyle ortadan kalkmıştı. En son olarak, bütün Rus knàzlıkları, sağlanacak birliğin bedelini kendi bağımsızlıklarını kaybetmekle ödeme yanlısı değillerdi. Tver ve Ryazan, Moskova’ya itaat etmektense Litvanya’yla müttefik olmayı tercih ediyorlardı. Suzdal, büyük tahtta hak iddia etmeye hazırdı. Nijegorod knàzı Boris, kayınpederinden yardım almak ümidiyle Olgerd’in kızıyla evlenmişti. Eski gelenekler, süper-etniksel yeni dominantlara karşıydı. İşte tam bu sırada, hiç beklenmedik bir şekilde tabiat olaylara müdahele etti: Rus topraklarında “kara ölüm”–veba [kara ölet] salgını baş göstermişti.

175. Felaket Tabiat, öfkesini farklı şekillerde gösterir. Su taşkını, deprem, volkanik patlamalar ve kuraklık, bütün canlıları tehdit edebilirler; ama biyosfer de, tamamlanmamış antroposenozlar için en az o kadar öldürücü, sert zikzaklar çizer. XIV. Yüzyıl ortalarında Hindistan ve

R U S Y A’ D A N R O S S Y A’ Y A

229

Çin’de ortaya çıkan veba haberleri, Avrupalılar’ın umurunda bile değildi. Hatta Suriye, Mısır ve Küçük Asya’da epidemi salgınlarının ortaya çıktığı sırada dahi Avrupalılar, bu belanın kendilerine dokunmayacağından emindiler. Ama Kırım’da insanlar ölmeye başlamışlardı. Söylendiğine göre, Kaffa (Theodosios) yı kuşatan Canibek-han, vebadan ölen bazı cesetlerin bu Ceneviz kalesinin surları önüne bırakılmasını emretmiş. Böylece mikrop, önü alınamaz şekilde yayılmış. Cenevizliler alelacele kaleyi boşaltarak ülkelerine dönmüşler, ama 1347’de yolları üzerindeki Konstantinopolis ve Messina’da durmuşlar. Böylece mikrop Bizans ve Sicilya’ya yayılmış. Epidemi, 1348-49’da İtalya, İspanya, Fransa, Macaristan, İngiltere, İskoçya, İrlanda, Danimarka, Norveç, İsveç’i ıssızlaştırmış; Hollandalılar gemilerle İzlanda ve Prusya’ya nakledilmiş, böylece Batı Avrupa’da hastalık hızını kesmiş, ama 1351’de Pskov’a yönelmiştir. 1353’de Büyük Moskova Knazlığı’nı boşaltan öfkeli mikrop, Nijni Novgorod’a dokunmadan güneydeki bozkırı ziyaret etmiştir. Moskova ve civarındakiler zamanında bölgeyi terketmişlerdir. Teyit edilmemiş bilgilere göre epidemiden ölenlerin oranı halkın %30’na ulaşmış ve 1349’da sadece Paris’de günde 800 civarında insan hayatını kaybetmiştir. Salgın, bir yerde dört ila altı ay kadar devam ediyor, ondan sonra insanlar kendilerini emniyette sayarak, kaybettiklerine göz yaşı dökebiliyorlardı. Aslında başka meşgaleleri tercih ediyorlar ve normal hayata dönüyorlardı. Tuhaftır ama, veba salgını Çekoslovakya, Polonya ve göründüğü kadarıyla Litvanya’ya dokunmadan geçmişti. Bu ülkelerde yaşayan insanlar kırılmadıkları için, Fransa, İngiltere, Kastilya ve Germanya nüfuslarını artırıp, askerî-siyasî güçlerini yeniden kazanıncaya kadar, söz konusu ülkeler o zamanın en güçlü Avrupa ülkeleri haline gelmişlerdi. Bu esnada German İmparatorluğu’nun sabık tımarları olan ülkeler, başlarında bulunan Fransız hanedanları sayesinde krallıklara dönüştüler: Çekoslovakya’da Lüksemburglar (Fransızlaşan Almanlar), Polonya’da Anjou’lar Macaristanlı Ludwig [Ludowic] ve kızı Jadwiga hüküm sürdüler. Kralların himayesinden faydalanan Almanlar, Çekoslovakya ve Polonya dağlarına saçılarak, Prag (1348) ve Kra-

230

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

kov’da (1364) kurulan üniversitelerde öğrenim görmeye başladılar. Alman eğitimiyle birlikte Slavyan ülkelerine Batı modaları ve kamu hukukunu düzenleyen Magdeburg yasası gelmiştir. Devlet erkanı dışındaki Çekler ve Polonyalılar, kişilere ait topraklarda ırgatlık etmeye başladılar. Silezya ise bütünüyle Almanlar’la dolmuştu. Çekilip gittikten sonra, demoğrafik patlamayla kayıpların telafi edilerek, hayatın ve sosyal yapının yeniden kurulduğu kısa süreli bir vebanın mı, yoksa Batılı Slavyanlar’ın dünya görüşlerini ve kültürünü çirkinleştiren tedricî Almanlaşmanın mı daha öldürücü olduğunu söylemek zor. Daha ileriye geçmeden, Çekler’in Almanlaştırma hareketine şiddetli savaşlarla karşılık verdiklerini, Polonyalılar’ın ise kurtuluşu passioner Litvanya’yla birleşmekte bulduklarını belirtelim. Ama bizi daha çok ilgilendiren Rusya ve Altın Orda’dır.

176. Yenilenme Mahvedici veba salgını, Avrupa halkının dörtte birini alıp götürmüş, ancak toplumun feodal yapısını ve muhteşem Orta Çağ kültürünü etkilememişti. Tabiii faktörler, madde hareketinin sosyal formunu etkilemez; etnogenezin akmatik safhasında bulunan halk ise hızlı bir şekilde yenilenir. En fazla zarar gören ülkeler –Fransa ve İngiltere – dahi Yüzyıl Savaşları’na son vermediler. Bu konuyu biraz açalım. IX. Yüzyıldan (Carolingien rönesansından) itibaren gelişen orijinal kültür, sağlam bina iskeleti durumundaki süper-etnik sistemi pekiştirerek, tıpkı bir kış fırtınası veya don olayı gibi beklenmedik bir darbe indirdi. Bir diğer husus, eğer bu veya benzeri bir şanssızlık, etnosu gömlek değiştiren yılan misali en zayıf olduğu bir anda, yani safha değiştirme noktasında yakalasaydı, önceden kestirilemeyecek sonuçlar ortaya çıkardı. 1351’de Pskov’da kendini gösteren veba salgını Rusya’ya Baltık üzerinden geldi. 1353’de Büyük Knàz Simeon Gordıy tüm ailesiyle birlikte bu hastalıktan öldü. Felaketten tek kurtulan kişi, herhangi bir siyasî ve askerî kabiliyete sahip olmamasına karşın son derece mütevazi ve uyuşuk olan küçük kardeşi İvan İvanoviç Krasnoye idi. Simeon, onun bu karakterini bildiği için zimam-ı iktidarı ona değil, babası İvan I. Kalita’nın vaftiz babası Metropolit Aleksey’e bırakmıştı. O da

R U S Y A’ D A N R O S S Y A’ Y A

231

devleti 1378’de ölünceye kadar yönetti. Bu geçen sürede calib-i dikkat olaylar oldukça az, ama değişiklikler bir hayli fazla. Bir kere Altın Orda hanının vassalların teşkil ettiği konfederasyonun yerinde Velikaya Rossya’nın çekirdeği Moskova Devleti ortaya çıkmış, Altın Orda’nın yerini ise Kök Orda almıştı, fakat bu ötekisi gibi değildi. İlginçtir ama, din, kültür, ekonomi, ev hayatı ve hatta aile bağlarının XIV. Yüzyılda değişmemiş, haklı olarak “Rus topraklarının mahvoluşu” denilen iki yüzyıllık düşüş, küçük bir knàzlığı koca bir devlete dönüştüren yükselişle yer değiştirmişti. Bu tartışmasız fenomenle ilgili açıklamalar daha önce tarafımızdan gözden geçirilip, değersiz bulunduğu için, etnogenez teorisini uygulamayı deneyeceğiz. XIV. Yüzyıl başlarında passioner itkinin Litvanyalılar’ı, Ruslar’ı ve Osmanlı Türkleri’ni atağa kaldırdığını, ancak bilahere bu etnosların kaderlerinin bariz bir şekilde farklı olduğunu daha önce belirtmiştik. Türkler, kahraman Bizans sınır muhafızlarının (akritler) torunlarını bünyelerine almışlar, daha sonra Anadolu ve Diyarbekr gazileriyle saflarını doldurmuşlar, Makedonya ve Bolgarya’dan getirilerek terbiye edilen yeniçeriler ve o sıralar Akdeniz’i kasıp kavuran kiralık korsanları orduya almışlardı. Kısacası, kariyer uğruna dinlerini değiştiren tüm passionerleri yarım hilalli bayrakları altında toplamışlardı. Bu durum, Türkler’in zaferlerinin hızlı, fakat kısa ömürlü olmasına yol açtı. Litvanyalılar’ın bir kısmı fethedilen Eski Rusya’nın kültürünü benimserken, diğer bir kısmı Polonya’ya meyletmişti. Daha sonra ne olduğu mâlum. Rus passionerlerini en fazla engelleyenler, onların inisiyatiflerine ket vuran kabiliyetli süb-passionerler olmuştur. Fakat onları bir yere silkip atmak mümkün değildi; çünkü oyunu Litvanya kazanmıştı. Bu arada birden ortaya çıkan “kara ölet”, ne kadar passioner varsa kırıp geçirmişti. 1353’den sonra ise geride yakınlarını kaybetmiş, harabeye dönmüş köylerle tek başına kalmış, ne yapacağını bilmeyen bir yığın biçare insan kalmıştı. Ancak çok passioner olan insanlar, bu ümitsizliğin üstesinden gelebilirlerdi. İşte bunlar, hayatı yeniden kurmuşlar, genefondlarını popülasyona aşılamışlar ve 25 yıl sonra da yükseliş başlamıştı. XIV. Yüzyılda Volga-Oka nehirleri arasının etnik haritasının hayli cılız çizgilere sahip olduğunu belirtelim. Tverliler, Moskovalılar,

232

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Suzdallılar, Ryazanlılar ve Smolyanlar, hadi Novgorodlular’ı bir yana bırakalım, etnik boyutta birbirlerinden farklıydılar. Moskova Knàzlığı’ndaki Meryalar, Ryazan’daki Muromalar ve Novgorod Cumhuriyeti’ndeki Vepsler, alt etnosları teşkil ediyorlardı. Vaftiz olmuş kalabalık Tatarlar ve onların çocukları, yerli halkla kaynaşmışlardı ve bu yüzden yüksek passionerlik, davranış kalıplarının esnekliğini artırıyordu. Etnogenez içindeki bu farklı etnik sübstratlar, yeni bir passioner yükseliş aşamasında senteze uğrayacak farklı dünya görüşlerine sahip insanlardı. Bu yüzdendir ki Ortodoks Velikorosslar, ortodoksiyaya inanmış, orijinal bir dine mensup olduklarını hissetmiş, kilisenin organize faaliyetleriyle oluşan bir mantaliyete sahip olmuş ve kiliseye devletten daha fazla saygı göstermişlerdir. Bireysel boyutta ise süreç dominantı etnik dominantla örtüşmüştür. İvan Kalita’nın vaftiz babası, Metropolit St. Peter’in elinde yetişmiş ve Grek Theognost’tan sonra başpiskopos olarak üstadının siyasî çizgisini devam ettirmiştir. Şartlar da buna elverişliydi. 1355’de Kiyef başpiskoposluğunu, Olgerd’in dostu ve aynı zamanda 1354’de “tüm Rusya”nın metropolitliğine getirilen Aleksey’in düşmanı olan “Tverli boyar oğlu” Roman ele geçirmişti.19 Esasen Konstantinopolis patriarchı bu atamayla Rus kilisesini bölmüş ve Litvanya’yı desteklemişti. Aleksey, Konstantinopolis’le ipleri koparmamakla birlikte metropollüğün taksimini tanımamış, böylece kiliselerin ikiye ayrılması olayı atlatılmış; ancak, orijinal bir kültür tipi yaratan Grek ve Rus mantalitesi arasındaki ayrılık iyice derinleşmişti. Metropollerin Aleksey’in akrabaları “yaşlı boyarlar” tarafından yönetilen Moskova Knàzlığı’yla birleşmesi, her iki tarafa da aynı şekilde gerekliydi. Kilise, Olgerd’in şehir üstüne şehir fethettiği sırada, o ağır yıllarda Vladimir Knàzlığı ile Altın Orda arasında arabuluculuk yapıyordu. “İyi kalpli Canibek”, saldırıları püskürtmekle uğraşan Litvanya’nın yegâne düşmanıydı. Tatarlar, Siniye Vodı’da hezimete uğramış ve Dinyeper’in aşağı akımlarını kaybetmişlerdi. Tver ve Ryazan Litvanya’nın yanında yer almışlardı ve sıra Moskova’ya gelmişti. Birinin desteğini almadan ayakta kalma şansı yoktu; fakat sadece ayakta kalmayacak, galip de gelecekti. Şimdi bu işin nasıl olduğuna bakalım.

19 Horoşçev, Politiçeskaya, s. 136.

R U S Y A’ D A N R O S S Y A’ Y A

233

177. Kurtla Koyunun Dostluğu Büyük Vladimir Knàzlığı tahtında oturan kişinin durumu, ümitsiz denilecek kadar kötüydü. Etnik dominant, devlet ideası ve vatan sevgisiyle beslenmemiş insanların, yani canlı güçlerin olmadığı yerde en kıvrak diplomasi dahi işe yaramaz. Veba 1353’de ülkeyi ıssızlaştırmıştı ve yitirilen insanların yerine konulması için en az dört asıra ihtiyaç vardı. İşte böyle zor bir dönemde, Aleksey iktidarı ele almıştı. Fransa için rahip Suheri, Roma kilisesi için VII. Gregorius, Atina için Solon, İran için Zerdüşt ve Tibet ile Moğolistan için Ch’ong-hava ne ise, Aleksey de Rossya için oydu. Bu tip aktif kişiler, kendi ülkesine ve vicdanına ihanet etmeden ümitsiz durumlardan kurtulmanın bir yolunu bulabildikleri için dikkat çekmişlerdir. Canibek, akıllı ve irade sahibi bir yöneticiydi; ama kimse etnogenez kanununu alt edemezdi. Babası Özbek-han’ın sergilediği katliam ve tahta geçenlerin Yasa yerine Türkmen âdetlerini uygulamaları, Cuçi ulusunu bir kimeraya çevirmişti. Orda, Volga civarındaki şehirlerin ala bula bir karışımı haline gelmişti. Batıda Poloves, Alan, Çerkes ve Karaimler’in kalabalık “bâkiyeleri”, doğuda Kazaklar’ın, Sibirya Tatarları’nın, Başkirler’in, Kama Bolgarları’nın ve Çuvaşlar’ın torunlarının toprakları uzanıyordu. Bu halklar, kültür, din (çünkü Müslüman olma mecburiyeti kısmen uygulanıyordu ve İslamî propagandalar bir sonuç getirmiyordu), ekonomik ve siyasî konularda birbirlerinden farklıydılar. “Tatar” kelimesi bir etnonimden politonime dönüşmüş, XV. Yüzyılda ise anlamını kaybetmişti. Sadece hanın iradesi bu konglomerayı parçalanmaktan kurtarıyordu, fakat o da uzun sürmeyecekti. Cuçi ulusunun kimera haline gelişinin en trajik sonucu, taht tevarüs düzeninin değişmesiydi. Yasa, kanunu uygulamak ve geleneklerin uygulanmasına nezaret etmekle yükümlü büyük hanın ömür boyu devlet başkanı olarak askerler tarafından seçilmesini emrediyordu. Feodal Avrupa’da büyük oğul veliaht kabul edilirdi. Rusya’da büyük knàzlık nişanı han yarlığı ile elde edilir, bu yüzden yurt knàzları Orda’daki etkili mirzaları elde etmek için bir servet harcarlardı. Batı Türkleri’nde ise bütün oğullar tahtta hak sahibi olduklarından, her yönetim değişiminde kardeş kavgaları meydana gelirdi. Canibek dahi iki kardeşinin cesedini çiğneyerek tahta geçmişti. Başka türlü de davranamazdı. Aksi halde, kendi kellesi giderdi.

234

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Biyolojik açıdan bu gelenek, gayr-ı tabii idi. Çünkü prenslerin dışında emîrleri ve nükürleri öldükleri için negatif bir seleksiyon öneriyordu. Devlet sistemini bozduğu, başta bulunan kişinin sinir sistemini tahrip edip, yarınından endişe duyar hale getirdiği için asosyal; günahsız insanların ölümüne yol açtığı için menfurdu. Etnik sistem çürük temeller üzerine oturtulmuştu. Canibek, tüm bunları çok iyi anlamıştı, ama yapabileceği bir şey yoktu. İtil civarındaki tacirlere hoş görünmeye çalışmış; onların çıkarları uğruna, tebaasını yağmalayan ve ticareti engelleyen bir diktatörün yönettiği İran’a sefer düzenlemişti. Canibek bu diktatörü katletmiş, ama ülkeyi fethedemeden geri dönmüştü. Metropolitle ittifak, kendi çıkarınaydı. Çünkü ona güvenebilirdi. Dürüstlük, en iyi politikadır! Ama ölümü kendi soyunun elinden olacaktı. Canibek-han hastalanmış, otağında yatmaktaydı. Sevgili büyük oğlu Berdibek’i odasına bırakıvermişler, o da babasını, arkasından kardeşlerini öldürmüş ve 1357’de han olmuştu. Ne var ki Berdibek de metropolite kilise mallarıyla ilgili yarlığı vermiş ve ittifak şimdilik bozulmamıştı. Pederkûş Berdibek uzun süre tahtta kalmadı. Onu da öldürdüler ve böylece pek çoğu bir yıldan az bir süre hüküm süren hanların birbirinin yerini aldığı “büyük fetret” dönemi başladı. “Kurt”la “kuzu”nun dostluğu kendi kendine bitmişti. Çünkü “kurt” ölmüş ve 1357’den 1380’e kadar geçen süre zarfında çürümüştü. Artık Orda etnik bütünlüğünü yitirmişti. Doğuda Ak Orda hanı Urus, Emîr Timur’un desteğini sağlayan Prens Tohtamış’la boğuşuyordu. 1376’da savaştan zaferle çıkan Tohtamış, Altın Orda’dan geriye kalanlar üzerinde hak iddia ettiyse de, Kırım ve Karadeniz sahilindeki orduyu kumanda eden Mirza Mamay’ın şiddetli muhalefetiyle karşılaştı. Altın Orda ulusu bünyesinde yer alan halklar, yani Polovesler, Yaslar, Kasoglar, Kırım Yahudileri Mamay’ın yönetimindeydiler; fakat onun nazarında en önemli olanı, Kırım’da kolonileri bulunan Cenevizliler’le yapılan ittifaktı. Mamay’ı Ordalı veya Orda müttefiki saymak kesinlikle mümkün değildir. Her ne kadar kendisine emanet edilen prensleri rahatlıkla öldürmek için sadık bir tebaa süsü vermek suretiyle gerçek çehresini göstermemişse de, o bir âsiydi. Rus knàzları ise, kendilerini Litvanya’nın saldırısından koruyan devletle yaptıkları ittifaka önem verdikleri için Saray’a vergilerini göndermeye devam ediyorlardı.

R U S Y A’ D A N R O S S Y A’ Y A

235

Yine aynı süre zarfında kuzunun da tırnakları büyümüştü. Başpiskopos Aleksey, 1362-64 yılları arasında büyük knàzlığa oynayan Suzdallı Dimitri Konstantinoviç’i bertaraf ederek, Rostov, Galiç, Solikamsk ve hatta Vladimir’i Moskova’ya bağlamıştı. Metropollük, Tatar desteği olmadan da, Moskova’yı artık Rossya denilmesi gereken yenilenmiş devletin başkenti haline getirmeyi başarmıştı. Demek ki, Moskova’nın XIV. Yüzyılda yükseliş sebepleriyle ilgili olarak sorulan soru yanlıştır. “Kara ölet”den sonra Moskova, Velikorosya’nın teşkilatlı passioner elitlerinin yöneldikleri bir merkez durumuna gelmiştir. Moskova knàzlarının aşırı müzahereti de elbette bunda önemli rol oynamıştır. Kilise ise, sosyal bir teşkilat olarak, bu passionerlere, bir takım çıkarlar için değil, samimi niyetlerle hizmet edebilecekleri Ortodoksluğu koruma fikrini aşılamıştır. Yeni etno-sosyal sisteme karşı çıkanlar, separatizm yanlısı Tver, Ryazan, Nijni Novgorod’du ve bunlar putperest Litvanya’nın desteğine güveniyorlardı. Knàzlar enerjik ve cesurdular; kendilerini ve yakınlarını koruyorlardı, ama bir ideaları yoktu. Başka bir deyişle, şahsî çıkarlarını “ideal” haline getirmişlerdi. Bu yüzdendir ki, Moskova ile Litvanya arasında 1371’de barış anlaşması yapılınca, tüm Velikorossya knàzları kendilerini Moskova’nın, yani Başpiskopos Aleksey’in “dostları” olarak görmüşlerdi. Başpiskopos ve Orda’yla dost olan büyük knàzların takip ettikleri siyasî çizgiyi, kayıtsız şartsız teslimiyet, uysallık ve vatan hainliği olarak görmek kesinlikle mümkün değildir. Haraç veya vergi ödemek mecburiyeti vardı, fakat bu vergi bir külfet teşkil etmiyordu. Örneğin 1389 yılındaki kıtlık günlerinde Dimitri Donskiy topu topu 5 bin ruble vergi ödemişti ki, vergi ödemekle mukellef yerleşim merkezleri göz önünde bulundurulduğunda, her bir köye yarım tin düşüyordu.20 Halbuki bizim knàzlar Tatar mirzalarına rüşvet olarak çok daha fazlasını ödüyorlardı; çünkü rüşvetsiz entrikalar cezalandırılıyordu. Fakat bu bazen düzenli, bazen de bir o kadar düzensiz bir olaydı ve her iki tarafın rızasına dayalıydı. Özbek-han’ın yaptığı kötülükten sonra iki halkın tek bir etnos halinde kaynaşması elbette söz konusu olamazdı. Ama elbette bütün mesele o değildi. Çünkü Ruslar ve Tatarlar’ın hayat tarzları ve eko20 Roublev Michel. The periodicity of the mongol tribute as paid by russian princes during the fourteenth and fifteenth centuries//Forschungen zur osteuropäischen Geschichte. Band 15. Berlin, 1970, s. 7.

236

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

nomi şekilleri dahi birbirinden farklı olduğu gibi, ideolojik yönden de Ortodoks ve Müslüman olarak yan yana yaşamalarına rağmen, birleşmeyi hiç mi hiç denememişlerdi. Buna simbioz diyoruz. Katoliklerle olan ilişkiler, çok daha gergindi. XIV. Yüzyıl sonlarında dahi tatsız bir şey olmasına rağmen, daha sonraki iki asır boyunca Katoliklerle temasta bulunan Batılı Ruslar bunu tam olarak hissetmişlerdi.21 Öbür türlü olsaydı, Novgorod, Tver, Ryazan ve Suzdal-Nijegorod knàzlığı onlarla birleşirdi, ama böyle bir şey olmadı! Dağılma noktasına gelen Altın Orda, Litvanya knàzı Olgerd’i kullandı. 1362-63 yıllarında Podolya, Kiyef, Çernigov’u işgal eden Olgerd, Büyük Rusya’ya giden yolu açmış, 1362 yılında Mavi Su’da (Sinuha Nehri, Bug’un sol kolu22) Tatar prenslerini yenmiş ve Dobruca’da onları Dinyeper ve Tuna ötesine atmıştı. Litvanya, Doğu Avrupa hâkimiyetini ele geçirmesine yardımcı olabilecek bir avantaj yakalamıştı. Ama zaman Olgerd’in aleyhine işliyordu. Moskova yorgundu. Çünkü “Moskova’nın siyasî ideolojisi kilise tarafından yönlendiriliyordu.. Moskova çarı tebaası tarafından hem milli hükümdar olarak görülüyor, hem de tüm dünya Ortodoks Hristiyanlarının çarı gibi algılanıyordu.”23 Böyle bir şey, ancak passioner yükseliş safhasında olabilirdi. Bu safhada oluşan konsorsiyum, tıpkı bir kar topu gibi, diğer ülkelerdeki tüm etnik sübstratları kendisine çekerek büyür. Tverliler, Ryazanlılar, Smolyanlar, Suzdallılar, Kiyefliler, Beloruslar, vaftizli Tatarlar, Ziryanlar, Careller, İjorlar, Novgorodlular ve Pskovlular başpiskoposa bağlıydılar. Moskova’da ise sadece Moskovalılar söz sahibiydi. Ama Başpiskopos Aleksey Moskova’da yaşadığı ve çocuk yaştaki Dmitri’nin yerine devleti yönettiği için, putperest Olgerd’in güçlenmesi bir şey ifade etmiyordu. Litvanyalılar çoğu defa galip geliyorlardı, ama asla nihai zafere erişemiyorlardı. İki büyük rakip –Knàz Olgerd (1377) ve Başpiskopos Aleksey (1378)– öldüğü zaman dahi kuvvetler dengesi bu merkezdeydi ve tek tarafın zaferi söz konusu bile olamazdı.

21 Golubutskiy, V. A. Zaporojskoye kazaçestvo. Kiyef, 1957, s. 23-26. 22 Yegorov, V. L. İstoriçeskaya geografiya zolotoy Ordı v XIII-XIV vv. M., 1985, s. 51. 23 Pokrovskiy, Ruskaya istoriya, T. I, s. 180-181.

R U S Y A’ D A N R O S S Y A’ Y A

237

178. Sırt Darbesi Başpiskopos Aleksey’in Troiytski Manastırı başrahibi Sergiy Radonejskiy’nin yardımıyla kurduğu Ortodoks teokrasi geleneği, artık piskoposlar hayatındaki önemini kaybetmeye başlamıştı. Genelde olduğu gibi, buna sebep olanlar da düşmanlar değil, dostlardı. 1375’de Konstantinopolis patriği Philotheus, Kiyef metropolitliğini tekrar kurmuş ve başına Bolgar Kipriyan’ı getirmiş; bu olaydan sonra Rus kilisesi Velikorusya ve Litvanya kilisesi olarak ikiye ayrılmıştı. Moskova ile Litvanya arasındaki daimi çatışmalar sırasında her iki kilise de fiilen mevcut değildi. Başpiskopos Aleksey, olup bitenleri sükunetle karşılıyordu, ancak arka planda Büyük Knàz Dimitri İvanoviç vardı.24 Sanırım bu önemsiz olay bir çok tarihçinin25 dikkatini çekmiştir ve etnoloji açısından da görmezlikten gelinmeyecek bir vakadır. Knàz Dimitri, artık çocukluk çağından çıkarak inisiyatif sahibi bir kişi olarak siyasî faaliyetlerde bulunmakta; vebadan sonra doğan nesil de olgunluk çağına girmekteydi. Knàz ve akranları, kendilerini devlet problemlerini yaşlı rahiplerden daha iyi çözecek kabiliyette insanlar olarak görüyorlardı. Çünkü etnosun passioner seviyesi yükselmişti ve bir noktada ezelî “babalar ve oğullar” meselesi gündeme gelmişti. Gençler, devletin bölgesel büyümesi kariyer yapmak isteyenlere imkanlar sunduğu için, manastırlara değil, büyük knàzın hizmetine koşuyorlardı. Kariyer elde etmek ise, başpiskoposun mâlikanesine nispetle knàzın sarayında daha kolaydı. Metropolit Aleksey yaşlandığı için kimin ona halef olacağı meselesi gündeme gelmişti. Dimitri İvanoviç, kendi pîri Mitya’yı aday göstermişti; 1376 knàzın saçlarını kestirerek rahip elbisesi giyen adamı, metropoliti Mitya’yı kendisine halef olarak takdis etmesi için “teşvik etmeye” başladı. Fakat Aleksey ret cevabı vererek, 12 Şubat 1378’de ölmeden önce haç ve kutsal eşyaları Sergiy Radonejskiy’e verdi. Sergiy, manastır adabına uygun bir tarzda haçı kabul ettiyse de, muhtemelen büyük knàzın bu adaylığa razı olmaması sebebiyle görevi reddetti. 1379’da ise kilise ile iktidar arasındaki bağlar koptu. Sergiy Ra24 Prohorov, G. M. Povest o Mityaye. L., 1978, s. 51. 25 Horoşçev, Politiçeskaya, s. 111. V. O. Kluçevskiy, A. Y. Presnyakov, S. V. Bahruşin, M. N. Tihomirov, D. S. Lihaçyef ve L. V. Çerepnin’in konuyla ilgili makaleleri.

238

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

donejskiy ve Suzdal başrahibi Dionisi, büyük knàzın isteğine karşı çıkarak Mitya’yı afaroz ettiler. Taht ve altar birliği parçalanmıştı.26 Aynı yıllarda Rus kilisesi Mamay’la da mücadeleye başlamıştı. Nijni Novgorod’da Suzdallı Dionisi’nin tahrikleriyle Mamay’ın elçileri öldürülmüştü. Neticede çıkan savaş, münavebeli zaferlerle devam etmiş ve Çingis ahfadından Tohtamış’ın Orda’nın başına dönüşünü sağlayan Kulikova savaşıyla son bulmuştu. Kilisenin yol açtığı bu savaşa iki koalisyon iştirak etmişti: Bir yanda Mamay’ın kimera devleti, Ceneviz ve Büyük Litvanya Knàzlığı, yani Batı, diğer yanda ise başını Aleksandr Nevskiy’nin çektiği Moskova bloku ve onun geleneksel müttefiki Ak Orda. Tver, çarpışmalara katılmaktan içtinab etmişti ve Ryazan knàzı Oleg’in durumu sarih değildi. Her halükârda Ryazan, Moskova’ya bağımlı değildi; çünkü 1382’de Knàz Oleg’i tıpkı Suzdal knàzı gibi Tohtamış’ın safında Knàz Dimitri’ye karşı çarpışırken görüyoruz. Bunlar, yorumlanmaya değer olaylardır. Devletin çıkarı açısından siyasî çizginin değişmesi aptalca bir şeydi. Yirmi yıllık teokrasi Moskova’yı bir damla kan akıtılmadan Rossya’nın başkenti yapmıştı. 1365’de Sergiy Radonejskiy, kiliseyi kapatma tehdidiyle Nijni Novgorod’u uzlaşmaya mecbur bırakmış; bir yıl sonra ise “iki Dimitri’nin savaşı”, Dimitrî Moskovskiy’nin Dimitri Suzdalskiy’nin kızıyla evlenmesi üzerine bir hanedan evliliğiyle son bulmuştu. Novgorod Cumhuriyeti, metropolit vasıtasıyla Velikorossya’yla olan birliğini pekiştirmişti. 1375’e gelindiğinde, Kiyef başpiskoposu Kipriyan’ın Novgorod’u da dinî hâkimiyet alanı içine katma isteği reddedilmişti. “Moskova’daki büyük knàza git, - diye cevap vermişlerdi Novgorodlular.- Eğer seni Rusya başpiskoposu olarak tayin ederse, biz de metropolit olarak kabul ederiz.”27 Göründüğü gibi, başarılı bir politikayı değiştirmek, ancak en kötü yolu seçmekle mümkündür. Fakat passionerler, her zaman akıllı de26 Mitya, Konstantinopolis’e giderken yolda öldü. Pereyaslavl archimandriti Pimen’in metropolit olarak tayin edilmesi ise Moskova tarafından kabul edilmedi. Büyük knàz Pimen’i 1381’de geri gönderip, Sergiy Radojenskiy’nin desteklediği Kipriyan’ı davet etti. (Bkz. Prohorov, G. M. Povest o Mityaye, s. 137 vd). Dimitri, Pimen’i Mitya’yı zehirlemekle suçlayarak, başındaki beyaz takkeyi sıyırıp aldı ve saçlarını kestirdi. (Bkz. Trayçevskiy, A. Uçebnik russkoy istorii, Ç. I, s. 161). 27 Horoşçev, Politiçeskaya, s. 112.

R U S Y A’ D A N R O S S Y A’ Y A

239

ğilseler de, daima etkilidirler. Büyük knàzın muhalefeti28 kilisenin Rusya topraklarını birleştirmesini engellemişti. Çünkü onun amacı başkaydı; zira kilise temsilcileri büyük knàza yaptıkları işlerin hesabını vermiyorlardı. Mitya, sırf kendi kariyerini engelledikleri için Sergiy ve Aleksey’e karşı çıkıyordu. Onun bu davranışının vatan sevgisi ve Ortodoksları putperestler, Müslümanlar ve Latinler’e karşı korumak amacından kaynaklandığı düşünülemez. Rusya’nın güçlenmesini ve gücünün artmasını sadece Mitya engellediği için ondan kurtulmak gerekiyordu ve Rusya ondan kurtulmaya değecek kadar değerliydi. Monden yönetim ve saray iktidarının teşkil ettiği ikinci bir passioner konsorsiyumun ortaya çıkışı, Rusya’da passioner gerginliğin büyümüş olduğunu göstermektedir. Sistem, bir yandan askerî ve iktisadî gücünü artırarak, diğer yandan etno-sosyal dominantını değiştirerek kendini sağlamlaştırmıştı. Eski düzeni savunanların özel bir siyasî programları yoktu ve sadece muhalefet etmeye çalışıyorlardı. Başpiskopos Kipriyan bu konuda Dimitri Donskiy’e “Artık şaşkın köpek sürüleri gibi çevreni saramayacaklar ve sadece çabalayıp duracaklar” diyecekti.29 Kipriyan’ın bu tavrı Sergiy Radonejskiy, Dionisi Suzdalskiy, Födor Simonovskiy ve aşağı yukarı müteveffa başpiskopos Aleksey’in görüşünün tüm savunucuları tarafından desteklenmişti. Aleksey’in görüşü basitti: Halkın hislerine dayanan ve knàzlar tarafından uygulanan Ortodoks teokrasi. Haçlı efsanesini yaratanların tehlikeli bir hakikat olarak niteledikleri idea da bu idi. Halbuki Asya’da bir “Rahip Yohannes Hükümdarlığı” olduğu konusundaki efsane sadece bir hayaldi. İnsan psikolojisinin özelliklerini inceleyince, Dimitri’nin başpiskopos Aleksey’i sevmemesi şaşkınlık yaratmayabilir. Knàz, Mamay’a karşı sefere çıkmadan önce Aziz Peter’in önünde emeklemiş, fakat Aleksey’in tabutunun önünden yürüyerek geçmişti.30 Anlaşılan böyle kritik bir anda dahi knàz, dostu Mitya’nın tasavvur ettiği iktidara indirilen sırt darbesini affedememiş ve tabutun önünden yürüyerek geçmişti. Ortodoks kilisesi, genç, fakat pek de kabiliyetli olmayan knàzın siyasî hesaplarından bıkıp usanmıştı, fakat Aleksey ve Sergiy’in koydukları düsturlar uzun süre, 1447’ye kadar geçerliliğini koruyacaktı. 28 Age., s. 112; Proxorov, Povest o Mityaye. 29 Horoşçev, Politiçeskaya, s. 115. 30 Age., s. 114.

240

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Bu durumda kilisenin maddî ve manevî bir zarara uğramayışı, olayların seyrinin değişmemesi dikkati sezâvârdır. Saçma darbe, Aleksandr Nevskiy’nin geleneksel siyasî çizgisine indirilmiş; knàzın basiretsizliğinin cezasını Ruslar Kolikova meydanında bıraktıkları binlerce cesetle ödemişlerdir. Diyelim ki Mitya’nın entrikası, Dimitri’nin Aleksey’le çekişmesi olmasaydı, savaş meydanında daha az kayıp verilirdi, ama elde edilen netice daha büyüktü. Çünkü bunlar olmasaydı Jogaila, Ortodoks tebaayı başpiskoposun itelemesiyle savaşa sokamazdı. Büyük Rusya (Velikaya Rossya)nın 8 Ağustos 1380’de Nepriadva Nehri sahillerinde yeniden doğuşuyla ilgili olarak anlatılanları yüzüncü kez tekrar etmenin gereği yok. Bilinen bir şeyin tekrarı, sadece global süreçlerin hatırlanmasını sağlar. Herkes, Rus birliklerinin Mamay’ın kalabalık ordusuna mağlup ettiğini biliyor; ancak, bu büyük olayın anlamını kavrayabilmek için, değişik bir yönden bakmak gerekir. Çünkü tarihte tüm olaylar birbirine tezat teşkil etmezler, aksine çok yönlüdürler. Rusya’nın bağımsızlığı için Tatarlar’a karşı girişilen savaş konusundaki tartışmada yetersiz kalan tarihî-filolojiyanın yetki alanı burada sona eriyor. Artık bir Tatar birliği söz konusu olmadığına göre böyle bir tartışma hem gereksizdir, hem de perspektif değildir. Kabiliyetli ve enerjik Mirza Mamay, Temucin’e düşman olan ve henüz XII. Yüzyılda Moğolistan’daki savaşı kaybeden Kiyan boyuna mensuptu. Mamay, Poloves ve Alanlar’ın Karadeniz civarındaki devletini yeniden kurmuş; Kazaklar’ın atalarının başına geçen Tohtamış ise, Cuçi ulusunu devam ettirmişti. Mamay ve Tohtamış, birbirlerine düşmandılar. Rusya, Orda’nın, dolayısıyla Tohtamış’ın geleneksel müttefiki olduğu için, muhalefetin Mamay’la müttefik olmanın yollarını aramak mücburiyetinde bulunması, tabii olarak da Mamay’ın müttefiki Litvanya’yla barış aktetmeleri doğaldır. Kilise partisi, büyük knàzlık partisiyle Mamay’ın yardımı sayesinde mücadele etmek zorundaydı.. fakat bunu isteyerek yapmıyordu. Mamay, bütün gücüyle Dimitri ve Mitya’yla ittifak sağlamanın yollarını arıyordu ve bu yüzden sonuncusunun kendi toprakları üzerinden geçen kısa güzergahtan -Don üzerinden- Konstantinopolis’e gitmesine izin vermişti. Mitya’nın ölümü ve büyük knàzlık grubunun bir diğer üyesi Pimen’in sürgüne gönderilmesinden sonra, Sergiy ve Dionisi, tekrar

R U S Y A’ D A N R O S S Y A’ Y A

241

nüfuz kazanmış; eşyanın gücü Dimitri’yi Kulikova meydanına, Mamay’ı ise gereksiz bir dostu zehirleyen hain Cenevizliler’in kucağına itmişti. Mamay’ın trajik ölümü, etnoloji açısından geniş şekilde incelenmelidir. Mamay, bir bozkırlıydı. Düşmanın yok edilmesinin mümkün olduğu, hainlerin çıkacağı, fakat dostları incitmemek gerektiği görüşündeydi. Dolayısıyla içinden de olsa böyle bir şeyi düşünmemesi iyi değildi. 1369’da kırılma safhasına giren ve çöküş aşamasına geçen Mongol’o-Türk süper-etnosunun dünya görüşü böyleydi. Bu yüzdendir ki, Çin, Tibet, Müslüman (İran) ve Avrupa’nın yabancı kültür tesirleri onu yiyip bitirmişti. Cenevizliler’in ahlak anlayışı başkacaydı. Onlara göre hayatın asıl amacı ekonomik çıkarlardı; Moğollar ve Türkler ise neredeyse insan değil, sadece ticari operasyon objeleriydiler. Güçlüyken onlardan faydalanmak, zayıflayınca da terketmek gerekirdi. Esasen kapitalizmi doğuran psikolojinin temeli de bu idi. Kapitalist toplum ilişkilerine dayalı ahlak, ne Ruslar’a sempatikti, ne de Tatar ve Bizanslı Grekler’e. Roman-o-German Batı Avrupa formasyonlarını doğuran şartları etkileyen ekonomik çıkarlar, bu halklar tarafından kavranamıyor, bu tür şartların zuhuru ise nefretle karşılanıyordu. Canibek-han dahi, Karadeniz civarındaki bozkırlarda otlayan hayvan sürülerinin aç kalmasına yol açan bir kıtlığın baş göstermesi üzerine, Cenevizliler’in bunu köle pazarlarında satmak amacıyla Tatar çocuklarını daha ucuza satın almak için bir fırsat olarak değerlendirdiklerini öğrenir öğrenmez, öfkeden küplere binmiş ve ordusunu Kaffa’ya göndermişti. Komşunun başına gelen bir felaketi, kısa yoldan zengin olma fırsatı sayma zihniyetini aklı hafsalası bir türlü almıyordu. Ona göre böyle bir şey, çok aptalcaydı. Avrupa’yı ıssızlaştıran “kara ölet”–veba, Kırım’a Tatar ordusuyla birlikte gelmişti. Aynı tabiat, Cenevizli tacirlerin vahşetine karşı da harekete geçmişti. Mamay, fazla basiretli biri değildi ve Cenevizli tacirlerle müttefik olmuştu. Kendisine zerrece değer vermedikleri, sevmedikleri, sadece istismar ettikleri aklının ucundan bile geçmiyordu. Bu yüzden de süper-etnik boyuttaki bir temasın kurbanı olmuştu. Neyse ki, Litvanya Ukraynası’na geçmeyi başaran çocukları kurtulmuşlardı.

242

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Tekraren söylüyorum, tabii sürecin -etnogenezin- ahlakî ölçülerle değerlendirilmesi, gerçekçi değildir. Batı Avrupa, XIV. Yüzyılda akmatik safhanın son aşamasındaydı. Bu safhanın ortaya çıkardığı passioner gerginlik de kolonial yayılmayı doğurmuştur. İç savaşlarda passioner enerjisini harcayan “Moğollar” ise, kırılma safhasına girmişlerdi. Zengin topraklara sahip olmalarına, sürülerin bakımı için gerekli olan bozkır nemlenme oranının yükselmesine ve tabii hanlarına sadık yiğit bogatırların çokluğuna rağmen, bu çöküş kaçınılmazdı. Bu çöküşe yol açan miasmaların nereden çıktığı, hâlâ meçhul. Bu yüzden araştırma diopazonunu genişletmek ve olayı (fenomeni) daha mükemmel, daha net gözlemlemek için kronoloji cetveli üzerinde bir adım geriye çekileceğiz.

XXVI. PANORAMA

179. Zaman Renklerinin Değişimi XIV. Yüzyıl başlarında, kargaşa döneminden sonra, Çingis-han ahfadının hükümranlığı, oykümenanın en geniş ve en güçlü devletiydi. Çin’de ve Moğolistan’da Yüan İmparatorluğu, İran’da İlhanlı Devleti, Orta Asya’da Çağatay Hanlığı, İrtış’da Altın Orda, Ak Orda ve Tümen’den Aral Gölü’ne kadar uzanan göçebe Kök Orda’yı da içine alan Cuçi ulusu olmak üzere dört parçaya ayrılan bu hükümranlığın tehlikeli düşmanları ve güçlü rakipleri yoktu. Ancak XIV. Yüzyıl sonlarına doğru, Vernadsky’nin tabiriyle bu “Moğol etki alanı”, neredeyse hiçbir iz bırakmadan harabeye dönmüştü. Yaşama istidadını kaybetmeden ayakta kalan tek bâkiye, XVIII. Yüzyıl sonuna kadar varlığını sürdüren küçük Durben-Oyrat etnosuydu. Fakat o da 1759’da Çinliler tarafından kılıçtan geçirilmişti. Peki, “Moğol etki alanı” nasıl ortadan kalkmıştı? Ve en önemlisi, neden? Birinci sorunun cevabını tarih vermektedir; ancak, ikincisinin cevabını etnoloji vermek zorundadır. Tarihçilikte (detaylara girmeden) olayların seyrini anlatmakla sınırlanmak, ele alınan konunun sistematik ve illiyet bağlantılarının sonuçlarına dikkat çekmek makbuldür. Burada okuyucuyu beklenmedik olaylar, ayrıca hümaniter ve tabii bilimlerin sentezine dayalı araştırmalarla elde edilen güçlü delillerle teyit edilmiş hadiseler beklemektedir. Coğrafyasız tarihte olduğu gibi, tarihsiz coğrafyada da, XVIII. Yüzyıl düşünürü İ. N. Boltin’in belirttiği gibi “çukurlarla karşılaşılır”. Etnoloji, tarihle tabii bilim arasındaki çatlağı onun bir uçuruma dönüşmemesi için - dolduran bir bilimdir. Daha önce belirtildiği gibi, etnogenezin Moğol fırtınası, XI. Yüzyılda başlamıştır. Moğollar, yükseliş aşamasında fetihlerini tamamlamışlar ve passionerliklerini Çinliler,Türkler, Persler ve Ruslar arasına saçmışlar; bu da bir yandan bizzat Moğollar’ı zayıflatmış, ama diğer yan-

244

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

XII-XIV yy’da Avrasya

PA N O R A M A

245

dan “Moğol etki alanı”nın uç kısımlarını güçlendirmiştir. Acımasız iç savaş, 1259-1301 arasında “başına buyruk insanların” torunları olan Moğol baturlarının en işe yarar kısmını alıp götürmüş; XIV. Yüzyılda Moğol İmparatorluğu’nun siyasî birliği, ancak atâlet safhasında tutunabilmiştir. Bizzat Moğolistan’a kesinlikle passioner olmayan, ama Moğollar’la kaynaşan sanatkâr, tacir ve muallim olarak pek çok Pers, Türk, Rus ve Çinli erkek ve kadın gelmiştir. Tarihçi Ömerî, Cuçi ulusuna mensup Moğollar’ın Kıpçaklar arasında eriyip gittiğini kaydetmektedir. İran Moğolları kısmen kendilerine muhafaza etmişler, ama onlar da Müslümanlığı kabul ederek, aslî kimliklerini kaybetmişlerdi. Orta Asya’da ise Moğol passionerliği, XII. Yüzyılda yok edilen cengaverlik duygusunun ve Türkçe edebiyatı, yani İslam kültürünün rejenerasyonunu tetiklemişti. S. P. Tolstoff, akıllıca bir davranışla Timur devletinin Horezmşahlar’ın bir kopyası haline geldiğini, tek farkının başkentin Urgenç’den Semerkand’a nakledilmesi olduğunu kaydetmiştir.1 1

Tolstov, S. P. Po sledam isçesnuvşix tsivilizatsii. M-L., 1948, s. 318-319.

246

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Aynı XIV. Yüzyılda passioner itki, Bizans’ın yerine Osmanlı Türkiyesi’ni, Doğu Avrupa’da ise Litvanya ve Rossya’yı atağa geçiriyordu. “Zamanın renkleri”nin değişimindeki kritik dönem, çağın da sonuydu. Konumuzla ilgisi olan bu tarih diliminin bazı detaylarını gözden geçirelim. Ele alınan konuya sıradan bir tarihçilik açısından bakış, sadece lüzumsuz değil, zararlıdır da. Detayların derinlemesine incelenmesi, bizi gerekli perspektiflerin araştırmasından mahrum bıraktığı gibi, önümüze Tohtamış-han’ın faaliyetleriyle geniş ölçüde alakalı bir yığın olayı diker. Dolayısıyla biz, okuyucuyu sıkmadan konuya yavaş yavaş gireceğiz. Önce süper-etnos, yani “Moğol etki alanı”nı gözden geçireceğiz. Arkasından Cuçi etnosunu ve onun Rossya’yı doğuran çekirdekle, yani Büyük Vladimir Knàzlığı’yla olan ilişkisini araştıracağız. Daha sonra da terkipten kopan süb-etnosları, yani Altın Orda’dan ayrılanları ve rakip Rus knàzlıklarını inceleyeceğiz. Çünkü XIV. Yüzyıl sonlarında bağımsız Tatar ve Rus etnik bütünlükleri veya ulusları yoktu. En son olarak kişisel boyutta, kişilerin iştirak ettikleri olaylarla bu çağlara vurdukları damgaları gözden geçireceğiz. Araştırmamız biraz çetrefil olacaksa, varsın olsun, ama yeter ki işe yarasın. Her şeyden önce alışılmış abartılardan kurtulmalıyız. Biz, Doğu Avrupa’yı talebelik günlerimizde alacalı ve değişik, Asya’yı ise tekdüze bir kitle olarak algıladık. Aslında Vistul’un batı kesimindeki Avrupa, vahid bir süper-etnos; çok renkliliği ise, ufak farklılıklar tespit edildiğinde dahi, birbirine daha çok sokulmuş olmanın sonucuydu. Halbuki Asya’yı uzaktan incelemişlerdi. Gerçekte ise orada farklı kültür detayları, yeknasaklık görünümü verecek şekilde birbirine geçmişti. Tek bir ölçeği esas aldığımızda Asya’da bir değil, beş süper-etnosun yaşadığını görürüz. Teorik olarak Çin, Japonya, Hindistan (Müslüman olmayan), eski İslam Dünyası ve onun en eşeddi düşman kesildiği Osmanlı Türkiyesi. Osmanlılar, tıpkı Moskova gibi Çingizîler’in mirası “Moğol etki alanı”nın passioner itkisinin ortaya çıkardığı yeni bir bütünlüktür. Bu büyük bütünlüklerden başka uç etnosların ve hatta bâkiyelerin teşkil ettikleri kimeralar vardı.

PA N O R A M A

247

180. Treçento Bu yıllarda, daha doğrusu “Moğol etki alanı”nın parçalandığı ve daha önce mağlup edilen halkların İran’da (1353), Orta Asya’da (1364), Çin’de (1368) ve Deşt-i Kıpçak’da (1371-1372) bağımsızlıklarını elde ettikleri onlarca yıl zarfında, Batıda değişik süreçler ve etno-kültürogenezler oluşuyordu. İki süper etnosun önce 1399, arkasından 1402’de çatışması hasebiyle, “profil bakış”la da olsa dikkatlerimizi birazcık Akdeniz’e çevirmemiz yararlı olacaktır. Batı Avrupa ve Küçük Asya tarihi defalarca ve detaylı bir şekilde ele alındığı için, yapılmış olan araştırmaları tekrarlamanın anlamı yok. Bizim, konumuz icabı, etnogenezlerin (süper-etnik boyuttaki) ilişkilerini ele alıp, daha tutucu ve âtıl bölgelerdeki kültürel geleneklerin gelişimi üzerinde durmamız gerekiyor. Her iki süreç, yeni bir süper-etnosun şu veya bu sabık kültürden miras aldığı temel prensiplere ve etnogenez safhasına bağlı kalmaksızın birbirlerini etkilerler. Böyle bir genelleştirme, etno-tarihsel süreçlerin muhtevasını teşkil eden etkileşim haritasının tamamını veya stereoskopik boyutta etnosferin paleocoğrafyasını da derhal farketme imkanı sağlar. O dönemin en yaşlı etnosları, Grekler ve Slavyanlar’dı. Her ikisi de Miladî II. Yüzyılda ortaya çıkmış ve obskürasyon, kısmen de rejenerasyon safhasına girmişlerdi. IX. Yüzyılda zor bir yolculuğa çıkan Roman’o-Germanlar, akmatik safhanın sonundaydılar. Hâlâ passioner gerginlik fazlalığı gözleniyordu; fakat enerjilerini etno-kültürel sistemleri dahilinde birbirlerini yok etmek için harcamışlar, bu da Litvanyalılar ve Osmanlı Türkleri gibi genç etnosların büyümesini hayli kolaylaştırmıştır. İtalyanlar, antikiteyi; Grekler, erken Hristiyanlığı, Osmanlılar ise Sünniliği diriltmişler, fakat bu sonuncusu Türkler’in Mezopotamya ve Azerbaycan Şiileriyle savaşmasına yol açmış, Moğol passionerliğini bünyesinde hazmetmek suretiyle eski İslamî kültürü yeniden yapılandıran Timur’la araları hiç düzelmemiştir. XIV. Yüzyıl “Hristiyan” (Katolik) dünyasının muharrik gücü Fransızlar’dı. Fransız hanedanları sadece Fransa Krallığı’nda değil, İngiltere, Neapole, Macaristan, Çekoslovakya ve Polonya yönetimlerinde de hak iddia etmişler; Fransız feodalleri Grekya için Aragonlar ve Floransalı banker Acciajuoli’yle boğuşmuş, Kastilya’da ise bastard prens Henrich Trastamara’nın despot Gaddar Pedro’yu devirmesine

248

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

yardımcı olmuşlardır. Germanya imparatorları, Bohemya kralları, yani Fransızlaşmış Lüksemburglar; Navarra kralları ise Jeanna’nın torunları, Philippe le Bel’in afhadıydılar. Ne var ki etnik yakınlık savaşları engellemeyecekti ve bunlardan biri de Yüzyıl Savaşları olarak anılacaktı.

181. Bizans ve Slavyanlar Konstantinopolis’de, Latin İmparatorluğu’ndan (1204-1261) feodalizmi ve büyük kısmında yerli ahalinin bulunmadığı, fakirleşmiş bir ülke devralan Palaiologoslar hüküm sürüyorlardı. Ortodoksluğun ana vatanı Küçük Asya, Türkler tarafından zaptedilmiş; Grekya ise, Fransızlar’ın ve maceraperest Katalonyalılar’ın eline düşmüştü. Başkentin içinde de Cenevizliler’in Galata kolonisi yer almıştı. Selanik vahşi Zelotlar tarafından tahrip edilmiş; Arnavutluk ve Makedonya ise Balkan Yarımadası’nı hâkimiyet altına alan savaşçı Sırplar tarafından hallaç pamuğu gibi atılmıştı. Böylesi ümitsiz bir dönemde Palaiologoslar Batı’dan yardım almanın yollarını arıyorlardı; ama Katolikler Grekler’i sevmiyorlar, sadece kullanıyorlardı. Ortodoksluğun son kalesi olarak Konstantinopolis patrikhanesi değil, Athos Manastırı kalmıştı. Galiba ortodoks imparatorluğu güneyli Slavyanlar kurtarmak zorundalardı, ama onlar da bu sırada Grekler’le aynı etnogenez aşamasındaydılar. İç savaşlar Sırp kabilelerini parçalamış ve hatta Sırp kralı Stephan Duşan’ın 1350’lerde kabileleri birleştirme girişimi dahi halkı kurtaramamıştı. Onun ölümünden sonra iç çatışmalar yeniden başlamış ve 1389’da ise Sırp ordusu Osmanlılar’ın kurbanı olmuştu. Türkofil knàzlar, bir süre göstermelik bağımsızlıklarını korumuşlar, ama 1459’da Sırbistan’ın geriye kalan kısımları Türkler’in tımarları haline gelmişti. Etnogenez kanunları da, tüm tabiat olayları gibi, acımasızdır. Tekamül teorisini veya “tekamül dini” denilen şeyi destekleyen tarihçiler, Sırplar’ın Türkler’le girdikleri savaşı geri oldukları için kaybettiklerini ileri sürerler. Acaba? Sırp-Obodritler, VII. Yüzyılda bugünkü Saksonya dağlarında yaşayan halkın bir kolu olarak İllirya’ya yönelip, İlliryalılar’a

PA N O R A M A

249

sadece günümüzdeki Arnavutluk’un sarp dağlarını bırakarak, bölgenin kuzey kesimini fethettiler. IX. Yüzyılda ise Bolgarlar’la aynı anda Hristiyanlığı kabul ettiler. Kuzey kanatlarını teşkil eden Hırvatlar, Roma hâkimiyetine girerken, büyük kesimi Konstantinopolis’e bağlanmıştı, fakat bu bağlılık sadece dinî yöndendi. Sırplar, hem Bizanslılar ve hem de Macarlar’a karşı siyasî bağımsızlıklarını koruyorlar; vahşi yaşamları onları engellemiyordu. Gerçi XII. Yüzyılda Manuel Komnenos onları Bizans İmparatorluğu bünyesine almıştı, ama bu uzun sürmeyecekti. XIII. Yüzyılda bağımsızlıklarını kazanan Sırplar, Balkan Yarımadası’nı 1389’da Kosova meydanında son bulan fetih mücadelesine girişeceklerdi. Böylece Sırplar, Slavyano-Bizans süper-etnosu bünyesinde etnogenezin tüm aşamalarını baştan geçirmişler; İllirya’nın fethiyle kırılma, Hristiyan kültürünün kabûlüyle atâlet, arkasından obskürasyon, XIII-XIV. Yüzyıllarda yabancı istilasıyla bozulan rejenerasyon denemesi ve Karadağ’da memoral safhasını yaşamışlar (çünkü Sırplar’ın diğer alt-etnosları Türkler ve Avusturyalılar’ın hâkimiyetine girmişlerdi) ve varlıklarını XX. Yüzyıla kadar korumuşlardır. Bu nasıl ve kimden “geride olmak”!? Çekler’in durumu daha da kötüydü. XIII. Yüzyıl sonlarında siyasî çöküş aşamasında bulunan Germanya’yla olan sıkı komşuluk, son Premisloviç’i - II. Ottocar- Avusturya’yı işgale itekledi. Fakat Ottocar, 1272’de tekrar Avusturya’yı kaybedecek, hayatından olacak ve halkının Slavyan geleneklerini dumura uğratacaktı. Bohemya, onun krallığı döneminde German İmparatorluğu’nun eyaleti haline gelmişti. Almanca, sadece devlet yazışmalarında değil, edebiyat ve sokak dilinde de kullanılıyordu. Taht, Lüksemburg hanedanına geçmiş ve IV. Karl 1348’de Prag’da bir üniversite açmıştı. Üniversite öğretim üyelerinin 3/4 Almanlar’dan oluşuyordu. Ortodoksluk, bütünüyle yasaklanmıştı.2 Alman kültürünün bu şekilde yayılması, Polonya’da son Piasta–Büyük Casimir III döneminde görülmektedir. Casimir, kendi isteğiyle Almanlar’ı (ki “Magdeburg hukuku” imtiyazlarından faydalanıyorlardı) ülkesine ve sarayına davet etmiş ve ayrıca ülke ekonomi2

1419’da vukû bulan Hussite savaşı, Çekler’e Alman yayılmacılığının kötü çehresini göstermişti. Çekoslovakya nüfusunun 200 yıl devam eden savaş sırasında 3 milyondan 800 bine düşmesi de bu çarpışmaların ne kadar vahşice geçtiğini göstermektedir. (Trayçevskiy, age., s. 120).

250

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

sini ellerine geçiren Yahudiler’i getirmişti. 1364’de kurulan Krakov Üniversitesi öğretim üyeleri ve talebelerini korumak amacıyla, muhalefet eden aristokrat kesimi de tepelemişti. Polonya da Çekoslovakya gibi Almanlaşmıştı. Casimir’in 1370’de ölümünden sonra taht Macaristan’da yönetimi elinde tutan Anjou hanedanına geçmiş; ancak aradan bir yıl geçmeden, 1371’de Ludwig (Ludowig) d’Anjou ölünce taht, “Polonya kralı” seçilen kızı Jadwiga’ya kalmıştır. Batı, Polonya’yı kendi süperetnosu içine çekmişti, ama şayet tabiat müdahelede bulunup da, bölgeden geçen passioner itki Litvanya’yı ve Osmanlılar’ı atağa kaldırıp, kuvvetler dengesi değişmemiş olsaydı, onu da Çekoslovakya’nın âkibeti bekliyor olacaktı. Alman “sivilizatörleri” Moskova ve Kiyef Rusyası bâkiyelerine kadar ulaşamamıştı.

182. Litvanya Batının barış yoluyla yuttuğu son ülke Büyük Litvanya Knàzlığı idi. Kabiliyetli ve dirayetli Gedimin, Olgerd ve Keystut knàzlar, papalık tahtına daha fazla hizmet etmektense, Teuton ordeninin saldırganlığını durdurmayı tercih ettiler. Teuton ordeni Friedrich II Hohenstaufen tarafından Filistin’den Prusya’ya getirilmiş ve dolayısıyla Riga başpiskoposuyla çekişme pahasına Gibellinler’i desteklemişti. Bu yüzden papalar “Tanrı şovalyelerine” asla sempatik nazarla bakmıyorlardı. Fakat Litvanyalılar bağımsızlıklarına çok düşkündüler. XIII. Yüzyıl ortalarında, Doğu Avrupa passioner gerginlik bölgesi içinde kaldığında, Litvanyalılar da savunmadan çıkarak Almanlar’a karşı saldırı denelemelerinde bulundular. 1250’de Mindovg Katolikliği kabul etmişti, fakat vaftiz oluşu sadece göstermelikti. Nitekim 1263’e gelindiğinde, Mindovg ve Aleksandr Nevskiy Orden’e karşı beraber bir sefer düzenlemeyi planladılar. Fakat aynı yıl her ikisi de genç yaşta hayata veda etti. Litvanya, etnogenezin kuluçka dönemine yaraşır bir şekilde, tam yarım yüzyıl boyunca iç kargaşalar ve kardeş kavgalarıyla çalkalandı. Passionerlik, çıkış yolu bulamadığı zaman büyür. Çünkü yeni veya yenilenmiş dünya görüşlerinin ortaya koyduğu hedefler ve tabu-

PA N O R A M A

251

ları yıkan yeni kültürler yoktur. Zira eski şeyler, tüm yaratıcı olmayan dogmatikler gibi, kimseye ilham vermezler. Yabancı kültürü almak gerekiyordu ve tercih basitti: Katoliklik veya Ortodoksluk. Orden ve Polonya, Rus knàzları kapitülasyonu tercih etmelerine rağmen, Litvan putperestliğine karşı çıkmaya hazırdılar. Knàz Viten’in halefi Gedimin, yükseliş safhasının tipik bir passioneriydi. Daha Viten hayattayken Beresteyskaya bölgesini ele geçirmiş ve rafızî Lev ile Andrey Yüryeviç’in hüküm sürdükleri Volın ve Galiç’e karşı saldırılar düzenlemişti. 1323’de Volın Litvanyalılar tarafından fethedilmiş, knàzlar da tarih sahnesinden silinmişlerdi. 1321’de Rus knàzlarının müttefik ordusunu İrpen Nehri’nde mağlup eden Gedimin, Kiyef’i ele geçirerek, tahta vassal bir prensi iclas etti. Fakat Rus knàzları, hin-i hacette yardım almak için Altın Orda’ya başvurduklarından, Gedimin de kuvvet dengesini sağlamaya karar verdi. Litvanya’nın Katolikliğe geçmesine rıza göstererek, Livonya, Riga ve Danimarka’yla barış akdetti. Bir yıl sonra da aynı anlaşmayı papanın baskısıyla Teuton ordeniyle yaptı.3 Böylece Rusya’ya saldırmak isteyen Batının elini kolunu bağlamıştı. Tver, Moskova’nın rakibi, dolayısıyla Litvanya’nın müttefikiydi. Fakat Başpiskopos Theognost, Litvanya’ya karşı Moskova-Tatar ittifakının yanında yer almış ve Tver knàzı Aleksandr 1327’de Litvanya’ya kaçmıştı. Gedimin’in oğlu Olgerd (1341-1377), daha büyük başarılar elde etti. O, Kiyef, Bryansk, Rjeva ve Rusya Seversk’ini Litvanya’ya bağlarken, kardeşi Keystut da Jmul ve Litvanya’yı Alman şovalyelerine karşı koruyordu. Böylece Litov hanedanı sayesinde ahalisi Rus olan ve Batı kültürü ile eski Rus kültürünü başarılı bir şekilde meczeden güçlü bir devlet vücut bulmuştu. Velikorosslar, ancak Tatar desteğiyle ayakta kalabilmişlerdi.4 Olgerd, 1358’de İmparator Karl IV Lüksemburg elçisine söylediği “Bütün Rusya, Litvanya’ya ait olmak zorundadır” sözüyle proğramını belirlemiş ve kabul edilmesi mümkün olmayan şu teklifi iletmişti: Orden tarafından ele geçirilen tüm topraklar Litvanya’ya iade edilecek, Haçlı şovalyeleri Orda’la savaşmak 3 4

Şabuldo, F. M. Zemli yugo-zapadnoy Rusi v sostave Velikogo knyajestva Litovskogo, s. 10. Age., s. 38.

252

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

için bozkıra sevkedilecek ve Orden “Ruslar üzerinde hak iddia etmekten” vazgeçecek.5 Bu küstahça talebe cevap olarak Haçlılar 1362’de Kovno’yu kuşatma altına aldılar. Esasen Orden tüm Avrupa şovalyeliğinin göz bebeği idi ve dolayısıyla Avrupa ülkelerinin tamamından savaşçı bulabilirdi. Almanlar, Fransızlar, İngilizler ve İtalyanlar karınca sürüsü gibi Litvanya üzerine yürüdüler.6 Olgerd ve Keystut, Litvan-Rus askerleriyle muhasara altındaki kaleye yardıma geldilerse de, savaşı göze alamadıkları için Kavno Şatosu düştü. Bu epizot, böylesi savaşçı bir etnosun mutlaka dostları olacağını göstermiştir. Litvanya’da Ortodoks Rusya yanlıları ve karşıtları vardı. Bu güçler, iki büyük gezegenin aralarından geçen kuyruklu yıldızı ikiye taksim etmeleri gibi, Litvanya’yı bölmüşler; durum, Orda’nın aktif politikasıyla daha da karmaşık hale gelmişti. Knàz ve şehrinin Tatarlar’la ittifak aktettiği bir yerde, Litvanyalılar başarı kazanamazlardı. Aksine Litvanya’ya birleştirilecek Rus toprakları, kendi iradesiyle Orda’yla olan ittifakı bozacaktı. “İyi kalpli Canibek-han”ın desteğiyle Orda’da düzen sürdüğü müddetçe, bu mesele önemsiz sayılırdı; fakat Altın Orda’nın sosyo-etnik sistemi hiç de sağlam değildi. Sebebini de anlatalım.

183. Halklar ve Hanlar Sadece diletanlar değil, profesyonel tarihçiler arasında dahi XIIIXIV. Yüzyılda hanın iradesinin içte ve dışta ülke politikasını belirlediği, halkın da körü körüne onun kaprislerine boyun büktüğü şeklinde burjuvalara has, bütünüyle yalandan ibaret bir görüş hâkimdir. Eğer Çingizî hanlar halkın iradesini bastıracak gerçek bir güce sahip olmuş olsalardı, böyle bir şey mümkündü; ama böyle bir güçleri yoktu, hiçbir yerden de onu sağlamazlardı. Cuçi ve Çağatay uluslarında, başlarındaki hana sadık dört bin Moğol savaşçı vardı.7 Sadece bir ordada (Altın Orda) 200 bin süvari8 mevcuttu, onda da Uzak Do5 6 7 8

Age., s. 9, 55. Age., s. 66. Raşid ed-Din, Sbornik, T. I, Cüz 2, s. 275. 1251’de Batu-han, amcazâdesi Muñke-han’ı desteklemek için Moğolistan’a 30 bin savaşçı göndermiştir. Tohta ile Nogay arasında 1299’da vukû bulan savaşta yaklaşık 900 bin asker vardı. (Raşid ed-Din, Sbor-

PA N O R A M A

253

ğu’dan çıkıp gelen Manghud ve Kin (Curçen)lerin sayısı topu topu 2000 kişiydi.9 Anlaşılan, Altın Orda hanları ancak tebaaları arasında bulunan halkların büyük kısmının sadakatleri sayesinde ülkeyi yönetip, tahtlarında oturabilirlerdi. Elbette hoşnutsuzluk her zaman mevcuttu, ama iktidar değişimleri sırasında bir takım geçici çıkarlar sağlamak uğruna bu askerlerin daima kellelerini tehlikeye atmaları uzak bir ihtimaldi. Ne var ki Moğol seferleri, XIII. Yüzyıla kadar varlığını sürdüren, bir bütünlük ve muhkemiyet arzeden halkların tüm etnik bağlarını koparmıştı. Bunların bazılarının sadece adları kalmış, diğerleri ise adlarını kaybederek, yerine birleştirici Tatar kelimesini almışlardır. Örneğin Kazan Tatarları, eski Bolgar, Kıpçak, Ugorlar’ın karışımından meydana gelmiştir. Bunlardan Ugorlar, Madyarlar’ın ve Müslümanların esir ederek, nikahlı hanım olarak haremlerine doldurdukları Rus kadınlarının torunlarıdırlar. Yeri gelmişken, Rus savaşçıların da Tatar dilberlerini elde edip, onlarla kilise haklarına sahip aileler kurduklarını belirtmiş olalım. Temas bölgelerinde etnik mensubiyeti, şecereler değil, davranış kalıpları ve bir de o zamanlar geçerli olan dinî inançlar belirlerler. Kırım Tatarları ise bütünüyle başka bir halktı. Bunların nüvesini Kıpçaklar teşkil ediyordu, fakat onlar Dağlık Kırım’ın çeşitli sakinleriyle seve seve kaynaşarak, zevk ve geleneklerini benimsediler. İtil civarı Tatarları’na ve özellikle Altın Orda’dakilere şiddetli bir düşmanlıkları vardı. Gerçi Altın Orda’da Moğol hanedanı hüküm sürüyordu, fakat Moğollar, XIV. Yüzyıldan itibaren Kıpçaklar’la kaynaşarak, kendi dil ve geleneklerini unuttular. Nitekim Özbek-han, han ünvanını bir yana atıp, “Moğol, Kıpçak ve Torklar’ın sultanı” olmuştur.10 Volga civarındaki dağlarda yaşayan tebaaları, Bolgar’dan alınmış İslamı zorla kabul nik, T. II, s. 86). Bu rakam en az 9-10 misli abartılmış bir rakamdır. Bkz. Munkuyev, N. Ts. Tataro-Mongolı v Azii i Yevrope. M., 1970, s. 370-371. 9 Düzenli ordunun yarısı Ak Orda (Orda-İçen) ve Kök Orda (Şeyban) hanlarının emrindeydi. 10 Halikov, A. H. Proisxojdeniye tatar Povoljya i Priuralya. Kazan, 1978, s. 90.

254

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

etmiş insanlardı.11 Bu yüzden Volga-ötesi halkları kendi eski inançlarını koruyorlardı. Yüce yaratıcıya Tengri deniliyordu. İnsanın iki ruhu vardı: İlk ruh–“kot” ve kötü ruh–“orek”. Yere ana gibi tapıyor, güneş ve ateşe saygı duyuyorlardı. Su anası, orman, ev ve ekmeğin sahibi gibi iyi ruhlara saygı gösteriyor; ubur ve albastı gibi kötü ruhlardan korkuyorlardı.12 İslam, bu sistemde, organik değil, idarî bir unsurdu. Onu benimsiyorlar, fakat uzak durmaya çalışıyorlardı. Etnik psikolojiler arasındaki bu bariz ayrılık, devlet iktidarının birliğinden çok daha önemliydi. Altın Orda’nın İslamiyeti seçmesi, Rusya ve İskandinavya’daki çifte inanca benzer bir iki dinlilik doğurmuştu. Halbuki iki dinli oluş, Macaristan’da askerler arasında şiddet olaylarına yol açmıştı. Şerafeddin Yazdî’nin rivayetine göre Tohtamışhan’ın çevresini saran asker ve danışmanlar, “kafirdiler”13 ve belki de hanın kendisi dahi öyleydi. Özbek-han’ın 1312’deki sert fermanından sonra bu insanlar Müslüman sayılmışlardı, ama kendileri kesinlikle Müslüman olmuş değillerdi. Aksine kendilerini riyakâr olmak ve yeni dini tebcil etmek amacıyla yapılan katliamları “görmezlikten gelmek” zorunda bırakan iktidardan nefret ediyorlardı. Gerçi susuyorlardı, ama XIV. Yüzyılda İslamlaştırma hareketi fiiliyata döküldüğü sırada bile eski inançlarını muhafaza ediyorlardı.14 Orta Asya’ya, yani Çağatay ulusuna gelince, orada her şey aksi yönde gelişiyordu. Putperest Moğollar, ataları 1000 yıl önce İslamı kabul etmiş bulunan Müslüman Türkler’le girdikleri savaşı kaybetmişlerdi. Moğollar’ın XIII. Yüzyılda popülasyona ektikleri passionerlik, halkın enerjisine katkıda bulunmuş, fakat kültür ve etnik mantaliteyi etkileyememişti. Semerkand, Buhara, Merv, Belh ve Horezm sakinleri, artık daha enerjik ve aktiftiler; ama ne Moğollaşmış, ne de Kıpçaklaşmışlardı. Aksine, Hocent ve Otrar katliamının, kendi şehirlerinde yapılmış gibi intikamını alırken göçebelere karşı daha bir acımasız davranıyorlardı. Hulasa-i kelam, 1219-1231 yıllarındaki savaş 1283-1395 yıllarında yenilenmiş, ama sonuç başkaca olmuştu. Bu savaş, sadece Tatarlar için değil, artık Rossya’ya dönüşen Rusya için de çok önemli anlamlar ifade ediyordu. 11 12 13 14

Age., s. 90-91. Age., s. 23. Tiesenhausen, T. II, s. 151. Halikov, Proisxojdeniye tatar, s. 99.

XXVII. EMPİRİK GENELLEŞTİRME

184. Kayıp Örnekleri Maziye şöyle bir göz attığımızda, I. Binyıl ve hatta daha öncesi ve daha sonrasında umum insanlık kültürünün var olmadığını farkediyoruz. Maziye karışmış putperest Antik Çağ, şahika dönemini yaşamış Hristiyan Bizans, fırtınalı bir yayılma dönemi geçirmiş olan İslam Dünyası, batısı eski Baltlar, kuzeyi Finnogurlar, doğusu Büyük Bozkır göçebeleri tarafından çevrilen, batı Orta Çağını doğuran ve kendi toprakları üzerinde dimdik ayakta duran Eski Rusya, – bütün bu süper-etnik bütünlükler kesinlikle birbirlerine benzemiyorlardı. Bu benzemezlik, kültür mübadelesine yardımcı olmadığı gibi, kendisinden geriye sadece fragmanların kaldığı orijinal kültürün gelişmesine de katkıda bulunmamıştır. Bu bir tesadüf değildir. Her yazar, ruhen kendisine yakın olan okuyucular için eser meydana getirir. İnsanlar, kendilerine yabancı olan şaheserleri ne anlar, ne de onlara ihtiyaç duyarlar. Bu yüzden de ya onları önemsemeyerek bir kenara atar, ya da parçalarlar. Sadece çok nadir hallerde, o da etnik kültür uyumu varsa, ödünç alma söz konusudur. Fakat bu dahi süper-etnosun ancak belli bir bölümü için geçerlidir ve asla etnosun büyük bir kısmı için söz konusu değildir. Örneğin, Bizans ikona tasvirciliği, Rusya’da şehir surları ve manastır duvarlarını bezemiş; halbuki şehirlerin çevresinde putperestlerin putları dikilmiş, cadılar büyü yapmaya devam etmiş ve volhovlar öfkeli tanrılara insanları kurban olarak sunmuşlardır. Bir kültür, başka bir kültürün üzerine gelip oturur, ama bunların birbiriyle kaynaşması çok sonraları gerçekleşir. Bu kültürlerin geride bıraktığı yadigârların kaderi de birbirinden farklıydı. Freskler kısmen muhafaza edilebilmiş, ikonlar ve vakayi-

256

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

nameler, defalarca kopya edilerek torunlara ulaşmıştı. Kilise müziği ise her yıl büyüleyici Bizans melodilerini tekrarlıyordu. Bozkır ve orman mezralarında vücuda getirilen eserlere gelince, bunlar ya unutulmuş, ya da toprağa karışıp gitmiştir. Üzerinden çok uzun zaman geçen eserler ise, yok sayılmıştır. Bizim tarihî hadiselerin peşinden giden dolambaçlı yolumuz, anlatılan çağın yaratıcı, gergin ve trajik bir dönem olduğunu; gözlenen boşluğun kısır ruh ve akılların eseri olmadığını, aksine kırgın kalplerin ve öfkeli insanların yanabilecek her şeyi yakıp kül ettiklerini göstermiştir. Ama her halükârda ocağın kenarlarında yanmamış bir şeyler kalıyordu. Arkeologlar, son 200 yıl boyunca ellerinden geleni yaptılar. Çin’den Atlantik Okyanusu’na kadar uzanan bölgede I. Binyıla ait pek çok sanat eseri fragmanlar toplanarak, birkaç kez yayınlandı. Ne var ki bu neşriyata bakarak genel bir fikir edinmek oldukça zordur. Bu da tesadüfî değildir! Passioner patlama, önce bulunduğu yeri yakar kavurur. Bu patlama esnasında sadece atalarından miras kalan şaheserleri sevebilen zayıf bireyler değil, şaheserlerin kendileri de yok olurlar. Roma, Parthya, Han ve Gupta imparatorlukları, İskit, Sarmat ve Hunlar’ın kurdukları devletlerin sınırlarında bu tür olaylara şahit oluyoruz. Demek ki, arkeoloji ve maddî ve manevî kültür tarihi, yüzde yüz kesin bilgiler vermeseler de, insanlığın geçmişine ışık tutmaktadırlar. Aranılan kesin bilgi, etnogenez süreçlerini, bölgesel biyosfer flüktüasyonları dediğimiz sönmüş passionerlik fonksiyonlarınca ortaya çıkarılmış istatistiki bilgiler olarak algılayan etnolojiye müracaat etmek suretiyle elde edilebilir. Lokal flüktüasyonların tesadüfi bir hiddet değil, illiyet prensibine bağlı bir fenomen olması halinde dahi durum değişmez: Süreç, başlar ve biter. Aynı boyuttaki -süper-etnik, etnik veya süb-etnik- olayların istatistikası, çağların ve halkların birbiriyle kıyaslanması konusunda yadigâr fragmanlarının veya metin kırıntılarının bölük pörçük tasvirinden daha çok maddi ümit verir. Şu veya bu araştırmacının yorumlanması için insan bilgisinin, örneğin X. Yüzyıl insanının seviyesine inilmesi, yani bin yıllık tüm ilmî verilerin reddedilmesi zorunludur. Bu, maksada muvafık bir şey değildir. Ancak, olaylarla ilgili güveni-

EMPİRİK GENELLEŞTİRME

257

lir bilgilerin, doğru tarih tespitlerinin incelenmesi esas alınarak, bunlar arasında yeterince iyi olanlar seçildiğinde, bölük pörçük olayların izini sürmek suretiyle etno- ve kültürogenez süreçleri hakkında objektif fikirler elde edilebilir. Bu yapılırken, söz konusu süreçlerin objektif karakteristikleriyle ilgili sorular sorulabilir. Cevap kendiliğinden ortaya çıkacaktır: Zamanın seyrine uygun olarak gelişen süreçler, entropiktir ve âtıldır. Bununla birlikte bu süreçler, yeni etnos ve kültürleri ortaya çıkaran yaratıcı kıvılcımlar tarafından kesildiği için tarihin sonu gelmez. Dolayısıyla kültür tarihi, Yaratıcı güçlerin (enerjilerin) Hronosla (entropilerle) savaşıdır. Tarih sürecindeki ikinci termodinamik kanununun ortaya çıkışının sebebi de budur. Kitaplar da ölümlüdür! Enerjilerin entropilerle olan ezeli mücadelesi sonucunda Biyosfer, sürekli yenilenme imkanı bulmuştur. Ancak, el emeği göz nuruyla yaratılan Kültür, yine insanoğlunun yarattığı istatistiki entropik sürecin kurbanı olmuştur. Tüm bu sürecin ana çizgilerine, sanat eserlerinde ve kitaplarda rastlanmaktadır. Çünkü kitaplar, XVIII-XIX. Yüzyıllarda hükümranlık süren atalarımızın vahşi oldukları görüşünün bir peşin hüküm olduğunu ve artık eskidiğini ispat eden birçok ciddi araştırmaya ışık tutmuştur. Nitekim, eski Rusların vahşiliğinin XVIII. Yüzyıl pigmelerinin vahşetiyle aynı seviyede olduğu görüşünü çürüten “İgor Alayı Destanı”nın orijinalliği konusundaki şüpheler de bu peşin hüküm üzerine bina edilmiştir. Bu, tarihte hiçbir olayla örtüşmeyen tekamül nazariyesine körü körüne bağlanmış yarım eğitimli insanların sıradan bir kasıntısıydı. Yeni araştırmalara göre, “görünüşe binaen, XI-XII. Yüzyıl Rusyası’nın kitap zenginliğinin sadece belli bir yüzdesi kurtulmuştur.”1 Çünkü ormanlık dağ köylerinde bazen köylülerin dikkatsizliğinden, bazen de savaşlar yüzünden çıkan, ama bazı hallerde yabancıların da parmağı bulunan şiddetli yangınlar her şeyi yakıp yıkıyordu.2 1224’de Almanlar Yüryev şehrini yaktılar. 1382’de Tohtamış’ın Moskova’yı istilası sırasında, tavanlarına varıncağa kadar kitap ve ikonlarla dolu Kremlin kiliseleri bütünüyle yakıldılar! 1547’de Moskova’da çıkan bir yangın pek çok elyazmasını yakıp kül etti. Polonyalılar, 1612’de Moskova’yı baştan sona ateşe verdiler; aynı şeyi 1 2

Sapunov, B. V. Kiniga v Rossii v XI-XIII vv. L., 1978. Svirin, A. N. İskusstvo knigi Drevney Rusi XI-XVII vv. M., 1964, s. 11; krş. Rozov, N. N. Kniga drevney rusi XI-XIV vv. M., 1977.

258

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

1812’de Fransızlar da yaptılar. Elyazmalarını yok eden yangınların tüm listesi bunlar değil elbette. Bu yangınlar sırasında dayanıklı malzemelerden yapılmış pek çok kıymetli eşya ve hatta çelik silahlar yok olup gitti.3 Savaşlar ve yangınlar, tabii felaketler olarak kabul edilebilir. Ya peki, XVIII. Yüzyıl sonları ile XIX. Yüzyıl ortalarında kütüphane ve arşivleri korumakla görevli olan kişilerin davranışlarına ne ad vermeli? O sıralar “üstad” denilen rahipler, “lüzümsuz pislik” dedikleri elyazmalarını yakmışlar; Volhov şehrinde suya atmışlar ve evlerin zemin dolgularında kullanmışlardır.4 Bu olayları burada anlatmak son derece üzücü. Eğer Rusya’daki taş binalarda şaheserlerin korunması için gerekli şartlar hazırlanmış olsaydı, yine de kültür mirasının önlenemez kaybedilme süreci işler; aynı süreç, Hronas’ın kendi çocuklarını kızarttığı Büyük Bozkır’da ise hiçbir sınır tanımadan daha da yoğun geçerdi. Üzerine şiirlerin yazıldığı akağaç kabuğu, sahiplerinden sonra fazla yaşamayan pergament, deri ve ipekten daha az dayanıklıydı. Barelyefli altın ve gümüş kupalar eritilmiş; ölen savaşçıların silahları paslanmış; geçmişin hatıraları ve şarkılar, dillerin değişimiyle birlikte kaybolup gitmişti. Avrupalı üstadlar, muhafaza edilmemiş olanı hiç olmamış kabul ettiklerinden, bu gelenek kaybını “vahşet” olarak nitelendiriyorlar. Ölümlü bilginin, anlamsız ve yaratıcı olmayan ilmin mantığı budur. Yaptığımız bu önemsiz ve üstün körü bakışla dahi bir hüküm çıkarmak mümkün. İnsanlar, “kendilerinin” saydıkları şeyleri çevre ve zamana karşı koruyor; kendilerine ait olmayanları veya yabancı olanları hor kullanıyorlar. Ermitaj veya Louvre için elyazması ve yadigârlar toplayan; Kur’an veya Tripitak yahut buna mümasil şeyleri koruyan XV. Yüzyıl hümanistleri bu kuralın dışındadırlar. Ama ne yazık ki bunlar umum tarihin sadece bir kesitidir ve bilindiği gibi bir çiçekle yaz olmaz. Çünkü Hronos, onların emeklerini yavaş yavaş zayi ediyor. Fakat hayat devam ediyor ve Zamanın hakkından da ancak o gelebilir. 3

4

XI-XIII. Yüzyıla ait olup günümüze kadar ulaşan Rus kılıçlarının tamamı 183 adet, miğfer sayısı ise daha da azdır. (Bkz. Sapunov, Kiniga v Rossii). Svirin, İskusstov knigi, s. 12-13.

EMPİRİK GENELLEŞTİRME

259

185. Apokrif 1949’da SSCB Devlet Halk Etnoğrafya Müzesi’nde çalıştığım sıralarda, Uygur alfabesiyle, ama bilmediğim bir dille yazılmış acaip bir metin gözüme ilişmişti. Metnin Rusça çevirisi, ayrı ve kalın bir kağıda, devrim öncesine kadar kullanılan yazı stiliyle ve mürekkepli kalemle yazılmıştı. Metin ve çevirisi müzenin bir odasındaydı. Bu odada kayda geçmemiş, kimliği çıkarılmamış birçok nümune rulolar halinde yatıyordu. İleride vakit bulduğumda etraflıca incelemek düşüncesiyle ortoğrafi kurallarına da fazla dikkat etmeden bu metin çevirisini kopya etmeyi başarmıştım. 1956’da Leningrad’a dönünce, bazı eşyaların Ermitaj’a verildiğini, bu arada kimi nümunelerin kırılıp, zayi olduğunu öğrendim. Böylece takriben 1917’de adı nãmâlum bir kişinin yaptığı çeviriyle, kopya etmeyi başardığım bazı haşiyeleri muhafaza edilmişti. Bu durum, yayınlanmamış bir metne güvenilmeyeceği düşüncesi yaratabilir, ama eski bir doğulu yazarın görüşleri, muhtemelen çağdaş okuyucunun ilgisini çekecek kadar ilginçti. Meçhul mütercim, bu eski metni önemli bir tez kabul etmiş olmalı ki, orijinalin okunup, anlaşılmasını kolaylaştırsın diye cümlelere numara vermiş. Bendeniz ise çeviriye bazı haşiyeler koydum. Bunların sorumluluğu yalnız bana aittir. *** “Bu tuhaf teori aşağıdakilerden ibarettir.5 1. Dünyayı yaratan Tanrı, bir kişiliktir, ama asla Mutlak değildir. (Kullanılan terim, genel olarak Gnostikler’in Preloma,6 Mahayanistler’in Prajña,7 Maniheistler’in Işık Elementini8 anımsatmaktadır. Do5

6 7

8

Giriş cümlesi, Rus mütercimin mot-a-mot çeviriden çok, anlam ve muhteva çevirisi yaptığını göstermektedir. Çünkü orijinal metnin dili oldukça karmaşık ve az bilinen bir dil. Ancak Rus mütercimin bu malumata nasıl sahip olduğu meçhul. Pleromanın açıklaması konusunda birinci cilde bakınız. Prajnã: Miladi I. Binyılda ortaya atılmış bir Budizm doktrini. Bilinen objeleri içine alan dünyanın bir illüzyondan ibaret olduğunu ileri süren Mahayanizmde çok fazla kullanılır; sezgiye dayalı kavrayış. Saturnil ve Mani’ye göre kainat ışık ile karanlığın kavga alanıdır. Işık ruha, karanlık maddeye denktir ve her ikisi de kişiliksiz unsurlardır.

260

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

layısıyla metin yazarının bu üç doktrine9 de karşı oluşu, bunu çok büyük bir ihtimalle III-XVI. Yüzyıllar arasında herhangi bir tarihte yazdığı düşüncesine kapılmamıza imkan tanımaktadır). 2. Tanrı, kendi dışında bir alan yaratmakla, kendini sınırlamıştır. Çünkü bizzat kendisi, yaratmış olduğu alanın dışındadır. Dolayısıyla Tanrı her yerde mevcut değildir. 3. Tanrı, kendi başına müstakil bir olay olan zamanı yaratmakla, kendini sınırlamıştır. Çünkü O, var olanı yok edemez; dolayısıyla kâdir-i mutlak değildir. 4. Hür irade sahibi ruhları yaratan Tanrı, onların fiiliyatını önceden bilemez. Öbür türlü irade hür olamazdı. Dolayısıyla O, âlimi kül değildir. 5. O iyi olduğu için bu böyledir. Öbür türlü, şayet her yerde var olsaydı, hem kötülüğün, hem de günahın içinde olurdu. Halbuki öyle değildir. 6. O merhametli olduğu için bu böyledir. Eğer kâdir-i mutlak olup da dünyanın kötülüğünü düzeltmeseydi, merhametli değil, riyakâr olurdu. 7. Keza, eğer âlim-i kül olsaydı, bilerek günah işlemeye hazır insanların kötü niyetlerini bilirdi. Halbuki insanlar günahtan kaçamıyorlar ve Onun iradesini bozmamak için başka türlü davranamıyorlar. Dolayısıyla tüm fiillerin sorumlusu, bunları sadece işleyen insanlar değil, O’dur. 8. Tanrı iyidir, demek ki Onun yarattığı dünya da iyidir. Hayat ve ölümün birbirini takip etmesi de, kötülük değil, nimettir. Ebedî ruh (atman)10 daha önceki hayatında kendisine yapılan kötülük ve verilen acıları unutarak tamamıyla yeni bir şekle girmektedir (tenasuh etmektedir). Tenasuh zinciri kırılmaz. Peki öyle ise kötülük nereden geliyor? 9. Eğer bu dünyadaki kötülüğün sorumlusu Tanrı değilse, o takdirde kötülüğün kaynağı Şeytandır.11 Ama Şaytan da Tanrı tarafın9

Her üç doktrin de pesimisttir, dolayısıyla hayatı olumsuz görür. Her üçü de ateist görüşlerdir. 10 Vedanta felsefesine göre atman, ölümsüz ruh demektir. 11 Şeytanı öfkeli bir melek olarak kabul etme görüşü, Hénoch’un kitabından alınmış ve Hristiyanlıkla Müslümanlığın manevi terkibiyle meydana getirilen ilkel monizme bağlanma denemesi olarak yayılmıştır.

EMPİRİK GENELLEŞTİRME

261

dan yaratılmışsa, o takdirde onun fiilinin sorumluluğu Tanrı’ya aittir. Bu mümkün olmayacağına göre (ilk prensibe ters düşülmektedir), demek ki Şeytan, boşluktan şekillenmiştir, ama kendisi boşluk (Şunyata)12 değildir. 10. Şeytan faaliyette bulunduğuna göre, boşluk da aktif olabilir. Boşluk, Işığın (foton) bir kısmını kaplayabilir ve yalan, ters çevrilemez zaman ve çevredeki patlamalar yoluyla hür iradeye etki edebilir. Kötülük, dünyaya boşluktan gelir ve geldiği yere döner. 11. Hür iradeleriyle Şeytanın cazibesine kapılan insanlar, hayvanlar ve İblisler,13 acınacak duruma düştüler ve yüksek itibarlarını kaybettiler: Ölüm ve istirahat. Çünkü yaşamayan kişi, ölemez ve istirahat edemez. 12. Tanrı, yani Yaratıcı (belki Adi-Budda veya Brahma), duaları sebebiyle insanları kurtarır; onlara kötülüğü yenmeleri için güç ve sayesinde Şeytanı (maddî dünyaya nispetle) “karanlık dışına” itecebilecekleri acı ihsan eder. Onun adını tebcil edin”. *** İktibas edilen filosofemanın yorumlanması hayli zor. İki simetrik başlangıçtan bahsedilmemesi ve yaratma eylemi Yaratıcının gücüyle sınırlandırıldığı için düalizm olarak nitelenemez. Metafizik kötülük, yabancı bir faktörün eylemi olarak görülmekte, fakat sonuncusunun sadece maddeyle teması sayesinde bu imkana sahip olduğu belirtilmektedir. Gnostisizm ve Mahayanist Budizmle olan bağlantısı oldukça negatif; fakat bizzat nikbin teizm, Tibet “sarı din”inin erken Bizans Nesturîzmi ve Mitraizmin doğu varyantıyla terkibini hatırlatmaktadır. Orta Asya kültür tarihinde, mantıklı ve orijinal de olsa böyle bir konsepsiyon bilinmiyor. Göründüğü kadarıyla aktarılan filosofema, Turfanlı herhangi bir hür düşünürün kişisel yaratıcılığının ürünüdür ve metin de büyük 12 Şunyata: Sadece ölüm anında görülebilecek boşluk. Nitekim Tantrik Budizm öğretisi “parlak ışık, saf gerçekliktir” şeklindedir. 13 Eski dönemlerde insanlar kendilerini “mahlukatın en üstünü” ve “tabiatın efendisi” olarak görmezlerdi. Aksine orta konumda olduklarını, en üst ile en alt arasında “İblis” adını verdikleri bir varlık bulunduğunu varsayarlardı. Alt düzendeki varlıklar bugün keşfedilmiştir. Bunlar mikro-organizmalar ve virüslerdir. Üst düzendekiler ise keşfedilemiştir ve bu yüzden yok kabul edilmektedir. Onlarla ilgili bilgiler, sadece folklorda ve fantastik edebiyatta bulunmaktadır.

262

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

büyük seyyahlarımızın maddi katkılarıyla müzeye düşmüştür. Ancak bu, teyit edilmesi zor bir varsayımdır. Bu yüzden bunu meçhul bir yazarın görüşü ve Orta Çağda “güvenilmez metin” denilen türden bir apokrifin anonim çevirisi olarak kabul etmeliyiz. Dolayısıyla söz konusu metin, sadece Büyük Bozkır tarihiyle ilgili bir yenilik olabilir.

186. Passioner İtki Mekanizması Passioner itki veya mikromutasyon, kendisi olmadan, ister bugün mevcudiyetini sürdüren ve isterse kendisinden geriye adı dahi kalmamış eski hiçbir etnosun var olamayacağı şartlardır. Şimdi bir soru sormanın zamanı geldi: Burada genel bir tabiat kanunu veya sosyal flüktüasyonun tesadüfî kombinezonu mu söz konusu? İkincisi derhal reddedilebilir. Çünkü passionerliğin zuhur ettiği coğrafî alan şeridinin kesinlikle müstahsil gücün tekamül seviyesi, ilişkilerin yol açtığı krizler, keza Ord. Prof. Yu. V. Bromlei’in teklif ettiği gibi etnik bilinç varyantları ve hatta yeryüzünün gerek tabii veya gerekse antropogen landşaftlarıyla hiçbir bağlantısı yoktur. Galiba örnekleri biyosferin hücresel ve moleküler boyutlarında aramak gerekiyor. Gerçekten de mutasyonun orada bir rol oynadığı ilave bir delile ihtiyaç duyulmayacak kadar kesin. Ancak, bu mutasyon, atomik boyuttadır. Burada nötron hüzmesinin organizma kütlesine indirdiği darbe, passioner itkiyi harekete geçirmektedir. Orga-

EMPİRİK GENELLEŞTİRME

263

nizma kütlesi, ya tek tip ekonomi ve tek soydan gelme halkın yaşadığı monoton landşaft gibi âtıl, ya da uranyum veya plütonyum izotopları içeren radyoaktifsel olabilir. Ki bunlar, kendine özgü hayat formları ve orijinal ekonomi şekillerine, dolayısıyla kültür tiplerine sahip çeşitli müdahil lanşaftların kesişme noktaları durumundadır. Birinci durumda başlangıç impulsu hem popülasyon, hem de atomik boyutta söner. İkinci durumda ise, tali nötronların kaynağı kurumadığı ve izotopların içeriği söz konusu kütle ve formlar için gerekli muayyen şekillere dönüşmediği sürece devam eden önemli reaksiyonlara yol açar. Bu, bazen müdahil organizmanın yapısını bozan patlamalarla son bulur.

264

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Bunu kaydettikten sonra, atomik boyutun üzerindeki dört sırada yer alan popülasyon boyutuna dönelim. Burada da o kural keşfedilecektir. Mutasyona yol açan radyasyon, farklı bölgelerden geçer. Çöl gibi seyrek nüfuslu bölgeler, birey boyutunda sönen mutagen impulsa karşı son derece zayıf bir tepki gösterirler. Monoton landşaftlarda, hatta yoğun nüfuslu bölgelerde impulslar daha yavaş, fakat bir o kadar da radikal biçimde sönerler. Çünkü bu bölgeler, vektörü hiçbir şekilde mutagen impuls vektörüne benzemeyen âtıl durgunluk bölgeleridir. Dolayısıyla farklı etnik grupların bulunduğu farklı bölgeler, değişkendir. Bu yüzden söz konusu bölgelerin kesişme noktalarında bir arada yaşayabilme şansına sahip yeni etnik sistemler kolaylıkla şekillenirler. Ancak, eğer etnogenez çok hızlı geçerse, sağlam olmayan sistem bağlarını parçalayabilir. Bu durumda süreç, akmatik safhaya dönüşür. Kırılma sürecinde etnos, ya “parçalara ayrılarak” yok olur, ya da, bütünüyle yok olmasa bile, entropinin yavaşladığı mevcut durumun şartlarına uygun olarak optimal seviyede varlığını sürdürür. Etnogenez sınırı–homeostazın özelliği, serbest enerjinin olmamasıdır. Bu durumdaki homeostatik etnoslar, yeterince dirençli olsalar bile, saldırgan olamazlar. Demek ki, etnik tarihin “başlangıcı” tabii bir fenomen gibi reeldir. Dolayısıyla, Roma’nın kuruluşu, ilk Olimpiyat, yanlış bir biçimde İsa’nın doğumuna bağlanan Miladî takvim, Hicrî takvim vb. gibi teorik nirengi noktalarıyla kıyaslanamaz. Aynı şekilde, örneğin millî Fransız Krallığı’nın kuruluşu–Hugues Capet’in seçilişi gibi siyasî tarih takvimlerinin başlangıcı için uygulanamaz. Çünkü, söz gelimi verdiğimiz örnekte, krallığın kuruluşundan önce bugünkü Fransa topraklarına saçılmış etnoslar, 150 yıldan daha uzun bir süre passioner yükseliş süreci geçirmişlerdir. Dolayısıyla 986 tarihi bu sürecin ne başlangıç, ne de bitim tarihidir. Aksine süreç, sadece ve sadece gözle görülür hale gelmiştir. Etnogenez nirengi noktasının kesin başlangıcını belirlemek için yılına varıncaya kadar milimi milimine hesaplama mecburiyeti yoktur. Bizim gözlemlerimizle, ancak, yeni davranış kalıplarının ortaya çıkış ve eski yapının köhne çerçevelerini parçalayan yeni strüktürlerin yapılanma sürecini gösteren kuluçka dönemi tespit edebilebilir.

EMPİRİK GENELLEŞTİRME

265

Atomik, moleküler, hücresel ve popülasyonel mutasyonları özdeşleştirebilmek için bu kadar dakiklik yeterlidir. Ancak, organizma yani bireysel davranış normlarının yeri, tam olarak tesbit edilmelidir.

187. Tabiat Kanunu ve “Hürriyet Şeridi” Atom çekirdeği hareketinin Wilson kamerasında gözleneceği veya tek hücreli bir organizmanın, termik, kimyevi yahut elektromanyetik çevrenin tesirine göre tepki göstereceği nasıl önceden tahmin edilmiyor idiyse, organizma boyutunda yüksek memelilerin, bireysel boyutta ise insanların davranışlarının da değişken olduğu önceden bilinmiyordu. Olası değişikliklerin her halinde bir “hürriyet şeridi” vardır. Mikroorganizmaların çevre değişikliği halinde iki ve daha fazla reaksion varyantından birini serbestçe seçmesi, tür içi ayıklama yoluyla gerçekleşir. Çünkü yapılacak bir hata organizmanın ölümüne yol açar. Yüksek omurgalılar için de durum yaklaşık olarak aynıdır. Kendisine av eti ve yiyecek sunan hayvanları öldüren avcıyla av arasındaki ilişki de bu prensip üzerine kurulmuştur. Eğer zaman zaman tavşan ve geyikler ortalarda dolaşmaz olmasalardı, o zaman bunların türleri tilkiler ve kurtlar tarafından çoktan tüketilmiş olur, sonra da sonuncular açlıktan kırılırlardı. Bu fenomen üzerinde vaktiyle yeterince durulmuştur, ama bazı hayvanların biyoğrafik özelliklerini sadece Seton Tompson “Evcil Hayvanların Hayatı” ve “Hayvanlar Kahramandır” adlı eserinde incelemiştir. Esasen bu önemli tabiat bilimcisi, herhangi bir sebeple araştırmacıların dikkatini çeken “büyük insanların” tarihinin yazımında kullanılan zooloji metodunu tatbik etmiştir. Ancak, şu anda bir dizi biyoğrafinin büyük tarihî dönemleri aydınlatmadığını ispat etmenin gereği yok. Çok kabiliyetli ve enerjik insanların fiilleri, kitle, yani büyük popülasyon bütünlüklerin faaliyetleri içinde yer alır; bunların şecaatlerinin sonuçları genel etnik tekamülle, sonuncusu ise tüm yeryüzü boyutunda planlanmış genel insanlık oluşumuyla tesviye edilir. Bu durumda tarih biliminin bazı insanların -bireylerin- fiilatını inceleyen dalı, faydasız değildir. Çünkü o, etnogenez çizgisinin muntazam değil, aksine uzun zaman di-

266

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

limlerinde birbirinin yerini alan pek çok zikzaktan müteşekkil kesik çizgilerden oluştuğunun anlaşılmasına netlik kazandırır. Bu gözlemin birçok pratik anlamı vardır; çünkü tekamül zikzakları, bazı insanların biyolojik hayatıyla orantılıdır. Şu veya bu insanın hangi dönemde yaşadığı, yani sakin, barışçıl veya bir şairin dediği gibi “fırtınalı anlarda” yaşamış olması kesinlikle aynı şey değildir. İnsan, hangi çağda yaşıyorsa mutlaka ona uyar, fakat “hürriyet şeridi”ne düştüğünde ya yanlış, ya da doğru bir çıkış yolu bulur. Elbette biliyoruz ki, kişisel kararlar devâsâ bir sürecin sonucunu etkileyemez, ama birkaç on yıllık ve bazan iki üç asırlık süreçlerde kişisel eylemlerin sonuçları kesinlikle farkedilir. Örneğin Avustralya’ya bir çift ada tavşanı bırakan ahmak, tüm kıtanın biyolojik dengesini bozmuş, fakat barutu icat eden Bertold Shwarts, Avrupalı krallara derebeylerle hesaplaşma imkanı sağlamıştır. Denilebilir ki, barut nasıl olsa icat edilip, kullanılacaktı; bu yüzden global teknoloji tarihinde onun icadı o kadar da önemli değildir. Doğrudur, ama XIV. Yüzyıl insanlarının tahmin dahi edemedikleri bir buluştu. Çünkü kalelerin, şatoların ve keza köylerin kaderi ona bağlıydı. Kısacası, asırlar boyu sürmeyen zikzaklar bile, insanlığın, hatta bütün biyosferin bünyesinde silinmez izler bırakırlar. Bunların iyi veya kötü olduğu söylenemez; çünkü bu bir tabiat kanunudur. Kendiliğinden anlaşılmaktadır ki, zikzakların progresif ve reaksioner olarak gruplandırılması anlamsızdır. Eğer ilerleme, tıpkı etnogenez gibi zamanın seyrine ayak uydurursa, bu durumda etnogenezin sonunu -sönüş ve çöküş- progresif bir olay kabul etmek gerekir ki, mantıklıdır; ama bu, ilerleme kavramının genel anlamına ters düşer. Bu açmazdan çıkış yolunu yadsımanın yadsınması kanunu gösterir. Örneğin, kuruyan meşe ağaçlarının yerinde döküntü palamutlardan meşelik korusu ve palamutlarla beslenen domuz sürüleri çıkmıştır. Bu zikzak değil, sadece aynı sıradaki sistemlerin kopukluğudur. Zikzakı meydana getiren impulsun yönü de, tekamülün seyrine göre dikey olacaktır. Dolayısıyla zikzakların progresif veya reaksiyonerliği sorusu zaten yersizdir. Ancak, okuyucunun tarihin zikzaklarıyla ilgili neşriyata ilgi duyması mâkuldür. Zikzakların sayısı, daha doğrusu yoğunluğu, sistemin passioner gerginliğini gösterir ve onların süper-etnik boyuttaki temaslarını tavsif eder. Zikzaklar sonucun-

EMPİRİK GENELLEŞTİRME

267

da oluşan olumsuz komplimantarizm sırasında, çoğu sağlam olmayan kimerik bütünlükler teşekkül eder; olumlu komplimantarizm sırasında teşekkül eden kaynaşmalar ve yeni etnosların şekillenmesi, bir öncekinden daha “progresif” değildir. Dolayısıyla günümüzde axiologie (değer kuramı) denilen değerlendirme sorusu burada yersizdir. Bilgili kişi, bir olayı kendi istediği gibi değil, sadece olduğu gibi tespit etme hakkına sahiptir. Tabiat kanunları, takdir edilmeye “ihtiyaç hissetmezler.” Dahası, “hürriyet şeridi” ne biyolojik bireyi, ne de kişiyi tabii tesirlerden âzâde kılar. “Hürriyetin” özelliği sadece insana doğru veya yanlış kararlar arasında bir seçim yapma imkanı sunmasıdır. Üstelik de sonuncusu, yani yanlış karar, kişinin mahvına yol açabilir. Yani seçim özgürlüğü, asla sorumsuzluk hakkı değildir. Aksine, ağır bir ahlakî yüktür. Çünkü sosyum içindeki insan, sadece kendisi ve henüz doğmamış nesli için değil, birlikte yaşadığı toplum, arkadaşları, akrabaları, atalarından miras aldığı şeyler, torunlarının geleceği ve en nihayet kültürünü meydana getiren ideaları ve hatta uğruna yaşamayı veya seve seve ölümü göze aldığı idealleri için de sorumluluk taşır. Yumurtasını bıraktıktan sonra, doğacak neslini hiç hatırlamayacak olan ve sadece karnını doyurma derdine düşen kurbağa ne kadar rahat; eşini ve yavrularını leoparlardan korumak zorunda olan şebekin işi ise ne kadar zor! Hepsinden daha zoru insanlarınki. Yüklendikleri sorumluluk yükü o kadar ağır ki, ancak vicdanın sesini dinlemeyi bilinçli olarak reddetmesi veya tabiatla olan tabii bağlarını koparması ve önündeki geleceği elinin tersiyle itmesi halinde bu yük hafifler. Tabii böyle bir durumda en azından görünüşte yanlış bir karar vermiş olacaktır. Örneğin, uyuşturucuya alışmak veya psikolojik anormalliğe düşmek yahut zevk için öldürmek. Ancak bu durumda tabiat tarafından dışlanacağı için varlığını iki üç nesilden fazla sürdüremez. Tercih hakkının kullanılma şekli, Catharlar, Karmatîler, Pavlikianlar ve benzerleri gibi anti-sistemleri doğurur. Bunlar, sadece zikzakların şekillendirdiği dominant veya işareti değiştirerek etnosların passionerliğiyle beslenirler. Etnik tarih, bir yandan passioner itkiyle birlikte başlayan şu veya bu etnogenez fonksiyonları, diğer yandan da, etnik temaslar sırasında iki ve daha fazla etnosun birbirlerinin enerjilerini tüketmesinden

268

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

ibarettir. Birbirinin enerjisini söndürme olayı da iki faktöre bağlıdır: Etnosların temas aşaması ve müspet veya menfi komplimantarizm. Yeterince uzun bir zaman diliminin ardından etno-kültürel sistemler arasında zayıf dengeler oluşur. Bu “sakin” dönemlerde yaşayanlar, onların sürekli olduğunu, kendi tarihlerinin de sona dayandığını zannederler. Halbuki yeni bir etnogenez patlaması sıradaki bölgeyi sarsıp, sebep-sonuç ilişkileri dalgasını meydana getirdiğinde, bu fırtınalı olaylara birilerinin yol açtığını düşünürler; yani bir suçlu aramak gerekir. Sibirya halklarından küçük bir grubun birden hareketlenerek, Sarı Deniz’den Akdeniz’e kadar tüm medenî devletleri sarstığı XIII. Yüzyılda, Avrasya kıtasının tamamı böyle bir fırtınalı dönem yaşamıştı. Fakat hemen akabinde, yani XIV. Yüzyılda aynı etnos kendi kendine küçülerek relikt (bâkiye) haline geldi. Bu olayı kavrayabilmek için, olayı kimin meydana getirdiğini, nasıl bittiğini ve Moğollar’ın galip oldukları dönem göz önüne alınırsa, neyle yer değiştirdiğini incelemek gerekir. Burada tümevarım metodu kullanılacaktır ki, daha kesin sonuç alınabilsin. Böylece konuya bakış açısını değiştirerek, arzulanan hedefi, yani gayr-ı mütenakız versiyonu yakalayabiliriz.

188. Peşin Fikirliliğin Gücü Biyosferdeki canlı organizmanın biyokimyasal enerjisini keşfeden V. İ. Vernadsky, zıt işaretli enerjinin, enerji kalıbı yaratmayan, fakat buna karşılık sanki ona cevap veriyormuş gibi eylem üreten “bilinç”, daha doğrusu “akıl” olduğu gerçeğine dikkat çekmektedir14 Üretmesine üretti diyelim, tamamladığı iş nasıl bir şeydir? Ne meydana getirir? Bir de, onun, içinde tezahür ettiği sistemin passioner gerginlik seviyesiyle ilişkisi nasıldır? Bu soruya ancak etnosların fikirlerini ve temaslarını inceleyen etnolojinin yardımıyla cevap verilebilir. Örneğin etnoloji, tamamlanmış etnik tarih süreçlerini incelerken, XIII. Yüzyılda akmatik safhada bulunan Roman’o-German Katolik süper-etnosunun, gelişim enerjisi sönmüş Bizans ve Rusya’yı yani Ortodoks dünyasını bastır14 Vernadsky, Ximiçeskoye stroyeniye biosferı.. § 200.

EMPİRİK GENELLEŞTİRME

269

mak isterken nasıl bir çatışmanın yaşandığını gözden geçirir. Haçlıların Bizans toprakları üzerinde bir Latin İmparatorluğu kurma denemesi, bir yıl sonra akamete uğramıştır. Papalığın Rus schismatiklerini tepelemek için yaptığı tahrikler, yine nispeten başarılıydı; fakat bizim üzerinde durduğumuz konuda genellikle tarihî tesadüflere bağlı olan sonuçlar değil, eylemlerin amacı veya serbest enerjinin çıkış dominantı önemlidir. Burada ise söz konusu dominant son derece bariz: Papa, Katolikleri Litvanyalılar, Ruslar ve Tatarlar’a karşı Haçlı seferini kışkırtmış; bunu yaparken de komşu halkların kültürlerine karşı menfi komplimantarizm duygusuyla, maddî hesaplardan çok Tunus ve Endülüs’de rahatlıkla elde edilebilecek avantajları hesaba katmıştır. Komşularla savaşmak için bir bahane bulmak her zaman kolaydır. Yapılacak şey, sadece kendi tezini ileri sürüp, insanları tenkide tabi tutmadan onu kabul etmeye zorlamaktır. Sonrasında her şey atâlete göre gelişir. Ve gelişti de! XIII. Yüzyılda, o sıralar hayli pratik anlamı bulunan Batı Avrupa coğrafya bilimi, efsaneler, mitolojiler, akla hayale gelmeyecek fantaziler ve bilinçli yalanların fışkırdığı bir çeşme durumundaydı. Bu, o sıralar, tecrübe ve gözleme değil, kıt inançlı halk kitleleriyle yüksek sosyeteyi peşinden sürükleyen hür düşünce faaliyetlerine dayalı bilim seviyesinin ulaşabildiği nokta idi. Rahip-Kral Yohannes Hükümdarlığı’yla ilgili tek bir masal, hayali müttefikin yardımını alacağı ümidiyle ikinci Haçlı seferine giden birkaç Fransız ve Alman’ın kılıçtan geçirilmesine yol açmıştır.15 Ama Asya’nın içlerinden gerçekten bir Hristiyan müttefik ortaya çıktığında ise, bilinçli olarak yanlış bilgi yayılmıştı. Bununla birlikte bilincin uydurduğu bu yalan, sıradan bir şey haline geldi, yani davranış stereotipi yaratan bir faktör oldu ve bu şekliyle günümüze kadar ulaştı. Peşin fikir, seyir halindeki bir hataya dönüşmüştü ve Orta Çağ bilimi onun doğruluğunu tahkik etmekten âcizdi.16 Peşin fikirlerden ve sürdürülen hatalardan kaynaklanan felaketler sayılamayacak kadar çoktur. Bilimin faydası, kesinlikle ispat edilmemiş ve güya ispata ihtiyaç da duymayan müzmin bilgilerin üzerindeki örtüyü kaldırmasıdır. Yalan bir hükmü ortaya çıkarmak için, onun köklerine inmek gerekir. 15 Gumilëv, Muhayyel, s. 388. 16 Age., s. 390-391.

270

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Moskova Rusyası ile XVIII. Yüzyılda Rossya İmparatorluğu’nda yaşayan atalarımız, doğulu komşularının da - Tatarlar, Mordvalar, Çeremisler, Ostyaklar, Tunguslar, Kazaklar, Yakutlar,- Tverliler, Ryazanlılar, Vladimirliler, Novgorodlular gibi insan olduklarından hiç şüphe etmediler. Milliyetçilik ideası, Rus insanına istisna derecesinde yabancıydı; bu yüzden, örneğin patrik tahtına Mordva asıllı Nikon’un oturması, Rus ordularını Çeremislerden -Şeremetevler ve Tatarlar- Kutuzov’un torunlarının yönetmesi onları hiç şaşırtmadı. Halbuki Batı Avrupa ülkelerinde Avrupalı olmayan halklar aleyhindeki bilgiler, çok uzun zaman önce ortaya çıkmıştır. Asya bozkırında -birçok cağrafyacı bu bozkırı Macaristan’dan, bazıları da Karpatlar’dan başlatırlar- vahşi, barbar, acımasız zevkleri olan ve hanın iradesine tabii insanların yaşadığı var sayılıyordu. Üniversel tarih, felsefe, ahlak ve siyaset konsepsiyonlarını ortaya atan XVIII. Yüzyıl yazarları da bu görüşleri sarsılmaz bir inançla benimsemişlerdi. Bunun en bariz sebebi, yazarların Asya hakkında son derece sathî ve çoğu kez de garazkâr bilgilere sahip olmalarıydı. Ne onlar bundan utanmışlar, ne de Ön Asya dağlarında veya Hindistan yahut Çin’de dolaşan Fransız ve Alman seyyahlar onların görüşlerini çürütmüşlerdi. Kendilerine göre yegâne değer olan Avrupa kültürünü tehdit eden vahşiler listesine Ruslar’ı da soktular. Bunu yaparken de Rossya’nın 240 yıl boyunca önce Büyük Moğol Ulusu’nun, arkasından Altın Orda’nın bünyesinde yer almış olmasını gösterdiler. Kendi halinde mantıklı bir görüş; ama asla doğru değil. XVIII. Yüzyılda, Fransa’dan sadece ilim tahsil ederek değil, hazır konsepsiyonları da beyinlerine nakşederek dönen Rus petimetrleri, Ruslar’ın ve Tatarlar’ın doğulu barbarlar olduğu şeklindeki peşin hükümleri de beraberlerinde getirdiler ve bu görüşlerini çağdaşlarına en güvenilir tarihî bilgi olarak aşıladılar. Bu uyduruk bilgiler, A. S. Puşkin’i dahi zehirledi. Nitekim Puşkin şu satırları yazacaktı: “Rusya yüksek kültürüyle tebarüz etmiş bir ülkeydi. Onun göz alabildiğince geniş ovaları, Moğollar’ın gücünü emerek, istilayı Avrupa sınırında durdurdu. Esaret altındaki Rusya’yı arka cephede bırakmayı göze alamadıkları için tekrar doğudaki bozkırlarına döndüler.” Acaba öyle miydi? Gerçekten Avrupa’nın Moğollar tarafından ele geçirilme tehlikesi mevcut muydu? XIX. Yüzyıla ait tüm bilgi ve kitaplar, Asya’dan yolları üzerindeki halkları da peşinden sürükleyen

EMPİRİK GENELLEŞTİRME

271

karınca sürüsü gibi kalabalık insanların çıkıp geldiklerini ileri sürmüşlerdi. Halbuki şimdi Moğollar’ın yaklaşık 600 bin kişi olduklarını, Çin ve Kore ile Orta Asya, İran ve yakın çevrelerde, üç cephede savaşan ordularının ise topu topu 130-140 bin süvariden ibaret bulunduğunu biliyoruz. Yine aynı dönemde Rusya’da 6 milyon, Polonya ve Litvanya’da 1,6 milyon insan yaşıyordu. Keza İtil civarında (Povolje’de) 700 bin, Don ve Karpatlar arasında uzanan bozkırda 500 bin insan berhayat idi. O dönemde Fransa’nın nüfusu 20 milyona yaklaşmıştı. Bir o kadar da İtalya ve Germanya’da vardı. İngiltere’nin nüfusu ise 3 milyondu. Dört bir yandan koruma altına alınan XIII. Yüzyıl Avrupası için söz konusu tehlike, fiilî olmaktan çok psikolojikti. Ne var ki, XVIIIXIX. Yüzyıl naşir ve düşünürleri, kendilerini meşgul eden, ama ne olduğu fiilen bilinmeyen konularda fantazi üretiyorlardı. Asıl mesele başka noktada. XIII-XIV. Yüzyıl Rus insanı, toplum çıkarları uğruna, bazen Rusya’yı yakıp yıkmak, bazen de gerçek Hristiyan saymadıkları “Grek âyinlerini benimsemiş rafızîler” olarak gördükleri Ruslar’ı boyunduruk altına almak amacıyla saldıran Alman feodallerini, Hansa tacirlerini, İtalyan prelatlarını ve Fransız şovalyelerini koruma işini üzerine alsındı? Esasen Avrupa’nın Rusya sayesinde kurtulduğu teorisi, ne yazık ki bugüne kadar doğru dürüst anlaşılmış değildi. Mongolofobi dediğimiz hastalığın kökünü, Moğol savaşçılarının çıkıp geldiği XIII. Yüzyılda aramak gerekir. Avrupalıların, esasen onlardan daha önce Romalılar’ın ve Grekler’in, bozkırlı barbarları–İskitler’i ve Hunlar’ı sevmedikleri itirazında bulunabilirler. Ama burada söz konusu edilenler Hunlar, Türkmen-Selçuklular ve hatta belli bir süre İspanya’nın önemli bir kesimini zapteden Sahara Tavarıkları değil, Moğollar’dır; dolayısıyla mongolofobinin sebepleri XIII. Yüzyılda aranmalıdır. Çünkü o tarihe kadar ne Moğol adı duyulmuştu, ne de onlar tarih sahnesine çıkmışlardı. İn situ gözlemlenen her olayın geçmişte, bazen yakın, bazen de uzak zamanda, bir başlangıcı vardır; ama kesinlikle sonsuz değildir ve muhtemelen bu, insanlık tarihinin her binyıllık dönemi için geçerlidir. Kısacası anlatılan her şeyin bir mazisi, bir tarihi vardır. Binaenaleyh her sürecin tarihi, şu veya bu sebebin söz konusu sürecin başlamasına yol açtığı o bir anlık zamanın devamıdır. Rusya’nın ve Moğolistan’ın, Orta Çağ Batı Avrupalılarınca asla tam olarak bilin-

272

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

meyen halkların sevimsizliği konuyla ilgili “kara efsane”nin ortaya çıkışına, başlangıcın gerçek izlerine bizim çalışmamız ışık tutmuştur. Bu çalışma, önemli bir hastalığa, yani pek çok hayata malolan, pek çok gereksiz ve anlamsız acıları doğuran yanılgı hastalığının teşhisine benzer. Atalarımızın akl-ı ferasetinin hakkını vermeliyiz. Onlar, insanlığı yok etme sistemi gibi yanlış bir tavırdan yana olmadılar. Kendilerine benzemeyen çevre halklara dahi eşit muamelede bulundular. Bu yüzden, komşuları yok etmeyi değil, halkların dostluğu prensibini düstur edinerek yüzyıllık savaşlarda yoruldular. İşte, Rus okuyucusunun atalarımızın hem Doğuda, hem Batıda savaşmak zorunda kaldıklarını anlamasının neden önemli olduğunun izahı. Ama aynı şey, 1204’de “rafizîlerin” başkenti Konstantinopolis’i fetheden ve bir yıl sonra da Hadrianopolis önlerinde Bolgarlar ve Polovesler tarafından ağır bir hezimete uğratılan Haçlıların muhteşem zaferlerinin vukû bulduğu XIII. Yüzyıldaki ideologlar için de geçerli miydi? Latin imparatoru Baldouin esir alınmış, Bolgarya’nın başkenti Tırnova’daki bir kulede ölmüş, ama savaş en acımasız dönemine girmişti. Kumanlar, Latin ve Grekler’e karşı acımasız davranıyor; Epir [Yanya] ve Küçük Asya’daki Grek dağlıları şovalyeleri kılıçtan geçiriyor; Dante ise Akdeniz’i kasıp kavuran korsan ve Grekler’i “cehennem” zebanilerine benzetiyordu. Merhamet kelimesi unutulmuştu. Aynı durum, XIII. Yüzyıl başlarında Rusya’da vukû bulmuştu. İsveçliler ve Livon birliği haçlıları, elde ettikleri ilk zaferlerden sonra Aleksandr Nevskiy tarafından durdurulmuş; Daniil Galitskiy ise topraklarını Macar ve Polonyalılar’dan istirdat etmişti. Elbette bunlar geçici zaferlerdi; ancak knàzlar Orda’yla askerî ittifak aktettikten sonra, papalık Avrupasının Doğuya düzenlediği saldırının boşa gittiği ortaya çıkmıştı. İşte burada “akıl” yerini mütehevvir bir hisse bırakmıştı. Orta Çağ Batısında hiç kimse kendi kabiliyetsiz krallarını, başına buyruk şovalyeleri, aç gözlü İtalyan tacirleri, kaybedilen iki yüz yıllık savaşın sorumlusu olarak görmüyordu. O sıralar revaçlanması mümkün gözükmeyen bilime sarılarak bir çıkış yolu bulmaya çalışmak suretiyle kendisine zafer imkanı vermeyen düşmanları suçluyorlardı. Burjuva psikolojisinin bilime karşı mütecavizliğinin tek örneği, ne yazık ki bu değildir.

YEDİNCİ BÖLÜM TOHTAMIŞ VE ZAMANI

Kaybolan Azamet (İlk yaklaşım - Süper-etnos boyutu) ❖ Kök Orda (İkinci yaklaşım - Etnos boyutu) ❖ Kaçınılmaz Hesaplaşma (Üçüncü yaklaşım - Süb-etnos boyutu) ❖ Devlerin Düellosu ❖ Ak Orda ❖ Kesitler

XXVIII. KAYBOLAN AZAMET (Birinci yaklaşım – Süper-etnos boyutu)

189. İran’da Moğollar’ın İran’a Hristiyanlığın hâmileri olarak geldiklerini hatırlayalım. Nesturîler ve onlara katılan Yakubîler (Monofizitler), Merkezî Asya’da oldukça kalabalık ve etkiliydiler. 1260’da Suriye’yi Müslümanlar’ın hâkimiyetinden kurtarmışlardı ve Kudüs surlarına uzak değillerdi. Fakat Avrupalı Haçlıların ihaneti ve Müslüman Berke-han’ın tahta oturduğu Altın Orda’nın kopuşu, Ayn-Calud (Galile’de) yakınlarında hezimete yol açmış, bu olaydan sonra Moğollar Fırat ötesine atılmış ve savunmaya geçmişlerdi. Moğollar, iki cephede birden savaşmak zorunda kalmışlardı. Bunlardan biri Mısır Memlükleri, diğeri Altın Orda idi. Esasen Altın Orda’da ahalinin büyük kesimini Kıpçaklar teşkil ettiklerinden, bir noktada savaş Türkler’le Moğollar arasında cereyan ediyor sayılırdı. İran Moğolları hiçbir yerden yardım alamazlardı. Çünkü yegâne müttefikleri olan hakan-ı kebîr Kubilay, kırk yıldır kendi halkıyla, yani başlarında yeğeni Kaydu’nun bulunduğu Batı Moğolları’yla savaş halindeydi. Dolayısıyla İran, tecrit edilmiş vaziyetteydi. İlhanlılar, ancak Hristiyanlar’ın, yani Ermeni, Aysor, Suriyeli ve İran’da kalabalık kitleler teşkil eden Şii1 Deylemî ve Horasanlılar’ın desteğiyle ayakta durabilirlerdi. Fakat bu zayıf bir destekti. Argunhan’ın (1284-1291) Fransa kralı Philippe Le Bel’le2 anlaşma dene1 Buniyatov, Z. M. Gosudorstvo horezmşahov-Anuşteginidov, 1097-1231. M., 1986, s. 137. 2 Grousset, R. L’Empire des Steppes, p. 448-451.

276

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

mesi herhangi bir sonuç getirmemişti. Çünkü Avrupa artık Haçlı seferlerinden soğumuştu. Moğollar, İran’ın yerli ahalisine sırtını dayayabilirdi, ama onlar da Müslümandı. Baştan sona kanlı geçen XIII. Yüzyılda, İran’daki Moğol iktidarı tedricî bir surette ve düzensiz olarak kan kaybetmeye başlamıştı. Gazan-han’ın ve küçük kardeşi Olcaytu’nun İslamı kabul edişi, hâkim iktidarla halk kitleleri arasındaki ilişkileri nispeten yumuşatmıştı, ama gerek başına buyruk Moğol emîrler ve gerekse İran orijinli kumandanlar durumdan memnun değillerdi. Olcaytu-han’ın oğlu Ebû Said tahta oturduğunda 12 yaşındaydı. Bu yüzden devleti onun adına Horasan genel valisi Emîr Çoban yönetiyordu. Bu ikpalperest emîr, kendisine özenen diğer emîrlerin çıkardıkları isyan ve çevirdikleri entrikalarla 11 yıl boyunca başarıyla uğraşmayı başarmıştı; fakat 1327’de İran’daki bu son Moğol passioneri bizzat vesayeti altındaki kendi hanı tarafından öldürülecekti. Emîr Çoban’ın iki oğlu da babasının kaderini paylaşmışlardı. Fakat Mısır’a kaçmayı başaran üçüncüsü ise, zamanı gelince, 1335’de Emîr Çoban’ın kızı olan sevgili hanımı tarafından zehirlenen Ebû Said’in isteğiyle Sultan Nasır’ın elinde hayatını noktalamıştı. Bu güzel dilber, babasını ve kardeşlerini öldüren bir diktatörden intikam almak istemişti, fakat esasen kocasını öldürmekle bütün bir devleti mahvetmişti; çünkü artık her şey olabilirdi. Nitekim İlhanlı hanının ölümünden bir yıl sonra, ümitsizce bir maceraya giren ve “Ser be dar” (“Bırak başın sur kapısında asılsın”) sloganıyla ortaya çıkan Moğol aleyhtarı isyan başladı. Serbedarlar’ı Sâsânî dönemi Perslerinin varisleri olarak görmek cazip gelebilirdi; ama eğer öyle olsaydı, ne Araplar, ne Türkler, ne de Moğollar İran’ı ele geçirebilirlerdi. Anlaşılan Serbedarlar, MoğolPers temas bölgesinde yeni şekillenmiş bir süb-etnostu. Çünkü tam bir asır boyu Moğol genefondu Persler arasına saçılmıştı. Moğollar, Serbedarlar Cumhuriyeti’yle hesaplaşacak durumda değillerdi ve sonunda Gurgan’a göç eden son İlhanlı hükümdarı Tuga Timur-han, Serbedar kumandanlarını müzakere için davet etmişti. Fakat Orda’ya gelirken bir ihanetten işkillenen kumandanlar, Moğollar’dan atik davranmayı kararlaştırdılar. Ziyafet sırasında Serbedarlar’dan birisi birden hanı hançerleyerek öldürdü. Diğerleri de sarhoş Moğollar’a saldırarak kaçmayı başaramayanların tamamını kat-

K AY B O L A N A Z A M E T

277

lettiler. Böylece 13 Aralık 1353’de Moğollar’ın İran hâkimiyeti sona ermiş oldu. İlhanlıların halefleri olan Celayirler, her ne kadar aslen Moğol değillerse de, Çingizî değillerdi ve Yasayı uygulamadıkları gibi, bogatır da sayılmazlardı. Bu yüzden tarihçi ve etnoloğun dikkatini çekmemektedirler.

190. Uzak Doğuda Çin’in Moğol hâkimiyetinden kurtuluşu biraz farklıca olmuştu. Yüan İmparatorluğu’nda Moğollar önemsiz bir azınlıktılar. Çünkü (gerçek Moğol olanlarla birlikte) imparatorluk nüfusunun % 2’sinden daha az bir kesimini teşkil ediyorlardı. Bu durumda iktidar ancak yerli ahaliden herhangi bir kesimin desteğiyle tutunabilirdi ve bu yüzden Yüan hanedanı Budist cemaatinden para esirgemediği gibi, Kuzey Çinli valilere de bir takım imtiyazlar tanımıştı. Ne var ki Budizm, bir teşkilat (örneğin Katolisizm) olduğu kadar, bağımsızlık yanlısı bir hareketti ve dolayısıyla Moğollar’a karşı adavet besleyen bir mezhepti: “Beyaz Lotus”. Bu teşkilat, XII-XIII. Yüzyıllarda “Beklenen Maitreya” (Müstakbel Budda–Kurtarıcı) gizli mezheplerle kaynaşmıştı. Kolayca altedilebilen ve pek çok kurban veren küçük isyancı grupları organize etmek suretiyle Moğollar’a karşı sürekli mücadele ediyordu. Hürriyet mücadelelerinin bu kuluçka dönemi, Çin’e acı ve can kaybından başka hiçbir fayda sağlamadı. Durum, ancak kitleler baş kaldırdığı zaman değişecekti. Kaydetmek gerekir ki, Kubilay’ın torunları hiçbir siyasî ve askerî özelliğe sahip değillerdi. Onlar, güçlü hanlardan Çin imparatorlarına dönüşmek suretiyle anayurtlarıyla bağlarını koparmış, fakat bu arada ne itaat altına alınan Çinliler’in sempatisini kazanabilmiş, ne de yeni vatana uyum sağlayabilmişlerdi. Ziraatçi bir ülkenin, Huang-ho gibi büyük nehirlerle bezeli verimli vadilerin ekonomisinin ne anlama geldiğini anlamıyorlardı. 1334’de meydana gelen kıtlık sırasında yaklaşık 13 milyon insan ölmüş, aynı felaket 1342’de tekrar yaşanmıştı.3 1344 ise Huang-ho Nehri bendini yıkarak, üç eyaleti sular altında bırakmıştı. Yönetim ancak o zaman set yapmanın gerekli olduğunu anlamıştı. 1351’de 150 bin köylü 20 bin kişilik bir ordunun refakatinde 3 Grijimaylo, Zapadnaya, s. 508.

278

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

ziraat işlerinde çalıştırılmak üzere göçürülmüştü. Köylüler, kendi aralarında çabuk anlaşmışlar ve her şey o an başlamıştı! “Beyaz Lotüs” ajanları, göçürülen çiftçilere “Maitreya’nın geldiği” ve “Ming hanedanı imparatorunun doğduğu” konusunda müjdeli haberler iletmişlerdi. Kırbaç zoruyla çalıştırılan ve baştaki yönetimin hunrizliklerinden bıkıp usanan çiftçiler, bu ajanların peşlerine takılarak başlarını kırmızı atkılarla örttüler. Bir gece içinde Çinliler’in evlerinde istirahat eden bütün Moğol askerleri parça parça edilmişti. Fanatizmin elektriklendirdiği âsilerin sayısı kısa süre içinde 100 bine ulaşmış ve tüm Kuzey Çin isyan dalgalarıyla çalkalanmıştı. Asilerin sloganı basit ve ilkeldi: Sung İmparatorluğu’nu yeniden kur! Her köylü savaşçı ölmeye mahkumdu. “Kızıl ordu” isyanı, Jakerlerin kaderini paylaşacaktı. Köylüler arasında disiplin sağlamak mümkün gözükmüyordu. Hatta tek bir kumanda merkezi teşkil etmek de imkansızdı. Asiler, elde ettikleri ilk zaferlerden sonra “haydutlara dönüşmüşlerdi.”4 Bu durum, “kızıllar” Moğollar’dan daha kudurgan hale geldikleri için “adalet”–“ibin”5 birlikleri teşkil eden toprak ağalarının karşı çıkmasına yol açmış ve isyan 1363’de bastırılmıştı. Tam bu sırada fakir köylüler arasından çıkan dahi kumandan, rahip ve asker Chu Yuanchang’ı başlarına geçiren güneyli toprak ağaları, memurlar ve Budist rahipler oyuna katıldılar. Chu, “kızıllar” isyanına katılmış ve askerî rütbeler elde etmişti.. fakat tam zamanında birliklerini güneye kaydırarak, oradaki tüm halk tabakalarını isyana sevketmişti. Karmaşık sistemler, basit sistemlerden daha sağlamdır. Disiplini sağlayan ve yağmayı yasaklayan Chu Yuanchang, zafer üstüne zafer kazanmaya başlamıştı. Ordunun iaşe ihtiyacını karşılamak için askerî koloni sistemine benzer bir sistem getirmiş; gönüllüleri ürün toplamaya ve düzene uyak uydurmaya mecbur bırakmış; toprak ağaları ve memurlarla olan ilişkilerde ise “mevkiye göre davranmıştı”.6 Millî konsolidasyon, savaşlarda daha önce Moğollar’dan yana ağan zafer ibresini kısa sürede değiştirmişti. 20 yıllık başıbozukluk4 Oçerki istorii Kitaya s drevnosti do “opiumnıx voyn”/ Pod. red. Şan Yüe. M., 1959, s. 382. 5 Borovkova, L. A. O borbe kitayskogo naroda protiv mongolskix zavoyevateley v seredine XIV v.//Tataro-mongoly v Azii i Evrope, s. 426. 6 Oçerki istorii Kitaya, s. 398.

K AY B O L A N A Z A M E T

279

tan sonra “kızıl savaşçıların” yöneticilerinden önemli bir kısmı Moğollar’la anlaşmış ve onların savaşçısı haline gelmişlerdi. İhanet, ne yazık ki, her yerde görülen bir olay. Chu Yuanchang, hainleri cezalandırmak, Moğol noyonları arasındaki askerî çatışmalardan faydalanmak, “barbarları kovacağı” ve “halkı kötü kaderinden kurtaracağı” vaadinde bulunmak suretiyle Kuzey Çinlileri arasında şöhret yapmak zorundaydı. Chu Yuanchang, 1368 yılının ocak ayında aldığı bu tedbirlerden sonra kendisini Ming hanedanı imparatoru olarak ilan etti. İlkbaharda ise orduyu kuzeye göndererek, kendisinin P’eiping adını verdiği Moğol başkenti Ta-tu’yu (Pekin) ele geçirdi. 1369’da Moğollar Kuzey Çin eyaletlerinden sıkılıp çıkarılmış, fakat bu olaydan sonra uzun soluklu çarpışmalar başlamıştı. Saldırılar ve çatışmalar, Ming İmparatorluğu ordusunun Moğolistan’ın içlerine kadar girerek, Karakorum’u yıktığı 1380 yılına kadar devam edecek; fakat Çinliler nihai zaferi ancak son Moğol hanı Tögüs Temur’un mağlup edilip, savaş meydanında öldürüldüğü 1388 yılında elde edeceklerdi. Bu felaketten sonra Moğolistan uzun sürecek bir anarşi dönemine girdi ve sonuçta Oyratlar Moğollar’dan ayrıldılar. Artık “başına buyruk insanların” passioner patlama atâleti sönmüş ve üzerinde durmayacağımız yeni bir tarihi dönem (1388-1688) başlamıştı.

191. Mâverâünnehir ve Yedisu Orta Asya’da yer alan ve düşman devlet ve savaş yanlısı halklar tarafından çevrelenmeyen Çağatay ulusu, galiba haline şükretmeliydi. Halbuki XIV. Yüzyıl müellifi el-Ömerî şöyle yazacaktı: “... Türkistan’da sadece daha az veya daha fazla yıkılmış harabelere rastlanabilirdi; biraz daha gidilirse, gür bitki örtüsüyle çevrelenmiş bir köye rastlanacağı zannediliyordu. İnsanlarla karşılaşma ümidiyle daha ileriye doğru gittikçe, karşınıza yalnızca boş evler çıkıyordu. Hayatta kalanlar, sadece çiftçilikle uğraşmayan göçebelerdi.”7 Ama hayat orada göçebeler için de cazip değildi. XIV. Yüzyılda 70 sene boyunca Çağatay ulusunda yaklaşık 20 han değişmiş; üstelik de her değişiklik sırasında oluk oluk kan akmıştı. Ama bu olaylar kaleydoskopunda dahi sebep-sonuç ilişkilerinin ve kurallara uygun patlamaların uzantısını görmek mümkün. 7 Grijimaylo, Zapadnaya, II/510.

280

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

O sıralar Orta Asya’da Türkleşmiş Moğollar (Celayirler ve Barlaslar) ile hanların tarafında yer alan Moğollaşmış Türkler ve güçlü emîrlerin nükürleri olan Semerkand Serbedarları ve Mugal8 [Mogol]* göçebeleri gibi hayli kalabalık olan Müslüman ve Hristiyanlar birbirlerini asıp kesiyorlardı. Kısacası Çağatay ulusunun bünyesinde yaşayan her insanın pek çok düşmanı ve çok az gerçek dostu vardı. Kebek-han (1318-1326), ülkeyi düzene sokmayı denedi. Başkenti bozkırdan güneye taşıyarak, orada kendisine yurt değil, bir saray kurdu ve yerleşik halk lehine bir yönetim reformuna gitti. Fakat Kebek-han, Hindistan’a bir yağma seferi gerçekleştiren kardeşi Tarmaşirin tarafından öldürüldü. Ne var ki Tarmaşirin, Hindistan seferi sırasında Moğollar’ı Pencap boylarına kadar iten Delhi sultanı Muhammed ibn-i Toğluk [Tuğluk] karşısında ağır bir hezimet aldı.9 Kendilerini Deylemîler’e, Gazneli Mahmud’un gulamlarına, gözü dönmüş Selçukîler’e, acımasız Horezmliler’e ve tabii ki Moğollar’a karşı korumaktan bütünüyle âciz olan İran ve Orta Asya yerleşik halklarının XIV. Yüzyılda olağanüstü bir enerji ve savaşma kabiliyeti kesbederek, uğruna insanların ölümü göze almaya başladıkları prensipler edinmeleri şaşırtıcıdır. Acaba bu âni sıçrama nereden ortaya çıkmıştı? Horasan Serbedarları, sadece İlhanlı Moğollar’ın değil, Herat’ı hâkimiyet altında tutan komşu Kertler’in de düşmanıydılar. Serbedarlar, Şii; Kertler ise Sünnî idiler; ancak, cahil Afganlar’ı ve Persler’i hiç kimsenin çıkarına olmayan savaşlara iten sâiklerin dogmatik farklar olmadığı düşünülebilir. Müslümanlar, Hristiyanlar, Zerdüştîler ve Türk-Teñrîler [Tengriye inanan Türkler), Orta Asya’da 500 yıldan fazla bir süre bir arada yaşadılar; fakat her nedense XIV. Yüzyılda birbirlerine düşman olu8 Mugallar : Çağatay ulusundaki Türkler için kullanılan teorik bir tanım. Bunlar bugünkü Kazakistan’daki Büyük Cüzler’in atalarıdır. Kuzeydoğu ulusunda yer alan Moğulistan, Ön-Tien-shan, Doğu Türkistan ve Yedisu’dan ibaretti. * Yazarın kullandığı orijinal kelime “Moğol” veya “Mogol”dur. Bizim kitabın başından beri çeviride kullandığımız Moğol ise Türkçenin dışındaki dillerde “Mongol” şeklinde yazılır. Ancak burada geçen “Mogol” kelimesi pek çok kaynakta “Mugal”, “Mogıl”, “Moğıl” şekliyle zikredildiği için biz “Mugal”ı tercih ettik. (çev.) 9 Grousset, L’Empire, s. 414.

K AY B O L A N A Z A M E T

281

verdiler. Gençlik yıllarında Budist Darmaşila* adını taşıyan Tarmaşirin-han, Müslüman olarak Alaaddin adını almıştı. Ama Yedisu ve Issık-Kul sahillerinde yaşayan göçebeler buna tahammül edemeyip, 1334’de onu öldürdüler. İsyancıların elebaşları, Almalık ve Pişpek10 ahalisinin önemli bir kesimini teşkil eden ve sırtlarını bu şehirlere dayayan Nesturîlerdi. Başlarında bulunan hanları Cenkşi** 1334-1338 yılları arasında hükümdarlık etmiş, Yohannes tarafından vaftiz edilen oğlu han olamamıştı. Müslümanların tepkisi kanlı çatışmalara yol açmış ve emîrlerle kavga eden, acımasız tiran, Kazan-han’ın tahta geçmesiyle birlikte 1343’de sona ermişti.11 Kazan-han, 1346’da hezimete uğrayarak, hayatını kaybetti. Onu mağlup eden Emîr Kazagan ise, 1361’de Türkistan’ı âsi emîrlerin elinden yolup almayı deneyen Moğol hanı Toğluk-Temur’un kışkırtmasıyla 1358’de öldürülmüştü. Fakat savaş uzayacak ve Moğulistan [Moğılistan] tahtına 1362’de babasının ölümü üzerine İlyas-hoca12 geçecek.. ve birden Timur tebarüz edecekti! Artık burada biraz soluklanarak, bu karmaşık duruma bazı açıklamalar getirme vakti geldi. Moğulistan, göçebe; Türkistan ise, yerleşik-göçebe bir devletti ve üstelik ahalisinin büyük kısmını Tacikler ve yerleşik Türkler teşkil ediyordu. Türkistan hanları bu iki halkı barış içinde bir arada tutmak istiyor; ancak, bunların başlarında bulunan ve tıpkı Avrupalı feodaller gibi birbirleriyle serbestçe savaşmak isteyen emîrler, ahaliyi birbiriyle düşman hale getiriyorlardı. Emîrleri Türk süvarileri desteklediği için, hanların onlara karşı çıkması mümkün değildi. Ne var ki emîrlerin elde ettikleri zafer anarşiye yol açacak ve Türkistan Mugallarının “cete”, yani haydut dediği insanların ortaya çıkmasına zemin hazırlayacaktı. Mugallar, bir süre sonra tahkir amacıyla Türkistanlılar’a “karaunas”13 yeni melez diyeceklerdi. Etnik farklılaşma, XIV. Yüzyılda artık kendini göstermişti. * Darmaşila : Şila’nın destekçisi, Şila taraftarı, Şila kanunu anlamına gelmektedir. (çev.) 10 Grousset, L’Empire, s. 414-415. ** Cenk kişi, yani savaşçı. (Çev). 11 Grijimaylo, Zapadnaya, s. 515. 12 K. E. Bosworth (Müsülmanskiye dinastii, s. 197) Toğluk-Temur’un ölümünü yanlışlıkla 1370 yılı olarak göstermiştir. 13 Yakubovskiy, A. Yu. İstoriya Uzbekistana. Taşkent, 1950, s. 337.

282

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Ancak, üçüncü bir güç daha vardı: Tacikler. 1365’de Emîr Hüseyin ve Emîr Timur’u mağlup eden İlyas-hoca, Semerkand’a geldi, fakat halkın yağmalanmasından korkan yerli Serbedarlar tarafından püskürtüldü. Serbedarlar’ın beyleri Emîr Hüseyin’le görüşme yapmak amacıyla kandırılmış ve katledilmişlerdi. Bu olaydan sonra Belh emîri Hüseyin’le Keş emîri Timur arasında iktidar savaşı başladı. Neticede 1370’de Timur bu mücadeleden zaferle çıkarken, verilen namus sözüne güvenerek teslim olan Emîr Hüseyin, öldürüldü.* Zengin ve kültürlü bir ülkenin bir yüzyıl boyunca kan deryasına dönmesi için, yükseliş ve atâlet safhasında olduğu gibi yavaş değil, hızlı bir enerji potansiyeli değişimi gereklidir. Burada müstekar sistemi sarsarak birkaç kimerik süb-etnos doğuran güçlü ve âni passioner kabarma meydana gelmişti. Canlı organizmanın biyokimyasal enerjilerinin bir sonucu olan passionerliğin bir vektörü yoktur, ama onu absorbe eden etnosun mantalitesi tarafından belli bir yöne kanalize edilir. Örneğin, Fergana’dan Irak’a kadar uzanan bölgeye kendi genefondlarını eken, ama kendi menşeleri hakkında büyük bir ihtimalle hiçbir şey bilmeyen Moğol gençlerinden mevrus passionerliğe sahip olmakla birlikte Timur’un sancağı altında toplanan İslam dünyasının İranlıları ve Türkleri böyleydiler. Bu insanların dedeleri korkunç savaşların ateşi altında ana rahmine düşmüş ve dünyaya gelmişlerdi, ama gelenekleri tesadüfi babalarından değil, annelerinden tevarüs edebilirlerdi. Hatta, her ne kadar mensup oldukları boy hakkında bir şeyler duymuşlarsa da (mesela Timur, Barlas; Edigey, Kongirat idi ve her ikisi de bunu biliyorlardı) sporadik tesadüfler bir anlam ifade etmezler. Çünkü dinî inancın ortaya çıkardığı felaket taşkını onları yutmuştu. Başka bir ifadeyle, Moğol passionerliği, ateşi sönmüş İslam ümmetini galvanize etmiş, fakat onun tekrarı mümkün olmayan kültürünü bozmamıştır. Diller, dinler ve estetik normlar muhafaza edilmiş; sosyal normlar ise, gücünü passioner itkiden alan Osmanlı Türkiyesi’nde olduğundan daha az değişikliğe uğramıştır. Ancak, İslam dünyasının basınç gücü, girişkenliği ve virülansı öylesine büyümüştü ki, XIVXVIII. Yüzyıllar arasındaki bütün bir dönem için yeterli olmuştu. XIV. Yüzyılda İran ve Orta Asya Moğolları’nın passionerliği daha hızlı sönmüştür. Fakat onun saçtığı ışık Horasan ve Semerkand Ser*

Emir Hüseyin, Emîr Timur’un kayınbiraderiydi. (Çev.)

K AY B O L A N A Z A M E T

283

bedarları’na yol göstermiş; Amu-Derya’nın güneyinde yaşayan Türkler’le Afganlar’ı da dürtüklemiştir. Aynı ışık, Deylem ve Gurgan’da, kısacası şimdilerde Sır-Derya ve Amu-Derya arası denilen Türkistan ile İran’da hâkim olan İlhanlılar’ın tüm bölgelerinde parlamıştır. O yıllarda, Orta Asya’daki durum, son derece çıdamsız ve ümitsizdi. Çağatay’ın torunları, Moğol, Türk ve Tacikler’den oluşan etnik kimarayı yönetecek kabiliyetten bütünüyle yoksundular. Sadece Moğulistan bozkırlarını, yani göçebelerin alışık olduğu landşaftı yönetebiliyorlardı. Sabık kabile beyleri olan emîrler, birbirleriyle savaşıyor, şehirlerinden Moğollar’ı kovan Serbedar kumandanları, kendi hemşehrileriyle şahsi hesaplaşmalar peşinde koşuyorlardı ki, buna sınıf çatışması demek zordur. Ülkenin muhkem bir iktidara ihtiyacı vardı ve bir adım öne çıkan Timur bunu sağlamıştı. Muhkem bir iktidar, destek alabileceği bir güce muhtaçtır. Bağdat halifeleri, Gazne sultanları ve Horezmşahlar, bu gücü gulamlar–Türk savaşçılar, bazen köleler ve bazen de paralı askerler vasıtasıyla sağlamışlardır. Gulamların içinde bulundukları ülkenin sınıf ve tabakalarıyla ilgileri yoktu. Aksine “başı boş bombalar”dı. Hayatları pahasına cömert bir beye gönüllü olarak hizmet ediyor, en zor görevleri üstleniyor, fakat ne yazık ki çok pahalıya maloluyorlardı. Ne de olsa Roma imparatorları dönemindeki lejyonerler veya Komnenos ve Palaiolo-

284

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

goslar’ın “varanglar”ı gibi paralı askerlerdi. Kısacası Timur, bütün peşinden gelenlerin desteğiyle “askerî bir imparator” olmuştu. Timur, bozkır kabilelerini tek bir süper-etnos halinde birleştiren ve sancağı altındaki gönülü halk kitlelerine dayanan Çingis’in varislerini en büyük düşman olarak kabul ediyordu. O da halk arasındaki passioner elitleri seçerek, İran, Gürcistan, Suriye, Hindistan ve İtil-civarı şehirlerinden elde ettiği ganimetlerle ücretlerini ödüyordu. İslam kültürünün son palatini idi ve bu kültürü bir yüzyıl ayakta tutmuş; ama ne yazık ki zafer ve hülyaları çok pahalıya malolmuştur. İran, Timur’un zaferinden sonra bir daha belini doğrultamamıştır. Çağatay ulusunun dört bir yana dağıttığı bozkırlı unsurlar, Yedisu (cete), Talas, Issık-Kul çevresi, T’ien-shan’ın kuzey etekleri ve Kaşgarya’da idiler. Böylece ahalisini Türkler’in, baştaki yönetici kesimi ise, Emir Kamerüddin’in Toğluk-Temur’un ölümü üzerine onun veliaht oğlunu katlederek, tahtı gaspetmesiyle sona eren Moğol hanedanlarının teşkil ettiği Moğulistan böyle teşekkül etmiştir. Mâverâünnehir’de olduğu gibi, Moğulistan da Moğollar iktidarı Türkler’e kaptırmış; fakat bu, Büyük Bozkırla İslam Dünyası arasında süregiden savaşları sona erdirmemişti. Hanların etnik mensubiyeti, süper-etnosların çatışma zemininde artık bir anlam ifade etmiyordu. Gerçekten de Timur, Kamerüddin’e karşı bir dizi saldırı düzenlemiştir. Onun gulamları savunmasız obaları tarumar etmiş, sürüleri alıp götürmüş ve göçebeleri açlık ve sefaletin kollarına terketmişti. Talas ve Tokmak üzerinden Çu Nehri’nin yukarı akımlarına ve İli sahillerine yapılan üçüncü akın, bilhassa şiddetliydi. Hatta Kamerüddin’in kızı dahi esir edilmiş ve galibin haremine kaldırılmıştı. Ne var ki Kamerüddin karşı bir saldırıyla cevap verecek, çarpışmalar sırasında “mızrak, kılıç, asker ve kementle çemberi yarıp çıkan” Timur’u pusuya düşürecekti.14 Timur, bu tuzağa karşı düzenlediği cevabî saldırıyla Kamerüddin’i Issık-Kul civarında savaşı kabul etmeye mecbur bırakarak, ordusunu göl boyunca kovalamıştır. Anlaşılan bu zafer de istenilen sonucu sağlamamıştı ki, 1377’de altıncı bir saldırı düzenlendi, fakat Kamerüddin yine sessiz kaldı. 14 Grousset, L’Empire, s. 500-501.

K AY B O L A N A Z A M E T

285

Şans, kuzeyde Timur’un yüzüne gülüyordu. 1376’da Timur’un tahta oturttuğu Tohtamış, Ak Orda’yı ele geçirmiş ve gasıp Mamay’a karşı ölüm kalım seferine çıkmıştı. Anlaşılan Timur, yavaş yavaş Büyük Bozkır’ı hâkimiyet altına alıyordu..

192. Altın Orda 1235’de Çin seferini tamamlayan Moğollar, “büyük batı seferini” başlatmış ve Adriatik Denizi’ne kadar gelmişlerdi. Ancak, 1242’de ordularını geri çekecek ve Saray şehrini kurdukları Aşağı Volga sahillerine yerleşeceklerdi. Macaristan ve Polonya, vakit geçirmeden Roman-o-German süper-etnosu bünyesine katılmışlardı. Çünkü Moğollar, hiçbir yere garnizon bırakmıyorlardı ve Macar ve Polonyalılar’ın kimseye karşı hürriyetlerini savunma mecburiyetleri yoktu. Rusya, daha değişik bir durumdaydı. 1204’de Haçlılar tarafından ele geçirilen ve tepeden tırnağa yağmalanan Bizans’ın kaderi onu bekliyordu. Zırhlı süvariler ve arbaletçiklerle (otomatik ok atan makinalarla) donatılmış düzenli şovalye orduları, Rus knàzlarının drujinalarının bölünmüşlüğünden yararlanarak, birkaç zafer kazanabilirlerdi, ama uzun süren bir savaşı kazanmaları mümkün değildi. Halbuki böyle bir savaş kaçınılmazdı; çünkü papa Ortodokslara karşı Haçlı seferi ilan etmişti. Bu şartlar karşısında Vladimir knàzı Yaroslav, 1243’de diğer knàzları toplayarak, “kaan”ı çar olarak kabul etmeleri ve Borcigin boyunun önderi Batu’yla ittifak aktetmeleri teklifinde bulundu. Bu tanıma, kimseye bir külfet getirmiyordu. Yaroslav, sadece Papa IV. İnnocent’in 1245’deki Lyon konsilinde Moğollar’a karşı ilan ettiği savaştan çekilmişti. Yaroslav’ın oğlu Aleksandr Nevskiy, Berke-han’la bir savunma anlaşması yapmak suretiyle daha büyük mesafe katetmiş; Rusya’ya karşı Haçlı seferi düzenlenmemiş ve böylece Rusya hem otonomisini kaybetmeden, hem de Bizans’dan tevarüs ettiği kültürüne halel getirtmeden Cuçi ulusu bünyesine girmişti. Cuçi ulusu, üç ordayı bünyesinde toplamıştı: Ak, Kök ve Velikorossya’nın iltihak ettiği Altın Orda.15 Tatarlar’la ittifak aktetmeyen 15 Ne yazık ki Batı tarihçiliğinde Cuçi ulusunun üç değil, iki ordaya taksim edildiği görüşü kabul görmüş, Kök Orda hiçbir temele istinat edilmeden görmezlikten gelinmiştir. (Bkz. Grousset, L’Empire, s. 470).

286

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

knàzlıklar, XIV. Yüzyılda Polonya ve Litvanya tarafından ele geçirilmişler; Tatarlar da onları kendileriyle birleşmeye zorlamamışlardı. Moğolar, bu ulus içinde önemsiz bir azınlık teşkil ediyorlardı. Cuçi ulusu, İran ve Orta Asya’dakinden biraz daha üst seviyede bir kimerik bütünlüktü. Saray’da iradeli ve enerjiç hanlar oturduğu sürece Orda güçlü bir devlet olarak kalmıştı. İlk sarsıntı ise 1312’de, İtil-civarı -Müslüman, tüccar ve gayr-ı tüccar- ahalisinin, atalarının dinini terketmeyi reddeden 70 Çingizî prensi ve tüm noyonları hemen katlettiren Özbek-han’ın yanında yer almasıyla meydana gelmişti. İkinci sarsıntı, Canibek-han’ın büyük oğlu Berdibek tarafından öldürülmesi ve bu olaydan iki yıl sonra, 1359’da onikinci iç çatışmanın–“büyük fetret”in başlamış olmasıydı. Bu zor dönem, kaçınılmazdı. Fetih yoluyla vahit sistem içine “çekilen” etnoslar, ancak passioner gerginliğin yükseliş aşamasında birbirleriyle kaynaşırlar. Burada ise hem XIII. Yüzyıldaki iç savaşlarda savaşçılarını kaybeden Moğollar, hem de artık bâkiye haline dönüşmüş bulunan yerliler arasında bir çöküş yaşanmaktaydı. Bunun tek istisnası, yeni bir etnogenez aşamasına giren ve passioner düşmanı Litvanya’ya karşı Altın Orda’nın gücünden faydalanmayı başaran Velikorossya idi. Hülegü’nün oğullarıyla girilen uzun süreli savaş istisna tutulursa, Altın Orda’nın dış politikası yeterince barışçıydı. Litvanyalılar’la arada bir vukû bulan çatışmalar, Ak Orda içindeki kanlı taht kavgalarını bastırmak için gönderilen münferit askerî birlikler ve İran İlhanlıları’yla sürdürülen anlamsız tekmeleşme,– bütün bunlar barışı bozan şeylerdi. Fakat bu durum, ne devleti kurtaracaktı, ne de hanedanı. Kimerik sistemde bağlar, ilave bir ağırlığı çekebilecek kadar sağlam değildir. İşte Altın Orda’da da durum böyleydi. Ve böyle bir dönemde tarih sahnesine, hikayemizin kahramanı Tohtamış-han çıkmıştı.

193. “Büyük Fetret” Saray şehrinde işlenen ve Altın Orda’yı mahvoluşun eşiğine getiren bir dizi cinayet, Rus knàzlarınca hayli endişeyle karşılanmıştı. Canibek’in ortadan kaldırılması, onları ümit vaadeden bir müttefikten mahrum bırakmış; pederkûş Berdibek ise 1359’da kendini Canibek’in oğlu diye tanıtan maceraperest Kulpa tarafından öldürülmüş-

K AY B O L A N A Z A M E T

287

tü. Böylece Batu hanedanı hanları silsilesi kırılmış ve Doğu Avrupa’nın en güçlü devletini Doğudan ve Batıdan gelecek istila hareketlerinin hedefi haline dönüştüren iktidar kavgaları başlamıştı. Kulpa, altı ay iktidarda kalmış, fakat o da kendisini Canibek’in oğlu diye tanıtan Nevruz tarafından katledilmişti. Göründüğü kadarıyla Nevruz, düzeni yeniden sağlamak için ortaya atılmıştı. Çünkü Rus knàzları “Nevruz’un huzuruna gelerek, onu kendi knàzlıklarını taksim eden bir hükümdar gibi saygıyla selamlamışlardı.”16 Her bir knàz, ünvan ve mevkisini pekiştirmiş, Suzdal-Nijni Novgorod knàzı Dmitri Konstantinoviç ise 1360 ilkbaharında fazladan bir de büyük knàz payesi koparmıştı.17 Düzen yeniden sağlanmış gibi görünüyordu ki, 1360 yılı içinde Şeyban’ın (Cuçi’nin oğlu) torunu Hızır (Hıdır-bek), Kök Orda ordularıyla Yayık tarafından çıkageldi. Nevruz ölmüş; daha kötüsü, Canibek’in dul hatunu hanşa Taydula da öldürülmüştü.18 Bu hatun Başpiskopos Aleksey’in, dolayısıyla tüm Rusya’nın hâmisiydi ve Rusya’nın bu himayeye çok ihtiyacı vardı. Böylece Altın Orda, Kök Orda olmuştu.19 Rus knàzlarına göre Hızır-han, “halim selim ve barış yanlısı” bir yöneticiydi.20 Rus knàzlarından sadece bir şey talep etmişti: Volga civarında karakçılık yaparak, Rus ve Tatarlar’ı yağmalayan Novgorodlu kellekeserlerin kendisine teslim edilmesi. Büyük Knàz Dmitri Konstantinoviç, Andrey Nijegorodskiy ve Konstantin Rostovskiy, yapılan yağmalar kendi tebaalarına da zarar verdiği için bu talebi seve seve yerine getirdiler. Ama ne yazık ki, Hızır-han’ın aralarında 1361’de kendi babasını öldüren oğlu Temir-hoca’nın da bulunduğu silah arkadaşları başka bir kuşağın insanlarıydılar. Mel’un evlat, bu olaydan altı gün sonra Mirza Mamay tarafından öldürülmüş ve tahta Abdullah [Abdalla] adında biri oturtulmuştu. Korkuya kapılan knàzlar Saray’dan kaçmış; Mamay, Abdullah’la bir16 Ekzemplyarskiy, A. V. Velikiye i udelnıye knyazya severnoy Rusi v tatarskiy period s 1238 po 1505 g. T. II. SPb., 1891, s. 405. 17 Age., s. 408. 18 Age., s. 104. 19 Tümen ile Mangışlak arasında yer alan Kök Orda, Altın ve Ak Orda’ya nispetle İslam kültüründen daha az etkilenmiş; savaşçıları bozkır gözüpekliliğini muhafaza ederek, geleneksel step kültürünün amansız müdafileri olmuşlardı. Kök Orda’nın son hanı Tohtamış’tı. 20 Ekzemplyarskiy, Velikiye i udelnıye, s. 405.

288

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

likte Volga’nın sağ sahiline çekilmiş; Orda’da ise (ki artık o, Altın Orda değil, Kök Orda idi) kısa süre sonra yerini Batu’nun küçük kardeşi Tuka-Temur’un torunu Keldi-bek’e bırakan Ordu-Melik tahta cülûs etmişti.21 Ne var ki, restorasyon denemesi başarısız olmuştu. Tahta, kısa süre sonra, Hızır’ın kardeşi olan ve 1364’de kadar iktidarı elinde tutan Mürid oturmuştu.22 1370’de hayatla vedalaşan Şeyh Aziz tahta geçmişti. Bu sırada Mamay Saray’ı ele geçirerek Abdullah’ın yerine Muhammed Bulak adlı birini iclas etti ve böylece Büyük Orda yedi bağımsız prensliğe bölündü.23 Artık sıra, Altın Orda’nın çöküşünden sonra bozkır dünyasında ön plana çıkan Ak Orda’nın yıldızının parlamasına gelmişti. Enerjik Urus-han, Timur’un nüfuzunu Sır-Derya’nın kuzeyine yayma girişimini engellemişti. Ak Orda’nın güney sınırını korumakla kalmayan Urus-han, Cuçi ulusunu yeniden canlandırmak maksadıyla Altın Orda’nın iç kesimlerini de hâkimiyet altına almayı kafasına koymuştu. Eğer Mangışlak hâkimi Tuy-hoca-oğlan Urus-han’a askerî destek vermeyi reddetmemiş olsaydı, bu planın başarıya ulaşma şansı vardı. Tuy-hoca-oğlan, Orda-İçen’in torunu olmasına rağmen, ulusu Kök Orda bünyesinde yer almış; han ise, beylerinin, noyonlarının veya emîrlerin kendisine bağlı olduğundan daha çok onlara bağımlı hale gelmişti. Her halükârda bu durum, hanın kellesini kaybetme pahasına bir hesaplaşmaya girmesini zorunlu kılmıştı.24 İnfaz edilen hanın oğlu Tohtamış, Timur’a25 sığınarak, hizmetine girdi. Birleşmiş bir bozkırla boğuşmayı çıkarlarına kesinlikle uygun bulmayan Timur, prensi bağrına bastı. Aksine Timur, bu birleşmeyi önlemek için savaşmayı göze aldı, fakat elde ettiği kısmî zaferler geniş bir bölgeyi nüfuzu altına almasını sağlayamadı. Daha kötüsü, 21 Grumm-Grjimaylo, G. Y. Djuçidı. Rukopis// Arhiv GO. 22 Ekzemlyarskiy, Velikiye i udelnıye, s. 104. 23 Kama Bolgarları’nın topraklarında Pulad-Temir; Mordva topraklarında Tagay; Saray’da Şeybanîler; Astrahan, Sarayçik ve Kırım’da bağımsız prensler; Karadeniz civarında ise Kırım’daki Ceneviz kolonisi vasıtasıyla Batıyla temas kurmayı deneyen Mamay hüküm sürüyordu. 24 Yakubovskiy, A. Yu. Timur i yego vremya//Istoriq narodov UzbeИстория народов Узбекиkistana. Tawkent, 1960, s. 353. стана. Ташкент, 1960, c. 353. 25 İktidarı ele geçiren Timur ““Gâzi Uluğ Emîr” unvanı aldı. ?????? “ (Bkz. Tiesenhausen, T. II, s. 131, dn. 3)

K AY B O L A N A Z A M E T

289

desteklediği Tohtamış, iki defa çok ağır bir yenilgi almıştı. Son çarpışmanın akabinde Sır-Derya sahiline kadar gelen kahramanımız, elbisesini çıkarıp suya atlayacak, nehri geçmeye çalışacak, fakat arkadan yetişen düşmanlar onu farkederek ok yağmuruna tutacaklardı. Omuzuna saplanan bir okla nehri geçmeyi başaran Tohtamış, bitkin vaziyette kamışlar arasına saklanmış ve bir tesadüf hayatını kurtarmıştı. Timur-bek’in yüzbaşılarından Edigey, vücudundan kan sızan bu çıplak kaçağı bulmuş, giyindirerek otağa götürmüştü. Orada tedavi edilen Tohtamış, Timur’un huzuruna çıkarılmış ve ondan Urushan’a karşı savaşmak için yardım ve askerî takviye almıştı. Urus-han, 1375’da hayatını noktaladı. Oğlu ve aynı zamanda halefi Tok-taki ise babasından iki ay sonra fânî âlemden bâkî âleme göçetti. Tahta kardeşi Timur-Melik geçti. İstisna derecesinde kabiliyetsiz, patolojik özürlü biriydi. Yaptığı tek şey, beylerini ve nükürlerini tedirgin edecek şekilde yemek yemek ve uyumaktı. 1376’da yeni bir sefere çıkan Tohtamış, hiç zorlanmadan Ak Orda’yı ele geçirdi. Arkasından, Volga’nın sağ sahilini elinde tutan Mamay’la gereksiz, fakat ciddi bir savaşa girdiği batıya bir darbe indirdi. Mamay, Çingis’in torunlarından olmadığı için han olamazdı. Aslında Cuçi ulusundan kopmuştu ve dahası, Çingizîler’e düşman kesilmişti. Volga’nın sol sahilleri Kök Orda hanlarının hükimiyetinde, diğer yerler ise ülüşlerini bu titanların elinden kurtaramayan prenslerin kontrolündeydi. Rus vakanüvisleri bu döneme haklı olarak “büyük fetret” devri adını verdiler. Tatarlar’ın bu zor dönemi Litvanya knàzı Olgerd’in işine yaradı. 1362 sonbaharında Dinyeper’in sağ sahillerinde göçebe halde yaşayan üç Tatar mirzasına saldırarak, onlara Siniye Vodı’da (Kök-su) ağır bir darbe indirdi. Mamay, göründüğü kadarıyla kendisinden yana tavır takınmamış bulunan bu mirzaların mağlubiyetinden memnundu.26 Olgerd, Mamay’la yaptığı anlaşmanın verdiği avantajla Çernigov, Novgorod-Seversk, Trubçevsk, Putivl ve Kursk’u işgal etti. Kiyef’de ise mahalli idareyi başta bırakarak, şehri Litvanya’ya kattı. Böylece, uzun süredir Ruslar arasında yaygın olan “batıcılık”, Tatarlar’a da sirayet etti. Bu görüş, ekonomik yönden İtalyanlar, siyasî 26 Şabuldo, age., s. 66

290

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

yönden ise Litvanyalılar vasıtasıyla Bozkır’a sızdı. Batının yegâne düşmanı, o sıralar Rusya’yı yöneten Moskova başpiskoposluğu idi. Tabii olarak bu durum Moskova’yı Mamay’ın en başta gelen düşmanı yaparken, Kök Orda hanları Çingizîler’in müttefiki haline getirdi. Kulikova savaşından önceki durum bu merkezde idi.

XXIX. KÖK ORDA (İkinci yaklaşım–Etnos boyutu)

194. Mamay ve Tohtamış Mamay’ın cesur bir kumandan, kabiliyetli bir yönetici ve kıvrak bir politikacı olduğu konusunda hiç bir şüphe yok. Tohtamış’ın durumu ise biraz karışık. Onu bozkır kültürünün son palatini olarak kabul edebilir, ecdad-ı âlisinin torunlarını ortadan kaldıran kıskanç bir efsane olarak sayabiliriz; ama her iki değerlendirme de yerine oturmayacaktır. Tohtamış’ın kişisel mertliği, her türlü şüpheden hâlidir, fakat devlet işlerini çekip çevirmede sergilediği zeka ve askerî kabiliyet, göründüğü kadarıyla, üzerine yüklendiği misyonla uyuşmamaktadır. Her iki Tatar kumandanın da mağlup edilip, öldürüldüğü gerçeğini göz önünde tutarsak, meselenin doğru olarak ortaya konmadığı görülür. Bir değerlendirme yapmak yerine, başında Mamay ve Tohtamış’ın bulunduğu etnik sistemi izah etmeyi deneyelim. Ne de olsa yöneticinin çevresinde bulunanlar, onun mütalaasına ve fiillerine tesir edemez; fakat sadece sonuncular mâlumdur ve kesindir. Mamay’ın hâkim olduğu topraklarda, Poloves, Alan, Yas, Kasog, Kırım Gotları ve Yahudiler yaşıyordu. Müttefikleri ise Litvanyalılar ve Cenevizliler’di, ama kendisi Moğol asıllıydı. İşte size, kabiliyetli bir kumandan ve diplomat olan Mamay tarafından yönetilen, kalabalık nüfuslu, fakat uluslararası ticaret ve mahalli kaynaklara dayanarak zenginleşmiş tipik bir kimera. Ne var ki, devletinin sistematik

292

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

bağları sûni olduğu için etnogenezin tabii kanunu Mamay’a karşı idi. Nüfusça az olan Moğollar akmatik, Polovesler’in torunları homeostaz, Alanlar ve Kırımlı Gotlar koyu obskürasyon safhasındaydılar. Yaslar ve Kasoglar ise tıpkı Cenevizli İtalyanlar, Konstantinopolisli Grekler ve Hazaryalı Yahûdiler gibi, Mamay’ın devletiyle organik değil, idarî bağlarla bağlıydılar. Görüldüğü gibi Mamay’ın devleti Çingis ulusunun devamı değil, onun antipodu, yani sırtını yerlilere dayayan organize bir devletti. Tohtamış’ın Urus-han’a karşı kazandığı zafer, tesadüfî değildi. Nasıl ki Mamay, Cenevizli aracı tacirlerden maddî ve askerî destek almakla Batı dünyasına sırtını dayamışsa, Tohtamış da Buharalı ve Semerkandlı tacirlerin hâmisi Timur’dan destek alıyordu. Her iki müttefik de samimi değildi. Ekonomik ve kültürel temaslar, tıpkı güneş ışınları ve ılık yağmurların buz kütlelerini eşit şekilde eritmesi gibi, bozkırın tabii ekonomisi, hayat tarzını ve “Moğol etkisiyle gelişen” siyasî sistemini kemirmişti. Süper-etnos boyutundaki temaslar, tıpkı termodinamikteki ılık yağmur damlaları gibi, eşit şekilde tesir ederler. Saf göçebeler, hanlarına inanıyor; ama hanlar, zeki emîrlere ihtiyaç duyuyorlardı. Bunlarsa, ticarî yerleşim birimlerinin şehirli ahalisiyle ilişki içindeydiler ve yüz yılı aşkın süredir Müslüman, dolayısıyla Çingizîler’in düşmanı idiler. Bunlar arasında en kabiliyetlisi Timur’du. Timur, Ok Orda’yı ve Moğulistan’ı mağlup etmiş, fakat coğrafî yerleşimi ve mahalli gelenekleri muhafaza eden iktisadî sistemi sayesinde Sibirya’da yer alan Kök Orda, onun etki alanı dışında kalmıştı. Kök Orda’nın diğer etnos ve kültürlerle belirli ve kesin sınırları yoktu. En geri kalmış bir bölgeydi ve dolayısıyla XIV. Yüzyıl sonlarında Altın ve Ak Orda’da israf derecesinde tüketilen enerji potansiyeli burada muhafaza edilmişti. Halbuki Altın ve hatta Ak Orda, bu enerjisini tüketmeden önce Sibirya ve Mangışlak sakinleri üzerinde hâkimiyet sağlamıştı. Dolayısıyla bu iki bölgede sessizlik hâkimdi, ama Volga ve İrtış’daki passioner gerginlik düşünce, Kök Orda’nın gücü bariz şekilde yukarıya doğru tırmandı ve bu da Tohtamış’ın Volga’nın sol sahilini ele geçirmesine zemin hazırladı. Tabii ki bu durum, Mamay’la aralarında kaçınılmaz bir savaşa yol açacaktı.

KÖR ORDA

293

195. Litvanya ve Moskova Olgerd’in tüm hayatı boyunca tek bir hedefi vardı: Ruslar’ı Litvanya hâkimiyeti altında birleştirmek. Ortodoksları putperestlerden koruyan Başpiskopos Aleksey ise, onun en başta gelen düşmanları arasındaydı. Müslümanlardan korunmak gerekmiyordu. İslamı kabul eden ve Ruslar’a yakın olan Tatarlar, saldırgan değillerdi. “İlk Litvanya saldırısı” 1368’da vukû bulmuş; Olgerd ve Mihail Tverskiy Moskova’yı öyle bir yakıp yıkmışlardı ki, “Tatarlar dahi böyle bir zulüm yapmamışlardı.”1 İlişkiler, iyice gerginleşmişti. 1370’da başpispokos Svyatoslav Smolenskiy’i afaroz etmiş; Çernigov knàzı Roman Mihailoviç, pek çok güneyli knàzla birlikte Moskova tarafında yer almışlardı.2 İkinci askerî faaliyet, Litvanya’nın 1372’de gerçekleştirdiği saldırıydı ve sadece köylerin yakılıp yakılmasına yol açmıştı. Bugüne kadar kimsenin Litvan ve Tatar saldırılarının sayısını karşılaştırmaması da şaşırtıcıdır! Daha önceki savaşlar feodal mücadeleler olarak değerlendirilse bile, XIV. Yüzyılda Litvanya’yla yapılan savaş millî bir karakter kesbetmeye başlamıştı. Bu da gösteriyor ki, Litvanya, yöneticilerin irade ve sempatileri göz önünde bulundurulmadan Batı Avrupa süper-etnosunun bünyesine girmiştir. 1375’de Podolya ve Seversk topraklarını3 hâkimiyeti altına alan Mamay, bu olaydan faydalanıyordu; ancak, Dmitri Moskovskiy 1379’da gerçekleştirdiği tek bir seferle, mahallî Olgerdoviçler’i intizama sokarak, Kiyef ve Çernigov’u Moskova’ya bağladı.4 Mamay, bunun için ona müteşekkir olacak değildi ve esasen artık bunun bir önemi de yoktu. Çünkü Mamay’la olan barış 1374’de bozulmuştu. Orda meselesinde Moskova’da bir görüş birliğinin bulunmadığı muhakkak. Millî ve ideolojik birliğin, hayat tarzının ve hatta sanatın bağımsızlığının korunması, saldırgan Batı ve onun Mamay idaresindeki müttefiki etnik kimera müttefikiyle savaş demekti. Gerçekten de böyle bir ittifakın oluşu, durumu büsbütün gerdirmişti. Bir çoğuna göre Saray’daki hana değil de Mamay’a itaat edip, ona vergi öde1 2 3 4

PSRL. T. X , s. 89-90. Şabuldo, Zemli yügo-zapadnay Rusi, s. 107. Age., s. 105-106. Age., s. 115.

294

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

mek, bir takım imtiyazlar sağlamak suretiyle Cenevizli tacirleri Rusya içine bırakmak ve en nihayet kilise birliğinin sağlanması konusunda papayla uzlaşmak demekti. Sadece bazı boyarların değil, Knàz Dmitri’nin metropolitanlık tahtına göz diken rahibi Mitya gibi din adamlarının da bu platformu paylaşmaları enteresandır. Mamay, baş patrikten icazet alsın diye Mitya’nın kendi toprakları üzerinden Konstantinopolis’e gitmesine izin vermiş, fakat rahip yolda âniden ölmüştü. Bu platforma taraftar olanlar, sakin karakterli, akıllı burjuvalardı. Onlara karşı çıkanlarsa, Sergiy Radonejskiy’in mücadelelerini onayladığı bir grup passioner milliyetçilerdi. Moskova, en rahat ve tehlikesiz Volga yolunun içinden geçtiği Tver, Ugliç veya Nijni Novgorod’dan daha avantajlı bir coğrafî konuma sahipti. Fakat buna karşılık Smolensk veya Ryazan gibi savaşçı istidatlara mâlik değildi. Novgorod’un zenginliğine, Rostov ve Suzdal’ın geleneksel kültürlerine de sahip değildi. Ama atılgan, enerjik ve yenilgi kabul etmeyen insanları bünyesine topladığı için “birleştirme” inisiyatifini elinde tutuyordu. Bu insanların çocuk ve torunları, sadece Moskova’yı atayurtları olarak biliyorlardı; çünkü anne ve nineleri Rus’tu. Onlar, olmayan haklarını savunmak için değil, ödenecek bir devlet maaşıyla iktifa ederek görev almaya can atıyorlardı. Bununla birlikte hizmetleri karşılığında devletin ödediği maaşla geçindikleri için, devlet idealini koruyor, hakları konusunda huzursuzluk çıkarmıyorlardı. Elbette büyük knàz (grandük) maaşlarını vaktinde ödemezse, onlar da karınlarını doyurmak için bir yerlere çeker giderler, devletin başında bulunan kişi de memursuz kalacağı için kendisi zararlı çıkardı. Batı için alışılmadık olan bu orijinal iktidar halk ilişkisi sistemi öylesine cazipti ki, kılıç zoruyla* İslamı kabul etmek istemeyen Tatarlar, Katolisizme sempati beslemeyen Litvanyalılar, vaftizli Polovesler, Meryalar, Muromalar ve hatta Mordvalar Rusya’ya akın ediyorlardı. Moskova’da kadın bol, iş bulmak kolay, yiyecek ucuzdu. Hırsız ve yağmacıları ise İvan Kalita sınır dışı etmişti.. Ancak, barış ve uzlaşı içinde yaşayan bu kalabalık kitleyi tek bir etnos haline ge*

Müslümanların kılıç gücüyle ülkeler fethettikleri doğrudur; ama kimseyi boynuna kılıç dayayarak İslamı kabule zorlamadıkları ittifaken kabul edilmiş bir hakikat iken, yazarın bu saçma sözlerini, bir Hristiyanın İslama klasik bakışı olarak değerlendirmek gerekir. (çev.)

KÖR ORDA

295

tirmek için eksik olan bir şey vardı: Kollektif hareketle şekillenen ve tekemmülü için yüksek gerginlik gerektiren ortak tarihî kader. Bu ruh ise, ancak kuluçka döneminin bitiminde ve etnosun tarihî gelişiminin başlangıcı olan yükseliş safhasında oluşur. Halk, sadece toprağını değil, üzerine hayat ve ahlakını, dünya görüşünü ve estetiğini, kısacası günümüzde orijinal kültür tipi denilen her şeyi bina edeceği prensipleri savunmayı kendisine amaç edindiği an, gücü yeten herkes eline silahını alarak başka dinlere mensup bulunun Poloves, Litvanyalı, Kasog ve Cenevizliler’le (ki onlar da Katolik sayılmıyordu), hatta Litvanyalı Jagaila’ya hizmet eden hain Batılı Ruslar’la savaşmaya gitti. Sadece Novgorodlular umum Rus hareketine katılmaktan yan çizdiler. Onlar, Almanlar Novgorodlular’ı korporasyonun eşit hukuklu olmayan üyeleri kabul etmelerine rağmen, Hansa tacirleriyle imtiyazlı anlaşmalar yapmayı ve temasta bulunmayı daha çok tercih ediyorlardı. Bu yüzdendir ki Novgorod kendini Rusya’dan ayırmış ve ancak yüzyıl sonra düşman bir devlet gibi fethedilerek tekrar kazanılmıştır. Ama mantıklı olalım: Novgorod, eski bir Rus şehri olarak kültür çizgilerini muhafaza ediyordu ve basiretsiz egoizminin kurbanı olmuştu. Moskova’nın çevresinde ise yenilenmiş, hareket kabiliyetine sahip bir Rusya şekillenmişti. Bu özelliğinden dolayı Moskova, Mamay ve Jogaila’nın çeşitli milletlere mensup kalabalık halklarına karşı durabilmiştir. Moskova’nın etnik çeşitliliği ile Mamay devletinin mozaikliğini temel fark olarak müşahede ediyoruz. Moskova’ya etnoslar değil, çeşitli etniklere mensup insanlar, Özbek-han’ın vicdanlarına (atalarının dinine) baskı yaptığı sabık etnoslarından kopan “başıboş atomlar” gelmişlerdi. Yayı kulağına kadar gerebilen ve bir kılıç darbesiyle rakibini omuzundan beline kadar doğrayabilen savaşçıların er meydanıydı bu. Bu insanların Moskova ordusuna alınması, onun seviyesini kısa zamanda dünya standartlarına ulaştırdı. Babaları veya anneleri sayesinde Ruslaşan bu bozkırlı yiğitlerin torunları, bir pusu alayının saldırısının da gösterdiği gibi, babalarının ve dedelerinin öğrettikleri askerlik bilgilerini unutmamışlardı. Mamay’ın elinde ise, mirzanın buyruklarından başka hiç bir şeyi takmayan, birbirine yabancı, farklı halklardan müteşekkil bir konglomera vardı. Dolayısıyla kaybedilen bir savaş, Mamay’ın devletini mukavva bir ev gibi ekiş büküş edebilirdi.

296

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

196. Diplomasi ve Sunduğu İmkanlar Süper-etniksel çatışmalar, kendi hallerinde ancak uzaktan farkedilirler. XIV. Yüzyıl gözlemcisi, knàzlıkları ve ordaları değil, çarları ve hanları görebiliyordu ve bu da doğrudan değil, aksine boyarların, alpautların, kontların ve elçilerin faaliyetleri sayesinde mümkün oluyordu. Her halükârda yöneticilerin faaliyetlerinin ilk genelleştirmesini, onların yakınında bulunan danışmanlarının beyanatlarına istinaden yapıyordu. Örneğin XIV. Yüzyılın ilmî seviyesi, hem Tatarlar’ın, hem de Ruslar’ın 1380’de başına gelen felaketleri böyle açıklamıştır. O dönemdeki durum, gerçekten gergindi. Litvanya, aşağı yukarı tüm Eski Rusya topraklarını ele geçirmiş, Moskova ise Rossya’nın fethedilmiş topraklarını istirdat etmek için didinip durmuştu. Moskovalı voyvodalar 1378-1379’da Turubçevsk ve Starodub şehirlerini fethetmiş; Knàz Dimitri Olgerdoviç Trubçevskiy, kendi şehrini savunmak şöyle dursun, “görülmemiş bir barışçı gayretle” ekabirlere ve mukarrebîne gösterilen bir izzet-i ikramla kabul edildiği Moskova’da almıştı soluğu.5 Bunun üzerine Jogaila’nın amcazâdesi Vitovt, hapishaneden kaçarak Almanlar’a sığınmıştı. Artık Jogaila’nın tahtı sallanıyordu. “Volga ordasının elleri kanlı ve gururlu knàzı Mamay, tüm Orda’yı gele geçirdi. Pek çok çar ve knàzı ortadan kaldırarak, kendisini çar ilan etti. Yine de kendisine güveni yoktu ve kimse ona inanmıyordu. Bu defa tekrar ordasındaki pek çok knàz ve alpautu ortadan kaldırdı. Sonunda sadece adı Orda içinde çara çıkan kişi intihar ederek hayatına son verdi ve böylece Mamay bütün ipleri eline aldı. Halbuki o, Tatarlar’ın kendi çarlarını sevdiğini anladı, bu yüzden korkuya kapıldı; onun iktidarı kendi isteğiyle bırakmayacağını düşünerek, onu ve tüm yakınlarını ve sevdiklerini öldürdü.”6 Rusya’da daha önce hiç böyle bir şey olmamıştı. Ryazan knàzı Oleg İvanoviç, Mamay’a itaat arzetmiş, fakat diğer yandan Jogailo’ya şu sözleri iletecek bir elçiyi yola çıkarmıştı: “Size mutlu bir haberi açıklıyorum, ey büyük knàz Jogailo Litovskiy! Uzun zamandır Moskova knàzı Dmitri’yi kovup, Moskova’yı ele geçirmeyi planladığınızı biliyorum. Artık bizim vakt-i saatimiz geldi. İşte, büyük kral Ma5 6

Povest o Kulikovskoy bitve/ Pod red. D. C. Lixaçyeva, per. O. P. Lixaçevoy. L., 1980, s. 9. Age., s. 12.

KÖR ORDA

297

may kalabalık bir orduyla onun üzerine gidiyor. Gel ona karşı birleşelim.”7 Ve Jogaila severek razı oldu. Müttefikler, askerî bir gövde gösterisinin Dmitri’nin Novgorod veya Dwina’ya kaçması için yeterli olacağını, kendilerinin ise bir ok bile atmadan Moskova ve Vladimir’i ele geçirerek, Rusya topraklarını paylaşacaklarını zannetmişlerdi. Hatta Tver veya Suzdal knàzlarının Dmitri’nin yardımına geleceklerini hesaba bile katmıyorlardı. Ama etnogenez teorisini bilmedikleri için, halkı unutmuşlardı. Şiddetli korkuya kapılmış bulunan Kiyef Rusya’nın batı bölgeleri, istemeyerek de olsa, Litvanyalı fatihlere boyun eğmiş, Velikorossya’ya dönüşen sabık “Zalesski Ukraynası” sakinleri ise kendi knàzlarının mütekabil antipatisini görmezlikten gelmişlerdi. Yukarı Volga sahillerinden Ortodoksluğu savunmak amacıyla birlikler gelmişti. Çünkü artık, Peter, Theognost, Aleksey gibi başpiskoposlarla, Radonejskiy (Sergiy) gibi rahiplerin faaliyetleri sonucunda birlik şuuru ruhlara ve kalplere perçinlenmişti. Ural-ötesinin geçici Kök Ordası’nın İtil ve İrtış civarındaki kabiledaşları arasında inisiyatifi ele geçirmesi için yeterli olması gibi, burada da monolit etnik bütünlük, kimerik bir oluşuma karşı harekete geçmişti. Çatışmalar, diplomatların gayretleri yüzünden değil, engellenemez ve durdurulamaz elektrik akımı gibi vukû bulmuştu.

197. Çatışma Sonunda bu iki güç birbiriyle karşılaşmak için savaş meydanına doğru yönelmişti. Jogaila’nın Litvanya ordusu Mamay’ın yardımına koşmuş, Kök Orda’nın meşrû hanı Tohtamış ise geleceğin Özbek ve Kazaklar’ının atalarını Dmitri’nin yardımına göndermişti. Herkes, bir savaşa gittiğini biliyordu. Tarafların gücü birbirine denkti. Tohtamış’ın Timur’la olan ittifakı ne kadar ümitsizse, Mamay’ın Jogaila’yla birleşmesi de aynı durumdaydı. Bu ittifaklardan bir süre önce Olgerd, Dinyester ve Bug’un aşağı akımlarını fethetmiş; Timur ise Moğulistan göçebelerine ağır bir darbe indirmişti. Tohtamış’ın Ak Orda’da Timur’un müttefiki olarak tahta oturması hiç de hoş karşılanmamıştı. Dahası, Mirza Arap-şah 7

Age., s. 26.

298

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

1376’da büyük bir orduyla Volga’yı geçerek Mamay’ı itaat altına almıştı. Her iki rakibin de tahtta kalabilmek için müttefiklere ihtiyaçları vardı, fakat bu müttefikleri aramak çetrefil bir meseleydi. 1371’de genç Moskova knàzı Dmitri’yi kabul eden Mamay, ona büyük knàzlık yarlığı verdi. 1372-73’de ise Moskovalılar ve Tatarlar, güçlerini birleştirerek Ryazan topraklarını ıssızlaştırdılar. Fakat ittifak 1374’de becerikli başpiskopos Dionisi Suzdalskiy yüzünden bozuldu. Dionisi’yi misafirini öldürmeye neyin itelediğini kestirmek zor. Acaba ortada siyasî veya şahsî bir hesaplaşma, yahut kiliseler arasındaki herhangi bir entrika mı vardı? Öyle veya böyle, savaş kışkırtılmış ve olaylar çığ gibi gelişmişti. Mamay, darbeye karşı bir darbeyle cevap verdi. 1377’da Rusya’ya saldıran Arap-şah, Piana Nehri’nde henüz savaşa hazırlanmamış olan Rus birliklerini mağlup ederek, Nijni Novgorod’u ele geçirip, yaktı. Ancak, Mamay’ın Mirza Begiç kumandasındaki diğer bir ordusu, 1378’de Dmitri Moskovskiy tarafından Voja Nehri’nde mağlup edilmiş; böylece Moskova’nın tanrı netleşmişti. Artık Moskova Tohtamış-han’ın müttefikiydi ve muhtemelen bu, düşünülerek gerçekleştirilmiş bir ittifak değil, “eşyanın gücü” veya hadisât mantığının bir sonucuydu. 1380’deki savaşın kaderini, her zamankinden daha fazla manevraların uyumluluğu belirleyecekti. 1380 mayısında Jogaila bütün ordusuyla Don seferine gidebilmek için Orden’le bir barış anlaşması imzaladı. Bu anlaşmayla, Jmul’u kahramanca savunan Keystut’a ihanet etmişti.8 Fakat yine de, bu olaydan bir yıl önce Moskova knàzının Tatar ve Litvanyalılar’dan kurtardığı Kiyef, Çernigov ve Seversk üzerinden gitmeye mecbur kalmıştı. Bu topraklarda yaşayan ahalinin karşı çıkması, Litvanya ordusunun hareket serbestisini engellemişti.9 Böylece ordu bir sefere gecikmiş.. ve bu da Rusya’yı kurtarmıştı. Sonrası mâlum. Kulikova meydanında Rus cengaverliği, Mamay’ın çeşitli kabilelerden oluşan ordusunu tarumar etmiş; ancak bacakları güçlü, yorulmaz atlara sahip olanlar kurtulabilmiştir. (Yi8 9

Şabuldo, Zemli yügo-zapadnay Rusi, s. 134. Age., s. 129.

KÖR ORDA

299

ne de Mamay’ın elindeki asker sayısı bir hayli kalabalık olmalıydı ki, 1381 yılı başlarında büyük bir orduyla tekrar ortaya çıkarak, Volga’ya büyük bir ihtimalle gemilerle gelen Tohtamış’ı durdurmayı denemiştir). Rus ordusu çok kayıp vermişti ve bilhassa yaralıların sayısı hayli fazlaydı. Onları arabalarla evlerine taşıyorlardı; fakat takviye gelen Litvanyalı askerler (Kiyefliler ve Beloruslar) ve Ryazanlılar arkada kalan ağırlıklara yetişerek, yağmalamış, savunmasız yaralıları ele geçirmişlerdir.10 Şiddet, Olgerd ve Keystut’un hayalledikleri Rusya-Litvanya birliğinin mümkün olmadığını gösterecek derecede yayılmıştı. Etnogenez, insanların kendisiyle mücadele etmeyi öğrenemediği bir tabiat olayıdır. Bütün Litvanyalılar, Jogaila’nın izin verdiği türden bir hesaplaşmayı tasvip etmiyordu. Almanlar’ın inatçı düşmanı Keystut, sırtını Ruslar’a dayamak suretiyle, 1381’de yeğenini tahttan alaşağı edip, Moskova’yla ittifak aktetti. Ne var ki, Seversk topraklarını Litvanya’ya istirdat eden Jogaila kendi taraftarı Dmitri Koribut’u Novgorod-Seversk’de kuşatma altına aldı. Keystut, ona karşı bir ordu gönderdiyse de, sevkedilen ordu amacına ulaşamadı. Jogaila kısa süre sonra amcasını öldürerek, amcazâdesi Vitovt’u hapsetti.11 Vitovt’u hapishaneden kendisine yemek getiren kahraman bir Litvanyalı kadın kurtardı. Kendi hayatı pahasına elbiselerini çıkarıp ona verdi ve Litovt kadın kıyafetinde hürriyetine kavuştu. Bu romantik olay, çok şey anlatmaktadır. Bilindiği gibi, Litvanya’da bu ülkeyle Rusya’yı Ortodoksluk bazında birleştirmeye can atan güçlü bir Rusofil parti vardı. Moskova yönetimi, böyle bir yakınlaşmanın yolunu bulmaya hazırdı, fakat baştaki yönetimin uymak zorunda olduğu mevcut şartlar Litvanyalıları küstürecek şekildeydi. Bu yüzdendir ki Polonya kraliçesi Jadwiga’yı 1386’da Jogaila evlendirmeyi başaran Polonofil parti güçlenmişti. Polonyalı magnatlar, kültürsüz bir Litvanyalının Polonya kralı olmasını hazmedemezlerdi. Onlar, ülkelerindeki kralın ancak szlach10 Begunov, Yu. K. Ob istoriçeskoy osnove “Skazaniya o Mamayevom popoişçe”// Слово Slovoоoполку polku Igoreve i pamqtniki Kulikovskogo cikИгореве и памятники Куликовского цикла. М-Л., 1966, c. 506-509; А.В. Указ. соч. c. 586/587. la. M.> L., 1966,Экземлярский s. 506-509> ~kzemplqrskij A.T.V.II,Ukaz. soh. T. ¿¿, s. 586-587. 11 Şabuldo, Zemli yügo-zapadnoy Rusi, s. 132.

300

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

taya bağlı olması gerektiğini mükemmelen anlamışlardı. Dolayısıyla Katolik kilisesi büyük ve önemli başpiskoposluk dairesini ele geçirmiş, Roman-o-German süper-etnosunun sınırı Visla’dan Dinyeper’e kaymıştı. Böylece Katolik Avrupa doğuya doğru sarkarken, Rossya gerilemiş; Knàz Andrey Polotskiy’nin 1386-1387’deki isyanı ise bastırılmıştı.12 Kulikova’dan sıvışan Mamay, büyük bir ihtimalle, Berezina’yı aşarak çekilen Napolyon’dan daha büyük bir bozgun yemiş değildi. Kayıp çok fazlaydı, ama bunlar Cenevizliler’in, yani yabancıların paralarıyla tutulmuş kiralık askerlerdi. Halbuki kendi ordası mâsun kalmıştı. Savaşı yeniden başlatmak için sadece Litvanyalılar’ın Keystut’u alaşağı edip, Jogaila’yı tekrar tahta geçirmelerini beklemek gerekiyordu ve başarı şansı vardı. Çünkü Moskova en iyi savaşçılarını kaybetmiş, dolayısıyla zayıflamıştı. Ama hiç hesapta olmayan bir olay vukû bulmuştu. Mamay, Kalka sahilinde (bugünkü Mariupolya civarında) Tohtamış’la karşılaştığında, savaşçıları atlarından inerek, meşrû Çingizî hana bağlılık yemini etmişlerdi.13 Buna rağmen, kendi ahlak anlayışlarına göre ihanet sayıldığı için, kumandanlarını yakalayarak, teslim etmeyi de düşünmemişlerdi. Aksine onun, Mamay’ın Tatarlar’a hesap vermenin gereksiz olduğunu düşünen müttefiki Cenevizliler ve kültürlü İtalyanlar’ın işini bitirdiği Kırım’a gitmesine müsaade etmişlerdi. Mamay’ın oğlu Mansur, başka bir kurtuluş yolu bulmuştu. Hüsn-ü kabul gördüğü Litvanya’ya kaçarak, Bozkır ve kabiledaşlarıyla ilişkilerini kesmeden güney uçlarında hayatını sürdürdü. Torunlarını daha güzel bir kader bekliyordu. Hatta onlardan İvan adlı birisi, sadece çar tacını giymekle kalmayacak, pek hoş olmasa da, uzun bir süre hafızalarda kalacaktı. Tohtamış için ise, bu kansız zafer, yıldızının parlamasına zemin hazırlamıştı. Cuçi ulusunu 18 yıl süreyle birleştirecekti ve daha sonraki günlerde başka kabiliyetler sergilememişse de, tıpkı XIV. Ludwig veya Kraliçe Wictoria gibi ömrünün sonuna kadar halkı nezdinde popülaritesini koruyacaktı. Belki bir takım özel durumlar olmasaydı, hayatını tahtı üzerinde noktalayacaktı; çünkü kendi halinde bir han olarak tebaasının büyük bir kesimi tarafından seviliyordu; ama üst üste gelen belalar, büyük bir felaket doğuracaktı. 12 Agy.

KÖR ORDA

301

198. Alçaklar 1359-1381 yılları arasında yaşanan “büyük fetret”, Altın Orda’nın ve hanedanın en sadık halkının Rus ulusu olduğunu göstermişti. Bu, beklenen bir şey değildi, ama izahı yapılabilir. Kama Bolgarları, Mordvalar, Volga deltası Hazarları, Volga ötesi Nogayları ve Kırım’ın bozkırlı Kumanları, hiçbir komşu tarafından tehdit edilmedikleri için, herhangi bir kayba uğramadan, hürriyetlerini muhafaza etmişlerdi. Halbuki savaşçı Litvanya’yla sınırdaş olan Büyük Vladimir Knàzlığı, başkenti Moskova’yla birlikte, Litvanya’nın düşmanı olan Orda’yla ittifakı sayesinde ayakta durabilmişti. Tatarlar’la ittifakı reddetmek, her Rus knàzlığına pahalıya patlıyor; hemen Litvanyalılar’ın veya Polonyalılar’ın kurbanı oluyordu. Örneğin 1339’da Galiçya bu âkibete uğramıştı. Dolayısıyla 20 yıllık “büyük fetret” Moskova’da hayli endişeyle karşılanmıştı. Bir müttefiki kaybetmek, her zaman nâhoş bir şeydir, ama ondan daha kötüsü de olmuştu.. Başpiskopos Aleksey’in yönetimi zamanında Moskova’da etkili olan askerî-dinî idare, herkesin de hoşuna gitmemişti. Volga boyundaki zengin ticarî şehirler – Tver, Yaroslavl, Ugliç, Gorodets ve özellikle Nijni Novgorod, – hayli eski, ama kolay olduğu için daha fazla beğenilen başka bir sosyal modeli tercih ediyorlardı.14 Zengindiler ve keyfilerine uygun knàzları seçebilirlerdi. Meyilleri, Moskova’ya karşı olan Suzdal knàzlarından yanaydı. Dmitri Konstantinoviç Suzdalskiy (Suzdallı Konstantin’in oğlu Dmitri), 1364’de Moskova’yla savaşmış, fakat daha sonra büyük knàzlığı bırakarak, kızını genç Moskova knàzı Dmitri’yle evlendirmek suretiyle sıhrî yakınlık tesis etmişti. Nijegorodlu âsiler, Moskova’dan gönderilen birlikler tarafından değil, 1365’de Nijegorodlular’ı kiliseden afaroz eden ve tapınakları kapatan Sergiy Radonejskiy tarafından itaat altına alınmışlar, bu olaydan sonra da isyan yatışmıştı. Fakat Dmitri Konstantioviç’in ölümünden sonra, yerine geçen kardeşi Boris, Moskova’dan kopmak için çevresindekilerin onayını aldı. Gerçi Moskova’dan destek alan yeğenleri Vasili ve Semen tarafından tahttan indirilmişti, fakat her iki kardeş de halkın meyline ayak uydurmak zorundaydılar. Halk ise, Moskova’dan kopma taraftarıydı. Kondottier durumuna düşen15 13 PSRL. T. 15. Vyp. ¿. Stb., 141. 14 Komaroviç, V. L. Kitejskaya legenda. M-L., 1936, s. 83 vd. 15 Ekzemplyarskiy, Velikiye i udelnıye, s. 415.

302

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

knàzlar, vatandaşa hoş görünmenin ve kellelerini kaybetmemenin bir yolunu bulmak zorundaydılar. Bunun yolunu bulmuşlardı da, çünkü tarihî kader onlara gülümsüyordu. Tver ve Suzdal birliklerinin katıldığı, ancak knàzların iştirak etmedikleri16 Kulikova savaşından sonra, Moskova yönetimi, hiç vakit kaybetmeden Kiyefli başpiskopos Kipriyan’ı Moskova’ya davet etmek suretiyle putperest knàz Jogaila’nın etki alanını sınırladı. Çünkü Jogaila’nın Ortodoks tebaası, dinî konularda Moskova’nın sözünü dinlemeye başlamıştı. İşte Suzdallı knàzlar bu kıvrak ve dahice planı, Tohtamış’ın kulağına, düşmanı Mamay’ın müttefiki Litvanya’yla Moskova’nın gizli bir anlaşması şeklinde aktardılar. Zeki ve eğitimli bir politikacı, hiç zorlanmadan bu işin içinde ilkel bir provokasyon ihbarının olduğunu farkederdi; fakat sade ve çabuk inanan bir Sibiryalı olan Tohtamış, dolduruşa gelmişti. Laf aramızda, iftiranın bazı inandırıcı yanları da yok değildi. Çünkü kendi topraklarını kurtaran Oleg Ryazanskiy, düşmanı Mamay’la birleşmemişti. Onu da Litvanya’ya sempati beslemekle suçlamışlar ve her ne kadar Moskova’nın dahi karşısında iseler de, hayatta kalan Ryazanlılar’ı ölüme mahkum etmişlerdi. Tohtamış, iftiranın saçmalığına rağmen, herkese inanmıştı. Savaşmayı beceriyordu, ama ince meselelere kafası çalışmıyordu. “Fetret” devrinde hayatını kaybeden mevkebi arasında da kabiliyetli ve kafası çalışan emîrler yoktu. Dolayısıyla hemen atlanan Tohtamış, Volga’yı geçerek, tacirler Moskova’ya haber ulaştırmasınlar diye bütün ticarî gemilere el koyup, rehber olarak yanına aldığı Suzdallı knàzlarla birlikte gözünü kırpmadan, yani iaşe ve ağırlıklarını almadan savaşı başlattı. Ryazan topraklarını güneyden dolaşıp, güya Oleg kendisine geçidi göstermiş gibi Oka’ya girdi ve 12 Ağustos 1382’de Tatar ordusu hiç beklenmedik bir anda Moskova önlerinde belirdi. İşte size, yalanın gücünün ve insan avına çıkışın yapabileceklerinin bir örneği.

199. Nefisn Aczi Olayların bundan sonraki kısmı çok hızlı ve trajik bir şekilde gelişti. Hemen Pereyaslavl’a gelen Büyük Knàz, oradan “ordu toplamak” 16 Age., s. 588, V. Tatişçev’in notuna istinaden.

KÖR ORDA

303

amacıyla Kostroma’ya geçti. Moskova’da, şehri ve tüm ailesini emanet ettiği Başpiskopos Kipriyan’ı bırakmıştı. Galiba knàz, o zamanın tüm teknik imkanlarıyla donatılmış taş kalenin hafif süvari birliklerince aşılamaz olduğuna inanmıştı. Artık Moskova’da uzun menzilli otomatik ok atarlar (arbaletler) ve kale surlarına tırmanan düşmanı püskürtmek için “tüfekler”– ateşli silahlar vardı.17 Yeterince erzak da mevcuttu. Eksik olan tek bir şey vardı: Savaşacak insan. Çünkü Kulikova savaşına katılanlar kendi evlerinde istirahate çekilmişlerdi ve başkentte beraberlerinde pek çok sanatçının ve zanaat erbabının bulunduğu zâdegânlar vardı. Bu kalabalık kitle, savaşmayı bilmezdi ve askerî disipline alışık değildi. Dolayısıyla her zaman süb-passionerlerde görüldüğü gibi, bu insanlar yağmalamaya ve başına buyruk hareket etmeye meyyaldiler. Sorumluluk, onlara göre iş değildi. Şehir surlarının savunulmasını organize etmek yerine “sivil vatandaşlar, sarhoş kişiler gibi telaşa kapılarak bütün çanları çaldılar; kötü niyetli halk isyancıları kanun dışı insanları ayaklandırdılar. Şehirden dışarı çıkmak isteyenlere izin vermediler. Bütün giriş kapılarını tutarak, yukarıdan aşağıya taş atmaya, aşağıda ise ellerinde diğrenler, oraklar ve buldukları her silahla dışarı çıkmak isteyenleri engelliyorlardı.”18 İlave etmek gerekir ki, Moskova’yı savunan bu insanların tamamı sarhoştular. Çünkü boyarların bal ve bira fıçılarını sakladıkları tüm depoları yağmalamışlardı. Fakat Moskovalı vatandaşlar, bu yetmiyormuş gibi, sadık da değillerdi. Başpiskopos Kipriyan ve büyük knàzı şehirden çıkarmış.. ondan sonra da onların depolarını yağmalamışlardı. Anlaşılan Tatarlar şehri kuşatmadıkları gibi, çevresini de muhasara altına almadılar. Zaten başkenti güç kullanarak almalarına da gerek kalmamıştı. Moskova çevresindeki yerleşim birimlerine birlikler göndererek, yağmalamışlardı. Bu arada boyarlar gazileri toplayarak, düşmanı püskürtmeye hazırlanmışlardı. Toprak, Tatar atlarının nalları altında ısınmaya başlamıştı. 17 “Tüfek” Farsça “tüpeng” (boru) kelimesinden gelen bir kelime. Bunlar, çelik gövdeli, hazneli silahlardı. Çelikten yapılmış namlusundan barut doldurulurdu. Beş fişeklik haznesi vardı ve fitille ateşlenerek kartuş şeklinde beş defa ateş edilebilirdi. Fişekler uzun menzilli değildi, ama yakın döğüş için uygundu. Daha sonraları yerini 1389’da topa bırakmıştır. 18 Pokrovskiy, İstoriya rossii, I/177.

304

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Tam bu sırada Suzdallı knàzlar tekrar devreye girdiler. Moskovalılar’la müzakere görevini üstlenerek, Tatar elçilerinin şehre girmelerine izin verilmesi şartıyla saygılı bir barış anlaşması teklifinde bulundular. Hıyanetleri yüzlerinden okunup duran alçaklara inanmak, aptallığın daniskasıydı, ama sarhoş kitle bunu anlar mıydı? Muhafızların ikazlarına dahi aldırış etmeden kapıları açtılar. Önce Tatar elçileri, arkalarından da savaşçılar şehre girdiler ve katliam başladı. Daha sonra yapılan tespitlere göre 24 bin Moskovalı öldürülmüş,19 tıka basa eski el yazmalarıyla dolu olan kilise yakılmıştı. Tohtamış, ordusunu besleyebilmek amacıyla askerlerini Tver toprakları hariç knàzlığın tüm bölgelerine dağıttı. Çünkü kaçaklar, hırpanîler ve aç sefil insanlar Tver’de toplanmışlardı. Fakat Kulikova savaşı kahramanlarından Vladimir Andreyeviç Hrabrıy, kısa sürede topladığı birliklerle Tatar yağmacılardan bir grubu kılıçtan geçirdi. Bu olay, Tohtamış’ın Velikorossya sınırlarını alelacele terketmesi için yeterliydi. Avdet yolu, gözü dönmüş aç askerlerin yeniden korkunç tecavüzlerine maruz kalan Ryazan üzerinden geçiyordu. Şimdi kendi kendimize soralım: Bu aptalca oyundan kim kârlı çıktı veya bu oyun kime lazımdı? Bu soru, hem Rus, hem de Tatar tarihi için geçerli olduğundan, ona özel bir bölüm ayırmak ve klasik tarihçilikten uzaklaşarak meseleyi, dinî kalıplar içerisinde yer alan süper-etnik bütünlük ve ideolojik sistemler arasındaki ilişkilerin analiziyle cevap vermek gerekiyor. Ancak, din dahi yeterli bir indikatör değildir. XIV. Yüzyılda Katolikler –İngilizler ve Fransızlar– birbirlerini acımaksızın doğradılar. Müslümanlar –Timur ve Bayazid– birbirleriyle ölümüne boğuştular. Ortodoks Ryazanlılar, geriye çekilmekte olan Moskovalılar’ı “yağmalayarak, esir ettiler”20, Kiyefliler ve Beloruslar, Jogaila ordusunun ağırlıklarını Kulikova meydanındaki yaralılarla birlikte ele geçirip, savunmasız insanları öldürdüler. Hayır, araştırmaya ara verip, bu olayın sebeplerini etnogenez nüanslarında, yani safhaların ve etno-psikolojik dominantların terkibinde aramak gerekiyor. Ama bunun için de bir basamak daha tırmanıp, muayyen kişilerin oynadıkları rollerin bariz bir şekilde gözlemlendiği süb-etniksel boyuta geçmek şart. 19 Age., s. 176. 20 Ekzemplyarskiy, Velikiye i udelnıye, s.

XXX. KAÇINILMAZ HESAPLAŞMA (Üçüncü yaklaşım–Süb-etnos boyutu)

200. 1382’deki Sosyum ve Etnos Tohtamış’ın saldırısına Dmitri Donskiy’nin Rus topraklarını Tatar boyunduruğundan kurtarma çabasının yol açtığı ve güya uzak görüşlü Tohtamış’ın bu hareketle Dmitri’yi engellemeye çalıştığı şeklinde bir görüş, uzun süredir beyinlerde yer etmiş durumda. Bu rivayetin kimden çıktığını kestirmek zor ve esasen, defalarca tekrar edilmesine rağmen, tüm tarihçiler inanmadığı için, pek de gerekli değil. Eğer Dmitri gerçekten Tatarlar’dan kurtulmak istiyor idiyse, neden âsi Mamay’ı tepelemeye kalkıştı? Halbuki onun Tohtamış’la boğuşmasını seyretmek ve birbirlerini zayıflatmalarından faydalanmak daha akılcı olurdu. Diğer yandan, Orda’dan ayrılmaya hazırlanırken, orduyu hazır tutmak, askeri karnını doyurması için köylere gitmeye bırakmamak gerekirdi. Bir de başkente bir garnizon yerleştirmek ve ayrıca bir keşif kolunu hareket halinde bırakmak lazım gelirdi. Halbuki bunların hiçbiri yapılmadığı gibi, Moskova alabildiğine kayıtsızdı ve kesinlikle bir saldırı beklenmiyordu. Beri taraftan, eğer Dmitri Donskiy gerçekten Tohtamış’a ihanet etmeye hazırlanmış olsaydı, sonuncusunun yaptıkları ahlaken haklı sayılırdı. Kök Orda hanı, sadece Litvanya’nın işine yarayan kaçınılmaz bir savaşı önlemek suretiyle barış tacını mı haketti? Bir de hanı Moskova’nın düşmanlarının kullandığını varsaymak gerekir, ama bu

306

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

durumda onu masum görmek mümkün değildir. Kimin dost ve müttefik, kimin entrikacı olduğunu belirlemek gerekir. Önceki hanlar bunu başarmışlardı ve icraatları bir gerekçeye dayalıydı. En nihayet, başpiskopos ve düşes, çocuklarıyla birlikte kimden kaçmışlardı? Muhtemelen, gidişleri sırasında kendilerini yağmalayan ve tahkir eden kendi hemşehrilerinden. Bu olay, etnik bir çatışma değil, aksine gerek Dmitri’nin ve gerekse Tohtamış’ın önceden kestiremedikleri sosyal bir trajedidir. O sıralar Moskova (Novgorod ve Pskov’dan sonra) Rossya’nın üçüncü şehriydi. Dağınık knàz çiftliklerinden ticaret ve zanaat merkezine dönüşmüştü. Fakat ahalisinin en faal kesimi, knàz ve boyarların uşaklarıydı. Feodal toplumda uşaklar da efendileri kadar gereklidir. Onlar vahid bir sistem teşkil ederler. Bütün uşaklar canları çıkıncağa kadar çalışıp, hırpani kıyafetle dolaşmazlardı. Birçoğu boyarların arkasından pahalı kaftanlar içinde, argamakların sırtında, bellerinde kılıç, ellerinde topuzlarla giderlerdi. Onlar nazarında kölelik, bir karın doyurma aracıydı ve pek de kötü değildi. Sarayda yaşıyorlardı; boyarlar ne yer, içerse, onlar da aynısını yiyip, içiyorlar; kızları ise boyar kızlarının giydikleri elbiselerin aynısını giyiyorlardı. Fakat parayla satın alınan dostlar asla gerekli değildir ve onlarla bir arada yaşama mecburiyeti başlı başına bir sıkıntıdır. Hayatın kaçınılmaz kırgınlıkları, katlanarak büyür ve âniden belirecek bir çıkış yolu beklerler. Boyarların olmadığı bir sırada Tatarlar’ın gelişiyle birlikte sosyal sistem basitleşmişti. Uşaklar, şarap mahzenlerine ve bal depolarına girme izni koparmışlar; kafaları çektikten sonra Hamovnik, Bronnıh, Hlebnıh ve Skatertnik* mahallelerinin ustalarıyla ara sokakları paylaşmışlardı. Şehirde fiili iktidar bir sarhoşlar gürûhunun eline geçmişti. Ne yazık ki Moskova’nın bu yeni efendileri, savaşta ve diplomaside usta değillerdi. Çünkü her ikisi de profesyonel yetiler gerektiriyordu. İşte sonuç: Yakılıp yıkılmış bir şehir ve 24 bin ölü. Halbuki askerî kumandanlar olsaydı, Moskova’yı kurtarmak ve Tatarlar’ı defetmek zor değildi. Her sosyal hareket, olumlu sonuç vermediği gibi, her zaman gerekli de değildir. Ancak her olayı önceden kestirmek ve önlemeye * Bunlar bazıları bugün Moskova’da hâlâ mevcut olan bazı mahalle veya semtlerin adlarıdır. (çev.).

307

çalışmak mümkün olmayabilir. Tarihin, istatistiki etnogenez kuralını bozan zikzaklar böyle ortaya çıkarlar.

201. Tatar Hanının Gücü ve Zaafı Uluslar [Ordalar], Batı Avrupa’nın aristokrat krallıklarından ve Çin’in bürokratik imparatorluklarından farklı olarak, askerî demokrasi sistemine sahiptiler. Han, kurultayda seçiliyordu ve iktidarı popülaritesiyle orantılıydı. Esasen han, bir hükümdar değil, ömür boyu seçilmiş devlet başkanıydı. Tek farkı, yeniden seçilmemesiydi. Çünkü ancak ölümüyle birlikte tahtı bırakabilirdi. Demek ki iktidarın topluma karşı bir sorumluluğu vardı. Hanın çevresinde bulunan beyler, kendi askerleri arasında daha fazla desteğe sahiptiler. Kelime manası “yoldaş” (Fransızca les comptes) anlamına gelen nükürler, saygı duydukları kumandana sadıkâne hizmet ederlerdi. Esasen her müfreze, küçük bir konsorsiyumdu. Han, Orta Asya’da emîr denilen ve güçsüz, hatta bazen göstermelik bir sultayı tercih eden beylerin sürekli birbirleriyle çekişme içinde olmasından faydalanırdı. Örneğin Timur, iktidarı fiilen elinde tutmasına rağmen, Yasa’nın koruyucusu Çağatay’ın torunlarından birini han olarak tutardı. Eski ve yeni düzenler arasındaki temel fark da buradadır. Çingis, tüm Moğol halklarını tek bir karmaşık sistemde birleştirmek için passioner eliti kullanmıştır. Ne de olsa, “başına buyruk insanlar”, sancakları altında hizmet veren aratların* akrabalarıydılar. Böyle bir şey, yükseliş safhasında, yüksek passioner gerginlik esnasında mümkün olabilirdi. Çünkü bu safhada sistemin her üyesi kendi görevini ifa eder ve kamu çıkarı için hayatını riske atar. Ne var ki, aradan geçen ikiyüz yıl zarfında Cuçi ulusu içindeki passionerlerin sayısı azalmış; süb-passionerlerin sayısı ise barışçıl şartlarda artmış; neticede bunlar, kendi davranış kalıplarını hem beylere, hem de bizzat hana dikte etmeye başlamışlardır ki, buna karşı durmak mümkün değildi. * Yazar burada arat kelimesini çoğul olarak kullanmakla hataya düşmektedir. Moğolcada aran “adam” anlamındadır. Çoğulu ise arat “adamlar” şeklindedir. Kozin bu kelimeyi “köle” anlamında çevirdiği için, yazar da “köleler” anlamında kullanmıştır. (Çev.)

308

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Zavalı Tohtamış! Daha Altın Orda tahtına otururken, salahiyetleri konusunda üst düzeydeki insanlara borçlu durumuna düşmüştü. Bu durumda çok etnikli bir ülkenin yönetimiyle ilgili tüm zorlukları tek başına göğüslememiş, kendini tehdit eden veya mutlaka kurtulması gereken durumları idrak edememişti. Tohtamış, koca bir ulusun başına geçerken, her ne kadar olayların akışı ve kabiledaşlarının düşmanı Timur’un desteğiyle tahta oturmuşsa da, yöneticilik kabiliyetine sahip olduğunu zannediyordu. Mamay’a karşı zafer kazanmak müyesser olmamıştı. Çünkü meşrû han için, Çingis’in ve Çingizîler’in geleneği uğruna ordusu âsi Mamay’ı terkettiğinden ortada bir savaş yoktu; olmasına gerek de kalmamıştı. Tohtamış, şahsî cesaret ve metanetini, yabancı bir ülkede, İtil civarında ve İrtış boylarında hükümdarlık etmek için yeterli görüyor ve sonunun nereye varacağını düşünmeden kararlar alıyordu. Bu yüzden, kendisinden daha zeki ve hiç de kültürlü olmayan beylerinin elinde oyuncak olmuştu. Bu beylerin büyük kısmı Müslüman değil, putperestti. Bizzat Tohtamış’ın da Müslüman olup olmadığını söylemek zordur. Bu husus, dinin insanın karakterini değiştirdiği, hatta bazen öz benliğinden eser bırakmadığı için değil, aksine şu veya bu kültürü benimsemenin yöneticinin ufkunu genişletmesi ve özellikle daha önce hiç karşılaşmadığı, akl-ı hayalinden geçirmediği siyasî problemlerin çözümünde yardımcı olması cihetiyle önemlidir. Kısacası Batı Sibirya sınırlarını terketmesine yol açan taşralı vuruşkanlığı Tohtamış’a öyle çok zarar vermiş, öyle aptalca davranışlara sevketmiştir ki, sonunda bu davranışları yüzünden hem tahtından, hem de hayatından olmuştur. Altın Orda hanlarının Rusya’yla olan münasebetlerinde ne kadar dikkatli davrandıklarını hatırlayalım. Batu’nun oğlu Sartak, Aleksandr Nevskiy’le kan kardeşi olmuş, 1252’de Vladimir tahtını ona vermiş; Batu’nun torunu Mengü-Temur ise 1269’da Livon şovalyelerini püskürtmek için Novgorod’a ordu göndermişti. Kaldı ki bir askerî gösteri “Novgorodlular’ın can-ı gönülden” barış anlaşması yapması için yeterliydi. Tohta, Tverli Mihail Yaroslaviç, Özbek, Moskovalı İvan Daniloviç’le dost olmuş; Canibek ve anası Taydula, Başpiskopos Aleksey’in hâmiliğini üstlenmişlerdi. “Büyük Fetret” devrinde Rusya, Altın Orda’dan kolaylıkla kopabilirdi, ama böyle bir şeye teşebbüs dahi etmedi. Mamay, 1371’de

KAÇINILMAZ HESAPLAŞMA

309

şahsî görüşme sırasında Dmitri Moskovskiy’e büyük knàzlık (grandüklük) yarlığı vermiş, fakat iki yıl sonra Moskova’nın düşmanı Oleg Ryazanskiy’nin ülüşünü yakıp yıkmıştı. Göründüğü kadarıyla, saldırgan Litvanya’nın seçkin ordusuna karşı mütekabil çıkar savunması temeli üzerine kurulduğu için sağlam bir ittifaktı bu. Ne Tver, ne de Ryazan, Rus sistem bütünlüğünü bozacak güce sahiptiler; ama Volga boyundaki ticaret şehirlerine sırtını dayamış bulunan SuzdalNijegorod Knàzlığı, Moskova’nın siyasî çizgisine muhalefet ediyordu. Özellikle Suzdal piskoposu Dionisi, 1374’deki Rus-Tatar çatışmasını tahrik etmişti. Nijegorodlular’a dahi acımamıştı, çünkü ihanetin bir Tatar tenkil seferine yol açacağının hesabını yapamamış, tabii neticede kendi ruhani dairesinde oturanlar da kurban olmuştu. Bu olay 1377’de Ruslar’ı Tohtamış’la müttefik olmaya ve Kök Orda hanına Saray tahtının yolunu açan korkunç Kulikova savaşına itelemişti. Cuçi ulusunun Asya kanadındaki sosyal gelişme, kendine özgü bir yol takip ediyordu. Laf aramızda Ak ve Kök Orda’daki yaşantıyı “gelişim” olarak nitelemek ancak teorik olarak mümkündü. Kıpçak “denizi”ndeki Moğol “damlası” neredeyse iz bırakmadan buharlaşıp gitmişti. Baykal-ötesi ve Sibirya göçebeleri birbirlerini yabancı görmedikleri için, ahalinin direnmeden benimsediği hanedan kalmıştı sadece. Hayat tarzı, giyim kuşam, sanat ve din rolünü üstlenen demonoloji, gerek Baykal-ötesi ve gerekse Sibirya’da yaşayan halklarda birbirine benzerlik arzetmekteydi. Bu melezlerin passionerliği yüksek değildi, ama homeostaza yakın gerginlik seviyesi daha sağlamdı. Töre, Sibiryalı göçebeye ulusunun sınırlarını korumayı emrediyordu. Özbek-han’ın 1312’de getirdiği Müslümanlık da dahil nâhoş yabancı kültürler İtil civarındaki tacir şehirlilerin çıkarınaydı, fakat İslamî âdetler Bozkır’da son derece isteksizce uygulanıyordu.

202. Kök Orda’nın Dost ve Düşmanları Her hangi bir devletin genişlemesinin, ekonomisine ve sosyal seviyesinin yükselişine bağlı olduğu şeklinde oldukça yaygın bir görüş mevcut. Ancak, çoğu kez bu genişleme, o devletin komşularının zayıflığına bağlıdır. Tabii kendisi de etnik homeostaz durumundaysa ve sosyal istikrara sahipse. Her iki durumda da kuvvetler dengesi

310

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

tekdüze değişir ve mutlak nicelikler değil, onların birbiriyle olan ilişkisi, etnik olayların ve bilhassa süper-etniksel temasların karakteristikası sayılan uzun soluklu savaşlarda zafer veya hezimeti belirler. Kök Orda, az nüfuslu ve yoğun emek ekonomisiyle zayıf bir devletti. Batısı Altın Orda, doğusu Ak Orda’ya sınır olduğu için bir yüzyıl boyu varlığını zar zor sürdürmüştü. Ama bu iki devlet, Moğol kağanlarının ektiği passionerlik stokunu tüketince, Kök Orda daha da zayıfladı ve ancak Povolje (İtil civarı) ve İrtış sahillerini elinde tutabildi. Bu durumda dahi Tohtamış, minnettar olmak zorunda bulunduğu Timur’un ve Knàz Dmitri’nin yardımına sığınmak zorundaydı. Fakat şartlar, onu başka bir şeye zorlamıştı: Suzdal-Nijegorod knàzlarıyla yapılan ittifak sebebiyle 1382’de Moskova’ya aptalca bir sefer düzenlemiş, arkasından 1383’de sırf elinden çıkarmak için Horezm’i ele geçirmişti. Fakat bu faaliyetleri için Moskova’da sükut-u hayale uğramış bir vassal ile Keş (Şehrisebz)de, artık Çağatay ulusunun hâkimi olan acımasız düşman Timur’u karşısında bulacaktı. XIII. Yüzyıldaki siyasî çatışmaların, XIV. Yüzyılın 80’li yıllarında yenilenmiş olması tuhaf bir şey değil. Moğol ulusuna karşı Ming hanedanıyla yenilen Çin’in hücumu ile Horezmşahlar’ın ideolojik varisi Timur aynı anda saldırıya geçmişti. Ancak bunların Moğolistan’da Toğluk-Temur ve Sibirya’da Tohtamış gibi düşmanları, Çingis-han’ın epigonları ve yoldaşlarıydılar. Her iki hanın, beylerinin ve nükürlerinin şahsî şecaatlerine rağmen, halkları, XIII. Yüzyılda Moğollar’ın sadece hayatlarını ve hürriyetlerini garanti altına almayan, aynı zamanda dünyayı şaşkına döndüren zaferler ihsan eden yüksek passioner gerginliğe sahip değillerdi. “Başına buyruk insanlar”ın en iyi torunları 1259-1304 yılları arasındaki iç savaş sırasında ölmüş, kurtulanlar ise bozkırlı olmayı bir kenara atmıştı. Bu insanlar, İslam kültürünü kabul etmektense eski gelenekleri yaşatmayı tercih etmiş ve bu yolda kendilerine göre “vahşileşmiş” kardeşleriyle gözlerini kırpmadan savaşa girmişlerdi. Bu yabancılaşma, böyle kimeraların teşekkülü Yakın Doğu’ya çok pahalıya patlasamasına rağmen, Moğollar’ın torunlarına Türkler ve Tacikler’le birleşme yolunu açmıştı. Yine de bir süper-etnos rejenerasyonu söz konusuydu ve Timurîler’in muhteşem kültürü Orta Asya’da XVI. Yüzyıl ve Hindistan’da XVIII. Yüzyıla kadar varlığını sürdürecekti. 1383’de başlayan önü alanımaz, hatta engellemenez savaş, 15 yıl sürmüştü. Tohtamış hezimetten sonra gaiplere karışmıştı. Mânen

KAÇINILMAZ HESAPLAŞMA

311

çöken Timur ise, kısa süre sonra ölecekti. Her iki tarafın savaşçıları, 1399’da çarpıştıkları Litvanya ve Polonyalılar ile Alman şovalyelerinden çok daha üstündüler. Bu katliamdan kârlı çıkan tek taraf ise.. Rossya’ya dönüşme imkanını yakalayan Rusya idi. Peki olaylar başka türlü gelişebilir miydi? Kök Orda, Timur’un gâzilerine karşı direnebilir, kadın ve çocuklarını gurbette başlarına gelecek acı olaylardan uzak tutabilir miydi? Böyle sorular sormak hoş değil, ama başka türlü olabilir miydi? Savaşın seyrinin önceden kestirilemediğini kabul etmek gerekir. Tohtamış’ın daha önce var olup da, kendisinin küstürdüğü sadık müttefikleri yoktu. Peki, neden Moskova bozgunundan hemen sonra veliaht Vasili Dmitriyeviç’i rehin olarak isteme gereğini duymuştu? Kaba bir hesapla Litvanya, hem Rusya’nın, hem de Orda’nın tabii düşmanı idi. Jogaila 1380’de Mamay’a destek vermiş, 1381’de ise hain, kendi amcası Keystut’u öldürerek, amcazâdesi Vitovt’u hapsetmişti. Vitovt, kendisini kurtaran kadının işkence edilerek öldürülmesini göze almak suretiyle, kadın kılığında hapishaneden kaçmayı başarmıştı. Böyle insanlara güvenilir miydi? 1391’de ise Tohtamış Litvanya’dan sığınma hakkı ve yardım istemiş, aynı şeyi 1399’da tekrarlamıştır. Peki, acaba Ortodoks Rusiçiler ona güvenebilirler miydi? Bu arada Tohtamış’ın da Rusya’da kendisinden yana olan dostlarının bulunduğunu belirtelim. Bunlar, ticarî güzergahları Rusya’dan değil, Volga üzerinden geçen Nijegorodlu tacirlerin paralarıyla drujinalar kiralayan Suzdal knàzlarıydı. Bunlar, daha önce kendi boyarların ihanetine uğradıkları için, hana ihanet edemezlerdi. Hayır, etnogenezin genel seyri proğramlanmış olsa bile, bu, yöneticinin ahmak ve sorumsuz olabileceğini anlamına gelmez. Belki hatalar yüzünden sadece zikzaklar oluşur, ama bu hataların doğurduğu olaylar çağdaşlarına pahalıya patlar.

203. Yüksek Passioner Hararet ve Vicdan Mamay’a karşı kazanılan zafer, hem Dmitri’nin, hem de Tohtamış’ın itibarını yükseltmiş; fakat Suzdal knàzları Vasili ve Semen’e, amcaları Boris Konstantinoviç’e, dolayısıyla bunların çevresini saran son derece zeki ve enerjik Povoljeli zengin tacirlere şan-ı şevket ka-

312

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

zandırmamıştı. V. L. Komaroviç gibi dakik bir araştırmacının SuzdalNijegorod knàzlarına “Rus medicileri” ve “kondottierler” adını vermesi tevekkeli değildir.1 Manastır merkezli askerî Moskova’dan nefret ediyorlardı ve sosyal tezatlar, kısa sürede peşinden siyasî eylemleri doğuran süb-etniksel tezatlarla iç içe geçmişti. Siyasî entrikaların detayları vakayinamelerde gözden kaçmıştır ve kaçmaması da mümkün değildir. Öbür türlü entrika, sır olmaktan çıkar, dolayısıyla da başarıya ulaşamazdı. Fakat hadisât mantığı kendi kendini izah eder. Tatar-Moskova çatışması, kurnaz Nijegorodlular Tohtamış’ın saflığından faydalandıkları için yeniden körüklenmişti. Moskova’ya yapılan saldırı, öncelikle âni olması, sonra Dmitri Donskiy’nin, kendisiyle savaşmanın hiçbir yarar sağlamayacağı yegâne bir müttefikten darbe beklemediği için herhangi bir hazırlıkta bulunmaması sebebiyle başarılı olmuştur. Bilinen tek şey, Suzdallılar’ın Dmitri ve Oleg’i Litvanya’yla gizli muhavere yapmakla suçladıkları, fakat Tohtamış’ın bu yalandan haberi bulunmadığıdır. Bu provokasyonun sorumlusu kimdi? Başpiskopos mu, yoksa knàzlar mı, belli değil. Belki de hepsi. 1374 trajedisinin (elçilerin Dionisi’nin tahrikiyle öldürülmesi) 1382’de tekrarı (Moskovalılar’ın Suzdallılarca aldatılması) öylesine şâyân-ı hayret ki, işin içinde bir bit yeniği olduğu muhakkak.2 Bu cinayetin amacı (çünkü kan akıtılmasını tahrik de bir cinayettir) açıktır. Nijni Novgorod’a knàz tayin edilen Boris Konstantinoviç, Tohtamış-han’la karabet sağlamış, hatta büyük knàzlık yarlığı bile almıştı, ama Başpiskopos Kipriyan’ın münkubiyetinden faydalanan Dionisi Suzdalskiy, 1383’de Konstantinopolis’e giderek, metropolit ünvanı almıştı. Bu fevkalade başarılı gidişat onun mahvına yol açacaktı, çünkü gözünü diktiği mevki, ayartıcı bir mevki idi. Dionisi, geri dönerken bilinen Azak Denizi ve Don Nehri güzergahını değil, Dinyeper yolunu kullanarak, mecburen Kiyef’de mola vermişti. Fakat orada Vitovt’un naibi olan bir Litvanya knàzı tarafından tutuklanarak, hapsedilmişti ve kurtuluşu yoktu. Onu güzergahı değiştirmeye zorlayan ne idi? Muhtemelen Don’da onu büyük bir tehlike bekliyordu ve o da bunu öğrenmişti. Bunlar, belki de Dionisi tarafından Nijni Novgorod’da öldürtülen elçi Sarayka’nın akraba1 Komaroviç, Kitejskaya legenda, s. 84. 2 Ekzemplyarskiy, Velikiye i udelnıye, s. 416-419.

KAÇINILMAZ HESAPLAŞMA

313

larıydılar. Olayın üzerinden dokuz yıl geçmiş olmasına rağmen hâlâ unutulmamıştı ve Dionisi Tatarlar’ın ihaneti affetmediklerini biliyordu. Bu yüzden tehlikeyi göze almış ve kaybetmişti. Çünkü Litvanyalıları hisleri değil, vatan sevgisi yönlendiriyordu.3 Böylece tekrar başa dönülmüş oldu. Litvanya’da kiliseyi Moskova’dan kovulan Kiprian, Moskova’da ise Çuhloma’dan dönen Pimen yönetiyordu; fakat kilisenin fiili hâkimi büyük rahip Sergiy Radonejskiy’di. Ve olaylar, tarihin kanlı zikzakını yıkayarak kendi mecrasında akmaktaydı. Eğer olayın bireysel boyutunu bırakıp popülasyon boyutuna bakacak olursak, oldukça şaşırtıcı bir sonuca ulaşırız. Rusya ahalisi, Dmitri Donskiy’nin son yıllarında henüz etnik bir bütünlük arzetmiyordu. Kulikova savaşı da artık mazide kalmıştı. Aksine Rus insanı, knàzından uşağına kadar, gâh Tatar’larla, gâh Litvanyalılar’la, gâh Polonyalılar’la ve bazen de Alman ve İsveçliler’le ittifaklar sağlamak arzusuyla, dostlar ve müttefikler arıyorlardı. Zaten iç savaşlar da acımasız bir hesaplaşma safhasına girmişti. Moskova ordusu defalarca Ryazan’ı yakıp yıkmıştı ve daha sonra onun neresi yeniden kurulacaktı? Smolensk’de partiler birbirleriyle savaşıyorlardı. Bir grup Vitovt’u, diğer bir grup Oleg Ryazanskiy’i destekliyordu ve mağluplara merhamet gösterilmiyordu. Tver, tepeden tırnağa yakılmıştı ve artık kendi başına ayakta duracak halde değildi. Novgorod Cumhuriyeti de bu yüzden bağımsız bir devlet olmuştu. Tüm eski Rusya toprakları Litvanya’nın eline geçmişti, ama Moskova için en büyük tehlike küçük Suzdal ve onun zengin “tabiatı” Nijni Novgorod’daydı. Başpiskopos Aleksey ve hanşa Taydula sayesinde kendisiyle iyi ilişkiler kurulmuş bulunan Altın Orda’nın çöküşü, Kök Orda’ya zafer yolunu açmış; Tohtamış-han ise, Moskova’yla olan ilişkileri kesmemekle birlikte Suzdal knàzına müzaheret göstermişti. Durum, oldukça gergindi, fakat dünyanın kaderi hızla akıp gidecekti. 1383’de Aksak Timur sözünü söylediğinde, artık ok yaydan çıkmıştı.

3 Dionisi'nin hâmisi Knàz Boris Konstantinoviç, Olgerd'in kızıyla evliydi, fakat bunun dahi ona bir faydası olmadı.

XXXI. DEVLERİN DÜELLOSU

204. Güç Denemesi. Süper-etnosların Çatışması Tohtamış, Cuçi ulusunu kendi meşrû sınırları dahilinde yeniden ayağa kaldırmak istiyordu. Cuçiler, “büyük fetret”in ardından 1357’de sınırları koruyan ve pederkûş olarak kabul edilen Berdibek’in bıraktığı Azerbaycan’ı ve 1371’de Timur İmparatorluğu’yla birleşen Horezm’i elden çıkardılar. Kök Orda’ya ise Altın Orda’nın kırdığı potları temizleme vazifesi düşmüştü. Başlatılan savaşı Tohtamış’ın ikbalperestliğine veya hesap kitapsızlığına hamletmenin mümkün olduğunu sanmam. Daha önce belirtildiği gibi han, kendi beylerinin ve nükürlerinin iradelerine boyun eğmek zorundaydı; onlar ise, Timur’un kuklası olmuş biri tarafından değil, 1312’de Özbek-han’ın yıktığı eski inanç ve âdetlerini değiştirmeye zorlamayacak Çingizî bir han tarafından yönetilmek istiyorlardı. Bir başka deyişle, İslam kültürünün benimsetilmesine karşı olarak Manghud “Talba”1 grubunun temsil ettiği Sibirya ortaya atılmıştı. Bu grup “.. başlarında Pulad-bek, İsa-bek, Yağlı-biy, Kazançi ve diğer noyonların bulunduğu 12 Cuçi boyu oğlanlarına bağlı kâfirler, merhametsizler ve kötü kalpliler”den oluşan2 ve “çoğu imansızlardan teşekkül eden 9 tümen”lik bir güce sahipti.3 Her ne kadar Müslüman yazar olayları heyecanlı bir şekilde anlatıp değerlendirmişse de, Kök Orda’nın zaferinin, ahalisi Müslüman1 Nizameddin Şâmiînin “Zafernamesi”nden; bkz. Tiesenhausen, II/109. “Talba” kelimesi tercüme edilmeden bırakılmış. 2 Tiesenhausen, II/151. 3 Agy.

316

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

lardan müteşekkil Povolje civarı şehir sakinlerine sırtını dayayan Özbek ve Canibek-han’ın politikasından uzaklaşma anlamına geldiği muhakkak. Bu uzaklaşma, İslamın hâmisi Timur’la savaşmak anlamına geliyordu. 1383’de, namına sikke darbedilmeye başlandığı nazar-ı itibare alınırsa, Tohtamış’ın iktidarı Horezm’de yeniden kurulmuştu. Timur’un kendisine ait toprakların bir kısmının elinden kayıp gitmesine tepki göstermemesinin sebebi anlaşılamadığı gibi, maalesef bu önemli olayların detayları da meçhulümüz. Muhtemelen bu durum, Tohtamış’ı fetihlerini sürdürme konusunda cesaretlendirmişti. Ama bu defaki fetihleri Kafkaslar’daydı. 1385’de Derbent üzerinden Tavriz’e gelen Tatarlar, şehri zaptederek acımasızca yağmaladılar ve üstelik de İslam aleyhtarı tavırlarını ortaya vuracak şekilde “cami ve medreseleri” yerle bir ettiler. Tohtamış’ın ordusu, ganimeti topladıktan sonra, Kafkas-ötesi’nde tutunmayı dahi denemeyerek ileriye doğru yürüdü. Zaferlerini, gerçekleştirdikleri âni saldırıya borçluydular; ama aynı saldırıları 1387’de tekrarladıklarında Timur’un ordusu tarafından püskürtüldüler. Büyük kısmı Derbent ötesine geçmeyi başardı, ama pek çoğu esir edildi. Emîrlerinin ve hatta daha sonraki tarihçilerin tuhafına gidecek şekilde Timur, esirleri bağışlayarak suyurgal dağıttı. “Onlara gülümseyerek, teveccühte bulundu. Tohtamış’ın sağlığıyla ilgili sorular sorarak “Aramızda ata-oğul hukuku var. Birkaç ahmak yüzünden neden bunca insan ölüyor? Aramızdaki ahde vefa göstermek ve uyuyan fitneyi uyandırmamak gerekirdi” dedi. Sonra esirlere para, elbise ve çapan vererek, ordudan ayrı kalmış askerler hükümdarlarına gönderiliyormuş gibi bir kervan hazırladı.4 Timur’un iki cephede birden savaşı yürütmekten çekindiğini farzetmek gerekir. Çünkü 1381’den 1387’ye kadar, Horasan, Rey, Kuhistan Serbedarlar’ı ile Luriktan dağlılarının çıkardıkları isyanları bastırmak zorunda kalmıştı. Buralarda kale surları dibinde binlerce asker ölmüş ve kafatası kemiklerinden minare yapılmıştı. Orduyu kuzey sınırlarına kaydırmak için uygun bir an değildi. Ne var ki, hadisât mantığı hükümdarların politikasından daha güçlüydü. 4 Tiesenhausen, II/110.

DEVLERİN DÜELLOSU

317

Timur, hiç hesapta olmayan bu işlere tahammül edemezdi. Tohtamış, Timur sayesinde hayatta kaldığını ve tahtta oturduğunu unutamazdı. Dolayısıyla onun saldırgan tutumu, kelimenin tam onlamıyla nankörlüğün daniskasıydı. Ama onun çevresini kimlerin sardığını hatırlamak lazım. 200 yıl boyunca “başına buyruk insanlar”ın torunları olan bahadırlar, hana sadık noyonlar, heyecanlarını tatmin edemeyen, ideallerini gerçekleştiremeyen bey ve oğlanlara dönüşmüşlerdi. Bunlardan tevarüs edilen gelenekler tedricî surette deforme olmuş, passionerlik seviyesi düşmüş ve geriye sadece Müslümanların atalarına XIV. Yüzyılda indirdiği darbelerin buruk hatıraları kalmıştı. Tohtamış-han’ın bu hatıraları ne kadar paylaştığı belli değil; fakat kendine has bir görüşü olsa bile, passionerliğin, Büyük Bozkır’ın an’anevî kültürüyle şekillenmiş içgüdüsel impulslarla denge noktasına ulaşan çığ topu misali parçalandığı şartlarda bunun bir anlamı olamazdı. Hanın silah arkadaşları, cesur, güçlü, tahammüllü ve hatta sadıktılar; fakat Çingis’in vaktiyle itaat altına aldığı komşu Oyratlar, yani Batı Moğolları ve ortaya çıkan düzensizlik sonucunda Çağatay ulusundan kopan Yedisu Moğol–Türkleri gibi hareket özelliğini kaybetmişlerdi. Kısacası bozkırlılar, XIV. Yüzyıl sonlarında etnopsikolojik yapıların âhengini yakalamışlardı ve Aksak Timur gulamları kendi çevresine toplamış olsa bile, zafer payesinin daima kendi tuğlarının olacağına inanmışlardı. Böyle belli belirsiz kendine güven duygusu, her kültürün burjuva seviyesi için geçerlidir. Bu durumda ise söz konusu duygu, trajik bir sonuca götürecekti.

205. Dost Kazanma Çabaları Tohtamış, kesinlikle aptal biri değildi. Tarihî kuralın kendi ulusunun en amansız düşmanı haline getirdiği sabık velinimeti Timur’un karakterini doğru tahlil etmişti. Esasen 1225 yılı olayları 1388’de aynen tekrarlanmıştı. Üstelik Timur aşağı yukarı Celaleddin [Mengüberdi]nin bir kopyası olduğu halde, Tohtamış kesinlikle Çingis’e benzemiyordu ve silah arkadaşları da Cebe ve Sübütay’ın kabiliyetlerinden yoksundular. Fakat Tohtamış, artık iki taraf arasında bir çatışmanın kaçınılmaz olduğunu anlayınca, hemen müttefikler edinmenin gayretine düşmüştü.

318

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Timur, 1375’den itibaren Moğulistan [Cita] emîri Kamerüddin’le sürekli savaşmıştı. Bu savaş, her yıl düzenlenen tenkil seferleriyle sonuçlanıyordu. Ancak Timur’un güçleri de bitip tükenmişti ve bu yüzden o, Issık-Kul, Kuça ve Kaşgar bölgesini kaplayan T’ien-shan eteklerindeki Çağatay ulusunu birleştirme projesini gerçekleştirememişti. Timur’un ordusu İli [İle] Nehri’ne ve onun Çarın koluna kadar varmış, fakat aileleri ve malları aç gözlü gulamlara ganimet olan göçebelerin öfkesinden başka bir şey kazanmamıştı. Bu yüzden Kamerüddin Tohtamış’la ittifak aktederek, onun sol cenahını doldurmayı kabul etmişti. Sağ cenahta ise, Sibiryalı göçebelerle temasta bulunmayı tercih ettiğinden Timur’un kültürlü devletiyle birleşmekten inatla kaçınan insanların yaşadığı Horezm Vadisi’nde kıran kırana bir savaş sürüyordu. Sonunda, 1388’de Urgenç bir hücumla ele geçirilerek, harabeye çevirilmiş ve Horezm Vadisi de Çağatay Hanlığı’nın bir eyaleti haline getirilmişti. Bu, Horezm’i Cuçi’nin torunlarına bırakan Çingis-han’ın isteğinin doğrudan kulak arkası edilmesiydi ve savaş bahanesi sayılması için fazlasıyla yeterliydi; fakat Tohtamış bozkır geleneklerinin ne kadar hâmisi ise, Timur da aynı geleneklerin o kadar düşmanıydı. Böylesi bir tezat durumunda, savaşan tarafların şahsî sempatilerinin fazla bir önemi olamazdı. Eğer Cuçi ulusunun arkasında Büyük Rusya’nın güçlü desteği olmasaydı, Güney Sibirya bozkırlarının az nüfuslu ahalisi Orta Asya’nın zengin ve kalabalık halkına karşı koyamazdı. Tohtamış’ın baht-ı siyahından Rusya ile Orda arasındaki geleneksel ittifak, 1382’de Moskova’ya yapılan aptalca bir saldırı yüzünden bozulmuştu. Üstelik de Tohtamış, Tatarlar’ın düşmanı Olgerd’in kızıyla evli bulunan Suzdal knàzı Boris Konstantinoviç’e müzaheret ediyordu. Ne var ki, arkasına askerî desteği almayan bir diplomasi fazla etkili olamazdı. Moskova, İtil civarındaki ticaret şehirlerinden daha güçlüydü ve belini kısa sürede tekrar doğrultmuştu. Sergiy Radonejskiy 1386’da Oleg Ryazanskiy ile Dmitri Donskiy’i barıştırmıştı.5 Böylece Dmitri, Suzdal knàzları Vasili ile Semen Dmitriyeviç’lere yardım etmiş, onlar da bu sayede 1387’de amcaları Boris’i Nijni Novgorod’dan kovmuşlardı.6 Boris, çaresiz Tohtamış’a sığınmış ve ondan penah talep etmişti. 5 Ekzemplyarskiy, Velikiye i udelnıye, s. 416-417, 419. 6 Age., s. 589.

DEVLERİN DÜELLOSU

319

Böyle bir talep için hiç de uygun bir zaman değildi. Çünkü Tohtamış Timur’la savaşmak için gerekli orduyu “Rus, Çerkes, Bolgar, Kıpçak ve Alanlar’dan, ayrıca Kırım’ın Kaffa şehri sakinleriyle m-k-s (Mokşa)lardan toplamıştı. Boris Konstantinoviç de bu ordu bünyesindeydi. Moskova yönetimi ise, giderek artan nüfusundan aldığı destekle güçlenmişti. Moskova Knàzlığı’nın Kök Orda nezdindeki durumu, Altın Orda günlerine nazaran daha zordu. O sıralar büyük Rus knàzları - Aleksandr Nevskiy’den Semeon Gordıy’e kadar - hanların desteğinden yararlandıklarından, gerek Litvanlar’dan ve gerekse Doğudan gelecek bir saldırıdan korkmuyorlardı. Bu yüzden “büyük fetret” devrinde dahi, durumun tekrar düzeleceği ümidiyle, hanlara “vergi” ödemeyi sürdürmüşlerdi. Fakat Suzdal knàzının entrikaları ve 1382’de dökülen kan, Moskova’nın Saray’la olan siyasî bağlarını koparmıştı. Tohtamış, bunun suçlusunun Suzdal knàzı olduğunu anlamıştı ve dolayısıyla her zaman olduğu gibi kendisini küstüren bir partnere müzahir olmamıştı. Bir yüz yıldır devam eden geleneklere aykırı bir davranışla Tohtamış, Moskova knàzı Vasili’nin veliaht prensini rehin olarak istemiş, fakat iki yıl (1383-1385) kadar Orda’da kalan genç knàz, kaçmış ve Litvanya üzerinden evine dönmüştü. Aynı günlerde Batıda, Litvanya Polonya ünionunun kuvvetler dengesini değiştiren olaylar vukû bulmuştu. Litvanya’daki Rus vatandaşlar, Katoliklere tâbi olduklarından bir dizi hukukî sınırlamalara maruzdular. Smolensk knàzı Svyatoslav da henüz 1370’de Litvanya’nın hâkimiyetini tanımıştı.7 Litvanya tehdidi Moskova kapılarına dayanmıştı, fakat gerek Moskova ve gerekse Rusya metropoliti, hiçbir yerden yardım alacak durumda değildi. Çünkü Moskova’nın tabii müttefiki Bizans’ın da başı Osmanlı Türkleri ve İtalyan tacirleriyle beladaydı. Göründüğü kadarıyla Dmitri Donskiy son nefesini verirken, devletinin hiçbir yaşama şansı yoktu. Halbuki Moskova, sadece zafer kazanmamış, aynı zamanda Veliki Rusya’yı da hâkimiyet alanı içine almıştı. Bu nasıl olmuştu? Bu sorunun cevabını verebilmek için geniş bir tarihî panorama gerekiyor. O yüzden tekrar Doğuya döneceğiz.

7 Bu yüzden Başpiskopos Aleksey tarafından aforoz edilmiştir. (Bkz. Şabuldo, Zemli yügo-zapadnay Rusi, s. 107).

320

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

206. Yumruklaşma Doğuda vukû bulan olaylarla ilgili bilgiler çabuk yayılır. Tohtamış da, Timur’un Kirman ve Fars’ı hâkimiyet altında tutan İran şahı Muzafferüddin’le şiddetli bir savaşa tutuştuğunu haber almıştı. Timur, 1387’de kan dökülmeden teslim olan Isfahan’a gelmişti. Şehir sakinleri, orada bırakılacak yaklaşık 3 bin kişilik küçük bir garnizonun iaşe ihtiyacını karşılamak şartıyla bağışlanmıştı. Fakat galipler öylesine taşkınlıklarda bulunmuşlardı ki, sonunda bir gece kendiliğinden gelişen bir isyan patlamış ve garnizon halk tarafından kılıçtan geçirilmişti. Şehrin tekrar zaptedilip, cezalandırılması normaldi, fakat Timur’un “öfkeden kudurmuş” askerleri 70 bin kişinin başını keserek, şehrin çeşitli mahallelerinde kuleler diktiler. Isfahan’dan sonra sıra Şiraz’a gelmişti. Fakat Timur, meşhur şair Hafız-ı Şirazî’yi sadece büyüleyici beyitlerinden dolayı değil, verdiği son derece zekice bir cevaptan dolayı bağışladı.8 Ama Huzistan meliki Şah-Mansur işgalciye karşı bir direniş organize ettiği için, tam bir zafer sağlayamadı. Tohtamış, bu savaş haberlerini alır almaz, beklediği ânın geldiği kararına vardı. 1387 sonbaharında Tohtamış’ın Horezm’den Yedisu’ya kadar geniş bir cepheye yayılan “yağmur damlaları gibi sayısız” ordusu, hiçbir direnişle karşılaşmadan Amu-Derya’ya kadar uzanan arazileri adımlayarak Termiz’e geldi. Ne var ki Buhara, Semerkand ve Termiz, muhkem surları sayesinde yağmalanmaktan kurtulacaktı.9 Bu arada bozkır ordusunun âni istila haberi Timur’a kadar gelmişti. Timur, hemen Şah-Mansur’la savaşı keserek, oğlu Ömerşeyh’in kahramanca savunduğu Semerkand’a 30 bin süvari sevketti. 8 Hafız’ın beyti şöyle idi: “Ol Şirazlı Türk dilber bize iltifat eder, gönlümüzü alır ve aşkımızı kabul ederse, yanağındaki kara bene Semerkan’dı da bağışlarız, Buhara’yı da!” Timur Şiraz’ı zaptedince Hafız’ı bulmaları için adam gönderdi ve ona öfkeli bir şekilde “Bre bedbaht! Ben, sevgili şehirlerim Semerkand ve Buhara’yı âbâd etmek için ömrümü verdim. Sense onları bir haspanın yanağındaki beni için vereceksin ha!” dedi. Hafız şu cevabı verdi: “Ey imanlı fâtih! Ben bu cömertliğim yüzünden böyle fakir düştüm”.Timur kahkahalar atarak, şaire çapan giydirip, serbest bıraktı.Timur, korkunç gaddarlığının yanı sıra, cesur ve âl-i himmet bir kişiydi. Onun bu davranışı, ancak aradan bir yüz yıl geçtikten sonra normal seyrine girecek bir tarih zikzakı doğurmuştur. 9 Tiesenhausen, II/154.

DEVLERİN DÜELLOSU

321

Öncü kuvvetlerin arkasından kendisi de ordunun başında gelerek, Karşı kalesi gibi bazı kalelerin savunmasını üzerine aldı. Onun çıkıp gelişi, savaşmak için gerekli teşkilatlanmayı sağlayamayacak kadar geniş bir alana yayılan bozkırlılar arasında paniğe sebep oldu. Bu yüzden kuzeye doğru yöneldiler. Tohtamış, kuvvetlerini toplamaya çalışıyordu, fakat Hocent yolunda Timur ona yetişerek, savaşı kabul etmeye zorladı ve ağır bir darbe indirdi. 1388 kışı, Tatar ordusunun bahtının dönüm noktasıydı. Tohtamış, önce Yayık ötesine çekildi, arkasından Horezm’i (1388) ve Moğulistan’ı (1389) boşalttı. Horezm yakılıp yıkılmış, ahalisi Semerkand’a götürülmüş, yakılan tarlalalara ise arpa ekilmişti. Timur, ancak üç yıl sonra bu şehrin yeniden imarına karar verecekti. Timur’un gulamları Yedisu Moğullarıyla öyle çetin bir hesaplaşmaya içine girdiler ki10, bu epopenin detaylarına girmeye değer. 1389’da Timur, kararlı bir hareketle gâzilerini Yedisu’ya gönderdi. Bu seçme ordu, İli ve İl-İmil’i geçip, Ala-Kul’u arkada bıraktıktan sonra Moğulistan’ın kalbi durumundaki Tarbagatay’a ulaştı.11 Aynı ordu saldırısını sürdürerek bugünkü Kulça ve Çökeçek’e geldi; öncü birlikler ise Kara İrtış’a vasıl oldu. Daha sonra Timur’un ordusu iki kola ayrıldı. Bir kol, doğuya yönelip Bagraş-Kul Gölü’ne, oradan Turfan Vadisi’ne ulaşırken, diğer bir kol da T’ien-shan eteklerini aşarak Karaşar’ı zaptetti ve hem savaş meselesini halletti, hem de önemli bir siyasî problemi. Çağatay prensleri arasında Hızır-Hoca adlı genç bir prens vardı. Bu prens, Kamerüddin’in gerçekleştirdiği darbe sırasında gizlenmeyi başararak, Kaşgar’dan Pamir Dağları’na kaçmış; uzun süre orada kalmış ve 1390’da Doğu Türkistan, Hotan [Hoten] ve Lob-Nor’a geri dönüp, bağımsız bir devlet kurmuş ve yerli Uygurlar’ı Müslüman etmişti. Timur, hiç tereddüt etmeden Çingizîler’in bu son kalesine saldırıp, yerle bir etti. Biçare Hızır-Hoca Gobi’ye kaçtı. Timur ise Karaşar’da zaferini kutlayıp, ganimeti savaşçıları arasında taksim ettikten sonra Semerkand’a döndü. Ancak, yenilgiyi kabul etmeyen Kamerüddin, kendisine sadık savaşçıları toplayarak Yedisu’yu kurtardı. Timur, 1390’da tekrar bozkır 10 Müller, İstariyo islama, T. III, 1896, s. 319. 11 Grousset, L’Empire, s. 500—503.

322

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

ordusu kumandına karşı ordu sevketti. Gönderilen ordu, Kamerüddin’i “zerdeva ve samur ülkesi” Dağlık Altay’a kadar kovaladı. 1392’den sonra ise bir daha Kamerüddin’den haber alınamayacaktı. Bunun üzerine Hızır-Hoca geri dönerek, Moğol Duklat kabilelerinin yardımıyla yıkılan devleti yeniden ikame etti. Yeni bir savaş başlatmak yerine, 1397’de kızını Timur’un haremine gönderdi ve 1397’de ölünceye kadar Moğulistan’ı huzur içinde yönetti. Timur’un bu durumda yapabileceği bir şey yoktu. Bu zafersiz savaştan tek kazançlı çıkan kişi, Suzdal knàzı Boris Konstantinoviç olmuştu. Daha önce 1389’da Tohtamış tarafından harekete geçirildiği için, otuz gün boyunca sefer sırasında hana refakat etmiş, “sonra çar ona acıyarak, Uruktan (?!-L.G) denilen mevkiye varıldığında onu geri göndermiş, kendisini Saray’da beklemesini tembihleyip, savaş meydanına ilerlemişti.” (Voskresenskaya letopis)12 Hezimete uğrayan Tohtamış, savaşa devam etmeye çalışırken, müttefikler aramaktaydı. Mısır’la ittifak aktetmeyi denemişti,13 fakat aradaki mesafenin çok uzak olması sebebiyle bunun bir yararı olamazdı. Ayrıca Rus knàzı Vasili Dmitriyeviç’le de ittifak denemesine girdi. Ancak, henüz dostluğun yenilenmesine Moskova’da sıcak bakılırken, zengin Nijni Novgorod’u şehirdeki kendi kabiledaşlarını kovan Boris’e verdi. Vasili Dmitriyeviç Kirdyapa ise Volga havasilinde bulunan ve Nijni Novgorod’un az yukarısında yer alan küçük Gorodets şehriyle yetindi. Semen’e hiçbir şey verilmemişti ve boğaz tokluğuna Tatar hanına hizmet etmeye başlayacaktı. 1390’da Orda’ya gelen Vasili Dmitriyeviç, Nijegorod Knàzlığı’nda hâkimiyet yarlığını satın aldı. “Kendisi için Tohtamış-han nezdinde aracı olmaları amacıyla prenslere müracaat etti. Onlar da pek çok altın, gümüş ve büyük hediyeler aldılar. Aynı şeyi Tohtamış da yaptı...”14 (Nikonovskaya letopis). Ama acaba Tohtamış bunu yaparken kendi devletinin mahvına yol açacak bir anlaşmayı imzaladığını düşünmüş müydü? Sanırım, hayır! 19 Ocak 1391’de Timur, Tohtamış’a karşı harekete geçme kararı almıştı. Tohtamış, Timur’a barış sağlanması talebiyle bir elçi gönde1859. Ср.:sr.% Никоновская летописъ (ПСРЛ. T. 11,T. c. 12 См. Sm% ПСРЛ. PSRL. T. T.8,8.Спб., SPb., 1859. Nikonovskaq letopis; (PSRL. 121): Рогожский летописец (ПСРЛ). (PSRL). T. 15. Изд.2. Вып. 1 и2. Семеоновкая 11, s. 121)> Rogo’skij letopisec T. 15. Izd. Vyp. 1) i летописъ (ПСРЛ.letopis; T. 18 под (PSRL. годом) T. 18 pod godom). Simeonovskaq 13 Grumm-Grjimaylo, G. Y. Djuçidı. 14 Solovyev, İstoriya, Ktb. II. T. IV, s. 660.

DEVLERİN DÜELLOSU

323

rerek “önceki savaşın bir şanssızlık ve kötü niyetli insanların tavsiyelerinin sonucu olduğunu” belirtti.15 Eğer bu doğru ise, demek ki hanın Cuçi ulusu içinde kendi beyleri ve noyonlarının kuklası olduğu görüşü doğruluk kazanmaktadır. Halbuki sonuncular kesinlikle “başına buyruk insanlar”ın değil, itaat altına aldıkları Polovesler’in geleneklerini tevarüs etmişlerdi ve üstelik passioner değil, homeostaz aşamasına gelmiş persistentlerdi. Bu yüzden aşırı heyecanlı ve zayıf görüşlü idiler. Timur, gelen elçiye Tohtamış’ın kendisinin ona yaptığı iyiliklere karşı nankörlük ettiğini, Azerbaycan ve Orta Asya’ya saldırmakla küstahlığını ortaya koyduğunu belirttikten sonra, artık ona inanamayacağını ve savaşın kaçınılmaz olduğunu kaydetti. 21 Şubat günü ise Timur’un ordusu kuzey seferi için atlanmıştı. Vakıa, Kök Orda’nın Altın Orda’dan farklı olarak yapılan anlaşmalara ve verilen sözlere sadık kalma konusundaki gevşekliği, komşularının sıtkını sıyırmıştı. Knàz Boris Suzdalskiy aldatılmıştı; çünkü Nijni Novgorod yarlığını aldıktan sonra hanın desteğini kaybetmişti. Moskovalılar, sinsice bir yalan yüzünden 1382’de gerçekleştirilen katliamı unutamazlardı. Gerçi Ruslar Tohtamış’a karşı isyan etmemişlerdi ve işbirliği yapmayı sürdürüyorlardı,16 fakat öylesine bezgindiler ki, olayların seyrinde hemen hemen hiçbir katkıları olmuyordu. Savaş, Timur’un planına göre devam ediyordu; çünkü o, giriştiği kampanya üzerinde iyice düşünmüştü.

207. İlkbaharın Ardından Bozkır savaşının en büyük zorluğu, ne kadar savaşçı besleniyorsa, o kadar da atın beslenmesi problemidir. Savaşabilmek için, orduya giren her savaşçının, biri binek, biri yük ve diğeri savaş atı olmak üzere üç ata sahip olması gerekiyordu. Bundan başka yedek oklar, kuşatma makinaları ve kumandanların ve hanımlarının şahsî atlarından müteşekkil ağırlıklar da vardı. Tüm atlar için yem tedariki ve bilhassa onları beraberinde taşımak, başlı başına bir meşakkatti. Bu yüzdendir ki Çinliler, Han ve T’ang hanedanları döneminde İç Asya’ya sı15 Tiesenhausen, s. 160. 16 “O yıl (1391.– L. G.) Orda’ya giden büyük knàz Vasili Dmitriyeviç, çar olarak atandı.” (PSRL. ¿¿¿. 1841Novgorodskaq ¿ letopis;) (ПСРЛ.T. T. III. 1841 – Новгородская I летописъ)

324

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

nırlı sayıda sefer yapmışlar ve ancak ordunun takip edeceği güzergâh üzerinde depolar edindikten sonra Soğdiyana’ya girmişlerdir. Timur, bu güçlüğü hesaba kattığından, meseleyi meraları kullanmak suretiyle “tabiatın yardımıyla” halletmiştir. Bu yüzden ordu güney bozkırının çoktan yeşerdiği şubat ayı içinde yola çıkmış, kuzeydeki ılık bahar şeridini takip etmiş ve su kaynaklarını takip ederek atları taze otla beslemiştir. Böylece Timur’un ordusu, hiçbir kayıp vermeden, Tobol ile Emba arasındaki bozkırı aşmıştır. Yolda askerin iaşesi bittiği için sürek avları tertiplenmiş, ceylan, geyik ve mus avlanmış; ihtiyaçtan fazla et elde edilmiştir. Yayık Nehri’ni yukarı akımlarındaki sığ yerlerinden geçen ordu, İk Nehri’ne (Kama’nın bir kolu) kadar geldi. Timur orada, Tohtamış’ın uzun süredir bu seferden bîhaber olduğunu ve ancak Çağatay ordusu Yayık (Ural) üzerinden geçtikten sonra ordu toplamaya başladığını öğrendi.17 Fakat esasen Tohtamış Rusya’dan takviye bekliyordu. Şerafeddin [Ali Yazdî] esir alınan askerlerin beyanatından Tohtamış’ın Timur’un istilasına karşı hiçbir hazırlık yapmadığının anlaşıldığını belirtmektedir. Tatar hanı, yerleşik şehir sakinlerinden toplanan ordunun, yolda açlıktan ölmeden geniş bozkırı geçebileceğini tahmin edemezdi.18 Bu yüzden meşakkatli yolculuk sırasında Timur’un ordusunun iaşe aramak için dağılacağı düşüncesiyle, içi rahattı. Ama onun bu hatası, Timur’a ordusunu toparlama imkanı sağladı. Böylece Timur, Sakmar’ın kuzeyindeki Kondurça (Volga’nın bir kolu) Nehri’ni geçip Tatarlar’ı Volga sahilinde sıkıştırdı. 18 Temmuz 1391’de Tatar süvari birlikleriyle kahramanca savaşarak, Volga’yı yılın o mevsiminde suyunun nispeten az olduğu bir zamanda geçip düşmanı kuşattı. Tohtamış kaçmayı başardıysa da, ordusu kılıçtan geçirildi. Karısı, çocukları ve hazinesi galiplerin eline geçti. Ne var ki Şerafeddin’in olayları anlatış tarzının aksine, bu zafer Timur’a pahalıya malolmuştu. Bunu, onun elde ettiği zaferi pekiştir17 Tiesenhausen. T. II, s. 164, dn. 2; farklı metinlerin incelenmesi, bizi, beklenen takviyelerin gelişiyle birlikte Tohtamış’ın ordusunun Timur’unkinden iki misli fazla olacağı sonucuna götürüyor. Ne var ki takviye güçlerin gelişi gecikmiş, “Knàz Vasili Dmitriyeviç, Tohtamışhan’dan uzağa, Yayık ötesine (İk.- L. G.) gitmişti.” (PSRL. T. ¿ . H. VI. (ПСРЛ. T.1)IV. S Pb., 185 . Ч. ВИ. Спб., 1851) 18 Tiesenhausen, T. II, s. 15.

DEVLERİN DÜELLOSU

325

mek için Volga’nın sağ sahiline geçmeyip, kaçışan Tatarlar’ı ve sürülerini ele geçirmekle yetinmesinden de anlamak mümkün. Galiba Kondurça katliamı onca galibi başka bir dünyaya götürmüştü. Çünkü hayatta kalanlar, arabalarda yaşayan yerli sakinlerden aldıkları ganimetleri götürmekten memnundular. Artık Güney Sibirya’nın sonbahar günleri gelip çatmıştı. Timur zor durumda kalmamak için, çölü hızlı bir yürüyüşle geçip ekim ayı içinde Otrar’a, oradan da “cennetten bir köşe olan Semerkand”a19 döndü. Fakat kısa süre sonra Tohtamış’la olan savaşın bitmediğini öğrenecekti. Esasen Volga’nın tüm sağ şeridi düşman tarafından ele geçirilmiş değildi. Vasili Dmitriyeviç, her ne kadar “çarın çağırısı”yla Moskova’dan bir bölük askerle yardıma gelmişse de, Kondurça savaşına katılmaktan kaçındı, İk20 Nehri’ne ve Volga’nın ötesine kaçtı. Oradan da Ryazan ve Suzdal topraklarını geçip Don ötesindeki çöle sığındı. Ne var ki rehberler yolu şaşırmışlar ve Vasili Kiyef’e düşmüştü. Oradan kurtulabilmek için Vitovt’un kızı Sofya ile evlenerek, Moskova’ya alıp getirdi.21 Kondurça zaferinden sonra, Timur’un hizmetinde bulunan Ak Orda prensleri ona müracaat ederek, sabık uluslarına gidip insanları seçerek fatihin emrine getirmek amacıyla kendilerine izin verilmesi ricasında bulundular. Timur, onlara güvenerek tam salahiyetli olduklarını bildiren birer yarlık verdi. Prensler “mutlu ve sevinçli bir halde kendi halklarını aramak için yola koyuldular”22 ve geri dönmediler. Seferin başarılı olmadığı anlaşılmaktadır.

208. İhanetler Timur’un Kondurça zaferi, Suzdal-Nijegorod Knàzlığı için ağır bir darbe sayılırdı.Tatar desteğinden mahrum kalan Boris Konstanti(ПСРЛ.T.T. V. Ч. VI. 19 Sofiyskiy vremennik (PSRL. . H. ¿. Спб., SPb.,1851) 1851) 20 Matbu metinde–Yayık, ancak bu doğru değil. (Bkz. Tiesenhausen, T. II, s. 294 (şerh)). 21 Ustujskiy letopisnıy svod. M-L., 1950. Sm. pod 1390 g. (6898): “O yaz Taktamış’ın üzerine Şamarhiski (Semerkand.–L. N.) diyarından güçlü bir çar geldi. Onun büyük bir ordusu vardı. Yine aynı yaz büyük knàz Vasiley Dmitreyeviç Orda’da Taktamış’ın ordusundaydı. O, küçük ordusuyla Volga’nın öbür yakasındaydı. Don’un öte taraflarına kaçtı, fakat yolunu kaybederek Kiyef’e geldi” (Arhangelogorodskiy letopisets). 22 Tiesenhausen, T. II, s. 171-172.

326

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

noviç, boyarlarının sadakatini istemeye mecburdu, fakat onlar ihaneti tercih edeceklerdi. Büyük boyar Vasili Ruménets, Boris’e şöyle dedi: “Üzülmeyin, knàzım! Biz hepimiz sana sadıkız ve senin uğruna kellemizi vermeye, kanımızı akıtmaya hazırız!” Büyük knàz Vasili’yi terk eden de yine bu Ruménets olacaktı. Vasili Dmitriyeviç’in münhezim hanla ilişkilerini koparmaması, akıllıca bir davranıştı. 1392’de Kiyef’den Litvanyalı hanımı ve Tatar elçisiyle döndükten sonra, aynı elçiyi boyarlarıyla birlikte Nijni Novgorod’a gönderdi. Boris, onları şehre almak istemedi, fakat kendisine çatışmadan kaçınması tavsiyesinde bulunan Ruménets’le anlaşarak inadından vazgeçti. Ama han elçisi ve Moskovalı boyarlar şehre girer girmez, çanları çalarak, toplanan halka Nijni Novgorod’un Moskova knàzına ait olduğunu açıkladılar. Knàz Boris’e ise Boyar Vasili Ruménets şu sözleri söyledi: “Sayın knàz! Bize inanma! Biz zaten senin yanında değil, sana karşı idik!” Ve Boris’i, hanımını, çocuklarını ve mevkebini derdeste edip, son nefeslerini verecekleri Moskova zindanına götürdüler. Boris Konstantinoviç’in 1394’de ölümünden sonra Moskova’ya muhalif olanlar, onun yeğenleri Vasili ve Semen Dmitriyeviç’i başa geçirdiler; fakat genç knàzlar, halkın atâleti yüzünden, Suzdal’ı terketmek zorunda kalacaklardı. Eski Ruslar’ın torunları, passioner enerjinin kaynayıp, köpürdüğü Moskova’yla çekişmek istemiyorlardı. Knàzlar, yalnızdılar. On yıl boyunca boş yere Tohtamış-han’ın yardımını beklemişlerdi. 1401’de Semen’in ailesi Moskovalılar tarafından ele geçirilince, knàz teslim oldu ve beş ay sonra da Vyatka’da öldü. Vasili de 1403’de daha sonra Moskova’ya bağlanan Gorodets’deki evinde terk-i dünya eyledi. Nijegorod topraklarının ele geçirilmesi, Moskova’nın Velikorossya’daki liderlik pozisyonunu derhal güçlendirmişti, ama mevcudiyetini nasıl sürdürebilecekti? Suzdal knàzları, girişkenlik, cevvaliyet ve diğer kabiliyetler konusunda Moskova knàzlarından hiç de geri değildiler, fakat kendilerine gerekli desteği vermeyen boyarların, vatandaşların ve hatta köylülerin ihanetine uğramışlardı. Esasen Nijegorodlular’ın Suzdal knàzlarına karşı çıktıkları falan yoktu, fakat kendileri öylesine gevşektiler ki, bu tutumları adeta ihanete çanak tutuyordu ve nitekim Moskova birliklerine Nijni Novgorod yolu da bu yüzden açılmıştı.

DEVLERİN DÜELLOSU

327

Bununla birlikte kendi halkını hainlikle suçlamak, vatandaşları, Tatarlar’ı ve Mordvalar’ı kendi haklarını korumak için kullanmaya başlayan knàzlara karşı galeyana getirebilirdi. 1399’de Semen Dmitriyeviç, Nijni Novgorod’a bin Tatar askeri getirmişti. Üç günlük bir kuşatmadan sonra şehir halkı yağmalanmayacakları ve esir edilmeyecekleri şeklindeki vaatlere binaen kapıları açmıştı. Moskova draması aynen tekrarlanmıştı. Halk soyulup soğana çevrilmiş, knàz ise “Tatarlar’a söz geçiremediği” iddiasıyla işin içinden sıyrılmaya çalışmıştı. Bu olayın duyulması üzerine Moskova ordusu Nijegorodlular’ın yardımına koşunca, Tatarlar kaçtılar. Moskovalılar, Bulgar toprağını fethettiler; böylece Nijegorodlular Moskova knàzının sadık ve güvenilir tebaası haline geldiler. Bu durumda kimi hain olarak görmek gerekir: Boyarları mı, knàzları mı? Her iki tarafı da aynı kefeye koymak gerektiği düşünülebilir. Suzdal topraklarının mahvoluş manzarası, birbiriyle acımasızca boğuşan ülüşlere bölünmüş Eski Rusya trajedisini çok fazla anımsatıyor. Daha XIII. Yüzyılda knàz ve boyarların hafızalarından sadakat kelimesi silinmişti. Obskürasyon safhasının bariz bir özelliği. Kitleler, her zaman olduğu gibi, baştaki yöneticiyi kendilerine örnek seçerler ve yıldan yıla verdikleri desteği azaltırlar. Peki, neden Moskova bir istisna teşkil etmişti? Bu sorunun cevabı etnogenez teorisindedir. Köylerde tabii ayıklama yapılıyordu. Passioner gençler, knàz ve boyarların seferlerinde hizmet veren “otrok” (oğlanlar) haline gelmişlerdi. Bunlara, kesinlikle akrabalık bağları göz önünde bulundurulmadan, “boyar çocukları” adı verilmişti. Passioner kızlar da bu arada passioner bir kocaya varmaya can atıyorlardı. Ne var ki o isyan günlerinde genç kızların hayallerini kahraman savaşçılar süslüyordu ve dul kalma olasılığı bu hülyanın karşısında sönük kalıyordu. Böylece Moskova yavaş yavaş Rossya’nın passioner genefondunu bünyesine çekti. Her halde “otroklar”ın beslenmeye ve giyeceğe ihtiyaçları vardı. Fakat zengin başpiskoposluk, Moskova’yı sadece manevî yönden değil, maddî yönden de destekliyordu. Dolayısıyla Büyük Knàz Vasili’nin gerek günlük ihtiyaçları ve gerekse Tatar hanına ödenecek “vergi” konusunda maddî bir sıkıntısı yoktu. Tohtamış bunu bildiği için, dostluğa ve verdiği namus sözüne ihanet ederek, dostu Boris

328

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Konstantinoviç’e müzahir olmamış ve 1392’de Nijni Novgorod, Gorodets, Meşçera ve Tarusa’nın yönetim hakkını sağlayan yarlığı Vasili Dmitriyeviç’e tevcih etmişti.23 Han, bu hareketiyle, ileride beylerinin ve oğlanlarının (asilzâdelerin) isteğine binaen Timur’la girişeceği savaşlarda sırt desteği sağlamıştı. Halbuki bu davranışıyla geleceğin büyük Rossya’sının temelini attığının farkında bile değildi. Bu hareketinden ötürü onu minnetle anmak gerekir. Timur’un otağında da hıyanetin kudurmuş ruhu hortlamıştı. Tohtamış Ak Orda’yı ele geçirdiğinde, düşmanları olan Urus-han’ın çoğukları Koyriçak-oğlan, Temir-Kutlug ve onların dostları Kunçeoğlan ve Mirza Edigey (İdigu), Timur’a gelerek hizmetine girme talebinde bulunmuşlardı. Timur da onlara acıyarak, kol kanat germiş, lütuflarda bulunmuştu ve hatta sık sık Kunçe-oğlan’la tavla ve satranç oynardı.24 Tohtamış’la savaşın devam ettiği günlerde bu prensler kahramanlıklar sergilemişler, fakat 1391’de kendi bozkırlarına geldiklerinde dağılan halklarını toplamak için izin istemişlerdi. Bunlardan sadece Kunçe-oğlan geri döndü. Temir-Kutlug ve Edigey, Ak Orda’yı yeniden kurmakla meşgul oldular. Kunçe-oğlan geri dönmüştü, ama Temir-Kutlug’un Ak Orda tahtına oturduğunu öğrenince, “yüreği hasetle kasılarak” bir gece doğup büyüdüğü bozkıra kaçtı ve tabii soluğu Tohtamış’ın yanında alıp, Terek sahilinde Timur’a karşı savaştı. Çünkü Temir-Kutlug’dan nefret ediyordu.25 Timur’a tek sadık kalan kişi Koyriçak olmuş, bu yüzden de 1395’de Cuçi ulusunun tahtına iclas edilmiş, fakat “kısa süre sonra ölmüştür”.26 Yine de Ak Orda yeniden doğmuş ve danışmanı Mirza Edigey’in nasihatlerine kulak salan Temir-Kutlug tarafından yönetilmiştir. Bu durum, dünya tarihi açısından çok büyük sonuçlar doğuracaktır.

209. Kafkaslarda Aynı günlerde Orda’ya dönen Tohtamış, oğlan ve beyleri çevresine topladı. Bu anlatım tarzı, klasik tarih metodu için geçerlidir, ama 23 24 25 26

Ekzemplyarskiy, Velikiye i udelnıye, s. 420-421. Tiesenhasen, T. II, s. 118. Age., s. 173, dp. 2. Age., s. 178, 212, 214.

DEVLERİN DÜELLOSU

329

meseleyi etnoloji verileriyle gözden geçirmek istediğinizde 180° ters dönmek gerekir. Kök Orda’nın oğlan ve beyleri, kaçan hanı geri çağırdılar; tahtın çevresinde kenetlenerek Tohtamış’ı kardeşlerini öldüren, güzel hanımlarını ve kızlarını köle yapan menfur Çağataylar’ı getirmeye zorladılar. Bunların siyasî bir hesap peşinde olduğunu sanmam. Timur, Kondurça zaferi için pek çok zayiat vermişti ve perspektifsiz bir savaşta bunca adam kaybedeceğine Ön Asya’da Akkoyun ve Karakoyunlu Türkmenler’e27 karşı bir zafer kazanması daha kârlıcaydı. Tohtamış’ın sabık düşmanları olarak Semerkand ile Saray arasında bariyer vazifesi gören Koyriçak, Temir-Kutlug, Kunçe-oğlan ve Mirza Edigey gibi prenslerin (Urus-han’ın çocukları) Ak Orda’yı yeniden ikame etmeleri için gerekli şeyleri yerine getirmeliydi. Gerçi Orta Asya tam olarak Sibirya’dan tecrit edilmişti, ama Volga’nın sağ sahiline gelen oğlanlar ve beyler, menfur düşmana darbe indirmenin bir yolunu bulmuşlardı. Onlar, Tohtamış’ı Gürcü kralı VII. Görgi’ye Tatar ordusunun Daryal Geçidi’nden Kafkas-ötesine geçmesine izin vermesi konusunda anlaşmaya zorluyorlardı. Bunu haber alan Timur, 1394’de Gürcistan üzerine bir ordu sevkettiyse de başarılı olamadı.28 Halbuki bu arada Tohtamış, ordusunu Derbent üzerinden geçirerek Kura Nehri’nin aşağı akımlarına kadar gelmişti. Timur, hemen Gürcistan’daki ordusunu geri çekip İran’da bulunan taburla birleştirerek, Tohtamış’ın üzerine yürüdü. Savaşı kabul etmeyen Tatar ordusu, Derbent’in ötesine çekilince, Timur da 1395 sonbaharına kadar soluklanma imkanı yakalamış oldu. Esasen o sıralar bu savaş Timur’a hiç de lazım değildi. Bu yüzden Tohtamış’a ültimatom mahiyetindeki şu mektubu gönderdi: “En güçlü Tanrı’nın adına sana soruyorum: Mağrur şeytanın esiri olan sen Kıpçak hanı, hangi niyetle yine eline silah aldın? Ellerimin senin gücüne, servet ve tahtına korku kaldığı son savaşı unutmuşa benziyorsun. Aklını başına al, nankör! Bana ne çok şey borçlu olduğunu bir hatırla. Ama hâlâ vakit var. Cezadan kurtulabilirsin. Barış istiyor 27 Moğol istilasıyla birlikte itilen iki Türkmen konfederasyonu. (Bkz. Boswort,K. E. Musulmanskiye dinastii, s. 221). 28 Canaştsa, S. N. i dr. İstoriya Gruzii.Tibilisi, 1946, s. 193.

330

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

musun, istemiyor musun? Seçimini yap. Ben her ikisine de hazırım. Ama bu defa sana acınmayacağını aklından çıkarma.”29 Şerafeddin Yazdî’nin anlattığına göre Tohtamış uzlaşmaya hazırdı, fakat “onun emîrleri, cehalet ve inatçılıkları yüzünden muhalefet göstererek, bu konuda zorluk çıkardılar.. ve Tohtamış, bu bedbahtların sözlerine kanarak, Timur’a gönderdiği cevabî mektubunda aptalca bir tehevvür sergiledi”.30 Öfkeye kapılan Timur, ordusunu Derbent Boğazı üzerinden kuzeye yöneltti. Timur ordusunun ilk kurbanı, Dağıstan’ın kuzey eteklerinde yaşayan Kaytaklar oldu. Timur, bu “kâfirler”in ortadan kaldırılmasını emretti. Tabii bu durum saldırı temposunun düşmesine neden oldu. Tohtamış, öncü kuvvetlerini Timur’u Koy-Su Nehri sınırında tutmak için batıya sevketti. Fakat bu aptalca bir davranıştı. Çünkü KoySu’nun akıntısı çok fazlaydı ve böylesi hızlı bir nehri geçmek zordu. Timur, en seçme birliklerini akıntının yukarı kısmındaki Tarki Kalesi’ne çekerek, Tatar ordusunu Terek’in öte tarafına attı. Düşmanı Terek boyunca takip eden Timur, orada Tohtamış’ın birliklerini sıkıştırdı. Vukû bulan savaş, aynı zamanda Tatar etnosunun kaderini de belirledi. Tarihte bazen olayların seyrini nispeten kısa bir süre için belirleyen meş’um anlar olur. Bu tarihî zikzaklar, er geç, etnogenezin veya sosyogenezin ana çizgileriyle karışırlar; fakat bunlar, olaylara iştirak edenlere ve hatta nesillere ya şan getirir, ya da ölüm. Sonuçlarıysa, onlarca yıl, yahut bir-iki asır boyunca müşahede edilir. Olasılığın geçerli olduğu anlarda determinizm yersizdir. Mevziî mahiyette, Timur-Tohtamış çatışması, tesadüfî bir savaş değildir. Süper-etnos boyutunda bir olaydır. Çünkü Büyük Bozkır kültürü, Yakın Doğu’nun İslamî şehir kültüründen en azından kendini korumaya çalışmıştır. Bu iki süper-etnik bütünlük arasındaki rekabet, defalarca iniş çıkışlar göstermiştir; fakat bizim üzerinde durduğumuz dönem, XI. Yüzyılda başlamış (Kıpçaklar’ın Sibirya’dan Karadeniz civarına muhacereti) ve XVI. Yüzyılda bitmiştir (Şeybani-han’ın Babür’ü mağlup edişi). 1395’de olaylara iştirak edenler, Çingis’in seferlerini hatırlıyorlardı, ama kimse âkibeti Av29 Grjimaylo, Djuçidı, s. 35. 30 Tiesenhausen, II/174.

DEVLERİN DÜELLOSU

331

rasya’nın kaderini değiştirecek savaşların sonuçları hakkında bir tahminde bulunamamıştı. Hatta bunun onlar için bir önemi de yoktu. Çünkü olaylar, bazen Kök Orda’nın baskın çıkıp Mâverâünnehir’in âsi emîrlerini te’dib etmesi, bazen gerileyerek dağılmasıyla sonuçlanıyor; fakat Timur’un gulamları Semerkand ve Buhara’ya altın, kürk ve güzel cariyeler getiriyorlardı. Moskova, Ryazan, Tver ve hatta Smolensk’de bu savaşların sonuçlarını nasıl heyecanla beklediklerini tahmin etmek mümkün. Smolensk, o sıralar Litvanyalılar’a karşı direnişe son vermiş, ozanların ve hânendelerin gücünü övüp göklere çıkardıkları tüm şovalye Avrupası’nın müttefiki Vitovt’a teslim olmuştu. Terek sahilinde, sadece Kök Orda’nın değil, başpiskopos Aleksey ve Sergiy Radonejskiy’nin gayretleriyle toparlanan Ortodoksluğun muhkem kalesi “Kutsal Rusya”nın da kaderi belirlenmişti. XIV. Yüzyıl Rus insanı, Tatarlar’ın başına gelecekleri anlamıştı ve Emîr Aksak Timur’un kim olduğunu tasavvur edebiliyordu. Gerçi Rusya’nın Gürcistan’la olan ilişkileri zayıftı, ama bu yaşlı ülke üç defa Timurîler’in istilasına dûçar kalmıştı: 1386’da Tiflis düşmüş, 1393’de Samsa ve Kars vilayeti tahrip edilmiş, 1394’de ise VII. Görgi’nin Tohtamış’la muhaverede bulunması sebebiyle Gürcistan’a bir tenkil bölüğü sevkedilmişti. Rusya’da insanlar kimden korkulması gerektiğini anlamışlardı.. Esasen, Kulikova savaşında Mamay’ın çok uluslu kalabalık ordusuna karşı kazanılan zafer, haklı olarak bir kahramanlık gibi algılanıyordu; ama Arap-şah’ın Yayık-ötesi göçebeleri, Mamay’ın ordusundan daha güçlü ve savaşkandı. Çocukları ise çoktandır Tohtamış’a hizmet veriyorlardı. Hadisât mantığına göre Timur’un gulamlarını durdurma vazifesi onların payına düşmüş ve bu mantık sayesinde Rusya, Horasan, Hindistan, Gürcistan ve Suriye’nin âkibetine uğramaktan kurtulmuştu. Tatarlar, kendilerini kurtarırken Rusya’yı da düşüncesi bile korkunç olan bu âkibetten kurtaran bir sur vazifesi görmüşlerdir.

210. Ölüm-kalım Savaşı 14 Nisan 1395 salı günü, her iki ordu er meydanına ilerleyerek, savaş vaziyeti aldılar. Çarşamba günü ise bayraklar dalgalandırıldı ve

332

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Tatarlar savaşı başlattılar. Göründüğü kadarıyla iki tarafın gücü birbirine denk, silahlar neredeyse aynıydı. Ne var ki, her ordunun psikolojik hali, birbirinden farklıdır.. Tatarlar, kendi bozkır kültürünü, yılkı sürülerini, sert tırnaklı koyunlarını ve en nihayet aşağılayıcı esaret tehlikesiyle karşı karşıya kalan kadınlarını koruyorlardı. Savaşa teşvik edilmeleri gerekmiyor-

DEVLERİN DÜELLOSU

333

du, aksine büyük kesimi “putperest” olduğu için onlar hanı savaşa zorlamışlardı. Müslüman olanların arasında ise pek çok kişi dinden ziyade vatanı için endişeliydi. Hepsi de iyi binici, keskin nişancıydı ve çocukluklarından beri kılıç oynatan insanlardı. Yine hepsi de, se-

334

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

ferlerden, emirlerden ve disiplinden ziyade sürülerini barış içinde gütmeye daha yatkındı. Timur’un emrinde ise profesyonel savaşçılar vardı. Dört nala at koştururken mızrağı halkanın içinden geçirebilir, attıkları okla zırhlı bir kalkanı delebilirlerdi. Kumandanları da birer manevra dâhisiydiler. Her kumandan, han ve bey, ellerinde kılıçla askerleriyle birlikte omuz omuza çarpışıyordu, ama çevrelerinde sadık dostları olduğu için yara bile almamışlardı. Savaş, seri karşı saldırılarla geçti ve akşama doğru Timur’un ordusu düşmanı kaçmaya mecbur bıraktı. Tohtamış, savaşçılarıyla birlikte kaçtı; Timur ise nihaî zafer için kaçanların kovalanmasını emretti. Timur, kaçan Tatarlar’ı kovalayarak Aşağı Volga’ya geldi ve onları bir yerde sıkıptırıp acımaksızın kılıçtan geçirdi. Kurtulabilenler sadece sal yapıp, Volganın sağ sahiline geçebilenler oldu. 1391’de ayakta kalmış olan tüm şehir ve köyler, şimdi Samara dirseğine kadar yeniden yağmalanmıştı. Timur, sadece iyi bir komutan değil, ince görüşle bir politikacıydı da. 70’li yıllarda Tohtamış-han’a karşı savaştıkları sırada kendi ordusu bünyesinde kalan Ak Orda savaşçılarını toplayarak, başlarına Urus-han’ın oğlu Koyriçak-oğlan’ı kumandan tayin etti ve onu halkını toplayıp, ulusunu yeniden ihya etmekle görevlendirdi. İtil (Volga) boyuna gelen Koyriçak-oğlan, verilen görevi yerine getirmeye çalışırken, kısa süre sonra öldü.31 Bu olaylarda en önemli olan husus, Koyriçak’ın birliklerinin “sarayın en âli mertebeli hadimleri” arasında bulunan “Özbek kahramanları” adını almış olmasıdır.32 Demek ki bu, Tohtamış’a karşı çıkan ve bilahere XVI. Yüzyılda Timur ve Timurîler’in tüm mirasına el koyan muhacirler konsorsiyumu idi. Bu husus, okuyucuyu şaşırtmamalı. Çünkü en güçlü olanlar da dahil, tüm uluslar, meşe ağacının palamuttan çıkması gibi, sağlam konsorsiyumlardan neş’et ederler. Amma.. Koyriçak-oğlan’ın âni ve sebebi meçhul ölümü, gerçekten şaşırtıcıdır. Bozkırlı milliyetçilerin, Timur’un zannettiğinden daha fazla olduğunu düşünmek gerekir. Nitekim kısa süre sonra onlar Timur’u bu konuda sükut-u hayale uğratacaklardı. 31 Age, s. 212, 214. 32 Age., s. 178.

DEVLERİN DÜELLOSU

335

211. Dinyeper ile Don Arasında Cuçi ulusunun doğu kesimi, Timur için kolay bir lokma olmuştu. Tohtamış, Bular’a (Polonya’da değil, Kama üzerinde) kaçmıştı. Fâtih, Don ile Dinyeper arasındaki uzanan sağ cenahı fethetmek niyetinde değildi. Timur, batıya, Dinyeper’e yöneldi. Emîr Osman kumandasındaki öncü birlikler, Dinyeper’e (Uzi/Özi) ve Kiyef (Mankerman)33 civarına kadar gelerek, daha önce Kondurça ve Terek’de Timur ordusuyla iki defa savaşmış bulunan Bek-Yarlık-oğlan’ın otağını yağmaladılar. Bek-Yarlık’ın ulusu kılıçtan geçirilmiş, “Özbek” denilen insanlar da zarar görmüşlerdi.34 Bek-Yarlık, silah arkadaşlarından küçük bir grupla çemberi yarmayı başardıysa da, Tan (Don) Nehri sahilinde yeniden kuşatma altına alınmıştı. Tek başına yorgun bir at sırtında yine çemberi yararak, muhtemelen Rusya’ya kaçtı. Timur, Bek-Yarlık’ın ailesini himaye altına alıp, ihsanlarda bulunduktan başka, kaçan kahramanın arkasından bir konvoyla gönderdi. Muhtemelen Bek-Yarlık’ın torunları, geçmişteki şan-ı şevketlerini ve atalarının acılarını unutarak Ruslar arasında yaşamaktadırlar. Timur, batı yolu üzerindeki Yelets sınır şehrini fethederek, yakıp yıktı. Yelets’in Bek-Yarlık-oğlan’ın saklandığı “Rus şehri Karasu” ile aynı yer olup olmadığı bilinmiyor.35 Fakat işin tuhaf tarafı, Şerafeddin Ali Yazdî’nin ve Nizameddin Şâmî’nin Timur’un mevcut olmayan Maşkav, yani Moskva’ya36 sefer düzenlediğinden bahsetmeleridir. Yine de “şehir dışında.. Rus emîrleri”ne karşı kazanılan zaferin ve elde edilen ganimet listesinin anlatımı hayli detaylı: “Ay ışığı gibi 33 Age., s. 37, dn. 17. 34 Altın Orda’daki fanatik Müslümanların XIV. Yüzyıl sonlarında, Şerafeddin Yazdî’nin tabiriyle Tohtamış’ın çevresinde bol miktarda bulunan kâfir atalarını İslama döndüren hanın adına duyulan saygıdan dolayı “Özbek” adını aldıkları görüşü genel kabul görmüştür. Bu olay, o sırada Edigey’in taraftarı “Nogaylar”ın ve bir süre sonra “Özbekler”in düşmanı Kazaklar’ın ortaya çıkması hasebiyle Cuçi ulusunun iç parçalanma geçirdiğini gösterir. Bugünkü Özbekler, adlarını kendilerine fetheden fatihlerden alan ve onlarla kaynaşarak tek etnos haline gelen çeşitli Orta Asya Türk kabileleridir. 35 Yelets, Timur ordusu tarafından tahrip edilen tek Rus şehridir. 36 Tiesenhausen, II/180, 121.

336

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

parlayan külçe altınlar, saf gümüşler; keten bezleri, Antakya işi ev dokuması kumaşlar.. parlak kunduz derileri; sayılamayacak kadar çok kara samurlar, kakımlar.. gelincik kürkleri.. parlak sincaplar ve rubin gibi göz alıcı tilkiler, dünya kadar henüz nallanmamış aygırlar.. Bunlardan başka aklın hesabını yapmaya yetmediği kadar çok hazineler.”37 Bu hikemi nasihatı nasıl anlamalı? Rusya topraklarına herhangi bir tecavüz vukû bulmamıştır ve dolayısıyla listesi verilen ganimetler, “Rus ketenleri üzerine kondurulmuş gül misali, periler kadar güzel Rus kadınları” Timurî yağmacıların ganimeti olamaz. Bu âşikâr yanlış bilgilendirmeyi neyle tashih edebiliriz? Benim düşünceme göre Şerafeddin Yazdî, arzu edilen bir şeyi gerçekleşmiş gibi göstermiştir. Anlaşılan Timur, savaşçılarını ödüllendirmek amacıyla Rusya’ya bir sefer planlamıştır. Ele geçirilecek ganimetlerin reklamı yapılmış, ama sefer tertiplenmemiştir. Yağmalananlar, sadece “mahcup ve aklı karışmış” bozkır kabileleriydi. Bu olaydan sonra Timur’un ordusu güneye yönelmiştir. Peki, bu defa Rusya’yı kim kurtarmıştı? Altın Orda’nın gücü parçalanmış, fakat kırılmamıştı. Dinyeper ve Don’un aşağı akımlarıyla, Kırım’da hâlâ pek çok cesur savaşçı vardı. Don ile Kuban arasındaki bozkırı ise Çerkesler kontrol altında tutuyorlardı. Bunca düşmanı arkada bırakıp kuzeye yönelmek, akıl kârı değildi. Bu yüzden Timur, ordusunun yönünü güneye çevirmişti. Bir bölük Kırım’a girmiş, diğeri Don akımı boyunca ilerlemiş ve Azov’u (Azak) almıştı. Şavaş, şimdi bir cihat kisvesine bürünmüştü. Ele geçirilen esirlerden Müslüman olanlar bağışlanıyor, kâfirler kılıç altına yatırılıyordu. Altın Orda’da bu tür dinî takibatlar olmamıştı; ama saldırılarda inisiyatifi ellerinde tutanların “kâfirler” olduğu şeklindeki söylentiler, Timur tarafından jenosit uygulaması gerektiği şeklinde algılanmıştır ve önceden beri terörle yatıp kalkanlar için jenosit çocuk oyunu gibidir. Güz gelmiş, otlar kurumuştu. Çerkesler, Don ile Kuban arasındaki kuru otları yakmışlar, bu yüzden de Timur ordusunun gıda ihtiyacını karşılayan sürüler yemsizlikten kırılmıştı. Yine de Timur’un öncü kuvvetleri Kuban’a gelerek, dağlara kaçmayı başaranların dışında kalan bütün Çerkesler’i yağlamadılar. 37 Agy.

DEVLERİN DÜELLOSU

337

Sonra sıra Aslar’a ve Dağıstan dağlılarına geldi. Gulamlar, kaleleri bir bir ele geçirdiler ve müdafileri birbirine bağlayarak uçurumdan aşağı attılar. Bir tenkil savaşı daha vukû bulmuştu. Kış günleri gelip çatmıştı ve her taraf buz gibiydi. Moskova’ya düzenlenecek sefer söz konusu dahi olamazdı, ama askerlere ulûfe dağıtmak gerekiyordu. Timur da onlara Hacı-Tarhan (Astrahan) ve Yengi Saray’ı yağmalama izni verdi. Böylece Timur, 1396 ilkbaharında savaşçıların Güney Dağıstan dağlılarını “kâfir” veya Müslüman olmalarına bakmaksızın kılıçtan geçirmekle meşgul bulunduğu Derbent üzerinden ana yurduna yöneldi. Timur, Derbent’i tahkim ederek, onu devletinin sınırı ilan etti. Kana bulanan ve harabeye çevirilen Büyük Bozkır ise, yeni bir fâtih edinmiş oldu. Görüldüğü gibi, 1388-1396 yılları arasında profesyoneller amatörleri mağlup etmiştir ki, bunun şaşılacak bir tarafı yoktur. Ordu disiplini, zaferin vazgeçilmez şartıdır; ancak, zafer, askerlerini ve kumandanları hakkıyla ödüllendiren akıllı başbuğun mevcudiyeti halinde mümkün olabilir. Bununla birlikte burada, hayatını atayurdu için değil, verilecek ödüller uğruna feda etmeye teşne paralı askerleri kullanma prensibi üzerine kurulu sistemlerin aşınması söz konusuydu. Böyle bir ordu zengin Orta Asya’ya dahi çok pahalıya maloluyordu. Askere ödenecek ulûfe, fethedilen ve yağmalanan mağluplar sayesinde temin ediliyor, bu yüzden de fetihler birbirini takip ediyordu. Herhangi bir bölgenin ele geçirilmesi paralı askerlere gerekli bir şey değildi, ama galip ordu bir yerden geçerken orasını masum insanların cesetleriyle dolu çöllere çeviriyordu. Bu felaket önce İran ve Yedisu, arkasından Povolje ve Kafkaslar, daha sonra Irak, Suriye ve Türkiye’yi kolları arasına alacak ve ancak, “eşyanın gücü” yahut olayların istatistiki seyri bir tek insanın gücünün üzerinde olduğu için, zaferleri geçici olan fâtihin ölümüyle birlikte sona erecekti. Timur, zeki bir politikacıydı. 1397’de bozkırdan Temir-Kutlug’un elçisi, Emîr Edigey’in adamı ve Yedisu’dan Hızır-Hoca-oğlan’ın elçisi ona gelmişti. Bunlar, yöneticileri adına, bugünkü diplomasi diliyle ifade edilecek olursa, yardım ve penah temin etmek amacıyla zayıfın güçlüyle ittifak aktetmesi anlamına gelen teslimiyetlerini kabul etmesi talebinde bulunmuşlardı. Böylece, Urus-han’ın torunu TemirKutlug, “itaat ve teslimiyet” şartıyla Cuçi ulusunun hanı olarak atanmıştı. Bu ünvanın pratik anlamı hanı bağlamıyordu, ama Timur’un desteğinin manevî gücünü veriyordu ve bu da onun için çok

338

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

önemliydi. Diğer yandan, Timur, düşmanın değil, bir dostun yaşadığı kuzey sınırını koruyamazdı. Her şey yolunda gidiyor gibi gözüküyordu, ama hemen yeni bir irade arz-ı endam edecekti. Tohtamış-han, silahını bırakmış değildi. Bir grup silah arkadaşıyla birlikte Kırım’a gelmişti, ama Moskova yönetimi haraç ödemeyi kestiği için38 askerini beslemek şöyle dursun, kendi karnını doyuracak durumda dahi değildi. Yağmalayacak bir şeyler bulması gerekiyordu ve 1396’da Kaffa’yı muhasara altına almıştı. Fakat ümitsiz bir girişimdi bu. Cenevizliler yorulmuşlardı, ama Temir-Kutlug’un ordusu bir sırt darbesi indirmişti. Tohtamış, Knàz Vitovt’a ait bulunan Kiyef’e kaçmayı başarmıştı. Vitovt, Tohtamış’a müzaheret ederek, yardımını esirgemedi. 1397’de arquebus ve top gibi yeni silahlarla mücehhez Litvanya-Tatar ordusu Kiyef’den Kırım’a geçti. Kaffa’yı kuşatarak Temir-Kutlug ve Edigey’in küçük ordusunu hezimete uğrattılar.39 Keyfi yerine gelen Tohtamış, sadık Tatarlar’a elçiler göndererek kendisine dönmelerini istedi. Fakat 1398’de Temir-Kutlug ona yeni bir darbe indirecek ve tekrar Litvanya’ya kaçmaya mecbur bırakacaktı. Tohtamış orada Vitovt’la Rusya’nın taksim edilmesi ve han ulusu sayılan Moskova’nın Litvanya’ya bırakılması konusunda anlaştı. Vitovt bu şartlara binaen Temir-Kutlug ve Edigey’le savaşmak için ordu çıkarmayı kabul etti. 1397’deki Kırım seferi sırasında Vitovt, Hazarlar’ın torunları olan Karaimler’i Bahçesaray’dan tehcir ederek, hafif süvari birliklerinde yer almaları için Trokah’a (bugünkü Trakay) iskan etti. Onlar, bugün de orada berhayattırlar.

38 Şabuldo, Zemli yügo-zapadnay Rusi, s. 142. 39 Age., s. 145.

XXXII. AK ORDA

212. Batıdan ve Doğudan Esen Rüzgarlar Temir-Kutlug hanın Emîr Timur’a itaat etmiş olması, onu başına gelecek felaketlerden kurtaramadı. Kök Orda’dan çıkan cesur ve kahraman mirzalar, başlarındaki hanın Timurîler’in bir subayı haline gelmesinden hoşnut olamazlardı. Çünkü Timurîler, eskiden beri Urushan’ın düşmanıydılar ve o da, yurtlarını ve sürülerini yağmalayan, kadın ve kızlarını cariye haline getiren acımasız bir fâtihle barış anlaşması yapmıştı. Aradan bir yıl geçtikten sonra.. gizli ittifak sağlanmıştı. 1398’de mirzalar, gerçek bir orduya dayanarak, kısa süre içinde kendisini devletin tek hâkimi olarak takdim eden Tohtamış’ı tahta davet ettiler. Ural’a kaçan Temir-Kutlug, orada, Kök Orda’nın Ak Orda’daki düşmanları arasında kendisine arka çıkacak insanlar buldu. Tohtamış’ın menfur düşmanı Edigey’in desteğini de sağladı. Bu durum karşısında Tohtamış tekrar kaçmak zorunda kaldı ve 1398/99 kışında Litvanya ve Rusya’nın büyük knàzı Vitovt’un misafiri olarak Kiyef’e geldi. Vitovt, o sıralarda tüm Doğu Avrupayı kendi hâkimiyeti altında tek bir devlet olarak birleştirme fikrine kapılmıştı. Henüz 1395’de Smolensk’i zaptetmiş, arkasından Ryazan’la savaşa tutuşmuştu. Çünkü Knàz Oleg, Smolensk’deki milliyetçi partiyi destekliyordu. Gerçi 1398’de Vitovt galip gelmişti, ama kanlı hesaplaşmalar Ruslar’ı sadece tiksindirmemiş, aksine bir hâmi arama telaşına düşürmüştü. Smolensk, tekrar tekrar Litvanya’ya karşı isyan etmiş, Moskova savaşa hazırlanmış, Tver knàzı Mihail, Moskova knàzı Vasili ile “Tatar, Litvan, Alman ve Lehler”e karşı savunma ittifakı imzalamıştı.1 Yine 1

Solovyef, İstoriya, Ktb. II. T. IV, s. 357.

340

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

de Litvanya, Rusya’dan daha güçlüydü. Moskova Knàzlığı’nın ne samimi, ne de tamahkâr müttefikleri vardı. Samimi olanlardan maksat, kendi süper-etnosunun üyeleridir. Kendi vakti dolan ve Rossya’yı doğuran Rusya’nın dostları, Grekler, Bolgarlar, Sırplar, Gürcüler ve Ulahlar’dı. Ne yazık ki 1385’de Türkler Sofya’yı almış, 1389’da Sırplar’ı Kosova meydan muharebesinde yenmiş, bir yıl sonra Bulgaristan’ı işgal etmiş, 1394’de ise Konstantinopolis’i kuşatmışlardı. Aynı yıllarda (1386-1403) Timur bir dizi akınlarla Gürcistan’ı kan deryasına döndürmüştü. Samimi dostlar kalmamıştı ve bu durumda tamahkâr dostların desteğine sığınmak mecburiyeti hasıl olmuştu. Batı Avrupalı Katolikler denilen Latinler de, Katalonyalılar’ı Orta Grekya’dan sıkıp çıkaran Türkler’den zarar görmüşlerdi. Fakat Avrupa’nın gücü büyüktü ve papalık tahtı, bunu Konstantinopolis’in kurtuluş vesilesi olarak görüyordu. Çünkü ona göre bu maddî güç, Roma’yla birleştirilecek doğu kiliselerinin satın alınmasında kullanılabilirdi. Avrupa kralları arasında en güçlü ve enerjik olanı, Macaristan ve Bohemya kralı Sigismund’du. 1396’da Türkler’e karşı düzenlenen Haçlı seferinin başına geçmiş; VI. Charles da Mareşal Boucicaut’u, Edessa [Urfa] kontu ile Nevers kontunu 1000 şovalye ve 6 bin paralı askerle yardıma göndermişti. Germanya’dan da prior İoannesler ve diğer asilzâdeler takviye olarak gelmişlerdi. Yolda 100 bin kişilik bu Haçlı ordusuna Ulahlar da katıldı, fakat bunların tamamı Nicopolis’de (Niğbolu) Müslüman Doğudan çok Batıdan korkan Sırplar’ın desteklediği Türkler tarafından hezimete uğratıldı. Tamahkâr dostlar, daha tehlikeli düşmanlardı. Passionerliğin büyüttüğü etnik sistem, kırılma sınırındaki sistemi yenmişti. Görünüşe göre Moskova, komşularından daha az şanslıydı. 1353’de Moskova topraklarında veba salgını baş göstermiş; 1380’de Kulikova meydanında çok kanlı bir savaş vukû bulmuş ve 1382’de ise Tatarlar tarafından kılıçtan geçirilen 24 bin Moskovalının cesedi toprağa verilmişti. Nereden taze kan bulunabilirdi? Klasik tarihçilik bu soruya cevap vermez. Etnolojiye dönelim. Bir etnosun gücü, passionerlerin miktarıyla doğru ve süb-passionerlerin sayısıyla ters orantılıdır. Yani gerek pas-

341

sionerlerin çoğalması ve gerekse süb-passionerlerin azalması, aynı sonucu doğurur. “Kara ölet” hem passionerleri, hem de süb-passionerleri kırıp geçirmiş; neyse ki, misafirliği uzun sürmemişti. Epidemiden sonra insanlar şaşkınlık içindeydiler, fakat passionerlerin readaptasyonu daha hızlıydı. Onlar aile ve ekonomilerini yeniden kurarken, süb-passionerler kaderlerine göz yaşı döküyorlardı. Bütün savaşlarda süvariler sadece kaçanları doğrarlar. Geniş Kulikova ovasında öncü birlikler kılıçtan geçirilip, “savaşmaya yatkın olmayan Moskovalılar kaçmaya başlayınca” Yaslar, Kasoglar ve Nogaylar peşlerine takıldılar. Fakat “kılıcını” çekip kendini savunanlar, daha fazla kurtulma şansına sahipti ve kuşatma müfrezesi hemen hemen kayıp vermemişti. En nihayet, 1382’de savaşçılar köylerde istirahate çekilmişler; Moskova’da kalanlar ise, ekşitilmiş bal şerbeti içmek şöyle dursun, evden dışarı çıkmayı dahi göze alamamışlardı. İşte, hayatta kalanlar da bunlar oldu. Böylece süb-passionerlerin oranı tabii olarak azalırken, Moskova Knàzlığı’nın direnç gücü öyle artmıştı ki, Vitovt 1395’de sadece Smolensk’i zaptetmekle yetinmek ve I.Vasili ile barış anlaşması imzalamak zorunda kalmıştı. Vasili Dimitriyeviç, Tohtamış’ın bariz bir şekilde zayıflamış olmasına rağmen, onunla olan ittifakı bozmadı. Çünkü Tohtamış, Rossya’yı en başta gelen korkunç düşmandan, yani İslam süper-etnosunun sönen kültürünün doğurduğu Timur’dan ayıran bir bariyer durumundaydı. Bir ölünün hayaleti, isterse insanın veya bir süper-etnosun hayaleti olsun, daima korkutucudur. Tohtamış sadece mağlup olmamış, - ki böyle bir felaket herkesin başına gelebilirdi,- daha kötüsü Orda ile Rusya arasındaki bir asırlık ittifak geleneğine ihanet etmişti. Halbuki Tohtamış, ancak Ruslar’ın yardımı sayesinde Saray’ın altın tahtına oturabilmiş ve gâsıp Mamay’dan Tatar kanı dökülmeden kurtulmuştu. Rus şehri Yelets, yakılıp yıkılmış ve yağmalanmıştı. Tohtamış ise Vitovt’la anlaşıyor ve ona beyaz taşlardan kurulu Moskova’yı veriyordu! Ama diğer yandan Tohtamış’a düşman olan Temir-Kutlug han ve dostu Edigey, Vitovt ve Tohtamış’dan daha büyük bela olabilecek korkunç Timur’un kuklalarıydılar. Büyük Knàz Vasili Dmitriyeviç ne

342

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

yapabilirdi? Tek şey: Barış içinde yan yana yaşamak! Ve kader, yani tarihî kural, Rossya’yı kurtaracaktı.

213. Mahvedici An Kiyef’de bir araya gelen knàz ve han, anlaşmışlardı. Tohtamış, Rusya üzerinde hâkimiyet hakkını Vitovt’a bırakmış, Vitovt ise bilahere barış içinde dost olarak yaşamak için Tohtamış’ın Saray’a dönmesi konusunda yardım sözü vermişti. Bu planı sadece Saray’dan kovulması gereken Temir-Kutlug ve Edigey bozuyorlardı. Timur 1398’de gâzilerini geri çekip Hindistan’a, oradan Gürcistan, Suriye ve Irak’a sefer düzenlediği için Temir-Kutlug ve Edigey’in durumu sağlam değildi. Timur’un bu zengin ülkelere sefer düzenlemesinin sebebi, sadece bol ganimet elde ederek askerlerinin maaşını ödemekti. Halbuki bu serveti Sibirya’dan edinmesi mümkün değildi ve Rusya’ya karşı askerî bir sefer tertiplemek de son derece riskliydi. Dolayısıyla Temir-Kutlug ve Edigey kaderleriyle başbaşa bırakılmıştı ve Büyük Knàz Vasili, tamamıyla görüş alanı dışında kaldığı için tarafsızlığı tercih etmişti. Ortodoks Moskova için Katolik ve Müslüman süper-etnosları eşit şekilde düşman oldukları, Sibiryalı Tohtamış da ihanet içinde bulunduğu için, onun yapabileceği başka bir şey yoktu. Temir-Kutlug, tahtının sağlam olduğunu düşünemezdi. Tohtamış’ın İtil civarında taraftarı çoktu ve şayet Volga sahillerine Litvanlar gibi güçlü bir müttefikle dönerse, bu durumda onlar, ülkelerinin mahvolmasına yol açacak kukla bir hanı seve seve terkederlerdi. Bu yüzden Temir-Kutlug, Timurî politikayı bir yana bırakıp, küçük ordusuyla Dinyeper’e yönelerek orada ölüm kalım savaşı öncesinde Edigey’le anlaştı. Vitovt, yapılması düşünülen operasyonu bütün dikkatiyle ve en ince noktalarına kadar hesap ediyordu. Litvanya-Belorusya ordusu Polonyalı szlachtalar ve Prusya’dan gönderilen Alman şovalye bölüğüyle güçlendirilmişti. Toplam yüzbin kişilik bir ordusu vardı. Tohtamış’la birlikte Litvanya’ya gelen Sibiryalı Tatarlar’ın tuğları, diğer bayrak, sancak ve şovalye armaları arasında kaybolmuştu. Ancak, sadece Tatarlar düşmanın imkanları tasavvur edebiliyorlardı. Timur-Kutlug, Vitovt’a şu ültimatomu gönderdi: “Kaçak Tohtamış’ı bana teslim et! O benim düşmanım. Onun sağ olduğunu ve se-

AK ORDA

343

nin yanında bulunduğunu bildiğim sürece rahat edemem. Çünkü bizim hayatımız sabit değildir. Bugün han, yarın kaçak; bugün zengin, yarın dilenci; bugün pek çok dost, yarın pek çok düşman. Ben ve adamlarım sadece yabancılara karşı savaşırız. Tohtamış-han ise bana yabancı, benim düşmanım, hatta eşeddi düşmanımdır. Bu yüzden onu bana ver, bütün hazinesi senin olsun”.2 Vitovt red cevabı verdi ve Vorskla sahilinde Tatar hanını karşıladı. Temir-Kutlug tekrar müzakerelere girişti: “Neden benim üzerime geliyorsun? Ben senin topraklarını, şehirlerini almadım; senin olan bir şeyi de yemedim”.3 Vitovt, aksi halde bütün Orda’yı kılıçtan geçireceği tehdidi savurarak, tam teslimiyet talebinde bulundu. Vitovt kendisini “Litvanya ve Rusya’nın grandükü” ilan ettiği için, gücüne öylesine güveniyordu ki, Temir-Kutlug’un zokasını yutmuş ve müzakereleri uzatmıştı. Halbuki bu arada Edigey’in kuvvetleri yetişecek ve durum birden değişecekti. Edigey, Vitovt’dan bir açıklama talebinde bulunarak, şöyle dedi: “Cesur knàz! Bizim hanımız senin ağabeyin olamaz, çünkü sen ondan yaşça büyüksün. Ama benden gençsin. Bu yüzden şayet bana itaat arzeder, bana vergi vermeyi kabullenir ve Litvanya sikkelerinin üzerine benim mührümü kazıtırsan, bu doğru bir davranış olacaktır.” Tabii ki Vitovt öfkeden küplere bindi ve 12 Ağustos 1399’da Litvanya ordusu topçu ateşi desteği altında Borskla’nın sol sahiline geldi. Ama gülleler ve mermiler koca bozkırda çok az etkiliydi. Bu yüzden Edigey’in güçlü Tatar ordusu Litvanya süvarilerini sıkıştırmaya başladı. Olacağı buydu. Edigey, Vitovt’un dağılan bölüklerini, Temir-Kutlug’un yandan dolaşıp bir sırt darbesi indirmesine yetecek kadar vakit kazanmak için oyalamaya başladı. Litvanya ordusunda panik çıkmıştı. Savaş alanından ilk kaçan kişi, Timurîler’in mağlup olmama taktiklerini iyi öğrenmiş bulunan Tohtamış’tı. Temir-Kutlug ve Edigey’in Timur’un şakirtleri olduğunu o da biliyordu. Onu, herkesten daha yüksek sesle Tatar kanı istediğini haykıran pan Şurkovskiy takip etti. Vitovt’u ise meşhur mirzanın torunlarından Kazak Mamay adlı birisi ormanın içine doğru alıp götürdü. Vitovt, rehberine knàz2 3

Solovyev, İstoriya, Ktb. II, T. III, s. 364-365. Age., s. 365.

344

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

lık ünvanı ve Glina ovasını vereceği vaadinde bulununcaya kadar, üç gün boyunca orman içinde dolaşıp durdular. Rehber, istediği sözü aldıktan hemen sonra yolu buluverdi.. Torunları bunun için ona minnettar olmalılar. Tabii IV. Korkunç İvan da.4 Borskla sahillerinde ise kıran kırana bir savaş devam ediyor; Tatarlar, direnecek gücü kalmayan Litvanlar’ı, Polonyalılar’ı, Alman ve Ruslar’ı kılıçtan geçiriyorlardı. Bunlar Kiyef’e dek 500 verst kaçmışlar, yayılan birliklerle peşlerinden gelen Tatarlar ise Lutsk’a kadar önlerine çıkanı doğramışlardı. Öldürülenler arasında 20’den fazla knàz da vardı. En yeni askerî teçhizatla donatılmış Batılı şovalyeler, hem Moğol passionerliğini emen Orda’da ve hem de Nicopolis (Niğbolu) ovasında Haçlıları hallaç pamuğu gibi atan Osmanlı Türk Sultanlığı önünde, yani Doğu karşısında ikinci defa yenilmişti. Türkler’in Balkanlar’daki tehdidi Katolik korsanların, Fransız feodallerin, Antik Hellas’ı koloni, Macar Krallığını Katolik Avrupa’nın güneydoğuya açılan kapısı haline getirmeyi deneyen Venedikli ve Cenevizli tacirlerin elini kolunu bağlamıştı. Litvanya da, 1401’de Vilenski ünion anlaşmasına göre Polonya Krallığı bünyesine girmeyi kabul edecek kadar zayıflamıştı.5 Vitovt’un büyük düşleri “eşyanın gücü”– tarihî kural tarafından suya düşürülmüş, üstelik de Eski Rusya’nın her bir karış toprağı Tatar saldırılarıyla harabeye dönmüştü. Laf aramızda, nasıl 1453’de Konstantinopolis’in düşüşü Bizans’ın sonu olmuşsa, 1399 yılı da Eski Rus etnogenezinin sonu sayılabilir. Burskla savaşından tek kazançlı çıkan taraf, yeterince soluklanma imkanı yakalayan Moskova olmuştu. Peki ama, Tatarlar kazandıkları zaferin meyvesini neden toplayamadılar?

214. Bir Kere Ölmek Yetmez Nike, acımasız bir tanrıçadır. Birine zafer bağışlarken, ondan bedelini ister. Doğru; galipler yargılanmaz, ama bu yüzden onları öldürürler. Nitekim Temir-Kutlug da zafer elde ettiği yıl içinde ölmüştür. 4

Депонировано в v Şennikov, A. A. Knyajestvo potomkov Mamaya//Deponirovano ИНИОН. 7381. Л.,1981, 1981,s. c. 20-22. INION. ! № 7380. L., 20-22.

5

Şabuldo, Zemli yügo-zapadnoy Rusi, s. 150.

AK ORDA

345

Peki neden? Gücünün doruğundaydı. Sıhhatli, zeki ve halkı tarafından sevilen biriydi. Onun ölümüyle ilgili bilgiler, son derece sisli. Şerafeddin Ali Yazdî “Zafernâme”sinde “İnsan, zenginleştiğini görünce, isyan eder” der. Süveren bir devletin yöneticisi nasıl “isyan edebilir?” Halbuki o, popüler bir handı. 1398’de Tohtamış Saray’da iktidarı ele geçirmeye çalıştığında onu desteklemişler; Ak Orda kuvvetleri Litvanyalı, Polonyalı ve Teuton ordeni şovalyelerince sıkıştırıldığı zaman da aynı desteği görmüştü. Muzaffer han olmayı kim istemezdi? Şerafeddin Ali Yazdî “Temir-Kutlug, nankörlük etti, nâhoş fiiller işledi ve şimdi öldü.. ulusu da kargaşa içine düştü” demektedir.6 Şerafeddin, Timur’a meth-ü senalar yazan, icraatlarını kaleme alan biriydi. Bozkırlılar Timur’u sevmiyorlar ve mümkün olduğunca ondan uzak durmaya çalışıyorlardı. Dolayısıyla Temir-Kutlug’un önünde iki seçim vardı: Ya müttefiki olan efendisinin himmeti, ya da halkının sempatisi. Anlaşılan halkını tercih etmiş.. ve ölmüştü. Mirza Edigey ise Timur’a sadakatini muhafaza etmiş ve altın tahta müteveffanın kardeşi genç Şadibek’i iclas ederek Cuçi ulusunun hâkimi olmuştu. Timur’un gizli ajanları bu çocuğa dokunmadılar. Şadibek, 1405’de ölen öfkeli komşusundan daha fazla yaşayacaktı. Daha bitmedi. Timur’un öldüğü ve devletinin parçalandığı haberi Volga sahillerine ulaşınca, Şadibek-han yönetimi, Altın Orda’nın geleneksel politikasına, yani son yıllarda iyice güçlenmiş bulunan Büyük Moskova Knazlığı’yla sıkı ittifak siyasetine tekrar döndü. Moskova’nın en başta gelen düşmanı Vasili Kirdyapa 1403’de Gorodets’de ölünce, kardeşi Semen “kendi ülüşünü elde tutabilmek için 8 yıl Orda’ya hizmet etti. Gece gündüz demeden pek çok zorluğa katlandı. Kime sığınacağını bilmiyor, bacak bacak üstüne atıp rahat bir nefes alamıyordu. Yoksa her şeyi kaybederdi.”7 Suzdal-Nijegorod Knàzlığı son nefesini vermişti. Fakat onun topraklarının fethiyle birlikte Moskova, Kiyef döneminin ticari yollarını, pazarlarını ve trampa usullerini devam ettiren İtil civarı tacirlerinin akınına uğramıştı. Moskova’nın güçlü rakibi Oleg Ryazanskiy, savaş kabiliyetini Lit6 7 8

Tiesenhausen, II/188. Ekzemplyarskiy, Velikiye i udelnıye, s. 591. ПСРЛ. ¿T.,IV,s.c. 108> 108; Комарович Китежская легенда, c. 67. PSRL. Komarovih В.Л. V. L. Kite’skaq legenda. S. 67.

346

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

vanya’ya karşı kullanmış ve 1401’de Litvanya yanlısı boyarı katlederek Smolensk’i damadı Yüri Svyatoslaviç için Vitovt’un elinden yolup almıştı.8 Fakat bir sonraki yıl Semen OIgerdoviç, Ryazan ordusunu Lubutsk’da hezimete uğrattı. Sarsıntı güçlüydü. Oleg İvanoviç hayatını kaybetmiş, neyse ki 1402’de aile mezarlığına defnedilmişti. Ryazan, onun ölümünden sonra artık Moskova’nın rakibi değildi. Zafer sarhoşluğuna kapılan Vitovt, Moskova üzerine yürüdüyse de Şadibek I. Vasili’ye yardım gönderdi ve iki ordu 1406’da Plava (Tula) Nehri’nde karşı karşıya gelince, galiba Borskla’yı hatırlayan Vitovt, savaşmaksızın geri çekildi.9 Orda-Moskova ittifakı bir kere daha pekişmişti. Bu esnada, tenzil-i rütbe eyleyerek hanlıktan beyliğe, daha doğrusu bahadurluğa düşen Tohtamış, sahip olduğu kabiliyetleri sergilemeye başlamıştı. Artık kendi yetki alanına döndüğü söylenebilirdi. Sahip olduğu kabiliyetlere bizzat şahit olunca, şovalyelerin Timur’un yetiştirdiği gulamlarla savaşa tutuştuğu bir sırada, kendi birliklerini henüz çatışma başlamadan önce Borksla sahillerinden uzaklaştırarak, hiçbir kayıp vermeden anayurdu Volga-ötesi’ne gelmişti. Uralötesi Tatarları onu desteklemişler ve böylece Timur’un ölümüne kadar bekleyebilmişti. Korkmak, utanılacak bir şey değildi. Timur devletinin çökmeye başladığını ve Timurîler arasında iç çatışmaların çıktığını öğrenen Tohtamış, Saray’ı ele geçirmeyi denemiş, fakat Şadibek tarafından Tobol’un aşağı akımlarına atılmış ve orada öldürülmüştü. Şadibek kabiliyetli bir kumandan ve yönetici olduğunu ispat etmişti. Fakat delikanlılık çağından çıkıp olgun bir insan olacağı sırada hayata gözlerini yumdu. Edigey, onun yerine Temir-Kutlug’un 1410’da tahttan alaşağı edilecek olan çocuk yaşlı oğlu Pulad’ı oturttu. Bundan sonra öldürülen hanların ve çıkan iç çatışmaların tek tek anlatılması maksada muvafık değil. Orda birliğinin kaybolduğu, Tatar etnosunun parçalandığı, Timurî geleneğine tek sadık kişi olarak Karadeniz sahilini ele geçirdikten sonra Rossya ve Litvanya’ya ölümcül darbeler indiren Edigey’in kaldığı mâlum. O da Tohtamış’ın oğullarıyla girdiği çarpışmalar sırasında öldürülünce, ele alınan ça-

9

Solovyev, İstoriya, Ktb. II, T. IV, s. 369.

AK ORDA

347

ğın kapandığı ve büyüyen bir ülkenin-Rossya’nın yeni ritmler, hedefler ve farklı bir güçlü yükselme safhasından akmatik safhaya geçiş vaktinin geldiği söylenebilir.

215. Gelenekler Üzerine Çingis-han döneminden anlatılan olaylara kadar sadece bir buçuk asır geçmiş ve kuvvetler dengesi diyametrik bir şekilde değişmiştir. Göçebeler zafer kazanma yetilerini kaybetmiş, yerleşik düzendekiler ise onu XIII. Yüzyıl başlarındaki seviyesinde muhafaza etmeyi başarmışlardı. Demek ki muhafazakâr sistem, gelişimci olandan daha güçlüdür. Bu bir paradoks mu? Hayır. Bundan anlaşılması gereken, tekamülün büyüyen entropiyle birlikte ilerlediğidir. Aslında Moğolistan, XIII. Yüzyılın ilk yarısındaki zaferi, her biri en az Temucin’in silah arkadaşları kadar cesur ve mağrur olan, ancak passioner enerjiye sahip bulunmayan bozkırlı kabiledaşlarını, batur ve nükürleri dokuz tuğlu beyaz bayrak altında toplamayı başaran “başına buyruk insanlar” sayesinde elde etmiştir. Eski Moğollar, yabancı dinlere ve felsefî görüşlere saygılı, misafirperver ve yaptıkları anlaşmalara sadıktılar. Mağlup düşmanları, ordu saflarına katma düşüncesiyle, gösterdikleri yiğitlikten ve sadakatten dolayı bağışlarlardı. Burjuva, ister bozkırlı, köylü ve şehirli olsun, isterse akademik kariyere sahip bulunsun, bu davranış kalıbını anlayamaz. O, komşularını, kendisine yapılan kötülüklerin boyutuna göre değerlendirir. Bu kötülükler ne kadar azsa, komşu o kadar iyidir. Ve burjuva ebedidir. Passioner kişi ölümü göze alır, ama o kılını kıpırdatmaz. Mâlumdur ki Moğol passionerler XIII. Yüzyılın ikinci yarısındaki iç savaşlar sırasında birbirlerini yok ettiler, fakat “Moğol etki alanı” içindeki burjuvalar bunun meyvesini topladılar. Meralar dolusu sürülerin sahipleri onlardı; hanlar, sözlerine kulak veriyorlardı. Atalarının bıraktığı ganimeti har vurup harman savuruyorlardı, ama varlıklarını homeostaza borçlu olduklarından kimseye bir şey öğretmeye gerek duymuyorlardı. Onlar, “Moğol etki alanı” uçlarında değerli bir şey gibi muhafaza edilen savaş yetilerini bozkırda dahi kaybetmişlerdi. Fakat Moğollar uç kesimlerde Türkleşmiş, Avarlaşmış ve Çinlileşmişlerdi. Marjinal popülasyonların en parlak temsilcileri Timur ve profesyonel savaşçı gulamlarıydı.

348

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Artık emprik bir genelleştirme yapabiliriz. Etnogenezi üç parametre belirler. Birincisi, landşaft-coğrafya ilişkisi yahut etnosun kendisini besleyen çevreyle sıkı bağlantısıdır. Landşaft şartları, özellikle kıtanın iç bölgelerinde sabit olmadığından, göçebe halkların gücü veya zaafı, Avrasya’nın bozkır kesimlerinin nemlenme oranına bağlıdır. XIII-XIV. Yüzyıllarda şartlar, optimaldi. XVI. Yüzyılda asırlık kuraklık başladı; dolayısıyla XV. Yüzyıl bir geçiş dönemiydi ve istikrarlı değildi. İkincisi, etno-sistemi meydana getiren ve kaçınılmaz olarak azalan enerjidir. Passionerlik, çevre etnoslar arasına ekilir; onların aktivitelerini yükseltir veya kendisine sahip olan bahadırların ölümüyle birlikte kaybolur gider. Entropik süreç ne kadar hızlı yürürse, passionerler yerlerini, etnosun mevcudiyetini birkaç asır daha uzatabilen (h)armonik bireylere o kadar çabuk bırakırlar. Üçüncüsü, passionerlikleri sönmüş, fakat kültürleri hâlâ torunlarını büyüleyen geçmiş etnosların mirasının massedilmesiyle oluşan etnik dominanttır. Örneğin Franklar ve Langobardlar, antik bilgeliğe saygı duymuşlar; Ruslar, Bizans ikona tasvirleri, ilahi ve müziği önünde eğilmişler; T’ang hanedanı Tabgaçları, Konfüçyanizm ve Daosizme saygılı davranmışlar; Persler ve Araplar ise, halifeliğin yıkılmasından sonra dahi, eski Pers hükümdarlarının efsanevî tarihini anlatan “Şehnâme”yi gözleri gibi korumuşlardır. Tabiatın meydana getirdiklerinden farklı olarak insanın yarattığı şeyler, [kendiliğinden] gelişmezler; fakat ya varlıklarını sürdürürler, ya da yok olur giderler. Ama bunlar, doğrudan gözlemle ortaya çıkarılırlar. İlim de bu sayede gözle görülmeyen, ama akılla kavranabilen olayların tatminkâr bir izahını yapar. Bundan başka, her birimizin ruhunda, her Allah’ın günü hatırlamasak da, şuuraltımızda zaman zaman debreşen genetik hatıralar yaşar.

XXXIII. KESİTLER

216. Yeni Çağların Başlangıcı Çağlar da insanlar gibi ölümlüdürler. Passioner itki sonucu oluşan dünya görüşleri ve kültürel geleneklerle bağlantılı süper-etnik bütünlük, kaçınılmaz olarak atâletini kaybeder; onu takip eden passioner itki ise yeni bir sürecin başlangıcını belirler. Bununla birlikte kültür, çoğu kez tabiat kanunlarını kendisine siper edinen bayrak yarışına göre şekillenebilir. Eski ve yeni etnogenezler arasında kopukluğun hasıl olduğu çağlar, o dönemde yaşayanlarca hiçbir şey olmamış gibi algılanır. Tarihçiler ve edebiyatçılar, bazen korunan, bazen bozulan, fakat büyüyüp yaşlanmayan el emeği eserlerin incelenmesiyle uğraştıkları için gerçek faaliyeti farkedemezler. Peki, günümüz insanı etnik modifikasyonun uzun soluklu sürecini nasıl farkedebilir? Bunu, ancak görüş alanı çağları kapsayan tarihçi farkedebilir. O çağlarda yaşayanların yarattığı fırtınalı eksenlerde ise sadece etnonenez zikzakları yer alır. Bu durumda bazı sakin dönemler, esasen fırtına öncesi sessizlikler, aslında kuluçka dönemini tamamlamış yeni bir etnosun zuhurunun hazırlık safhasıdır. Rossya için bu devirler, kabaran passionerliğin Eski Rusya’yı Büyük Rossya’ya dönüştürdüğü Dmitri Donskiy, I. Vasili ve Vasili Temniy’in çağlarıydı. Bu yeniden yapılanma için yaklaşık 70 yıllık bir süre geçmişti. Kendimizi Tatarlar’ın Rusya’ya son tecavüzünden sonraki 1412 yılında doğan bir Rus olarak tasavvur edelim. Bu Rus, çoğukluk döneminde başta “çar” denilen bir yöneticinin bulunduğu Büyük Orda’nın bünyesinde yer alan Moskova Knàzlığı’nda yaşadığını biliyordu. Batıda düşman ve aynı zamanda tehlikeli Litvanya Knàzlığı, ku-

350

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

zeyde kanun tanımayan insanların hüküm sürdüğü Novgorod Cumhuriyeti vardı ve buralardan en iyisi pençelerine hiç düşülmemesi gereken kötü kalpli eşkıyalar zuhur ediyordu. Siyasî sınırlar, peşinden kültürel bölünmeyi getirmez. Ortodoskluk, hem Moskova, hem Novgorod ve hem de baştaki yönetimin Katolik Polonya’yla temas halinde bulunmasına rağmen Litvanya’nın büyük kesiminde hâkimdi. Durum son derece muhkem görünüyordu ve bunun değişmesi mümkün değildi. Ama aradan 70 yıl geçtikten sonra, 1482’de artık ne Novgorod veçesi, ne Büyük Orda, ne de Ortodoks tebaasına dinî takibat uygulayan Polonya Krallığı’nın uç beyliği durumuna düşen ve bağımsız varlığını yitiren Litvanya vardı. Bunun içindir ki, kendisini “Üçüncü Roma” diye adlandıran ve ebedî inkişaf iddiasında bulunan Rossya Çarlığı doğmuş; böylece etnogenez seyri ebedî gözüken etno-sosyal sistemi parçalamıştır. Bizim ele aldığımız konu, XIV. Yüzyıla münhasırdır. XV. Yüzyılın incelenmesi ise başka kaynak ve olayların gözden geçirilmesini gerektirir. Bunu başka bir araştırma konusu kabul ederek, sadece ne olduğunu ve nasıl meydana geldiğini açıklamak için olaylar zincirininin çevresinde dolaşmakla yetineceğiz. Rus tarihin farklı süreklilik prensiplerini gözden geçiren S. M. Solovyeff, şöyle der: “.. tarihte hiçbir şey birden sona ermez ve hiçbir şey de birden başlamaz; yeni olan, eskisi devam ederken başlar”.1 Bu hikmetli hüküm, sosyal tarihten çok daha fazla etnik tarihle alâkalıdır. Roma İmparatorluğu’ndaki Hristiyan cemaatlerin - özel bir yapı ve orijinal bir davranış stereotipiyle zuhur eden etnos - kadim gelenekleri muhafaza edenleri bölgenin dışına nasıl ittiklerini hatırlayalım. Üstelik de galipler kendilerine mağrur bir ad –Romaioi takmışlar, mağluplara ise pagani, yani köylüler denilmeye başlanmıştı. Bugün bizler de yanılgıya düşmemek için yeni bir etnosla ilgili olarak kullanacağımız etnonimi düşünmek zorundayız. Bu yüzden biz, çeşitli kabilelerden oluşan Hristiyanların torunlarına Bizanslı diyoruz. XV. Yüzyılda Eski Rus etnik geleneği kayboldu ve yerine üç etnos zuhur etti: Velikorosslar, Belorosslar ve kendilerini XVII. Yüzyıla kadar Rus olarak adlandıran Ukraynalılar. Ukraynalı kelimesi de tıpkı “Bizanslı” gibi teorik bir etnonimdir. 1

Solovyev, İstoriya, Ktb II. T. IV, s. 635.

KESİTLER

351

Bununla birlikte söz konusu karmaşık prosesde eski Rusiçilerden başka Litvanyalılar, Tatarlar, Ugorlar ve doğulu Finler de yer aldıkları için, XV. Yüzyılın başlangıcını bilhassa dikkatimizden kaçırmamamız gerekir. Kaldı ki S. M. Solovyeff bile Eski Rusya ile Moskova Devleti’nin -müstakbel Rossya’nın- ayırım çizgisini 1462’den başlatmaktadır.2 Bu durumda sosyal, kürtürel ve etnik periodizasyon birbiriyle örtüşmektedir.3

217. Orda Kesiti Timur’un Cuçi ulusuna açtığı yara, kapanacak gibi değildi. Büyük Bozkır’ı Semerkand hâkiminin gulamlarından koruyan “başına buyruk insanlar”ın torunları ölmüşlerdi. Gerçi Timur Orda’yı parçalayamamıştı, ama bünyesine “saray yöneticisi” yani baş yönetici haline gelen bir “kıymık”– Mirza Edigey bırakmıştı. Edigey aslen Manghud’tu, fakat sırtını dayadığı kesim Volga ve Yayık’ın aşağı akımlarında göçebe halde yaşayan Türk kabilesi Nogaylardı.4 Moğollar’ın gelişine kadar bu bölgede Guzlar yaşadıklarına göre, Nogaylar’ın kısmen onların torunları olması mümkün. Nogaylar’ın İtil civarı ve Kırım Tatarları’na adavet beslemeleri de bu varsayımı izah etmektedir. Çünkü Kırım Tatarları ve İtil civarında yaşayanlar, bozkır kan davası geleneğine uygun olarak Guzlar’la sürekli savaşan Kıpçaklar’ın torunlarıdır. Bu durumda onların Timur’un silah arkadaşı olan ve Saray tahtına kolayca han iclas edip, kolayca azleden bilge ve cesur Edigey’i başbuğ olarak kabul etmelerinin sebebi anlaşılmaktadır. Bununla birlikte Nogaylar, henüz Edigey zamanında XV. Yüzyılda Büyük Orda diye adlandırılmaya başlanan bütünlükten kopmuşlardı, fakat yine de Saray 1438’de büyük bir şehir ve koca bir ticaret merkeziydi.5 Her halükârda Büyük Orda’nın dağılması devam ediyordu. Tahtta hak iddia edenler, bazen Litvanyalı Gediminler’e, bazen Semerkandlı Timurîler’e dayanarak birbirlerini öldürüyor, halk ise tahttan 2 3 4

5

Age., s. 658-659. Olayların seyrinin kısa ve genelleştirilmiş tespiti, 1402-1461 yıllarına ait senkronik tabloyla kısmen gösterilmiştir. Nogaylar, XV-XVI. Yüzyıllarda Karadeniz civarında yaşamışlardır. (Bkz. Şennikov, A. A. Jilıye doma nogaytsev Severnogo Priçernomorya//Slavyano-russkaya etnografiya. L., 1973, s. 46). Şennikov, A. A. Çervlennıy yar. L., 1987, s. 44.

352

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

kopmaya devam ediyordu. 1428’de Ebulhayr-han ve “Özbek” adını alan ulusunun yaşadığı Tümen bağımsızlığını ilan etti. Yaklaşık 1438’de ise Kırım ve Kazan, Büyük Orda’dan ayrıldılar. Yeni şekillenen bu hanlıkların tamamı, Büyük Orda’nın düşmanıydılar. Orda’yla olan ittifakı en fazla sürdüren taraf, vergisini muntazaman ödemekten yan çiziyor olsa da, Moskova’ydı. Güya Tatarlar’a ödenmek üzere köylülerden toplanan paralar, Moskova knàzının kasasında kalıyordu. Orda’daki taht kavgaları yüzünden hiç ödenmeyebilirdi de.6 Dolayısıyla Rus knàzlarının, hana karşı değil de, sık sık sınır şehirlerine akınlar düzenleyen âsilere karşı neden savaştıklarının sebebi anlaşılıyor. Hatta II. Vasili, 1445’de, Orda’ya isyan eden ve uzun süredir Rusya’ya kaçmanın yollarını arayan Uluğ-Muhammed tarafından mağlup ve esir edilmişti. Saray’ın 1480’de trajik yıkılışında Ruslar kadar, Nogaylar ve Kırımlılar da rol oynamıştır. Cuçi ulusunun etno-sosyal sisteminin dezentegrasyonu, taht kavgaları ve savaş sebebiyle passionerlik seviyesinin düşüşünün doğrudan bir sonucuydu. Fakat bu seviye yavaş yavaş düştüğü için, XVI. Yüzyıl sonlarına doğru Moskova civarından gelen passionerlerce tedricî surette aşındırılan yüksek passionerlik adacıkları kalmıştı. Her halükârda Cuçi ulusu, diğerlerinden daha uzun ömürlü olmuştur. Büyük Orda henüz Volga civarında varlığını sürdürürken, Doğu Moğolları 1434’de batılı komşuları Oyratlar’ın kurbanı oldular. Oyratlar, dört kabile federasyonunun adıdır: Dorbet, Hoyt, Torgoüt ve Hoşoüt. Bunların ataları Çingis tarafından Batı Moğolistan’a iskan edilmiş, orada Türk Oyratlar’la kaynaşarak,7 onların etnik adını almışlardır ve bu yüzden dillerinde pek çok Türkçe kelime vardır.8 1259-1301 yılları arasındaki iç savaşlar sırasında Batı Moğolları, Kubilay’a karşı Kaydu’nun yanında savaştılar. Tabii bu durum, onların, Ming İmparatorluğu’nu desteklemeye başlayan Doğu Moğolları’na karşı yabancılaşmalarına yol açtı. 1449’da Oyratlar Çin ordusunu mağlup ettilerse de, sadece yağmalamayla yetindiler. Çünkü 1451’de Moğol hanını öldürecekleri kuzeye çekilmeye mecburdular. Ancak Oyrat kumandan Esen kendini han ilan etmeye kalkışınca, 6 7 8

Solovyev, İstoriya, Ktb II. T. IV, s. 493. Grijimaylo, Kogda proizoşlo i çem bılo vozvano raspadeniye mongolov na vostoçnıx i zapadnıx? Vladimirtsof, B. Ya. Turetskiye elementı v mongolskom yazıke.

KESİTLER

353

prensler gâsıba karşı isyan ederek, 1454’de onu öldürdüler. Oyrat Devleti, iktidarın Çingizî hanlara geçtiği Doğu Moğolistan’ın fethine yanaşmayan bir bozkır cumhuriyetiydi. Oyratlar, aynı sıralarda batıya büyük bir sefer tertiplediler. 1452 ve 1455’de Moğulistan [Çete/Yedisu] üzerinden Çağatay Hanlığı’nın kuzey uçlarına gelen Oyrat ordusu, Deşt-i Kıpçak’a dalarak, güneye yönelip Sır-Derya Vadisi’nden Taşkent’e kadar geldi ve pek çok ganimetle yurduna döndü.9 Bu talandan sonra Asya haritasından Ak Orda silindi ve onun yerine Kazak kabile federasyonu (Cüzler) ortaya çıktı. Oyratlar’a nispetle Kazaklar ordadan biraz daha erken bir dönemde, 1425-1428 yılları arasında koptular ve han iktidarı yerine prensler meclisini getirdiler. Oyratlar yöneticilerine Çince “Tayçi” (Prens), Kazaklar ise Arapça “Sultan” kelimesiyle hitap ederlerdi. Her iki durumda da, göçebelere has etnik normlar korunmak suretiyle Çingizîler dönemine kadar var olan sosyal yapıların restorasyonu söz konusuydu. Passioner gerginliğin düşmesi Kazak ve Oyratlar’ın toplumsal hayatına yansımış ve onları, fazla enerjilerin harcanmasıyla kurulan cihan imparatorluğunun teşkili sırasında XIII. Yüzyılda kaybedilen idile tekrar döndürmüştü. Şimdi güçleri ancak iç savaşlara ve akınlara yetebiliyordu ve çok cazip olmasına rağmen dış fetihler gerçekleştirecek durumda değillerdi. Şimdi her iki sistemi sosyal ve etnik açıdan karşılaştıralım. Sosyal tarih açısından Büyük Bozkır’da meydana gelen değişikliği, boy-kabile yapısı gelenekleri baş tacı edildiğine göre, bir gerileme olarak görmek gerekir. Bu değişikliğin göçebelere çok az faydası olmuştu. Çünkü kabileler arası savaşlar yüzünden hayvancılık sürekli gerilemiş, dolayısıyla gençleri şuurlu olarak değil, aptalca davranışlarla kan dökmekle uğraşan galiplerin ve mağlupların ekonomileri bozulmuştu. Göçebe dünyası, sosyo-ekonomik açıdan bir adım geriye gitmişti. Etnogenez süreçleri10 göz önünde tutulduğunda, enerjinin dağılmasının akmatik safhanın aşırı hararetinden kurtuluş yolu olduğu9 Grjimaylo, Kogda proizoşlo, s. 177. 10 Etnogenez – zamanın seyrine göre, enerji stokunun tükenmesi halinde, passioner itkiden homeostaza doğru ilerleyen bir süreçtir. Dolayısıyla “ileri” doğru hareket daima iyiye gidiş anlamına gelmez ve bu yüzden de progression (ilerleme) olarak adlandırılamaz. Nitekim tedricî büyüme, organizma boyutunda yaşlanmaya ve yenilenmeyi sağlayacak hücrelerin ölümüne yol açar. Etnik boyutta da aynı kural geçerlidir.

354

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

nu görüyoruz. Bu durumda passionerlerin ve hatta sağlıklı kollektiflerin kendilerinden kurtulmaya çalıştığı süb-passionerlerin sayısı hızlı bir şekilde azalır. Buna karşılık muhafazakârlığı şiddetli bir şekilde tercih eden (h)armonik bireylerin oranı artar. Onlar ellerinden geldiğince bu düzeni savunmaya ve hatta kendi alışılmış hayat tarzlarına müdahele etmeyen passionerlerin aralarında bulunmasına tahammül göstermeye hazırdırlar. Kaderini Osmanlı İmparatorluğu’na bağlayan Kırımlılar’la, 1507’de göçebe dünyasının düşmanları Timurîler’i alteden Özbekler hariç Oyratlar, Kazaklar, Nogaylar ve Karadeniz civarı Tatarları XV. Yüzyılda bu durumdaydılar.

218. Eski Rusya Kesiti Henüz XIII. Yüzyılda “güllük gülistanlık Rusya”, çağdaşlarını büyülüyordu, fakat XIV. Yüzyılda Litvanya tarafından hızlı bir şekilde ele geçirilen o muhteşem görüntüden geriye sadece kırıntılar kalmıştı. Polonya’yla birleşmek suretiyle Batı Avrupa süper-etnosu bünyesine sokulan Litvanya’nın göz alıcı yükselişi de sona ermişti.. Fakat Büyük Litvanya Knàzlığı ahalisinin önemli bir kesimi, Ortodoksluğu etnik mevcudiyetin bir sembolü olarak koruyan Ruslar’dan teşekkül ediyordu. Eski Rusya’nın Eski Rus passionerliğinden daha fazla yaşayan yüksek kültürü, pek çok Litvan şovalyelerini tesiri altına almıştı ve göründüğü kadarıyla Litvanlar ve Ruslar bir millet halinde kaynaşıyorlardı, ama Polonya’nın tesiri de daha az etkili değildi. Litvanlar’ın XIV. Yüzyılda atalarının dinini muhafaza eden kesimi, 1386’da Jogaila Olgerdoviç vasıtasıyla Kotolikliğe geçirilmiş, kaderini Ruslar’a bağlayan diğer kesim ise Jogaila’nın amcazâdesi Keystut’u desteklemişti. Gedimin’in torunlarının Litvanya tahtı için başlattıkları boğuşma, cinayet, ihanet, prensiplere ve beğenilen değerlere karşı hainlikten ibaretti; fakat ne var ki belli kişilerin yazdıkları tarih, amaçlı haberler vermeye yarar. Etnik tarih seyrinin genel manzarası da aynı görünüme sahiptir. Ruslar, Litvanyalı da olsa, tahtta kendi yanlarında yer alan Ortodoks bir knàz görmek istiyorlardı. Polonyalılar, Litvanlar’ın kendi szlachtalarıyla eşit hukuklu olmasını kabul etmeye hazırdılar, fakat Polonya’nın Batı’yla temasını sağlayan Katolikliği

KESİTLER

355

resmî devlet dini olarak benimsemişlerdi. Önlerindeki engel, Teuton ordeni ile Tatar Ordası’ydı. Ruslar ise, onları fethedilmesi gereken bir hedef olarak görüyorlardı. Bu etnik zıtlaşmada baş rolü prensipsiz ikbalperest Knàz Vitovt oynuyordu. Tüm Rusya topraklarını ele geçireceği düşüncesiyle, Almanlar’ın yardımını alabilmek için 1398’de Orden’i kendi anayurdu Jmul’a çağırmış ve kendisini Litvanya ve Rusya kralı ilan etmişti. Fakat henüz 1399’da Tatarlar tarafından mağlup edilecek ve PolonyaLitvanya ünionuna dönmek zorunda kalacaktı. Doğuya doğru yayılmayı sürdürmek, zor gözüküyordu. Gerçi Litvanlar, 1402’de Ryazanlılar’ı Lubutsk’da yenip, Vyazma’yı almış ve 1404’de de Smolensk’i zaptetmişlerdi, fakat 1406’da Litvanyalılar’ı savaşmaksızın geri çekilmeye mecbur bırakan Şadibek’in Tatar ordusu Moskova’nın yardımına gelmişti.11 Bundan başka Litvanyalı Ortodokslar kitleler halinde Moskova tarafına geçiyorlardı ve sığınanlar arasında Olgerd’in oğlu Swidgirailo da vardı. Ne var ki o, 1409’da Polonya zindanını Moskova knàzının himmetine tercih ederek evine geri dönecektir. Ondan bahsetmemiz sebepsiz değildir. Çünkü o, tarih sahnesinde arz-ı endam edecektir. Vitovt’un başarıları, Orden’le girdiği savaşlardan da darbe yemişti. Sadece 1410’da Litvanya-Polonya-Rus-Tatar ordusu, Grünwald’da Alman şovalyelerini hezimete uğrattı ve bu olaydan sonra Batıdan gönüllülerin gelişi de kesildiği için Orden bir daha belini doğrultamadı. Almanlar, Çekler’le, İngilizler Fransızlar’la savaşmışlardı ve hiçbir Avrupa krallığında, passionerliğin kendi kendine sönmesi yüzünden, fazla asker kalmamıştı. Böylece Moskova yenilmez konumuna yükselmişti. Novgorod, Litvanlar’ın yardımı olmadan İsveçler’den kurtulmuş, Orden’le de 1420’de “ebedî barış” anlaşması imzalamıştı. Edigey 1416’da Kiyef varoşlarını yakmış; Vitovt’un ise kendi ideallerine karşı çıkan ve Litvanya’da hiç de sevilmeyen Polonya tahtıyla birliği yeniden ikame etmeye dönmekten başka çaresi kalmamıştı. Halbuki Vitovt’un rakibi I. Vasili, 1417’de Orden’le yaptığı anlaşmaya binaen “Rusya İmpa11 Litvanya’da Velikorosslar’a karşı öylesine sert davranılıyordu ki, Vitovt’un Vasili Dmitriyeviç tarafından mağlup edilmesi üzerine bu ülkede yaşayan tüm Moskovalılar kılıçtan geçirilmişti. (Bkz. Solovyev, İstoriya, Ktb. II, T. IV, s. 599).

356

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

ratoru”, yani bağımsız kral ilan edilmişti. Tatar boyunduruğu da, hem Moskova da, hem de Riga’da unutulup gitmişti. Ne var ki, Vitovt inatçının tekiydi. Macaristan kralı Sigismund ve Germanya imparatoru nezdinde Litvanya’nın hükümranlığının tanınmasını sağladıysa da, bir sonraki 1430 yılında vefat edince Litvanya tahtı, Ortodoks Litvanlar’ın ve Ruslar’ın kumandanı Swidrigailo’ya kaldı. Tam bu sırada, Eski Rusya’nın yeniden doğuş saati gelip çatmış gibi görünüyordu. Herkes bunu memnuniyetle karşılıyordu. Litvanya’dan Podolya’yı yolup alan Polonyalılar, Çek-Hussitler Katolik Germanya’yı yakıp yıktıkları için desteksiz kalan Ortodokslar’la Katolikler arasında iç savaşa sebep olmuşlar; Polonya’nın Litvanya’daki kuklası Knàz Sigismund, devlet erkanını infaz etmekle halkın nefretini celbetmiş ve aslen Rus orijinli olan Çartoriskli knàzların düzenlediği bir suikast sonucu öldürülmüştü. Eğer Moskova Batı Rusyası’na yardım etmiş olsaydı, Slavyan birliği 1436’da sağlanırdı; ama Moskova Knàzlığı’nda şiddetli bir iç savaş cereyan ediyordu ve Swidrigailo’nun dostlarının elleri kolları bağlanmıştı. Askerî ve idarî herhangi bir kabiliyet sergileyemeyen Swidrigailo, 1435’de Sventa Nehri’nde (Vilin’in bir kolu) aldığı ağır yenilgi üzerine, sadece 1452’de son nefesini vereceği Doğu Podolya Knàzlağı’nı elinde tutarak, Litvanya tahtıyla vedalaştı. Tarihçiler, I. Vasili’ye haksız yere çok az itibar ederler. Halbuki bu knàz, Vitovt’un saldırısını ve Edigey’in akınını püskürtmüş, Suzdal Knàzlığı’nı birleştirmiş, akabinde parçalanmış Eski Rusya’nın, birçok çağdaşının farketmediği Rossya’ya dönüşmesini sağlayan yirmi yıllık bir anlaşmayı halkına hediye etmiştir. Yine de, uzaktan, ekonomik kalkınma, demoğrafik patlama, sanat gelişimi ve bizim için önemli olan passionerlik seviyesinin yükselmesi gözleniyordu. Moskova Devleti’nde iki ideolojik dominant ortaya çıkmıştı. Birisini “Kulikova meydanında savaşanların torunları”, diğerini “eskileri kıskananlar” temsil ediyordu. Her iki eğilimin taraftarlarının başlarına lider olarak kendilerinden birini aramak yerine, bunları Dmitri Dondskiy’nin torunları arasından seçmeleri dikkat çekicidir. Birinci grup genç knàz II. Vasili’yi, ikinci grup ise onun amcası Yüri Dmitriyeviç ve oğulları Vasili Kosoy ve Dmitri Şemyaka’yı destekliyordu. Bu knàzların kabiliyetleriyle temeyyüz etmiş kişiler olmadığı göz önünde bulundurulursa, on-

KESİTLER

357

ların çevresindekilerin dümen suyunda yürüdükleri, ama kesinlikle onları yönetmedikleri hükmüne varılabilir. Demek ki burada, farklı streotipler ve strüktürlere sahip, birbirine düşman süb-etnosların şekillendiği etnik tarih dilimiyle karşı karşıyayız. Bu süb-etnoslar dahi farklı bölgelerde kümelenmişlerdi: II. Vasili taraftarları Moskova civarında; rakipleri, bölgenin uç kesimleri olan Galiç ve Vyatka’da. Swidrigailo ise, bir bahtsızlık eseri, tabii olarak savaşın kader ânında kendisine yardım etmeyen ve aksine Litvanyalı Casimir’le barış anlaşması imzalayan büyük knàza muhalif kumandanlarla dostluk kurmuştu.12 Moskova Knàzlığı’nda başlayan savaş, mütekabil zaferlerle 1432’den 1452’ye kadar 20 yıl devam etti. Bu savaşın detayları, bizim konumuzu aşar. Yine de ülüşler arasındaki iç savaşlardan daha şiddetli geçtiğini kaydetmiş olalım. Artık esir edilen knàzların gözlerine mil çekiliyordu ve hatta Novgorod’a kaçan Şemyaka hain bir aşçı tarafından zehirlenmişti. Laf aramızda, bunu haketmişti. Çünkü 1450’da Ustyüg’u zapteden Şemyaka, hücumdan hemen sonra Suhona’da hoşuna gitmeyen vatandaşları o anki bir öfkeyle değil, aksine planlı ve metotlu bir şekilde yakmıştı. Şemyaka’nın kaybetmesinin sebebi, halkın ve askerin yeni düzeni, yani yeni davranış kalıplarını, eski, geleneksel ve hatta artık pörsümüş sisteme tercih etmiş olmasıydı. Yenilenmiş etnos, “Şemyaka mantığı”na göre menfurdu. Eski Rusya’nın can çekişmesi, Bizans’ın can çekişmesinin son bulduğu 1453 yılında bitmişti. Tek farkı, Konstantinopolis’i Ortodoksluk yerine İslamı seçen ve “Romaiois” adını “Türk” adıyla değiştiren Slavyan ve Paflagonyalılar’ın almış olmasıydı. Bu, sadece sıradan bir yarlık değişimi gibi görünüyor, ama değil! Değişen sadece davranış kalıpları ve dünya görüşleriydi; fakat bir değişim, hiçbir zaman iz bırakmadan gerçekleşmez. Analojik bir çatışma, Litvanya Rusyası’nda kendini gösterdi. Katolikler, Türkler’den daha iyi değildiler...

219. Doğu-Batı Arasında XV. Yüzyıl ortalarında, Eski Rus etnosunun yerinde genç, tritleşmiş atalarına benzemeyen üç yeni etnos ortaya çıkmıştı.13 Benzemez12 Solovyev, İstoriya, Ktb. II, T. IV, s. 428-429. 13 Bkz. İstoriya SSSR s drevneyşix vremen do naşix dney. T. II, s. 102-104.

358

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

lik olgusu şaşılacak bir şey değildir. Her zaman ve her yerde süper-etnosların değişimi sırasında bunlar olur. Sıradan birkaç örnekle yetinelim. Bizans, kendisini “İkinci Roma” sayıyordu, ama aslında “antiRoma” idi.14 Carlos Magnus, 800 yılında kurduğu Frank Krallığı’na “Kutsal Roma İmparatorluğu” adını verdi, fakat bir terminoloji karışıklığına meydan vermemek için bu adlandırmaya “German ulusunun” kelimelerini ilave etmeyi lüzumlu gördü. Galya, Burgundia, Akvitaniya, Provence, Frank Krallığı’na dönüştüler ve buralarda yaşayan halklar da Fransız oldular. Bu tür değişiklikler için, komşu etnosların birbirleriyle kaynaşarak, daha önce hiç olmayan yeni etnoslar teşkil etmelerini sağlayan passioner bir itki şarttı. Yeni doğmuş bir etnos, kültürünü dahi, adını aldığı bir atadan değil, yeni etnik sisteme entegre olmuş tüm etnik sübstratlardan tevarüs eder. Bizim anayurdumuzda da böyle olmuştu. İtalyanlar’ın kısmen Romalı olmaları ne ise, Velikorosslar, Beloruslar ve Ukraynalılar’ın da eski Ruslar’la bağlantıları odur. Tek farkı İtalyanlar’ın yeni kültür dominantı olarak Katolikliği benimsemeleri, Ruslar’ın torunlarının ise daha eski Ortodoksluğu muhafaza etmiş olmalarıdır. Ki bu da onların etnogenezlerinin yönünü ve hatta tarihî kaderlerini belirlemiştir. Her zaman olduğu gibi, burada da 1439’da vukû bulan ve Doğu Avrupa ile Batı Avrasya’nın dezentegrasyonunu şiddetlendiren o “meş’um an” yaşanmıştır. Genç etnoslar için en büyük tehlike, yetişkin, yani sömürücü komşu süper-etnoslardır. Onların sömürücülük düzeyini, passioner gerginlik boyutu belirler. Bu gerginlik, insanları, çölleri, ormanları, deniz ve okyanusları aşmaya ve şayet yurtları sükûn içindeyse, “sağlıklı düşünen” bireyleri passionerlik ortamına çekmeye iteler. XV. asrın 30’lu yıllarında Batı Avrupa böyle bir dönem yaşanmıştır. 1434’de Çek Utrakvistler (Ortodokslar), Lipanı önlerinde Çek Taboritler’i (aşırılık yanlıları) mağlup ettiler ve ancak bundan sonra Çekoslovakya ve Germanya’yı harabeye çeviren savaşlar sona erdi. Fransa connétable’ı Arthur de Richemont Paris’i ele geçirince, Yüzyıl savaşları bir dönüm noktasına girdi. Gerçi Yüzyıl Savaşları, Fransızlar’ın Bordeaux’yu almalarıyla birlikte 1453’e kadar sürmüşse de, bunlar Fransa’da da vukû bulan özel savaşlardı. Katolik Avrupa kendi içinde annihilizasyona son vererek, tekrar yüzünü Doğuya çevirmişti. 14 İmparatorluğun batı yarısı da adını değiştirmiş; Hristiyanlığın kabûlüyle birlikte Gesperiya diye anılmaya başlamıştır.

KESİTLER

359

Papalık makamı, 1095’de olduğu gibi, Türkler’i söküp atmak ve schismatikleri (râfızîleri) imana getirmek için tekrar Haçlı seferinin başına geçmişti. 1438-39’da ekümenik konsil çalışmalarına önce Ferrara’da başlayan papalık, konsili daha sonra Florensiya’ya taşıdı. Bu konsilde iki karar alınmıştı: 1) Doğu ve Batı kiliselerini birleştirmek; 2) Türkler’e karşı sefer tertiplemek. Tabii her ikisi de felaketle sonuçlandı. İmparator VIII. İohannes, batının yardımı olmadan Türkler’in şerrinden korunamayacağını anlayınca, Grek ruhanîlerini Roma’yla birleşme kararı almaya zorladı; ama halk ve sadece papazlar Latinizmle uzlaşmayı reddettiler. Latinofil episkoplar Roma’ya çekip gitmeye mecburdular. Ama düzenlenen Haçlı seferi Varna açıklarında 1444’de hezimetle sona ermişti. Yine de resmi birleşme kelimesi ağza alınmamıştı ve tabii olarak bu durum Palaiologos’ların itibarını hem tüm Ortodoks devletler, hem de kendi halkı nazarında iki paralık etmişti. Florensiya konsilinin kararı, Galiçya ve Belorusya’daki Ortodoks tebaası arasında ünion fikrini yaymayı düşünen Polonya-Litvan Jageillo yönetiminin arayıp da bulamadığı bir şeydi. Moskova’da da halkın ruhunun fethedilmesinin ülkenin fethedilmesinden daha önemli olduğunu anlamışlardı. Bu yüzden lituryalarda (âyinlerde) papanın adını zikreden başpiskopos İsidor, hemen tutuklanarak, hapse atılmıştı. Fakat ona ne yapacağına bir türlü karar veremeyen II. Vasili, sonunda onun firar edip, Litvanya sınırına geçmesine göz yumdu. Böylece hümanist Batı Avrupa ile Ortodoks ortodoksiyasının hâmisi Rossya arasında kesin bir sınır belirlenmiş oldu. Rossya, Litvanya sırtında bir bıçak gibi durduğu için, daha zayıftı. Eğer Türkler’in Varna’daki zaferi olmasaydı, Moskova Litvanya’yla girdiği düellodan sağ çıkamazdı. Neyse ki soluklanma fırsatı yakalamıştı ve Büyük Orda’nın yıkılışı Moskova’nın imdadına yetişmişti. Tatarlar’ın Rusya’daki iki asrı, yabancı ve uzak bir iktidarın acenteliği gibi geçmiştir. Onlar, tıpkı sürüsünü, saldırıp parçalayabilecek kurtlara karşı koruyan çobanlar gibi, Rusya’yı Litvanya’dan korudular. Ama Orda’da passionerlik homeostaz seviyesinin altına düşünce, tepeden tırnağa silahlanan süb-passionerler birbirlerini doğradılar ve pek çok Tatar, mütevazi bir maaş karşılığında büyük knàzın hizmetine girmek için Rusya’ya akın etti. Tatarlar’ın kitleler halinde Moskova’nın hizmetine geçmeleri, passionerlik enerjisini kaybetmiş bir sistemin, yani Orda’nın

360

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

önlenemez sonu demekti. Moskova ise knàzlıktan çarlığa dönüşmüştü. Çağdaşlarının birçoğu bu yüzden II. Vasili’yi suçlamışlardı, ama halbuki Almanlar’ı ve Hollandalılar’ı iyi birer uzman olarak hizmetine alan I. Petro da aynı şeyi yapmıştı. Elbette Tatarlar da, XV. Yüzyılda dünyanın en iyi süvarisi ve askerî manevra ustalarıydılar. Bununla birlikte I. Petro’nun II. Vasili’ye olan tam benzerliği, şahsî kabiliyetleri değil, yaşadıkları etnogenez safhaları itibariyledir. XV. Yüzyılda Rossya, yükseliş safhasındaydı ve passionerliği büyümüştü. Bu durum ona öyle bir elastikiyet kazandırmıştı ki, gerek devletin dünya görüşünü benimseyen Ortodokslar ve gerekse Müslüman olarak kalan Kasım Tatarları gibi misafirleri kendi etnosunun bünyesine kabul edebilmişti. II. Vasili, oldukça kalifiye eleman durumundaki insanlar için yeni bir memur kontenjanı ihdas etmiş, böylece etno-sosyal sistem sağlamlaşmıştı. Moskova ordusunun savaş kabiliyeti öyle yükselmişti ki, bizzat Moskovalılar bile şaşırmışlardı. Örneğin 1456’da Moskova ile Novgorod arasındaki sıradan savaşlardan birinde, Moskova ordusu Staraya Russa’yı yağmalamış ve sadece 200 süvariden ibaret bir örtme kolu bırakarak topladığı ganimetle evine dönmüştür. Halbuki orada 5 bin kişilik Novgorod ordusu vardı ve mağlup olmuştu.15 Novgorod, kayıtsız şartsız teslim bayrağını çekmişti. Hadi bu silahşörler ve atlı okçular Rus insanı için yabancıydılar diyelim, fakat onlar Rus kadınlarıyla evlendiler ve çocuk ve torunları Rossyalı oldular. Halbuki I. Petro ve II. Yekaterina zamanında Rossya’ya değil, imparatora hizmet etmeye gelen Almanlar, hayat tarzlarını, dünya görüşlerini ve zevklerini aynen muhafaza ettiler. Ayrı mahallelerde yaşayarak, iş saatleri dışında birbirlerine gidip geldiler, ama Rus halkının içine girmediler. Rus süper-etnosu içinde bir kseniya–yabancı kabile teşkil ederek kaldılar. Kseniyaların mevcudiyeti, içinde bulundukları etnos için nâhoş bir şey değildir, ama bu durum, onların kendi hayat tarzlarını yok etmeye başladıkları ana kadar devam eder. Çünkü o andan itibaren kimeralara dönüşerek, gelecekteki kırılmayı stimüle ederler. Velikorus etnosunun arasına Tatarlar’ın yanı sıra, Rusya’nın kuzey vadilerinde bâkiye haline gelmiş bulunan Ugor-Fin kabileleri de karıştılar. Onlardan bazıları Ortodoksluğu kabul ederek, Slavyanlar’la öylesine kaynaştılar ki, sonunda kim olduklarını unuttular. 15 Solovyev, İstoriya, Ktb. II, T. IV, s. 414-415.

KESİTLER

361

Meryalar, Muromalar, Goladlar ve Zavoloçye Çudları bunlardandır. Diğerleri atalarının adlarını muhafaza ettiler: Çuvaşlar, Çeremisler (Mariler), Votyaklar (Udmurtlar), Mordvalar, İjorlar, Vepsler vs. Ama bu durum onların Ruslar’la temasını engellemedi. Onlar kendi alıştıkları landşaftlarında, yani “evlerinde” yaşadıklarına göre, Velikorosslar’la olan münasebetlerini de etnik sistemi karmaşık hale getirerek, güçlendiren simbiyoz olarak adlandırmak gerekir. Böylece Moskova, passioner itkiyle yenilenen Rossya’nın başına geçerek, onu Orda’nın vassallığından çıkarıp kendi ayakları üzerinde durabilecek hale getirmiştir; ama bunu, yabancılara karşı alabildiğince müsamakâr olmak ve yabancı düşmanların hareketlerine karşı sert bir tavır sergilemek suretiyle başarmıştır. Rossya’da Bizans İmparatorluğu’nun değil, ama daha ziyade Merkezî Asya Nesturîlerinin var edemediği Rahip Yohannes Krallığı’yla ilgili muhayyelenin gerçekleştiği söylenebilir. Rus insanları bu efsaneyi, onunla ilgili olayları, efsaneyi ortaya atanları çoktan unutmuşlardı, fakat tabii prosesler, onları gözleyenler ve bizzat iştirak edenlerin bilincinden bağımsız olarak gelişirler. Esasen böyle bir şey onlar için fevkalâde zordur, çünkü “uzaktan daha fazla şey gözükür”, ama olayların seyri sırasında tarih zikzaklarının birbirinin yerini aldığı geniş kıyaslamaları ve tarihî kaynaklardaki bilgileri tenkide tâbi tutmak suretiyle yapılan hataları doğrudan tesbit edebilecek bir bilim dalı yoktu. Şimdi ise bir hükme varmak kolay. Eski Rusya’yı, etnik sistemin passioner gerginliğinin düşmesi sonucu ortaya çıkan istikrarsızlık veya kısaca samimi vatanperverlik uğruna kendini feda etme istidandan mahrum süb-passionerlerin, yani egoistlerin sayısının artması yok etmiştir. Ayakta kalmayı tek başaran, başpiskopos Aleksey ve Sergiy Radonejskiy’nin prensipleri sayesinde bir asır boyu passioner insanları bünyesine alan Büyük Moskova Knàzlığı olmuştur. Bu iki din adamının yandaşları ve şakirtleri, torunlarına perspektif davranış kalıpları ve istikrarlı bir yapı bıraktılar. Böylece Moskova Knàzlığı, 1380’den 1452’ye kadar geçen süre içinde Rossya’ya dönüşürken, sabık Rusya Polonya’nın hâkimiyetinde kalan Litvanya civarıyla sınırlı kaldı.

362

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

220. Ukrayna Kesiti İç savaşta zaferi, II. Vasili değil, kategorik olarak ülüş Rusyası geleneğini, daha doğrusu onun pörsümüş, gücünü kaybetmiş sistemini reddeden halkı kazanmıştı. Şemyaka, “savunmasız, eli kolu bağlı kendi esirleri tarafından” mağlup edilmiş, bunun üzerine Moskova Knàzlığı’ndaki tüm ülüşler ortadan kalkmıştı. Knàzlar, yerlerini hizmet eden insanlara bırakıyorlardı. Şemyaka’nın oğlu Litvanya’ya gitmiş ve Casimir krallığından pek çok taraftarının bulunduğu Rılsk ve Novgorod-Seversk’i almıştı. Podolya’nın doğu kesiminde, Dinyeper’in sağ sahiline çok yakın bir yerde, Şemyaka’nın dostu Swidrigailo’nun taraftarları üslenmişti. Her iki taraftakiler de cesur ve sıkı insanlardı; dolayısıyla yenilgi ânında genelde teslim olmazlar ve bulundukları bölgenin uç kısımlarına (okraina) giderlerdi. Sakinleri kendilerini Rus diye adlandırmış olmalarına rağmen “Ukrayna” kelimesi bu şekilde ortaya çıkmıştır. “Ukraynalı” adını alan etnosun menşei konusunda, birbiriyle tenakuz arzeden iki görüşün yer aldığı çok geniş bir literatür mevcut.16 XVI. Yüzyıl Polonya tarihçileri (G. F. Miller ve diğerleri) sözleşmiş gibi Ukrayna Kazakları’nı ırgat veya kaçak köylüler olarak görürler. XVIII. Yüzyıl Ukraynalı tarihçiler, G. Grabyanka, P. İ. Siminovskiy ve “Rusların Tarihi” adlı eserin anonim müellifi, Ukrayna Kazakları’nı, Müslümanlarla savaşmak için teşkil edilmiş Orden şovalyeleri gibi askerî bir teşkilat (ki her ikisi arasında sosyal yönden bir fark yoktur) kabul ederler.17 Problemin doğru olarak tesbit edilmediği düşünülebilir. Köylüler, Nogaylar’ın ve Kırımlılar’ın kementine bu kadar kolaylıkla düştükleri bozkır sınırlarında kendilerini güvende hissedemezlerdi. Savaş usullerini ve taktiklerini öğrenmek, onlar için hava ve su gibi gerekli bir şeydi. Onları ise ancak knàzlar ve mevkebi eğitebilirlerdi. Diğer yandan Şemyaka ve Olgerd’in çocukları, ordularının saflarını dolduracak insanlara muhtaçtılar ve dolayısıyla bunları Vitebsk ve Polotsk civarındaki huzurlu hayata ebediyyen sürecek bir savaşı tercih eden köylüler arasından bulmak zorundaydılar. Diğer bir ifadeyle, bozkır sınırları, Moskova’nın katı düzeninden ve Polonya’nın zorbalıklarından sıkılmış passionerlerle doluydu. 16 Golobutskiy, V. A. Age., s. 3-9. 17 Simonovskiy, P. Kratkoye opisaniye o kazatskom maloroksiyskom narode. M., 1841, s. 4.

KESİTLER

363

Bunların, yeni şartlara adapte olabilmek ve Kıpçak asıllı, fakat Ortodoksluğu benimsemiş yerli kadınlarla evlilik yoluyla kurulacak aileler tesis etmek için yaklaşık yüz yıla ihtiyaçları vardı. Bu sürenin ardından Rurik hanedanı (Knàz Dmitri Vişnevetskiy) knàzları, Polonya magnatları (Predslav Lyantskoronskiy) ve savaş sanatını öğrenmeye yatkın sıradan köylüler, Zaporojskaya Séç’i kendilerine başkent seçen “Kozaklar”a dönüştüler.18 Sonuncusunu, kullandığımız terminolojiye göre “konsorsiyum” olarak kabul etmek gerekir. 200 yıl sonra, XVII. Yüzyılda Katolik Polonya iktidarından koparak, XVIII. Yüzyılda müstakbel Rossya İmparatorluğu’nda önemli bir yer tutan ve Ukrayna etnosuna dönüşen Malorus süb-etnosu bunlardan teşekkül etmiştir. Ukraynalılar arasına çok sayıda “güzel Poloves kızlarının” ve onların torunlarının karışmış olduğunu da bu arada unutmamak gerekir. Bununla birlikte, Ukrayna tarihinin bundan sonraki kısmı kitabın sonuna koyduğumuz kronoloji cetveli içinde gösterilecektir. Şimdilik, öncelikle XIII. Yüzyılda Volga-Oka nehirleri arasının da Ukrayna Zalesski’si olarak adlandırıldığı hükmünü verebiliriz. Aktif güçler ve gelenekler, eski Rus etnosunun yaşadığı bölgenin uç kesimlerinde muhafaza edilmiş, ancak merkezi kesimlerde bunlar kaybolup gitmiştir. Yüksek passionerliğe sahip yeni etnoslar, eski etnosların temas noktalarında ortaya çıkmıştır. Elbette Orta Dinyeper’de yani bölgenin orta kesimlerinde de önemli bir passioner yükseliş vardı, fakat oralarda komşu süper-etnosun yani Batı Avrupa’nın (Polonya üzerinden) baskısı, passioner Ruslar’ı Moskova ve Zaporojye’ye itecek kadar güçlüydü. Her iki yükseliş merkezi de kültürün ve davranış kalıplarının, yani Eski Rusya geleneklerinin muhafazasını kendisine amaç edinmiştir. Birinci hedefe ulaşılmıştır; çünkü şaheserler, zamanın hükmüne boyun eğmezler. İkinci hedef tutturulamamıştır; çünkü tarihî süreç, geriye döndürülemediği gibi, tekrarlanamaz da. Tabii bir süreç olarak etnogenez kanunları, Eski Rusya ile Büyük Bozkır’ın temas tarihiyle de teyit edilmiştir, fakat bunun ispat edilmesi gerekir. Rossya’nın Batı Avrupa’yla olan temasına gelince, merakı olan herkes, orada da tabiat kanunlarının değişmediğini görerek şaşıracaktır. 18 “Kozak” kelimesinin üç değişik anlamı konusunda bkz. Şennikov, A. A. Çervlenıy yar, s. 98 vd.

364

ESKİ RUSLAR VE BÜYÜK BOZKIR HALKLARI

Bilim adamlarının görevi, vatandaşı olayların gelişimiyle ilgili doğru varyantlar konusunda uyarmaktır; siyasîlerin işi ise önceden karara bağlanmış emrî vaki çatışmalardan değil, muhtemel çatışmalardan optimal kaçış yollarını bulmaktır. Fondamental bilimle pratiğin mütekabil olarak birbirine gerekli olmasının sebebi de budur.

KRONOLOJİ CETVELİ

Sunduğumuz bu kronoloji cetvelinde kullanılan “Batı” tabiri, etno-landşaft bölgesi olarak sabık Batı Roma İmparatorluğu, Bizans ve onun çevresinde yer alan ülkeleri; “Doğu” tabiri ise, İslam süper-etnosunun sınırlarını gösterir. Doğu Avrupa, ayrı bir etno-landşaft bölgesi oluşturduğu için, özel bir sütun ayrılmıştır. Birinci defter, Rusya tarihinin Hristiyanlığa kadar olan dönemini içerir (808-979). Burada anlatılan olayların birçoğu şüpheli olmakla birlikte genel kabul görmüştür. Ayrıca doğru bilgilerin yanı sıra tarihi tesbit edilemeyen olaylar da gösterilmiştir. Bu yüzden Doğu Avrupa’yla ilgili olan bilgiler 912 yılına kadar, yüzde yüz kesin yıllarla değil, belli bir zaman dilimi içinde geçen olaylar olarak kaydedilmiştir. İkinci defter, Kiyef Devleti’nin ana tarihî çizgileri ve onun sınırlarında yer alan çatışmaları gösterir. (979-1113 yılları). Üçüncü ve dördüncü defterler, XII. Yüzyılda Güney Sibirya ve Uzak Doğu’da (1114-1269) başlayan yeni etnogenez sürecinin kronolojisine tahsis edilmiştir. Beşinci defter ise, Eski Rusya’nın dezentegrasyon dönemi ile müstakbel Rossya’nın çekirdeğini oluşturan Moskova Knàzlığı’nın şekilleniş devriyle ilgili bilgiler ihtiva eder (1269-1401 yılları). Altıncı deftere gelince, orada da Rossya’nın Doğu Avrupa’da yeni bir süper-etnos olarak kuruluş dönemi yer almaktadır.