Eski Çağ'da Yakındoğu II [2, 2 ed.] 9789944886642

Citation preview

Amelie Kuhrt'un doğuda lran ve Afganistan'dan batıda Doğu Akdeniz ve Anadolu'ya, kuzeyde Karadeniz'den güneyde Mısır'a kadar uzanan geniş bir coğrafi alanın yaklaşık üç bin yıllık tarihini incelediği iki ciltlik bu eser, kendi alanındaki en önemli başvuru kaynaklarından biri, belki de birincisidir. En eski yazılı belgeler ile Büyük lskender'in fetihleri arasında kalan bu uzun ve insanlık tarihi açısından can alıcı dönemi, son arkeolojik bulgulara. metin çözümlemelerine, eksiksiz denebilecek bir bibliyografyaya dayanarak anlatan Kuhrt, ayrıca çeşitli yorum ve metodoloji sorunlarını da mercek altına alıyor. Üst düzey akademik bir çalışmanın aynı zamanda zevkle okunabilecek bir kitap haline de getirilebileceğini kanıtlayan Eski Çağ'da Yakmdoğu, tarih bölümü öğrencileri için olduğu kadar, üzerinde yaşadığımız toprakların, Mezopotamya'nın, Hititler'in, Mısır'ın ve daha birçok uygarlığın tarihi hakkında bilgilenmek isteyen okurlar için de vazgeçilmez bir eser olacak. "Bakış açısmdaki genişlik, bu eseri konuyla ilgili tüm dillerde basılmış kitaplar arasmda benzersiz bir yere oturtuyor. Aynca, bilgilendirme açısmdan çok büyük bir değere sahip olan bu çaltşma, hem okunması hem de başvurulması çok kolay bir kaynak." Pierre Briant, Toulouse Üniversitesi "Bu harikulade kitap, hatm sayıltr karmaşıkliktaki bir konuda yapılmış ve geniş bir kaynakça ile birçok dipnotun eşlik ettiği üst düzey akademik bir çalişmanm gayet rahat bir şekilde okunabileceğini de kamtliyor. Bu iki ciltlik dev eserin, kapsadığı alan, akademik düzey ve yorumlama gücü açısmdan bugün bir benzeri daha yok." Peter Jones, Literary Review Amelie Kuhrt University College London'da Eski Çağ Tarihi

Kürsüsü'nde öğretim üyesidir. "Achaemenid History Workshops"un

(1983-90) ortak düzenleyicilerinden olan Kuhrt, Yakındoğu'nun Eski . Çağ tarihi hakkında birçok eser yayımlamıştr ve lmages of Women in Antiquity'nin de (1993) editörlerinden biridir.

ESKİ ÇAG'DA YAKINDOGU ti

Genel Yayın: 1734

TARİH AMELIE KUHRT ESKİ ÇAC'DA YAKINDOGU

YAKLAŞIK M.ô. 3000-330 CİLT il ÖZGüN ADI THE ANCIENT NEAR EAST C. 3000-330 VOLUME D COPYRIGHT © 1995, AMELIE KUHRT ROlJTLEDGE, TAYLOR

&ı

FRANCIS GROUP İZNİYLE İNGİLİZCEDEN ÇEVRİLMİŞTİR

İNGİLİZCE ÖZGÜN METİNDEN ÇEVİREN

DİLEK ŞENDlL

©TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLJ\RI, ı.007

Senifika No: 11213 EDİTÖR

ALİ BERKTAY GÖRSEL YÖNETMEN

BİROL BAYRAM REDAKSİYON

BElÜL AVUNÇ GRAFİK TASARIM UYGULAMA

lÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLlÜR YAYINLARI I.

BASKI: HAZİRAN 2.009

2.. BASKI: HAZİRAN 2.010

ISBN 978-9944-88-664-2 BASKI

YAYLACIK MATBAACILIK LİTROS YOLU FATİH SANAYİ SİTESİ NO: ıı.J197-ı.03 TOPKAPI İSTANBUL

(0212) 612 58 60

S ertifika No: 11931

Bu kitabın tüm yayın hakları saklıdır. Tanıtım amacıyla, kaynak göstermek şartıyla yapılacak kısa alıntılar dışında gerek metin, gerek görsel malzeme yayınevinden izin alınmadan hiçbir yolla çoğaltılamaz, yayımlanamaz ve dağıtılamaz . lÜRKJYE iŞ BANKASI KÜLlÜR YAYINLARJ İSTİKLAL CADDESİ, NO:

14+f4

BEYO(;LU 34430 İSTANBUL

Tel . (0212) 252 39 91

Fax. (0212) 252 39 95 www.iskultur.com.tr

Amelie Kuhrt

Eski Çağ' da Yakındoğu yaklaşık M.Ö. 3000-330 il.

CİLT

Çeviren: Dılek Şendi}

TÜRKiYE

$BANKAS�

Kültür Yayınları

İÇİNDEKİL ER

Ş ekiller listesi Ha ri ta al r listesi Ta blola r listesi K ısa ltma al r Önsöz

x x

XI Xl l XXI

Üçü ncü Ayrım Siya sa l Dönüşüm ve Büyük İmparatorluklar (yaklaşık 12 00- 330)

VIII L eva nt (ya kla şık 1 200-7 20 ) Buna lım ve siya sa ldeğişim (ya kla şık 1200-900 ) Sa "D eniz ka vimleri" 8bA ra miler A ssur bulgula rı Ba bil bulgula rı L eva nt'ta n gelen bulgula r Sonuçla r 8cG eç BronzÇa ğı merkezlerinin a ya kta ka lma sı 8c(i) Fenikeliler Ka yna kla r ve sorunla r Fenike kentlerinin gelişmesi 8c(ii) Y eniH itit d evletleri Ta nımı ve konumu S iya sa l ve toplumsa l koşulla ra ilişkin ka yna kla r S onuç 8d İ sra il: K üçük bir L eva ntdevletinin kuruluşu, ya kla şık 1200-900 8d(i) G iriş E ski A hit İ sra il'in erken ta rihine ilişkin K utsa lKita p eleştirilerinin etkileri

3 3 5 14 17 22 23 24 26 26 28 33 38 38 42 45 47 47 49 54

8d( ii) İ sra iloğulla rının yerleşimiyle ilgili sorun S orunu sa pta ma k. S orunu çözme ya kla şımla rı S onuç 8d( iii) İ sra il devletinin doğuşu G enel ba kış K ronoloji ve ka yna kla r İ sra il ve hakimler İsra il'in ilk kra lıSa ul 8d( iv) Y ehuda 'nın zaf eri G iriş ve ka yna kla r Da vut S üleyma n 8d( v) İ sra il veY ehuda devletlerinina yrılma sı 8e 9. ve 8. yüzyılla rda L eva nt devletleri veA ssur İ mpa ra torluğu G enel görünüm İ sra il ve Y ehuda da va sı Ka yna kla r Ta rihsel çerçeve S onuç IX

Y eniA ssur İ mpa ra torluğu(9 34-6 1 0) 9a A ssur yıllıkla rı ve diğer ta rihsel ka yna kla r 9 b B ölgesel devletten impa ra torluk olma ya doğru (9 34-745) A ssur stra tejisinin gelişimi: 9 34- 884 il. A ssurna sirpa l ve111. Şa lma neser ( 883-824) A ssur'da S orunla r: 823-745 9 cİ mpa ra torluğun genişlemesi ve pekişmesi(744-ya kla şık640) ili. T igla t-pileser ve V. Şa lma neser il. Sa rgan Sa nherib, E sa rha ddon ve A ssurba nipa l 9 d A ssur İ mpa ra torluğu'nun ya pısı. Ka yna kla r K ra llık, sa va ş ve impa ra torluk ideolojisi

57 57 64 74 75 75 78 81 83 88 88 91 96 100 1 03 1 03 10 8 . 1 09 11 3 11 8

123 124 1 30 1 31 1 37 146 1 51 1 54 1 56 1 58 16 1 16 1 167

Ya şa m ve ölümün efendisi. A ssur düzeninin sa vunucusu. ... . A ssur kra lı ve uyruğunda ki ha lkla rın ta nrıla rı Sa da ka t, dehşet, merha met ve intikam Sa va şın meyveleri Ta hta geçiş, kra liyeta ilesi ve sa ra y Velia ht prensin seçilmesi ve eğitimi K ra l ve bilgili da nışma nla rı Kra liyet cena ze töreni K ra liçeler ve kraliyet ka dınla rı K ra l çocukla rı K ra liyet çevresi İmpa ra torluğun düzenleniş biçimi E ya letler İnsa n gücü, a skere ça ğırma ve vergi lendirme Ula şım, tica ret ve refa h K entler ve kra lla r 9 eA ssur'un çöküşü Bulgu sorunla rı A ssur'un sonunun yeniden ca nla ndırılma sı x

A na dolu, ya kla şık 9 00- 550 lOa U ra rtuK ra llığı K onum, keşif, kökenler ve ka yna kla r Fiziksel çevre Ta rihsel çerçeve U ra rtu devleti lObFrigya veL ydia Frigya Lydia XI

Ba bil, ya kla şık 9 00- 539 1 la G iriş Ka yna kla r Ba bil'in nüfusu

167 170 175 179 184 185 . 185 19 0 19 3 194 197 199 201 201 2 03 206 21O 213 214 . 218 .

22 3 224 224 2 30 2 32 2 39 243 243 249

257 257 257 2 60

llbYa kla şık 900-70 5 İşbirliği ve ça tışma : Ba bil veA ssur, ya kla şık900-747 A ssur'un Ba bil'if ethi: 747 -70 5 1lc A ssur yönetimia ltında Ba bil: 70 5-6 27 Sa nherib ve Ba bil Ba bil'in eski düzenine ka vuşma sı İ ç sa va ş ve ekonomik ka lkınma 1ldY eni Ba bil Ha neda nlığı(6 26- 539) Na bopola ssa r ve "K urtuluşSa va şı" il. N ebuka dnezza r'ın kra llığı (604- 56 2 ) i l . N ebuka dnezza r'ın ha lef leri Na bonidus veP ersK ra lı K yros 1le Y eni Ba bil İmpa ra torluğu 1lf G eçBa bil D önemi'ndeBa bil'in kentleri

26 1 26 1 264 270 270 274 276 279 279 280 288 289 296 306

XII

Mısır, ya kla şık 1000- 525 1 2a ÜçüncüA ra D önem: XXI-XXV. Ha neda nlıkla r( 1069 6- 64) K ronoloji ve ka yna kla r Ta rihsel çerçeve Na pa ta K ra llığı A ssurlula rınM ısır istila sı(674-664) 12bSa isD önemi (XXVI. Ha neda nlık: 664- 525) G enel gözlemler XXVI. Ha neda nlığın kurul uşu B irleşik Mısır S ınır bölgeleri ve sa vunma A ma sis

3 21 3 21 3 21 3 25 333 336 33 8 33 8 340 341 345 349

XIII

A hemeni İmpa ra torluğu ( ya kla şık 550-330) 13a Ka yna kla r 13 b P ersler ve Medler 13 c İmpa ra torluğun oluşumu B üyük K yros

3 53 3 53 360 366 366

Mısır 'ınf ethi İmpa ra torluk krizi 13 d A hemenilerinta rihive içerdiği sorunla r 1. Da r eios'un kra llığı Ba tı cephesi486-43 1 il. Da reiosveil. A rta kserkses ili. A rta kserksesveM ısır'ın yenidenf ethi P er sİ mpa ra torluğu'nun çöküşü 1 3 eA hemeniİ mpa ra torluğu'nunya pısı Kra llık ideolojisi Kra liyeta yinler i Kra l, sa ra yveP ers soylula r ı Sa rra piıkla r ve uyrukla r Eya letlerve mer kezi denetim Yolla r Topra k, işgücüve insa n gücü Pers hükümeti, yer el özerklikve yerel gelenekler

374 377 3 81 3 82 3 86 389 391 39 2 394 394 402 407 412 412 416 418 421

N otla r Ka yna kça Dizin

429 433 503

x

Şekiller 32 27 Ka ra tepe 28Ka rka mış'ın pla nı 40 29 M egiddo'nun pla nıIV B-VA 91 3 0 İ sra ilK ra lıY ehu, A ssur kra lı111. Şa lma neser'in önünde sa ygıyla eğiliyor 11 5 3 1 K uzeyba tıSa ra yı, Ka lhu (N imrud) , ta ht ka idesinin a rka sında ki ka ba rtma 145 3 2A ssura skerleri ellerinde düşma nla rın kesik ba şla rıyla , K uzeyba tıSa ra yı, Ka lhu (N imrud) . 186 33 A ssur kra liyet mührü 207 34 Va n G ölüK ef Ka lesi'nden ka ba rtma 234 3 5 Tuva na kra lıVa rpa al va s bereket ta nrısına dua ediyor; 246 İ vriz ya kınla rı 36 Sa rdes'ten"yemek ritüeli" ka lıntıla rı: Ça na k çömlek ta kımı, bıça ka ğzı ve köpek ya vrusu iskeleti 255 37 il. Ma rduk-a pla - iddina 'ya a it kudurru 26 8 3 8 Ba ta klıkta A ssurlua skerlerden gizlenenKa i deliler 27 2 (Sa nherib'inSa ra yı, N inova ) 39 Ba bil'in pla nı . 285 40Ma rduk'un ejderha sı-muşhuşşu; M era simCa ddesi'nden 286 sırlı tuğla ka ba rtma , Ba bil 287 41 Ba bil veİ şta r ka pısının yeniden ca nla ndırılma sı 42 K yrosS ilindiri 296 43 B ehistun ka ba rtma sı 356 44N uşica nT epe'nin pla nı 36 5 45 A sla nı ha nçerleyen kra liyet ka hra ma nı, P ersepolis'teki bir ka pıda n 39 8 Ha rita la r 11 İ sra il: Fiziksel ya pısı 12 İ sra il: Y erleşmeler 13 A ssurİ mpa ra torluğu

69 70 152

XI

14 15 16 17

U ra rtu O rta veBa tıA na dolu A şa ğı M ısır N übye

227 245 327 33 7

Tablola r 25 "D eniz ka vimleri" 26 İ sra il'in "on iki ka vmi" 27 İ sra il veY ehuda kra lla rı 2 8 Y eniA ssur D önemi kra lla rı 29 Ura rtu kra lla rının kronolojisi 3 0A na dolu, ya kla şık740-540: K ronoloji 3 1 Ba bil kronolojisi, ya kla şık 9 00-6 05 32 Y eniBa bil hükümda rla rının kronolojisi 33 M ısır: ÜçüncüA ra D önem'in kronolojisi 34 S ais kra lla rı (XXVI. Ha neda nlık) 35P ers kra lla rı

6 61 117 132 229 2 51 262 2 83 323 341 3 55

xıı

KISAL TMALA R

Archaologischer Anzeiger Annales Archeologiques Arabes de Syrie Acta Antiqua Academiae Scientiarium Hungaricae A nnua l of theA mer ica nS chool of O r ienta lR esea rch Abhandlungen der Bayerischen Akademie der Wissens­ cha�en ABC A. K. G ra yson Assyrian and Babylonian Chronicles (T CS 5 ) L ocustVa l l ey, NY 1975 ABL R. F. Ha r per ( 1 89 2-1914) Assyrian and Babylonian Let­ ters (A ssur ve Ba bil M ektupla rı) B r itish M useum K o­ yuncuk Koleksiyonu ( 14 cilt) L ondra , Chica go AchHist 1 Achaemenid History 1 : Sources, Structures, Synthesis ( H. Sa ncisi- Weerdenburg, ed.) L eiden 19 87 AchHist 2 Achaemenid History 2: The Greek Sources (H. Sa ncisi­ Weerdenburg, A. Kuhrt, editörler) L eiden 19 87 AchHist 3 Achaemenid History 3 : Method and Theory (A. Kuhrt, H. Sa ncisi- ( Weer denburg, ed.) L eiden 19 88 AchHist 4 Achaemenid History 4: Centre and Periphery (H . Sa nci­ si-Weer denbur g, A. Kuhrt, ed. ) L eiden 199 0 AchHist 5 Achaemenid History 5 ! The Roots of the European Tra­ dition (H.Sa ncisi- Weer denburg, J.- W. Drijvers, ed. ) L ei­ den 199 0 AchHist 6 Achaemenid History 6: Asia Minor and Egypt: Old Cul­ tures in a New Empire (H. Sa ncisi-Weerdenbur g, A. Kuhrt, ed.) Leiden 199 1 AchHist 7 Achaemenid History 7: Through Travellers' Eyes (H. Sa ncisi-Weer denbur g, J. -W. Dr ijvers, ed.) L eiden 1991 AchHist 8 Achaemenid History 8: Continuity and Change (H. Sa n­ cisi-Weer denburg, A. Kuhr t, M .C. R oot, ed.) L eiden 1994 Acta Sumerologica ActSum ADFU A usgra bungen der Deutschen Forschungsgemeinscha ft in Uruk- Wa r ka

A AAAS AAASH AASOR ABAW

KISALTMALAR Xlll

ADO G Af O Ag. A bh. Agyptische Inschriften AION A]A A]AH A kk. AMI ANET

A nO r AnSt AOAT AOF AOS APA W A r. ARAB A R CE ARE A RM ArOr AS ASAE ASNP BaF RaM BA R BAR BASOR BibArch

A bha ndlungen derD eutschenO rient Gesellschaf t Archiv für Orientforschung AgyptologischeA bha ndlungen Agyptische Inschriften aus den Königlichen Museen zu Berlin (2 cilt) L eipzig 1913-1924 Annali del'Istituto Universitario Orientate di Napoli American ]ournal of Archaeology American ]ournal of Ancient History A kka dca Archaologische Mitteilungen aus Iran Ancient Near Eastern Texts relating to the Old Testa­ mant J.B . P ritcha rd ( ed.) ( gözden geçirilmiş 3. ba skı) P rinceton, N J 1969 A na lecta O rienta lia Anatolian Studies A lterO rient und A ltesT esta ment Altorientalische Forschungen A merica nO rienta lS ociety A bha ndlungen der P reussischen A ka d emie der Wissen­ chaf ten A ra mice D.D. L uckenbill Ancient Records of Assyria and Baby­ lonia (2 cilt) Chica go 1926- 7 A merica n R esea rch Center M ısır J.H . B rea sted Ancient Records of Egypt Chica go 1906 A rchives R oya les de Ma ri Archiv Orientalni A ssyriologica lS tud ies Annales du Service des Antiquites de l'Egypte Annali de/la Scuola Normale di Pisa Baghdader Forschungen Baghdader Mitteilungen B ritishA rcha eologica l R eports Biblical Archaeological Review Bul/etin of the American Schools of Oriental Research Biblical Archaeologist

xıv ESKi ÇA�'DA YAKINDOOU

BiOr BMFA B o. BSAG 4 ve 5 BSFE BSOAS CAD Camb.

CBQ CAH CDAFI CH CHI CRAIBL CT CTH

CTN DHA D S. . EA

EES El

Bibliotheca Orientalis Bulletin of the Museum of Pine Arts B aston B oğa zköy M etinlerinin simgesi Bul/etin of Sumerian Agriculture cilt4 ve5: Irrigation and Cultivation in Mesopotamia (a yrım1 veil) Ca mbridge 1988-90 Bulletin de la Societe Française d'Egyptologie Bulletin of the School of Oriental and African Studies The Assyrian Dictionary of the University of Chicago Chica go1956Inschri�en von Cambyses, König von Babylon (529521 v. (Chr.) (Ba bilce Metin8-9) J.N .S tra ssma ier, Leip­ zig1890 Catholic Bible Quarterly Cambridge Ancient History Cahiers de la Delegation Archeologique Française en Iran Ha mmura biKa nunla rı Cambridge History of Iran Comptes Rendus de l'Academie des lnscriptions et Bel­ /es-Lettres Ba bilTa bletlerindenÇ iviya zısıM etinleri, B ritishM useum E. La rocheCatalogue des textes hittites (Etudes etCom­ menta ires75) Pa ris1971 N imrud'da nÇ iviya zısı Metinleri Dialogues d'histoire ancienne D iodorusS iculus The Library of History J.A.K nudtzonDie El-Amarna-Tafeln (V ordera sia tische B ibliothek2) Leipzig1907-15. D ipnotla rı, yorumla rı ve girişleriyle birlikte eksiksiz yeni çeviriler için bkz. V . Mora n 1987 Les Lettres d'e/ Amarna: correspondance diplomatique du pharaon (LA PO 13) Pa ris (gözden ge­ çirilmiş ve güncelleştirilmiş İngilizce ba skısı, Ba ltimore, MD 1992) Egypt Explora tion S ociety Eretz lsrael

KISALTMALAR

El Ela mca Encyclopedia Encyclopedia of Archaeological Excavations in the Holy Land ( ed. M. Avi-Y ona h ve E. S tern, ed. ) O xford 197 5- 197 8 Enclr Encyclopaedia Iranica ( ed. E. Ya rsha ter) Londra , B os­ ton 19 85EpAn Epigraphica Anatolica FAOS Freiburger Altorienta lische S tudien F. Ja cobyDie Fragments der Griechische Historiker B er­ FGrH lin 19 23Gottinger Miszellen GM Ha ndbuch der O rienta listik H dO Herodotos Tarihi H dt. Hebrew University College Annual HUCA Israel Exploration ]ournal IE] Israel Oriental Series IOS Iranica Antiqua IrAnt I stituto per ilM edio e EstremoO riente I sM EO ]ournal Asiatique ]A ]ournal of the Ancient Near Eastern Soçiety ]ANES ]ournal of the American Oriental Society ]AOS ]ournal of the American Research Center, Mısır ]ARCE ]ournal of Cuneiform Studies ]CS ]ournal of Egyptian Archaeology ]EA ]aarbencht van het Vooraziatasch-Egyptisch Genoots­ ]EOL chap 'Ex Oriente Lux' ]ESHO Journal of the Economic and Social History of the Orient ]ournal of Hellenic Studies JHS ]ournal of Near Eastern Studies ]NES Journal far the Study of the Old Testament ]SOT ]ournal far Theological Studies ]TS ]ournal of the Transactions of the Victoria Institute ]TVI K oyuncukK oleksiyonunda ki metinlerin simgesi, B ritish K M useum O . S chroeder Keilschrifttexte aus Assur historischen In­ K AH II halts, Zweites Heft (WVDOG 37) Leipzig 19 22

XV

xvı ESKi ÇA� DA YAKINDOOU

KA i KB o KTU

KUB LA PO LA LKA MAD MAOG MARJ MCS MDAIK MD Pil MD PIX MD PXI

MIO MVA eG NABU NAPR NEB NL OA OBO OI P O LA OLZ

H. D onner, W. R ölligKanaaniiische und Aramiiische lnschriften (3 cilt) W iesba den 1973-9 K eilschrifttextea us B oğa zköy M . D ietrich, O. Loretz, J. Sa nma rtin Die keilalphabe­ tischen Texte aus Ugarit einschliesslich der keilalphabe­ tischen Texte ausserhalb Ugarits 1 ( AOAT 2, 4) K evela ­ er, N eukirchen-V luyn 1976 K eilschrifturkundena us B oğa zköy L ittera turesA nciennes du Proche-O rient Lexikon der Agyptologie Wiesba den 197 5- 86 E. E beling, K. K ocher Literarische Keilschrifttexte aus Assur B eri in 19 5 3 Ma teria ls for the A ssyria n D ictiona ry Mitteilungen der Altorientalischen Gesellschaft Mari: Annales de Recherches lnterdisciplinaires Manchester Cuneiform Studies Mitteilungen des Deutschen Archaologischen lnstituts in Kairo V. S cheilTextes elamites-semitiques, premiere serie (M e­ moires de al D elega tion en Perse il) Pa ris 1900 V . S cheil Textes elamites-amanites, troisieme serie ( M e­ moire de al Delega tion en PerseIX) Pa ris 1907 V . S cheilTextes elamites-anzanites, quatrieme serie (M e­ moire de al Delega tion en PerseXI) Pa ris 19 11 Mitteilungen des Instituts für Orientforschung M itteilungen der V ordera sia tisch-Aegyptischen G esell­ scha ft Notes Assyriologiques Breves et Utiles Northern Akkad Project Reports N ewE nglishB ible N imrud Letters Oriens Antiquus O rbisB iblicus etO rienta lis O rienta llnstitute Publica tions O rienta lia Lova niensia A na lecta Orientalistische Literaturıeitschrift

KISALTMALAR

OP Or. PAPhS P BS 5

PBS 13

PBS 1 5

PCPS PEQ PR U RA REA R IM RIDA RLA RSO SAA 1

SAA 2 SAA 3 SAA 4

SAA 5

SAA 6

E skiFa rsça Orientalia Proceedings of the American Philosophical Society A . P oebelHistorical and Grammatical Texts ( University of P ennsylva nia Museum, Ba bil K ısmı 5) P hila delphia 19 14 L . L egra in Historical Fragments (U niversity of P enns­ ylva nia Museum, Ba bylonia n S ection 13) P hila delphia 19 22 L . L egra inRaya/ Inscriptions and Fragments (rom Nip­ pur and Babylon ( University of P ennsylva nia Museum, Ba bilK ısmı 1 5) P hila delphia 19 26 Proceedings of the Cambridge Philological Society Palestine Exploration Quarterly Pa la isR oya l d'Uga rit( Pa ris) Revue d'Assyriologie Revue des Etudes Anciennes R oya l Inscriptions of Mesopota mia Revue internationale des droits de /'antiquite Reallexikon der Assyriologie Berlin 19 28Rivista degli studi orientali S. Pa rpola The Correspondence of Sargan II A yrım 1: Letters (rom Assyria and the West (S ta te A rchives of A ssyria 1) Helsinki 19 87 S . Pa rpola , K . Wa ta na beNeo-Assyrian Treaties and Lo­ yalty Oaths (S ta teA rchives of A ssyria 2) Helsinki 19 88 A . L ivingstone Court Poetry amd Literary Miscellanea (S ta teA rchives of A ssyria 3 ) Helsinki 19 89 1. S ta rrQueries to the Sungod: divination and politics in Sargonid Assyria (S ta te A rchives of A ssyria 4) Helsinki 1990 GB . .La nf ra nchi, S. Pa rpola The Correspondence of Sar­ gan A yrımll: Letters (rom the Northern and North Eas­ tern Provinces (S ta te A rchives of A ssyria 5) Helsinki 1990 T .K wa sma n, S. Pa rpola Legal Transactions of the Raya/

xvıı

XVlll ESKi ÇA�'DA YAKIN�U

SAA 7

SAA 8 SAA 10

SAAB SAO C S BT SDB sco

SSEA ]ournal S tBoT Stlr StOr S um. TAPhA T CL T CS T huc. T iM1 T MO TTAED T UAT UET 1 UET 3 UET 5

Court of Nineveh A yrım 1: Tiglath-pileser III through E.sarhaddon (S ta teA rchives of A ssyria 6) H elsinki 1991 K M. Fa les, J.N. P ostga te lmperial Administrative Re­ cords A yrım1: Palace and Temple Administration (S ta te A rchives of A ssyria 7) H elsinki 1992 H. H ungerAstrological Reports to Assyrian Kings (S ta ­ te A rchives of A ssyria 8) H elsinki 1992 S. Pa rpola Letters (rom Assyrian and Babylonian Scho­ lars (S ta teA rchives of A ssyria 10) H elsinki 1993 State Archives of Assyria Bul/etin S tudies inA ncientO rienta l Civiliza tion S tudies in Biblica lT heology Dictionnaire du Bible: supplement Studi classici e orientali Society for the Study of Egyptian Antiquities Journal S tudien zu den Boğa zköyT exten Studia Iranica Studia Orientalia S ümerce Transaction of the American Philosophical Society T extes cuneif ormes du L ouvre T extsf rom Cuneif ormS ources T hucydidesHistory of the Peloponnesian War Old Babylonian Letters, part 1 {T exts f rom the lra q Museum Ba ğda t 1964 T ra va ux de al Ma ison de l'O rient Türk Tarih Arkeoloji ve Etnografya Dergisi Texte aus der Umwelt des Alien Testaments (0. Ka iser ve diğerleri H sg) G litersloh 19 82 C. J. Ga dd, L . L egra in, S. S mith Royal lnscriptions (U r E xca va tionT exts 1) L ondra 192 8 L. L egra inBusiness Documents of the Third Dynasty of Ur (U rE xca va tionT exts3 ) L ondra 1947 H.H. Figulla Letters and documents of the Old Babylo­ nian period (U rE xca va tionT exts5) L ondra 1953

KISALTMAL.AR

UET 8

UF Urk. 1 Urk. 111

Urk. iV

UVB

VAB VAT wo

WVDOG

WZKM X en. YNER YOS 1 YOS X YOSR ZA ZAS ZAW ZDPV zss

E. S ollbergerRoyal Texts pa rtil ( UrE xca va tionT exts 8) L ondra 1965 Ugarit Forschungen K. S cthe Urkunden des Alten Reiches (2. ba skı} L eipzig 1933 Urkunden des iigyptischen Altertums, Abt. Jll Urkunden der iilteren Athiopenkonige (H. S chaf er ed. ) L eipzig 190 5 Urkunden des iigyptischen Altertums, Abt. iV: Urkun­ den der 1 8. Dynastie ( K. S ethe, W. H eick, ed. ) L eipzig, B edin 1906-19 58 Vorliiufige Berichte über die von der Notgemeinschaft der Deutschen Wissenschaft in Uruk-Warka unternom­ menen Ausgrabungen V ordera sia tische Bibliothek V ordera sia tische A bteilungT onta f eln, Bedin Welt des Orients Wissenscha ftliche V eröff entlichungen der D eutschen O rientG esellscha ft Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes K senof on Ya leN ea r Ea stern R esea rches Cla y A.T. Miscellaneous Inscriptions in the Yale Baby­ lonian Collection N ew Ha ven 1915 G oetze A. Old Babylonian Omen Texts N ew Ha ven 1947 Ya le O rienta lS eries: R esea rches Zeitschrift für Assyriologie und verwandte Gebiete Zeitschrift für Agyptische Sprache und Altertumskunde Zeitschrift für alttestamentliche Wissenschaft Zeitschrift des Deutschen Palastina-Vereins Zeitschrift der Savigny-Stiftung

XIX

Ön söz

Bu kitabın eski Yakındoğu tarihine, dönemin topl umlarını ve politik sistemlerini günümüzde yeniden yapılandırmakta kullanı­ lan temel kaynaklara ve bazı tarihsel poblemler ile bilimsel tartış­ malara dair bir kılavuz olması amaçlanmıştır. İki nedenden dolayı kelimenin a lışılmış a nlamıyla kesin bir tarih değildir bu: Birincisi, birkaç yerde vurguladığım gibi, olayların öyküsel tarihini yazma­ ya olanak yoktur; ikincisi, karmaşık Yakındoğu bölgesindeki bü­ tün alanlar ve dönemler benim uzmanlığıma girmemektedir. Daha çok üniversitelerde araştırılan dönemlerle alanları ele almaya çalış­ tı m, bu da kaçınılmaz olarak seçici davranmamı gerektirdi. Mısır'ı işlerken bilerek kısaca geçmemin nedeni, Mısır tarihinin her aşa­ masını kapsayan iyi çalışmaların sayısının çok olmasıydı. Giriş bölümü için genel bir kaynakça verilmiştir ( başvuru kay­ naklarında bölüm O olarak belirtilmektedir); bu kaynakça konu­ l a ra göre düzenlenmiştir, böylece genel bir yönlendirme yapacak­ tır. Her konuya ait bölüm harflendirilmiş (örn. OA, OB, vb.), öğe­ ler kendi içinde alfabetik sıraya konmuştur. Uygun olan yerde (metin içinde ve her bölüm içindeki daha ayrıntılı başvuru kay­ naklarında) girişteki kaynakçada yer alan çalışmaları köşeli pa­ rantez içinde beli rtti m (örn. Bottero ve diğerleri 1 967a [OB] ) . Ben­ zer biçimde konunun kaynakçaları içinde verilen başvuru kay-

)()(il ESKi ÇAA YAKINOO(;U

mış, sonunda dağılmıştı. Yeni köylü toplumlarının şehirli gruplara karşı daha saldırgan olmasının başlıca itici gücü de muhtemelen amaçları ve ideolojilerini birleştiren, kimi daha önceden Mısır'da çalışmış köylülerin küçük gruplar halinde bir araya gelmesinin so­ nucuydu. Geleneksel krallık düzenini reddederek, yerine bütün in­ sanları yalnızca yeni bir tanrıya, Yehova'ya bağlı kılan kurallar ge­ tiren yeni bir dine yönelmişlerdi, Yehova bu yasaları onların lider­ lerinden birine bildirmişti. Mendenhall'ın varsayımının güçlü yanları çok. Yakın bağları olduğu açıkça belli olan Kenan geçmişinden çıkmış ilk İsrail top­ lumunu anlama olanağı sağlıyor; onları dışarlıklı göçebeler diye göstermenin ve tamamen yeni bir öğe olarak Kenan'ın dışına koy­ manın barındırdığı güçlükleri çözüyor, üstelik çeşitli tahribatları ve yeniden işgalleri birkaç yüzyıllık bir zaman aralığında değişik dönemlerde yaşanmış türlü sebeplerin sonucu olarak görmemize olanak sağladığı için arkeoloj ik açıdan hiçbir sorun taşımıyor. Ki­ mi bilim adamlarının hu kurama yönelttiği başlıca eleştiri, Men­ denhall'ın kafasında canlandırdığı devrimci bir hareketin bu çağ­ da varlık göstermiş olmasının düşünülemeyeceğiydi. Oldukça za­ yıf olan bu sava Chaney şiddetle karşı çıkmaktadır ( 1 983). Eleşti­ ride en çok üstünde durulan nokta, apirulhabiru hakkındaki mal­ zemelerden onların köylü devrimciler oldukları sonucuna varıla­ mayacağıdır; şehirde yaşayan kitleleri oluşturan gerçek köylüler (hup5u) hesaba katılmamıştır, oysa dağlık alanlara yeni yerleşen­ lerin kötüleşen ekonomik ve siyasal koşullar nedeniyle Kenan dev­ letlerinden kaçan ka rma gruplar olduklarını düşünmek daha doğ­ rudur (Ahlström 1 9 8 6 ). Başka türlü söylenirse, bilinçli devrimciler olmaları gerekmez, ülkelerinden göç edenler ve öncü gruplar ola­ bilirler. Diğer eleştiriler apirulhabıru ile ibri grupları ilişkilendir­ menin (örn. Loretz 1 984; Moran 1 98 7) uygulanabilirliği noktasın­ da toplanır. Yakın bir zamanda İsrail devletinin gelişimi üstüne Gottwald'ın önemli ve etkili araştırmasını ( Gottwald 1 979) değer­ lendiren Rainey ( 1 9 87) böyle bir eşitlemeye eşi görülmedik bir şiddetle karşı çıkmıştır. İki sözcük arasında dilsel bağlantı kurma ­ nın özellikle de Eski Ahit'te "İbrani" sözcüğünün kullanılma biçi-

LEVANT (YAKLAŞIK 1 200-720)

miyle ilgili sorunlara yol açtığına şüphe yoktur ( Cazelles 1 973 ). Öte yandan bilim adamlarının son yıllarda giderek daha çok vur­ guladıkları bir nokta da bu varsayımın dayandığı can alıcı konu­ nun d ilsel bağ olmadığıdır. Daha önemli olan, apirulhabiru gibi toplum dışına itilmiş grupların varlığına ilişkin kanıtların İsrail'in kökenlerinin daha iyi incelenmesine temel oluşturarak diğer iki yaklaşımın getirdiği sorunlardan pek çoğunu çözmesi ve bugün ge­ çerli olan sosyoloj ik incelemelerle uyum göstermesidir. Ayrıca İsra­ il'in gelişmesini, başta Arami hareketleri olmak üzere ( bkz. bölüm 8b) Yakındoğu'nun daha geniş dünyasında yaşanan sosyo-politik değişim bağlamına almaya olanak tanır. Ele almamız gereken son sorun " toplumsal ayaklanma" varsa­ yımının Kutsal Kitap'ta anlatılanları kabul edilemez bir biçimde çiğneyip çiğnemediğidir. Madem İsrailoğulları dışarıdan bu top­ raklara yerleşmek üzere gelen göçebe kabileler değildi, Eski Ahit'te nasıl böyle ifade edilebilmişti ? " Mendenhall teorisi" destekçileri­ nin buna ilk verecekleri yanıt, kabilelerin, İsrail komşularıyla iliş­ ki içinde kendini tanımlamaya başladığı andan itibaren kurulmuş ve farklı grupların farklı yerlere yerleşmesinden çıkmış sonraki ya­ pay oluşumlar olduklarıdır. İkinci olarak, kabile yapısının toplum­ sal ilişkileri belirttiğini ve göçebe düzeni anlamına gelmesi gerek­ mediğini söylerler (Fried 1 975 ) . Son olarak da askeri fetih ve dışa­ rıdan gelip yerleşme öyküsünün ortaya çıkışını ( kuzey krallığının devrilmesine karşılık) 7. yüzyıla, İsrail'i bölgedeki diğer halklar­ dan ayırt etmeye yaradığı ve elindeki topraklara yerleşmeye tartış­ masız hak sahibi olduğunu gösterdiği zamana tarihlendirirler: Ma­ dem İsrailoğulları ülkeyi askeri güç kullanarak fethetmişlerdi, o zaman bu onların askeri hakkı ve kudretinin sonucuydu, ellerin­ den alına mazdı ( Lemche 1 98 8 ) . İsrailoğullarının yerleşimine yönelik sosyolojik yaklaşım bugün pek çok Eski Ahit uzmanı, tarihçi ve arkeolog tarafından yaygın olarak benimsenmektedir ( Gottwald 1 979; genel olarak Freedman ile Graf 1 98 3 ; Lemche 1 9 88; Meyers 1 98 8 ) . Bu kuramı destekle­ yenler tarafından yeterince açıklanmamış olan Yehova'ya tapın­ manın kökenleriyle ilgili soruna odaklanan bazı bilim adamları

73

74 ESKi ÇAt'.i'DA YAKINDOOU

haklı gerekçelerle birtakım değişiklikler yapılmasını önermişlerdir: Örneğin Ahlström ( 1 9 8 6 ) İsrail'in ideolojisinin oluşumundaki ayırt edici önemli öğenin Edom'dan geldiğini ileri sürmüştür. Yine de kuramın özünü kabul eder. Oysa diğerleri için aynısı söz konu­ su değildir. Rainey yıllardır İsrailoğullarının kökeninin Doğu Ür­ dün' deki Şasu bedevileri arasında aranması gerektiğini tartışmak­ ta ve bunu hala sürdürmektedir (en yeni Rainey çalışmaları, 1 9 9 1 ) . Şimdilik en az gözde olan varsayım askeri fetihle ilgi olan­ dır -beraberinde çok fazla soru n getirir ( Finkelstein 1 98 8 ) . Buna rağmen daha 1 9 82'ye kadar seçkin bilim adaml arı (Malamat 1 9 82; Yadin 1 9 82) tarafından ateşli bir biçimde savunulmuş, ayrı­ ca İsrailoğulları tarihi üstüne en gözde ders kitaplarından birinde ilk İsrailoğulları hakkında anlatılanlar bu varsayıma dayandırıl­ mıştır ( Bright 1 959/1 972).

Sonuç Sonuç olarak İsrail'in başlangıcıyla ilgili kesin olarak söyleyebi­ leceğimiz tek şey bağımsız grupların sömürülerini ve yerel reislerin kahramanca eylemlerini nakleden farklı efsanelerin geç İsrail'de geçerli olduğudur. İç içe geçirilerek karmaşık bir a nlatı ortaya çı­ karılmış, olasılıkla 7. yüzyılda (ya da daha sonra) bir grup insanın Mısır'dan kaçışına önderlik etmiş ve Sina Dağı'nda tanrıdan tali­ matlar almış büyük din önderi M usa'ya yönelik inançla bağdaştı­ rılmıştı . Bu sonraki edebi k urgu İsrail'in tamamını Kenan dışına yerleştirecek ve böylelikle Yehova tarafından yönlendirilen kutsal bir savaşla orayı fethetmeyi zorunlu kılacaktı; bu da Yehova'nın, İsrail'in Vaat Edilmiş Topraklar'a yerleşerek bereket içinde yaşa­ yacağı sözünün yerine getirilmiş olduğunu gösterecekti. Öykünün güçlü içeriği tarihsel "yerleşim" hakkında kesin bir şey söyleme olanağı vermiyor -bu süreç Eski Ahit'te canlandırıldığı gibi ya­ şanmamış olabilir pekala. Ama kesin olan, Geç Tunç Çağı'nda Fi­ listin'de kurulmuş kent devletleri sisteminin köklü bir değişim ge­ çirdiği ve 1 000 dolaylarında yeni İsrail devletinin parçası olan birçok kentin ortaya çıktığıdır; yaşanan değişim öncesinde yakla­ şık 1 200 ile 1 050 arası dönemde Kenan kültürüyle içli dışlı ol-

LEVANT (YAKLAŞIK 1 200·720)

d ukları ve deneyimli çiftçiler oldukları anlaşılan insanların köy düzenine geçişinde çarpıcı bir artış görülmüştü ( Stager 1 985; Me­ yers 1 98 8 ). Bundan başka geç İsrailoğullarının Kenan 'a dışarıdan �irerek orayı fethettiklerine inandıkları da kesindir, bu inanış Ya­ lı udi dininin ve kimliğinin gelişiminin can alıcı noktası olmuştur. 1 )iğer bir deyişle, İsrailoğul larının kendilerini anlamada önem ta­ şıyan şey, öykülerin gördükleri işlevdir; tartışmalı tarihsel gerçek­ l ı k genel olarak bununla ilgili değildir ( başka bir bağlamda yapı­ ı.rn karşılaştırmalar için bkz. C. Geertz, Negara, Princeton, New l c:rsey, 1 9 80, özellikle s. 1 4 ) . 8d(iii) İsrail devletinin doğuşu

Genel bakış Sonraki İsrailoğulları ıçın Davut'un krallığı, Kudüs'te tutsak düşmesi ve bütün kabileler tarafından kral olarak kabul edilmesi ul usal başarı çıtasının yükselmesi demekti. İsrail'de monarşinin kuruluşu Davut tarafından gerçekleştirilmiş, kendisi de bunun kla­ sik ve ideal temsilcisi olmuştu. İnanç sağlamlığı ve ateşli din sevgi­ si açısından mükemmel bir hükümdardı. Kudüs'ü İsrailoğullarının seçkin başkenti yapmış ve Yehova kültüne bir tapınak i nşa etmeye koyulmuş, diğer komşu devletlerin yanında Filistileri de uzun sü­ reli yenilgiye mahkum etmeyi başararak İsrail'in en gönençli ve şanlı döneminin temellerini atmış, ayrıca dağınık İsrailoğlu kabile­ lerinin hepsini egemenliği altında birleştirmişti. Büyük, k uvvetli Davut krallığının ömrü halefi Süleyman'ın hükümdarlığının sonu­ na kadar sürmüş, onun oğlu Rehoboam'ın tahta çıkmasıyla son bulmuştu. Bu hızlı gerileme karşısında Davut'un şanı ve eşsizliği daha da yüceldi. Dolayısıyla, Kutsal Kitap'taki malzemenin üçte birinden çok fazlasının Davut i le Süleyman'ın kral oldukları döne­ me ayrılması -hem de gerçek zamanda ikisinin hükümdarlıkları­ nın monarşi döneminin ancak onda birini kapsamasına rağmen­ şaşırtıcı değildir (Soggin 1 9 84). Üstelik Birleşik Monarşi zamanın­ dan kalma hiçbir kraliyet yazıtı (aslında tümüne bakıldığında çok

75

76 ESKi ÇAc'.i'DA YAKINDOOU

az yazılı malzeme vardır; Barkay 1 992) ve İncil dışında Davut ya da Süleyman'a gönderme yapan tek bir belge bulunmamaktadır. Yakındoğu genelinde bu döneme ilişkin ne kadar az bulgu olduğu -özellikle de İsrail'in herhangi bir döneminden elde kalmış yazıtla­ rın azlığı ( Smelik 1 9 85; Millard 1 990)- dikkate alındığında bunu doğal karşılayabiliriz (bkz. s. 1 5 ). Bunun karşısına birkaç yerleş­ mede hatırı sayılır gelişme ve büyümeye ilişkin akla yatkın bir tu­ tumla 1 O. yüzyılla ilişkilendiril miş kanıtlar konabilir (Whitelam 1 986; Barkay 1 992). Belirtmemiz gereken bir başka nokta da, Tel Dan'dan gelme, olasılıkla 9 . yüzyılın ortasına tarihlenen yeni bir Arami steli parçasında, " Davut'un Evi" diye Yehuda Krallığı'ndan söz ediliyor olabileceğidir ( B YT DWD; Brian ve Naveh 1 993). Şimdiye dek benzersiz olup galiba Davut'un Yehuda devletinin ku­ rucusu olarak geniş kabul gördüğünü ortaya koymaktadır ( "Om­ ri'nin Evi " diye bilinen İsrail Krallığı ile karşılaştırın, bölüm 8e). Peki ama Kenan tepelerine dağılmış köylü çiftçilerin hepsinin Davut'un hükümdarlığını tanımasına yol açan nasıl bir gelişme ya­ şanmıştı? Eğer bunu onların Yehova'ya olan ortak inancıyla açık­ lama eğilimindeysek, "yerleşik" düzene geçme süreçlerini anlama­ ya çalışırken gördüğümüz üzere Kenan'daki dağ köylülerinin or­ tak bir tarihsel deneyimi paylaştıklarını varsaymak için hiçbir se­ bep yokken, hepsinin bu dini kabul etmesi nasıl mümkün olmuş­ tu? Bu soruya kabul edilebilir, elle tutulabilir tek bir yanıt bulma­ ya olanak yoktur. Tek söyleyebileceğimiz Saul ile birlikte İsrail'de monarşinin doğuşundan belirlenemez bir süre önce, İsrail'in orta­ sındaki bazı grupların bağımsız sosyo-politik kimlikler, "kabile­ ler" oluşturduklarıdır (Ahlström 1 9 86, bölüm 6 ) . Sonunda (ne za­ man olduğu bilinmezliğini korusa da) bunlar birbirlerine kavme adını veren ortak ataları İsrail i le bağlı olduklarını görmeye başla­ dılar (olasılıkla yaşadıkları bölgeye kişilik yüklemekten öte bir an­ lamı yoktu bunun, Ahlström 1 98 6 ). Derken, herhalde epey sonra, gün geldi, İsrail'i ataları Yakup ile özdeşleştirdiler. Bununla birlik­ te bütün " kabileler" Yakup'un selefleri İbrahim ile İshak'a bağlan­ mış ve Yusuf'tan Mısır'a, oradan Musa'ya, Mısır'dan Çıkış'a, Si­ na'ya ve son olarak da Vaat Edilmiş Topraklar'a uzanan "tarih"

LEVANT (YAKLAŞIK 1200·720)

ıle ilişkilendirilmişti. Monarşiden önceki dönemde bunun ne kada­ rının, ya da hangi bölümünün, İsrailoğlullarının bütün toplulukla­ rı tarafından zaten kabul edildiği bilinmemektedir ve bilinmez ola­ rak kalması kaçınılmazdır. Bir zamandır birkaç bilim adamının ( Meyers 1 98 8 ) kabul etti­ ği etkili bir görüş (Noth 1 930), k abilelerin Filistin'de birbirlerine kenetlenmelerinin, ara sıra Yehova ile bir tuttukları tanrısal varlık­ lara tapındıkları belirli kutsal yerlerde bir araya gelen bir "kabile­ ler arası federasyon " a yol açtığı yönündedir. Kabilelerin buluşma­ s ı ya bağımsızlık varlıklarını tehdit eden komşularına -Moab ve Edom devletleri, Ammonlular ile Amalekliler, Kenan şehirlerinden ;ı yakta kalan bazılarının ve kıyı düzlüğündeki Filistilerin hüküm­ darları- karşı ortak çıkarların gözetilmesi sonucunu doğurmuştu ya da onun sonucuydu. Buna karşılık kabileleri krizden çıkarmak için aralarından birtakım kahramanlar çıktı: Hakimler (Weber on­ l a r ı "karizmatik liderler" diye adlandırmıştı; Weber 1 947: 358 vd. ) . Ama b u ünlü savaşçılar hiçbir surette " bütün İsrail" adına hareket etmediler, çünkü her örnekte tehlike altında olan " bütün lsrail" değildi. Bu durum bir tek Fil istiler dağlık ülkeye ve Yizreel vadisine girmeyi başırdıkları zaman yaşanmıştı. Aphek'te İsrail güçlerini bozguna uğratıp İsrail'in inancının ana simgesi Ahit San­ d ığı'nı ele geçirmiş ve Şiloh'da Yehova'nın önemli bir k utsal alanı­ n ı yerle bir etmişlerdi. O aşamada bütün İsrail ciddi olarak tehdit a ltındaydı ve ortak bir savaşın başını çekecek, herkesin kabul ede­ bileceği bir lidere gerek vardı. Benyamin kabilesinden Saul pey­ gamber Samuel aracılığıyla Yehova tarafından görevlendirilerek hu krizde öne çıktı ve İsrail'i (en azından geçici olarak) Filistin bo­ yunduruğundan kurtardı . Ayrıca İsrail'in öteki düşmanlarına kar­ �ı da başarılı oldu ve Ammonlulara karşı kazandığı zaferin ardın­ dan eski bir kült merkezi olan Gilgal'da coşkuyla karşılandı. Saul'un İsrail'de eşi görülmedik yeni konumu tamamen savaş komutanı olarak kazanımlarına bağlı görünür, askeri başarısı da tanrısal kayra diye algılanmıştı. Saul'un bu amaçla k urulmuş kişi­ sel krallığında sağlam hukuki-idari bir sistem yoktu. Böyle bir ya­ pı Saul'un kuruluş aşamasındaki krallığını kuvvetlendirmek için

n

78 ESKi ÇAU

nin ziyafetlerine katılmasını, saygı görmesini saglayacaksın". Büyük tanrı buna selam verdi {yani, tanrının heykeli sallanarak onayladıgını belirtti ). Sonra majesteleri bu büyük tanrının huzuruna çıkıp dedi ki: "Ey iyi tan­ rım, . . . (bir tür askeri görevli), idareciyi, yazıcıyı, müfettişi, vazifeyle saha­ ya gönderilmiş herkes arasından yüce Me(şveş) reisi Osiris'in, Mehetnu­ sekhet'in {Seşonk'un karısı) oglu, Abydos'taki muzaffer Namart'ın adak sofrasından ona ait olan şeyleri çalmış olanı; tanrı adaklarını, insanlarını, sıgırlarını, bahçesini, her türlü kurbanını ve mükemmel eşyalarını talan eden herkesi kılıçtan geçireceksin. Başından sonuna kadar yüce ruhunla hareket edeceksin; onların kadınlarına ve çocuklarına ulu hiddetini gös­ tereceksin." Büyük tanrı buna selam verdi. Majesteleri önündeki topragı kokladı; majesteleri dedi ki: "Zafere koş, muzaffer Şeşonk, Me{şveş)'in yüce reisi, reisler reisi, yüce ... ki [huzurundaki] herkes, bütün askerler ... " Amon-Re, tanrıların kralı şöyle [dedi ona]: " . . . Senin için . . . yapacagım, ih­ tiyarlık günlerine erişecek, yeryüzünde kalacaksın; senin vôrisin sonsuza dek senin tahtında oturacak. (Mariette Abydos i l : 36 vd.; ARE iV § § 675-677; Tenis 1 9 87: 1 06)

Yukarıdaki metin, XXII. Hanedanlığın kuruluşundan önce Lib­ yalı grupların Mısır içerisinde büyük ölçüde siyasal özerkliğe sahip olduğunu düşündürüyor: Büyük reis, oğlu için bir Mısır ölü kültii kurmuştu; Teb'deki Amon kahinini ziyaret edebiliyor, kötüye kul­ lanılmış fonların düzeltilmesini rica ediyor ve güçlü kahinden olumlu karşılık görüyordu. Libya lı 1. Şeşonk'un idareyi nasıl eline aldığı bilinmez; Teb'in onu kral olarak tanımasının bir, iki yıl gecikmesi dışında kargaşa ya da muhalefet yaşandığını gösteren hiçbir ipucu yoktur. Kesin olan bir şey varsa o da Bubasris'teki Li byalı reislerin Memfis'teki Ptah yüksek rahipleri, hatta Tanis'teki krallar gibi Mısır'ın yöne­ tici seçkin tabakasından kimselerle ilişkiler geliştirdikleri, kraliyet ailesi üyeleriyle evlilik irtifakları kurduklarıdır. Öyleyse muhteme­ len XXII. Hanedanlık böyle bağlantıları sayesinde iktidara gelmiş­ ti (Kitchen 1 98 6 §239). I. Şeşonk tahta geçer geçmez, oğl unu Amon yüksek rahibi olarak atamak ve askeri gücünü pekiştirmek suretiyle Teb iktidarını kısıtlamak için adım atmıştı . Aynı zaman-

MISIR (YAKL.AŞIK 1000·525)

3

11.- -.. •

1

-

1

--t---

H..mı.ı i t> A�a�ı M ısır

da Teh idari bölgesinin sınırları güneyde Asyut'a doğru kaydırıl­ mış, Asyut ile Memfis a rasındaki bölge de başka bir kralın oğlu­ na, " Herakleopolis genera l i " diye anılan birine verilmişti. Sonra­ ki yüz yıl boyunca yeni hanedanlık epey başarılı ve istikrarlı bir çizgi çizmiş görünür. Byblos ile iyi ilişkiler içinde olmuş, Filistin'e (l. Şeşonk) yönelik saldırgan duruşunu dostça işbirliğine ( 853'teki Karkar savaşında çarpışmış bin Mısırlı askerle karşılaştırı n , s. 1 43 ) v e diplomatik ilişkilere çevirmişti ( Samiriye'den gelen, üs­ tüne il. Osorkon adı kazınmış kaymaktaşı vazoyla karşılaştırın, Reisner ve diğerleri, Harvard Excavations at Samaria ( 1 924) il levha 5g). Fakat sonradan, " Prens Osorkon'un kroniği" içinde söz edilen II. Takelot'un ( 850-825) krallığı sırasında patlak vermiş iç savaşla birlikte bu istikrarlı resim dağılmaya yüz tutar. Bunun hemen ar-

327

328 ESKi ÇAG'DA YAKINDOGU

dından, belki de bağlantılı olarak, tek bir hükümdarın denetimi il­ kesi son bulmuştu. 111. Şeşonk'un krallığı sırasında 8 1 8'de Pedu­ bast adında bir adam kendini kral ilan etti. Önceleri yalnızca, XXII. Hanedanlığın hükümdarlarınca birkaç kez başvurulmuş bir uygulamaya dayanılarak onun da ortak naip olduğu düşünülürdü. Ama daha yakından baktığımızda, kendi saltanat dönemi belirti­ len, Leontopolis'teki deltada bağımsız bir konuta yerleşen, krallı­ ğının on beşinci yılında oğlu 1. İuput'u ortak naip atayan Pedu­ bast'ın yeni bir kraliyet soyunun kurucusu olduğunu görürüz. So­ nuçta, 804'ten başlayarak Mısır'da üç firavun ortaya çıkmıştı . XXIIl. Hanedanlık üyeleri XXII. Hanedanlıkla ilişkili olabilir, an­ cak yeni hanedanlık krallarının siyasal açıdan daha kuvvetli ol­ dukları anlaşılmaktad ır: Teb ve Herakleopolis'teki kilit mevkilere atamaları yapanlar artık onlardı; "Amon'un tanrı karıları" olan­ lar onların kız kardeşleri ya da kızlarıydı. Öte yandan 770'te, Sais'te " Libulu büyük reisler" adı verilen bir ailenin ortaya çıkmasıyla Batı Deltası'nda bir siyasal parçalan­ ma daha yaşandı . Bu grup uzun zamandır ( 8 70 dolayla rından be­ ri) orada olmasına rağmen kesin reisler soyu bu dönemde başla­ mıştır. 727'de bu sülale geleneksel Mısır krallığı unvanlarında hak iddia etmişti, Manetho'nun XXIV. Hanedanlığını kuranlar da on­ lardı . 71 S'te Nübyeli XXV. Hanedanlığın diğer "firavunlar" için yaptığı gibi, bunların krallık iddialarına son verilse de hükümdar­ lar soyu (olasılıkla aynı sülaleden) bir gün birleşik Mısır'ın büyük Sais hanedanı (XXVI.) olarak yeniden sahneye çıkana dek Batı Deltası'na hükmetmeyi sürdürdü (bkz. bölüm 12b). Göründüğü kadarıyla Napata kralı Piye'nin Mısır üzerinden kuzeye doğru çık­ tığı sefer, özellikle Tefnakht'ın Memfis'e ilerlemesi Sais reislerinin artan gücü sayesinde gerçekleşmişti. Böylece Nübyelilerin kırk yıl süren Mısır egemenliğinin temeli atılmış oluyordu. Piye'nin istilasına ilişkin bel li bir tarih yok, ayrıca, Assurluların Mısır isti lasına ilişkin kayıtlardan çıkarabildiklerimiz dışında Na­ patalı hükümdarların pek çoğunun zamandizini de belirsiz (Kitc­ hen 1 9 86). Fakat Mısır'daki koşullar, Piye'nin seferinin kayıtların­ d a da ortaya konduğu gibi oldukça açıktır ( Yoyotte 1 96 1 ) . Kral

MISIR (YAKLAŞIK 1 000·525)

Piye büyük ölçüde genişlettiği Napata'daki Aman tapınağına ken­ di stelini dikmişti. Tepesinde bir kabartma yer alır: Solda, bir taht­ ta oturan Amon'un arkasında tanrıça M ut durmaktadır; Piye de yüzünü ona dönmüştür; arkasında da Hermopolis hükümdarı Na­ mart, yanında atı ve ellerini kaldırmış dua eden karısı görülür. Bu sahnenin altında iV. Osorkon, il. İuput ve Herakleopolis hüküm­ darı Peftuaubast hep birlikte secde ederken tasvir edilmiştir; arka­ larında toprağı öpen Pediese ile Meşveşli dört reis yer a lır. Eğer bunları metindeki diğer bilgilerle bir araya koyarsak, yaklaşık 730'da Mısır'ın siyasal görünümüne ulaşmış oluruz. Batı Delta­ sı'nda ana iktidar merkezi Sais'teydi; Tefnakht'ın yönetimindeydi ve yerli Libyalı kabile reisleri olasılıkla ona bağlıydılar. Orta Del­ ta'da yer alan Sebennytos'ta, Busiris'te ve daha güneyde Athribis'te krallar vardı. Doğu Deltası'nda Tanis ile Bubastis Mısır'ın tamamı üzerinde krallık hakkı olduğunu iddia eden ama uzun zamandır Leontopolis'teki XXIII. Hanedanlığın.. gölgesinde kalmış olan " XXII. Hanedanlığın" merkeziydi. Doğu Deltası'ndaki bazı şehir­ lerin yerel hükümdarları da olasılıkla " krallar" ile ittifak içindey­ di. Güneyde, Memfis bir kabile reisinin idaresindeydi, ayrıca Sais­ li Tefnakht'ın büyüyen gücü tarafı ndan sindirilmişti. Önemli bir yer olan Her2kleopolis'in yerel hükümdarı, Tefn2kht ile onun müttefiki olan, Herakleopolis'in hemen güneyindeki Hermopolis hükümdarı Namart'ın kıskacı altındaydı. Asvan ile Asyut arasın­ daki (Herakleopolis'in hemen güneyindeki) bölgede Teb tapınağı hiyerarşisinin denetimi hala sürüyordu. Ama Teb'in kendisi 750 dolaylarında Mısır'a yayılmış Napatalı hükümdarların hakimiye­ tindeydi. Hükümranlık ilişkileri Napatalılar tarafından daha ku­ zeydeki krallara, başta da Hermopolis kralı Namart'a dayatılıyor­ du. Herakleopolis saldırısında Tefnakht'a katılan Namart, Napa­ talı krala bağlılığını çiğnemişti. Bu da Napata lıların Teb'in ötesin­ deki topraklara askeri müdahalesinin sebebiydi. İhaneti haber alır almaz Piye'nin tepkisi ordusunu Tefnakht ile müttefiklerin üzerine sürmek olmuştu. Ordu başarıya ulaştı, koa­ lisyon güçlerini yendi, liderlerinin çoğu Delta'ya kaçtı. Fakat yur­ du saldırılara açık olan Namart, Napata ordusunun bir kolu tara-

329

330 ESKi ÇAQ'DA YAKINDOOU

fından kuşatıldı, diğer askeri birlikler de komşu merkezlerden bir­ çoğunu zapt ettiler ve bu sırada Tefnakht'ın oğullarından biri öl­ dürüldü. Yine de Hermopolis ele geçirilene kadar Napatalıların kesin bir zafer kazanması olanaklı görünmüyordu. Bu durumda Piye, Napata'daki Yeni Yıl törenlerine, arkasından da Teb'deki bü­ yük Opet şenliğine şahsen katıldıktan sonra müdahale etmeye ka­ rar verdi. Kuşatma ve Hermopolis'in düşüşü, diktiği zafer stelinde Piye'nin aktardığı gibi, Mısır'ın tarihsel yazıları arasında en canlı kesittir ve aktarı lması gerekir: Birinci mevsimin ilk ayı, dokuzuncu gün, majesteleri kuzeye Teb' e git­ ti. Opet şenliQinde Amon şölenini yaptı. Majesteleri kuzeydeki Hare no­ mu limanına {Hermopolis) doı;jru yelken açtı. Majesteleri geminin kama­ rasından cıktı. Atlar yularlandı, atlı savaş arabasına koşuldu, o sırada ma­ jestelerinin azameti Asyalıların gözünü kamaştırdı, yürekleri onun için çarptı. Majesteleri askeri birliklerini harekete geçirmek için öfke püskürüyor, panter gibi hiddet saçıyordu: " Benim emirlerimi geciktirerek savaşmaya devam mı ediyorsunuz? Bu sonu getirmenin, AsaQı Mısır'da benden kor­ kulmasını saı;jlamanın ve onları büyük ve agır bir yenilgiye ugratmanın yı­ lıdır!" Khmun'un güneybatısında (Hermopolis'in bir bölümü) karargôh kur­ du. Her gün ona yüklendi. Duvarı çevreleyen bir set hazırlandı. Okçular­ la her gün attıkları taşlarla insanları öldüren mancınık nişancılarını atış sı­ rasında yukarı kaldırmak icin kuşatma kulesi dikildi. Günler geçti, Un {Hermopolis'in öbür yakası) pis kokular yayıyor, havasızlıktan boQulu­ yordu. Sonra Un, kralın huzurunda yalvarmak için karın üstü yattı. Elciler onun {Piye'nin) tacından ricada bulunmak için günlerce aralıksız gelip gi­ derken ellerinde türlü hediyeler vardı: Altın, deQerli taşlar, urba sandıQı, onun {Namart'ın) başındaki taç, ona güç veren engerek. Onun { Namart'ın) karısı, kral karısı ve kral kızı Nestent'i kral karıları­ na, kral cariyelerine, kral kızlarına, kralın kız kardeşlerine ricada bulun· maya gönderdiler. Kadınlar evinde kraliyet kadınlarının önüne karın üs­ tü yattı: " Kral karıları, kral kızları, kralın kız kardeşleri sarayın efendisi, bü­ yük iktidar sahibi, büyük zafer sahibi Horus'un gönlünü almak için bana gelini BaQıslayın . . .

MISIA (YAKLAŞIK 1000-525) 331

(on beş satır harap olmuş: Bu satırlarda Piye'nin kadınlarının arabulu­ culugu, Hermopolis'in teslim olmasını Piye'nin kabul etmesi ve Namert onun huzuruna çıkması aktarılıyordu. Daha sonra Namert Piye tarafın­ dan azarlanmış ve Namert da sadakat göstermeyi reddederek karşılık vermişti:) Majestelerinin huzurunda karın üslü uzanarak, ("Sakin olun], sarayın efendisi Horus! Bunu bana yapan senin gücün. Ben hazineye vergi öde­ yen kralın kullarından biriyim . . . Senin için onlardan daha çok şey yap­ tım." Sonra da gümüş, altın, laciverttaşı, turkuvaz, bakır ve türlü degerli taşlar sundu. Hazine armaganlarla dolmuştu. Sag eliyle bir at getirdi, sol elinde de altın ve lacivertta şından bir sistrum vardı. (Stelin tepesinde Na­ mert böyle tasvir edilmiştir.) Majesteleri sarayından ihtişamla kalktı ve Khmun'un efendisi Thoth'un lapınagına dogru ilerledi. Babası, Khmun'un efendisi Thoth ile Ogdoad tapınagındaki Ogdoad' a (kült merkezleri Hermopolis olan sekiz temel tanrı) öküzler, kısa boynuzlu sıgırlar ve kümes hayvanları kurban etti. Ha­ re nomu' nun askerleri bagırarak şarkılar söylediler: "Ne güzel Horus şehrinde huzurlu, Piye, Re'nin Oglu l Hare nomu'nu korudu Bize şölen sundu!" Majesteleri Kral Namart'ın evine yürüdü. Sarayın bütün odalarını, hazinesini ve kilerini gezdi. Kral karılarını ve kral kızlarını o (Namert) ona sundu. Onlar kadınlara uygun şekilde majestelerini selamlarken, majeste­ leri (mahçup olmasınlar diye) onlara bakmadı. Majesteleri atların ahırlarına ve tayların yanına gitti. Aç [bırakıldıkla­ rını] olduklarını görünce şöyle dedi: " Re'nin beni sevdigine, burnuma ha­ yat kokusu geldigine yemin ederim: Atlarımın aç bırakılması bana umur­ samazlıgın yüzünden işledigin diger suçlar kadar acı veriyor!" (Piye'nin konuşmasının geri kalanı çözülememiştir.) Sonra malları hazineye, ambarları İpet-sut'taki (Teb} Amon vakfına verildi. (Urk 111, 1 -5 6; ARE iV § § 796 vd.; Lichtheim 1 973-80 [Ol) 111: 7 1 -73) •

Sistrum: Metal bir kasnağın içinden geçen meral çubuklardan oluşan, eski Mısır'da ayinlerde ve dinsel törenlerde kullanılmış vurmalı bir çalgı. (ç.n.)

332 ESKi ÇA«'.ı'OA YAKINDOOU

Hermopolis'in düşüşünün ardından Herakleopolis resmen Pi­ ye'nin tarafına geçti. Piye kuzeye doğru başarıyla yoluna devam ederken Tefnakht'ın k uşatmaya karşı iyi hazırladığı Memfis'te durduruldu, ama Piye'nin ilerlemesi karşısında Tefnakht kaçtı. Pi­ ye'nin Memfis önündeki cesaretini öven bildik bir edebi araç kul­ lanılmıştır: Kentin savunmasını n gücü herkesi afallatır ve surların nasıl aşılabileceği konusunda pek çok ayrıntılı önerilerde bulunu­ lur. Piye rahatsız olur ve en basit, en göze görünen yoldan saldırı­ ya geçilmesini buyurur. Onun dosdoğru planı başarıya ulaşır ve Memfis düşer, böylece kralın cesurca basit yönteminin haklılığı doğrulanır. Kent kuşatıldıktan ve büyük Ptah tapınağında ayinler yapıldıktan sonra Tefnakht ile göstermelik firavunlar dahil Del­ ta'daki bütün liderler teslim olmuşlardı. Piye'nin zaferinden sonra M ı sır'daki durum belirsizliğini koru­ maktadır. Göründüğü kadarıyla Piye bunu kutlamak için Napa­ ta'ya dönmüştür, ancak bir daha M ısır'a gittiğine ilişkin hiçbir bel­ ge yoktur. Genel kanı Tefnakht ile halefinin Napata seferinden sonra (XXIV. Hanedanlık; Kitchen 1 98 6 § §332; 337) Mısır tah­ cında bir süre daha hak iddia ettikleri yönündedir. Ancak Piye'nin halefleri (Şabako, Şebitku, Taharka ve Tantamani) ile birlikte böy­ le iddialar kesinkes ortadan k a lkmıştı. 715 ile 6 7 1 arasında Napa­ talı krallar Mısır'da çok sıkı bir denetim kurdular, batı çölünün en büyük vahalarından biri ( Harge) de buna dahildi. Onların diktik­ leri anıtlar Mısır'ın en önemli merkezlerinde bulunmuştur; başta Tanrı Amon'un karısı olmak üzere ( bkz. s. 324) kendi atadıkları kişilerle Teb hiyerarşisini sıkı denetim altında tutuyorlardı; Teb'de yaptıkları ayinlerle firavun rolüne soyunmuşlardı. En ilginci de, Kral Şabako'nun, tanrı Ptah'ın her şeyin yaratıcısı ve birleşik bir Mısır'ın kralı olarak yüceltildiği eski Memfis teolojisinin ( k urt ye­ niği tomarlardan) yeni bir " kopya" sının yapılmasını buyurmasıdır ( krş. c. 1 , s. 1 89-1 92). Assurluların Mısır fethini anlatan kayıtlar yerel hükümdarların çoğunun kendi yerlerini koruduklarını açık­ ça ortaya koyar -fakat artık Napatalı kralın uyruğunda, Nübye devletine işgücü, haraç ve vergi vermek yükümlülüğü taşırlar. Mı­ sır tahtında hak iddia etme girişimleri dallanıp budaklanmadan önlenmiştir.

MISIA (YAKLAŞIK 1000- 525)

Napata Krallığı Nübye'nin güneyinde kurulmuş, geçmişte sık sık Mısır'ın istila­ sına uğramış ve egemenliğine girmiş büyük Napata Krallığı hak­ kında ne biliyoruz? Kazılar epey bir malzemeyi gün ışığına çıkar­ mış olsa da, belirsizlikler sürüyor (Adams 1 975 [OGg]; Trigger 1 976; Priese 1 978 ). Nübye, XX. Hanedanlığın bitiminde Mısır'a kaptırılmıştı, ama Nübye'de yaklaşık 1 050 ile yaklaşık 900 arasın­ daki döneme tarihlenen hiç malzeme yoktur. 900 sonrasında kuru­ lan bir devlet, sonunda sınırlarını birinci çavlandan Hartum'a ka­ dar uzatmış ve yaklaşık bin iki yüz yıl varlık göstermiştir. Mısırlı­ lar bu devlete geleneksel terminolojiyi kullanarak Kuş adını ver­ miş, sonunda bu isim Nübye'deki krallar tarafından da benimsen­ miştir. Kuşi Krallığı'nın tarihi iki evreye ayrılmıştır: 750'den 270'e kadar geçen döneme " Na pata " evresi, M.S. 320'ye dek uzanan döneme de "Meroe" evresi denir. Bu ayrım, devletteki yapısal de­ ğişiklerle ilgilidir; bunun ilk işareti kraliyet mezarlığının Napa­ ta 'dan Meroe'ye taşınması; ikincisi, siyasal açıdan baskın olan grubun kullandığı yeni bir yazı dilinin, Meroe dilinin ( daha önce k ul lanılan Mısırca'nın yanında) ortaya çıkması; üçüncüsü de, yeni bir ikonografinin giderek gelişmesidir. Krallığın çekirdeği, olasılıkla üçüncü ve altıncı çavlanlar arasın­ daki alandı. Nüfus yapısı üçüncüden dördüncü çavlana uzanan bölgedeki Nübyeliler, daha güneydeki " Meroe" halkı ve Nil'in ba­ tısıyla doğusunda, başlarında yerel reisler bulunan çoban kavimleri içine almış görünmektedir. Tarımsal ekonomi darı, arpa, kızıl buğ­ day, koyun, keçi ve susama dayalıydı. " Meroe Adası" olarak bili­ nen bölge (üç tarafı Nil sularıyla çevrili olduğu için), altın, değerli taşlar, bakır ve demir gibi maden kaynaklarına sahiptir, ancak de­ mir bu dönemde çok az kullanılmıştı. Daha sonra yerleşen bir söylenceye göre, krallığı Alara adlı bir kral kurmuştu. Bu kral, ge­ nellikle 780 ile 760 arasında tarihlenir. Kurru'daki mezarlıktan çı­ kan bul untuların tarihi 900'e dek uzanmaktadır, ancak Alara'dan sonrasına ait bir kral sırası oluşturmamız pek mümkün değil. Ha­ lefi Kaşta'nın birinci çavlana dek uzanan alanı denetim altına a ldı-

333

334 ESKi ÇAl"i'DA YAKINDOOU

ğı, olasılıkla Teb'e kadar, hatta orayı da içine alacak şekilde, daha kuzeyde Yukarı Mısır'a doğru i lerlemeye başladığı bellidir. Krallığın belli başlı merkezlerinden ilki, birinci evre (Napata ev­ resi) boyunca hanedanlığın önemli bir merkezi gibi görünen Napa­ ta'ydı, kralların gömüldükleri yerler de buraya yakındı. İkincisi Meroe'dir; burası hakkında M ısır'ın Napatalıların egemenliğine girdiği dönemden kalma çok az bilgi vardır, gelişip önemli bir mer­ kez haline gelmesinin çok sonra olduğu düşünülmüştü. Oysa şim­ di Meroe'nin başından beri önemli bir rol üstlendiği sanılmakta­ dır. Buna işaret eden nokta da, Piye'nin ( 74 7-71 6 ) krallığından iti­ baren kraliyet ailesinin pek çok üyesinin ve saray mensuplarının Meroe'de, yalnızca kralların, kral eşlerinin ve kral annelerinin Na­ pata'da gömülmeleridir. Ayrıca, Mısır'a giderken güneyde bir yer­ den yola çık tığını belirten, ama daha sonra buradan Napata diye söz eden Tantamani'nin metninde de (ARE IV § 924) bir ipucu var. Kazılar, en geç 7. yüzyılın başlarında Meroe'nin ucunda bir yerle­ şim olduğunu doğrulamaktadır. Devlet büyüdükçe, komşu Mısır'ın son derece gelişkin bir yazı­ ya sahip kültürü, ileri sanat biçimleri ve karmaşık siyasal yapısının Kuşi iktidarının oluşumunda hatırı sayılı bir etkiye sahip olduğu görülür. Mısır yazısı ve dili Kuşi krallarının başarılarını i fade et­ mekte kullanılırdı; kraliyet mezarları için piramit mezar geliştiril­ mişti; Cebel Barkal'daki Amon kültü krallığa bağlanmıştı ve Mı­ sır'a yayılmayı haklı göstermek için ondan yararlanılırdı. Tahar­ ka'nın, Kava'daki dev tapınağının inşaatına yardım etmeleri için Mısırlıları Memfis'ten sürdüğü, kültünü çekip çevirmeleri için Mı­ sır'dan personel getirttiği bilinir. Krallar bağ yetiştiriciliğini ve ku­ zeydeki hurma ağaçlarını bölgeye tanıtarak ekonomiyi geliştirmiş­ lerdi. Piye'nin kuşatma sırasında Hermopolis'teki atların başına ge­ lenler için endişe duyması Piye stelindeki hoş bir öyküdür (bkz. s. 33 1 ) fakat tek başına pek bir anlam taşımaz. Öte yandan Napata­ lı kralların mezar taşlarındaki bulgular atların hükümdarla çok ya­ kından ilişkili olduğunu, kralın ölümüyle birlikte kraliyet atlarının da öldürüldüğünü ve kraliyet mezarlığına gömüldüğünü gösterir. Kuşi kralı, Meroe dilinde bir terim olan kore unvanını alırdı. Üstüne iki yılan ( " uraei" ) iliştirilmiş ve uçları sallanan bir taçla

MISIR (YAKLAŞIK 1000·525)

çevrilmiş, başına sıkı oturan bir başlıkla tasvir edilir. Kralın alnın­ da yükselen tek bir yılanın olduğu Mısır kraliyet taçları ndan fark­ lıdır bu. Verasetin nasıl işlediği tam olarak bilinmez, ancak krallı­ ğın ana soyundan devam ettiği ve normal olarak ağabeyden küçük erkek kardeşe doğru gittiği tahmin edilmektedir. Bu varsayım ol­ dukça yetersiz bulgulara dayanır ve daha çok incelenmesi gerekir. ı Bir örnekte (Tantamani), kralın Napatalı Amon'un kararıyla tah­ ta geçtiği bildirilmiştir; bu da, normal taht sırasının bozulduğuna ya da sıradaki kişinin bir kez daha onaylandığına ilişkin bir belir­ ti olabilir. Anlaşıldığı kadarıyla yeni kralın tahta geçişi sırasında ayrıntılı bir ayin yapılırdı. Kralın ölümüyle birlikte ordu liderin yokluğuy­ la duyulan yası saray mensuplarıyla paylaşmak için saraya gider­ di; arkasından belli ki hazırlanmış bir tepkiyle varisin adı söylenir ve tahta oturması istenirdi. Yeni kralın tahta geçtiği Napata, Kava ve Tabo'da (bkz. harita 1 7) peş peşe yapılan taç giyme törenleriy­ le resmen ilan edilir, kralın kültü destekleyeceği vaadi karşılığında her birinde tanrılardan kraliyet simgesi alınırdı. Bu yerine getirilir­ ken tapınakların mülkiyet hakları teyit edilir, yeni kült mevkileri kurulurdu. Kraliyet alayının yolundaki kumlar kortejin geçişinden önce temizlenirdi, bu aynı zamanda yerli grupların yeni krala rica­ da bulunma ve ona bağlılıklarını sunmaları içinbir fırsat olmalıy­ dı. Bu da taç giyme yolculuğuna neden " bütün eyaletlerde düzen sağlama" adının verildiğini açıklamaktadır. Kral başkomutandı, zaferleriyle sarayların hazinelerini, şehir ambarlarını ve büyük tapınakların kilerlerini doldururdu. Piye'nin steli fethedilen her Mısır şehrindeki bütün gelirin ( hazine ve tahıl a mbarı) Teb'deki Amon tapınağına aktarıldığına işaret etmektedir. Görevlilerin nasıl ödüllendirildiği açık olmasa da Herodotos'un sonradan anlattığı bir öykü (2.30-3 1 ) askerlere en azından kendi­ leri ve aileleri için tıpkı Mısır' da olduğu gibi ( krş. s. 34 7) arazi ve­ rildiğini düşündürür. K uşi krallarının dillere destan olmuş serveti ( Herodotos 3 .23; 1 14) ve ta kuzeye (örn. Filistin'in güneyine, Do­ ğu Deltası'na, Memfis'e) kadar etkili askeri seferler düzenleme ka­ biliyetleri devletin gücünün ve etkisinin kanıtıdır.

335

336 ESKi ÇA�'DA YAKINDOOU

Assurluların Mısır istilası ( 674-664) Assur'un Mısır'ı fethi Güney Filistin'deki Assur sınırlarının pe­ kiştirilmesi çabalarıyla bağlantılı mantıklı bir gelişmeydi ( bkz. bö­ lüm 9; s. 1 59 ) . Epey zaman almış, çok çaba gerektirmiş, başarı ara­ da yaşanan gerilemelerle gelmişti. Esarhaddon'un 674'te başlattığı ilk hamle fiyaskoydu. Ancak 6 7 1 'de başarıya ulaşacak, Doğu Del­ tası'nın kenarından kuşatmayla ele geçirilen Memfis'e dek uzanan toprakları fethedecekti. Onun Mısır zaferini ölümsüzleştiren, Sam'al'deki (Güney Türkiye) bir stelde korunagelmiş sözler, bütün sarayı, kraliyet ailesini ve bilinen varisi tutsak alarak Nübyelilerin varlığının " kökünü kazıdığını" anlatır; stelde ufacık gösterilen Ta­ harka küçük düşürülerek burnunda takılı halkadan çekilerek götü­ rülmektedir. Esarhaddon aynı zamanda valilerin, idarecilerin, li­ man denetçilerinin, mütettişlerin ve komutanların göreve getirildi­ ğinden de söz eder ( Borger 1 95 8 Anıt A). Fakat Assur yönetimiyle askeri denetimin gerçekte ne kadar yoğun olduğu tartışma konusu olarak kalır. Assurbanipal'in bundan biraz daha ileriye tarihlenen metni Mısır'ın k uzeyindeki Assur varlığına ve oradaki yirmi yerel hükümdara belli belirsiz değinir. Kuşkusuz Mısır zaferinin pekişti­ rilmesi gerekiyordu, Esarhaddon 669'da öldüğünde bu amaca yö­ nelik sefer halindeydi. Onun ölümü Kuşi hükümdarı Taharka'nın Memfis'i geri almasına ve Delta'daki bazı küçük kralları Assur'a karşı ayaklanmaya kışkırtmasına fırsat yaratmıştı. Assurbanipal 667'de Taharka'yı mağlup ederek Memfis'in denetimini geri almış, Taharka kaçarak Teb'e gitmiş ve Delta'daki isyan bastırılmıştı. Krallardan biri olan Sais kralı Nekho'ya Assur hükümdarı merha­ met göstermiş ve ona destek vererek görevine resmen devam etme­ sine izin vermişti . Bu kral, Assurbanipal'in Ninova'da bulunmuş yıllıklarında Niku diye söz edilen kişidir: Aralarından Niku'ya merhamet ettim ve canını bagışladım. Onunla eskisinden daha saglam bir anfoşma yaptım; onu rengôrenk urbalarla donattım, onun için krallıgının simgesi altın bir kolye yaptırdım; parmakla­ rına altın yüzükler taktım; altın süslemeli demir bir hançerin üstüne ismimi

MISIR (YAKLAŞIK 1000-525) 337

YUKARI ıMISIR o

50

HlO

1 50

km

AŞAGI NÜBYE •

Dorgına rti

)

Asvan 1 . Çavlan K ı zıldan

Asvan

2. Çavıan

Dogu Çölü Dorg naerti

\ 3. Çavlan �

YUKARI N UBY E

TabO ( Kava ngola vzantısı j4 Çavlan Napata Kurru ' N un Sanam Bayuda

Çölü

6 Çavlan

Hart um

!

i

5. Çavlan

\

f

Meroe

Butana (Meroe Adası)

Hanla I 7 Nübyc

z

338

ESKi ÇA«'.l'DA YAKINDO(';U

yazdım ve ona verdim. Savaş arabaları, otlar, beyligine (yaraşır) binek katırları bogışlodım ona. (bir ordu sınıfından?) askerlerimi ona destek ver­ sinler diye voli olarak gönderdim. Beni meydana getiren babamın onu krollıgıno getirdigi Sois'e onu geri götürdüm ve oglu Nobu-şezibonni'yi (yani Psommetikhos) Hothoribo'yo (Athribis) yerleştirdim. Ona babasın­ dan daha çok nimet ve inayet bahşettim. (Streck 1 9 1 6: 1 1 1 4- 1 5, il. 8- 1 9)

Taharka'nın bunlardan sonra öldüğü anlaşılmıştır. Fakat yeğe­ ni ve halefi olan Tantamani ordularını Assur rejimine karşı hare­ kete geçirmiş ve Mısır'ı yeniden fethetmeye çalışmıştı (ARE IV § § 9 1 9-934) . 664'te Assurbanipal onu geri püskürtmek ve As­ sur'un otoritesini yeniden kurmak için ordusunu yola çıkarmak zorunda kaldı . Assur ordusu bu defa Napatalı kralı Teb'e kadar kovalamış, şehri kuşatarak yağmalamıştı. Böylece Kuşi lerin Mı­ sır'daki egemenliği son bulmuş, Sais Hanedanlığı (XXVI.) başla­ mış oluyordu. Nekho 664'te öldürülmüş ya da ölmüş olabilir, çünkü XXVI. Hanedanlığın i l k kralı olan oğlu Psammetikhos, krallık yıllarını 664'ten itibaren saymaya başlar.

1 2b Sais Dönemi ( XXVI. Hanedanlık: 664-525 ) Genel gözlemler Sais Dönemi, dil ve kültür açısından genellikle Mısır' da "geç dö­ nem " in başlangıcı olarak düşünülür; belli sosyal, yasal ve sanatsal gelenekler Pers dönemine ve ötesine, M.S. 1 OO'e dek sürmüştür. Öte yandan siyasal alanda unutulmaması gereken çarpıcı birçok deği­ şiklik söz konusuydu, ama tıpkı Mezopotamya'da olduğu gibi, bu sırada belirli gelişmelerin başladığı ve bu değişikliklerle bir kenara itilmediği görülebilir. Bununla birlikte Sais Dönemi kendi başına yepyeni bir başlangıca işaret etmez -değişiklikler kademeli yaşanı­ yordu, bazıları XXV. Hanedanlığa kadar dayanmaktaydı (Bothmer 1 960). Belki de en çarpıcı gelişme, Mısır'ın anadilini ifade etmek için hiyeroglif göstergelerini şemalaştırarak kullanan Mısır el yazı-

MISIR (YAKLAŞIK 1000- 525)

sından (hieratikos) geliştirilen demotikos yazının ortaya çıkması­ dır (bkz. Tait 1 992). Böylece, klasik Mısır dilinin kullanıldığı hey­ kel, mezar ve bina yazıtları gibi resmi metinlerle -bunlar için gele­ neksel Orta M ısır hiyeroglif yazısı kullanılmaya devam edilir ( Ye­ ni Kralllık'ta başlayan bir gelişme)- h ukuki belgeler, mektuplar ve halk masallarında kullanılan demotikos yazı ve lehçe arasındaki ayrılık daha da belirginleşir. Demotikos metin kümesi Yun a n ve Roma dönemlerine tarih­ lense de, bilinen en erken tarihliler Napata ve Sais dönemlerine ait olup, bunlar toplumda kademeli yaşanan değişiklikleri yansıtırlar (Menu 1 9 8 8 ) . Pers kralı Kambyses'in Mısır'ı fethedişine dek geçen yüz kırk yıllık süre Mısır içinde oldukça istikrarlı geçmişe benzer. Krallık­ taki tek kriz, Amasis 570'te Kral Apries'i tahtından indirdiği za­ man yaşanmıştı . Bu olay Herodotos'un uzun uzadıya aktardığı (2. 1 6 1 - 1 72) birkaç öykü doğurdu. Bunun dışında siyasal olayların akışını yeniden canlandırmak güçtür: Eski Ahit'te (2. Krallar 23.32-35; 2. Tarihler 35.20-23; Yeremya 44.30) birtakım önemsiz bilgiler verilir, ayrıca Babil kronikleriyle Assur yıllıkları Mısırlıla­ rın Levant'ta çarpıştıkları savaşlar hakkında bazı bilgiler içermek­ tedir. Herodotos (2. kitap) ile Diodoros ( 1 . kitap), ama daha çok ilki Mısır'ın bazı Yunan devletleriyle ilişkileri ve Mısır ordusunda hizmet eden Yunanlı askerler hakkında olduğu kadar, Mısır için­ deki koşullar hakkında da ayrıntılı bilgiler verir. Burada koruna­ gelmiş, erken tarihle ilgili Mısırlıların çağdaş fikirlerini gözler önü­ ne seren manzara çok ilginçtir. Ancak malzemenin seçici olmasına ve kuşkusuz çok özel çıkarlara hizmet eden Yunanlı yazarlar tara­ fından şekillendirilmesine şaşmamak gerekir ( Lloyd 1 975-8 8 ; M urray 1 970). Bununla birlikte, her n e kadar dikkatle e l e alınma­ sı gerekse de, Mısır'ın siyasal, toplumsal ve kültürel tarihinin çok büyük bölümü Herodotos'un olağanüstü, ayrıntılı tasvirine da­ yanmaktadır. Onun resmettiği canlı manzara olmasaydı, Mısır'ın bu dönemine ilişkin bildiklerimiz ondan önce gelen Üçüncü Ara Dönem'den daha az olurdu.

339

340 ESKi ÇA�'OA YAKINoOOU

Gerek yazıtlar olsun gerekse arkeolojik kalıntılar, Mısır'dan ge­ len malzeme önceki döneme göre çok daha boldur. Özellikle bir buluntudan, Memfis yakınlarındaki Sakkara'da yer alan Serapei­ on'dan burada söz etmeye değer. Bu tapınaktaki steller ve yazıtlı lahitler, kralların kutsal Apis öküzünün seçimi, öldüğü zaman mumyalanması ve gömülmesiyle ilgili düzenlemelerini belgelemek­ tedir (Mariette 1 8 82). Apis öküzü, Ptah için kutsal olan, özel bir binada korunan ve tanrının tecessümü olarak tapınılan bir hay­ vandı . Yaratıcı tanrı ve Memfis'in tanrısı olan Ptah'ın önemi nede­ niyle Apis öküzü kültü özellikle kralla ilişkilendirilirdi. Belli başlı tanrısal varlıklar için kutsal olan ama çok daha geç dönemlerde öne çıkmış (şaşırtıcı ölçüde çoğalmış) başka hayvan kültleri gibi bu kültün Mısır'daki varlığı çok daha eskiye dayanıyordu. Bazı kült hayvanlarının ( kelaynak, kedi , inek -"Apis'in anneleri"- Apis öküzleri) gömüldüğü yeraltı mezarları büyük ölçüde kazılmıştır (Smith 1 974 ). Yazılı malzeme, özellikle de Hellenistik Dönem'den kalanlar, Apis öküzünün cenazesi için ya pılan ayrıntılı törenleri ye­ niden canlandırmaya olanak sağlar (Vercoutter 1 962; Thompson 1 98 8 ; Apis'in annelerinin cenaze törenleri için bkz. Smith 1 992). Aksi takdirde, Ptah tapınağının bazı bölümleri ve Apries'in sarayı dışında (Petrie ve Walker 1 909a; 1 909b; Kemp 1 977) bu dönem­ deki Memfis yeterince araştırılmış değildir. XXVI. Hanedanlığın kuruluşu

1. Psammetikhos, saltanat dönemine Assurlulara bağımlı bir kral olarak başladı (bkz. s. 3 3 8 ) . Bütün ayrıntılar bilinmiyor, ama göründüğü kadarıyla 664'te Sais sülalesinin yönetiminde babası Nekho'nun ardından başa geçmişti. Nekho, geleneksel olarak ha­ nedanlığın ilk kralı ( " I. Nekho" ) kabul edilir, ancak yetki sahibi ol­ duğu alan çok sınırlıydı, üstelik hiçbir zaman Assur'dan bağımsız olarak hükümdarlık etmemişti . Hem Assur'dan hem de Kuş'tan bağımsızlığı koparmayı, ayrıca Mısır'ı tek bir büyük hükümdar al­ tında birleştirmeyi başaran hükümdar, Nekho'nun oğlu 1. Psamme­ tikhos oldu. Bunun nasıl başarıldığı tam olarak bilinmiyor. Lydia,

MISIR (YAKLAŞIK 1000- 525)

Yunan kentleri, Karia ve Suriye-Filistin dolaylarından asker temin etmiş, onların yardımıyla Delta'daki rakip krallara karşı askeri üs­ tünlük elde ederek bunu korumayı bilmişti. Psammetikhos'un ken­ di de dahil, bu yerel hükümdarlar kendi orduları içinde üstün yete­ neklere sahip deneyimli savaşçılardı ( Herodotos makhimoi der), askeri hizmetleri karşılığında arazi sahibi olurlardı. Ama göründü­ ğü kadarıyla bunlardan bir tek Psammetikhos asker takviyesi yap­ mayı başarmıştı . Öbür hükümdarların değil de neden onun başara­ bildiği bilinmez. Belki de Assurluların Sais'e destek vermesinin (s. 336-338) anlamı, Batı Deltası'ndaki krallığın çok daha güçlü ve zengin bir düşman olmasıydı. Bu destek, her zaman savunmasız ka­ lan batı sınırlarını korumak için Assurlular tarafından bilhassa planlanmış da olabilirdi. Hangi sebeple olursa olsun, Assurbani­ pal'in metinlerinde de bildirildiği gibi, 1. Psammetikhos 650 dolay­ larında Lydia kralı Gyges'ten destek görmüştü (bkz. bölüm l Ob). O metinlerde Gyges'in bu davranışı Assur'a düşmanlık olarak anlatı­ lır, anlaşıldığı kadarıyla Assur yine de Mısır'a karşı harekete geç­ mez ve iki devlet arasındaki ilişkiler düşmanlık boyutuna varmaz ( Mısır'ın sonradan Assur'a verdiği askeri yardımla karşılaştırın, s. 2 1 8-220). Değişen koşulların nasıl düzene konduğuyla ilgili dolam­ baçlı ayrıntılar hakkında bilim adamları bilgi sahibi değillerdir. Tablo 34 Sais kralları (XXVI. Haneda nl ı k) 1.

Psammetikhos

664-6 1 0

il. Nekho

6 1 0-595

il. Psammetikhos

595-589

Apries

5 8 9-570

Amasis

5 70-526

III. Psammetikhos

526-525

B irleşik Mısır 656'ya gelindiğinde, Psammetikhos etki a lanını Yukarı Mısır'a dek yaymıştı. Bu durum, "Nitokris'in evlat edinilme steli" vasıta­ sıyla a nlaşılmıştır ( Caminos 1 964). Teb'den kalan metin, Psamme-

341

342 ESKi ÇA0'DA YAKINDOO U

tikhos'un kızının, ileride "Tanrı Amon'un karısı" görevine geçmek için, tanrının o zamanki "karısı" ve Kral Taharka'nın kız kardeşi Amenirdis tarafından evlat edinilmek üzere, kalabalık maiyetiyle birlikte Teb'e yaptığı şenlikli yolculuğu belgelemektedir. Bu olayı kaydeden stel, " tanrı karısı" mevkiinin nasıl işlediği ve ne tür ge­ lirler elde ettiği hakkında bize bilgi veren başlıca kaynaktır, aynı zamanda Psammetikhos'un ülkedeki denetimini sıkılaştırmak ve Teb idaresinin yetkisini kısıtlamak için kullandığı araçlardan biri­ ne işaret eder. "Petiese'nin Ricası" denilen daha ileri tarihli (1. Da­ reios'un krallık dönemi, 522-4 8 6 ) demotikos bir metin daha çok bilgi içermektedir ( Griffith 1 909; Wessetzky 1 96 3 ) . Petiese'nin, 1. Psammetikhos'un krallığından başlayıp birkaç makamı birden dol­ durma hakkı olduğunun resmen kabul edilmesi için çaba göster­ mesine kadar geçen süre boyunca, aile tarihinin içini dışını aktaran uzun bir anlatıdır. Metinden ailenin Fayyum'un önemli alanların­ da, Herakleopolis'te ve Memfis'e kadar uzanan Nil boylarında ha­ tırı sayılır idari yetkiye sahip olduğu anlaşılır. Psammetikhos'un destekçileri vardı, ancak onların yetkileri sonradan büyük ölçüde daraltılmıştı. Bu da Psammetikhos'un yaklaşık yüz elli yıl boyunca Mısır tarihine egemen olan merkezkaç modeli kırma çabasına ışık tutmaktadır. Bununla başa baş giden, tapınakların idaresini yeni­ den düzenlemeye ve gelirlerini yeniden yapılandırmaya yönelik uzun vadeli planlar da vardı. Bu faaliyet dönem içerisinde birçok metne yansımıştır, yerel kodamanların elinden toprağın alınıp ya­ kınlardaki tapınaklara verildiğini gösterir (Abydos; Heliopolis; Memfis). Bunlardan birine göre, yeni gelir kaynaklarıyla kent sa­ kinlerinin gömülme masrafları karşılanacaktı: Khentamenti (yani Osiris) tapınagının giderlerini karşıladım, Gelirini artırdım, Gündelik ikmal malzemeleri tahsis ederek Ambarlarını erkek ve kadın kölelerle doldurdum. Oraya bin aroura (yaklaşık 2735m2) büyüklügünde, İnsanları ve her türlü sürüleri içinde, Taver (Abydos nomu) kırsal bölgesinde, •

MISIR (YAKLAŞIK 1000-525)

İsmi "Osiris kasabası" anlamına gelen Bir arazi bagısladım ki, Orada her zaman tanrıya bagıs yapılsın. Tanrıya bagıslanan ekmek, bira, öküz ve kümes hayvanlannı tazeledim, Eskisinden daha fazlasını verdim. Orası için bir bostan yaptım, İçine meyve agacları ektim, Bahçıvanları yabancılar oldu, Orada mahkumdular. Oradan her gün on dört litre şarap Her zaman adak olarak Çıkardı Khentomenti sunagıno. Harabeye dönen Hayat Evi'ni !tapınak okulu) yeniledim, Osiris'in rızkını soglodım, Bütün kuralları düzene koydum. Akasya agacındon (onun) yapıldıgını onladıgım Tanrının teknesini cam ogacından inşa ettim, Tover'de suçun önünü kestim, Efendisi namına Taver' e göz kulak oldum, Bütün insanlarını korudum. Yerel beyin ellerinde oldugunu anladıgım Taver'in çölünden topınoga gelir aktardım, Ki Abydosluların mezarları olsun. Taver teknesini !herhalde gelirini) Yerel beyden olarak tapınoga bogladım, Yaptıklarımın korsılıgında majestelerinden övgü aldım. ( Peftuoneith: ARE iV § § 1 0 1 5 vd.; Otto 1 954e: 1 64-1 66; Lichtheim 1 973-80 [Ol] 111: 35)

Amasis'in krallığına tarihlenen bu metin yerel nüfuz sahipleri­ nin büyük gelirlerine el koyma ve krala devretme sürecinin ne ka­ dar yavaş geliştiğini göstermektedir. Kendilerini destekleyenleri gü­ cendirmemek ve güçlerinden yoksun kalmak istemiyorlarsa Saisli kralların özen göstermeleri gereken bir süreçti besbelli. Psammeti-

343

344 ESKi ÇAÖ'DA YAKINDOÖU

khos'un iktidarı açısından kritik önem taşıyan ve Mısır'a hakim ol­ mak isteyen herkesin yapması gerektiği gibi onun da sıkı denetim kurduğu kent Memfis'ti k uşkusuz. Aynı zamanda Sais de hanedan­ lığın önemli bir merkezi olmuştu. Saisli krallarla yakından ilişkili tanrıça Neith'in tapınağı buradaydı, baştan aşağı onarımdan geçi­ rilmiş ve güzelleştirilmişti; artık krallar buraya gömülüyordu. Sais hükümdarlarına hizmet etmek için Ege ile Suriye-Filistin bölgesinden akın eden ( bkz. s. 34 1 ) yabancı askerlerle kurulan birliklerle ordu da yeniden yapılandırılmış olmalıydı. Bu askerle­ rin birçoğuna, örneğin Elephantine'deki Yahudi birliğine (Porten 1 96 8 ) arazi parselleri veril mişti, ancak bu askerler terimin bu­ günkü anlamıyla " paralı askerler" olarak düşünülmemelidir ( Austin 1 9 70 ) . Ayrıca sonunda yurtlarına dönüp orada arazi sa­ tın alabilecek kadar savaş ganimeti ve ikramiye toplama beklen­ tisiyle bir süreliğine hizmetlerini kiralayanlar da vardı (Wallinga 1 9 9 1 ) . Ordunun yapısına ilişkin en ilginç ipucu, 593'te Kuşilere karşı çıkılan sefer sırasında Ebu Simbel'deki muazzam il. Ramses heykelinin bacağına kazınmış ünlü Yunanca duvar yazısında yer almaktadır: Bu yazı, Kral Psammetikhos Elephantine'e geldigi zaman, Psammeti­ khos ile birlikte deniz yolculugu yapan Theokles'in oglu tarafından yazıl­ mıştır; ırmak izin verdigince Kerkis'i aşmışlardır. Yabancı dilde konuşan­ lara (yani yabancı orduların askerleri) Potasimto, Mısırlılara Amasis ko­ muta ediyordu. (R. Meiggs ve D. M. Lewis, Greek Historica/ /nscriptions, Oxford, 1 969, no. 7)

Bu metin, Mısırlılarla yabancıların ayrı birliklerde olduğunu ama her iki birliğe de Mısırlıların komuta ettiklerini açıkça gözler önüne sermektedir. Duvar yazısını yazan Yunanlının Mısırca adı, Yunan askerlerinden bazılarının kültürel dokuya uyum sağladıkla­ rını gösteriyor olabilir, sonradan Mısır'da Karialılar aynı durumu yaşamıştır (Mason 1 978).2 Bu dönemde yaşanan bir başka önem­ li gelişme de il. Nekho tarafından kurulmuş hem Akdeniz hem de

MISIA (YAKLAŞIK 1000-525)

Kızıldeniz'de görev yapan donanmaydı (Wallinga 1 987). Gerekli uzmanlık bilgisiyle gemi inşaatı ve seyirle i lgili teknik ayrıntıları Fenikelilerin öğretmiş olması muhtemeldir. Belli ki Mısır Krallığı bundan, biri stratejik, diğeri ticari, iki yönlü çıkar umuyordu. Nekho'nun Nil Nehri'ni Kızıldeniz'e bağlayan bir kanal inşa etme­ si de bunun göstergesidir, ne var ki inşaatı tamamlayanın 1. Darei­ os olduğu anlaşılır (Herodotos 2 . 1 5 8 ) , ayrıca Herodotos'un Nek­ ho komutasındaki Fenikelilerle Afrika'nın çevresini dolaştığını an­ latan öyküsü de (daha dolambaçlı olarak) buna işaret eder ( Hero­ dotos 4.42; Rouge 1 98 8 ) . Yabancı tüccarların faaliyetlerini teşvik etmesi, hanedanlığın ti­ cari çıkarlarını açıkça yansıtır; bugüne dek korunagelmiş Yunan­ ca kaynaklar sayesinde bunlar arasında en iyi bilinenler Yunanlı­ l arın ticaretidir (Austin 1 970; Boardman 1 9 80). Diodoros'a göre ( 1 .66; 67), ülkenin kapılarını Yunanlı ve Fenikeli tüccarlara açan ve bunun sonucunda muazzam bir servet edinen hükümdar, 1. Psammetikhos olmuştu. Kuşkusuz (en geç) 625 dolaylarına gelin­ diğinde, Mısır'ın kuzeyinde Naukratis ve başka Yunan ticaret ko­ lonileri kurulmuştu (Coulson ve Leonard 1 9 8 1 ; Petrie 1 8 8 6 ) . Bu emporium'lardan (ticaret merkezi) kaç tane olduğu belli değildir, fakat Mısırlı hükümdarların buralardan gümrük harcı, ayrıca it­ halat ve ihracattan vergi aldıkları kesindir. Herhalde bu ticaretten kraliyetin olabildiğince çok karlı çıkmasını güvence a ltına almak için 5 70'ten hemen sonra Amasis bütün Yunan ticaretini Mısır'da, Sais'e yalnızca 1 6 km uzaklıktaki Naukratis'e toplamıştı ( Herodo­ tos 2.97; 1 78 ) . Sınır bölgeleri v e savunma Mısır savunması ve dış politika geleneksel kaygılar ve çıkarlar doğrultusunda belirlenirdi: Kuzeydoğuda her fırsatta bölgesel ya­ yılma çabalarına girişilir, istilaya karşı hudutlar denetim altında tutulurdu. Batıda Bahriye, Dahla, Harge ve Siva vahalarının hep­ sinde XXVI. Hanedanlığa ait bina lar bulunması bu önemli mer­ kezlerle yolların sıkı denetlendiğini göstermektedir. Herodotos

345

346 ESKi ÇA0 DA YAKINDOOU

(2.30) Batı Deltası'nda güçlü karargahlar kurulduğuna işaret et­ miştir. Ayrıca Mısır'ın batı çölü ndeki bazı kabilelerle antlaşmaya dayalı ilişkiler kurup kollaması da olasıdır, çünkü Apries bir nok­ tada Kyrene'deki Yunan kolonisiyle savaşa tutuşan bir kabileyi desteklemişti. Güneyde sınır bölgesi Asvan'dı, Mısır'ın kontrol noktasıysa onun ötelerine geçiyordu. Na pata Krallığı'nın boyutuy­ la gücü ve daha önceden M ısır'a hakim olduğu düşünüldüğünde bu sınırda güçlü bir karargah vardı ( bkz. 327-335). Kuş ile doğru­ dan karşı karşıya gelinmekten her ne kadar kaçınılmış gibi görün­ se de arada sırada çatışmalar yaşanırdı. Bunların bir stelle ölüm­ süzleştirilmiş olan bunların en belli başlılarından biri, il. Psamme­ tikhos'un krallığı sırasında (595-5 8 9 ) ordusunun üçüncü çavlan yöresinde çarpıştığı, 593'teki muharebeydi. (Ebu Simbel'deki Yu­ nanca duvar yazısı (s. 344) bu savaşa tarihlenir): (Tarih, il. Psammetikhos'un adları ve unvanları) Majesteleri Neferibre gölündeki (Asvan yakınları) bataklıklarda dola­ şıyordu; oranın suyla kaplı topraklarını arşınlarken, iki adasını boydan boya yürürken, camurlu kıyısından tanrının topra!'.jındaki firavunincirlerini seyrederken, ilk suları arşınlayan Yüce Tanrı misali, güzellikleri görmeye can atıyordu. Derken biri gelip majestelerine şöyle dedi: "Majestelerinin Nübye'ye gönderdigi askeri birlikler Pnubs lepelikle­ rine (üçüncü cavlan) ulaşmış bulunuyor. Bu topraklarda savaş alanı da, al da yok (yani daglık). Tepelerdeki ülkelerin bütün Nübyelileri ona (il. Psammetikhos) karşı aya!'.ja kalkhlar, yürekleri öfke doluydu. Akın (yani Mısır ordusunun saldırısı) başladı, asiler sefil oldu. Majesteleri savaşçı­ dan farksızdı. Mücadele kızışınca asiler sırtlarını cevirdi. Oklar onları de­ lip deşmekten geri kalmadı. Eller titremiyordu. İnsanlar su misali kendi kanlarında debelendi. 4.200 esirden birbirine baglı hicbir ikili kaçama­ dı. Başarılı bir iş yerine gelmişti!" Her şeye ra!'.jmen majestelerinin yüre!'.ji ferahlamıştı. Majesteleri Yuka· rı ve Asa!'.jı Mısır'ın bütün tanrılarına öküzler ve kısa boynuzlu sı!'.jırlar kur­ ban elti, ayrıca sarayın ibadet odasındaki saray tanrılarına sunaklar ver· di. Re gibi ona da ilelebet uzun ömür, istikrar, hökimiyet, afiyet ve saadet dilerim. (H. Bakry OA 6( 1 967): 2 2 5-244; Lichıheim 1 973-80 [Ol] 111: 84-86)

MISIR (YAKLAŞIK 1000- 525) 347

Napata tehdidinin ne kadar büyük olduğunu gözler önüne se­ ren bu zaferin önemi savaş kayıtlarının hem Karnak'ta hem de As­ van'da bulunmasından bell idir. Mısırlıların güney sınırında karşı karşıya kaldıkları daha farklı, belki de kalıcı bir sorun da Apries'in krallığı (589-570) döneminde kaydedilmiştir. Bir ordu komutanı olan Nesuhor, Asvan'da bulunan stelinde, karargahtaki askeri bir­ liklerden bazılarının Nübye'ye iltica etmeye çalıştıklarını, fakat kendisinin onları durdurmayı başardığını anlatır: !Adını söyleyip duasını ettikten ve tanrılar için yaptıgı iyi işlerden, vb. bahsettikten sonra söyle der:) Çünkü sen !tanrı) beni talihsiz bir kaçıştan, kalplerinde . . . olan ve kalp­ lerine Sas-heret'e (Güney Nübye) gitme arzusu dolan paralı askerler­ den, Libyalılardan, Yunanlılardan, Asyalılardan ve yabancılardan kurtar­ dın. Majesteleri onların yaptıkları kötülükten korktu. Telkinle onların kalp­ lerini tekrar kazandım, Nübye'ye gitmelerine izin vermedim, onları sara­ ya, majestelerinin huzuruna getirdim; majesteleri cezalarını verdi. (Maspero ZAS 26 ( 1 884) 88 vd.; ARE iV § §989-994)

Nesuhor stelinde tasvir edilen bu olay, Herodotos'un bir öykü­ sünde de yansır: Onlar (yani "kaçaklar") Mısırı savaşçı sınıftan, Psammetikhos'un kral­ lıgı sırasında Ethiopialıların (yani Nübyeliler) üstüne yürümüş iki yüz kırk bin adamlık bir kuwetti. Mısırlılar ülkenin çeşitli kesimlerine bekçi kulübe­ leri dikmişlerdi: Biri Ethiopialılara karşı Elephantine' de, bir başkası Arap­ larla Assurlulara karsı Pelusion'daki Daphne'de, üçüncüsü Libya'yr gözet­ lemek için Marea' da . . . Psammetikhos zamanındaki gibi Mısırlılar artık üç gün boyunca serbest bırakılmadan garnizon nöbeti tutuyorlardı, firar et­ melerinin sebebi de buydu. Birbirlerine danışmış, oybirligiyle karar almış ve toplu halde Ethiopia'ya gitmişlerdi. Bunu haber alan Psammetikhos peşlerine düşmüş; yetişmiş ve boşuna yalvarıp yakarmış, "Kendi öz yurt­ larınızın tanrılarını, karılarınızı ve çocuklarınızı bırakıp gitmeyin" demiş. O zaman bu savaşçılardan bir tanesi, diyorlar, erkeklik aletini çıkarıp göster­ miş ve "Bu bende olduktan sonra nerede olsa karı da bulurum, çocuk da yaparım" demiş. Bunlar Ethiopia'ya vardıkları zaman onları bol arma­ ganlarla ödüllendiren, üstelik hasmı olan kimi Ethiopialıları oradan kovup topraklarına yerleşmelerine izin veren Ethiopia kralının emrine girmişler. I Herodotos 2.30-3 l )

348 ESKi ÇAc':o'DA VAKINDOOU

Anlaşılan, Nübye kralının Mısır ordusundaki askeri birlikleri ken­ di saflarına çekmeye çalışması nedeniyle Mısır ile Kuş arasında sü­ rekli bir gerilim yaşanmaktaydı. Bu arada Nesuhor'dan Asvan'da­ ki karargahın çok karışık bir yapıda olduğunu öğreniyoruz. İçle­ rinde Libyalılar, Yunanlılar, " Asyalılar" ( Levant'tan gelenler ol­ dukları neredeyse kesin ) ve belirtilmemiş başka "yabancılar" var­ dı. Ahemeni Dönemi'nden gelme daha sonraki bulgular 1. Psam­ metikhos'un krallığından itibaren Elephantine'de kurulmuş bir Yahudi karargahı olduğunu göstermektedir. Olasılıkla bunların arasında Nesuhor'un sözünü ettiği "Asyalılar" da vardı. Bu belge Saislilerin kendilerine insan gücü bulmak için bütün Yakındo­ ğu'dan yararlandıklarını, daha çok Yunanca kaynakların ( başta Herodotos'un) ileri sürdüğü gibi yalnızca Yunan askerleriyle sınır­ lı kalmadıklarını açıkça ortaya koyar. Levant'ta Assur devletinin çökmesiyle birlikte Mısır denetimi ele geçirme çabasında yalnızca zaman zaman ve sınırlı başarıya ulaşmıştı. 620'lerden başlamak üzere bağımlı krallık Yehuda'yı da içine alacak şekilde Filistin bölgesine egemen yeni güç olarak ken­ dini göstermişti ( Yototte 1 960; Na'aman 1 99 1 ). il. Nekho'nun ( 6 1 0-595) Sidon'da bulunmuş kırık yazıtı Fenike kıyılarında da Mısır'ın nüfuzunun güçlü olduğuna işaret etmektedir. Mısır Ba­ bil'e karşı Assur'a yardım ederek nüfuzunu kuzeye doğru yayma­ ya çalışmış, yerleştiği Karkamış'tan ancak 605'te il. Nebukadnez­ zar'a karşı çarpıştığı savaşta yenilgiye uğradıktan sonra kovulun­ ca çıkmıştı (bkz. bölüm 1 l d) . Bunun ardından Babil ile Mısır ara­ sında neredeyse kesintisiz yaşanan savaş dönemi geldi ve 601 'e, Mısır sınırında yapılan muharebeye dek sürdü. Daha sonra bir tür anlaşmaya varılmış olmalı ki, buna göre "Mısır'ın deresine" kadar olan alan (El Ariş Vadisi) Babil'e bırakılmıştı. il. Nebukadnezzar 59 8/597'de Yehoya kin'i kuşattığı zaman, daha önceden Yehuda onların uyruğunda olmasına rağmen Mısırlıların müdahale etme­ mesi anlamlıdır kuşkusuz. İki güç arasında kısa süreli bir barış dö­ nemi yaşandığı, il. Psammetikhos'un 5 9 1 'de Byblos'a dinsel amaç­ lı bir ziyaret yapmasıyla da doğrulanmıştır. Yine de Mısırlıların her fırsatta Babil'in karşı karşıya kaldığı sorunlardan yararlanma-

MISIR (YAKLAŞIK 1000-525)

ya bakmasıyla çok sıkıntılı geçen yüzeysel bir barış dönemi söz konusuydu. Örneğin, 5 8 8/5 8 7'de Nebukadnezzar ikinci Kudüs kuşatmasıyla meşgul olduğu sırada, Apries, Babil'e bağımlı devlet­ lerden Tyros ile Sidon'a saldırmıştı. Bu defa Mısırlılar Yehuda'dan yana müdahalede bulunmuşlardı, demek ki Babilliler denetimi ele geçirmek için mücadele ediyorlardı. Mısır'ın tezgahladığı istikrarı bozma planının başarısı, Kudüs düşer düşmez Babillilerin ayakla­ nan Tyros'u, on üç yıl sürdüğü tahmin edilen bir kuşatma a ltına almak zorunda kalmalarından bellidir. Saisli krall arın bir başarısı da Amasis'in krallığı döneminde onlar için Suriye sahillerine yakın bir deniz üssü görevi yapan Kıbrıs'ın haraca bağlanmasıydı. Amasis Epey ayrıntılı bir biçimde yeniden canlandırılması olası ve Mı­ sır ile Babil arasındaki muazzam siyasal gerginlikleri en çarpıcı şe­ kilde gösteren bir olay da Amasis'in tahtı gasp etmesidir. Amasis önemli bir generaldi, hem o hem de annesi krala yakındılar, belli ki Apries'in sarayında yüksek mevkilere gelmişlerdi (de Meulenae­ re 1 96 8 ) . Herodotos'a göre (2. 1 6 1 -3 ) Apries, belki yayılma planı­ nın parçası olarak, Kyrene'deki Yunan krallığına karşı Libyalı bir kabileye destek vermesi için bir orduyu göreve yollamıştı. Sefere pek iyi hazırlanılmamış olmalı ki Mısırlılar ağır kayıplar verdiler. Bu durum sağ kalan askerler arasında ayaklanmaya yol açtı, o sı­ rada Amasis de tahtı ele geçirme fırsatını değerlendirdi. Edel'in ( 1 978) de işaret ettiği üzere Apries sürgüne gitti ve dışarıdan aldı­ ğı destekle iki kez tahtını geri almak için kolları sıvadı. İlkinde ( 5 70/69) Kıbrıs kentlerinden destek gördü; emrine gemiler ve İoni­ alılarla Karıalılardan k urulu bir ordu verdiler. Başarılı olamadı; ama artık Herodotos'u n anlatımına göre pek sevilmeyen biri ola­ rak bize tanıtılan Apries Mısır genelinde büyük destek görmüş ( Leahy 1 9 8 8 ) ve tahta geri dönme olasılığı Amasis'e ciddi bir teh­ dit oluşturmuştu. Bu süreçte Mısır'ın iç kargaşa dönemine girmiş olması muhtemeldir. Apries yenilgiye uğrayınca Babil sarayına sı­ ğınmış ve Mısır'daki bunalımdan yararlanıp savaş açarak kendisi-

349

350 ESKi ÇAG DA YAKINDOOU

ni yeniden tahta geçirmesi için il. Nebukadnezzar'ı ikna etmişti. Eğer başarılı olursa, Bahit muazzam bir güce kavuşacaktı. Mısır kritik günlerden geçiyordu. İyice kırık dökük bir Bahit metninden, bu kriz döneminde Amasis'in Kyrene hükümdarına yanaştığı ve Bahit ordularıyla karşı karşıya gelmek için ondan askeri destek al­ dığı anlaşılır (olasılıkla hanedanlar arası evlilikle perçinlenmiş bir ittifak olmalı; Herodotos 2. 1 8 1 ). İki ordu arasındaki savaş çetin­ di. Amasis'in nihai zaferini ölümsüzleştirdiği kırık stelinde (Edel 1 978) işaret ettiği gibi tanrılar ondan taraf olarak berbat hava ko­ şulları yaratmışlardı ve Apries savaşta can vermişti. Görkemli bir propaganda hamlesiyle Amasis onun cenazesi için Sais Hanedanlı­ ğının merkezinde kalabalık bir kraliyet töreni düzenledi, bu da muhalefetin bölünmesine yardım etmiş olsa gerek. Herodotos'tan Amasis ile ilgili çok canlı anekdotlar öğreniriz: İronik mizah anlayışı, gözle görülür popülerliği, Mısır kralına sağ­ ladığı askerler sayesinde inanıl maz ölçüde zenginleşen Samos tira­ nı Polykrates ile dostluğu. Amasis hakkındaki bir halk öyküsü ( 3 . yüzyıl) Herodotos'un öykülerini doğrular niteliktedir. Aynı za­ manda Mısırlıların krallarla ilgili anlattıkları halk öykülerinde yer alan alışıldık güldürü unsuru hakkında fikir vermesi bakımından aktarılmaya değer: Firavun Amasis'in zamanında, Firavun bir gün adamlarına dedi ki: "Mısır'ın kolobi şarabından içmek isterimi" Onlar da cevap verdi: " Ey yüce efendimiz, Mısır'ın kolobi şarabını iç­ mek zordur!" O da şöyle dedi: " Emirlerime itiraz etmeyin! " Onlar dedi ki: " Ey yüce efendimiz, Firavun'un arzusu buysa, buyurdugunuz gibi olsun." Firavun konuştu: "Göle gidelim! " Her şey Firavun'un emirlerine göre yerine getirildi. Firavun, kadınlarıyla birlikte yemek yedi, önünde Mısır'ın kolobi şara­ bı dışında bir şarap yoktu. Kadınlarının yanında Firavun' un yüzü neşe sa­ çıyordu, çok şarap içti, çünkü Mısır'ın kolobi şarabını çok arzuluyordu. Firavun o gece göl kenarında uyudu, (bahçe evinin) kuzey tarafında bir asmanın altına uzandı.

llAISIR (YAKLAŞIK 1 000- 525)

Sabahleyin şidderli baş agrısı sebebiyle Firavun kalkamadı. Kalkma vakti gelince kendini (yataktan) kaldıramadı. Saray mensupları bir yay­ gara kopardılar: "Böyle bir şeyi hayal etmek mümkün mü? Firavun' un ba­ şının agrıması olacak şey mi? Yeryüzünde hic kimsenin Firavun'la konuş­ masına müsaade yok." Saraylılar Firavun' un bulundugu yere gittiler ve şöyle dediler: "Ey yü­ ce efendimiz, Firavun kendini nasıl hissediyor?" Firavun cevapladı: "Basım agrıyor. Herhangi bir iş yapmam imkônsız. Ama aranızda beni eglendirecek bir hikôye anlatabilen biri var mı, ba­ kın bakalım." (Spiegelberg 1 9 1 4: 26) •

•

•

Sonunda Babil ile Mısır, büyüyen Pers gücü karşısında birbirle­ rine yaklaştılar. Mısır'ın müttefikleri Lydia ile Babil, daha Mısır sindirilmeden önce Kyros tarafından fethedilmişti. Mısır'ın Persle­ re karşı onlara yardım önerdiğine yönelik hiçbir bulgu yoktur. Amasis'in ölümünden hemen sonra oğlu 111. Psammetikhos henüz kendi mevkiini sağlama almaya çalıştığı sırada, Kambyses Mısır'a saldırdı. Kambyses'in istilasıyla ilgili Herodotos'un anlattığı öykü­ lerden bazıları ( 3 . 1 -3 ; Lloyd 1 98 8 ) Amasis'e karşı sürdürülen di­ renişe Perslerin önayak olduğuna ve Perslerin hamlesini Apries'in öcünün alınması olarak hazırladıklarına işaret eder. Ülkenin kuzey kesimlerinin çok kısa bir süre içinde epey sarsıntı geçirdiği, Mısır kralının eski memurlarından birçoğunun Pers krallarının hizmeti­ ne koşmakta hiç de tereddüt etmedikleri neredeyse kesin görün­ mektedir (Lloyd 1 982). Pers kralları eski Mısır unvanlarıyla isim­ lerini benimsemiş ve Harge vahasında bulunan Hibis'teki 1. Darei­ os tapınağının da gösterdiği üzere, Mısır bağla mında kendilerini tanrıların gerekli gördüğü ayinleri yerine getiren meşru Mısır Fira­ vunları olarak tanıtmışlardı ( Cruz-Urribe 1 98 8). Mısır artık Pers eyaletiydi; bundan sonraki tarihi Ahemeni İmparatorluğu bağla­ mında ele alınma lıdır ( bölüm 13 ).

351

Xlll Ahemeni İ mparatorluğu (yaklaş ı k 550-330)

Ahemeni İmparatorluğu, ilk ve en büyük Pers imparatorluğu­ dur. Sık sık savaşa tutuştukları Roma İmparatorluğu'nun çağdaşı ve wloğuda (Hindistan, Çin gibi) önemli devletlerle komşu olan da­ ha sonraki Parth ( yaklaşık 140-M.S. 224) ve Sasani ( M.S. 22465 1 ) imparatorluklarının öncülüdür. Ahemenilerin zamanında im­ paratorluğun gücüyle rekabet edebilecek bir ülke bulunmuyordu. "Ahemeni" adı, hanedanlığın kurucusu "Ahemenes "ten gelir, üye­ leri yaklaşık iki yüz yıl imparatorluğu yönetmiş olan Pers kraliyet ailesinin adıdır. İmparatorluğun kuruluşu yaklaşık 550'de Büyük (il.) Kyros'un (559-530) ve il. Kambyses'in (530-522) büyük fetih­ leriyle başlamıştı; 334 ile 323 arasında İskenC.er'in fethiyle sona er­ di. Dünyanın gördüğü, Hellespontos'tan Kuzey Hindistan'a, Mı­ sır'ı da içine alarak (çoğu zaman ) günümüzdeki Kazakistan'ın sı­ nırlarına dayanan, Orta Asya'ya kadar uzanmış en geniş impara­ torluktu.

1 3 a Kaynaklar Pers İmparatorl uğu'nu araştırmada yararlanılan kaynaklar bel­ li zorl uklar ortaya koyarlar, bunun nedeni kıt olmaları değil, bir-

354 ESKi ÇAG'DA YAKINDOGU

birleriyle uyuşmamaları, ayrıca farklı diller ve biçimler gösterme­ leridir. Kazılardan ve 1 9. yüzyıldaki kazılar sayesinde eski Yakın­ doğu'daki yazı şifrelerinin çözülmesinden önce, Ahemeni İmpara­ torluğu öncelikle Klasik Dönem yazarlarından, başta da 5. yüzyıl­ da Herodotos'un yazılarından bilinirdi. Herodotos'un amacı 490 ile 4 78 arasında Perslere karşı kıta Yunanlılarının kazandıkları za­ ferleri yüceltmekti , dolayısıyla onun verdiği eşsiz bilgiler kronolojik açıdan imparatorluğun başlangıcıyla sınırlıdır. İmpara­ torluğun pek çok bölgesini ve yönünü kapsaması bakımından ra­ kipsiz olmasına rağmen Herodotos'un en büyük ilgi alanı ve yap­ tığı en ayrıntılı tartışmaların odak noktası imparatorluğun kuzey­ batı sınırı olmuştur (Drews 1 973: 45-96; Briant 1 990). İskender'in tarihçilerinden başka Ktesias ve Ksenofon (erken 4. yüzyıl) gibi da­ ha sonraki klasik yazarlar da benzer jeopolitik sınırlar çizmişler­ dir, ancak Ktesias örneğinde bu durum aynı zamanda Ktesias'ın bugün kayıp olan özgün çalışmalarından çok ondan alıntı yapan­ ların yaklaşımını yansıtmaktadır. Ksenofon'un yarı felsefi ilgi çeki­ ci eseri Kyrou Paideia (Kyros'un Eğitimi) istisnadır. Ancak ahlak dersi veren üslubu, romanı çağrıştıran tarzı ve ortaya koyduğu he­ def -soyundan gelenlerin onun bıraktığı mirasa sonradan zarar verdikleri Pers İmparatorluğu'nun kurucusunu ideal hükümdar olarak tanıtmak- tarihsel gerçeklikleri daha büyük a maca hizmet etmek üzere kullandığı anlamına gelir, o zaman da tarihçinin bu­ nu nasıl ele aldığını bilmek zorlaşır ( krş. Enclr cilt 6 : 5 1 2-5 1 4 ) . Yunan yazarların hepsi Pers h ükümdarlarının zenginliğine v e gü­ cüne hayran kalmış, bundan dolayı sınırsız bir lüks içinde yaşama­ nın getirdiği saray entrikalarını ve ahlaki yozlaşmayı konu alan öyküler aktarmışlardır. Böyle anekdotlarda, Pers kralı özünde za­ yıf bir figür, nüfuz sahibi kadınlarla sinsi hadımların kurduğu tu­ zaklara takılan bir av olarak karşımıza çıkar. Bu ise, biz Avrupalı­ ların genellikle benimsediği Yunan toplumsal ve siyasal kuralları­ nın altüst olmasıdır: " Batılı" cesur ve erkeksi tavırlara karşı ödlek, eşcinsel tavırlı Pers kralı imajı yüzyıllar boyunca güçlü bir etki göstererek, Avrupa Oryantalizmi içinde Pers İmparatorluğu'nu güçlü "öteki" haline getirmiştir ( Said 1 978; Sancisi-Weerdenburg

AHEMENI IMPARATORLUl'.ıU (YAKLAŞIK 550·330)

1 983a; 1 98 7b; Hali 1 9 89; 1 99 3 ) . Pers İmparatorluğu'nu araştırır­ ken akılda tutmamız gereken şudur: Siyasal sistemi hakkındaki yaygın kanı esasen hatalıdır (Sancisi- Weerdenburg 1 98 7a ) . Tablo 35 Pers kralları Teispes (Anzanlı)

yaklaşık 650-620

1. Kyros (oğlu)

yaklaşık 620-590

l. Kambyses (oğlu)

yaklaşık 590-559

II. Kyros, Büyük (oğlu)

559-530

Bardiya (Smerdis) (kardeşi)

522

II. Kambyses (oğlu) 1.

530-522

Dareios (Hystaspes'in oğlu, Ahemenes soyundan

522-486

Arsames'in torunu) Kserkses (oğlu) 1.

Artakserkses (oğlu)

II. Dareios (oğlu) IL

Artakserkses (oğlu)

486-465 465-424/423 423-405 405-359

III. Artakserkses (oğlu)

359-338

III . Dareios (kardeş torunu)

336-330

IV. Artakserkses (Arses, oğlu)

338-336

Makedonyalı İskender

330-323

Eski Ahit bize Pers krallarının birbirine aykırı iki resmini miras bırakmıştır. Ezra ve Nehemya kita plarında, metinlerin tarihsel so­ runları ağır bassa da, Kudüs tapınağını yeniden inşa edenler ve Yehova kültünün etkin destekçileri olarak karşımıza çıkarlar ( Grabbe 1 992). Uyandırılan izleni m olumludur, çünkü Pers kralla­ rı "İkinci Tapınak" devrini başlatmış ve Babil'e sürülen Yahudile­ rin geri dönmesi emrini vermişlerdi ( krş. bölüm 8d(i) ) . Fakat Hel­ lenistik Çağ'da (2. yüzyıl; Bickerman 1 967) yazıldığı neredeyse ke­ sin olan Ester kitabı nda Pers saray hayatının tasviri Yunan yazar­ larda görülenden pek farklı değildir (Momigliano 1 977) . Ahemeni Dönemi Persleri Hint-Avrupa ailesinin bir üyesi olup adına "Eski Farsça " denen bugünkü Farsça'nın erken bir biçimini konuşuyorlardı. Eski Farsça metinler Akkadca çiviyazısından ol-

355

356 ESKİ ÇAreserved in the Kouyounjik Collections of the British Museum, Chiefly of the 7th Century B C (4 Cile) Cambridge 1 901 An Assyrian Doomsday Book or Liber Censualis of the District Ro­ und Harran, in the Seventh Century BC Leipzig Kaeja L. 1 98 7 'A Neo-Assyrian docuınene on ewo cases of river ordeal' SAAB 1/2: 65-68 King L. W. 1 9 1 5 Bronze Relie(s (rom the Gates of Shalmaneser, King of Assyria B C 860-825 Londra Kinnier Wilson J.V. 1 972 The Nimrud Wi11e l.ists (CTN 1 ) Londra Kiechen 1986 [ bölüm 12] Klauber E.G. 1 9 1 3 Politisch-reli!{İose Texte aııs der Sargonideıızeit Leipzig ---

--

--

--

---

481

482 ESKi ÇAı:>'DA YAKINDOÖU

Knudtzon J.A. 1 893 Assyrische Gebete an den Sonnengott für Staat und könig­ liches Haus aus der Zeit Asarhaddons und Asurbanipals (2 Cilt) Leipzig Kohler J., Ungnad A. 1 9 1 3 Assyrische Rechtsurkunden Leipzig Kuhrt A. 1 982 'Assyrian and Babylonian traditions in classical authors: a critical synthesis' Nissen ve Renger içinde, [OE] : 539-553 --- 1987 'Berossus' Babyloniaca and Seleucid rule in Babylonia' Kuhrt A. ve Sherwin-White S. (editörler) 1 9 8 7 Hellenism in the East: the interaction of Greek and non-Greek civilizations {rom Syria to Central Asia a{ter Alexan­ der içinde, Londra, Berkeley, California: 32-56 Kwasman T. 1 98 8 Neo-Assyrian Legal Documents in the Kouyouniik Collection of the British Museum (Studia Pohl, Series Maior 1 4 ) Roma Kwasman T., Parpola S. 1 991 Legal Transactions of the Royal Court of Nineveh, Kısım 1: Tiglath-pileser lll through Esarhaddon (SAA 6) Helsinki Landsberger B. 1 965 Briefeines Bischofs von Esagila an König Asa.rhad.don (Mededelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschapen, Nieuwe reeks 28NI) Amsterdam Landsberger B., Parpola S., Tadmor H. 1 989 'The sin of Sargan and Sennache­ rib's last will' SAAB 53: 1-51 Lanfranchi 1 990 [bölüm 1 0] Lanfranchi G.B., Parpola S. 1 990 The Correspondence of Sargan Kısım il: Let­ ters (rom the Northern and Northeastern Provinces (SAA 5 ) Helsinki Lemaire A., Durand J.-M. 1 984 Les inscriptions arameennes de Sfire et l'Assyrie de Shamshi-ilu Cenevre, Paris Levine L.D. 1974 Geographical Studies in the Neo-Assyrian Zagros Toronto ( İran'da da basılmıştır 1 1 ( 1 973): 1 -27; 1 2 ( 1 974): 99-124) --- 1 977 'Sargon's eighth campaign' Levine L.D., Young T.C. (editörler) Mountains and Lowlands içinde, (Bibliotheca Mesopotamia 7) Malibu, Cali­ fornia: 1 35-1 5 1 Lie A.G. 1 929 The lnscriptions of Sargan il, King of Assyria Kısım 1: The An· nals Paris Liverani M. 1979 'The ideology of the Assyrian empire' Larsen içinde, [OE): 297-317 --- 1 9 8 1 'Critique of variants and the titulary of Sennacherib' Fales içinde, 1 9 8 1 b: 225-258 -- 1 988 'The growth of the Assyrian empire' SAAB 1 1/2: 8 1 -98 Livingstone A. 1 989 Court Poetry a n d Literary Miscellenea (SAA 3 ) Helsinki Luckenbill D.D. 1 924 The Annals of Sennacherib (OIP 2) Chicago --- 1 926 Ancient Records of Assyria and Babylonia (2 Cilt) Chicago Lyon D.G. 1 8 83 Keilschrifttexte Sargons, Königs von Assyrien (722-705 v. Chr.) Leipzig Madhloom T.A. 1 970 The Chronology of Neo-Assyrian Art Londra Malbran-Labat F. 1 982 L'Armee et l'Organisation Militaire de l'Assyrie Paris Mallowan M.E.L. 1 966 Nimrud and lts Remains (2 Cilt) Londra Mallowan M.E.L., Herrmann G. 1 974 Ivories {rom Nimrud III: Furniture (rom SW7, Fart Shalmaneser Londra Marcus M.I. 1 987 'Geography as an organizing principle in the imperial art of Shalmaneser III' lraq 49: 77-90 Mayer W.R. 1 988 'Ein neues Köngisritual gegen feindliche Bedrohung' Or. 57: 1 45-1 64

KAYNAKÇA 483

McKay J. 1 973 Religion injudah under the Assyrians (SBT 26) Londra Millard A. 1 965 'The Assyrian royal seal type again' Iraq 27: 1 2- 1 6 1 983 'Assyrians and Aramaeans' Traq 4 5 : 101 - 1 08 1 990 [bölüm 8 ) 1 994 The Eponyms of the Assyrian Empire 9 1 0-6 1 2 B C (SAA Studies 2) Helsinki Millard, Bordreuil 1 9 82 (bölüm 8 ) Miroschedji 1 985 (bölüm 1 3) Na'aman N. 1 974 'Sennacherib's " Letter to God" on his campaign to judah' BASOR 214:25-39 1 99 1 a 'Chronology and history in the Late Assyrian empire (63 1-6 1 9 BC)' ZA 8 1 :243-267 1 99 1 b [bölüm 8 ) Oates j. 1 965 'Assyrian Chronology 6 3 1 - 6 1 2 BC' lraq 27: 1 35 - 1 5 9 Oded B. 1 979 Mass Deportatioııs and Deportees in the Neo-Assyrian Empire Wiesbaden 1 992 War, Peace and Empire: fustifications for war in Assyrian royal inscriptions Wiesbaden Olmstead A.T. 1 91 6 Assyrian Historiography: a source study Missouri Oppenheim A.L. 1 955 'Siege documents from Nippur' Traq 1 7: 69-89 1 960 'The City of Assur in 714 BC' ]NES 19: 133-147 Paley S.M. 1 976 Kiııg of the World: Ashurnasirpal lI of Assyria 883-859 BC Brooklyn, New York Parpola S. 1 970/1 983 Letters (rom Assyrian Scholars to Kings Esarhaddon and Assurbanipal (2 Kısım; AOAT 511 ve 2) Kevelaer, Neukirchen-Vluyn 1 971 Letters {rom Assyrian Scholars to Kings Esarhaddon and Assurba­ nipal Kısım IIA: lntroductioıı and Appendixes (tez, Helsinki) Neukirchen­ Vluyn 1 972 'A letter from S amas-sumu-ukin to Esarhaddon' Iraq 34: 21 -34 --- 1 980 'The murderer of Sennacherib' Alster içinde, [OEJ: 1 71-1 82 --- 1 9 8 7 'Neo-Assyrian treaties from the royal archives of Nineveh' JCS 39: 1 61-187 -- 1 988 'The Neo-Assyrian word for "queen'" SAAB 11/2: 73-76 Parpola S., Watanabe K. 1 988 Neo-Assyrian Treaties and Loyalty Oaths (SAA 2) Helsinki Pecirkova J. 1 977 'The administrative organization of the Neo-Assyrian empire' ArOr 45: 21 1 -228 Pedersen 1 985 [bölüm 7) Piepkorn A. 1 933 Historic.al Prism Inscriptions of Ashurbanipal (AS 5 ) Chicago Place V. 1 867-70 Ninive et l'Assyrie (3 Cilt) Paris Pongratz-Leisien B., Deller K., Bleibtreu E. 1 992 'Götterstreitwagen und Götterstan­ darten: Götter auf dem Feldzug und ihr Kult im Feldlager' BaM 23: 29 1-356 Porter B. 198'Z.,§ymbols of Power: figurative aspects of Esarhaddon's Babylonian policy (681 -669 B C) (Univ. of Pennsylvania, tez: lmages, Power and Politics adıy­ la yayımlandı (Mem. Am. Phil. Soc. 208 1 993) Postgate j.N. 1 969 Neo-Assyrian Royal Grants and Decrees (Studia Pohl, Series Maior 1) Roma --- 1 973 The Governor's Palace Archive (CTN 2) Londra

----

--

---

--

---

--

---

---

484 ESKi ÇA� DA YAKINOO�U

1 974a Taxation and Conscription in the Assyrian Empire (Studia Pohl, Series Maior 3) Roma 1974b 'Royal exercise of justice under the Assyrian empire' Garelli için­ de, [OE] : 4 1 7-426 1 976 Fifty Neo-Assyrian Legal Documents Warminster 1 979 'The economic structure of the Assyrian empire' Larsen içinde, [OE]: 1 93-221 1 980 "'Princeps Iudex" in Assyria' RA 74: 1 80-1 82 1 987 'Employer, employee and employmem in the Neo-Assyrian period' Powell içinde, [OE]: 257-270 1 992 'The land of Assur and the yoke of Assur' World Archaeology 23: 247-263 Reade J. 1 970 'The Accession of Sinsharishkun' JCS 23: 1 -9 --- 1972 'The Neo-Assyrian court and army: evidence from the sculptures' lraq 34: 87- 1 1 2 1 979 'ldeology and propaganda i n Assyrian art' Larsen içinde, [OE]: 329-343 1 983 Assyrian Sculpture Londra 1 987 'Was Sennacherib a feminist?' Durand içinde, [OE]: 1 39-1 46 Roth M.T. 1 987 'Age at marriage and the household: a study of Neo-Assyrian and Neo-Babylonian forms' Comparative Studies in Society and History 29: 71 5-747 Russell J. 1 991 Seıınacherib's Palace without a Riva/ at Nineveh Chicago Sachs A.J. 1 953 'The late Neo-Assyrian royal seal type' lraq 1 5: 1 6 7- 1 70 Saggs H.W.F. 1955a/l 955b/1 956/l 958/1 959/1 963/1 965/1 966 'The Nimrud Let­ ters 1 952- Kısım 1-VIII' lraq 1 7: 21 -56, 1 26-1 60; 1 8 : 40-56; 20: 1 82-21 2; 2 1 : 1 5 8-1 79; 25: 70-80; 27: 1 7-32; 28: 1 77-1 91 1 975 'Historical texts and fragments of Sargon il of Assyria: 1. The "As­ sur Charter 'Iraq 37: 1 1 -20 1 984 The Might That Was Assyria Londra Salles J .-F. 1 989 'Les echanges commerciaux dans le golfe arabo-persique dans le courant du l er millfoaire av. J.-C. : reflexions sur Makkan et Meluhha' Fahd T. (ed.) L'Arabie preislamique et son environnement içinde, (Colloque de Strasbourg 1 9 87) Strasbourg: 67-96 Sancisi-Weerdenburg 1 988 [ bölüm 1 3) Schramm W. 1 972 'War Semiramis assyrische Regemin?' Historia 2 1 : 5 1 3-521 1 973 Einleitung in die assyrischen Königsinschriften Cilt 2: 934-722 (HdO) Leiden Seux M.-J. 1 9 80-3 'Königium' RLA 6: 140- 1 73 Starr 1. 1 990 Queries to the Sungod: divination and politics in Sargonid Assyria (SAA 4) Helsinki Steams J.B. 1 961 Reliefs (rom the Palace of Assurnasirpal 11 (AfO Beiheft 1 5 ) Graz Streck M. 1 9 1 6 Assurbanipal Bd. 1 -3 (VAB 7) Leipzig Stronach D. 1 989 'When Assyria fell: new light on the last days of Nineveh' Mar �ipri 2/2: 1 -2 Stronach D. , Lumsden S. 1 992 'UC Berkeley's excavations at Nineveh' BibArch 55: 227-233 Tadmor H. 1 958 'The Campaigns of Sargon i l of Assyria' JCS 1 2 : 22-40; 77- 1 00

---

---

-----

---

---

---

---

-----

---

"

---

---

KAYNAKÇA 485

-- 1975 'Assyria and the West: the ninth century and its aftermath' Goedic­ ke ve Roberts içinde, [OE]: 36-48 --- 1 977 'Observations on Assyrian historiography' Finkelstein Essays için­ de, [OE]: 209-2 1 3 --- 1 9 8 1 'History and ideology i n the Assyrian royal inscriptions' Fales için­ de, 1 98 l b: 1 3-34 --- 1 983 'Autobiographical apology in the royal Assyrian literature' Tadmor ve Weinfeld içinde, [OK]: 36-57 Tadmor H., Millard A.R. 1 973 'Adad-Nirari 111 in Syria' lraq 35: 57-64 Thomas 1992 [bölüm 7] Thomas F. 1 993 'Sargon il, der Sohn Tıglai-pilesers 111' Dietrich M., Loretz O. (Hsg.) Mesopotamia- Ugaritic.a-Biblica: Festschri� für Kurt Bergerhof :z;ur Vol­ lendung seines 70. Lebensjahres am 7. Mai 1 992 içinde, (AOAT) Kevelaer, Neukirchen-Vluyn: 465-470 Thureau-Dangin F. 1 91 2 Uııe relation de la huitieme campagne de Sargon (TCL 3) Paris Thureau-Dangin F., Dunand M. 1 936 Ti/ Barsib Paris Turner G. 1 970 'Teli Nebi Yunus: the ekal ma5arti of Nineveh' lraq 32: 68-85 Ungnad A. 1 938 'Eponymen' RLA 2: 4 1 2-457 (A. Millard 1 994 yeni baskısıyla karşılaştırın) van der Spek R.J. 1 993 'Assyriology and history: a comparative study of war and empire in Assyria, Athens and Roma' Hallo içinde, 1 993 [OE): 262-270 van Dijk J. 1 962 'Die Tontafeln aus dem res-Heiligtum' UVB 1 8 : 43-61 van Driel G. 1 969 The Cult of Assur Leiden -- 1 970 'Land and people in Assyria' BiOr 27: 1 68-175 von Voigtiander 1 963 [bölüm 1 1 ] Wafler M. 1 975 Nicht-Assyrer neuassyrischer Darstellungen (AOAT 26) Kevelaer, Neukirchen-Vluyn Watanabe K. 1 987 Die ade- Vereidigungen anliisslich der Thronfolgeregelung Asarhaddons (BaM Beiheft 3 ) Bertin Waterman L. 1 930-36 Royal Correspondence of the Assyrian Empire (4 Cilt) Ann Arbor, Michigan Weidner E. 1 926 'Die grosse Königsliste aus Assur' A(O 3: 66ff. --- 1932-3 'Assyrische Beschreibungen der Kriegs-Reliefs Assurbanaplis' A{O 8: 1 75-203 Weidner 1 940 J. Friedrich, G.R. Meyer, A. Ungnad, E. Weidner Die Inschri�en vom Teli Hala{: Keilschrifttexte und aramaische Urkunden aus einer assyrischen Pro­ vin:z;hauptstadt (AfO Beiheft 6) Bertin 1 940 Weippert M. 1973-4 'Die Kampfe des assyrischen Königs Assurbanipal gegen die Araber. Redaktionskritische Untersuchung des Berichtes in Prisma N WO 7/1 : 39-85 --- 1 9 8 1 'Assyrische Prophetien der Zeit Asarhaddons und Assurbanipals' Fates içinde, 1 98lb: 71 - 1 1 6 Winter 1 983 [bölüm 8] Wiseman D.J. 1 952 'A new stele o f Assurnasirpal il' lraq 14: 24-44 -- 1 95 8 The Vassal Treaties of Esarhaddon Londra ( lraq 20: 1 - 1 00) Zablocka J. 1 971 Stosunki agrarna w panstwie Sargonidow (Almanca özetiyle) Poznan =

=

486 ESKi ÇAQ'DA YAKINDOÖU

Zawadski S. 1 98 8 The Fail ofAssyria and Median-Babylonian Relations in Light of the Nabopolassar Chronicle Poznan, Delft

Bölüm 1 0 Genel CAH III, bölüm 8 ve 34; Liverani 1 9 8 8 [OC]: 852-864; 871-879; Bottero ve d. 1 967b [OB]: 44-5 1 ; Schmokel 1 96 1 [OA], Kısım 4; Klengel ve d. 1 989 (OC]: 474-82 ve (ayrıntılar aşağıda) Bryce 1 986; Burney ve Lang 1 97 1 , bölüm. 5; Diakonoff 1 984; Frankel 1 979; Haas 1 986b; Hanfman 1 983b; Pedley 1 972; Zimansky 1 985

Başvuru Kitapları Badaljan R.S. ve d. 1 992 'Archaelogical investigarions at Horom in the Shirak Plain of North-Wesr Armenia, 1 990' Iran 30: 3 1 -4 8 1 993 'Preliminary report o n the 1 992 excavations a t Horom, Armenia' Iran 3 1 : 1 -24 Benedict W.C. 1 961 'The Urartian-Assyrian inscriprion of Kelishin' ]AOS 8 1 : 359-385 Boehmer R. 1 973 'Phrygische Prunkgewander des 8 . Jahrhunderts v. Chr.' AA 88: 149- 1 72 Brinkman J.A. 1 989 'The Akkadian words for "lonia" and "lonian"' Daidali­ kon: Studies in honor of Raymond V. Schoder, S.J. içinde, Waucoda, Illinois: 53-71 Brische C., Lejeune M. 1 984 Corpus des inscriptions paleo-phrygiennes 1: Textes; il: Planches Paris Bryce T.R. 1986 The Lycians in Literary and Epigraphic Sources (The Lycians 1 ) Kopenhag Burney C.A. 1 969-70/1 972-6 Heftevan excavations and preliminary reports in Iran 7: 1 77- 1 79; 8: 1 57-1 7 1 ; 1 82-1 8 3; 1 0: 1 27-1 42; 1 69-1 70; 1 1 : 1 53-172; 1 2: 2 1 3-214; 1 3: 1 49-164; 1 4 : 1 5 7- 1 5 8 Burney C.A., Lang M.D. 1971 The Peoples of the Hills Londra Cogan M., Tadmor H. 1 977 'Gyges and Ashurbanipal: a study in literary transmission' Or. 46: 65-85 Diakonoff l.M. 1 963 Urartskie pis'ma i dokumenty Moskova, Leningrad --- 1 9 84 The Prehistory of the Armenian People (çev. ) Delmar, New York Dyson R.H. 1 964 'in the city of the golden bowl' 11/ustrated Landon News ( 1 2 Eylül): 372-374 1 965 [bölüm 1 3] Dyson R.H., Muscarella O. 1 989 'Constructing the chronology and historical implications of Hasanlu iV' Iran 27: 1 -27 Forbes T.B. 1 983 Urartian Architecture (BAR lntemational Series 1 70) Oxford Frankel D. 1 979 The Ancient Kingdom of Urartu Londra Greenewalt C.H., Jr. 1 976 Ritual Dinners in Early Historic Sardis (University of California Classical Studies 17) Berkeley, California

---

--

KAYNAKÇA 487

Haas V. 1 986a 'Die altesten Nachrichten zur Geschichte des armenischen Hoch­ lands' Haas içinde, 1 986b: 21 -30 1 986b Das Reich Urartu: ein altonentalischer Staat im 1. Jahrtausend v. Chr (Xenia: Konstanzer Althistorische Vortriige und Forschungen 1 7) Konstanz Hanfman G.M.A. 1 983a 'Lydian society and culture' Hanfman içinde, 1983b: 67-99 1 983b Sardis {rom Prehistoric to Roman Times: results of the archaeolo­ gical exploration of Sardis 1 958- 1 975 Cambridge, Massachusetts Hartog F. 1 98 8 The Mirror of Herodotus: the representation of the other in the writing of history (çev.; The New Historicism: Studies in Cultural Poetics 5 ) Berkeley, California Işık F. 1987 'Zur Enstehung der phrygischen Felsdenkmiiler' AnSt 37: 1 63- 1 78 Kessler K.-H. 1 986 'Die Beziehungen zwischen Urartu und Mesopotamien' Haas içinde, 1 986b: 59-86 König F.W. 1 965-7 Handbuch der Chaldischen lnscriften (2 Cilt) Graz Kristensen A.K.G. 1 98 8 Who Were the Cimmenans, and Where Did They Come From? Sargon Il, the Cimmerians, and Rusa I (çev.) Kopenhag Kroll S. 1 972 'Excavations at Bestam, Iran, the first Urartian site uncovered in Iran' Archaeology 25 (Ekim): 292-297 1 976 Keramik urartaischer Festungen in Iran Berlin Lanfranchi G.B. 1 983 'Some new texts about a revolt against the Urartian king Rusa I' OA 22: 1 23-35 1 990 I Cimmeri: emergeııza de/le militari iraniche net Vicino Oriente (VIII-VII sec. A C) (History of Ancient Near East/Studies il bis) Padua Lanfranchi, Parpola 1 990 [bölüm 9) Melikishvili G.A. 1971 Die Urartiiische Sprache Münih Merhav R. (ed.) 1 99 1 Urartu: a metalworking centre in the first millenııium BCE Kudüs Ôzgüç T. 1 966 Altıntepe: architectural monuments and wall paintings Ankara 1 967 'Ancient Ararat' Scientific American 1 1 613: 38-46 Pedley J.G. 1 972 Ancient Literary Sources on Sardis (Archaeological Exploration of Sardis) Cambridge, Massachusetts Piotrovsky B. 1 967 Urartu: the kingdom of Van and its art Londra Prag A.J.N.W. 1 989 'Reconstructing King Midas: a first report' AnSt 39: 1 59-165 Porada 1 965 [bölüm 7) Ramage A. 1 9 87 'Lydian Sardis' Guralnick E. (ed.) Sardis: twenty-seven years of discovery içinde, Chicago: 6-15 Rolle R. 1 989 The World of the Scythians (çev.) Londra Salvini M. 1979 'Zu den beschrifteten Tonbullen' Kleiss W. Bestam I: Ausgrabun­ gen in den urarttiischen Anlagen 1 972- 1 975 içinde, (Teheraner Forschungen 4) Berlin: 1 33 - 1 36 --- 1 986 'Tuspa, die Hauptstadt von Urartu' Haas içinde, 1 9 86b: 31-44 Schaus G.P. 1 992 'lmported West Anatolian pottery at Gordion' AnSt 42: 1 5 1 - 1 77 Seidl U. 1 979 'Die Siegelbilder' Kleiss W. Bestam I: Ausgrabungen in den urartaischen Anlagen 1 972- 1 975 içinde, (Teheraner Forschungen 4) Berlin: 1 37-149 Sevin V. 1 991 'The early Iron age in the Elazığ region and the problem of the Muskians' AnSt 4 1 :87-97

---

---

---

---

---

488 ESKi ÇAÖ DA YAKINDOÖU

Thureau-Dangin 1 9 1 2 [bölüm 9) van Loon M. 1 966 Urartian Art: its distinctive traits in the light of new excava­ tions Leiden 1 974 'The Euphrates mentioned by Sarduri il of Urartu' Bittel K. (ed.) Anatolian Studies Presented to Hans Gustav Güterbock on the Occasion of His 65 th Birthday içinde, lstanbul: 1 89-194 Wallace R. 1 988 'WALWE. and .KALI.' ]HS 1 08: 203-207 Wartke R.-B. 1 990 Toprakkale: Untersuchurıgen ı:.u den Metallobiekte11 im Vor­ derasiatischen Museum ı:.u Berfin (Schriften zur Geschichte und Kultur des Alten Orients, Bd. 22) Berlin Wilhelm 1 982 (bölüm 6) Young R.S. 1 981 Three Great Early Tumult (University Museum Monograph 43: the Gordion Excavations Final Reports 1) Philadelphia, Pennsylvania Zimansky P.E. 1 985 Ecology and Empire: the structure of the Urartian state (SAOC 4 1 ) Chicago ---

Bölüm 1 1

Genel CAH III, bölüm 7, 2 1 , 27-28; Oates 1 986 [OGb]: 1 07-135; Bottero ve d. 1 967b [OBJ: 99-1 1 0; Liverani 1 988 [OC), bölüm. 2 1 ; Garelli ve Nikiprowetzky 1 974 [OC], bölüm. 3/2; Klengel ve d. 1 9 8 9 [OC): 388-4 1 3 ve (ayrıntılar aşağıdadır) Brinkman 1968; 1 984a; Frame 1 992; von Voigtiander 1 963; Wiseman 1 956

Başvuru Kitapları Adams 1 9 8 1 [bölüm 1 ) Beaulieu P.-A. 1 987 The Reign of Nabonidus, King of Babylon 556-539 BC (YNER 10) New Haven, Connecticut Berger, P.R. 1 970 'Das Neujahrsfest nach den Königsinschriften des ausgehenden babylonischen Reiches' Finet A. (ed. ) Actes de la X Vlle Rencontre Assyriolo­ gique lnlernationale: Universite Libre de Bruxelles, 30 iuin-4 iuillet, 1 969 içinde, Ham-sur-Heure: 1 55-159 1 973 Die neubabylonische11 Königsinschriften (AOAT 4/1 ) Neukirchen­ Vluyn 1 975 'Der Kyros-Zylinder mit dem Zusatzfragment BiN il Nr. 32 und die akkadischen Personennamen im Danielbuch' ZA 64: 192-234 Black J. 1 98 1 'The New Year ceremonies in ancient Babylon: "taking Bel by the hand" and a cultic picnic' Religion 1 1 : 39-59 Böhl M.T. de Liagre 1 937-8 'De dochter van Koning Nabonidus' ]EOL 5: 357360 Borger 1 956 [bölüm 9) Brinkman J.A. 1 965 'Ur: 721-605' Or. 34: 241 -258 1 968 A History of Postkassite Babylonia (1 1 58-722) (AnOr 43) Roma --- 1 969 'The akitu inscription of Bel-ibni and Nabfı-zera-usabsi' WO 5/1 : 39-50 ---

---

--

KAYNAKÇA

1 979 'Babylonia under the Assyrian Empire 745-c. 627' Larsen içinde, [OE]: 223-250 1 984a Prelude to Empire: Babylonian society and politics, 747-626 BC Philadelphia, Pennsylvania 1984b 'Settlement surveys and documentary evidence: regional variation and secular trend in Mesopotamian demography' ]NES 43: 1 69-1 80 --- 1 986 'The Elamite-Babylonian frontier in the Neo-Elamite period, 750625 BC' Fragmenta Historiae Elamicae: Melanges offerts iı M .]. Steve Paris: 1 99-207 Brinkman J.A., Dalley S. 1 9 8 8 'A royal kudurru from the reign of ASsur-nadin­ sumi' ZA 78: 76-98 Brinkman J.A., Kennedy D.A. 1 983 'Documentary evidence for the economic ba­ se of early Neo-Babylonian society' ]CS 35: 1 -90 --- 1 986 'Supplement to the survey of dated Neo-Babylonian economic texts, 721-626 BC' ]CS 38: 99-106 Carter, Stolper 1 984 [bölüm 7] Cavigneaux A., Ismail B.Kh. 1 990 'Die Stadthalter von Suhu und Mari im 8. Jh. v. Chr. anhand neuer Texte aus den irakischen Grabungen im Staugebiet des Qadissiya-Damms' BaM 20: 321 -456 Charpin D. 1 986 [bölüm 2] Dalley, Postgate 1 9 84 [bölüm 9] Dandamaev M.A. 1982 'The Neo-Babylonian elders' Diakonoff Studies [OEJ: 38-41 1 984 Slavery in Babylonia (gözden geçirilmiş baskı; çev.) De Kalb, Illinois 1 990 [bölüm 1 3 ] Doty L.T. 1 977 Cuneiform Archives {rom Hellenistic Uruk ( Yale, tez) Dupont-Sommer A. 1 948 'Un papyrus arameen d'epoque sai'te decouverte a Saqqara' Semitica 1 : 43-68 D urand J.-M. 1 979 'Les "slave documents" de Merodach Baladan' JA 267: 245-260 Edel E. 1 978 [bölüm 12] Eph'al I. 1 98 3 'On warfare and military control in the ancient Near Eastern em­ pires: a research outline' Tadmor ve Weinfeld içinde, [OK]: 8 8 -1 06 Frame G. 1 984 'The "First Families" of Borsippa during the early Neo-Babylonian period' ]CS 36: 67-80 -- 1 992 Babylonia 689-627 BC: a political history Leiden Gadd C.J. 1 958 'The Harran inscriptions of Nabonidus' AnSt 8: 35-92 Gaiter H. 1 984 'Die Zerstörung Babylons d urch Sanherib' StOr 55: 1 6 1-1 73 Garelli P. n.d. 'Les sujets du roi d' Assyrie' Finet A. (ed. ) La voix de l'opposition en Mesopotamie içinde, Brüksel: 1 8 9-2 1 3 Gasche H. ve d. 1 987 'Habi aş-Şahr 1 983-85: Nebuchadnezzar II's cross-country wall north of Sippar' NAPR 1 : 3-46 1 989 'Habi aş-Şahr, nouvelles fouilles. L'ouvrage defensif de Nabuchodo­ nosor au nord de Sippar' NAPR 2: 23-70 George A. 1 992 Babylonian Topographical Texts (OLA 40) Leuven 1 993 'Babylon revisited: archaeology and philology in harness' Antiquity 67: 734-746 Gerardi 1 987 [bölüm 9] Gibson 1 971 -82 [bölüm 8] ---

---

---

---

--

---

---

489

490 ESKi ÇAO-oA YAKINoOOU

Graham J.N. 1 9 84 'Vineyards and plowmen: 2 Kings 25: 1 2 and Jeremiah 52:16' BibArch 47: 55-58 Grayson 1 975 [bölüm 7] Helm 1 980 [bölüm 8] Ismail, Roaf, Black 1 983 [bölüm 9) Joannes F. 1 980 'Ka§faia, fille de Nabuchodonosor Il' RA 74: 1 83-4 1 982 'La location de Surru a l'epoque nfo-babylonienne' Semitica 32: 35-42 1 987 'Un cas de remarriage d'epoque nfo-babylonienne' Durand içinde, [OE] : 9 1 -96 --- 1 989 Archives de Borsippa: la (amille Ea-iluta-bani Cenevre Killick R. 1 984 'Northern Akkad Project: excavations at Habi aş-Şahr' lraq 46: 1 25-1 30 King L.W. 1 9 1 2 Babylonian Boundary Stones and Memorial Tablets in the Bri­ tish Museum Londra Koldewey R. 1 9 1 3 Das wiedererstehende Babylon Leipzig Kuhrt A. 1 987 'Usurpation, conquest and ceremonial: from Babylon to Persia' Cannadine D., Price S. (eds) Rituals of Royalty: power and ceremonial in tra­ ditional societies içinde, (eski ve yeni baskılar) Cambridge: 20-55 --- 1988 'The Achaemenid empire: a Babylonian perspective' PCPS 214 (be­ linilmemiş) 34: 60-76 1 990a 'Alexander and Babylon' AchHist içinde, 5: 1 2 1 - 1 30 -- 1990b 'Nabonidus and the Babylonian priesthood' Beard M., North J. (editörler) Pagan Priests içinde, Londra : 1 1 9-155 Kümmel H.M. 1 979 Familie, Beru( und Amt im spiitbabylonischen Uruk: proso­ pographische Untersuchungen ı;u Beru(sgruppen des 6. Jahrhunderts v. Chr. in Uruk (ADOG 20) Berlin Lambert W.G. 1 960 (bölüm 7) --- 1 968-9 'A new source for the reign of Nabonidus' A(O 22: 1-8 Landsberger 1 965 [bölüm 9) Landsberger B., Bauer T. 1 927 'Zu neuveröffentlichten Geschichtsquellen aus der Zeit von Asarhaddon bis Nabonid' ZA 37: 6 1 -98; 21 5-222 Landsberger, Parpola, Tadmor 1 989 (bölüm 9) Langdon S.H. 1 9 1 2 Die neubabylonischen Königsinschri(ten (VAB 4) Leipzig Leemans W. 1 944-8 'Marduk-apal-iddina il, zijn tijd en zijn geslacht' JEOL 3/910: 432-455 1 946 'Kidinnu: un symbole de droit divin babylonien' David M., van Gro­ ningen B.A., Meijers E.M. (editörler) Symbolae ad ]us et Historiam Antiquita­ tis Pertinences Julio Christiana van Oven dedicatae içinde, Leiden: 36-61 Levine L.D. 1 982 'Sennacherib's southern front: 704-689 BC' JCS 34: 28-58 Luckenbill 1 924 [bölüm 9) McEwan G.J.P. 1 982 The Late Babylonian Tablets in the Royal Ontario Muse­ um (Royal Ontario Museum Cuneiform Texts 2) Toronto MacGinnis J.D. 1 99 1 Letter Orders (rom Sippar and the Admiııistration of the Ebabbara in the Late Babylonian Period (Cambridge, tez; yay. Poznan 1 995) Miroschedji 1 985 [hölüm 1 3) --- 1 990 'La fin de !'Elam: essai d'analyse et d'interpretation' lrAııt 25: 47-96 Oelsner J. 1 976 'Erwagungen zum Gesellschaftsaufbau Babyloniens von der neu---

---

--

--

KAYNAKÇA

babylonischen bis zur achamenidischen Zeit (7.-4. Jh. v.u.Z.)' A OF 4: 1 3 1 -149 1981 'Gesellschaft und Wirtschaft des seleukidischen Babyloniens: einige Beobachtungen in den Keilschrifttexten aus Uruk' Klio 63: 39-44 1986 Materialien zur babylonischen Gesellschaft und Kultur in hel/enis­ tischer Zeit Buda peşte Oppenheim 1 955 [bölüm 9] --- 1 967 'An essay on overland trade in the first millennium BC' ]CS 2 1 : 236-254 Parpola 1 970/1983 [bölüm 9] 1 972 [bölüm 9] Pinches T.G. 1 9 1 7 'From world-dominion to subjection: the story of the fail of Nineveh and Babylon' JTVI 49: 1 07ff. Porter 1 987 [bölüm 9] Powell M.A. 1 985 [bölüm 1 ] Reiner E, 1 982 'The Babylonian Fürstenspiegel in practice' Diakonoff Studies içinde, [OE]: 320-326 Rollinger R. 1 993 Herodots Babylonischer Logos: eine kritische Untersuchung der Glaubwürdigkeitsdiskussion ( lnnsbrucker Beitrage zur Kulturwissens­ chaft, Sonderheft 84) lnnsbruck Roth 1 987 [bölüm 9] --- 1 98 8 'Women in transition and the bit m.flr bani' RA 82: 1 3 1 -1 3 8 1 989 Babylonian Marriage Agreements, 7th to Jrd Centuries B C (AOAT 222) Kevelaer, Neukirchen-Vluyn Sack R. 1 972 Amel-Marduk .562-560 BC: a study based on cuneiform. Old Tes­ tament, Greek, Latin and rabbinical sources (AOAT 4) Kevelaer, Neukirchen­ Vluyn 1 992 Images of Nebuchadnezzar: the emergence of a legend Selinsgrove, Pennsylvania Saggs H.W.F. 1 955 'The Nimrud Letters 1 952-1: the Ukin-zer rebellion and rela­ ted texts' lraq 1 7: 2 1 -50 Salles J.-F. 1 987 'The Arab-Persian Gulf under the Seleucids' Kuhrt A., Sherwin­ White S. (editörler) 1 987 Hellenism in the East: the interaction of Greek and non-Greek civilizations (rom Syria to Central Asia afrer Alexander içinde, Londra : 75-109 San Nicol6 M. 1 94 1 Beitrdge zu einer Prosopographie neubabylonischer Beam­ ten der Zivil- und Tempelverwaltung (SBAW 1 1 .2) Münih Shift L.B. 1 987 The Nur-Sin Archive: private entrepreneurship in Babylon (603507 BC) (Univ. of Pennsylvania, tez) Streck 1 91 6 [bölüm 9] Tadmor H. 1 958 'The "Sin of Sargon"' ( İ ngilizce özetiyle birlikte İ branice) El 5: 1 50-163; 93• Unger E. 1931/1 970 Babylon die heilige Stadt nach der Beschreibung der Baby­ lonier Bedin (yeniden basım 1 970) Ungnad A. 1 94 1 -4 'Das Haus Egibi' A(O 1 4 : 57-64 van der Spek R.J. 1 987 'The Babylonian city' Kuhrt A., Sherwin-White S. (editör­ ler) 1 987 Hel/enism in the East: the interaction of Greek and non-Greek civili­ zatirıns (rom Syria to Central Asia afrer Alexander içinde, Londra : 57-74

---

---

--

---

---

491

492 ESKi ÇAQ'DA YAKINDOOU

Vleeming S.P., Weselius J.W. 1 985 Studies in Papyrus Amherst 63: essays on the Aramaic texts in Aramaiddemotic Papyrus Amherst 63 Cilt 1, Amsterdam von Voigtlander E.N. 1 963 A Survey of Neobabylonian History (Univ. of Michi­ gan, tez) Weidner E. 1 939 'Jojachin, König von Juda, in babylonischen Keilschrifttexten' Melanges syriens offerts a Monsieur Rene Dussaud Paris, il: 923-935 1 954-6 'Hochverrat gegen Nebuchadnezar il' AfO 1 7: 1 -9 Weingort S. 1 939 Das Haus Egibi in neubahylonischen Rechtsurkunden ( Berlin, tez) Weisberg D. 1 974 'Royal women of the Neo-Babylonian period' Garelli içinde, [OE]: 447-454 Wilhelm G. 1 973 'La premiere tablette cuneiforme trouvee a Tyr' Bul/etin du Musee de Beyrouth 26: 35-39 Wiseman D.J. 1 956 Chronicles of Chaldaean Kings Londra 1 985 Nebuchadnezuır and Babylon (Schweich Lectures 1 983) Oxford Wunsch C. 1 993 Die Urkunden des babylonischen Geschiiftsmannes Iddin-Marduk: zum Hande/ mit Naturalien im 6. ]ahrhundert v. Chr. (Cuneiform Mo­ nographs 3a ve 3b) Groningen Zadok R. 1 976 'On the connections between Iran and Babylon in the sixth cen­ tury BC' Iran 1 4: 67-77 Zawadski 1 988 [bölüm 9] ---

--

Bölüm 1 2

Genel Trigger ve d. 1 983 [OD]: 232-278 ve bölüm. 4; Bottı�ro ve d. 1 967b [OB], bölüm 5 ve 6; CAH 11111, bölüm 1 3; CAH 11112, bölüm. 35; Drioton ve Vandier 1 9 84 [OD], bölüm 1 2- 1 3; Grimal 1 992[0D], bölüm 1 3-14 v e (ayrıntılar aşağıdadır) Kienitz 1 953; Kitchen 1 986; Leahy 1 990; Redford 1 992 [bölüm 3], kısım 4; Yo­ yotte ve d. 1 990 Başvuru Kitapları Austin M. M. 1 970 Greece and Egypt in the Archaic Age (PCPS Suppl. 2) Cam­ bridge Blackman A.M. 1 94 1 'The Stela of Shoshenk, great chieftain of the MSıvs.. JEA 27: 83-95 Boardman J. 1980 The Greeks Overseas (gözden geçirilmiş baskı) Londra Borger 1 956 [bölüm 9) Bothmer B. V. 1 960 Egyptian Sculpture of the Late Period, 700 BC-100 AD Brooklyn, New York Caminos R.A. 1 95 8 The Chronicle of Prince Osorkon Roma -- 1 964 'The Nitokris adoption stele' ]EA 50: 71-101 Coulson W.D.E., Leonard Jr. A. 1 9 8 1 Cities of the Delta, Part l: Naukratis. Pre­ liminary Report on the 1 9 77-78 and 1 980 Seasons (ARCE Repom 4) Mali­ bu, California

KAYNAKÇA

Cruz-Urribc E. 1 9 8 8 Hibis Temple Proiect 1: Translations, Commentary, Discussions and Sign List San Antonio, Teksas de Meulenaere 1 968 'La famille du roi Amasis' fEA 54: 1 83-1 87 Edel E. 1 978 'Amasis und Nebukadnezar il' GM 29: 1 3-20 Graefe E. 1981 Untersuchungen :ı;ur Verwaltung und Geschichte der Institution der Gottesgemahlin des Amun vom Beginn des Neuen Reiches bis :ı;ur Spat:ı;eit (2 Cilt) Wiesbaden Griffith F. LI. 1 909 Catalogue of the Demotic Papyri in the John Rylands Lib­ rary Manchester Manchester Kemp B. 1 977 'The palace of Apries at Memphis' MDAIK 33: 1 0 1 - 1 08 Kienitz F.K. 1 953 Die politische Geschichte A.gyptens vom 7. bis zum 4. ]ahrhun­ dert vor der Zeitwende Berlin Kitchen K. 1 986 The Third lntermediate Period in Egypt (gözden geçirilmiş 2. baskı) Warminster Leahy A. 1 988 'The earliest dated monument of Amasis and the end of the reign of Apries' JEA 74: 1 83-200 (ed.) 1990 Libya and Egypt: c. 1 3 00-750 BC Londra Lloyd A.B. 1 975-88 Herodotus H (3 Cilt) Leiden 1 982 [bölüm 1 3 ] 1 988 [bölüm 1 3 ] Mariette A . 1 882 Le Serapeum de Memphis Paris Masson O. 1 978 Canan Inscriptions (rom North Saqqara and Buhen (EES Texts from Excavations: Fifth Memoir) Londra Menu B. 1 988 'Les actes de vente en Egypte ancienne particulierement sous les rois kouchites et sa"ıtes' JEA 74: 165-1 82 Murray O. 1970 'Hecataeus of Abdera and pharaonic kingship' JEA 56: 1 4 1 - 1 71 Na'aman 1 991 [bölüm 8] Ono E. 1 954 Die biographischen lnschriften der agyptischen Spat:ı;eit ( Probleme der Agyptologie 2) Leiden Petrie W.M.F. 1 886 Naukratis I (1 884 5) Londra Petrie W.M.F., Walker J.H. 1 909a Memphis I Londra 1 909b The Palace of Apnes (Memphis Il) Londra Porten 1 968 [bölüm 1 3] Priese K.-H. 1 978 'The kingdom of Kush: the Napatan period' Africa in Antiqu­ ity [OGg]: 74-88 Redford 1 992 [bölüm 3] Rouge J. 1 98 8 'La navigation en Mer Erythree dans l'antiquite' Salles J.-F. (ed.) L'Arabie et ses mers bordieres 1: itineraires et voisinages içinde, (TMO 1 6 ) Lyon Russman E.R. 1 974 The Representation of the King in the 25th Dynasty Brüksel Smith H.S. 1 974 A Visit to Ancient Egypt: life at Memphis and Saqqara c. 50030 BC Warminster -- 1 992 'The death and life of ehe mother of Apis' Lloyd A.B. (ed.) Studies in Pharaonic Religion and Society in Honour of]. Gwyn Griffiths içinde, Londra: 201 -225 Spiegelberg W. 1 9 1 4 Die sogenannte demotische Chronik des Papyrus 2 1 5 der Bibliotheque Nationale :ı;u Paris (Demotische Studien 7) Leipzig Streck 1 9 1 6 [bölüm 9] --

---

-

--

493

494 ESKi ÇAı:ı OA YAKINDOOU

Tait J. 1 992 'Demotic literature and Egyptian society' Johnson J.H. (ed.) Life in a Multi-cultural Society: Egypt {rom Cambyses to Constantine and Beyond içinde, (SAOC 5 1 ) Chicago: 303-3 1 0 Tanis 1 987 [bölüm 4 ) Thompson D.J. 1 988 Memphis under the Ptolemies Princeton, New Jersey Trigger 1 976 [bölüm 3) Vercoutter ]. 1 962 Textes biographiques du Serapeum de Memphis Paris Wallinga 1 987 [bölüm 1 3) 1 99 1 'Polycrates and Egypt: the testimony of the samaina' AchHist 6: 1 79-197 Wessetzky W. 1 963 'Die Familiengeschichte des Peteese als historische Quelle für die Innenpolitik Psametiks I' ZAS 88: 69-73 Yoyotte ]. 1 960 'Nechao il' SDB 6: 363-393 1 96 1 'Les principautes du Delta au temps de l'anarchie libyenne' Melan­ ges Maspero 114 Kahire: 1 2 1-1 8 1 --- 1 972 'Les adoratrices de l a troisieme periode intermediaire' BSFE 57: 19-30 Yoyotte ]. ve d. 1 990 L'Egypte des millenaires obscurs Paris --

---

Bölüm 1 3

Genel CAH iV, kısım 1 ve il; V; VI ve (ayrıntıları aşağıdadır) AchHist 1 - 8 (ayrıntılar için bkz kısaltmalar); Bengtson 1 968; Briant 1 9 92a; ba­ sımda; Briant ve Herrenschmidt 1 989; Bum 1 984; Cambridge History of Iran il; Cambridge History of ]udaism I; Cook 1 98 3; Dandamaev 1 990; Dandamaev ve Lukonin 1 98 9; Frye 1 984; Sancisi-Weerdenburg 1 982; Transeuphratene; Walser 1 972; Walser 1 984; Wiesehöfer 1 994; Yamauchi 1 990

Başvuru Kitapları Amiet P. 1 992 'Sur l'histoire elamite' IrAnt 27: 75-94 Avigad N. 1 976 Bullae and Seals {rom a Post-Exilic ]udaean Archive (Qedem 4) Kudüs Badian E. 1 987 The peace of Callias' ]HS 1 07: 1 -39 Balcer J. 1 987 Herodotus and Bisitun (Historia Einzelschriften 49) Wiesbaden Bengtson H. (ed.) 1 968 Greeks and Persians (çev.) Londra Betlyon J.W. 1 980 The Coinage and Mints of Phoenicia: the pre-Alexand�ine pe­ riod (Harvard Semitic Monographs 26) Chico, California Bickerman E.J. 1 967 Four Strange Books of the Bible New York Bickerman E.J., Tadmor H. 1 978 'Darius 1, pseudo-Smerdis, and the magi' Athe­ naeum 5 6 : 239-261 Boffo L. 1 978 'La lettera di Dario 1 a Gadata: i privilegi del tempio di Apollo a Magnesia sul Meandro' Bulletino dell'Istituto di Diritto Romano 'Vittorio Scialoja' 8 1 : 267-303 Bothmer 1 960 [bölüm 1 2)

KAYNAKÇA

Boucharlat R. 1 990 'Suse et la Susiane a l'epoque achemenide: donnees archeolo­ giques' AchHist 4: 1 49-1 75 Boyce M. 1 975- A History of Zoroastrianism Cilt 1 - (HdO) Leiden (ed. ve çev. ) 1 984 Zoroastrianism (Texts and Sources for the Study of Re­ ligion) Manchester Brandenstein W. , Mayrhofer M. 1 964 Handbuch des Altpersischen Wiesbaden Bresciani E., Kamil M. 1 966 Le Lettere A ramaiche di Hermopoli {Atti della Ac­ cademia Nazionale dei Lincei Memorie, ser. VIII. 1 2.5) Roma Briant P. 1 982a Etats et pasteurs au Moyen-Orient ancien (Coll. Production Pas­ toral et Societe) Cambridge 1 982b Rois, tributs et paysans: etudes sur les formations tributaires au Moyen-Orient ancien Paris 1 9 84a L'Asie Centrale et les royaumes proche-orientaux du premier millenaire Paris 1 984h 'La Perse avant l'empire (Un etat de la question)' lrAnt 1 9: 71-1 1 8 1 985 'Dons d e terres et de villes: l'Asie Mineure dans l e contexte achemenide' REA 8711-2: 53-71 1 986 'Polythfome et empire unitaire ( Remarques sur la politique religi­ euse des Achemenides)' Les Graııdes Figures Religieuses: fonctionnement pratique et symbolique dans l'antiquite {Besançon 25-26 Nisan 1 984) (Cen­ tre de Recherches d'Histoire Ancienne, Cilt 68) Paris: 425-443 --- 1 987 'Pouvoir central et polycentrisme culturel dans l'empire achemfoi­ de: quelques reflexions et suggestions' AchHist 1 : 1 -3 1 1 988 'Ethno-classe dominante e t populations soumises dans l'empire achemfoide: le cas d'Egypte' AchHist 3: 1 37-1 73 1 990 'Herodote et la societe perse' Herodote et les peuples non-grecs (En­ tretiens sur l'Antiquite Classique 35) Vandoeuvres-Cenevre: 69-1 04 1 991 'Le roi est mort: vive le roi! Remarques sur les rites et rituels de suc­ cession chez les achemenides' Kellens J. (ed.) La Religion lranienne iı l'Epo­ que Achemenide içinde, ( lrAnt Suppl. 5 ) Gent: 2-1 1 --- 1 992a Darius, /es perses et l'empire Paris --- 1 992b 'La date des revoltes babyloniennes conıre Xerxes' Stlr 2 1 : 7-20 1 994a Alexandre le Grand (4. baskı; Que sais-je?) Paris 1 994b 'L'eau du grand roi' Milano L. (ed.) Drinking in A ncienı Societies: History and Culıure of Drinks in the Ancient Near East içinde, (History of the Ancienı Near East/Studies Vl) Padua: 45-65 --- basımda De Cyrus iı Alexandre: histoire de l'empire achemenide (AchHist 9 & 1 0) Leiden Briant P., Herrenschmidt C. (editörler) 1 989 Le tribut dans l'empire achemenide (Travaux de l'Institut d'Etudes lraniennes de l'Universite de la Sorbonne Nou­ velle 1 3 ) Paris Brosius M. baskıda Royal and Non-royal Women in Achaemenid Persia (55933 1 BC) (Oxford Classical Monographs) Oxford Brown S.C. 1 986 'Media and secondary state formation in the Neo-Assyrian Zagros: an anthropological approach to an Assyriological problem' JCS 38: 107- 1 1 9 1 9 8 8 'The Medikos Logos of Herodotus and the evolution o f the Medi­ an state' AchHist 3: 71-86

---

---

---

---

---

---

---

---

---

-----

---

495

496 ESKi ÇAÖ DA YAKINDOOU

Bum A. R. 1 984 Persia and the Greeks: the defence of the West, c. 546-478 BC (D.M. Lewis'in notuyla birlikte 2. baskı) Londra Calmeyer P. 1 979 'Tortuna-Tyche-Khvarnah' .fahrbuch des Deutschen Archaolo­ gischen lnstituts 94: 347-365 1987 'Greek historiography and Achaemenid reliefs' AchHist 1: 1 1 -26 --- 1 992 'Zwei mit historischen Szenen bemalte Batken der Achaimenidenzeit' Münchener ]ahrbuch der Bildenden Kunst 43: 7- 1 8 Gımbridge History of Iran il: The Median and Achaemenian Periods Cambridge 1 985 Gımbridge History of Judaism 1: Introduction; The Persian Period Cambridge 1 984 Cameron G.G. 1 948 The Persepolis Treasury Tablets (OIP 65) Chicago Cardascia G. 1 952 Les Archives des Murasu: une famille d 'hommes d 'affaires babyloniennes a l'epoque perse (455-403 av. j.-C.) Paris Cargill J. 1 977 'The Nabonidus chronicle and the fail of Lydia: consensus with feet of clay' AJAH 2: 97-1 1 6 Caner E . 1 994 'Bridging the gap between the Elamites and Persians in sourhwestern Khuzistan' AchHist 8: 65-95 Caner, Stolper 1 984 [bölüm 7] Cook J.M. 1 983 The Persian Empire Londra Cowley A.E. 1 923 Aramaic Papyri of the Fifth Century BC Oxford Cross P.M. 1963 'The discovery of the Samaria papyri' BihArch 26: 1 1 0- 1 24 Cruz-Urribe E. 1 980 'On the existence of Psammetichus iV Serapis 5/2: 35-39 1 988 [bölüm 12] Dalton O.M. 1 964 The Treasure ofthe Oxus with Other Examples of Early Ori­ ental Metal-work (2. baskı) Londra Dandamaev M. 1 975 'Forced labour in the palace economy in Achaemenid Iran' A OF 2: 71 -78 --- 1 976 Persien unter den ersten A chameniden (6. ]ahrhundert v. Chr.) (çev.; Beitriige zur lranistik 8) Wiesbaden --- 1 990 Political History of the Achaemenids (çev. ) Leiden Dandamaev M., Lukonin V. 1 989 Economic and Social History of Ancient Iran (çev. ) Cambridge Davesnes A., Lemaire A., Lozachmeur H. 1 987 'Le site archfologique de Mey­ dancıkkale (Turquie): du royaume Pirindu a la garnison ptolema"ique' CRA­ IBL: 365-377 Descat R. 1 985 'Mnesimachos, Herodote et le systeme tributaire achemenide' REA 87: 97- 1 1 2 1989 'Notes sur l a politique tributaire d e Darius Ier' Briant v e Herrensch­ midt içinde, 1 9 89: 77-93 Drews R. 1 973 Greek Accounts of Near Eastern History Cambridge, Massachu­ setts Driver G.R. 1 95 7/1 965 Aramaic Documents of the Fifth Century BC (kısaltılmış ve gözden geçirilmiş baskı) Oxford Dyson R.H. 1 965 'Problems of proto-historic Iran as seen from Hasanlu' ]NES 24: 1 93-217 Ebeling E. 1 952 'Die Rüstung eines babylonischen Panzerreiters nach einem Ver­ trag aus der Zeit Dareios il' ZA 50 (n.f. 1 6): 203-2 1 4 Frye R.N. 1 984 The

---

'

--

---

KAYNAKÇA 497

History of A ncient Iran (Handbuch der Altertumswissenschaft III.7) Münih Genito B. 1 986 'The Medes: a reassessment of the archaeological evidence' East and West 36: 1 1 -81 Gharib B. 1 968 'A newly found inscription of Xerxes' lrAnt 8: 54-69 Grabbe L. 1 992 Judaism from Cyrus to Hadrian Cilt 1: The Persian and Greek Periods Minneapolis, Minnesota 1 994 'Whar was Ezra's mission?' Eskenazi T.C., Richards K.H. (editör­ ler) Second Temple Studies 1 : Temple Community in the Persian Period için­ de, (JSOT Supplementary Series 1 73 ) Sheffield: 286-299 Graf D.F. 1 985 'Greek tyrants and Achaemenid politics' Eadie J.W., Ober J. (edi­ törler) The Craft of the Ancient Historian: essays in honor of Chester G. Starr içinde, Lanham, Maryland: 79-1 23 1 994 'The Persian royal road systern' AchHist 8: 167- 1 8 9 Grayson 1 975 [bölüm 7) Greenfield J., Porten B. 1 9 82 The Bisitun lnscription of Darius the Great, Ara­ maic version (Corpus lnscriptionum Iranicarurn kısım 1: Inscriptions of An­ cient Iran, Cilt V: The Aramaic Versions of the Achaemenian lnscriptions, Texts 1) Londra Grelot P. 1 972 Documents Arameens d'Egypte (LAPO 5 ) Paris Gropp D.M. 1 986 The Samaria Papyri from Wadi ed-Daliyeh (Harvard, tez) Haerinck E. 1 973 'Le palais achcmenide de Babylone' IrAnt 1 0: 1 08-132 Hail E. 1 989 lııventing the Barbarian: Greek self-definition through tragedy (Ox­ ford Classical Monographs) Oxford --- 1 993 'Asia unmanned: images of victory in classical Athens' Rich J., Ship­ ley G. (editörler) War and Society in the Greek World içinde, Londra: 1 081 33 Hallock R.T. 1 969 The Persepolis Fortification Tablets (OIP 92) Chicago 1 971 The Evidence of the Persepolis Tablets (being one chapter of CHI il) Cambridge --- 1 977 'The use of seals on the Persepolis Fortification Tablets' Gibson McG., Biggs R.D. (editörler) Seals and Sealing in the Ancient Near East için­ de, (Bibliotheca Mesopotamica 6), Malibu, California: 127- 1 3 3 1 978 'Selected Fortification texts' CDAFI 8: 1 09-136 Helms S.W. 1 982 'Excavations at the "the city and the famous fortress of Kan­ dahar'" Afghan Studies 3/4: 1 -24 Herr L.G. 1 992 'Two stamped jar impressions from the Persian province of Arn­ mon from Teli el-'Umeiri' Annals of the Department of A ntiquities, fardan 36: 1 63-166 Herrenschmidt C. 1 977 'Les creations d'Ahuramazda' Stlr 6: 1 7-58 1 990 'Nugae Antico-Persianae' A chHist 4: 37-61 Hinz W. 1 971 'Achiimenidische Hofverwaltung' ZA 6 1 : 260-31 1 Hoglund K.G. 1 992 A chaemenid lmperial A dministration in Syria-Palestine and the Missions of Ezra and Nehemiah (Society of Biblical Literature Dissertati­ on Series 125) Atlanta, Georgia Hornblower S. 1 982 Mausolus Oxford Jacobs B. 1 987 Griechische und persische Elements in der Grabkunst Lykiens z. Zt. der Achiimenidenherrschaft (Studies in Mediterranean Archaeology 78) Jonsered ---

---

---

---

---

498 ESKi ÇA� DA VAKINDOÖU

Kaptan-Bayburtluoğlu D. 1 990 'A group of seal impressions on the bullae from Ergili/Daskyleion' EpAn 16: 15-26 Kent R. 1 953 Old Persian. Grammar, Texts, Lexicon New Haven, Connecticut Kuhrt A. 1 983 'The Cyrus Cylinder and Achaemenid imperial policy' ]SOT 25: 83-97 1 988 'Earth and water' AchHist 3: 87-99 1 990a [bölüm 1 1 ] -- 1 990b [bölüm 1 1 ] Kuhrt A., Sherwin-White S. 1 987 'Xerxes' destruction of Babylonian temples' A chHist 2: 69-78 Lewis D.M. 1 977 Sparta and Persia (Cincinnati Classical Studies, belirtilmemiş 1 ) Leiden 1 990 'The Persepolis Forti fication texts' AchHist 4: 1 -6 Lloyd A.B. 1 982 'The inscription of Udjahorresnet: a collaborator's testament' ]EA 68: 1 66-1 80 1 98 8 'Herodotus on Cambyses: some thoughts on recent work' AchHist 3: 55-66 Machinist P., Tadmor H. 1 993 'Heavenly wisdom' Hallo içinde, 1 993 [OE]: 1 461 52 Malandra W.W. 1983 An lntroduction to Ancient Jranian Religioıı: readiııgs (rom the Avesta and the Achaemenid inscriptioııs Minneapolis, Minnesota Metzger H., Dupont-SommerA., Laroche E., Mayrhofer M. 1 979 Fouilles de Xanthos: Cilt VI: La stele trilingue du Letôon (lnstitut Français d'Etudes Anatoliennes) Paris Mierse W.E. 1 983 'The Persian period' Hanfman içinde, 1 983b [bölüm 10]: 1001 08 Miroschedji P. de 1 985 'La fin du royaume d'Anshan et de Suse et la naissance de l'empire perse' ZA 75: 265-306 Momigliano A.D. 1 977 'Eastern elements in postexilic Jewish and Greek historiog­ raphy' Essays in Ancient and Modern Historiography içinde, Oxford: 25-35 Moorey P.R.S. 1 975 'lranian troops at Deve Höyük in the early 5th century BC' Levant 7: 108-1 1 7 --- 1 980 Cemeteries of the lst millennium B C a t Deve Höyük near Carche­ mish, salvaged by T.E. Lawrence and C.L. Woolley in 1 9 1 3 (BAR Monog­ raphs 87) Oxford Morkot R. 1 991 'Nubia and Achaemenid Persia: sources and problems' AchHist 6: 321 -336 Muscarella O. 1 987 'Median art and medizing scholarship' JNES 46: 1 09-127 Nolle M. 1 992 Denkmaler vom Satrapensitz Daskyleion (Die Daskyleionstele): Studien zur graeco-persischen Kunst (Antike in der Moderne) Berlin Nylander C. 1 970 lonians at Pasargadae: studies in Old Persian architecture Uppsala Petit T. 1 990 Satrapes et satrapies dans /'empire achemenide de Cyrus le Grand a Xerxes fer (Bibliothcque de la Faculte de Philosophie et Lettres de l'Univer­ site de Licge, fasikül 254) Paris Petschow H. 1 98 8 'Das Unterkönigtum Camhyses, 'König von Babylon"' RA 82: 781 -82 --

--

---

---

KAYNAKÇA 499

Pitschikijan I.R. 1992 Oxos-Schatx und Oxos- Tempel: Achi:imenidische Kunst in Mittelasien (Antike in der Moderne) Berlin Porten B. 1968 Archives {rom Elephantine: the life of an ancient ]ewish military colony Berkeley, California Posener G. 1 936 La Premiere Domination l'erse en Egypte: recueil d'inscriptions hieroglyphiques Kahire Rolle R. 1 98 9 [bölüm 1 0] Root M.C. 1 979 The Kiııg and Kingship in Achaemenid Art: essays on the cre­ ation of an iconography of empire (Acta lranica 3/9) Leiden 1 991 'From the heart: powerful Persianisms in the art of the western em­ pire' AchHist 6: 1 -29 Sachs A.J., Hunger H. 1 98 8 Astronomical Diaries and Related Texts {rom Baby­ lonia Cilt 1: Diaries (rom 652 BC to 262 BC ( Ô sterreichische Akademie der Wissenschaften, Phil.-hist. Ki., Denkschr., 1 95. Bd. ) Viyana Said E. 1 978 Orientalism New York Salles j.-F. 1 9 8 8 'La circumnavigation de l' Arabie dans l'antiquite classique' Sal­ les, J.F. (editor) I:Arabie et ses mers bordieres 1 : ltineraires et voisinages için­ de, (TMO 1 6 ) Lyon 1 990 'Les Achemenides dans le golfe arabo-persique' AchHist 4: 1 1 1 - 1 30 1 991 ! bölüm 8 ] -- 1 994 [bölüm 8 ] Sancisi-Weerdenburg H . 1 980 Yauna en Persai: Gneken en Perzen i n een ander perspectief (Univ. of Leiden, tez) 1 982 Geschiedenis van het Perzische Rijk Huizen 1 983a 'Exit Atossa: images of women in Greek historiography on Persia' Cameron ve Kuhrt içinde, [OE]: 20-33 1983b 'Zendan and Ka'bah' Koch H., Mackenzie D.N. (Hsg.) Kunst, Kultur und Geschichte der Achameııideıızeit içinde, (AMI Erganzungsband 1 0) Berlin: 8 8-92 --- 1 987a 'Decadence in the empire or decadence in the sources' From source to synthesis: Ctesias' AchHist 1 : 33-45 --- 1987b 'The fifth oriental monarchy and hellenocentrism' AchHist 1: 1 1 7-1 31 1 98 8 'Was there ever a Median empire?' A chHist 3: 1 97-21 2 1 989 'Gifts i n the Persian empire' Briant ve Herrenschmidt içinde, 1 989: 1 29-146 1 990 'The quest for an elusive empire' A chHist 4: 263-274 1 993 'Political concepts in Old Persian royal inscriptions? Raaflaub K. (Hsg.) Anfi:inge politischen Denkens in der Antike içinde, (Schriften des His­ torischen Kollegs Kolloquien 24) Oldenburg --- 1 994 'The orality of Herodotus' Medikos Logos' A chHist 8: 39-55 Schlumberger D. ve d. 1 958 'Une bilingue greco-arameenne d'Asokı' ]A 246: 1-48 Schmidt E.F. 1 953-7 Persepolis (2 Cilt) Chicago Segal J.B. 1 9 8 3 Aramaic Texts {rom North Saqqara with Some Fragments in Phoenician (EES Texts from Excavations: 6. Memoir) Londra Seidl U. 1 976 'Ein Relief Dareios' !. in Babylon' AMI 9: 1 25-130 Sekunda N., Chew S. 1 992 The Persian Army 560-330 BC (Osprey Military Eli­ te Series 42) Londra ---

---

--

---

---

---

---

---

-----

500 ESKi ÇA0'DA YAKINDOOU

Shahbazi A.S. 1 980 'An Achaemenid symbol II: farnah (gödgiven) fortune "symbolized"' AMI 1 3 : 1 1 9-147 Sherwin-White S., Kuhrt A. 1 993 From Samarkhand to Sardis: a new approach to the Seleucid empire Londra Sims-Williams N. 1 98 1 'The final paragraph of the tomb-inscription of Darius 1 (DNb, 50-60): the Old Persian text in the light of an Aramaic version' BSOAS 44: 1 -7 Spiegelberg 1 9 1 4 [bölüm 1 2] Stern E. 1 982 The Material Culture of the Land of the Bible in the Persian Peri­ od (çev. ) Warminster Stolper M.W. 1 9 83 'The dearh of Anaxerxes I' AMI 1 6: 223-236 1 985 Entrepreneurs and Empire: the Murasu archive, the Murasu firm, and Persian rule in Babylonia Leiden 1987 'Belshunu rhe satrap' Rochberg-Halton F. (ed.) Language, Literatu­ re, and History: philologic.al and historical studies presented to Erica Reiner içinde, (AOS series 67) New Haven, Connecticut: 389-402 --- 1 989 'The governor of Babylon and Across-the-River in 486 BC' JNES 48: 283-305 Stronach D. 1978 Pasargadae Oxford 1 994 'Parterres and stone watercourses at Pasargadae: notes on the Ac­ haemenid contribution to garden design' Journal of Garden History 14: 3- 12 Sumner W. 1 986 'Achaemenid settlement in the Persepolis plain' AJA 90: 3-31 Tilia A.B. 1 972-8 Studies and Restorations at Persepolis and Other Sites of Fars (IsMEO Reports and Memoirs 1 6 and 1 8 ) Roma Transeuphratene: etudes sur la Syrie-Palestine et Chypre a l'epoque perse I- Paris 1 989Trümpelmann L. 1 967 'Zur Enstehungsgeschichte des Monumentes Dareios 1. von Bisutun und zur Datierung der Einführung der altpersischcn Schrift' AA: 281 -298 Tuplin C. 1 987a 'The administration of the Achaemenid empire' Carradice 1 (ed.) Coinage and Administration in the Athenian and Persian Empires: the ninth Oxford symposium on coinage and monetary history içinde, (BAR lnterna­ tional Series 143) Oxford: 1 09-1 5 8 1 9 8 7 b 'Xenophon and the garrisons o f the Achaemenid empire' A M I 20: 1 6 7-245 1 991 'Darius' Suez canal and Persian imperialism' AchHist 6: 237-283 Uchltel A. 1 991 'Foreign workers in the Fortification archive' de Meyer L. (ed.) Mesopotamie et E lam (Actes de la XXXVe Rencontre Assyrologique lnterna­ tionale) içinde, Gent: 1 27- 1 35 Vallat F. 1 989 'Le palais d'Artaxerxes il a Babylone' NAPR 2: 3-6 van der Spek R.J. 1 993 'The Astronomical Diaries as a source for Achaemenid and Seleucid history' BiOr 50: 91 - 1 01 van Driel G. 1 989 'The Murasfıs in context' ]ESHO 32: 203-229 von Voigtiander 1 963 [bölüm 1 1 ] 1 978 The Bisitun Inscription of Darius the Great, Babylonian Version (Corpus Inscriptionum lranicarum 1: Inscriptions of Ancient Iran, Cilt il, Texts i) Londra Wallinga H. 1987 'The ancient Persian navy and its predecessors' AchHist 1 : 4 7-78 ---

---

---

---

---

---

KAYNAKÇA 501

1 993 Ships and Sea-power before the Great Persian Wars: the ancestry of the ancient trireme Leiden Walser G. (ed.) 1 972 Beitriige zur Achiimenidengeschichte (Historia Einzelschrif­ ten 1 8 ) Wiesbaden 1 984 Hellas und Iran: Studien zu den griechisch-persischen Beziehungen (Ertriige der Forschung 209) Darmstadt --- 1 987 'Persischer Imperialismus und griechische Freiheit (Zum Verhiiltnis zwischen Griechen und Persern in frühklassischer Zeit)' A chHist 2: 1 55-165 Weisskopf M. 1 98 9 The So-called 'Great Satraps' Revolt', 366-360 B C: concer­ ning loca/ instability in the Achaemenid far west (Historia Einzelschriften 63) Wiesbaden Whitehead J.D. 1 974 E.arly Aramaic Epistolography: the Arsames correspondence (Univ. of Chicago, yayımlanmamış tez) Wiesehöfer J. 1 978 Der Aufstand Gaumatas und die Anfiinge Dareios? l. (Habelts Dissertaıionsdrucke: Reihe Aite Gcschichtc 1 3 ) Bonn 1 982 'Beobachtungen zum Hande! des Achiimenidenreiches' Münstersche Beitriige zur Antiken Handelsgeschichte 1 : 5 - 1 5 --- 1 994 Das antike Persien: von 550 v. Chr. bis 650 n . Chr. Münih Yamauchi E. 1 990 Persia and the Bible Grand Rapids, Michigan Zaccagnini 1 983 [bölüm 7]

---

---

---

DİZİN

•

İ talikle yazılan rakamlar kitabın ikinci cildine ait sayfaları göstermektedir.

abanoz 1 57, 1 74, 1 8 8 , 250, 330, 432, 449 / 26, 1 40, 385 Abisare 1 0 1 , 1 02 Abner 85, 87, 93 Abşalom 96 Abusir 1 7 1 , 1 8 1 , 1 82 Abydos 2, 1 55, 1 60, 1 63, 1 65, 1 66, 1 69, 1 71 , 1 74, 1 75, 1 87, 205-207, 236, 269, 270, 504 1 324-326, 342, 343

Ta pınağı 1 63, 269 / 342 Acemhöyük 5, 1 1 9, 120 Adab 52, 54, 84 Adad-apla-iddina 494, 498 Adad-nirari 1 1 05, 460, 462-464, 466 1 135

II 494 1 1 32, 1 3 5, 1 3 7, 262 ııı 1 32, 1 47- 1 49, 1 54, 1 97, 2 1 1,

2 1 2, 229, 262-264

Adad-şuma-iddina 4 8 7 Adad-şum-usur 4 6 7 Adana 3 2 2 I 8 , 42, 43, 1 06 Adasi 457 Adilcevaz 225 adlar/takma adlar 1 3, 38, 40, 52, 70, 78, 87, 96, 98, 1 0 1 , 1 20, 1 35, 1 4 7, 1 49, 1 60, 1 64-166, 1 75, 1 82, 1 93, 1 95, 234, 235, 237, 245, 256, 263, 270, 3 1 0, 31 1 , 3 1 5 , 328, 353, 369, 371 -375, 377, 388, 389, 4 1 3, 4 1 7, 4 2 1 , 443, 444, 462, 465, 490, 492 / 5, 6, 1 6, 29, 3 7, 38, 40, 45, 8 1 , 94, 1 05, 1 09, 1 1 2, 1 57, 1 83, 1 94, 1 95, 2 1 4, 224, 239, 260, 303, 322, 346, 362, 366, 408, 430 Afganistan 1 , 3, 4, 6, 447 1 1 33, 372, 3 79, 4 1 6

1 8 7, 278, 4 1 4, 360,

Agum i l 443, 444 Ağrı Dağı (Ararat) 224 Ahab 1 09 Ahaz 1 1 6, 1 79 Ahemenes 353, 355, 3 78, 402 Ahemeni İ mparatorluğu 353-428 ayrıca bkz Persler Ahhiya(va) 3 1 0-312, 330, 336, 357 1 8 Ahikar 7 92 Ahiram, Bybloslu 2 9 Ahiya 1 0 1 Ahlamlı 7 7 Ahlström, G.W. 74 Aka, Kişli 38, 39 Akar Kuf bkz Dur Kurigalzu Akhaialılar 8 Akhenaton (Amenofis iV) 254, 332, 380, 383, 384, 393, 430, 441, 444, 445, 4 5 1 , 452 Akhetaton bkz Amarna Akka 67, 69 Akkad 1 5 , 38, 57, 5 8-79, 82, 83, 90, 94, 96, 1 06, 1 36, 1 43, 3 1 8, 371 , 372, 483, 488, 496 / 2 6 1 , 263, 264, 2 8 1 , 285, 290, 294, 295, 298, 300, 3 70

siyasal yapı 57, 59, 6 1 , 63, 70, 72 tarım 69, 78, 84, 91 yönetimi 57, 70, 84, 90 Akkadca bkz dil Akrep asa 1 66 Akşak 55 Alacahöyük 1 3, 309, 356 Alaksandu, Vilusalı 338 Alalah (Teli Açana) 1 32, 316, 332, 373-375, 377-38 1 , 383, 387, 389, 39 1 , 393, 402, 403, 415 1 66 Alalia 369

504 ESKi ÇAc'.; DA YAKINoot'iU

Alara 323, 333 Al-Ashur-nasir-apli (Assurnasirpal şehri) 1 38 alfabe 6 I 26, 28, 29, 249, 255 Alişar 295 Alkaios 303 Allabrialılar 362 Aişe 382, 387 Alt, A. 67, 68, 94, 434 altın 34, 44, 52, 53, 79, 1 1 3, 1 22, 1 42, 1 56, 1 5 7, 1 74, 1 88, 222, 250, 282, 285, 289, 298, 3 1 6, 329, 363, 382, 392, 393, 396, 403, 404, 406, 407, 409, 410, 422, 432, 433, 440, 448, 449-4 5 1 , 453, 461 / 23, 27, 28, 34, 1 06, 1 1 6, 1 36, 236, 244, 250, 254, 260, 273, 307, 330, 33 1 , 333, 367, 385 Altıntepe 225, 228, 238, 240 Alyattes 2 5 1 , 252-254, 283 Amalekliler 48, 77

Amarna (Akheraton) 24 1 , 242, 244, 254, 255, 257, 258, 261, 289, 4 1 6 , 444, 453 Dönemi 254-267 Mektupları 245, 256, 283, 3 3 1 , 3 8 3 , 400, 4 1 6, 4 1 7, 426, 432, 438, 445, 45� 4 5 1 , 453, 458, 459 1 1 4, 67, 7 1 sarayı 279 Amasis 339, 3 4 1 , 343-345, 349-3 5 1 , 3 74

Amel-Marduk 2 5 1 , 283, 288 Amenemhab 244, 424 Amenhotep 268, 274 Amenirdis 342 Amenofis l 243, 249, 291, 380, 420 II 243, 253, 276, 278, 279, 380, 383, 424, 425, 446 III 243, 245, 253, 254, 257, 279, 281 -284, 329, 331, 380, 383385, 393, 400, 401 , 4 1 9, 425, 438, 44 1 , 444, 447-449, 453 Amirah/Amrati kültürü 1 67, 1 70 Amme-baal 138 Ammenemes I 2 1 0, 21 3-21 7, 225 II 2 1 2, 2 1 3 Ammi-saduka 1 44

Ammiştamru 1 400, 401 II 399, 401, 406-4 1 1 Ammon/Ammonlular 46, 48, 57, 69, 77, 83, 94, 1 20, 1 44, 423

'Ammurapi II 398, 399, 401, 4 1 1 Amose, Ebana oğlu 230, 237, 244, 248, 422 Amose, Kral 230, 236-238, 246, 248, 249, 380, 4 1 9, 420 Amurrular 1 0, 71 , 83, 91 -93, 96, 1 0 1 , 1 04, 1 1 2, 407 Anadolu 1, 4, 5, 7, 9, 1 3 , 16, 53, 95, 96, 1 09, 1 1 2, 1 1 3, 1 1 6- 1 23, 295, 296, 298-301, 305-307, 3 1 0-312, 3 1 6, 3 1 8, 322, 324, 327, 329, 341, 348, 356-358, 373, 389, 396, 456 1 5, 1 1 , 1 5, 3 1, 35, 3 7, 38, 41, 42, 45, 1 08, 1 32, 1 3 6, 1 38, 1 42, 1 44, 1 54, 1 56-1 59, 1 84, 223, 224, 228, 236, 237, 243, 245, 249, 2 5 1 , 253, 303, 360, 363, 369, 3 73, 390 siyasal yapısı 1 1 7, 1 20, 299 / 1 08

Anedjib ( Enezib) 166, 1 6 7 anıt heykeller 5 4 , 6 1 , 6 4 , 6 6 , 105, 108, 165, 1 73, 1 78, 201 , 2 1 3, 233, 234, 24 1, 251, 256, 307, 309, 3 1 0, 445, 4 8 1 , 489 / 7 6, 2 1 , 30, 3 8, 43, 1 071 09, 240, 247, 332, 359, 3 77, 384

Marduk 436, 443, 444, 459, 467, 489, 496, 497 / 1 78, 267, 274, 276, 284, 285, 387

Anitta 1 1 8, 297-300, 303 Ankara 244, 247 Ankhifti, Mo'alla'lı 206 antlaşmalar 127, 28 1 , 307, 3 1 2, 3 3 1 , 337, 3 4 8 , 350, 351 -354, 362, 366 I 33, 50, 52, 62, 66, 8 1 , 84, 1 3 8,

145, 1 64, 1 7 5, 1 79, 1 83, 1 84, 248, 309, 3 1 0, 336, 388 Assur-Babil 474 I 1 35, 1 46, 147, 1 49, 2 1 5, 2 6 1 Babil-Medler 220, 252, 280

Mısır-Mitanni 328, 3 86, 387 Hitit 280, 304, 327, 333, 335-338, 344, 345, 347, 349-3 5 1 , 358, 365, 366, 3 8 1 , 396 I 225 Mısır ile 244, 271, 344, 352, 431 / 346

DiZiN

Ugarit ile 3 3 1 , 349, 355, 366, 396, 394, 402-406, 4 1 o Sfire 104, 1 50, 1 80 vasal, Esarhaddon 348, 352, 354, 381 1 164, 1 68, 1 79, 1 98 Şattivaza 3 3 1 , 349, 350, 3 8 1 , 383, 385, 388, 389, 458 Anum-hirbi, Mama'lı 299, 373 Arızan (Tell-i Malyan) 1 5, 69, 75, 483, 484, 491 I 294, 3 5 5, 3 6 1 , 362, 366, 367, 3 72

Aphek 4 1 7 / 57, 77, 79, 80, 282 'apiru 419, 428, 429 1 1 4, 65, 7 1 - 73 Apku 470, 475 Apofıs 229-23 1 , 235, 237, 238 Apries 283, 339, 340, 34 1 , 346, 347, 349-351

Arabistan/Araplar 2, 436 I 2 7, 1 76, 1 77, 1 79, 1 80, 260, 269, 292, 293, 299, 395, 4 1 3

Aramice bkz dil Aramiler 470, 473-475, 493, 497, 498 / 5, 14-25, 2 7, 39, 46, 65, 73, 94, 1 00, 1 32, 133, 135, 1 45, 1 5 1 , 1 9 1, 1 99, 249, 260, 264, 266, 276, 277, 301, 4 1 9 Aramu 229, 232, 233

Aratta 39 arazi/toprak 1, 8, 33, 50, 71, 8 1 , 1 38, 1 39, 1 42, 1 46, 1 55 , 1 59, 1 8 1 , 1 82, 1 84, 1 96, 198, 220, 246, 256, 261, 270, 283-285, 288, 290, 3 1 9, 349, 355, 358, 367, 3 8 1 , 388, 389, 390, 395, 406, 430, 442, 463, 466, 471, 475, 491, 493, 4 9 5 I 1 0, 25, 67, 71, 1 1 2, 134, 1 35, 1 4 1 , 1 95, 1 96, 1 98, 204, 2 1 1 , 2 1 2, 224, 23 1, 242, 264, 288, 292, 304, 305, 3 1 6, 3 1 9, 324, 335, 357, 3 7 1 , 380, 382, 389, 408, 4 1 5, 4 1 7, 4 1 8, 4 1 9, 420, 428

bağışları 46, 289, 356, 395, 443, 493, 495 / 200, 203, 2 1 1 , 267, 3 1 5, 32 1, 343, 4 1 1 , 420

mülkiyeti/sahipliği 33, 36, 46, 72, 79, 1 42, 1 76, 1 8 1 , 220, 286, 391 , 406, 431, 442, 483 / 2 1 , 242, 304, 3 1 7, 3 4 1 , 344, 358, 4 1 8, 4 1 9, 427

ıslahı 1 54, 1 56, 468, 469 / 133 Arbela (Erbil) 14, 372, 458, 474 1 130, 2 2 1 , 359, 4 1 7

Ardi-mulissi 1 88 Ardys 250-252, 283 Argişti 1 228, 229, 235, 236 il 229 Argiştihinili (Armavir Blur) 23 7, 238 Arhalba 401, 405 Arik-den-ili 460, 462, 463 Arinberd 225 armağanlar (diplomatik) 52, 71, 77, 1 3 1 , 1 33, 1 35, 1 36, 250, 272, 275, 298, 3 1 7, 3 1 9, 329, 343, 352, 367, 423, 424, 426, 433, 447, 449, 4 5 1 454, 460, 46 1 , 463, 473, 474 / 33, 34, 87, 98, 1 06, 1 07, 1 1 2, 1 1 6, 1 3 8- 1 4 1 , 1 8 1, 1 83, 1 87, 202, 220, 250, 253, 266, 33 1 , 3 96, 4 1 1 , 4 1 3, 423, 424

Arnuvanda 1 303, 304, 328-330, 355, 380 il 303, 405 III 303, 304, 333, 347, 364, 401 Arrapha (Kerkük) 374, 377, 387, 390 I 200, 202, 2 1 9, 220, 266

Arrianos 405 Arsames 355, 359, 4 1 0, 4 1 4, 4 1 5, 4 1 7-4 1 9

Arselis, Mylasalı 252 arta 399, 400, 43 1 Artakserkses 1 355, 357, 3 88-392, 403, 404, 406, 422 il 355, 3 89-3 9 1 , 403, 406, 4 1 5, 420, 426 III 355, 3 8 1 , 389, 3 9 1 i V 355, 392 Artaşata 3 92, 393

Artaşumara 380, 386 Artatama 1 253, 380, 3 8 1 , 383, 384 il 380, 386 Artystone, kraliçe 357 Arvad 473 / 27, 30, 1 43, 209, 301 Arzava 3 1 0, 3 1 1 , 316, 3 1 8, 329, 330, 333-336 asa topuzları 1 66, 1 70, 1 73 askeri örgütlenme 40, 71 / 88, 99, 1 3 1 , 136, 202, 297

505

506 ESKi ÇA�'DA YAKINDOO U

askerlik hizmeti 143, 4 1 9, 476, 495 / 1 0, 1 99, 303, 3 1 0, 420

Assur 1 4, 1 6, 24, 52, 6 1 , 65, 80, 95, 97, 98, 1 04-106, 1 08 - 1 1 6, 1 2 1 1 23, 1 26-128, 1 40, 1 42, 245, 271 , 273, 275, 276, 296, 301 , 332, 344, 347, 373, 377, 380, 382, 383, 385, 387, 406, 4 1 1 , 424, 439, 44 1 , 442, 445, 447, 449, 457-475, 478, 479, 485, 487, 4 89, 493, 497, 498 I 3, 1 5, 1 6-23, 25, 2 7, 33-3 7, 39, 42, 45, 48, 78, 1 02- 1 1 1 , 1 1 4 - 1 1 6, 1 23-233, 235, 23 7-240, 243, 244, 246, 247, 248, 2 5 1 , 252, 257-264, 266, 267, 269-2 80, 284, 288, 292, 295, 297-299, 302, 303, 305, 306, 3 1 0-3 1 3, 322, 325, 328, 332, 336, 338-3 4 1 , 347, 348, 3 6 1 -365, 3 73, 385, 395, 407, 4 1 9, 42 1 devrilmesi 2 1 3-2 1 8 'Emlak Defteri' 204

Eski Assur dönemi 95, 1 04-106, 108, 1 1 4, 1 1 8-1 20, 1 35, 295, 307, 458 / 7 6 7, 1 68 imparatorluğu 464, 469 I 1 23 , 1 3 0, 1 60, 1 84, 206, 221

1 3 1 , 1 49, 1 64, 1 67, 1 88, 1 89, 208-2 1 0,

151, 1 68, 1 95, 2 1 4,

1 54, 1 75, 200, 2 1 7,

1 5 7, 181, 201, 2 1 8,

kolonileri 1 3 8 ordusu 1 2 7, 1 29, 1 34- 1 3 7, 1 3 9, 1 4 1 , 1 43, 1 46, 1 50, 1 54, 1 59, 1 66, 1 73, 1 83, 1 84, 1 89, 1 99, 202-204, 206, 207, 2 1 1 , 2 1 9, 221

Orta Assur dönemi 108, 1 09, 1 1 5, 441 , 457, 460, 465, 475-478 I 1 23, 1 30, 1 3 1 , 1 6 7, 1 69

örgütlenmesi 206, 209, 224 sanatı 1 40, 1 4 1 , 1 66, 1 6 7 siyasal yapısı 1 09, 1 1 0 1 1 23, 1 25, 1 74, 1 75, 1 80, 2 1 5, 220

tacirleri 1 1 2, 1 1 5, 1 1 6, 1 1 9, 1 2 1 1 23, 295 134, 1 41 , 208-2 1 0 tarımı 1 34, 1 84, 203 toplumsal yapısı 1 09, 1 1 5, 475, 476 1 1 3 7, 200, 205

ve Babil 439, 4 6 1 , 467-469, 473, 488 / 1 26, 1 29, 1 35-1 38, 1 441 49, 1 54- 1 60, 1 69, 1 73, 1 761 78, 1 81 , 1 89, 1 9 1 , 1 9 7, 203, 209, 2 1 0, 2 1 3-22 1 ve Elam 492 I 1 23, 1 54, 1 56, 1 57, 1 59, 1 60, 1 6 9, 1 73, 1 74, 1 82, 1 83, 1 89, 1 99 ve M�dler 1 60, 1 83, 207, 2 1 3, 2 1 4, 2 1 7-22 1 ve Mısır 1 23, 1 43, 1 44, 1 55, 1 59, 1 73, 1 75, 1 76, 1 88, 1 9 7, 1 99, 203, 209, 2 1 7,2 1 9, 220 ve Urartu 1 23, 1 44, 1 54- 1 57, 1 7 1 , 204 'vasal antlaşmaları' 1 64, 1 68, 1 79 yönetimi 1 57, 201 -2 1 3 Assurbanipal 1 2 6, 1 28, 1 32, 1 58- 1 63, 1 66, 1 68- 1 70, 1 73, 1 74, 1 78, 1 79, 1 82, 1 84, 1 85, 1 87, 1 90, 1 94, 1 97200, 2 1 3, 2 1 4, 2 1 6, 2 1 8, 2 1 9, 229, 238, 251, 262, 2 76-279, 295, 305, 336, 338, 34 1 , 3 6 1 Assur-bel-kala 275, 460, 474 1 1 8, 1 9 Assur-dan il 1 09, 460, 485 1 1 9, 1 3 1 135 ııı 229, 262 Assur Devlet Arşivleri 1 6 1 Assur-etel-ilani 1 32, 1 73, 1 87, 1 98, 2 1 4-2 1 6, 2 1 8, 2 5 1

Assur-nadin-ahhe 1 380, 383, 458, Assur-nadin-şumi 1 89, 2 7 1 Assurnasirpal 1 1 2 7 I I 1 26, 1 32, 1 3 7- 1 43, 1 46, 1 54, 1 65, 1 95

Assur-nirari V 1 32, 1 49, 1 50, 229, 235, 262

Assur-reşa-işi 4 70, 4 77 Assur-uballit 1 380, 4 4 1 , 45 8-462, 475, 477 II 132, 1 73, 220, 2 5 1 Astour, M. 443 I 1 2 astronomik günlükler 3 8 1 Astyages 251, 252, 183, 363, 367, 3 73 Asvan 1 53, 1 7 1 , 1 79, 1 98, 231, 236, 274, 288 / 329, 337, 346-348, 3 74 barajı 8, 1 58, 1 8 8 Asyut 204, 205 I 3 2 7, 329

DiZiN

Aştata 387, 4 1 2 Atalşen, Urkişli 372 Athribis 329, 338 Atina 1 28, 253, 382, 3 86-390, 422, 426

atlar 1 8 , 1 36 , 276, 277-279, 283, 285, 389, 390, 422, 423, 427, 4 3 1 , 437, 438, 449, 453, 454, 472, 493 f 43, 1 33, 1 34, 1 3 6, 1 83, 2 1 9, 242, 309, 330, 33 1 , 334, 338, 368, 397, 404, 417

atlı savaş arabaları 246, 248, 258, 277, 278-280, 283-285, 390, 423, 431, 450, 454, 471 , 472, 493 f 7, 241, 275, 330, 420

Attarissiya, Ahhiya(va) kralı 329 Avaris 229, 230, 233-237, 246, 247, 270 Ay 37, 65, 82, 86, 94, 496 'Ay Kenti 63-66 ayaklanmalarfisyanlar 54, 67, 1 5 1 , 297, 339, 350, 461 , 495 f 48, 7 1 , 73, 96, 1 00, 1 0 1 , 1 2 8, 1 3 7, 1 62, 1 80, 1 99, 220, 22 1 , 230, 2 7 1 , 2 76, 2 77, 286, 288, 298, 367, 369, 3 7 1 , 3 79, 380, 3 86, 388, 3 90, 392, 3 94, 395, 400, 4 1 2, 426 Assur'a karşı 1 3 7, 1 3 8, 1 46, 1 49, 1 S6, 1 59, 1 60, 1 84, 2 77, 336

1 45, 241, 336, 387, 403, 1 47, 2 75,

Mısır'a karşı 207, 210, 2 1 5, 238, 432 f 65, 349, 3 77, 386, 388, 390, 3 9 1 , 393

Persia'ya karşı 239, 367, 3 79, 3 8 1 , 382, 386, 399 İsrail'e karşı 77, 1 00, 1 02, 1 1 4, 120

ayinlerfritüeller 59, 65, 98, 1 35, 1 76, 1 84, 2 1 5 , 249, 250, 2 8 1 , 366 1 32, 52, 53, 1 40, 1 69, 1 71 , 1 74, 1 90, 1 9 1 , 255, 256, 274, 2 9 1 , 298, 3 1 4, 3 1 6, 3 1 8, 332, 335, 351, 402, 406, 407 arınma 359, 360 f 1 9 1 , 1 94 'Ayn Dara 4 1 , 1 04 Azerbaycan 224

Azitavada birçok yerde Azzi-Hayaşa 225 Balam 1 2 1 Baalu, Tyroslu 33 Baba-aha-iddina 2 6 7 , 262, 286, 288 Babacan 363, 365 Babil 1 2, 14, 16, 23, 96, 1 04, 1 09, 1 1 1 , 1 1 3, 128, 1 29, 1 3 8 - 1 44, 1 46, 1 50, 1 5 1 , 245, 253, 273, 238, 301, 302, 3 1 9 , 321, 325, 333, 343, 344, 357, 374, 377, 3 82, 4 1 3, 4 1 4, 424, 425, 439-448, 4 6 1 , 462, 466-469, 473, 474, 479, 484, 487-490, 492498 f 3, 1 5- 1 8, 22, 23, 25, 33, 4749, 1 1 3, 1 1 6, 1 1 7, 1 26, 1 2 9, 1 351 3 8, 1 44-1 49, 1 54-1 60, 1 69, 1 73, 1 76- 1 78, 1 8 1, 1 89, 1 91 , 1 9 7, 203, 209, 2 1 0, 2 1 3-22 1 , 223, 23 1 , 238, 239, 2 5 1 -253, 257-267, 269-290, 292-2 99, 3 0 1 -320, 339, 348-35 1 , 355, 357, 358, 360, 3 6 1 , 3 63, 364, 366, 367, 369-372, 3 76, 3 79, 3 8 1 , 385-387, 3 89-392, 395, 403, 405, 4 1 4-422, 425-427 Babil Kronikleri 301 , 484 f 1 2 9, 1 55, 1 8 1 , 258, 264, 267, 273, 339 emlak günlükleri 3 8 1

Eski Babil Dönemi 60, 62, 6 4 , 67, 84, 8� 89, 95, 1 25 , 1 3� 1 35, 369, 372, 437, 438, 4 9 1 Eşzamanlı Tarih 1 4 8 , 259, 263 imparatorluğu 95, 1 40, 301 f 257, 259, 2 8 1 , 289, 296, 2 98, 299, 301, 303, , 304, 306 Kassit dönemi 435-457 f 3, 269 siyasal yapısı 257, 260, 2 6 1 -264, 2 76, 279, 282, 2 97, 306, 3 1 9 tarımı 260, 269, 2 79, 305, 307, 316 toplumsal yapısı 258, 260, 267, 304, 307, 308, 3 1 2, 320 ve Assur 461 f 257-264, 266, 267, 269, 2 70-280, 284, 288, 292, 295, 297, 298, 300, 302, 303, 305, 306, 3 1 0, 3 1 1 -3 1 3

507

508 ESKi ÇAÖ'OA YAKINDOOU

ve Elam 466, 484, 4 8 8 I 260, 266, 267, 269, 2 70-272, 275-278, 282 ve Mısır 277, 280-283, 302, 303, 315 ve Persler 257-259. 283, 289, 293, 295-297, 306 yönetimi 259, 260, 2 70, 278, 297, 3 1 5, 3 1 7, 3 1 9

bkz Mezopotamya Babilonia/Babil ülkesi fethedilmesi 1 58, 258, 268, 269,

ayrıca

306, 351, 3 67, 3 74

kuşatması 269, 2 77-279, 2 8 1 sarayı 258, 289, 298, 299, 303, 349, 4 1 6

siyasal yapısı 257, 260, 2 6 1 , 263, 264, 3 1 9

tapınak 258, 259, 26 1 , 263-265, 267, 273, 2 74, 2 76, 2 78, 284, 292, 304, 3 06, 307, 309, 3 1 0, 3 1 4-320 yeniden inşası 259, 264, 265, 276, 284, 292, 3 1 1

Badari/Badari kültürü 1 69, 1 70, 1 71 Bagoas 392, 393 Bahreyn 4, 43, 69, 446 I 1 7 Bahriye vahası 1 55, 1 87 1 345 bakır 1 7, 27, 79, 1 1 2, 1 1 3, 1 22, 1 42, 1 56 , 1 57, 1 70, 1 72, 1 74, 1 75, 1 88 , 222, 289, 320, 328, 344, 347, 407, 4 3 1 , 436, 449, 465, 472 I 1 84, 233, 243, 33 1 , 333 Baktria 3 72, 385, 3 9 1 , 395, 4 1 6, 423 Balavat 1 65, 233 tapınak 1 65, 233 Bardiya ( Gaumata) 355, 3 77-379, 384, 397, 408 Bargayah, KTK kralı 1 50 Barka 3 74

Barrelet, M.T. 1 4 , 392 Barsur, Sam' allı 1 07 Bartatua 1 98 Basra Körfezi 1 , 3-5, 1 3, 23, 27, 1 1 9, 1 20, 436, 480 1 1 24, 209, 301, 3 02 Bavian 273 bebek kurban etme 32, 52

Beckerath, J. von 203, 205 , 230-233, 236, 270, 275 Behistun 479 I 356, 3 78-3 8 1 , 397, 408, 409

Belesys 422 Bel-ibni 265, 2 7 1 Bel-şar-usur (Belşazzar) 289, 292 bendeka 409 Beni Hasan 2 1 9 , 224, 230 Bernal, M. 6 Berossos 1 1 1 2 79, 3 9 1 , 426 Bessos 393 Bestam 225, 228, 233, 238, 239 Beycesultan 3 1 0 Beyrut 4 1 8 Beyt Rehob 24, 1 4 4 Beytel 62, 64, 6 6 , 8 1 Beytşan 9 , 57, 64, 67 Bikai, Patricia 30 I 30 Bilgeler 11 I 1 6 1 , 1 9 1 ayrıca bkz maguslar Bing, J. D. 42 Bintepe 254 B'ir (Res İ bn Hani) 395, 4 1 2 Bit Adini 1 6, 1 3 8, 1 43, 1 50 Bit Agusi 1 6, 1 04, 1 05, 1 09, 1 43, 1 44, 1 48- 1 50, 201

Bit Bit Bit Bit Bit

Amukani 23, 260 Bahiani 1 6, 1 9 Burutaş 42 Dakkuri 260, 2 7 1 Yakin 23, 1 56, 2 1 8, 260, 264, 266, 267, 2 7 1 , 276

Bit Zamani 1 6, 1 3 6 - 1 3 8 Bitik 309 Boğazköy ayrıca bkz Hattuşa 9, 1 1 9, 295, 297, 304, 306, 370, 375, 388, 390, 392, 445, 453 1 244, 368 borç 79, 99, 143-145, 406 I 71, 1 08, 1 68, 1 95, 202, 205, 3 1 � 3 94, 420

borçtan kurtarma 1 44 Borsippa 1 4 1 , 498 I 1 45, 1 48, 263, 267, 275, 276, 2 88, 302, 304

boşanma 50, 349, 407, 408 Breasted, H. 7 Bubastis 229 I 325, 326, 329 Buhen 1 88, 237, 248 Bu/lalar 355 I 30, 228, 359

DiZiN

Burnaburiaş il 4 4 1 , 445, 446, 45 1 , 452, 461, 462 Busiris 329 Buto 164, 1 7 1 , 1 72 Butzer, K.W. 1 57, 1 58, 172, 2 1 9, 286 Byblos 1 30, 1 89, 210, 224, 236, 244, 256, 257, 274, 4 1 8, 473 / 2 7, 29,

de Vaux, R. 82 Deimel, A. 35, 36 Delos Birliği 387 demir 357, 472 I 26, 36, 1 36, 1 3 9,

30, 33, 34, 1 43, 303, 327, 348

Denderah 324 'deniz kavimleri' 244, 4 1 1 , 443 / 5, 6,

cam 1 8, 1 56, 447 1 36 Carnarvon tableti 230, 231 Cebel Barkal 421 , 432 I 322, 334 Ced-honsu-ef-ankh 324 Cehutihotep 21 9 Cemdet Nasr 27, 28, 32, 40 Cezire 1 30, 1 42, 4 1 3 Childe, Gordon 1 7 Coser 1 77, 1 78, 1 84 Çatalhöyük 1 7, 1 8 çifte monarşi, Assur-Babil 266, 270, 278 I 1 4 7, 1 9 1 , 1 94, 1 97, 2 89, 408-4 1 0, 422

çiviyazısı bkz yazı sistemleri çocuklar, kraliyet 46, 344, 351 Çoge Zanbil (Al-Untaş-napirişa) 480, 4 82, 486 zigguratı 486 çömlek 28, 93, 1 09, 1 70, 1 88, 236, 237, 246, 392 I 1 2, 30, 3 1 , 46, 1 1 2, 225, 244, 246, 249, 253, 255, 278, 358

Dahla vahası 1 55, 1 71 , 1 8 7, 1 88 1 345 Dalley, S. 97, 1 1 0, 1 27, 1 33, 1 39, 1 40, 1 49, 1 50, 497, 498, 500 Dan, kabilesi 1 0, 80 Dareios (Dara) 1 479 I 239, 296, 342, 345, 3 5 1 , 355-357, 366, 3 7 1 , 3 72, 3 75-387, 3 94-397, 399, 400, 402, 403, 407-409, 4 1 6, 425, 42 7 il 355, 3 89-3 9 1 , 406, 408, 422 III 3 1 9, 355, 393, 403, 404, 420 yazıtı 3.56 Daskyleion 6 / 359, 4 1 4, 4 1 5 Davut 24, 35, 48, 62, 75, 76, 78-80, 84-86, 88-97, 1 00- 1 03, 1 09, 1 1 3, 1 1 9, 1 88

243, 279, 333

Demir Çağı 1 2, 307, 4 1 5 I 30, 32, 3 7, 68, 90

8 - 1 5, 65

'Deniz Ülkesi' 1 29, 446, 493, 497, 499 I 260, 274, 2 77, 302

Hanedanlığı 1 50, 494 Denyen/Danuna (Dnn) 6, 8 depremler 400 14, 1 2, 66 Der 53, 54, 75, 98, 1 1 2, 1 1 3, 48� 498 I 2 6 1 , 2 76, 300, 3 6 7

Derbend-i Gaur 66 deri belgeler, Arsames mektupları 359 Desroches-Noblecourt, C. 279 destanlar 39, 77, 3 1 2, 392, 492 / 1 2, 28, 56, 335

Yaratılış/Babil (Enuma Elış) 443, 496, 497 Erra 498 develer 9, 1 8, 1 5 5 I 68, 1 3 6, 1 44, 1 80, 1 85, 242

Deyr Alla 1 20, 1 2 1 Deyr el-Bahri 2 1 1 , 250 Deyr el-Ballas 236 Deyr el-Medine 246, 249, 270, 275, 289-292 Deyr Tasa 1 69, 1 71 Diakonoff, l .M. 79, 8 1 , 1 46, 1 4 8, 376, 389, 390 I 205 Dicle 2, 8, 23, 25, 26, 53, 54, 57, 75, 98, 1 04, 1 05, 1 1 3, 1 4 1 , 372, 377, 466-468, 480, 486, 487, 489, 495 1 1 6, 22, 1 35, 1 36, 1 66, 2 1 9, 220, 260, 2 6 1 , 264, 266, 269, 2 72, 276, 282, 295, 367, 3 70

dil 5, 6, 28, 32, 77, 95, 225, 237, 271, 299, 304, 306, 370, 371, 373, 374, 376, 388, 4 1 3, 443, 468, 481 / 6, 1 5, 25, 38, 45, 46, 226, 228, 249, 255, 338, 358, 425

509

51 0 ESKi ÇAÖ'OA YAKINDOOU

Akkadca 5, 32, 59, 6 1 , 78, 90, 95, 1 25, 280, 297, 298, 307, 314, 320, 344, 369, 370, 371, 373, 374, 378, 3 8 1 , 385, 3 9 1 , 397, 402-404, 407, 4 1 3, 4 1 4, 426, 429, 444, 454, 468, 479, 4 8 1 4 8 3 I 1 5, 1 9, 20, 1 04, 124, 1 2 9, 1 6 1 , 1 95, 207, 233, 2 6 1 , 293, 307, 308, 3 1 7, 355-358, 367, 380, 383, 386, 4 1 0, 42 1 Aramice 5, 6 I 1 5, 1 6, 1 9-2 1 , 3 7, 38, 4 1 , 45, 50, 1 05, 1 07, 1 20, 1 50, 1 80, 1 95, 207, 208, 277, 2 78, 281, 304, 357-359, 3 8 1 , 4 0 1 , 4 1 0, 4 1 7, 420, 42 1, 425

Elamca 32, 90, 4 79-482, 489 I 356, 357, 366, 3 80, 3 83, 4 1 6, 4 1 7, 42 1 Eski Farsça 479, 481 I 355-357, 360, 380, 383, 390, 409, 4 1 2, 414 Frigce 246 Hattice 307 I 38

Hint-İran 38 8-390 Hititçe 1 1 9, 280, 297, 306, 320, 344, 354, 370, 38 1 , 397, 413 I 38, 44 Hurrice 1 08, 306, 307, 370, 376, 383, 385, 388, 389, 392, 397, 4 1 3, 465 / 38,

314, 392, 371391 , 226,

228

İ branice 6 1 1 5, 50, 5 1 , 1 1 2 İ ranca 6 I 4 1 0 Kassit 437, 438, 443, 444 Luvice 307 I 38 Lydia dili 255 Neşaca 300 Palaca 307 Sanskritçe 360 Sümerce 28, 32, 4 1 , 59, 77, 78, 90, 95, 307, 370, 4 1 4, 444, 446, 468, 4 8 1 Urarcuca 376 I 45, 225, 226, 228, 233, 239

Dilbat 1 4 1 Dilmun 4 3 , 69 I 1 58, 269, 3 0 1

d i n 3 1 , 4 2 , 4 3 , 5 5 , 2 1 6 , 227, 229, 238, 246, 256, 258, 263, 264, 283, 289, 290, 306, 360, 365, 375, 376, 398, 403, 442, 444, 455, 456, 472, 490, 496, 497 / 32, 46, 52, 74, 75, 8 1 , 82, 90, 257, 293, 360, 425

bkz kültler; tanrılar Diodoros 437 I 339, 345 Diyala bölgesi 2, 34, 57, 6 1 , 67, 73, 84, 97, 98, 1 04, 1 42, 377, 447, 462, 4 80, 495 / 1 54, 1 5 7, 260,

ayrıc;a

264, 269

dokumacılık 42, 53, 78, 122, 123, 1 33, 1 42, 1 86, 284, 357, 371, 390, 473 1 28, 33, 35, 36, 206 Dor 9, 201 drauga 3 97, 399 Drehem bkz Puzriş-Dagan dua mektuplar/tanrıya mektuplar 1 2 7, 128

Dudu 58, 60, 68 Dur Kurigalzu (Akar Kuf) 447 1 136 Sarayı 448 Dur Papsukkal 2 6 1 Dur Şarrukin (Horsabad) 1 9 7, 2 0 1 , 202, 208, 2 1 1, 2 1 2

duvar yazıları 1 88, 1 90, 2 1 2, 243, 245, 269, 4 1 6 , 421 / 1 20, 1 56, 24 1 , 324, 344, 346

Eanatum 35, 42, 46, 4 7, 49, 54, 55 Ebla (Teli Mardikh) 1 0, 53, 63, 66, 71, 97, 1 89, 374 Ebu Selebih 35, 4 1 Ebu Simbel 1 8 8, 273 1 344, 346 Tapınağı 24 1 , 245, 433 edebiyat 6, 7, 9, 35, 41, 61, 77, 95 , 1 45, 1 80, 1 8 9, 1 9 1 , 1 98, 2 1 0, 2 1 5, 225, 307, 370, 373, 375, 398, 4 1 4 , 494, 4 9 6 / 53, 1 62 ayrıca bkz destanlar; ilahiler/ezgiler Edel, E. 349 Edfu 2, 1 71, 1 87, 207, 208, 209 Edom 2, 4 1 9 I 26, 46, 69, 74, 77, 94, 1 00, 1 08, 1 1 5

Efesos 3 1 1 , 334 / 253 Egibi ailesi 258, 304, 306 Ekallare 1 1 1 , 1 1 3, 1 1 4, 1 3 1 , 1 40, 473 1 2 73

DiZiN 5 1 1

Ekbatana (Hemedan) 2, 3, 14, 4 79 I 1 54, 2 1 3, 356, 359, 3 6 1 , 362-364, 367-369, 380, 3 9 1 , 393, 4 1 6

El Omari 1 70, 1 71 Elam 2, 3, 15, 29, 32, 37, 54, 64, 69, 71, 80, 83, 92, 93, 98, 99, 1 00, 1 1 3, 1 14, 1 44, 1 69, 1 73, 439, 446, 447, 466-468, 479-494, 496, 497, 499 I 3, 1 5, 1 23, 1 54, 1 56, 1 57, 1 59, 238, 2 79, 381,

1 60, 1 73, 1 74, 1 82, 1 89, 1 99, 260, 266, 267, 269-272, 2 75282, 3 6 1 , 362, 3 70, 3 72, 3 79, 385, 395, 42 1

siyasal yapı 490, 491 toplumsal yapı 490, 491 ve Babil 489 el-Berşeh 2 1 9 elçiler 74, 1 1 5, 1 2 1 , 1 3 1 , 1 37, 224, 245, 253, 259, 274, 280, 284, 329, 333, 343, 372, 383, 384, 424-426, 446, 448, 449, 452, 484 I 1 05, 1 4 1 , 1 42, 1 57-1 60, 200, 238, 247, 269, 275, 330, 388, 397

Elephantine 2, 1 82, 1 8 7, 206, 207, 208, 245, 273 I 2 77, 344, 347, 348, 358, 3 8 1 , 40 1 , 4 1 4, 4 1 5, 42 1

Ellipeliler 362 Elvend Dağı 3 62 Emar (Teli Meskene) 52, 1 30, 349, 359, 375, 3 77-379, 3 8 1 , 387, ' 391 , 396, 397, 4 1 2-41 5, 424, 456 1 4, 66

Emery, \v.B. 166, 1 88, 214 Enheduanna 65 Enlil-bani 101, 1 02 Enlil-kudurri-usur 460, 467 Enlil-nadin-ahi 441, 485, 488, 495 Enlil-nadin-şumi 441, 485, 487 Enlil-nirari 460, 462, 463 Enmebaragesi, Kişli 35, 37, 38 Enmerkar 37, 39 entum 62, 63, 65, 98 Enüma Eliş bkı destanlar Erebuni 23 7, 238 Eretria 3 82, 4 1 8 Eriba-Marduk 440 I 262, 264, 266 Eridu 24, 27, 67, 84, 1 00 kutsal alanlar 27, 84 Eriha 1 7, 1 8 / 66, 67

Erişti-Aya 1 50 Erişum 1 1 06, 1 08, 1 09, 1 1 1 - 1 1 3, 1 1 8 Eritre 1 56, 1 80, 250 Erivan ovası 237, 238 Ermenistan 2 / 3 6, 224, 225, 239, 3 79, 3 95, 4 1 0

Esarhaddon 33, 34, 1 28, 1 32, 1 58, 1 59, 1 73, 1 95, 251,

1 61, 1 76, 1 97, 262,

1 64, 1 66, 1 68, 1 69, 1 71 1 78- 1 8 1 , 1 86- 1 89, 1 9 1 1 98, 204, 209, 229, 238, 2 74, 2 76, 3 1 0-3 1 3, 336

Eski Ahit 7, 1 0, 288, 370, 394, 397, 398, 455 / 1 0, 1 5, 1 6, 23, 3 1 , 32, 35, 47, 49, 50-52, 54-57, 59, 6467, 7 1 -74, 79, 82, 86, 94, 95, 99, 1 03, 1 04, 1 08, 1 1 0, 1 1 2, 1 1 3, 1 20, 1 2 1 , 1 29, 1 2 1 , 1 2 9, 1 63, 1 76, 1 79, 1 93, 2 1 7, 259, 2 82, 303, 325, 339, 355, 3 8 1 eşler/karılar 8 1 / 1 79, 422

kraliyet 46, 220, 264, 282, 283, 344, 393 1 1 40, 1 87, 1 94, 1 96, 334, 403, 408, 409

Eşnunna 52, 75, 84, 96-98, 1 04, 126, 128, 1 37, 1 40-142, 377 Etrurya 13 evlat edinme 149, 391, 44 1 1 324, 342 evlilikler, hanedanlıklar arası 82, 1 04, 1 27, 1 30, 1 95, 2 1 9, 253, 257, 283, 328, 330, 34 1 , 350, 355, 3 84, 400, 4 1 0, 4 1 3, 448, 484, 490 I 1 1 4, 1 3 5, 1 40, 1 94, 2 1 7, 280, 304, 305, 32 1 , 324, 326, 350 eyaletler 201, 495 1 1 9-2 1 , 36, 40, 48, 1 04, 1 1 4, 1 1 6, 1 20, 1 24, 1 43, 1 46, 1 49, 1 5 1 , 1 55- 1 57, 201, 202, 206, 207, 2 1 0, 2 1 2, 2 1 9, 240, 256, 266, 267, 283, 289, 296, 297, 301, 302, 335, 3 5 1 , 357, 3 60, 3 7 1 , 3 8 1 , 386, 387, 393, 394, 399, 4 1 2, 4 1 4-4 1 7, 423, 424, 426 Ezra 49, 50, 355, 388

Failaka 301 Falcon, N.L. 23 Farnabazos 389, 4 1 5, 423, 424 Fars 1 5, 479, 4 8 1 -4 84, 4 8 7, 490 1 294, 358, 3 60-362, 366, 3 84

512 ESKi ÇAQ'OA YAKINOOOU

Fayyum 1 56, 1 67, 169, 1 70, 1 7 1 , 2 1 2, 2 1 5 , 2 1 6, 2 1 9, 274, 284 Fenikeliler 2, 6, 4 1 7 / 1 5, 26-28, 3033, 35-37, 99, 209, 345, 422 koloniler 28, 36, 3 7

Fırat 1 , 8, 23, 2 5 , 26, 32, 5 3 , 5 5 , 6 3 , 67, 74, 75 , 1 1 4, 1 20, 1 24, 1 27, 1 30, 1 38, 1 42, 1 55, 250, 25 1 , 286, 3 1 0, 3 1 7, 332, 349, 372, 374, 377, 379, 396, 4 1 2, 4 1 4, 420, 424, 436, 437, 445, 462, 463, 465-467, 470, 472, 480 / 1 7, 1 9, 23, 2 7, 39, 4 1 , 1 04, 135- 1 3 8, 1 42, 1 43, 148, 1 49, 1 54, 2 1 9-22 1 , 235, 237, 242, 260, 282, 295, 386, 426

fildişi 1 74, 1 88 , 330, 396, 432, 449, 473 / 23, 26, 3 1 , 33-35, 98, 1 3 9, 1 46, 1 67, 24 1 , 248, 253, 260, 385

Filistiler 6, 9, 1 O, 1 5, 34, 46, 48, 57, 67, 68, 75, 77-80, 92, 94, 1 99

Filistin 1 25, 1 72, 1 75 , 224, 225, 230, 234, 237, 245-247, 250, 4 1 5 , 4 1 6 421 , 423, 425, 426, 430-432 / 4 , 9, 13, 46, 47, 54, 55, 57-60, 65, 67, 69- 74, 77, 1 59, 1 73, 1 83, 209, 2 1 7, 282, 325, 327, 335, 336, 3 4 1 , 344, 348, 3 86, 390, 4 1 3

isyanı 253, 425 Finkelstein, J.J. 62, 86, 97, 1 1 0, 145 Fokaia 369 Fokylides, Miletoslu 2 1 8 Forest, D . 3 1 Forrer, E. 31 1 Frankenstein, S. 33 fresk 124, 126, 1 32, 1 33, 144, 235, 258 / 201 Freud, S. 7 Frigya 309 / 26, 45, 1 23, 1 57- 1 59, 1 97, 209, 223, 23 7, 243, 244, 246254, 3 86, 4 1 4, 4 1 5 Fritz, V. 392 / 68, 7 1 Fürstenspiegel 3 08, 3 1 1 , 3 1 3

ganimet 316, 383, 469,

44, 7 1 , 1 79, 247, 270, 290, 3 1 7, 3 1 9, 3 3 1 , 355, 358, 367, 386, 402, 422, 425, 431, 468, 471, 489 / 1 7, 87, 1 1 9, 1 2 6,

129, 132-1 34, 1 83- 1 85, 204, 236, 276, 2 8 1 , 344, 363, 367, 4 1 3

Gardiner, A.H. 1 60, 1 79, 1 88, 1 90, 209, 2 1 0, 224, 230, 23 1 , 244-246, 274, 287 gardu 421 Garelli, P. 1 20, 296, 373 Garstang, J. 3 1 2 Gaumata (Bardiya) 3 77, 378 Gazze 2, 237, 4 1 7, 4 1 8, 420, 421, 426 / 9, 57, 1 1 5, 301, 3 93, 4 1 3 Gedalya 283, 3 0 1 Geertz, C. 75 Gerzeliler/el-Gerze 1 73 Gezer 4 1 7, 425, 426, 428 / 59, 60, 62, 64, 66

gıda temini 207 / 4, 239, 4 1 4, 4 1 8 erzak 8 1 , 92, 288, 293, 345, 356, 423 / 92, 1 36, 1 43, 206, 303, 4 1 5, 4 1 8

Gılgamış, Uruk 37-39, 77, 4 14, 4 1 5 Gibea 63, 8 1 , 82, 87, 96 Girit 2, 1 3 1 , 235 I 36 Girsu (Tello) 35, 36, 4 1 , 47, 50, 55, 56, 66, 4 80 Gisat 366 Gize 1 8 1 , 1 83, 1 85, 278 Gobryas 295, 3 70, 3 7 1 , 402 Godin Tepe 363 Goody, J. 442 Gordion 309, 322, 347, 356 / 244, 247, 248, 252

Gouwald, N.K. 72 Gozan (Teli Hala{) 1 6, 134 göçerler/yaylacılar 8, 225, 4 1 9, 465, 470, 487, 490 / 1 2, 25, 65, 68, 226, 232, 3 6 1 , 4 1 2

gömü alışkanlıkları 3 1 , 56, 1 70, 1 75, 1 80, 1 82, 1 84-186, 2 1 5, 250, 258 ayrıca bkz piramitler; mezarlar görevliler/memurlar 33, 66, 72, 77, 79, 87, 97, 98, 1 05, 1 2 1 , , 128, 1 33, , 143, 1 76, , 1 79, 1 80, 1 8 1 , 1 82, 1 84-1 86, 1 88, 1 92-1 98, 206, 21 1 , 2 1 6, 220, 238, 24 1 , 244, 245, 247, 249, 255, 259-26 1 , 272, 279, 282, 284, 285, 288-290, 292, 296, 306, 3 1 3, 326, 352, 353-358, 360, 362, 364, 365, 367, 372, 395, 404, 416, 426, 442, , 456, 458, 464, 475,

DiZiN

477-479, 495 1 33, 82, 87, 9 1 , 95, 1 6 7, 1 73, 1 95, 267, 299, 3 1 3, 3 1 6, 3 1 7, 326, 335, 357, 3 78, 4 1 4

ayrıca bkz saraylar 'görüntü penceresi' bkz maru Graf, K.H. 52, 53, 73 'Graf-Wellhausen varsayımı' 52, 54 grd' 420, 42 1 grevler 293 Gudea, Lagaşlı 58, 60, 74 Gungunum 1 0 1 , 1 02 Gurgum 38, 4 1 , 1 05, 1 07, 1 42, 1 43, 1 48, 201

Gurney, O. 301 , 3 1 1 , 3 1 2, 347, 360, 362, 440 Gutiler 58, 60, 67, 71, 73, 74, 76, 77, 499 gümüş 34, 44, 53, 79, 81, 92, 1 1 3, 1 22, 123, 1 42, 1 44, 1 46, 1 47, 236, 289, 3 1 6, 3 1 7, 3 1 9 , 382, 391, 393, 396, 407, 449, 450, 454, 476 1 1 8, 26, 34, 1 06, 1 1 6, 1 3 6, 1 3 9, 1 69, 1 70, 1 84, 1 95, 1 98, 200, 206, 236, 243, 253, 254, 2 73, 275, 307, 308, 33 1 , 357, 367, 368, 385, 4 1 4, 420 Gyges 1 59, 250-252, 254, 283, 3 4 1

habiru bkz 'apiru Habuba Kabira 32 Habur ırmağı 53, 97, 1 1 4, 1 24, 387, 4 1 3, 471 1 1 6, 1 9, 1 34, 1 3 7 Hadadezer 24, 1 43 Hadad-yis'i 2 0 Hadrakh (Hatarikka) 7 05 Hahhum 3 1 9 Halep 1 4 , 5 3 , 97, 127, 1 2 8 , 1 30, 1 42, 3 1 7, 3 1 9, 321, 325, 328, 332, 338, 374, 375, 377-3 8 1 , 387, 424, 425, 435 1 1 6, 4 1 , 1 43, 1 50 Ham at (Hama) 1 6, 40, 1 05, 1 09, 1 1 8, 1 43, 1 44, 1 48, 1 56, 1 66, 207, 209, 280 yazıt 1 05, 1 1 8

Hammurabi 14, 16, 97, 102, 1 1 0, 125, 1 26, 1 28, 1 29, 1 32-1 34, 1 40-146, 1 50, 1 5 1 , 435, 436, 44 1, 489, 496 I 151

Kanunları 84, 1 39, 1 44-1 46, 1 48, 149, 357 Hana 1 35, 1 36, 1 50, 1 5 1 , 436, 437 Hamili I 303, 320-322, 325, 338, 380 II 302, 303, 338 haraç/armağan 51, 52, 71, 77, 9 1 , 1 3 1 , 1 33, 1 35, 1 36, 1 47, 1 79, 1 80, 237, 250, 272, 275, 282, 283, 298, 3 1 7, 3 1 9, 329, 332, 343, 347, 352, 355, 362, 367, 371, 382, 383, 391, 395, 403, 404, 406, 407, 423, 424, 426, 427, 4 3 1 , 433, 445, 447-454, 460, 461 , 463, 471, 473, 474 / 9, 23, 26, 9 1 , 1 1 5, 1 1 6, 1 3 1, 1 3 5, 1 36, 1 43, 1 44, 1 55, 1 83, 203, 2 1 9, 236, 264, 302, 332, 349, 365, 382, 384, 389, 394, 395, 424, 42 7

Harcedef 190 harem 1 95, 34 1 , 477 1 1 9 4, 1 96 Harge vahası 155, 1 7 1 , 1 87 I 345, 3 5 1 , 3 75, 383

Harkhuf l 79, 1 80, 1 88 Harpagos 369 Harpalos 4 1 4 Harper, R . F. 1 6 1 Harran 471, 480 I 2 7, 1 97, 200, 2 1 0, 220, 280, 2 92, 293, 3 1 1 , 363

Hasanlu 225, 233, 362 Haşşu 373 Haşşuva 3 1 7-319, 322 Hatşepsut, Kraliçe 230, 242, 243, 250, 251 , 41 9, 420, 432 Hatti 1 20, 244, 271 -273, 2 8 1 , 295, 297, 310, 3 1 5 , 316, 3 1 8-320, 324, 325, 330, 3 3 1 , 335-343, 346, 347, 3 5 1 -353, 356, 359, 361 -364, 367, 368, 376, 3 80, 382, 402, 403, 405, 407, 424, 425, 463, 4 71 I 7, 1 1 , 1 2, 3 9, 59, 1 3 9

tarımı 337, 406, 4 1 1 Hattuşa (Boğazköy) 2, 1 1 9, 295, 297302, 304, 306-309, 3 1 3, 3 1 5-319, 321 , 323, 324, 329-33 1 , 334-339, 34 1 -343, 345-348, 351 , 352, 355, 362-364, 367, 375, 3 8 1 , 392, 406, 407, 445, 463 I 1 1 Hattuşili I 280, 281, 302-304, 3123 1 9, 321 , 367, 374, 380

51 3

514 ESKi ÇAQ'OA YAKINDOOU

lII

244, 271 , 283, 303, 326-328, 338, 339, 34 1-346, 376, 401, 406, 4 4 1 , 453 Savunması 339-345, 349, 362, 363, 366, 376 siyasal vasiyeti 3 1 2-315, 324, 326 Yıllıkları 3 1 6, 3 3 1 Hawkins, J.D. 3 0 7 I 3 9, 42 Heft Tepe 480, 4 82, 484 Heftevan Tepe 225, 233 Hekanakhte 504 Hellenistik Dönem 1 1 , 59, 6 1 , 1 59, 251, 423, 454 / 1 9 1 , 340, 355, 357, 3 9 1 Heliopolis 342 heykeli 383

342

Herihor 268, 274, 275 Hermopolis 237, 238, 254, 255, 257 I 329-332, 334, 358

Herodotos 1 0, 1 5 3, 1 84, 1 9 1 I 28, 249, 339, 364, 399,

Hesiodos 7, 392 heykeller 29, 43, 52, 59, 66, 70, 73, 74, 83, 87, 8 8 , 93, 97, 124- 126, 146, 1 78 , 1 82, 1 89, 197, 206, 213, 216, 2 1 7, 2 1 9, 245, 249, 256, 259, 260, 279, 290-292, 297, 309, 3 1 6 , 3 1 7, 353, 363, 375, 378, 384, 385, 430, 432, 436, 447, 449, 467, 468, 473, 477, 4 8 1 , 497, 498 / 1 9-2 1 , 30, 1 08, 1 1 9, 1 3 8, 1 40, 1 4 1 , 1 60, 1 65, 1 77, 1 79, 2 4 1 , 247, 2 74-276, 278, 290, 292, 298, 326, 339, 344, 3 73, 375, 3 8 1 , 387, 3 9 1 , 3 95, 4 1 1 , 426

bkz rölyefler/kabartmalar Hezekiel 26, 209

ayrıca

382, 3 84, 385, 395, 4 1 6

Hint-Avrupa 5 , 1 20, 1 36, 306, 370, 390, 437, 481 / 228, 249, 355 Hiram, Tyroslu 94 Hitirler 5, 245, 247, 25 1 , 253, 271 , . 273, 280, 295 1 3, 8, 1 0- 1 2, 26, 33, 38, 39, 1 99, 247

Eski Krallık 302, 31 2-327 Hitit hiyeroglifleri 307, 309, 363 I 3 1 , 38, 42-45, 228, 229, 246

Hemamiya 1 69, 1 71 Hemedan bkz Ekbatana Herakleopolis 200, 201 , 204-209, 21 1 , 274 1 324, 325, 32 7-329, 332,

2 1 7, 223, 224, 239, 243, 244, 250, 252-254, 301, 325, 335, 34 1 , 345, 347-35 1, 354, 363, 366-3 69, 3 72-3 78, 382, 397, 407-409, 4 1 6, 422, 426, 427

Hierakonpolis 1 6 4 , 1 6 6 , 1 71 - 1 74 , 1 87, 206-208, 4 3 3 Hieronymos, Kardialı 428 Hilakku 42, 1 43 Hindanu 23, 1 3 5, 1 36, 1 42, 2 1 9 Hindistan 1 , 4 , 69, 3 8 8 I 353, 360,

1 50, 26 1 , 3 1 8, 383,

İmparatorluğu 302, 328-348 I 3, 1 1 , 38, 39, 46, 225, 228, 243

ordusu 280, 325, 345, 360, 465 'Orta Krallık' 302, 304 siyasal yapısı 3 1 5 'vasal antlaşmaları' 348, 352, 354, 381 yeni devletler 38-47 yönetimi 355-359 hiyeroglifler bkz yazı sistemleri Hizikya 1 75, 1 76, 1 83 Homeros 3 1 1 Hopkins, K . 200 Horemheb 242, 24 3, 254-256, 264, 269, 405, 4 1 9 Horemkhauf steli 232 Horsabad bkz Dur Şarrukin höyükkr 1 3, 1 84, 299 1 244 Hrozny, B. 1 1 6 Hukkana 35 1 , 352 Hurbatila, Elamlı 484, 485 Hurriler 7, 1 20, 316, 318, 321, 322, 342, 369-377, 379, 382, 387, 388390, 392, 397, 413 / 38, 226, 228 Husirina (Sultantepe) 1 3 4, 1 3 7, 1 62 Hutelutuş-İ nşuşinak 485, 489 Huzziya 1 297, 303, 322, 325 il 302, 303 Irak 1, 24, 25, 27, 28, 30, 32, 35, 59, 65, 66, 84, 96, 124 , 1 26, 1 28, 372,

DiZiN

373, 377, 387, 391, 435, 436, 443, 444, 446, 467, 475, 493 1 1 7, 1 30, 1 66, 2 1 8, 22 1 , 224, 233, 240, 307, 359, 386

ırmak sınavı 1 37, 1 39, 1 47, 4 77 lşpuini 229, 233, 234, 2 4 1 ltj-towy (Lişt) 2 1 5 , 216, 2 1 9, 224, 231, 232 l bbi-Sin 8, 9 1 , 92, 97, 98 İ biranu, Ugaritli 401, 4 1 1 İ brahim 47, 52, 55, 60, 76 İ braniler bk:z 'ibri 'ibri 7 1 , 72 ideoloji 3 1 , 33, 39, 56, 62, 72, 74, 82, 89, 96, 98- 1 01 , 1 4 1 , 145, 162, 1 68, 1 98, 2 1 6 , 271, 280, 458, 468, 472, 479 I 32, 47, 72, 74, 1 26, 1 3 1 , 1 34, 1 66, 1 67, 1 77, 297, 377, 384, 394, 400

İ drimi, Alalalılı 375, 378, 379-381 İ kiztepe 309 iklim 8, 1 7, 1 57, 1 59, 1 69, 288, 491 / 232, 428

ilahiler/ezgiler 4 1 , 59, 64, 77, 86, 899 1 , 98, 145, 1 58, 2 1 6, 265, 270, 334, 496 1 54, 1 69, 1 70, 1 90, 1 9 1 , 2 78

l la-kabkabu ( İ lu-kabkabi) 1 27 ileri gelenler/seçkinler 69, 74, 78, 79, 1 35, 1 67, 1 70, 1 73, 1 76, 1 8 7, 1 90, 1 98, 244, 282, 283, 284, 3 1 2, 314, 326, 355, 365, 388, 390, 44 4 1 1 4, 2 1 , 25, 7 1 , 1 1 6, 1 4 1 , 1 67, 1 68, 1 83, 240, 2 74, 275, 286, 289, 320, 324, 326, 359, 3 7 1 , 3 76, 392, 408, 409, 422, 426

ilkum 143 İ ltani, kraliçe 1 27, 1 33 İ luşuma 1 06, 1 08 , 1 1 1 - 1 1 3 //yada 2 8 İ mhotep 1 78, 226 İ nandık 306, 309 İ naros 387 İ ndus vadisi 3, 4, 1 3, 69, 436 İ niteşub 401, 407-409, 41 1 / 38 İntafernes 409 İntefnakht 21 1

İ nyotef I 203, 206 II 203, 206 İ onialılar 252, 303, 349, 385 lpuver'in Öğütleri 2 1 0 İran 1, 4, 6, 8, 1 3, 15, 16, 25, 27, 32, 39, 52, 63, 65, 69, 83, 1 25, 128, 1 4 1 , 372, 373, 377, 389, 390, 447, 449, 467, 479, 4 82, 489 / 1 54, 1 55, 2 1 3, 224, 225, 229, 233, 238, 2 5 1 , 260, 269, 303, 3 04, 357, 359364, 368, 3 72, 3 79, 3 8 1 , 3 9 1 , 4 14, 42 7 İ sa 1 5 İ shak 55, 76

İsin Hanedanlığı 92, 96, 97-1 03, 1 4 1 , 143, 4 8 7 1 1 90 İ kinci 492-494, 496, 498 İskender, Büyük 1 1 , 1 60, 1 62 I 42,

302, 306, 3 1 9, 353-3 55, 360, 380, 3 8 1 , 390, 3 93, 3 94, 404, 4 1 4, 420, 428 İ skitler 1 98, 22 1 , 224, 238, 3 8 1 , 382, 395, 4 1 3 İ spanya 26, 30, 36 İsrail 1, 6, 1 36, 391 , 4 1 7 1 4, 5, 1 0, 23, 24, 26, 27, 30-32, 35, 46, 47- 1 03, 1 08- 1 2 1 , 1 43, 1 44, 1 55, 1 76, 1 79, 1 88, 201 ekonomisi 71, 72, 87, 99, 1 06, 1 1 2, 1 1 8 hizipleşme 48, 78, 1 02 kralları 78, 84, 85, 93, 98, 1 02, 1 04, 1 1 7, 1 1 8 ordusu 85-87, 9 1 , 93, 95 yerleşimi 49, 56, 57, 60- 62, 64, 66-68, 73, 74, 79, 88, 89 yönetimi 35, 85, 95, 97, 1 02, 1 03, 1 14

İ slıan Mizyad 57 İşaya 1 1 0 i�karu sistemi 205, 206 İ şbaal 78, 85, 87, 93 İ şbi-Erra 78, 92, 97, 98, 1 02 işgücü/emek 3 1 , 35, 50, 80, 8 1 , 96, 1 0 1 , 143, 222, 237, 285 I 71, 95, 97, 99, 1 1 9, 148, 202, 303, 332, 4 1 8, 42 1

515

.

516 ESKi ÇAC'>'DA YAKINDOO U

İşme-Dagan, İsinli 1 00, 1 02 Asurlu 1 09, 1 1 4, 128, 1 3 1 , 140, 457 ittifaklar 82, 96, 1 04, 1 27, 128, 1 30, 1 32, 1 4 1 , 1 47, 1 73, 2 1 9, 237, 328, 330, 379, 384, 403, 415, 424 1 35, 94, 1 1 4- 1 1 6, 1 24, 1 35, 1 43, 1 57, 1 59, 2 13, 225, 252, 253, 2 6 1 , 2 76, 304, 32 1 , 324, 326, 329, 350, 3 70, 382

İtur-Asdu mektubu 1 4 1 İ uput 1 322, 323 il 323, 329 İzoğlu 237

Jacobsen, T. 25, 33, 37-39, 64, 83, 92, 443, 456, 497 James, T.G.H. 288 Josephus 229 I 28, 29 ka 265, 28 1 , 283, 290 kabileler 96, 101, 1 04, 225, 285, 437, 443, 499 I 5, 1 O, 1 6, 22, 23, 25, 47, 48, 52, 57, 59, 60 260, 264, 269, 3 0 1 , 322, 329, 346, 349, 365, 3 72, 389, 4 1 3

kabileler birliği 495 kaçakçılık 1 2 1 , 403, 4 1 9 Kadaşman-Enlil 1 438, 441, 448, 449, 453, 4 84, 485 Kadeş (Teli Nebi Mend) 224, 253, 338, 34 1 , 4 1 9, 422-424, 430, 446 1 301

savaşı/muharebesi 243, 271 , 280, 338, 430 1 8 kadınlar 50, 5 1 , 1 23, 1 33, 1 39, 148, 1 49, 1 86, 1 95, 222, 235, 266, 284, 290, 314, 3 1 7, 335, 350-352, 365, 366, 398, 399, 407, 476, 478 I 7, 44, 98, 1 4 1 , 1 42, 1 66, 1 94, 1 96, 2 1 3, 236, 252, 299, 304, 305, 322, 326, 330, 33 1 , 350, 354, 4 1 8, 422, 432 Kadmuhu 1 3 2 Kadusiler 3 8 9

Kagemni 1 90 kahinlik 90, 1 36, 1 3 7, 349, 455, 456 / 49, 53, 1 1 8, 1 20, 1 63, 1 71 , 1 90, 316

Marduk 1 77 kalay 53, 1 1 2, 1 1 3, 1 22, 1 3 1 , 1 42, 465 I 26, 1 32, 1 3 6 kaleler 70, 92, 2 1 4 , 224, 235, 237, 247, 287, 295, 306, 309, 3 1 0, 335, 342, 420, 426, 430, 446, 447, 462464, 498 / 4, 9, 1 0, 1 2, 39, 43, 44, 88, 1 1 1 , 1 1 8, 1 2 6, 1 3 8, 1 46, 1 58, 1 77, 1 95, 202, 232, 233, 235, 237, 242, 252, 3 72, 3 74, 3 76, 382, 4 1 4, 424 Kalhu (Nimrud) 475 I 35, 1 24, 1 3 0, 1 3 7, 1 3 8, 1 40- 1 42, 1 44, 1 45, 1 54, 1 6 1 , 1 62, 1 95, 2 0 1 -203, 208, 22 1 , 280 mektupları 1 6 1 sarayı 1 45, 1 46, 1 57, 1 65, 1 66, 1 86, 1 94 Kallias Barışı 388 Kambyses 1 283, 294, 339, 351, 3S5, 362, 367, 3 7 1 , 3 72, 3 74-379, 3 83, 392, 397, 399, 404, 4 1 5, 4 1 3, 427 il 283, 353, 355

Kamose 230, 2 3 1 , 235-237, 246, 248 kanallar 8, 43, 89, 9 1 , 1 04, 1 05, 1 53, 158, 468, 469 I 23 1 , 2 73, 427 ayrıca bkz sulama Kandalanu 2 1 6, 2 1 8, 2 1 9, 262, 2 77, 278, 2 79

Kandaules 250, 256 Kaneş (Kültepe) 96, 1 06, 1 09, 1 1 4, 1 1 6- 1 1 8, 1 20, 121, 1 23, 295-297, 299, 300, 306, 307, 3 1 6 , 471 'Kraliçesi' 3 1 2 kanunlar 396, 399, 400 Assur 2 1 2 Hammurabi 84, 145, 1 46, 1 48, 149, 357 Hitit 357 İ srail 53, 72, 81, 88, 423 Kappadokia 2 I 42, 1 5 7, 244, 246248, 252, 368, 369, 3 95

Karabel 3 1 0 Karahar 372 Karahardaş 461 Karahöyük-Elbistan 42 Karahöyük-Konya 295, 321 Kar-Assur-ahu-iddina 209 Karatepe 32, 42

DiZiN

yazıtı 3 1 , 43, 1 1 8 Karia/Karialılar 2, 3 1 1 I 224, 252, 253, 3 4 1 , 344, 349, 369, 382, 385, 3 95

Karkamış 2, 53, 120, 1 30, 305, 332, 333, 345, 346, 349, 355, 387, 396, 401, 405-4 1 1 , 4 1 3, 424, 462 I 7, 1 1, 1 6, 1 7, 3 8-4 1 , 43, 45, 1 04, 1 3 9, 1 4 1 - 1 44, 247, 280, 348, 386, 42 1 Karmir Blur (Teişebai) 225, 228, 238, 239

Karnak 163, 1 65, 206, 232, 241 , 256, 273, 280, 421 I 347 tapınak 243, 245, 249, 258, 2 8 1 , 4 1 6 1 324 yazıtı 5 Kartaca 28, 3 1 , 32 Kar-Tukulti-Ninurta 468, 475 karum 1 06, 109, 1 1 6- 1 2 1 , 123, 296, 299 kasabalar/şehirler 24, 54, 55, 64, 78, 86, 1 1 1 , 1 1 2, 126, 1 38, 1 39, 147, 1 80, 1 87, 1 96, 198, 200, 229, 233, 245, 246, 249, 256, 257, 280, 284, 285, 297, 3 1 6- 3 1 9, 321, 324, 343, 355, 356, 358, 362, 374, 375, 390, 391, 395, 402, 4 1 6 , 4 1 9, 422, 423, 426, 428, 429, 436, 440, 446, 463, 464, 468, 475, 477, 483, 486, 487, 490, 495, 497-499 I 4, 9, 1 0, 1 820, 22, 23, 25, 2 7, 29-34, 36, 46, 48, 58, 6 1 , 62, 64, 65, 90, 134, 1 57, 236, 242, 329, 359, 3 6 1 -363, 368, 369, 3 74, 382, 384

Kassitler 1 2, 369, 435-438, 441 -444, 446, 447, 449, 4 9 1 , 492, 499 Kaşkalar 320, 330, 336-338, 34 1 , 343, 367 / 1 1 Kaşta 323, 333 Kaştiliaş 1 441 iV 440, 466 Katara 1 26 Katna (Teli Mişrife) 97, 1 28, 1 30, 1 3 1 , 375 Kaunia 3 69 Kefren (Khafre) 1 77, 1 84, 1 9 1 , 278

kehanet, karaciğer 43, 50, 62, 90, 1 36, 205, 214, 306, 379, 3 9 1 , 454, 496 1 1 62, 1 71 , 1 90, 1 9 1 , 308

Kemp, B. 299, 504, 505 Kenan/Kenanlılar 238, 257, 270, 271 , 274, 378, 393, 397, 4 1 6 , 4 1 9, 4264 3 1 , 433, 450, 454 I 2 7, 29, 33, 34, 38, 45, 46, 48, 57-60, 62, 6468, 7 1 , 72, 74, 76-78, 8 1 , 87, 90, 93, 95, 97, 98

kent-devletler/şehir devletler 32, 96, 1 1 3, 1 1 4, 375, 379, 393, 4 1 5 , 479 I 2 7, 33, 71

kentler/şehirler bkz kasabalar/şehirler Keops (Khufu) 1 77, 1 82, 1 84, 1 90, 1 9 1 , 278 kereste 24, 43, 45, 74, 1 42, 1 89, 210, 236, 244, 274, 286, 396, 4 3 1 , 472 I 23, 33, 34, 1 65, 260, 385

Kerma 1 79, 221 , 236 Khafre bkz Kefren Kheruef 282 Khufu bkz Keops Kıbrıs 245, 330, 347, 357, 396, 397, 4 1 1 , 454 1 3, 4, 7, 1 3, 30, 3 1 , 3 6, 46, 1 46, 1 58, 349, 3 74, 382, 388

kıtlık 208, 246, 273, 274, 473 1 1 1 , 1 8, 1 9, 96, 1 2 9, 1 33, 1 49, 260, 277

Kiden-Hutran 485, 4 87, 488 kidinnu/kiddinütu 3 1 1 , 3 12, 3 14 Kilamuva 1 06, 1 1 5 Kilikya 7, 8, 3 1, 36, 38, 42, 99, 1 06, 1 8 1 , 201, 246, 247, 249, 252, 253, 279, 289, 301, 4 1 7, 42 1 , 426 Kilizi 458, 474 1 1 8, 1 3 0, 1 38, 1 54 Kimmerler 1 58, 1 99, 224, 230, 238, 241, 249, 250, 2 5 1 , 430 Kimon 387

Kirta, Mitannili 378, 380 Kiş 29, 32, 37, 38, 53-55, 57, 63, 64, 67, 69, 72, 73, 84, 1 4 1 1 26� 2 7 1 Ki-Utu 54 Kizzuvatna 327, 328, 3 3 1 , 376, 3 8 1 , 383, 387 klanlar 31, 44 7 Kommagene bkz Kummuh Koptos 1 74, 202, 207, 23 1 , 232, 236 hükümleri 1 79, 202

517

51 8 ESKi ÇA�'DA YAKIN�U

köleler 50, 5 1 , 80-82, 143, 148, 1 49, 1 95, 214, 289, 3 1 7, 323, 390, 395, 407, 4 1 9, 431, 475 / 71, 88, 1 1 3, 1 1 9, 205, 2 74, 299, 3 1 5, 3 1 6, 320, 342, 3 73, 4 1 9, 42 1

köylüler 1 92, 1 95, 1 96, 292, 293, 323, 395, 4 1 9, 475 / 1 4, 23, 25, 71, 72, 76, 88, 427

kral listeleri 9, 1 3 , 1 5 , 1 6, 38, 39, 1 1 1 , 1 78, 246, 301 , 492, 493 / 28, 1 04, 322

Abydos 1 63, 1 65, 269, 504 Assur 1 6, 1 06, 1 1 0, 1 1 3, 457 I 1 9 1 Babil 439, 492, 493 I 2 1 6 Hitit 301 , 505 Mısır 1 60, 256, 269 Karnak 1 63, 165, 206 Palermo Taşı 165, 1 78, 1 79, 2 1 3 Sakkara tableti 1 66 Sümer 26, 36, 6 1 , 76, 97, 99, 502 Torino Kraliyet Kuralı 1 59, 163, 204, 228 Ugarit 400 kraliçe 56, 78, 1 33, 1 38, 1 83, 1 84, 244, 250, 261 , 271, 283, 309, 3 1 5, 350, 351, 361 , 365-367, 390, 404, 463 / 43, 98, 1 46, 1 77, 1 78, 1 82, 1 93 - 1 96, 2 75, 303, 324, 357

ana kraliçe 399 / 1 67 Kraliçeler Vadisi 250 Kraliyet nişanı/kılığı/simgesi 72, 9 1 , 164, 1 93, 365 / 3 1 4, 335, 407, 420 Krallar Vadisi 250, 270, 292 krallık 7, 37, 43, 53, 82-9 1 , 128, 1 4 1 , 1 5 1 , 1 68 Assur 441, 465 / 1 1 6, 2 1 3, 22 1 , 266, 298

Babil 1 38, 1 5 1 , 436 I 1 47, 1 55, 266, 288, 2 9 7, 307

Mısır 1 72, 1 74, 1 95, 2 1 6, 24 1 , 270 / 328, 345, 3 76 Hitit 1 1 8, 295, 3 1 2, 329, 346, 374, 386 / 249 İ srail 23, 48, 76, 85, 1 1 O, 1 76 Kiş 55 Pers 365, 366, 396, 400 ayrıca bkz ideoloji

Kroisos 250-253, 256, 283, 363, 368, 369, 430

kronoloji 9, 1 5- 1 7, 27, 57-60, 83, 95, 1 02, 1 06, 129, 1 6 1 , 1 67, 1 77, 202, 203, 212, 2 1 3, 227, 228, 230, 233, 234, 242, 244, 255, 268, 300-303, 375, 380, 4 1 0, 4 1 2, 439, 444, 460, 469, 482, 485, 488, 493 / 2 7, 53, 55, 59, 68, 78, 79, 89, 90, 1 04, 1 1 4, 1 1 7, 1 2 8, 2 1 6, 226, 229, 2 5 1 , 26� 2 8 1 , 30� 32 1 J2� 35� 36� 369 Ksenofon 232, 354, 3 73, 389, 390, 402, 4 1 0, 4 1 5, 4 1 8, 420, 422 Kserkses 355, 357, 386, 3 87, 389, 394, 399, 400, 402, 403, 408, 4 1 1

Ksois 233 hanedanlığı (XIV) 228 Ktesias 2 1 7, 2 1 8, 354, 366, 368, 3 72, 389, 403, 405

KTK 1 50 Kudur-Nahhunte 485, 488, 489, 495 kudurru 442, 492, 493, 495, 496 / 262, 268, 43 1

Kudüs 2, 4 1 8 / 48, 67, 75, 89, 90, 95, 96, 1 0 1 , 1 03, 1 75, 1 83, 2 8 1 , 3 7 1 , 3 88, 423, 425, 43 1 zaptı 78, 93, 1 1 3, 349 kuşatması 1 29, 1 30, 1 75, 349 tapınak 48, 49, 58, 89, 1 02, 1 09, 259, 355, 3 7 1 , 4 1 5, 4 1 6 Kue 1 43, 1 44, 2 0 1 , 247, 248

bkz Kilikya Kulha (Kolkhis) 237 Kumarbi efsanesi 7, 392 Kumidi (Hadim el-Loz) 25 1 Kummuh (Kommagene) 4 1 , 1 05, 1 42,

ayrıca

1 43, 1 48, 1 49, 1 55, 235, 238

Kundu ve Sissu 1 8 1 Kuntillet Ayrud 1 20 Kupantaradu 350 Kuraş, Anzanlı 1 60 kurban kehaneti 62, 90 Kurigalzu I 44 1 , 447, 484 II 439-4 4 1 , 444, 462, 4 84, 485 Kurkh monoliti 1 43 Kurru 325, 333, 337

DiZiN

kurtas 42 1 Kurunca 302, 304, 343, 345, 346, 349, 350, 353, 358, 363, 365, 366 Kuşi 1 57, 236, 248, 266, 285, 433 / 333-335, 338, 344, 385

Kuşşara 295, 297-300, 303, 3 1 4-3 1 6 , 363 Kutha 1 45, 1 48, 263, 267, 2 75 kutsallıklar/kutsal yerler 1 4, 27, 28, 42, 76, 84, 1 00, 1 1 3, 1 8 7, 304, 309, 356, 468, 4 84, 497, 499 / 22, 52, 53, 63, 77, 79, 8 1 , 90, 97, 220, 233, 260, 290, 296, 3 1 5, 36� 387 Kuzey Afrika 1 5 3 I 30 Kuzi-Teşub 39

kültler 78, 84, 96, 1 08, 1 14, 1 36, 1 731 76, 1 78, 1 8 1 , 1 82, 1 85, 1 87, 1 9 1 , 216, 243, 245, 249, 255, 258, 260, 261, 263-265, 270, 278, 2 8 1 , 283, 289, 290, 309, 310, 3 1 9, 3 3 1 , 336, 338, 34 1 , 348, 352, 356, 359, 363, 364, 366, 377, 385, 392, 436, 443, 467-469, 4 71, 488, 489, 491 / 48, 50, 52, 53, 56, 62, 63, 75, 77, 82, 84, 85, 95-97, 1 0 1 , 1 1 0, 1 1 1 , 1 1 6, 1 20, 1 6 1 - 1 63, 1 69, 1 73, 1 76- 1 79, 206, 2 1 2, 230, 235, 2 4 1 , 253, 263, 2 74, 286, 293, 295, 297, 298, 3 1 6, 3 1 9, 320, 325, 33 1 , 335, 355, 357, 383, 405, 425 Amon 249, 263, 270 I 334

'tanrı Amon'un karısı' 283 Anahita 3 9 1 , 407, 426 Apis öküzü 340 Assur 1 08 I 2 1 1 Aton 255, 258, 260, 26 1 , 263-265 Marduk 436, 443, 444, 459, 467, 4 89, 496, 497 I 387, 3 9 1 ayrıca bkz heykeller; Sin; Yehova Kyaksares 2 1 7, 220, 2 5 1 , 283, 298, 363

Kymeli Heraklesoğlu 404 Kyrene 346, 349, 350, 3 74 Kyreskhata 372 Kyros 1 48, 1 26, 223, 253, 257, 283, 289, 293-2 96, 3 1 9, 3 5 1 , 355, 362, 363

II (Büyük) 1 60, 2 5 1 , 283, 289, . 353, 355, 366-3 74, 3 78, 3 79, 382, 389-393, 402-406, 4 1 6 Genç 3 94, 402 Silindiri 293, 296, 3 62, 3 6 7

Labarna (tabarna) 303, 3 1 2-31 5, 320, 346, 363 Labaşi-Marduk 283, 289 laciverttaşı 4, 34, 39, 44, 52, 88, 1 42, 1 70, 236, 275, 393, 432, 447, 449, 460, 465 1 1 33, 33 1 , 3 85 Lagaş 35, 36, 42, 43, 45, 46, 50, 52, 54-56, 58, 60, 6 1 , 64, 66, 67, 73, 74, 76, 83, 84, 1 0 1 , 1 43 yazıtları 42, 43, 54, 55 Lahti-Şihu/Şipak 493 Lake 6 1 135, 1 3 7, 138 Laroche, E. 304, 327, 349, 388, 391, 4 1 2, 4 1 3 Larsa 25, 8 4 , 96, 97, 1 0 1 , 1 02-104, 1 27-1 29, 1 32, 1 35, 1 40-1 42, 435, 480 / 2 76, 300 sarayı 1 04 Lees, G.M. 23 Leontopolis 328, 329 Levant l , 4, 5, 6, 8, 1 3, 16, 95, 96, 99, 125, 1 32, 1 89, 224, 235-237, 245, 249-251 , 253, 256, 257, 264, 271 , 275-277, 286, 287, 331, 333, 344, 369, 370, 375, 376, 383, 389, 396398, 405, 4 1 6, 4 1 7, 420, 426, 429433, 456, 458 / 3, 5, 8, 1 4, 1 6, 1 8, 23, 25, 28, 30, 3 1 , 3 7, 40, 45-47, 58, 65, 66, 1 03, 1 04, 1 07, 1 08, 1 1 6, 1 1 8, 1 40, 1 42, 1 58, 207, 325, 348, 357, 359, 3 72, 3 74, 387, 3 93

ve Mısır 245, 249, 250, 253, 256, 257, 264, 271 , 275-277, 286, 287 I 4, 2 1 7, 2 80, 2 8 1 , 339, 382

Lewy, J. ve H. 1 08 Libya 1 55, 1 8 7, 2 1 1 , 2 1 5 , 243, 271 , 273, 286, 293 / 5, 6, 8- 1 0, 59, 32 1 , 322, 326, 347-349, 3 74, 395

Mısır'ın Libyalı kralları 322, 325, 326, 329

51 9

520 ESKi ÇAG'DA YAKINDOOU

limmu 1 1 1 , 1 1 5, 458, 475 I 20, 2 1 , 1 67

tarihsel kayıt 1 28, 1 46, 1 55, 1 58 Lugalkiginedudu 55 Lugalzagesi 35, 55-58, 60, 63-65 Lukka/Lykia 6, 31 1 , 3 1 2, 357 1 6-8, 1 0 Luria S . 2 1 0 Lübnan 1 , 125, 241 , 245, 275, 286, 332, 279, 4 1 5, 4 1 7, 423, 424, 4 3 1 , 473 1 7, 1 7, 24, 46, 1 40, 385 Lydia 2 1 45, 1 23, 1 59, 223, 243, 249256, 289, 303, 340, 3 4 1 , 3 5 1 , 359, 363, 364, 368, 369, 3 70, 3 74, 3 79, 386, 4 1 4, 423 Mermnades hanedanlığı 250, 254

Lykia bkz Lukka/Lykia Ma'adi 16 7, 1 72 ma'at 1 92, 2 1 0, 230, 25 1 , 291 Madduvatta 329, 330 maden işçiliği 1 7, 28, 78, 1 56, 1 86, 2 1 0, 21 1 , 224, 431 / 28, madenler/madencilik 1 56, 21 1 , 285 I 28, 1 1 1 , 1 3 2, 1 3 6, 244,

1 72, 36,

224, 304,

4 1 4, 426

Magan 69 maguslar 404, 405 ayrıca bkz bilgeler maiyet/çevre, kraliyet 38, 44-46, 52, 54, 59-6 1 , 65, 66, 69, 70, 72, 78, 83, 86, 9 1 , 94, 96 220, 261, 28 1 , 283, 288, 390, 404, 451 I 2 1 -23, 3 1 , 33, 35, 3 7-39, 43, 48, 58, 75, 78, 87, 88, 9 1 , 93-95, 97 1 46, 1 89, 202, 240, 242, 309, 342, 427 ayrı­

Mannalılar 1 57, 1 83, 280, 3 62 mar bani 3 1 5-3 1 7 Marduk-apla-iddina il (Merodach-baladan) 441 I 1 56, 1 57, 262, 266269, 2 7 1 , 2 76, 3 1 9, 43 1

Marduk-zakir-şumi 1 44, 1 4 7, 262 Mari (Tell Hariri) 2, 1 0, 46, 48, 49, 52, 53, 55, 63, 64, 66, 75 , 82, 96, 9� 1 1 4, 1 20, 1 24-1 44, 1 50, 373, 377, 497 1 55, 1 5 1 arşivleri 1 04, 1 1 0, 1 1 3, 125, 1 27, 128, 1 31 , 1 35, 1 37, 1 4 1 , 4 1 5 , 435 sarayı 1 32, 1 33, 1 44 Mati-ilu 1 49, 1 50 mariyannu/i 382, 388, 389 Martin, G.T. 505 maru 260, 279 Maryare 6 Maşat Höyük (Tappiga) 306 Maşkan-Şapir 1 1 , 1 04, 1 32 Maverai Ürdün 4 1 5 Mazares 369 McQueen, J.G. 31 1 Media/Medler 2, 3 I 2 7, 1 83, 2 1 4, 2 1 7-22 1 , 239, 252, 253, 280, 292, 294, 3 60-373, 3 79, 385, 395, 399, 4 1 4, 4 1 6 Medinet Habu 241 , 270 I 6, 7 Megabazos 388 Megiddo 4 1 7, 422-424, 431 1 62, 69, 90, 9 1 , 201, 325 melammu 1 82, 1 83 Melartua 2 4 1

ca bkz saraylar Makedonya, Makedon 1 1 , 1 62, 1 91 I

Melid (Malatya, Meliddu, Melitene)

355, 382, 390, 393 Malamat, A. 24, 58, 74 Malatya 331 1 4 1 235, 238 ayrıca bkz

Mellaart, J. 33 1 Meluhha 69 Memfis 2, 14, 1 55, 1 56, 1 74, 1 75, 1 77, 1 78, 1 8 1 , 1 8 7, 1 89, 1 94. 1 98, 201 , 202, 204, 209, 21 1 , 2 1 2, 2 1 5, 229, 238, 245, 247, 249, 250, 277, 278, 288, 4 21 / 1 59, 324, 326-329,

,

Melid Malkata 282 Malta 3 1 Manapatarhunda 335, 350 Manetho, Sebennytoslu 1 1 , 1 59, 160, 162, 163, 165, 1 78, 20L, 204, 227229, 232-234 Mania 423, 424 Maniştuşu 65

4 1 , 1 05, 1 42.ı 1 44, 235, 236

334-336, 340, 342, 344, 359, 3 74, 3 77, 4 1 4 'Teolojisi' 1 8 9 / 332 Menahem 1 1 5, 1 1 7 Mendenhall, G.E. 7 1 -73

DiZiN

Menderes Magnesiası 425 Menes 1 60, 163, 1 65, 1 74, 269 Menkaure bkz Mikerinos Memuhotep 1 203 il 203, 206, 207, 2 1 1 III 203 iV 203, 214 Menua, Uranulu 229, 233-235 Merenre 1 77, 1 79 Merikare 203-205, 207 Merimde 1 67, 1 70 merkezileşme 57, 59, 70, 76, 79, 84, 201 1 1 5, 33, 88, 90, 95, 96, 363 Merneptah 243, 267, 268, 270, 273, 430 / 5, 6, 8, 1 1 , 58-60 Meroe 333, 334, 33 7 Mesalim 35, 54 Mesanepada 52, 53 Meşa, Moablı 1 1 8, 120 yazıtı 1 1 4 Metiokhos 422 Metjen 1 8 1 mezarlar 4 8 , 56, 97, 1 53, 1 59, 1 60, 166, 1 67, 173 394, 4 1 6, 421 , 491 / 1 60, 1 94, 240, 254, 324, 325, 334, 343, 359, 3 95, 404, 405, 4 1 3 'Gyges' 254

Horemheb 242 mastaba 1 60, 504 özyaşamöyküleri 1 80, 1 8 1 , 1 86, 1 90, 230, 244, 284 piramit bkz piramitler Tutankhamon 279 Mezopotamya 1, 4-9, 1 1 -1 3, 1 5- 1 7, 1 9 , 23 289, 307, 358, 369, 4 1 4, 4 3 1 , 435 I 1 5, 1 6, 1 9, 20, 25, 35, 36, 45-47, 1 23, 1 3 8, 1 54, 1 55, 1 88, 1 90, 2 1 0, 2 1 3, 220 325, 338, 362, 3 79, 380, 384

Akkad İ mparatorluğu 57, 59, 72, 74 'Deniz Kavimleri' Hanedanlığı 244, 436, 443 Erken Hanedanlık dönemı 16, 27, 36, 38, 39, 5 1 , 57 Eski Assur dönemi 1 04, 106, 295, 307

Eski Babil dönemi 60, 64, 67, 95, 1 25, 1 32, 437, 438 / 203 siyasal yapısı 1 20, 299 tarım 8, 25, 33, 9 1 , 1 05, 1 4 1 , 1 42, 1 44, 357, 390, 4 75, 487 toplumsal yapısı 33, 143 Ur III dönemi 80, 82, 83, 1 06 , 372 yönetimi 43, 70, 1 5 1 ayrıca bkz Assur; Babil; Kassitler Mısır 1, 4, 5, 7- 1 9, 1 5 3 301, 307, 329, 330 1 4-9, 1 1, 1 3 , 1 5, 27, 33-37, 46 321

Amarna dönemi (hnd. XVIII) 253265, 4 1 7, 4 1 9, 426, 430 Birinci Ara dönem (hnd. VII-XI) 1 60, 1 6 1 , 1 96, 200, 203, 210, 216, 227 donanma 230, 285, 431 I 345, 3 74, 3 75

ekonomi 1 76, 1 82, 1 96, 201 , 207, 210, 24 1 , 248, 274, 283, 287, 289-292, 306 I 1 0 Erken Hanedanlık dönemi (hnd. 111) 160, 164, 165, 1 68 - 1 70, 1 74, 1 76, 1 87 Eski Krallık (hnd. III-VIII) 1 60, 1 6 1 , 1 76-1 82, 1 84-1 92, 1 94, 1 98, 200-202, 206, 208, 209, 2 1 3, 216, 220 Geç dönem (hnd. XXVII-XXXI) 1 6 1 , 1 6 7, 1 79, 1 8 1 , 1 84, 1 90, 1 92 / 338 hanedanlık öncesi dönem 1 64, 1 67, 1 74, 1 75 Hyksos Dönemi (hnd. XV) 1 9 1 İ kinci Ara Dönem (hnd. XIII-XVI1 ) 1 6 1 , 227, 230, 236, 284 Ksois hanedanlığı (XIV) 233 Libya hanedanlıkları (XXII-XXIV) 2 1 1 , 2 1 5, 243, 271 , 273, 293 / 5, 6, 8, 32 1 , 322, 325, 326, 349, 374

Napata hanedanlığı (XXV) 253, 425, 432 I 1 59, 322-324, 328339, 347, 3 74

ordusu 1 57, 1 80, 222, 230, 243, 248, 271, 272, 277, 284-287 I 7, 8, 1 5 9, 339, 346, 348

521

522 ESKi ÇAÖ'OA YAKINOOOU

Orca Krallık (hnd. XI-Xlll) 1 60, 1 6 1 , 1 89-1 9 1 , 1 95, 1 96, 201 , 202, 210, 21 2-238, 247, 249, 302, 304, 4 1 7 Sais hanedanlığı (XXVI) 1 6 1 1 322, 328, 338-349, 42 1

sanatı 1 62, 1 68, 1 70, 2 1 0, 21 1 , 260 siyasal yapısı 1 56 / 339 tarım 1 56 - 1 59, 1 69, 1 72, 1 75, 1 8 1 , 1 86, 2 1 9, 285, 286, 288 Tebli hükümdarlar (hnd. XIII, XVII) 207, 208, 2 1 1 , 2 1 5, 231 , 232, 236, 237, 276 toplumsal yapı 1 75 I 339, 3 75, 4 1 0, 4 1 1

Üçüncü Ar a dönem (hnd. XXI­ XXV) 1 6 1 , 169 1 32 1 , 323, 339 ve Assur 245, 253, 271 , 273, 275, 276 / 322, 325, 332, 336, 338341, 347, 348

ve Babil 245, 253, 273, 283 I 339, 348-351

ve Filistin 1 72, 1 75, 224, 225, 230, 234, 237, 245, 246, 253, 4 1 5 432 / 325, 327, 335, 336, 3 4 1 , 344, 348

ve Hititler 244, 245, 25 1 , 253, 257, 264, 271 , 273, 280, 283 ve Levant 1 89, 224, 235-237, 245, 249-25 1 , 253, 256, 257, 264, 271 , 275, 277, 286, 287 I 325, 339, 348

ve Mitanni 245, 247, 251, 253, 257, 271 , 283, 286 ve Nübye 1 53, 1 55, 1 56, 1 58, 1 70, 1 74, 1 79, 1 8 7-1 89, 2 1 1 , 214, 2 1 7, 221 , 222, 224, 236, 237, 241 , 245-25 1 , 257, 267, 274, 279, 284, 290, 4 1 6, 432, 433 / 322, 325, 328, 332, 333, 336, 346-348 ve Persler 1 6 1 , 162 I 351

Yeni Krallık (hnd. XVIII-XX) 1 60, 1 6 1 , 1 65, 1 78, 190, 195, 2 1 3, 22� 23� 238, 293, 4 1 � 438 / 32 1 , 32�

1 56 , 191, 24 1 339

yönetimi 1 56, 1 58, 1 62, 1 75 , 1 76, 1 98, 205, 208, 210, 215, 2 1 9, 244, 25 1 , 258, 275, 287-290 Midas 1 5 7, 244, 246, 247, 251 'Kenti' 309 / 244 Mikerinos (Menkaure) 1 77, 1 84, 1 9 1 Miletos 310 I 382 Milki-etiri, Kadeş valisi 301 Minet el-Beyda 394 miras 143, 14 7, 1 49, 1 82, 1 9 8, 2 1 9, 286, 390, 3 9 1 , 4 1 1 , 483, 495 / 4� 46, 1 49, 1 68, 280, 3 1 6, 3 93

mgarum 1 44 Mita, Muşkili (Midas) 1 57, 244 Mitanni 12, 1 5, 245, 247, 25 1 , 253, 257, 271, 283, 286, 3 1 8, 320, 328, 329, 331 -333, 344, 350, 369-371 , 374-393, 4 1 7, 420, 424, 425, 430, 437, 445, 454, 457, 458, 4 6 1 , 462, 464, 471 1 135, 226 siyasal yapısı 374, 376-379, 387 toplumsal yapısı 376-379 Mithra 3 9 1 , 406 Moab 46, 77, 94, 1 08, 1 09, 1 1 4, 1 1 8, 1 19

Muballit-Şerua 4 6 1 , 462 muharebeler/çarpışmalar/savaşlar Aphek 77-80, 282 Kunaksa 390, 420 Der 2 6 1 Kadeş 243, 271 , 280, 338, 341, 424, 430 1 8 Kummuh 1 49, 235, 236 Marathon 382 Opis 295, 3 70 Paphi 465 Plataea 387, 390 Pteria 368 Karkar 1 43, 327, 429 Salamis 386, 3 90, 4 1 1 muhasebe 80, 1 75 1 358, 394, 4 1 8 Muhly, j.D. 503 Mukiş 379-38 1 , 387, 394, 396, 401403, 4 1 1 Muraşu arşivleri 358, 4 1 8, 4 1 9 Murşili 1 1 5 1 , 301 -303, 3 1 3-315, 3 1 932 1 , 325, 328, 374, 3 80, 435, 436

DiZiN 523

il 303, 333, 336, 337, 350, 36 1 , 367, 401, 405 JII 303, 338 Yıllıkları 3 1 2, 334, 336, 337, 355, 362 Musa 7 I 48, 50-52, 74, 76, 373 Muşaşir 1 42, 1 57, 1 77, 230, 233, 235, 238, 2 4 1

Muşezib-Marduk 272-2 74 Muşki 244 Muvatalli, 1 302, 303, 337-341 , 343345, 356, 454, 464 il 303, 401 mühürler 5, 24, 29, 3 1 , 34, 40, 59, 87, 88, 1 1 5 , 1 1 9, 1 23, 1 75 , 1 80, 1 94 , 1 96, 234, 236, 279, 301, 302, 307, 309, 324, 346, 353, 355, 356, 358, 363, 372, 393, 402, 404, 4 1 3, 439, 440, 449, 451, 491 1 30, 38, 1 1 1 , 1 65, 1 67, 1 90, 207, 228, 298, 357, 407, 426

bokböcekleri 234, 420 Nabonidus 507 I 2 5 1 , 257, 258, 283, 289, 290, 292-296, 3 0 1 , 302, 3 1 9, 367, 3 70, 3 7 1 , 430 Nabopolassar 2 1 5, 2 1 7-22 1 , 239, 2 5 1 , 257, 258, 262, 279, 280, 288, 289, 297, 299, 430 Nabu-apla-iddina 2 6 1 , 262

Nabu-mukin-apli 494 Nabu-mukin-zeri 262, 265, 266 Nabu-nadin-zeri 262, 265 Nabu-nasir 262, 264, 265 Nabu-şum-libur 494 Nabu-şuma-ukin 1 1 35, 262, 265 il 262, 265 Nabu-zer-iddina (Nebo-zer-adan) 299, 301

naditu 149 Nakada 1 1 66, 1 6 7, 1 70, 1 73 il 167, 1 70 JII 1 67, 1 70 Naki'a Zakfıtu 1 95, 1 9 7 Nakş-i Rüstem 394, 404, 408 Namart, Hermopolisli 326, 329-3 3 1 Nammahani, Lagaşlı 58, 60, 76

Napata 253, 425, 432 1 1 59, 322, 324, 328-330, 332-335, 338, 347, 3 74

hanedanlığı (XXV) 323, 324, 332339, 346

Naram-Sin, Akkadlı 58, 60-62, 65-7 1 , 73, 78, 106, 1 1 1 , 4 8 1 , 489, 502 Narmer, paleti 1 66, 1 68 , 247 asası 166 Nasibina (Nusaybin) 1 6, 1 34, 1 3 5, 137

Naukratis 345 Nauri kararnamesi 243, 284, 290 Navar (Teli Brak?) 392 Nazibugaş 46 1 , 462 Nearkhos 302 Nebo-zar-adan bkz Nabu-zer-iddina Nebukadnezzar 1 473, 485, 4 89, 490, 492-497 il 48, 1 1 7, 2 5 1 , 25 8, 259, 280284, 286-2 9 1 , 295, 296, 298, 299, 301, 303, 3 1 7, 348-350, 366, 430

Neferefre 1 77, 1 8 1 Neferhotep 233 Neferirkare 9, 1 77, 1 81 Neferkare 1 77, 1 79, 1 80 Neferti 214 Nefertiti 241 , 254, 257, 259, 264 Neferure 250 Nehemya 49, 355, 388 Nehesi 233 Nekho, Saisli 1 340 il 2 1 7, 336, 338, 340, 3 4 1 , 344, 345, 348, 384

Nenassa 296, 3 1 6, 321 Neolitik 1 7, 1 5 7, 394 Neriglissar 2 5 1 , 258, 283, 288, 299 Nesuhor 347, 348 Neşa (Kaneş) 297-300, 306 Nihriya 465 Nikmaddu il 400-405 III 398, 399, 401, 4 1 1 Nikmepa 380, 401, 405, 406, 409 Nikolaos, Şamlı 254 Nil 8, 153, 1 55-159, 1 72, 1 78, 1 87, 2 1 0, 229, 235, 250, 255, 274, 275, 288, 433 1 333, 342, 345, 3 74

Nilmetre 288

524 ESKi ÇA�'DA YAKINDOOU

Nimrud bkz Kalhu Nimrud mektupları bkz Kalhu Nina 55 Ninova 2, 7, 26, 62, 65, 75, 97, 1 14, 372, 384, 458, 470, 474, 475, 480 1 1 8, 1 24, 1 3 0, 1 46, 1 62, 1 66, 1 78, 1 8 1 , 202, 208, 2 1 1, 2 1 2, 2 2 1 , 23 1 , 233, 252, 336, 363 sarayı 1 65, 1 66

1 54, 1 88, 2 1 7, 2 73,

1 58, 1 90, 2 1 8, 280,

161, 201, 220, 308,

Ninsun 77 Ninurta-apil-Ekur 1 02, 1 09, 460 Nippur 32, 34, 59, 64, 67, 73, 78, 80, 84, 98, 1 00, 1 0 1 , 1 1 3, 1 4 1 , 371, 440, 446, 487, 498 / 22, 2 1 5, 2 78, 2 79, 307-3 1 0, 3 1 2, 358 Yoksul Adam 307, 3 1 2

Enli! tapınağı 6 1 , 73 Nitokris 1 77 I 3 4 1 nomarklar/nomlar 201 , 202, 204, 205, 207-209, 21 1 , 2 1 9 Noth, M. 56, 67, 8 1 , 82 Nuhaşşe 331 , 332, 339, 343, 394, 401 -403 Nur-Adad 1 02-104, 129 1 135 Nuş-i Can bkz Nuşican Tepe Nuşican Tepe 363, 365 Nuzi (Yorgan Tepe) 374, 378, 3 83, 390-392, 4 1 2, 441 I 55 Nübye 4, 1 53, 1 56-1 58, 1 70, 1 74, 1 79, 1 87-1 89, 21 1 , 214, 217, 221 , 222, 224, 236, 24 1 , 247, 251 , 257, 267, 273, 274, 284, 290, 4 1 6, 430, 432, 433 I 4, 322, 325, 332, 333, 337, 346-348, 3 85

tarım 1 55, 1 56, C grubu 1 8 8 , 222 ayrıca bkz Kuşi nüfus sayımı 79, 420 Odysseia 28 Olmstead, A.T. 1 25 Omri 76, 1 1 1, 1 1 4, 1 1 7, 1 1 8 Opis 473 / 295, 3 70 Oppenheim, A.L. 1 2 7, 128 Orta Asya 1 , 1 3, 482 I 224, 353, 359, 360, 3 72, 3 79, 3 8 1 , 382, 4 1 2, 4 1 3

ortak hükümdarlık 2 1 3, 2 1 6, 242 / 321, 371

Ortaköy 306, 309 Osorkon, Prens, 'Tarihsel Kayıt' 268 I 322, 323 II 323, 325, 327 iV 323, 329

ostrakon (yazılı çömlek parçası) 1 1 2, 2 78, 358

Otys 422 özel mülkiyet 36, 4 1 , 79-8 1 , 220, 289 I 1 1 2, 304, 3 1 7

Ôzgüç, Tahsin 1 1 6, 306 Padi, Ekronlu 1 83, 1 84 Paktyas 369 paletler 1 70, 1 73 Narmer 1 66 Palmyra (Tadmor) 1 3 0 Pamphylia 387 pamuk 208 Panammu, Sam'allı 1 07, 1 08 panku 3 1 2, 3 1 4, 3 1 5, 323, 325, 326 Paphi savaşı 465 papirüsler 9, 1 59, 1 8 1 , 1 82, 1 89, 1 9 1 , 2 1 0, 2 1 2, 2 1 6, 2 1 9, 228, 244, 246, 397, 426 / 29, 1 86, 207, 277, 358, 359, 3 8 1 , 401

Anastasi 245, 4 1 6 , 430 Bulak 220 Brooklyn 220 Harris 246 I 9 Hermitage 426 Lansing 286 Ramesseum 1 90 Rhind 238 Sallier 1 231 Torino 1 59, 160, 163, 1 65, 1 78, 202, 204, 228, 229, 231-234, 238, 245 Westcar 1 9 1 , 1 94, 238 Wilbour 246 para/madeni para 79, 2 1 9, 289, 4 1 1 / 254

paralı askerler 4 1 9, 436 I 6, 8 - 1 0, 78, 92, 303, 344, 347, 390, 3 9 1 , 393, 420, 424

DiZiN

Parpola, S. 1 4 7 Parrattarna, Mitannili 378-3 8 1 i l 380 Parsatatar 378, 380 Parthlar 353, 357 Parysatis 403, 408, 422 Pasargadae 359, 3 72, 405-407, 427 Patnos 225 Pattina 1 3 9- 1 43, 1 55 Pediese 329 Pedubast 328 Peftuaubast, Herakleopolisli 329 Pekah 1 1 5, 1 1 7 Peleset (Prst) 6, 8, 9 Pepi 1 1 77, 1 79, 238 il 1 76, 1 77, 1 79, 1 82, 1 9 1 per'ao/fir'ao 276 Persepolis 1 5 , 482 I 357, 359, 362, 384, 3 85, 396, 398, 399, 402, 404, 407, 4 1 1 , 4 1 4-4 1 8, 42 1 , 426, 427, 43 1, 432 Persler 1 1 , 490 I 2 1 8, 239, 250, 256, 258, 259, 293, 306, 3 5 1 , 354-357, 359-362, 366-369, 3 7 1 -3 74, 3 77, 382, 3 84, 386-390, 3 92, 393, 395397, 399, 400, 403-406, 409, 4 1 0, 4 1 3, 4 1 4, 4 1 8, 4 1 9, 42 1 -423, 425428

Ahemeni İ mparatorluğu 6, 481 I 1 5, 1 88, 223, 250, 353, 355, 360, 380-382, 390, 395, 397, 404, 406, 408, 42 1 , 425, 427, 428 Babil fetihleri 48, 258, 366, 367, 371 Lydia'da 364, 368-3 7 1 , 3 74, 3 88, 423 Mısır'da 1 6 1 , 1 6 2 / 359, 3 74-377, 3 79, 383-386, 390-392, 3 94, 4 1 4, 4 1 7-41 9, 42 7 ordusu 367-369, 387, 4 1 3, 420 Orta Asya'da 353, 359, 360, 3 72, 3 79, 3 8 1 , 382, 4 1 3 sanatı 360, 425, 426 siyasal yapısı 355, 3 60, 389, 402, 4 1 2, 423 tarımı 358, 385, 420, 42 7 toplumsal yapısı 409, 4 1 0, 4 1 2

yönetimi 3 6 1 , 42 1 , 423 Yunan kentlerinde 369 Peruva 299 Petiese'nın Ricası 342 peygamberler, Yahudi 7 I 26 Philo, Bybloslu 28, 29 Pilliya, Kizzuvatnalı 3 8 1 Piotrovski, B . 225 Pir Hüseyin 66 piramitler 1 60, 1 82, 1 84, 1 85, 200, 2 1 5 , 250 I 334, basamaklı piramit 1 84 Cedefre 1 85 Kefren 1 84 Keops 1 82, 1 84 'metinleri' 1 90 Pissouthnes 388 Pithana, Kusşaralı 297-300, 303 Pitru 1 43 Piyassili 280, 332 Piye 323, 328-335 steli 420 I 322, 324 Plutarkhos 7 1 1 85, 252, 3 9 1 , 405, 406 Polanyi, K. 1 35, 503 Polybios 368 Polykrates, Samoslu 350, 3 74 Priene 369 Psammetikhos 1 1 59, 252, 322, 338, 340-342, 344, 345, 347, 348, 43 1 il 341, 346, 348 ııı 3 4 1 , 351, 3 74

Ptahhotep 1 90 Puduhepa 341, 343, 366, 376 Punt 1 56, 1 80, 250 Puruşhattum/Puruşanda 1 1 9- 1 2 1 , 295, 296, 298, 299 Puzriş-Dagan (Drehem) 78, 80 rahiplik 264, 290, 291 , 366 I 95, 1 89, 322, 325, 326

Amon yüksek rahibi 274 / 324 Rainey, A. 72, 74 Ramses 1 268, 269 il 1 66, 233, 242-244, 255, 267272, 278, 280, 283, 338, 344, 430 1 58, 344

III 243, 244, 267, 268, 273, 401 , 430 I 6, 8, 9, 1 1

525

526 E SKi ÇA�'DA YAKINDOOU

iV 1 58, 268 v 268 VI 268, 4 1 6, 420, 431 v11 268 VIII 268 ıx 268 x 268 XI 268, 269, 274, 275 Raver 1 93 Rawlinson, Henry 479 / 356 Rehoboam 40 1 75, 97, 1 0 1 , 1 02, 1 1 7 Rekhmire 244, 288 Remanni-Adad 200 Renger, J. 503 Res el-Amiya 23 Res İ bn Hani 395, 4 1 2 Res Şemra bkz Ugarit Rim-Sin, Larsalı 102-1 04 , 1 28, 129, 1 32, 141 / 292

Sam'al (Zincirli) 7 6, 4 1 , 43, 1 05, 1 071 09, 1 1 1, 1 1 5, 1 43, 1 55, 336

Yazıtları 1 06, 1 07, 1 1 8 Samarra 25, 27 / 1 3 6 Samiriye 48, 1 1 1, 1 14, 1 1 6, 1 55, 1 79, 201, 207-2 1 0, 2 72, 325, 327, 359, 423 ostrakonu 1 1 2

Samson, J. 257 Samsuditana 301 Samuel 24, 49, 50, 56, 62, 77, 79, 80, 83, 84, 86-88, 9 1 , 92, 94, 96, 1 13

Sancisi-Weerdenburg, H. 364, 43 1 Sanherib 1 2 8 - 1 30, 1 32, 1 58, 1 59, 1 65, 1 66, 1 68, 1 73, 1 76, 1 77, 1 83, 1 871 89, 1 92- 1 94, 1 97, 204, 208, 229, 230, 2 4 1 , 262, 2 70-274 Sankhuniathon 28, 29

Rimuş 58, 60, 65, 70 Roma 1 9 8 I 28, 30, 49, 1 28, 249, 339

saray binaları 84, 97, 1 04, 1 1 6, 1 1 9, 1 26, 1 32, 21 1 279, 290, 3 1 0, 464 / 1 9, 4 1 , 9 1 , 1 06, 1 25, 1 28, 1 34,

rölyefler/kabartmalar 29, 45, 66, 126, 1 78, 1 86, 1 87, 1 95, 2 1 9, 280, 309, 363, 416, 442, 446, 4 9 1 / 7, 3 8,

1 40-1 42, 1 45, 1 56, 1 65, 1 66, 1 72, 1 82, 1 84, 1 85 3 84, 3 9 1 , 4 1 5, 4 1 6, 418

4 1 , 42, 1 04, 1 40, 1 45, 1 72, 1 82, 1 93, 1 94, 201, 284, 286, 329, 356, 3 73, 383, 395, 396, 407, 4 1 1, 43 1 Rusa 1 229, 2 4 1 il 229, 238, 239, 2 4 1 III 229

1 65-1 67, 234, 259, 380, 3 8 1 , 426, 429-

Saba Melikesi 89, 99 Sabni 1 8 8 sadakat yeminleri 346, 355 / 1 50, 1 55, 1 64, 1 79, 1 89, 286, 288, 298, 3 1 7

Sahure 1 79 Sais 1 6 1 , 229 / 328, 329, 336, 338, 3 4 1 , 343-345, 3 75, 376, 42 1 , 427 hanedanlığı (XXVI) 1 6 1 / 322, 328, 33 8-340, 344, 350

Sakkara 1 66, 1 75, 1 78, 1 8 1 , 1 84, 1 98, 242 / 2 8 1 , 359 Serapeion 340 Salatuvar 299 Saliıis 229

saraylar, kraliyet 44, 89, 1 32, 1 94 443 1 2 1 -23, 3 1 , 33, 35, 3 7-39, 43, 48, 58, 75 ayrıca bkz maiyet/çevresi Sardes 2 / 249-251, 253-256, 359, 369, 382, 385, 3 9 1 , 3 95, 4 1 4, 4 1 6 Sardunya 1 3 , 30, 3 1 Sarduri 1 229, 232, 233, 235 il 228, 229, 235-237 III 229 IV 229 Sarepta 27, 30

Sargan, Akkadlı 1 7, 34, 57-65, 69-71 , 100, 1 06, 1 1 1 , 3 1 8, 3 1 9, 496 11, Asurlu 1 1 1 Sasaniler 353 satrap 3 89, 390, 407, 4 1 2, 4 1 4-4 1 6, 422-424

satraplık 201, 239, 368, 4 1 2, 4 1 4, 4 1 6, 420, 422-425, 427, 428

Saul 48, 62, 76-80, 83-88, 9 1 -93, 9597, 1 1 3

Sauşıaıar, Mitannili 378, 3 80-383, 385, 387, 458

DiZiN

savaş tutsakları/esirleri 5 1 , 1 79, 285, 290, 360, 366, 372, 430 / 1 74, 204, 2 5 1 , 3 73

Sebennytos 1 1 , 233 / 329 Sekenenre 231 Sekundianos/Sogdianus 389 Semiramis bkz Şammuramat Senenmut 244 Serapeum bkz Sakkara serfler 8 1 , 82, 195 Sesostris 1 2 1 3, 2 1 6, 21 7, 223, 225 I 303 il 212, 2 1 3, 2 1 6 III 2 1 2, 2 1 3, 21 9, 221 Setnakht 267 Seti 1 1 63, 243, 245, 267-269, 271 , 284, 290, 420, 430 ıı 268 III 268 Sevan Gölü 230, 23 1, 237 sfenks 243, 276, 278, 279, 283 'sığır sayımları' 1 76, 1 78, 281 sığırtmaçlar/sürü gütme 1 70, 1 89, 224 I 3 60 ayrıca bkz göçerler Sicilya 13, 28, 30, 3 1 , 36, 3 89 Sidon 4 1 8, 428, 473 I 2 7, 30, 32, 69,

1 42, 1 8 1 , 209, 301, 348, 349, 392

silahlar 29, 37, 48, 64, 72, 93, 21 8 , 248, 276, 287, 323, 357, 359, 393, 463, 4 71 / 9, 1 40, 1 72, 1 88, 233 ayrıca bkz atlı savaş arabaları Sina 5, 1 56, 1 72, 1 75, 1 78, 1 80, 1 89, 21 1 , 224, 236, 247 1 4, 48, 50, 56, 74, 76, 82, 3 74

Sin-aha-usur 1 97 Sin-iddinam 1 02-1 04 , 1 3 8 Sinuhe'nin Öyküsü 2 1 9, 224, 225 Sinkaşid 1 02, 1 04, 1 32 Sinmuballit 140 Sin-nadin-apli 1 86, 1 87 Sin-şar-işkun 1 32, 1 73, 2 1 4-2 1 6, 2 1 8, 220, 251, 279

Sin-şum-lişkir 2 1 8 Sippar 67, 84, 1 1 3, 1 4 1 -143, 149 / 22, 1 3 6, 258, 2 6 1 , 2 7 1 , 2 75, 276, 282, 295, 296, 304, 308-3 1 0, 3 70 tapınağı 1 44, 498 / 258, 2 6 1

Sisam 36, 253 Sissu ( İssos) 42, 1 8 1 Skylaks, Karialı 3 84 Smendes 268, 274, 275 I 323 Smenkhkare 242, 254, 264 Smith, George 7 Smyrna 2, 31 1 I 252 Sobehotep iV 233 Sobeknefru, kraliçe 2 1 3, 232 Sogdiana 3 72, 385, 395, 4 1 6, 423 Soleb 245 Solon 253 soyluluk 202, 379 / 204 Sparta 253, 369, 386-389 Spencer, A.J. 505 steller 29, 47, 6 1 , 99, 206, 25 1 , 256, 278, 290, 416, 420, 424, 430, 463, 475 1 2 1 , 43, 58, 60, 76, 1 04, 1 05, 1 2 8, 1 50, 3 1 0, 350,

1 3 7, 1 6 7, 3 1 3, 381,

1 3 8, 1 40, 1 4 1 , 1 44, 1 48, 242, 246, 263, 2 9 1 , 309, 324, 325, 340, 342, 346, 384, 3 92

'Akbaba' 46, 47 adak 324 Hammurabi 1 33, 1 34, 1 44-146, 489 Heft Tepe 484 Horemkhauf 232 Kalhu 'sofrası' 475 Kamose 230, 231 , 235, 237 Khu-Sobek 224 Naram-Sin 49, 68, 489 Neferabu 290 Nesuhor 347 Nitokris evlat edinme steli 3 4 1 Piye 420 I 322, 324, 329, 330, 334-336,

sfenks 243, 276 Tutankhamon 243, 256, 263 Uruk 49 Zakkur 1 05, 1 1 8 Strabo 437, 479 su kemeri 208 Sudan 4, 1 53, 1 5 7, 1 58, 241 Suhu 1 7, 23, 1 3 6, 1 3 8, 1 42, 1 5 1 , 208, 2 1 9, 220, 260, 2 6 1

527

528 ESKi ÇA� DA YAKINDoGU

sulama 8, 1 8, 23-25, 3 1 , 43, 50, 78, 105, 1 33, 1 42, 144, 153, 1 57, 1 73, 284, 413, 4 75 / 20, 230, 23 1 , 242, 269, 305, 427

Sultantepe bil.: Husinna Sumuabum 1 02, 129, 1 40 Sumu-el 101- 103, 1 29 Sumuyamanum 1 27 Suriye 1 , 2, 27, 52, 65, 92, 1 1 9, 1 24, 1 25, 1 27, 1 30, 249, 277, 287, 358, 369 1 6, 8, 9, 1 1 , 1 5- 1 7, 23, 24, 39, 46, 1 00, 1 3 8, 1 58, 208, 28 1 , 3 4 1 , 344, 349, 3 78, 390

Kuzey 1, 5, 1 0, 1 3-15, 32, 97, 99, 1 20, 1 55, 24 1 , 25 1 , 25 3, 286, 296, 304, 3 12, 3 1 6 , 3 1 8 , 3 1 9 , 327, 347, 357, 369 1 7, 1 7, 35, 36, 38, 39, 1 04, 1 43, 1 54, 1 55, 236, 237, 248, 249

Güney 251 1 1 5 5 Hitit fethi 328, 331 -333, 338, 345, 361 / 39 Mısır fethi 271, 344 ve Yeni-Assur İ mparatorluğu 1 23 ve Neo-Babil İ mparatorluğu 280 ve Pers İmparatorluğu 386 Susa 1 5, 29, 32, 68, 75, 98, 1 34, 1 44, 479-484, 486, 4 89, 490, 493, 496, 497 I 1 60, 1 73, 278, 282, 359, 3 6 1 , 366, 367, 3 70, 383-385, 3 9 1 , 392, 3 96, 4 1 1 , 4 1 6

Suudi Arabistan 27 Süleyman 24, 35, 48, 75, 76, 78, 79, 88-90, 96- 1 03, 1 1 3, 1 88

Sümerler 28, 32 'Rönesans' 76-78 sürgünler/sürgün etme 4, 128, 1 30, 1 55, 276, 3 1 3, 3 1 4, 3 1 9, 325, 327, 358, 405, 4 1 1 , 4 1 9 430 1 48, 49, 53, 54, 7 1 , 1 1 6, 1 2 1 , 1 4 1 , 1 48, 1 66, 1 79, 1 84, 202-204, 207, 237, 263, 2 7 1 , 295, 305, 3 1 1 , 349, 3 70, 388, 42 1

Şabako 323, 332 Şaduppum (Teli Harmal) 126 Şagir Bazar 373 Şalrnaneser 1 460, 464, 465, 475 I 226

IlI 1 1 4, 1 1 5, 1 32, 1 3 7, 1 42 - 1 50,

1 54, 229, 232, 233, 2 6 1 , 262, 429 iV 1 32, 229, 262 v 48, 1 32, 1 54- 1 56, 229, 262, 266, 2 78 'Kalesi' 1 46, 1 95

Şam 2, 1 30, 257, 328, 332, 338, 393, 423, 424, 429, 430 I 1 6, 24, 26, 69, 99, 1 00, 1 04, 1 05, 1 07-1 09, 1 1 4- 1 1 6, 1 43, 1 44, 1 55, 201, 209, 359, 3 9 1 , 4 1 4, 4 1 7, 423

Şamaş-mudammik 493, 494 Şamaş-nuri 20 Şamaş-reşa-usur 208 Şamaş-şum-ukin 1 59, 1 77, 1 97, 2 1 6, 262, 2 76, 277

Şammuramat (Semiramis) 1 47, 1 97 Şamşi-Adad 1 97, 1 06, 1 09- 1 1 5, 1 1 7, 1 26, 1 27, 1 30, 1 3 1 , 1 40, 1 4 1 , 1 50 iV 460 v 1 32, 1 46, 1 47, 1 49, 229, 2 6 1 263

Şamşi-ilu 1 50, 201 Şamuha 331, 339, 342, 343, 356 Şar-kali-şarri 67, 69, 74 Şaruhen (Teli el-Accul) 237, 247, 420 Şasu 4 1 9 / 65, 74 Şattivaza 331 , 332, 349, 350, 380383, 385-389, 458, 459 Şauşgamuva 401 , 408-4 1 0 Şebitku 323, 332 Şekleş/Şikala (Skrs) 4 1 1 , 4 1 2 Şemşara ( Revanduz) 96, 1 1 0, 1 1 4, 127, 373 Şerden/Şardana (Srdn) 6, 8 Şeşi 1 98, 200 Şeşonk I 323, 325-327 il 323 111 323, 328 iV 323 v 323

Şilhak-İ nşuşinak 485, 4 89, 495 Şiloh kutsalı 77, 79-82 Şimaşki 75, 92, 93, 100, 483, 485 Şiyannu 401 ,404, 405

DiZiN

şölenler/şenlikler 43, 44, 5 1 , 1 82, 249, 282, 362, 368 , 385, 453, 473, 476 1 34, 8 1 , 1 66, 1 74, 2 74, 342 İ ştar 1 73 Ki.LAM 356, 363 kutsal evlilik 9 1 , 98 Opet 249, 281 I 330 Sed 1 94, 281, 283 Vadi 249 Yeni Yıl 249, 334, 497, 498 1 1 9 1, 264-266, 2 69, 2 77, 297, 3 1 4, 3 1 6, 3 1 8 Şubat-Enli! 97, 1 1 4 Şudurul 68 Şulgi 83, 84, 87, 89, 90, 1 00 Şuppiluliuma 1 30 1 , 303, 304, 306, 327, 330-333, 339, 350, 36 1 , 363, 367, 380-382, 386, 387, 393, 400403, 405, 4 1 2, 430, 458 I 1 1 , 39 i l 303, 347, 401 ' İcraatları' 330, 331 Şupria 204, 238, 2 76 Şuruppak (Fara) 34, 35, 40, 4 1 , 49 Şu-Sin 83, 87, 91 Şutruk-Nahhume 485, 488 Şuttarna, Mitanni 1 284, 378, 380-382 i l 380, 384, 386 ili 380, 386 Taba! 42, 1 44, 1 5 7, 1 97, 1 98, 248 Tabalos 369 tabletler, kil 7, 9, 28, 32, 34, 40, 41 , 79, 90, 99, 1 1 0, 1 1 6, 1 1 8 , 1 25, 1 26, 245, 306, 307, 352, 353, 393, 397, 404, 4 1 3, 440, 465, 468 I 1 2, 1 2 7, 1 2 9, 1 75, 1 90, 207, 2 1 1 , 2 1 2, 228, 2 9 1 , 307, 3 1 0, 357, 362, 3 8 1 , 4 1 5, 4 1 6 Kapadokia 1 1 6 ayrıca bkz Amarna mektupları taç giyme töreni 1 94, 2 8 1 , 478 I 1 30, 1 69- 1 7 1 , 297, 335, 406 Tadmor hkz Palmyra Tadmor, H. 298 Taduhepa 383, 385, 392 Taharka 323, 332, 334, 336, 338, 342 Tahurvaili 302, 303, 322-324

Taide 382, 387, 391 , 392, 464 Takelot 1 323 il 323, 324, 327 ili 323 takvim 70, 82, 84, 92, 288 / 1 28, 1 3 0, 298, 299, 3 1 6 'talimatlar', Mısır 1 90, 1 9 8 , 2 1 6 Hitit 354, 355 Orta Assur fermanları 441 , 4 77 Tanis 269, 274, 275 I 34, 32 1 , 325, 326, 329 Tanrı Amon'un karısı bkz kültler tanrılar 36, 42, 43, 48, 54, 55, 60, 63, 66, 70, 71 , 73, 74, 84, 87, 89, 1 09, 1 45, 1 60, 1 84, 1 8 9, 1 93, 229, 255, 256, 258, 26 1 , 277 443, 444, 455, 456, 4b3, 469-472, 478, 489, 493, 499 / 20, 32, 43, 44, 47, 8 1 , 1 1 91 2 1 , 1 25, 1 2 7, 1 28, 1 34, 1 48, 1 60, 1 66, f69, 1 70, 1 72, 1 74- 1 83, 1 8 71 89, 2 1 3, 234-236, 247, 248, 256, 2 6 1 , 2 70, 2 7 1 , 2 73-2 76, 2 8 1 , 288, 290, 2 9 1 , 293, 295, 297, 298, 3 083 1 0, 3 1 6, 3 1 8, 3 1 9, 326, 335, 3 46, 347, 350, 3 5 1 , 3 70, 3 76, 383, 3 9 1 , 399, 400, 404, 406, 425, 426 ayrı­ ca bkz kültler tanrısallaştırma 87, 98 Tantamani 323, 332, 334, 335, 338 Tapalazunauli, Arzavalı 334, 335 tapınaklar 13, 27, 31, 33, 36, 4 1 , 43, 61, 70, 71, 80, 97, 1 00, 1 26, 143, 1 47, 1 78, 1 85, 1 8 7, 1 94, 229, 241 , 245, 246, 249, 255, 256, 260, 263, 270, 28 1 , 289, 290, 308, 3 1 0, 3 1 7, 353, 4 3 1 , 442, 468, 471, 473, 475, 487, 498 / 9, 82, 97, 1 1 9, 1 25, 1 4 1 , 1 60, 1 78, 1 84, 1 9 7, 206, 2 13, 250, 263, 264, 267, 273, 274, 2 76, 2 78, 284, 290, 2 9 1 , 296, 297, 304, 306, 307, 3 1 O, 3 1 7, 320, 335, 342, 3 70, 3 76, 3 77, 387, 4 1 5, 425, 426 Tarbisu 220, 280 Tarhundaradu 329 Tarhuntaşşa 304, 338, 34 1 , 343, 345, 349, 35 1 , 353, 355, 356 Tarsus 306, 309 I 26

529

530 ESKi ÇA(;'OA YAKINDOÖU

taş işçiliği 1 70 I 3 72 Teb 201, 205, 206, 209, 2 1 5 , 2 1 9 , 220, 230, 231, 236-238, 244, 246, 249, 253, 269, 292, 425, 426, 430 / 1 59, 32 1 , 324-332, 334, 336, 338, 341, 342

tapınak 250, 263, 270, 275, 288, 421 I 329, 332, 335 Tefnakht 323, 328-330, 332 Teima vahası 292 Teispes 294, 355, 362, 366 Teişebai (Karmir Blur) 238 tekne mezarlar 1 83 Telepinu 302, 303, 320, 322-327, 332, 380 Fermanı 300, 3 1 5, 320, 326, 327, 362, 374 Tell Açana 1 32, 378 Tell Ahmar 1 6 Tell Amuda 371 Tell Asara 1 3 7 Tell Barri 1 3 7 Tell Beydar 502 Tell Brak (Navar?) 32, 65, 70, 372, 39 1 , 392, 502, 506 Tel l ed-Dab'a 235 Tell el-Accul 237, 420 Tell el-Ful 87 Tell el-Yahudiye 237 Tell es-Saidiye 9 Tell eş-Şeria 94 Tell Feheriye 464, 465 I 1 9, 1 50 Tell Halaf bk:r; Gozan Tell Hamal 125 Tell Hariri 96, 1 24, 125 Tell Harmal 126 ayrıca bkz Şaduppum Tell Huera 53 Tell Leylan 53, 97, 1 1 0, 1 1 4, 127 Tell Mardikh 1 0, 53, 97 Tell-i Malyan 1 5, 482, 483, 487, 489491, Tell Meskene 1 30, 349, 375, 4 1 2 Tell Mişrife 1 30 Tcll Nebi Mend 424 Tell Rifa'at 1 6 Tell Rimah (Katara) 84, 96, 1 1 O, 1 1 4, 1 26, 1 32, 1 33, 373

Tell Sabi Abyad 464, 465, 506 Tell Sukas 394 I 46 Tell Şeyh Hamad 464 Tell Tayanat 4 1 , 97, 1 04 Tennes, Sidonlu 3 9 1 , 3 92 tepelik 248, 4 1 3, 4 1 9 Tepti-ahar 484, 485 Tereş (Trs) 6 Terka 1 1 4, 1 37, 1 50, 503 Tesniye/Tesniye tarihçisi 370 I 49-52, 56, 63, 80, 82, 83, 89, 1 0 1 , 1 29, 130 Teumman, Elamlı 7 73, 1 74, 1 82, 1 85

Thebai 449 Theodoros, Samoslu 253 Thera 235 Thomsen, C. 1 2 Thukydides 28, 3 88 ticaret 4, 1 7, 24, 33, 39, 42, 69, 79, 86, 96, 1 0 1 , 1 1 2- 1 22 1 96, 2 1 0, 21 5, 224, 236, 285, 295, 320, 347, 394, 406, 4 1 4, 430, 436, 446, 449, 465-467, 473, 487 I 4, 23, 26-28, 33-37, 46, 88, 93, 99, 1 1 4, 1 1 5, 1 33, 1 44, 1 55- 1 5 7, 202, 206, 208, 209, 237, 260, 269, 2 79, 3 0 1 , 302, 304, 345, 362, 365, 4 1 3

Tiglat-pileser I 109, 460, 469-474, 477, 494, 497 I 1 7, 1 8, 22, 34, 1 34, 226, 273 III 1 07, 1 1 4 - 1 1 6, 1 32 , 1 4 9, 1 54-

1 57, 1 6 1 , 1 65, 1 68, 1 79, 1 94, 2 1 6, 229, 236, 262, 264, 266, 2 78, 3 1 3, 429 Til Barsip (Kar-Sulman-afaredu) 1 6, 1 43, 1 48, 1 50, 201 Tiri bazos 4 1 0

Tişatal, Urkişli 372 Titus 49 Tiye 283, 284, 383 Tjaneni 421 Tjekker/Zakala (Tjki) 6, 8 Tod hazinesi 224 Toprakkale 225, 228 Trakya 2, 311 / 243, 382, 387, 395 Tritsch, F.J. 1 3 Troya 1 1 , 1 3, 3 1 0, 3 1 1 1 1 3

DiZiN

Tudhaliya 1 301 , 302, 327-329, 343, Tyros 6, 256, 257, 393 I 2 6-30, 32-35, 69, 94, 98, 99, 1 1 4, 1 42, 209, 2 8 1 , 3 80, 425 301, 303, 349, 393, 429 il 303, 380 III 303, 306, 330 Ubeyd kültürü 25, 27, 28 iV 303, 304, 309, 345-347, 353, Ucahorresnet 3 75, 3 76, 427 355 401 , 406, 407, 409-4 1 1 Tukulti-Ninurta 1 1 05, 347, 460, 465- UD-hi 386 Ugarit ( Res Şemra) 2, 97, 1 30, 1 33, 469, 472, 475, 485, 487 / 1 3 6 305, 349, 370, 375, 3 83, 3 87, 393i l 1 3 1 , 1 32, 1 3 6, 137, 1 4 1, 262 4 1 7, 4 1 9 / 4, 8, 1 2, 1 3, 29, 3 1 , 33, Tumeişki 235, 236 66, 1 1 3 tunç (bronz) 53, 79, 1 3 1 , 236, 304, tarım 395 345, 353, 359, 396, 407, 428, 431 , Hitit ile antlaşmaları 280, 3 3 1 , 432 / 26, 35, 1 32, 1 36, 1 3 7, 1 3 9, 349, 355, 365, 396 1 65, 233, 2 4 1 , 244, 305 Ukair 29 Tunç Çağı 12 I 7, 30 Ukrayna 224 Erken 63, 66 Ulhu 242 Geç 310, 4 1 5 , 4 1 6 , 4 1 8, 454 / 8, Ullikummi Türküsü 392 1 3, 14, 1 6, 2 7, 32, 43, 65-68, Ullusunu 202 74 Umma 35, 46-49, 54-56, 6 1 , 64, 8 1 , Orta 66 480 turtanu 1 48, 1 50, 1 6 7, 201 Umman 4, 69, 436 Tuşhan 138, 1 4 1 ummanu 1 9 1 Tuşpa 1 SS, 232, 233, 236, 240, 241 Unki-Pattin(a) 4 1 Tuşratta, Mitannili 331 , 332, 369, Untaş-napirişa 484-486 370, 375, 380-386, 392, 458 'Al-Untaş-napirişa' (Çoge Zanbil) 486 Tutankhamon 243, 245, 254, 255, Uperi, Dilmunlu 269 256, 263, 264, 279, 332, 380 Ur / 260, 2 7 1 , 274, 2 77, 2 90, 292, 304 Tutimaios 229 'Ağıtları' 93, 94, 1 00 Tutmosis 1 1 55, 243, 249, 250, 25 1 , mezarları 34, 56 253, 377, 380, 383, 420, 424 mozoleleri 84 11 243, 250, 3 80, 420 standardı 86 III 1 63, 2 1 3, 242, 243, 250, 25 1 , Ur III 38, 58, 60, 73-83, 87-89, 9 1 253, 288, 2 9 1 , 328, 375, 37� 93, 95-98, 1 04, 1 06, 1 1 7, 1 1 8, 380, 383, 4 1 9-421 , 423-425, 1 35, 14� 1 43, 37� 483 / 1 90 yazıtları 34, 53, 65, 76, 83 431 , 432, 445, 446, 458 yönetimi 43 iV 243, 246, 253, 279, 380, 383, zigguratı 76, 83-85 384, 4 1 9, 425, 430 tümülüs 244, 254 ayrıca bkz höyükler Ura 406 Urartu 376 I 4 1 , 45, 1 23, 1 54, 1 56, Türk 1 1 6, 1 1 7 1 4 1 1 57, 223-243, 247, 249, 362 Türkiye 1 , 5, 6, 8, 1 8, 1 9, 27, 32, 1 05, siyasal yapısı 239, 240 1 14, 306, 307, 3 1 1 , 3 1 2, 372, 377 tarım 23 1 1 8, 1 0, 14, 1 6, 1 8, 2 6, 30, 3 1 , 39, ve Assur 1 44, 1 55, 1 57, 1 71 , 204, 4 1 , 1 1 1 , 1 24, 1 55, 1 57, 224, 22-5, 23 1, 233, 237 336, 357, 359, 432 yönetimi 237, 240 tütsü 1 56, 236, 250 I 99, 144, 209, Urhi-Teşub (Murşili III) 303, 327, 338, 2 60, 4 1 3 339, 341 -345 Tyana (Tuvana!fuhana) 3 2 1 / 42

531

532 ESKi ÇAl'>'DA YAKINDOl'> U

Urmiye, Gölü 2, 26 I 229-23 1 , 233, 235, 430

Ur-Nammu 60, 76, 77, 82, 83, 89 Ur-nanşe, Lagaşlı 35, 36, 42, 43, 45, 46, 50, 52, 54 Urşu 3 1 2, 372, 373 Uruinimgina 35, 50, 5 1 , 58, 60 reformları 50 Uruk (Yarka) 2, 1 5, 1 6, 27, 3 1 , 32, 34, 37, 39, 44, 54, 55, 58 9 1 , 98, 1 4 1 , 446, 480, 482, 498 I 1 9 1 , 22 1 , 260, 264, 265, 2 7 1 , 2 74, 2 76-279, 296, 307, 3 1 5-3 1 7 kutsal yerleri/tapınakları 28 I 258, 2 74, 276

kültürü 28 vazosu 29-3 1 , Urzababa 58, 60, 63 Ut.uhegal, Uruklu 76, 83

Venamun Raporu 244, 274 I 33, 34 Veni 1 8 1 , 1 88, 1 9 5 vergiler 50, 8 0 , 1 75 , 1 76, 2 8 8 , 290, 345, 349, 442, 476, 495 I 90, 1 48, 201, 203, 206, 2 1 0, 2 1 2, 2 75, 305, 3 77, 394, 4 1 4, 420

vesayet, krallık 6, 7, 37, 43, 53, 63, 80, 82, 84, 89, 98, 1 26, 1 4 1 , 1 68, 1 79, 233, 25 1 , 300, 3 1 0, 355, 362, 366, 369, 389, 390, 406, 492 I 3, 1 6, 29, 34, 38, 48, 54, 55, 72, 78, 79, ' 82, 85-87, 89, 93, 96, 1 03, 1 08, 1 1 1 , 1 13, 1 1 8, 1 23, 1 2 7, 1 42, 1 54, 1 56, 1 59, 1 6 1 , 1 67, 1 70, 1 89, 201, 2 1 1 , 2 1 5, 224, 241, 243, 249, 255, 2 8 1 , 289, 304, 328, 329, 338

vezir 1 90, 1 95, 1 97, 2 1 4, 2 1 6, 220, 285, 287, 288 von Rad, G. 5.'i, 56

üfürükçü 455 I 1 90 vabartum 1 1 9- 1 2 1 , 296 vahalar 1 87 1 1 23, 292, 332, 345, 3 83 Valtşuşana 1 20, 295 valiler, eyalet 57, 70, 71 , 79, 1 0 1 , 1 6 1 , 1 85, 1 92, 1 98, 201 , 202, 405, 464, 474, 495 / 1 9-2 1 , 29, 36, 39, 40,

Waterman, L. 1 6 1 Weber, M. 77 Wellhausen, J. 52-54 Wheeler, Mortimer 1 3 Wilhelm, G. 1 05 Wittfogel, K. 36 Wool l ey, Leonard 1 4 , 25

48, .1 04, 1 1 4, 1 1 6, 1 24, 1 43, 1 46, 1 48- 1 5 1 , 1 6 1 , 1 68, 1 72, 1 79, 1 83, 201, 202, 206, 2 1 0, 230, 240, 265, 267, 2 76, 294, 301, 302, J 36, 382, 4 1 2, 424, 43 1 ayrıca bkı; nomark­

Yaffa 57 Yaggid-Lim, Marili 1 27 Yahdun-Lim, Marili 1 27, 1 29 Yahudiler/Yahudilik 6 I 49, 3 1 5, 355,

lar Van Gölü 376, 472 I 1 44, 1 55, 224-

Yaksartes (Siri Derya) ırmağı 3 72 Yakup 47, 50, 55, 57, 60, 6 1 , 76 Yamhad (Halep) 1 27, 1 28, 1 30, 1 3 1 , 1 3 3, 1 42, 1 5 1 , 435 Yarim-Lim, Yamhadlı 1 27, 1 28 Yariris, Karkamışlı 45 Yaroboam 1 1 0 1 , 1 02, 1 1 7

226, 230-234, 357

van Seters, J. 28 Vargyas, P. 503 Varpalavas, Tyanalı 246-248 Vaşptah, vezir ) 93 Vaşşukanni 1 5, 3 3 1 , 3 82, 383, 386, 387, 3 9 1 , 506 veba/felaket 77, 93, 1 72, 208, 265, 2ı3, 333, 360-363, 400, 488 / 7 2 9, 1 70 veliaht prens 1 95, 234, 269, 279, 336, 404, 407, 408, 4 1 1 I

385, 264, 467, 323,

1 62, 1 63, 1 68, 1 85, 1 89, 1 93, 1 95, 267, 299, 387, 403, 404

3 7 1 , 388, 423

il 1 1 2, 1 1 7

Yasmah-Addu 1 1 4 , 1 2 7, 1 29, 1 3 1 , 140 Yaubidi, Hamatlı 1 56, 1 66 yazı sistemleri 5, 6, 53, 1 75, 307 1 1 5 çiviyazısı 5-7, 28, 32, 1 1 7, 307, 370, 372, 397, 4 79 / 1 5, 38, 45, 1 6 1 , 226, 304, 355, 356, 384, 43 1

DiZiN

Fenikece 1 5, 29, 3 1, 3 7, 43-45, 1 06

hiyeroglifler 5, 6, 1 75, 225, 307, 309, 363, 397 I 3 1, 38, 42-45, 228, 229, 246, 339, 357, 3 75, 383, 384 ayrıca bkz alfabe yazı tahtası, tahta tablet 307, 358 I 43 Yazılıkaya 309, 3 1 0, 348, 363, 375, 430 Yehoyakin 1 1 7, 281, 283, 303, 348 Yehu 1 1 4, 1 1 5, 1 1 7, 1 20, 1 44 Yehuda 6 1 24, 48, 5 1 , 53, 6 1 , 67, 68,

76, 78, 85, 88, 9 1 -94, 1 00- 1 03, 1 08- 1 1 8, 1 20, 1 2 1 , 1 29, 1 55, 1 57, 1 75, 1 76, 1 79, 1 83, 2 1 7, 259, 2 8 1 283, 3 0 1 , 303, 304, 348, 349 Yemen 2 7, 89

Yeni-Hititler bkı Hititler yerleşim 1 3, 1 8 , 19, 25, 28, 29, 32, 40, 59, 64, 1 1 5, 1 1 8-120, 128, 1 53, 1 57, 158, 1 69 - 1 73, 1 87, 22 1 , 235, 286, 296, 3 1 8, 337, 377, 4 1 7, 426, 446, 490 I 4, 1 4, 1 6, 1 7, 1 9, 22, 25, 2 7, 30, 36, 3 7, 49, 56 1 33, 1 4 1 , 209, 2 1 1 , 23 1 , 255, 259, 260, 334, 358, 359, 3 6 1 , 367, 42 7 Yeşu 48, 49, 56-58, 60-64, 66, 8 1 yıl adları 6 1 , 70, 82, 1 4 1 , 439 / 20

yollar 1, 4, 27, 32, 33, 53, 89, 98, 1 0 1 , 1 05, 1 09, 1 1 3, 1 20, 1 30, 1 33, 1 3 6 , 1 37, 142, 1 55, 156, 1 74 , 1 8 1 , 257,

265, 320, 396, 426, 436, 446, 447, 449, 466, 467, 472, 477, 493 / 4, 1 7, 1 8, 35, 45, 58, 90, 93, 99, 1 1 4, 1 1 5, 1 23, 1 32, 133 386, 3 92, 4 1 3, 416 Yoşiya 53, 1 1 7, 2 1 7, 283 Young, T.C. 32 I 360 yozlaşma 292 I 1 1 O, 354 Yunanistan/Yunanlılar 4, 3 1 1 , 449 / 3, 4, 1 3, 28, 37, 46, 209, 2 1 8, 224, 243, 249, 250, 252, 253, 303, 339, 386-390, 4 1 9, 420 Miken 3, 4, 1 3 yurttaşlık 1 4 1 , 307, 3 1 1 , 3 1 5

Zabala 55 Zadok 96, 98 Zagros dağları 1, 26, 66, 67, 80, 83, 1 1 4, 1 42, 4 37, 449, 470, 4 80, 489 1 1 54, 4 1 2

Zakkur, Hamatlı 1 05 yazıtı 1 1 8 Zalpa 296, 298, 299, 309, 3 1 6 , 320 Zerdüştiler 360 Zidanta ı 303, 320, 321, 322, 380 ıı 302, 303 Ziklag 94 Zimri-Lim, Marili 1 27-1 30, 1 33, 1 50 Zincirli bkz Sam'al Zippasla 329 Zobah 24, 94, 1 00

533