Texte zur Mariologie und Marienverehrung der mittelalterlichen Kirche [Reprint 2018 ed.] 9783110820188, 9783110013276

Citation preview

K L E I N E TEXTE FÜR V O R L E S U N G E N U N D Ü B U N G E N BEGRÜNDET VON HANS LIETZMANN HERAUSGEGEBEN VON KURT ALAND 184

TEXTE ZUR UND DER

MARIOLOGIE

MARIENVEREHRUNG MITTELALTERLICHEN KIRCHE UNTER

MITARBEIT

ADOLF

KOLPING

AUSGEWÄHLT

WALTER

VERLAG

WALTER

VON

DURCH

DELIUS

DE GRUYTER

&

CO.

VORM. G. J. GÖSCHEN'SCHE VERLAGSHANDLUNG • J. GUTTENTAG, VERLAGSBUCHHANDLUNG • GEORG REIMER • KARL J. TRUBNER • VEIT «c COMP.

BERLIN

1961

Alle Rechte, insbesondere das der Ubersetzung in fremde Sprachen» vorbehalten. Ohne ausdrückliche Genehmigung des Verlages ist es auch nicht gestattet, dieses Buch oder Teile daraus auf photomechanischem Wege (Photokopie, Mikrokopie) zu vervielfältigen.

© 1961 by Walter de Gruyter Sc Co.,

vormals G . J . Göschen'sehe Verlagshandlung

J . Guttentag, Verlagsbuchhandlung • Georg Reimer • Karl J . Trübner • Veit & Comp. Berlin W 30, Genthiner Straße 13 Printed in Germany Archiv-Nr. 33 32 6 1 / 1 8 4 Satz und Druck: Walter de Gruyter Sc Co., Berlin W 30

I N H A L T S V E R Z E I C H N I S 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40.

Decretum Gelasianum (Anf. 6. Jli.) Gregor von Tours (t 593/4) Sacramentarium Gregorianum (6-/7. Jh.) Ps-Augustinus, Sermo 208 (Ambrosius Autpertus, 8. J h . ) . . Paulinus von Aquileja (f 802) Alkuin (f 804) Libri Carolini (8./g. Jh.) Ps-Hieronymus, Epistola ad P a u l a m et Eustochium „Cogitis m e " (Paschasius Radbertus, f ca 865) R a t r a m n u s (f 868) Paschasius R a d b e r t u s (f ca 865) Martyrologien: Ado von Vienne (f 875), Usuard Monachus (t ca 875) Notker Balbulus (f 912) P e t r u s Damiani (f 1072) Anselm v. Canterbury (f 1109) E a d m e r (f ca 1125) Guitbert von Nogent (f 1124) Gottfried von Vendòme (f 1132) Ps-Augustinus, De assumptione BMV (11./12. Jh.) P e t r u s Abaelard (f 1142) Bernhard v. Clairvaux (f 1153) Amadeus v. Lausanne (f 1159) P e t r u s Lombardus (f ca 1160) Gerhoch v. Reichersberg (f 1169) Petrus v. Blois (f 1204) Stephan Langton (f 1228) Caesarius v. Heisterbach ( f ca 1240) Arnsteiner Marienlied (Mitte 13. Jh.) Richardus a Sancto Laurentio (f ca 1260) Albertus Magnus (f 1280) B o n a v e n t u r a (f 1274) Ps-albertin. Mariale „ L a u s virginis" (2. H ä l f t e 13. Jh.) . . Thomas von Aquino (f 1274) Jacopone d a Todi ? (f 1306) Johannes Duns, Scotus (f 1308) Johannes de Polliaco (f 1321) Franciscus de Mayronis (f 1325/27) Johannes de Neapoli (f nach 1336) Bernhardinus v. Siena (f 1444) Sixtus IV. (1471/84) Bernhardinus de Busti (f 1500) 1*

5 5 6 6 7 7 8 9 11 11 12 12 14 15 17 19 20 20 21 22 25 26 26 27 29 31 32 35 36 38 40 44 53 54 58 59 60 60 61 62

VORBEMERKUNGEN Die Texte sind chronologisch und teilweise nach ideengeschichtlicher Zusammengehörigkeit geordnet, um dem Benutzer einen Uberblick über die Entwicklung der Mariologie und der Marienverehrung zu geben. Auf die Angabe von Textvarianten ist verzichtet worden. Die lateinische Diktion ist durchweg der heutigen Schreibweise angeglichen worden.

ABKÜRZUNGEN

FÜR DIE

TEXTAUSGABEN

BGPhThMA. = Cl. Baeumker, Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters. CSEL. = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum. DThC. = Dictionnaire de Théologie Catholique 1903 ff. KIT. = Kleine Texte für Vorlesungen und Übungen. Mansi = J. D. Mansi, Sacrorum conciliorum nova et antiquissima collectio Bd. I, H. 31, 1759—1798. Neudr. und Fortsetzung 1900 ff. MG. conc. = Monumenta Germaniae histórica, concilia. MLe. = Lexikon der Marienkunde. MSG. = Migne, Series graeca. MSL. = Migne, Series latina. TU. = Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur.

i. Decretum Gelasianum de libris recipiendis et non recipiendis eines privaten Redactors Anf. des 6. Jh. (ed. E. von Dobschiitz, TU. 38, 4 — Leipzig 1912 — S. 21 ff. Cap.V (S. 48,) : Cetera quae ab hereticis sive scismaticis conscripta vel praedicata sunt, nullatenus recipit catholica et apostolica Romana ecclesia; e quibus pauca, quae ad memoriam venerunt et a catholicis vitanda sunt, credidimus esse subdenda: . . . Cap. 4 Liber de infantia salvatoris apocryphus Liber de nativitate salvatoris et de Maria vel obstetrice apocryphus Cap. 6 Liber qui appellatur Transitus sanctae Mariae apocryphus 2. Gregor v. Tours (f 593/4) Libri miraculorum 1,4 (MSL. 71,708 BC): Denique impleto a beata Maria hujus vitae cursu, cum jam vocaretur a saeculo, congregati sunt omnes apostoli de singulis regionibus ad domum ejus (An. 48). Cumque audiissent quia esset assumenda de mundo, vigilabant cum ea simul: et ecce Dominus Jesus advenit cum angelis suis, et accipiens animam ejus, tradidit Michaeli archangelo, et recessit. Diluculo autem levaverunt apostoli cum lectulo corpus ejus, posueruntque illud in monumento, et custodiebant ipsum, adventum Domini praestolantes. Et ecce iterum adstitit eis Dominus, susceptumque corpus sanctum in nube deferri jussit in paradisum: ubi nunc, resumpta anima, cum electis ejus exsultans, aeternitatis bonis, nullo occasuris fine, perfruitur.

6 3- Sacramentarium Gregorianum (592, mindestens Mitte 7- Jh.) Text nach dem Aachener Urexemplar, dem ältest erreichbaren Zeugen (zw. 784/91), ed. H. Lietzmann, Münster IQ21, Nr. 148: X V I I I Kalendas Septembres id est X V die -mensis Augusti, Adsumptio sanctae Mariae Ueneranda nobis domine huius est diei festiuitas, in qua sancta dei genetrix mortem subiit temporalem, nec tarnen mortis nexibus deprimi potuit, quae filium tuum dominum nostrum de se genuit incarnatum: per. 4. Ps-Augustinus

(8. Jh.)

Sermo 208, In festo assumptionis B. Mariae ( M S L . 39, 2130)1:

Hoc idcirco dicimus, fratres, quia, sicut jam in consuetudinem Christi suscepit ecclesia, hodierna die ad coelos assumpta fuisse traditur virgo Maria. Sed quo ordine hinc ad superna transient regna, nulla catholica narrat historia. Non solum autem respuere apocrypha, verum etiam ignorare dicitur haec eadem Dei ecclesia2. Et quidem sunt nonnulla sine auctoris nomine de eius assumptione conscripta; quae, ut dixi, ita caventur, ut ad confirmandam rei veritatem legi minime permittantur. Hinc sane pulsantur nonnulli, quia nec corpus eius in terra invenitur, nec assumptio eius cum carne, ut in apocrypha legitur, in catholica historia reperitur. Quibus dicendum est, quia si Moysi corpus ab homine non invenitur in terris, cum quo locutus est Deus facie ad faciem : illius quaerere dementiae est, per quam idem majestatis Deus incarnatus effulsit in terris. Neque enim dignum est de corporis eius notitia sollicitum quempiam esse, quam non dubitai super Angelos elevatam cum Christo regnare. Sufficere debet tantum notitiae humanae hanc vere fateri reginam coelorum, pro eo quod regem peperit angeloram. 1 8

Verfasser wohl Ambrosius Autpertus, f 784 (hierzu MLe. I Siehe oben Nr. 1.

Ij6i.).

7 5- Paulinus

v. Aquileia

(| 802)

Contra Felicem Urgellitanum ep. libri tres. L. I, c. 15 (MSL. 99, 366 B — 367 A). Nam si non infra virginea viscera, ut iste dissipit haereticus, unigenitus Dei Filius, sempiternus ex Patre, temporalis ex matre, „aedificavit sibi domum" (Prov. 9, 1), hoc est, humana se verissime natura vestivit, permanens id quod erat, incommutabilis Deus, ex utero intemeratae Virginis matris „tanquam sponsus processit de thalamo suo" (Ps. 18, 6), et ipsa venerabilis Virgo non genuit verum Deum verumque hominem in singularitate unius personae . . . aut non est partus Virginis divini nominis gloriosum . . . sacramentum; quo ergo pacto catholica Ecclesia una in toto orbe terrarum diffusa, beatam Virginem Mariam, dulce mihi et venerabile nomen, Theotocon, hoc est, Dei genitricem, libera publicaque voce confiteri non cessai ? Si igitur nuncupativum 1 et non verum Deum . . . ex utero vera mat er genuit, . . . quomodo vera Dei genitrix beata Virgo omnium catholicorum verissimo confitebitur ore? 6. Alkuin

(f 804)

De fide sanctae et individuae Trinitatis III, 14 (MSL. 101, 46/7). De Maria Virgine, et incarnatione Verbi Dei. Beatus evangelista ut proprietatem unius personae in Christo ostenderet, ait: „Verbum caro factum est" (Joh. I, 14). Verbum, quod erat apud Deum, antequam mundus esset, per quod mundus factus est ; Verbum quod non amisit aeternitatem suam, quamvis in tempore ex virginali utero carnem assumendo homo fieri voluisset. Quod Verbum per omnipotentiam suam voluit hunc hominem quem assumpsit, hoc fieri ex tempore, quod ipse semper fuit sine tempore, id est, proprius Filius Dei, ut non possint dici duo Filii Dei, alius ante tempora genitus, et alius natus ex tempore, sed unus Dei Filius proprius et perfectus Dominus noster Jesus Christus. Quem beata virgo Maria, salva integritate sui corporis, Deum edidit et hominem, quae fuit lana mundissima, et virginitate clarissima, et incomparabilis universis quae 1

So die Adoptianer.

8 erant sub coelo virginibus, eratque talis ac tanta, ut sola digna fieret divinitatem in se recipere Filii Dei. Sicut enim conchylii sanguinem lana suscipit, ut purpura ex eadem lana, imperali majestati tantummodo digna fiat, qua nullus alius induitur, nisi augusta praeditus dignitate : ita Spiritus sanctus superveniens in beatam Virginem, ,,[et] virtus Altissimi obumbravit earn (cf. Luc. i, 35), ut lana fieret divinitate purpurata, solummodo aeterno imperatori indui dignissima. Et sic facta est beatissima virgo Maria SEOTÓKOS, sicut et xpiCTTOTÓKOs» Nam et ante earn fuerunt aliae in populo xpioroTÓKoi, id est, christorum genitrices, nontamen virgines, nec Spiritu sancto et virtute Altissimi obumbratae, ut dignae Deum generare invenirentur. Haec autem et XPIOROTÓKOS, et sola OEOTÓKOS, et sola virgo ex Spiritu sancto et virtute Altissimi concipiens, ac sic glorificata, ut Deum Dei Filium coaeternam et consubstantialem Patri generaret. Virgo ante partum, virgo in partu, virgo post partum: dignum enim erat, ut Deo nascente, meritum crescerei castitatis, ne per ejus adventum violarentur integra, qui venerai sanare corrupta. Nec regnator coeli virginalis uteri dedignatus [Al., indignatus] est angustias intrare, qui omnium creaturarum implet latitudinem, cui angelorum militia nato decantare venerai: „Gloria in excelsis Deo, et in terra pax hominibus bonae voluntatis" (Luc. II, 14).

7. Libri Carolini (8. —9. Jh.) Lib. IV. cap. X V I (MG. conc. torn. II suppl., 204,21—29; 38—44): Dicit illi quis: „Una illarum sanctae Mariae imago est, abici non debet; altera Veneris, quae omnino abicienda est", vertit se ad pictorem quaerens ab eo, quia in omnibus simillimae sunt, quae illarum sanctae Mariae imago sit vel quae Veneris? Ille huic dat superscriptionem sanctae Mariae, illi vero superscriptionem Veneris: ista, quia superscriptionem Dei genitricis habet, erigitur, honoratur, osculatur; ilia, quia inscriptionem Veneris, Aeneae cuiusdam profugi genitricis, habet, deicitur, exprobratur, exsecratur. Pari utraeque sunt figura, paribus coloribus, paribusque factae materiis, superscriptione tantum distant . . . Ac per hoc

9 evidenti ratione monstratur nullam imaginibus inhaerere posse sanctificationem per quamlibet superscriptionem, quoniam ista, quae beatae Dei genitricis Mariae superscriptionem sortitur et quae quondam dispicabiliter abiecta iacuit, nunc venerabiliter adornatur, quantum valuit contemptoribus suis spreta iacens obesse, tantum nihilominus valet cultoribus suis erecta et adorata prodesse, et illa quantum posset iuvare, si erigeretur, tantum potest laedere, cum spernitur.

8. Ps-Hieronymus

(Verfasser Pasch.

Radbertus,

f ca. 865)

Epistola ad Paulam et Eustochium, „Cogitis me". De assumptione beatae Mariae virginis, c. II (MSL. 30, 123/4) : De Assumptione eiusdem tamen beatae Dei genitricis semperque Virginis Mariae, qualiter assumpta est, quia vestra id deposcit oratio, praesentia absens scribere vobis curavi, quae absentia praesens devotus obtuli, ut habeat sanctum Collegium vestrum in die tantae sollennitatis munus Latini sermonis, in quo discat tenera infantia lactis experiri dulcedinem, et de exiguis eximia cogitare: qualiter favente Deo per singulos annos tota haec dies expendatur in laudem, et cum gaudio celebretur: ne forte si venerit in manus vestras illud apocryphum ,,De Transitu eiusdem Virginis" 1 , dubia pro certis recipiatis: quod multi Latinorum pietatis amore, studio legendi charius amplectuntur : praesertim cum ex his nihil aliud experiri possit pro certo, nisi quod hodierna die gloriosa migravit a corpore. Monstratur autem sepulcrum eius cernentibus nobis usque ad praesens in vallis Josaphat medio, quae vallis est inter montem Sion et montem Oliveti posita: quam et tu, o Paula, oculis aspexisti, ubi in eius honore fabricata est Ecclesia miro lapide tabulata : in qua sepulta fuisse (ut scire potestis) ab omnibus ibidem praedicatur: sed nunc vacuum esse mausoleum cernentibus ostenditur. Haec idcirco dixerim, quia multi nostrorum dubitant, utrum assumpta fuerit simul cum corpore, an abierit relieto corpore. Quomodo autem, vel quo tempore, aut a quibus personis sanctissimum corpus eius 1

Oben Nr. 1.

IO

inde ablatum fuerit, vel ubi transpositum : utrumne resurrexerit, nescitur: quam vis nonnulli astruere velint eam iam resuscitatam, et beata cum Christo immortalitate in coelestibus vestiri. Quod et de beato Joanne Evangelista eius ministro2, cui virgini a Christo Virgo commissa est 3 , plurimi asseveranti quia in sepulcro eius (ut fertur) nonnisi manna invenitur: quod et scaturire cernitur. Verumtamen quid horum verius censeatur, ambigimus. Melius tarnen Deo totum, cui nihil impossibile est, committimus, quam ut aliquid temere definire velimus auctoritate nostra, quod non probemus : sicuti et de his, quos cum Domino (Evangelio teste) resurrexisse credimus. Sed utrum redierint in pulverem terrae, certum non habemus, nisi quod legimus: Quia „multa corpora sanctorum qui dormierant, surrexerunt, ac venerunt m sanctam civitatem", scilicet Jerusalem, „et apparuerunt multis" (Matth. X X V I I , 52, 53). De quibus profecto nonnulli doctorum senserunt4, et etiam in suis reliquerunt scriptis, quod iam in illis perpetua sit completa resurrectio. Fatentur enim quod veri testes non essent, nisi et vera eorum esset resurrectio. Unde et beatus Petrus dixisse legitur, cum de David loqueretur in testimonium: „ E t sepulcrum" inquit „eius apud nos est" (Act. II, 29) : quasi non sit ausus dicere, quod ipse, aut corpus eius apud nos est: sed tantum sepulcrum quo conditus fuerat. Hinc aiunt resurrexisse et eum cum ceteris sanctis: et ideo vacuum remansisse mausoleum, ut hunc beatae Mariae cernitur. Quod sane factum, et de aliis quibuslibet locis Scripturarum affirmare conantur quod hi iam cum Christo regnent resuscitati in aeterna societate. Quod, quia Deo nihil est impossibile (cf. Lue. I, 37), nec nos de beata Maria Virgine factum abnuimus, quamquam propter cautelam (salva fide) pio magis desiderio opinari oporteat, quam inconsulte definire, quod sine periculo nescitur. 2 Gregor von Tours, Libri miraculorum. 1,30 (MSL. 71, 730 BC). August. In loh. tr. CXXIV, 2—3 (MSL. 35, 1970 s) und griech. Menologien zum 8. Mai. 3 Breviar. Roman. 27. Dez. Matutin: Joannes . . . cui Christus in cruce matrem virgini virginem commendavit. 4 Evang. Nicodemi pars 2 c. 1 , 1 — 3 (Tischendorf p. 389 s), c. 8,24 — 11,27 (P- 4 0 2 /°7)- August, epist. 164, c. 3 n. 9 (MSL. 33,712. CSEL. 44, 528 s).

II

9. Ratramnus (f ca. 868) De eo quod Christus ex virgine natus est (MSL. 121, 81—102) \ Cap. I (83 A). Fama est, et quorundum non contemnenda cognovimus relatione, quod per Germaniae partes serpens antiquus perfidiae novae venena diffundat, et catholicam super nativitate Salvatoris fidem, nescio qua fraudis subtilitate, subvertere molitur: dogmatizans Christi infantiam per virginalis januam vulvae humanae nativitatis verum non habuisse ortum, sed monstruose de secreto ventris incerto tramite luminis in auras exiisse, quod non est nasci, sed erumpi. Quod enim vias uteri nascendo non est secutum, sed quacunque versum tamquam per parietem domus erupit, non jure natum esse, sed violenter egressum. Jam ergo nec vere natus Christus, nec vere genuit Maria. A t vero fides habet catholica Jesum natum ex Maria Virgine . . . 10. Paschasius

Radbertus (ca. 790—ca. 865)

Opusculum de partu virginis (MSL. 120, 1365—1386) : Praefatio (1367 B). Venerabiii matronae Christi, una cum sacris virginibus Vesona monastice degentibus Paschasius Radbertus, monachorum „omnium peripsema" (cf. 1 Cor. 4 , 1 3 ) . Quaestionem, charissimae, de partu beatae Mariae Virginis mihi nuper allatam vobis persolvere decrevi; quoniam vos earn plurimum amare non ambigo; ut ex hoc sciatis quantum jam, longe diu a puero vester alumnus, multo jam senio confectus . . . 2 (1367 D). Dicunt enim non aliter beatam Virginem Mariani parere potuisse, neque aliter debuisse quam communi lege naturae, et sicut mos est omnium feminarum, ut vera nativitas Christi dici possit. Alias autem, inquiunt, si non ita natus est ut caeteri nascuntur infantes, vera nativitas non est. E t ideo ne phantasia putetur, aut ne sicut aqua per alveum transisse, ita per uterum Virginis absque nascentis ordine natus credatur, pium est sentire, sic eum lege naturae natum fuisse, quomodo nascuntur caeteri infantes, et eam sic peperisse sicut reliquae pariunt mulieres . . . 1

Hierzu DThC. 13, 1631 s; 1785.

12 (1368 B). Non dico quod dicant virginitatem amisisse, quae nesciens virum (cf. Lue. 1, 34) Virgo concepii, Virgo peperit, et Virgo permansiti sed quia id ipsum quod conf i t e n t e negant, dum dicunt eam communi lege naturae puerperam filium edidisse. Quod si ita est ut astruunt et affirmant, quod absit, jam Maria virgo non est, Christus sub maledicto natus est, irae filius (cf. Eph. 2, 3) de carne peccati (Rm. 8, 3), et ipsa quae benedicta ab angelo praedicatur (Lue. 1, 28), in maledictione adhuc permanens sub maledicto (cf. Gal. 3, 10) peperit . . . 11. a. Aio

von Vienne

(f 875)

Martyrologium (MSL. 123, 331 BD) : 14. Aug. Vigilia Assumptionis sanctae Mariae 15. Aug. sanctae Mariae dormitio. 11 b. Usuardus

Monachus

(f ca. 875)

Martyrologium, Mensis Aug. X V I I I Kai. Die 15 (MSL. 124, 365/6): Dormitio sanctae Dei genitricis Mariae, cujus sacratissimum corpus etsi non invenitur super terram, tamen pia mater Ecclesia venerabilem ejus memoriam sic festivam agit, ut „pro conditione carnis eam migrasse" 1 non dubitet. Quo autem illud venerabile Spiritus sancti templum nutu, et Consilio divino occultatum sit, plus elegit sobrietas Ecclesiae cum pietate nescire, quam aliquid frivolum et apocriphum inde tendendo docere. 12. Notker

Balbulus

( j 912)

In Purificatione Beatae Mariae. (Analecta Hymnica Medii Aevi 53, 1. 1911. i7if.) a . 1. Concentu parili Hic te, Maria, Veneratur populus Teque piis colit cordibus.

2. Generosi Abraham Tu filia Veneranda, regia De Davidis stirpe genita.

1 Cf. Sacr. Gregorianum (ed. H. Lietzmann Nr. 149,2), Super oblata. 2 Wolfr. von den Steinen, Notker, der Dichter und seine geistige Welt, 2 Bde. (Bern 1948).

13

3. Laetare Mater et virgo Nobilis, Gabrielis archangelico Quae oraculo Credula Genuisti clausa filium.

4. In cuius Sacratissimo Sanguine Emundatur universitas Perditissimi Generis Ut promisitDeusAbrahae.

5. Te virga Arida Aaron Flore speciosa, Te figurai, Maria, Sine viri semine Nato floridam.

6. Tu porta Jugitur serata, Quam Ezechielis Vox testatur; Maria, Soli Deo pervia Esse crederis.

7. Sed tu tamen, matris virtutum Dum nobis exemplum Cupisti commendare. Subisti remedium Pollutis statutum Matribus;

8. Ad templum detulisti tecum Mundandum, qui tibi Integritatis decus Deus homo genitus Adauxit, intacta Genitrix.

9. Laetare, Quam scrutator Cordis et renum probat Habitatu proprio Singulariter Dignam, sancta Maria!

10. Exsulta, Cui parvus Arrisit tunc, Maria, Qui laetari omnibus Et consistere Suo nutu tribuit!

1 1 . Ergo qui que colimus Festa parvuli Christi propter nos facti Eiusque piae Matris Mariae,

12. Si non Dei possumus Tantam exsequi Tardi humilitatem, Forma sit nobis Eius genitrix.

13. Laus patri gloriae Qui suum filium Gentibus et populo Revelans Israel nos sociat;

14. Laus eius filio, Qui suo sanguine Nos patri concilians Supernis Sociavit civibus.

14 15- Laus quoque sancto spiritui sit per aevum. 13 a. Petrus Damiani (f 1072) De Beata Maria Virgine. (Analecta Hymnica Medii Aevi X L V I I I , 52t.). 1. O gentrix aeterni Maria virgo verbi, Quae vox, quae lingua carnìs Par erit tuae laudi ?

2. Tu nova maris stella, Celsa poli fenestra, Scala, quae caelum terris Jungis, ima supernis.

3. Immensus Parentem Fit factor Creans ex

4. Quem mundus ferre nequit, To turn virgo concepii, Quo circumitur aether, Puellae claudit venter.

concepisti, peperisti; ex factura. creatura.

6. Oritur ortus rerum, Fit antiquus dierum, Orbis origo coepit Factus ex his, quae fecit.

7. Conceptus fecundavit, Natus non violavit, Intravit et exivit, Sed clausam te reliquit.

10. Et ante partum virgo, Sed post virginum virgo, Crevit in ortu prolis Integritas pudoris.

l i . Est angelo rum cibus Tuo lacte nutritus, Qui mari praebet undas, Papillae sugit guttas.

13. Blandire, mater, caro, Qui te creavit, nato, Oscula grata fige, Fasciis membra cinge.

17. Tu fontis fons viventis, Oriens orientis, Liber ille signatus Lectori viro datus.

21. Es et terra caelestis Ferax lactis et mellis, E x qua Veritas orta Tollit errorum dogma.

24. Ille dum te salutai, Evae nomen commutât, Reduc nos, virgo sancta, Unde est nequam lapsa.

15 26. Sit Sit Cui Per

salus trinitati, decus unitati, lex et ordo rerum omne paret aevum.

13b. Incerti auctoris (11. Jh.) De Beata Maria Yirgine. (Thesauri hymnologici prosarium pars II, i , 1914, 343). 1. Verbum bonum et suave Personemus, illud Ave, Per quod Christi fit conclave Virgo, mater, filia;

2. Per quod A v e salutata Mox concepii fecundata Virgo, David stirpe nata, Inter spinas lilia.

3. Ave, veri Salomonis Mater, vellus Gedeonis, Cuius magi tribus donis Laudani puerperium ;

4. Ave, solem genuisti, Ave, prolem protulisti, Mundo lapso contulisti Vitam et imperium.

5. Ave, mater verbi summi. Maris portus, signum dumi, Aromatum virga fumi, Angelorum domina;

6. Supplicamus.nos emenda, Emendatos nos commenda Tuo nato ad habenda Sempiterna gaudia.

14. Anselm von Canterbury

(1033/34— I I 0 9)

De conceptu virginali et de originali peccato (Opera omnia, ed. F . S. Schmitt vol. II, 1940). Capit. V I I I (S. I49f.). Quod in semine sumpto de virgine non sit peccatum nec necessitas futuri peccati. Si ergo haec ut puto vera sunt : quod assumitur ad prolem de parente, quia nullam habet voluntatem, nullum est in eo peccatum. Itaque perspicuum est quoniam in eo quod filius dei in personam suam assumpsit de virgine, nulla potuit esse peccati macula. Sed dictum est quia semen a parentibus trahitur cum necessitate peccati futuri, cum fuerit animatum

i6 anima rationali. Hoc utique non est propter aliud, nisi quia humana natura nascitur in infantibus — ut dixi — cum debito satisfaciendi pro peccato Adae, et secundum quod posui proximorum parentum quod nequaquam facere potest, et quamdiu non facit peccat ; et quia sola non valet per se iustitiam habere quam deseruit, et anima quae aggravatur corpore quod corrumpitur, nequit earn saltern intelligere, quae nec servari nec haberi potest non intellecta. Quapropter si ab his necessitatibus semen assumptum de virgine liberum ostendi poterit, palam erit quia nullam peccati necessitatem traxit. Quod ilia quidem necessitas qua humana natura sola per se iustitiam recuperare nequit, et ilia qua corpus quod corrumpitur aggravai animam, ut eandem iustitiam nec acceptam in aetate perfecta sine auxilio gratiae servare, nec in infantibus saltern intelligere queat, ab ilio semine sint alienae : facile monstrari valet per unitatem personalem assumentis et assumptae naturae, si prius necessitas ilia repellitur, qua ad satisfactionem pro peccatis primorum et proximorum parentum astringi videtur. Sed quod illud nullum sequatur a proximis parentibus debitum, dubium non erit, si a debito primorum liberum intelligi poterit. Hoc igitur adiuvante deo conabor primum quomodo cognosci possit investigare, quatenus hoc monstrato in aliis non sit necesse multum laborare. Capit. X V I I I (S. 159). Quod de virgine iusta deus conceptus sit non necessitate, quasi de peccatrice non posset, sed quia sic decebat. Quamvis ergo de mundissima virgine filius dei verissime conceptus sit, non tamen hoc ea necessitate factum est, quasi de peccatrice parente iusta proles rationabiliter generari per huiusmodi propagationem nequiret, sed quia decebat ut illius hominis conceptio de matre purissima fieret. Nempe decens erat, ut ea puntate, qua maior sub deo nequit intelligi, virgo ilia niteret, cui deus pater unicum filium, quem de corde suo aequalem sibi genitum tamquam se ipsum diligebat, ita dare disponebat, ut naturaliter esset unus idemque communis dei patris et virginis filius, et quam ipse filius substantialiter facere sibi matrem eligebat, et de qua spiritus sanctus volebat et operaturus erat, ut conciperetur et nasceretur ille de quo

17 ipse p r o c e d e b a t . Q u a l i t e r a u t e m v i r g o e a d e m p e r f i d e m a n t e i p s a m c o n c e p t i o n e m 1 m u n d a t a sit, d i x i 2 , u b i a l i a m r a t i o n e m de h o c ipso, u n d e hie a g i t u r reddidi. 15. Eadmer (um 1 0 5 5 — c a . 1 1 2 5 ) 1 T r a c t a t u s de c o n c e p t i o n e S. Mariae c. 1 — 3 ; 9 ( M S L . 159, 301 C — 3 0 3 A . 305 B . 309 B C . 3 1 2 A B . T e x t hier n a c h T h u r s t o n - S l a t e r , F r e i b u r g 1904). 1 (S. 1). P r i n c i p i u m , q u o salus m u n d o processit, m i h i considerare v o l e n t i occurrit hodierna solennitas, q u a e de c o n c e p t i o n e b e a t a e M a t r i s D e i Mariae m u l t i s in locis f e s t i v a recolitur. E t q u i d e m priscis t e m p o r i b u s f r e q u e n t i o r i u s u c e l e b r a b a t u r , a b iis p r a e c i p u e in q u i b u s p u r a s i m p l i c i t a s et h u m i l i o r in D e u m v i g e b a t d e v o t i o . A t u b i et m a i o r scientia et praepollens e x a m i n a t i o r e r u m m e n t e s q u o r u n d a m i m b u i t et e r e x i t , e a n d e m s o l e n n i t a t e m , s p r e t a p a u p e r u m simplic i t a t e , de m e d i o s u s t u l i t ; et earn q u a s i r a t i o n e v a c a n t e m redegit in nichil. Q u o r u m s e n t e n t i a eo m a x i m e in r o b u r e x c r e v i t q u o d ii, q u i earn p r o t u l e r u n t , s a e c u l a r i et ecclesiastica a u c t o r i t a t e d i v i t i a r u m q u e a b u n d a n t i a p r a e e m i n e b a n t . 2. (S. 2) S e d c u m ego et p r i s c o r u m s i m p l i c i t a t e m et m o d e r n o r u m ingenii s u l l i m i t a t e m m e c u m r e v o l v e r e m , cecidit in m e n t e m q u a e d a m d i v i n a e S c r i p t u r a e v e r b a in m e d i u m p o n e r e ; et q u i d iudicii de singulis g e r a n t , p r o m e o sensu p i a consideratione perpendere, q u a t e n u s s u a a u c t o r i t a t e p r o b e t u r q u i d cui a t t r i b u e n d u m , q u i d m e i similibus sit c e r t a m a g i s r a t i o n e s e q u e n d u m . E t de simplicibus q u i d e m in ipsis verbis i n v e n i t u r q u o d c u m eis sit s e r m o c i n a t i o D e i . Illos v e r o quos m u l t a scientia sine c h a r i t a t e (cf. 1 Cor. 8, 1) p e r l u s t r a i f e r u n t e a d e m scientia i n f l a r i p o t i u s q u a m v e r i b o n i i n t e g r i t a t e solidari. C u m i g i t u r illos D e i s e r m o c i n a t i o i n s t r u a t , et istos s u a scientia q u a d e m v e n t o s i t a t e d i s t e n d a t , q u i a e q u a decernere n o n v e r e t u r , cui m a g i s p a r t i sit cedend u m , p r e c o r e d i c a t , colloquio v i d e l i c e t D e i i n h a e r e n t i , a n d e sui cordis p e r s p i c a c i a u l t r a a e q u u m t u m e n t i . 3. (S. 3) E t hi q u i d e m u t ulla m e m o r i a de c o n c e p t i o n e v i r g i n i s m a t r i s in ecclesia filii eius f i a t , non sibi rationis v i d e r i a f f i r m a n t , 1 2 1

Scilicet Christi! Cur deus homo, 1. XI, c. 16 (Opera omnia II, n 6 f f . ) . Schiller Anselms von Canterbury.

Delius-Kolping

Kl. T. 184

2

i8 eo quod ex nativitate illius quae ubique festive recolitur, conceptionis eius exordium satis memoretur, nec enim, aiunt, nata esset, si concepta non fuisset. Et cum in lucem ex materni uteri secreto prodivit, clarum fuit quod in alvo parentis concepta in humanam formam concrevit. Cum itaque corporis eius specificata compositio, et in huius mundi latitudine exhibitio veneretur a cunctis, supervacue ilia adhuc informis materia coleretur, quae in nonnullis saepe, priusquam piene in humanam effigiem transeat, deperii et adnichilatur. Hac animi sui sagacitate perfuncti quod antiquorum simplicitas et perfecta in dominam rerum constituerat charitas, festum scilicet de conceptione ipsius sacratissimae dominae, sua qua se pollere gloriabantur auctoritatis ratione abolere non timuerunt. . . .9 (S. 9—10). . . . Quod si quis earn primae originis peccato non omnimodis expertem fuisse pronuntiat, cum illam ex legali coniugio maris et feminae conceptam verissime constet, si sententia catholica est, ego a catholicae et universalis ecclesiae veritate nulla volo ratione dissentire. Magnificentiam tamen operationum virtutis divinae quadem quasi mentis lippitudine pro posse considerans, videor mihi videre quia si quid originalis peccati in propagatione matris dei et domini mei extitit, propagantium et non propagaiae prolis fuit. . . . 19 (S. 23 f.). Quod si dicitur te, si ante partum beati filii tui praeventa corporis morte fuisses, originalis peccati legem aliorum more evadere non potuisse, inepte dicitur, nec tanti est ut ei respondeatur. Qualiter enim mater Dei futura praeordinata fuisses, si ad hoc te, qui praeordinavit, Deus non perduxisset ? Nam in Deo non est „est" et „non", sed simplex „est" in ilio est (cf. Matth. 5, 37). An mors valentior esse posset Deo, de cuius manu valet quicquam rapere nemo? Nunc autem, quia tanti apud Deum prae omni creatura habita es, ut Mater eius dignissime fieri meruisses, sicut ipse non tantum super omnia castus et mundus, sed ipsa castitas ipsaque munditia est : ita tu quae illam ipsam munditiam de tua carne verum hominem paritura eras, munda prae omnibus iure esse debueras. Primordia itaque creationis tuae merito filii sanctae Ecclesiae debent venerari, qui sancta, qui casta, qui a corruptionis vel peccati ruga illa credunt esse discreta.

1 9

25 (S. 32f.). Igitur propter peccatores Maria facta est Mater Dei, quae iccirco quod ea castior, ea sanctior, ea humilior in genere humano nulla potuit reperiri, merito debuit in tantam excellentiam ab eo, quo nichil castius, nichil sanctius, sullimius est nichil, ascisci, et in quid excellentius ascisci valeret, quam ut in perpetua virginitate permanens Deum de sua carne carnem factum generaret ? Hanc excellentiam contulit Deus Virgini Mariae, eo quod illam pudicitia cordis et corporis sibi prae omni creatura intellexit adhaerere.

16. Guibert von Nogent (1053—1124) 1 De pignoribus sanctorum epistola nuncupatoria cap. II, § I (MSL. 156, 623 C—624 A): Apertis argumentis corpus B. Virginis glorificatum asserì non potest; nefarium tamen est credere illud corruption! obnoxium reliquisse Filium. Ratio suadet in coelum fuisse assumptum. — Sed quid in iis diu versor cum tanta sit in totius sanctae Ecclesiae ore pudicitia ut etiam Matris Dominicae corpus resurrectione glorificatum dicere non audeat, ob hoc videlicet quod necessariis argumentis comprobare non valeat? Et cum vas illud omni creatura post filium praeclarius, quod Dominum majestatis universorum contulit, quod nunquam ulli ne angelicae quidem naturae licuerit, irremuneratum, inhonoratumve dimisisse ad experientiam corruptionis credere nefarium sit (praesertim cum quod corpori suo glorificando debuerit, materno corpori, ex quo est quod est, redhibere obnoxius sit), resuscitatum nequaquam dicere audeamus; nec ob aliud profecto, nisi quod probabilibus indiciis id asseverare non possumus. Etsi enim alias in dissertione sacrae paginae ratio aliquoties sola conveniat, rationem autem adhibita Scripturarum in se exempla contineant, hic tamen etsi ratio eam ad integrum corpore resuscitato clarificatam opportunissima undecunque comportet, verum quia evidentia probamenta non suppetant, credere quidem de ipsa quidquid glorificatius est, etsi tacite possumus, neutiquam vero approbare valemus. . . . 1

Freund Anselms von Canterbury. 2*

20 17. Gottfried von Vendóme (ca. 1070—1132) Sermo V I I I (MSL. 157, 270 BC): . . . Haec est laudabilis et universalis imperatrix angelorum et hominum . . . in ipsa creator ipse factus est creatura, filia quidem dei, sed dei simul et hominis mater incorrupta. Haec post filium suum est praecipuum refugium peccatoribus, quo post lapsum fugiant, consilium, ut poenitant, auxilium, ut convertantur, ne pereant. Nulla tarn gravis est peccati vel criminis plaga, cuius non sit, si ipsa voluerit, medicina. Confessionem et poenitentiam in hominibus desiderai peccatorum, ut pro illis occasionem habeat deprecandi. 18. Ps-Augustinus,

„Ad

interrogata"1 (11./12. Jh.)

De assumptione Beatae Mariae Virginis (MSL. 40, 1x41—1148). C. 1 (1143) De sanctissimo igitur corpore perpetuae virginis Mariae, ejusque sacrae animae assumptione quantum Dominus donaverit loqui suscipientes, hoc primum dicimus, quod in divinis Scripturis postquam Dominus in cruce matrem discipulo commendavit (Joh. X I X , 27), ut castis castitas tueretur obsequiis, nihil de ea reperitur praeter id quod Lucas commemorat in Actibus Apostolorum, commemoratis eisdem nominatim, dicens: Homines erant perseverantes unanimiter in oratione cum mulieribus, et Maria matre Jesu, et fratribus ejus (Act. I, 14). Hoc dicimus, quia tanto quae magna sunt, cautius tractanda existunt, quanto specialibus autoritatum testimoniis non possunt ad liquidum roborari. Sed quia quaedam Scriptura sancta indagationum studiis quaerenda reliquit, non sunt superflua aestimanda, dum vera indagatione fuerint patefacta. Fecunda est enim veritatis auctoritas: et dum diligenter discutitur, de se gignere quod ipsa est cognoscitur. Saepe enim discussa veram convenientiam parit, quam manifestis sermonibus abscondit ; et saepe apertis sermonibus insinuai, in quibus nihil praeter id quod sonuit quaerendum invitai C. 2 (1143/44) Sunt etiam quaedam, quae quamvis commemorari ex toto omissa sint, vera ratione creduntur, ad 1

Auseinandersetzung mit „Cogitis me", oben Nr. 8.

21 quod ipsa convenientia rei quemadmodum dux et praevia creditur. C. 6 (1146) Quantum igitur contueor, quantum intelligo, quantum credo, Mariae anima claritate fruitur Christi, et gloriosis conspectibus ejus; semper videre sitiens, et semper conspiciens, dum inaestimabiliter pascitur, excellentiori quadam specialique praerogativa a Filio honoratur: possidens in Christo corpus suum quod genuit, clarificatum in dextera Patris ; et si non suum per quod genuit, tamen suum quod genuit. E t quare non suum per quod genuit ? Si non obviaverit necdum perspecta auctoritas, vere credo, et per quod genuit ; quia tanta sanctificatio dignior coelo est quam terra. Thronum Dei, thalamum coeli Domini, domum atque tabemaculum Christi dignum est ibi esse ubi ipse est. Tam pretiosum enim thesaurum dignius est coelum servare quam terra; tantam integritatem merito incorruptibilitas, non putredinis ulla resolutio sequitur. Illud ergo sacratissimum corpus, de quo Christus carnem assumpsit, et divinam naturarci humanae univit, non amittens quod erat, sed assumens quod non erat, ut Verbum caro (Joh. I, 14), hoc est, Deus homo fieret, escam vermibus traditum quia sentire non valeo, dicere pertimesco communi sorte putredinis et futuri de vermibus pulveris. De quo si nihil altius sentirem quam de proprio, nihil dicerem nisi quemadmodum de proprio. Quod absque ulla ambiguitate solvendum in mortem, post mortem est futurum putredo, post putredinem vermis, post vermem, ut dignum est, abjectissimus pulvis. Quod de Maria credendum non videtur consentibile : quia aestimationem procul propellit incomparabilis gratiae munus. 19. Petrus Abaelard (f 1142) Sermo 26 In assumptione beatae Mariae (MSL. 178, 543/4) : Non ignoramus beatum Hieronymum cum hujus Assumpt i o n s sermonem scriberet 1 , in tantum dubitasse de resurrectione hac, quam diximus in matre Domini completam, ut diceret nihil pro certo hinc haberi, „nisi quod hodierna die migravit de corpore". Sed cum in Daniele scriptum sit: „Pertransibunt plurimi, et multiplex erit scientia" (Dan. 1

Oben Nr. 8.

22 XII, 4) ; et beatus Benedictus in Regula 2 dicat, quia revelat Deus saepe juniori quod non revelat majori: potuit contingere, ut quod tempore Hieronymi latuit incertum, postmodum revelante Spiritu fieret manifestum. Quod si etiam a minori ad majus argumentum ducamus, quis in hoc mendacii arguere praesumat praedictum Gregorium 3 quod Domini Matrem jam resuscitatam asserii, cum hoc etiam de Joanne apostolo ipsius Dominicae Matris paranympho beatus Ambrosius astruere non vereatur, sicut in sermone natalis ejus 4 commemoravimus ?

20. Bernhard von Clairvaux

(1090—1153)

1. In nativitate B. V. Mariae sermo De aquaeductu 7 (MSL. 183, 441 B—D) : Totis ergo medullis cordium, totis praecordiorum affectibus, et votis omnibus Mariam hanc veneremur; quia sic est voluntas eius, qui totum nos habere voluit per Mariam. Haec, inquam, voluntas eius est, sed pro nobis. In omnibus siquidem et per omnia providens miseris, trepidationem nostram solatur, fidem excitat, spem roborat, diffidentiam abigit, erigit pusillanimitatem. Ad Patrem verebaris accedere, solo auditu territus, ad folia fugiebas; Jesum tibi dedit mediatorem. Quid non apud talem Patrem Filius talis obtineat ? Exaudietur utique pro reverentia sua: „Pater enim diligit Filium" ( Joh. III, 35). An vero trepidas et ad ipsum? Frater tuus est et caro tua, „tentatus per omnia absque peccato" (Hebr. IV, 15), ,,ut misericors fieret" (Hebr. II, 17). Hunc tibi fratrem Maria dedit. Sed forsitan et in ipso majestatem vereare divinam, quod licet factus sit homo, manserit tarnen Deus. Advocatum habere vis et ad ipsum? Ad Mariam recurre. Pura siquidem humanitas in Maria, non modo pura ab omni contaminatione, sed et pura singularitate naturae. Nec dubius dixerim : exaudietur et ipsa pro reverentia sua. Exaudiet utique Matrem Filius, et exaudiet Filium Pater. Filioli, haec peccatorum scala, 2 S. Benedicti Regula c. 3: Saepe iuniori Dominus revelat, quod melius est. 3 Oben Nr. 2. 4 Cf. Sermo 25 (MSL. 178, 538 CD.).

23

haec mea maxima fiducia est, haec tota ratio spei meae. Quid enim? potestne Filius aut repellere, aut sustinere repulsam; non audire, aut non audiri Filius potest? Neutrum plane. „Invenisti", ait angelus, „gratiam apud Deum" (Luc. I, 30). Feliciter. Semper haec inveniet gratiam, et sola est gratia qua egemus. Prudens Virgo non sapientiam, sicut Salomon, non divitias, non honores, non potentiam, sed gratiam requirebat. Nimirum sola est gratia, qua salvamur. 2. In purificatione B. Mariae sermo I I I n. 1 (MSL. 183, 369 D—370 A) : Purificationem beatae Mariae Virginis hodie celebramus, quae secundum legem Moysi facta est, transactis a Nativitate Domini quadraginta diebus. In lege enim scriptum erat, ut mulier quae suscepto semine peperisset filium, immunda esset Septem diebus, et octava die circumcideretur puer: dehinc ablutioni et purificationi intenta, abstineret ab ingressu templi triginta tribus diebus : quibus expletis, offerret filium Domino cum muneribus (Lev. XII). Sed quis non advertat in ipso sententiae huius initio, liberam omnino matrem Domini ab hoc praecepto ? Putas enim quia dicturus Moyses mulierem, quae peperisset filium, immundam esse, non timuerit super matre Domini blasphemiae crimen incurrere, et idcirco praemiserit: „suscepto semine"? Alioquin nisi parituram praevidisset sine semine Virginem, quae necessitas erat de suscepto semine fieri mentionem? Patet itaque quod lex ista matrem Domini non includit, quae non suscepto semine filium peperit, sic ut praedictum erat per Jeremiam, quia „novum" faceret „Dominus super terram". Quaeris quod novum? Mulier, in quit, „circumdabit virum" (Jerem. X X X I , 22). Non ab altero viro virum suseipiet, non humana lege concipiet hominem; sed intra viscera intacta et integra virum claudet: ita sane ut intrante et exeunte Domino, juxta alium prophetam porta orientalis clausa jugiter perseveret (Ez. X L I V , 2). 3. Ep. 174 (Ad Canonicos Lugdunenses De conceptione S. Mariae), n. 1. 7. 9. (MSL. 182, 333 A. 335 B. 336 B.) n. 1 . . . Unde miramur satis, quid visum fuerit hoc tempore quibusdam vestrum voluisse mutare colorem op-

24 timum, novam inducendo celebritatem, quam ritus Ecclesiae nescit, non probat ratio, non commendai antiqua traditio. Nunquid Patribus doctiores, aut devotiores sumus? Periculose praesumimus, quidquid ipsorum in talibus prudentia praeterivit. Nec vero id tale est, quod nisi praetereundum fuerit, Patrum quiverit omnino diligentiam praeteriisse. n. 7 Unde ergo conceptionis sanctitas? An dicitur sanctificatione praeventa, quatenus iam sancta conciperetur, ac per hoc sanctus fuerit et conceptus, quemadmodum sanctificata iam in utero dicitur, ut sanctus consequeretur et ortus ? Sed non valuit ante sancta esse, quam esse : siquidem non erat antequam conciperetur. An forte inter amplexus maritales sanctitas se ipsi conceptioni immiscu.it, ut simul et sanctificata fuerit, et concepta ? Nec hoc quidem admittit ratio. Quomodo namque aut sanctitas absque Spiritu sanctificante, aut sancto Spiritu societas cum peccato fuit ? aut certe peccatum quomodo non fuit, ubi libido non defuit ? Nisi forte quis dicat de Spiritu sancto earn, et non de viro conceptam fuisse: sed id hactenus inauditum. Lego denique Spiritum sanctum in eam, non cum ea venisse, dicente angelo: „Spiritus sanctus superveniet in te" (Lue. i, 35). Et si licet loqui quod Ecclesia sentit, et verum ipsa sentit : dico gloriosam de Spiritu sancto concepisse, non autem et conceptam fuisse; dico peperisse virginem, non tamen et partam a virgine. Alioquin ubi erit praerogativa Matris Domini, qua singulariter creditur exsultare et munere prolis, et integritate carnis, si tantumdem dederis et matri ipsius ? Non est hoc Virginem honorare, sed honori detrahere. Si igitur ante conceptum sui sanctificari minime potuit, quoniam non erat; sed nec in ipso quidem conceptu, propter peccatum quod inerat: restat ut post conceptum in utero iam existens, sanctificationem accepisse credatur, quae excluso peccato sanctam fecerit nativitaten, non tamen et conceptionem. n. 9 Cum haec ita se habeant, quaenam iam erit festivae ratio Conceptionis? Quo pacto, inquam, aut sanctus asseretur conceptus, qui de Spiritu sancto non est, ne dicam, de peccato est: aut festus habebitur, qui minime sanctus est ? Libenter gloriosa hoc honore carebit, quo vel peccatum honorari, vel falsa induci videtur sanctitas. Alioquin nulla

25 ei ratione placebit contra Ecclesiae ritum praesumpta novitas, mater temeritatis, soror superstitionis, filia levitatis. Nam si sic videbatur, consulenda erat prius apostolicae Sedis auctoritas, et non ita praecipitanter atque inconsulte paucorum sequenda simplicitas imperitorum. Et ante quidem apud aliquos errorem compereram: sed dissimulabam, parcens devotioni, quae de simplici corde et amore Virginis veniebat. Verum apud sapientes, atque in famosa nobilique Ecclesia, et cuius specialiter filius sum 1 , superstitione deprehensa; nescio an sine gravi offensa etiam vestri omnium dissimulare potuerim. Quae autem dixi, absque praeiudicio sane dicta sint sanius sapientis. Romanae praesertim Ecclesiae auctoritati atque examini totum hoc, sicut et cetera quae eiusmodi sunt, universa reservo: ipsius, si quid aliter sapio, paratus iudicio emendare.

2i. Amadeus von Lausanne (ca. m o — 1 1 5 9 ) Homilia V i l i . De Mariae Virginis plenitudine, seu perfezione, gloria, et erga suos clientes patrocinio. (MSL. 188, 1344 AB.): . . . Unde Maria, id est, maris stella, provido Dei Consilio vocata est, ut nomine declararet, quod te ipso clarius manifestai. Nam ex quo coelos cum filio suo regnatura conscendit, induta decore, induta pariter fortitudine (cf. Ps. XCII, 1), „praecinxit se, mirabiles elationes maris" (Ps. XCII, 1. 4) — solo nutu compescitura. Mare quippe praesentis saeculi navigantes, seseque piena fide invocantes, ab impetu procellae et ventorum rabie eruit, eosque secum 0vantes ad littus felicissimae patriae perducit. Dici non potest, charissimi, quoties hi asperrimis scopulis naufragaturi offenderent, illi in syrtes pessimas non reversuri inciderent, hos Scyllaea vorago hiatu horribili mergeret, illos sirenarum can tus in exitium dulces pertraherent, nisi stella maris, perpetua Virgo Maria, ope validissima obstitisset, suosque iam fracto gubernaculo, et rate conquassata, omni humano Consilio destitutos, coelesti ducatu ad portum aeternae pacis applicandos eveheret. 1

Fontaines bei Dijon hatte Lyon als Metropolitansitz.

26 22.

Petrus Lombardus (ca.

IIOO —

ca.

1160)

Libri Sententiarum, lib. III d. 3 c. 1 (Ad Claras Aquas, 1916, torn. II, 557) : Quaeritur etiam de carne Verbi, an, priusquam conciperetur, obligata fuerit peccato, et an talis assumta fuerit a Verbo. Sane dici potest et credi oportet, iuxta Sanctorum attestations convenientiam, ipsam prius peccato fuisse obnoxiam, sicut reliqua Virginis caro, sed Spiritus sancti operatione ita mundatam, ut ab omni peccati contagione immunis uniretur Verbo, poena tantum, non necessitate sed volúntate assumentis, remanente. Mariam quoque totam Spiritus sanctus, in eam praeveniens, a peccato prorsus purgavit et a fomite peccati etiam liberavit, vel fomitem ipsum penitus evacuando, ut quibusdam placet, vel sic debilitando et extenuando, ut ei postmodum peccandi occasio nullatenus exstiterit, potentiam quoque generandi absque viri semine Virgini praeparavit. Lib. IV d. 26 c. 6 (torn. II, 915) : Cuius rei Sacramentum sit coniugium Quidam doctorum dixerunt, illam mulierem non pertinere ad matrimonium, quae non experitur carnalem copulam. Haec si secundum superficiem verborum quis acceperit, inducitur in errorem tantum, ut dicat, sine carnali copula non posse contraili matrimonium, et inter Mariam et Joseph non fuisse coniugium, vel non fuisse perfectum. Quod nefas est sentire: tanto enim sanctius fuit atque perfectius, quanto a carnali opere immunius. 23. Gerhoch von Reichersberg (1093/94—1169) De investigai ione Antichristi (1162) a) Lib. II c. 31 (ed. Fr. Scheibelberger, Lincii 1875, S. 253t.) : . . . Sed cur ista prosequimur, nisi ut singulare virginis Privilegium efferamus, quam singulari usu divinitas sibi templum et sponsam dedicare dignata est, quam divinis

27 amplexibus tota sibi Trinitas adeo subjecit, ut Verbum Dei Deus semini carnis virginalis unitum templum corporis sui de carne sibi virginea conderet ad omnem usum formandi hominis per novem mensium spatium proprii substantiam corporis virgine ministrante? Sed „generai ionem" istam qua Deus pater hominis et virgo mater Dei effecta est, „quis enarrabit" (Is. L I I I , 8) ? Verum etsi nemo sit enarrare idoneus, nullus intellectus capere dignus, credere tamen sacramentum hoc oportet omnem hominem, „quicumque vult salvus esse" (Cf. Symb. Athanasianum) . . . b) lib. II c. 35 (S. 266) : . . . Cur autem timeamus dicere Deum patrem hominis cum regula fidei cogat virginem sanctam ©EOTÓKOV idest Dei matrem nuncupare? An potentior erat amor virginis divinus ad concipiendum et generandum ex Deo Deum in hominem et infirmor amor Dei ad veniendum Verbo ex se genito per generationem deiformem ex virgine virginis carnem ? Immo vero tota huius sacramenti efficacia coelitus invecta est Deo ineffabile secretum quod „exsuperat omnem sensum" (cf. Phil. IV, 7) quodque non licet homini loqui singulari potentia in virgine operante, apud quem solum non erat impossibile hoc verbum (cf. Luc. I, 37) ideoque et quod natum est ex ea sanctum vocatum est filius Dei (Lue. I, 35) • • •

24. Petrus von Blois (ca. 1135—nach 1204) Sermo X I . I I . In die Purificationis B. Mariae (MSL. 207, 593 A B ; zit. nach Petri Blesensis Bath. Archidiac. Op. omnia, ed. I. A. Giles, vol. IV, London 1847, 515). Hodie templi Dominus defertur ad templum : hodie mater offert filium patri suo. Haec est prima processio . . . Prima mulier, mater omnium et criminum, cum „ad excusandas excusationes in" (Ps. C X L , 4) peccato suo, culpam propriam in alium retorsisset; Mater Dei, mater misericordiae, ad exemplum filii sui quae non rapuit solvit. Cum que extra necessitatem legis esset, quae sine seminis susceptione filium

28 pepererat, legis necessitati se subiicit. Venerant ambo 1 „legem implere, non solvere" (Matth. V, 17). Hodie sistitur Creatori fructus terrae sublimis, Christus purgationem peccatorum faciens, Matrem Virginem legem aliarum subire sustinet, ut nos exemplo humilitatis informet. Hodie per manus maternas et virgineas offertur in tempio, per manus Judaicas et sacrilegas offerendus in cruce. Hodie suscipiunt eum brachia Simeonis iusti: erit quando suscipient eum brachia dirae crucis, et tunc erit secunda processio. Hoc „sacrificium matutinum", illud „vespertinum" (Exod.XXIX, 39). Utrobique „oblatus est, quia ipse voluit" (Jes. LIII, 7). „Quaecunque enim voluit fecit" (Ps. CXIII, 11). O quam beatum reputare se potest, qui diem suae purificationis implevit ! Sermo X X X V I I I . In Nativitate Beatae Mariae. (MSL. 207, 675 BC. ed. I. A. Giles IV, 179 s.) . . . „Malaarbor" fecerat „fructusmalos" (Matth. VII, 17), concupiscentiam scilicet carnis, originale peccatum, malorum seminarium, communis corruptelae fermentum, et generale nostrae perditionis initium. Quia ergo malo originali per bonum originale mederi oportebat, de mala illa arbore damnatae perditionis exempta et sanctificata est caro Mariae Virginis: quae, licet ab utero matris suae plenitudinem gratiae et sanctitatis acceperit, superveniens tarnen Spiritus sanctus in conceptu Verbi exuberantius et accumulatius ei plenitudinem gratiae coelestis infudit quod ex verbis angeli patet, „ A v e " , inquit, „Maria, gratia plena" (Luc. I, 28) : ecce plenitudo gratiae. „Spiritus sanctus superveniet in te" (Luc. I, 35) : ecce mensura superplena et suppereffluens. Quia ergo caro Mariae liberata est a peccato, et ipsa gratiam „ad mensuram" 2 accepit, „benedicta" dicitur, non simpliciter, sed „inter mulieres" (Luc. I, 28). Christus vero quia gratiam non ad mensuram habuit, et omnino liber, et immunis exstitit peccato, simpliciter datur ei benedictio: „Benedictus", inquit, „fructus ventris tui" (Luc. 1,42). Caro Mariae sanctificata fuit: caro Christi non sanctificata, sed sancta et sanctificans. 1 2

Seil. Christus et Maria Ci. loh. I I I , 34.

29 25. Stephan Langton

(f 1228).

Salzburg, Bibliothek des Erzstiftes St. Peter, Cod. a X 19, S. 26. Z u Petrus Lombardus, Collectanea (MSL. 191, 1420 A) ; abgedruckt bei A . M. Landgraf, Dogmengeschichte der Frühscholastik II 2 (1954), 366—367): „ Q u i a non lex, sed fomes, causa efficiens" est mortis. E x hoc sequitur, quod fomes sit Vitium hominis et non sit a Deo, sicut dictum est supra in glosa, scilicet ibi: „ v e t u s homo noster" etc. * Nota. Per hoc, quod fomes hie dicitur causa efficiens mortis et in psalmo dicitur: „Preoccupaverunt me laquei mortis", potest uno modo solvi, quod in collecta de assumptione beate Virginis d i c i t u r 1 : „Veneranda nobis, Domine, huius diei festivitas opem conferai salutarem, in qua sancta D e i genitrix mortem subiit temporalem nec tamen mortis nexibus deprimi p o t u i t " etc. Videtur quidem ista collecta contraria continere ex eo, q u o d d i c i t , quod beata Virgo mortem subiit temporalem, et statim subdit, quod non potuit mortis nexibus deprimi. Unde in quibusdam textis (!) istud, scilicet ,,nec tamen mortis nexibus deprimi p o t u i t " , omnino subticetur. Sed non oportet. Tripliciter enim bene solvitur. Primo sic: Tres sunt nexus mortis. Unus est dissolutio anime et corporis et istum sensit beata Virgo. Secundus est incineratio et istum, u t dicitAugustinus super Johannem 2 , non sensit. Quod sic probat: cum dictum sit: „ n o n dabis sanctum tuum videre corruptionem", quomodo impletum esset hoc, si corpus beate Virginis, quod quasi unum fuit cum corpore Filii, foret incineratum. Non igitur est incineratum, sive sit translatum sive non. Ieronimus 3 tamen inde dubitans dicit hoc esse apocrifum. Tertius nexus est mortis, est descensus anime ad inferos, et istum absque dubio non sensit. Potuit ergo deprimi nexu, scilicet dissolutione anime et corporis, sed non nexibus, quia unum solum nexum mortis sensit in morte. Secundo solvitur sic : Mortem subiit temporalem et tamen mortis nexibus intransitive, id est morte nectente non Oben Nr. 3. Id est Ps-Aug. „ A d interrogata" (oben Nr. 18) c. 5 (MSL. 40, 1145). Cf. Aug. In loh. tr. C X X I V , 2 — 3 (MSL. 35,1970 s). 3 Ps. Hieron. „Cogitis me" (MSL. 30, 129 B). 1

2

30 potuit deprimi. Immo est exaitata. Unde festum i[stu]d exaltatio sive assumptio dicitur. Unde dicitur 4 : „Exaitata est sancta Dei genitrix" etc. Tertio subtilius sic: Tres fuerunt status in beata Virgine: In ilio instanti, in quo anima infusa fuit corpori, rea fuit originalis peccati, sicut et alie anime. Deinde in utero materno fuit mundata a reatu originalis peccati, sed non a fomite. Si enim Ieremias mundatus est ab originali in utero et Iohannes baptista et quidam alii sancti, multo magis sancta Dei genetrix, licet non legatur. Potuit tamen peccare, quia fomitem habuit. Cum ergo habuit originale, si celebretur festum de conceptione ipsius ratione instantis, in quo anima est infusa corpori, hereticum est; si ratione illius instantis, in quo anima mundata est ab originali peccato, bonum esset. Sed tamen istud festum non est generaliter ab Ecclesia institutum et ideo non generaliter celebratur. Tertius fuit status beate Virginis in conceptione salvatoris. Tunc enim omnino ablatus est fomes omnino ab ea, qui dicitur causa efficiens mortis vel nexus sive laqueus mortis. Vel ita est in ea extinctus, quod deinceps non potuit producere motum. Unde nec ipsa Virgo potuit deinceps errare. Est ergo sensus collecte: licet Virgo mortem temporalem subierit, tamen, ex quo concepit, non potuit deprimi mortis nexibus, id est fomite, qui nexus est causa mortis, id est quare mortua est, nec tamen habuit tunc causam mortis, scilicet fomitem. Possumus etiam distinguere quadruplicem nexum mortis : originale scilicet, fomitem, dissolutionem anime et corporis et incinerationem. De tertio dicebat, quod beata Virgo ilio non potuit deprimi, licet potuisset deprimi. Solutio enim facta fuit corporis et anime et ita quedam pressio. Sed non diu hec solutio duravit, unde deprimi non potuit. De quarto, que est incineratio, dicit, quod non potuit premi nec deprimi. Non enim fuit incinerata iuxta illud: „non dabis sanctum videre corruptionem" (Ps.XV, io). Et Ieronimum introducit ad hoc probandum. Quod tamen multis videtur contrarium, qui putant Ieronimum dixisse eam resuscitatam dubium esse. Hoc enim verba illius sonare videntur. Sed si quis diligenter inspiciat, oppositum considerabit. Idem etiam collec4

Breviar. Romanum 15. August.

31 tarn hanc composuit: „Veneranda nobis" etc. De hoc habes in questione: an qui habet unam virtutem, habeat omnes. 26. Caesarius von Heisterbach (ca. 1180—ca. 1240) Dialogus miraculorum, verf. 1219/23 (ed. Jos. Strange II, Koblenz 1851): Cap. II (S. 3). De imagine eius, quae sudavit timore divinae sententiae. Ante hos annos quando validi illi fuere venti atque tonitrua, quorum mentionem feci in distinctione quarta capitulo vicesimo primo, cum in quadam ecclesia provinciae nostrae populus staret, et divina sacerdos celebraret, imago Dei Genitricis tarn vehementer sudare coepit, ut astantes notarent et mirarentur, atque ipsae sudorum guttulae peplis matronarum extergerentur. Nutu Dei obsessus eadem hora affuit. Requisitus de causa, respondit: Quid statis admirantes? Filius Mariae manum extenderat ad feriendum, quam si non ipsa tenuisset, mundus iam minime subsisteret. Ecce haec est causa sudoris. E t territi sunt omnes audientes verba tam stupenda. Haec mihi relata sunt a quodam Abbate religioso ordinis nostri tunc recenter gesta. Cap. X V (S. 17). De eo quod beata Virgo Maria cum sancta Elizabeth et Maria Magdalena praedicto converso apparuit. Monachus: Supradictum conversum Henricum monachus quidam vitae laudabilis, cuius nomen prodere non licet, obnixius rogavit, ut beatam Dei Genetricem pro se interpellaret, cum illa visitaretur. Quod cum promisisset, et die quadam dicto completorio in oratorio grangiae 1 , cuius magister erat, pro ipso preces funderet, apparuerunt oranti tres matronae mirae pulchritudinis. A d quarum decorem dum stuperet, et quaenam essent vel unde venirent, intra se miraretur, una ex eis cogitationibus eius respondit: Ego sum Maria Magdalena; haec est universalis Domina Dei Genetrix Virgo Maria, digito eam demonstrans; tertio vero Elizabeth. E t adiunxit: T u oras pro monacho ilio, nomen 1 Du Cange, Glossarium ad script, mediae et infimae latinitatis IV, 99: Praediam, villa rustica.

32 eins exprimens, magis enim indigesut ipseoretpro te. Sicque disparuerunt. Super eiusdem monachi caput, cum adhuc esset Diaconus et Evangelium legeret ad missam, idem conversus columbam vidit descendentem, et usque ad finem lectionis ibidem manentem. 27. Aus dem Arnsteiner

Marienlied

(Mitte des X I I I . Jhs.)

(Denkmäler deutscher Poesie undProsa I. 1892 3 ,148—151): Maria, godes drüden 1 , Maria, tröst der armen, Maria, Stella maris, zuofluht des sunderis, 230 porze 2 des himeles, burne 3 des paradises, dan uns du genäde üz geflöz, du uns eilenden entsloz daz unse rehte 4 vaterlant; 235 nü gif uns, frouwe, dine hant. Wise uns üz gehelfen von dere grözer düfenen 6 : daz is des düveles gewalt, dar uns in hat gevalt 240 E v a , unse muoder. nü flie wir alle zü dir. Wir weinen unde süften 6 ze dinen lieven vuozen 7 : lä du dich irbarmen 245 die not, die wir armen in dirre dale helden 8 manege wis verdulden. Stella maris bistü genant nä deme sterren, der an daz lant 250 daz muode 9 schif geleidet, dar iz ze rasten beidet. 1 2 3

Gemahlin. Pforte. Brunnen.

4 6 4

rechte. Tiefe. seufzen.

7 8 9

Füßen. bestehen. müde.

geled uns an Jesum, dinen vil guoden sun, der sal uns alle genäde duon. 255 in ime sole wir geruon. der (sal) uns erlidigen van allen unsen nöden, üz allen diefen sunden: daz sint des meres unden 10 , 260 da wir leider inne sin. nü hilf uns, (heilig) megedin. Hilf dinen armen lüden, die dig van allen landen widene ane ruofent 265 und des an dir gesuochent. kere daz din ouge ze dinen diernen, frowe, gehiden11 unde megeden und allen guoden widewen, 270 die sich ze dir kerent, die dinen (namen) erent, die dir bit 1 2 vorhten dienent, die dig bit herzen minnent. Nü muoze dine mildicheit 275 bedenken unse brödicheit 13 al unse nöt du is dir kunt, da mide wir armen (manege stunt) alle begriffen sin. nü hilf uns, (heilig) megedin. 280 Ich bevelen dinen hulden die mine sunderholden14, die mir sint alse lief alse min selves lif, daz dü unsen hören 285 gewerdes des gewillen, daz er sie behüde naht und 10 11 12

Wellen. verheiratet mit

Delius—Kolping

13 14

Kl. T. 184

dach

Schwachheit. besonderer Liebling.

von allem daz in werren 15 mach, daz er in geven wille die sine lieven hulde 290 unde ze lezzes uns gesamene in deme ewigeme levene. Maria, milde kuningin, nü muozestü gelovet sin der diner ötmuote18 295 und aller diner guode: dar umbe dig Crist genam ze muoder, als iz wale gezam daz den aller bezzesten man, der ie in duse werlt quam, 300 daz bezzeste wif gebere, du in wives kunne were. Nü muozestü gelovet sin, Maria, unse vogedin 17 , tröst der cristenheide, 305 schilt der unser brödecheide18. Maria gratia plena, du bis vol aller gnaden, des heiligen geistes ercornez vaz, das er ze disen eren sunderliche erlas 310 üz van allen wifen, die der ie geboren wurden. Milde maria gnädige Maria, suoze Maria, 315 dinen lof muozen singen aller slahte zungen und alle du gescheffede 19 , du der is in erden of in himele. din lof is alse suoze, 320 der gefrouwet al min herze, he getröstet mig, he gesterket mich. Zwietracht Demut.

17 18

Fürsprecherin. Schwachheit.

19

Geschöpfe.

35 din lof der is èweclih, gelich dem brnnnen der iemer fluzet, gelich deme krude daz iemer gruonet. 325 Benedictus fructus ventris tui. gelovet unse hère si . . .

28. Richardus a Sancio Laurentio, Rouen1 (f ca. 1260) De laudibus Beatae Mariae Virginis lib. II c. 1, 17 (Inter opera omnia Alberti Magni, Borgnet 36, 1898, S. 68) : Sexta decima: quia sicut Filius est mediator Dei et hominum, sic et ipsa nostra ad Filium est mediatrix, quia scilicet mediante venit ad nos Filius Dei, et qua mediatrice ad Filium pervenitur. A d quod innuendum Christus moriens ipsam habuit ab Aquilone quo significantur peccatores, quasi hoc ipse diceret, quod ipsa mediante dexteram suae propitiationis extenderet peccatoribus congelatis, quod et ipse facit adhuc nobis peccatoribus prout significai imago crucifixi. E t nota, quod non solum ex parte dexteram extendit, sed et caput spinis coronatum inclinavit. Quasi diceret: O vos peccatores, precibus matris meae vobis dexteram porrigo, et caput meum confixum spinis ostendo. Non sit ergo molesta amaritudo compassionis his quos delectat dextera propitiationis. Sinistra Dei qui nihil habet in se sinistri, est ira eius. linde: „Statuet haedos a sinistris sed oves a dextris" (Matth. X X V , 33) : in quo eius propitiatio. E t Maria orando nobis impetrai propitiationem Dei. Aliter, Aquilo adversitas. Jer. I, 14: „ A b Aquilone pandetur omne malum". Sustinentibus patienter adversa mundi pro amore Dei est ipsa ad Filium mediatrix. lib. II c . 3 , 8 (S.97): Item, Debemus et humiliationem, ut humiliemur ,,sub potenti manu eius, ut nos exaltet in tempore visitationis" (cf. 1. Petr. V , 6): quod ipnuimus, cum flexis genibus et expansis manibus adoramus coram memoria eius. Flexio genuum signum humilitatis, expansio manuum opera largitatis. A d litteram enim quoties salutamus earn, vel tran* Cf. DThC. XIII, 2675.

s*

36 simus ante eius tempia, vel imagines, sive altaria, debemus genu flectere, caput nudare, et humiliari coram ea sicut servi coram domina, sicut adolescentulae coram regina . . . 29. Albertus Magnus1, Super Lucam (Borgnet 22, 57b—58 b), zu dem Lemma Luc. I 28. Ingressus Angelus, dixit: „ A v e " 2 , converso nomine Heva, notans quod et Hevam reducit ad benedictionem. Fuit autem Hevae triplex vae, quod hereditario jure misit ad filias, in conceptione videlicet, et portatione, et parturitione. In conceptione quidem est vae triplex: libidinis scilicet in tentatione, corruptionis in sexuum commixtione, et improbae delectationis in seminis susceptione. In portatione etiam est triplex vae, scilicet, ponderis in onere, pressurae in oneris portatione, et angustiae in uteri impletione. Triplex etiam in partu est vae: doloris scilicet in parturitione, destitutions virium in generatione, et effractionis sigillorum in emissione. Et post omnia haec dubia benedictio in prolis susceptione. Ab omnibus autem his libera est Virgo regia Davidica puerpera. Libidinem enim numquam habuit: quia in persona sua dicitur Tob. III (16): „Mundam servavi animam meam ab omni concupiscentia". Deflorationis corruptionem non habuit, quae dixit : „Quomodo fiet istud, quoniam virum non cognosco" (Luc. I 34) ? hoc est, non cognituram propono. A delectatione improba aliena fuit, in cujus persona dicitur Tob. III (17) : „Numquam cum ludentibus miscui me, neque cum his qui in levitate ambulant, partieipem me praebui". Dicit enim Philosophus in VII Ethicorum, quod lusivus est incontinens. Et Hieronymus : „Tactus et joci, 1 A. Fries, Die Gedanken des hl. Albertus Magnus über die Gottesmutter. Thomistische Studien, 7. Band (Freiburg-Schweiz 1958). Siehe auch unten S. 40 Br. Korosak, Mariologia S. Alberti M. 2 A-ve, Alpha privativum und Vae nach mittelalterlicher Etymologie, umschreibt das Wesen Mariens. A v e ist die Umkehrung von E v a nach ebenfalls beliebter mittelalterlicher Wortdeutung. Vgl. eines der Hilfsmittel albertin. Exegese, nämlich Hugo von St. Cher (f 1264), In E v a n g . sec. Lucam cp. 1 (ed. Coloniae 1621, torn. V I , fol. 131 v b — 1 3 2 ra).

37 risus et sibili moriturae virginitatis solent esse principia". Et ideo significatur per fiscellam scirpeam (Ex. II, 3), in qua vagit noster Moyses verus legislator, et dux, et liberator populi: quae bitumine linita fuit intus praesentia deitatis: extra, continentia perpetuae castitatis: ne alicubi subintraret aqua, et rumperet, et submergeretur flumine noxiae et illecebrosae carnalitatis. Similiter tria vae quae sunt in portatione non habuit. Onus enim nobile portavit sine sensu ponderis, quod de se dixit: „Onus meum leve est" (cf. Matth. X I , 30), non tantum in se, sed etiam allevians portantem. Pressuram etiam non sensit ex portatione; quia portavit eum, qui „portat omnia verbo virtutis suae" (Hebr. I, 3). Neque coarctationis angustiam: quia „virtus Altissimi" obumbravit ei (cf. Luc. I, 35), ut ventris sui circulus sine coarctatione portaret, quern non continet ambitus caeli: et hoc significatur per vas illud, de quo dicitur Exod. X V I (33): „Sume vas unum, et mitte ibi Man, quantum potest capere gomor: et repone coram Domino ad servandum in generationes vestras". Vas enim illud, neque pondere coelestis panis est gravatum, nec oppressum: nec arctitudine aliqua coangustatum: et in miraculum omnium saeculorum conservatum. Gomor enim est mensura trium modiorum: quia nobile illud triclinium continebat corpulentam substantiam Christi, animam et deitatem, vetus et novum et aeternum: vetus in materia corporis, novum in anima tunc de novo creata, aeternum autem in deitate. In parturitione etiam nullum habuit vae aliarum matrum. Non enim habuit dolorem cum parturiret: quia dicitur Is. L X V I (7): „Antequam parturiret, peperit", hoc est, antequam dolorem sentiret parturitionis: quem post sensit in passione, cum sentiret gladium quem promiserat ei Simeon (cf. Luc. II, 35). Nec viribus destituta est in generatione: quia Is. ibidem (v. 7): „Antequam veniret partus eius", scilicet per destitutionem virium, „peperit masculum". Similiter etiam in emissione filii nihil claustri pudoris effractum est: quia Cant. IV (12) dicitur: „Hortus conclusus, fons signatus". Et ideo merito exclamat Isaias L X V I (8): „Quis audivit umquam tale? et quis vidit huic simile"? Et hoc significatur Ez. X L I V (1) per portam templi orientalem, de qua dicitur ibidem (v. 2): „Porta haec clausa erit,

38 non aperietur, et vir non transibit per earn: quoniam Dominus Deus Israel ingressus est per earn". Sic ergo merito dicitur ei et singulariter: „ A v e " .

30. Bonaventura (1221—1274) De donis spiritus sancti collatio V I n. 3. 4. 14. 15.18. 20. (Opera omnia t. V . 484. 486/87. Ad Claras Aquas 1891): n. 3 . . . Hoc debuit esse pretium magnum, quo redimi debebat totus mundus et totum genus humanum . . . n. 4 Illud pretium ubi invenietur? Certe nusquam nisi in utero Virginis gloriosae. Unde Isaias ( 7 , 1 4 cf. Matth. i , 23): „Ecce, Virgo concipiet et pariet filium, et vocabitur nomen eius Emmanuel". — Emmanuel interpretatur nobiscum Deus. Non decebat Virginem habere filium nisi Deum, nec Deum habere matrem nisi Virginem. Pretium illud non potuit inveniri nisi in Virgine . . . n. 14 . . . Si volumus esse pretiosissimi, debemus adhaerere pretio mulieris fortissimae, Virginis incorruptae, obedientissimae et amantissimae. Ilia mulier, scilicet Eva, nos a paradiso expellit et vendit; ista nos reducit et emit. — Protulit igitur pretium illud ut mulier fortis et sancta. n. 15 Secundo, persolvit istud pretium ut mulier fortis et pia, scilicet quando Christus passus est in cruce ad persolvendum pretium istud, ut nos purgaret, lavaret et redimeret; tunc beata Virgo fuit praesens, acceptans et concordans voluntati divinae. Et placuit ei, quod pretium uteri sui offeretur in cruce pro nobis. Unde in Ioanne (19, 25/26): „Stabant iuxta crucem Iesu mater eius et soror matris eius, Maria Cleophae, et Maria Magdalena. Cum vidisset ergo Iesus matrem et discipulum stantem, quem diligebat, dicit matri suae: Mulier, ecce filius tuus", scilicet, qui tradetur in pretium redemptionis generis humani; ac si diceret: oportet, te carere me, et me carere te — et tu ipsa sicut sancta ipsum concepisti, et sicut pia eum offers — placeat tibi, Virgo, quod genus humanum redimo et Deum placo. Et ne destituta esset, dixit discipulo: ,,Ecce mater tua", hominem virginem dedit Virgini. n. 18 Secundo persolvit pretium illud Virgo gloriosa, fortis et pia pietate compassionis ad Christum. Dicitur

39 in Joanne (16,21): „Mulier, cum parit, tristitiam habet, quia venit hora eius". Propter parturitionem habet mulier dolorem, scilicet antecedentem ad partum. Sed beata Virgo non habuit dolorem antecedentem partum; quia non concepit ex peccato, sicut Eva, cui maledictio data est; sed habuit dolorem post partum. Unde peperit, antequam parturiret. In cruce parturivit, unde in Luca (2, 35): „ E t tuam ipsius animam pertransibit gladius". In aliis mulieribus est dolor corporis, in ista est dolor cordis; in aliis est dolor corruptionis, in ista est dolor compassionis et caritatis . . . n. 20 — Et potest intelligi hie, quod totus populus christianus de utero Virginis gloriosae sit productus; quod significatur nobis per mulierem de latere viri formatam, quae significat Ecclesiam . . . Lib. I I I Sententiarum d'st. I I I pars I art. I quaest. I conclusio (Opera omnia T. I l l , 61 f. Ad Claras Aquas 1887; Ausg. 1941, S. 55f.): Respondeo: Dicendum quod caro beatae Virginis ante animationem non fuit sanctificata, non quia Deus non potuerit carnem Virginis purificare ante quam animare, sed quia sanctificatio habet esse per aliquod donum gratuitum superadditum, quod quidem non habet esse in carne, sed in anima. Ideo, si caro beatae Virginis dicitur sanctificari, aut hoc intelligitur mediante gratia existente in eius anima, vel mediante gratia existente in animabus parentum. Constat, quod non mediante gratia existente in eius anima, quia tunc esset oppositio in adiecto, videlicet quod caro sanctificetur ante animae creationem, et tarnen sanctificetur per virtutem gratiae illius animae; sequitur enim quod idem sit prius et posterius in uno et eodem. — Lib. I I I d. IV a. II q. II concl. (t. 1 1 1 , 1 0 7 ; Ausg. 1941, S. 101): . . . Dico igitur quod beata Virgo Maria concipere Filium Dei ante incarnationem mertiit merito congrui, quoniam prae sua nimia puritate et humilitate et benignitate idonea erat, ut efficeretur Dei Mater. Post annuntiationem vero, postquam consensit, et Spiritus sanctus in copiositate gratiae in earn descendit, non solum habuit congruitatem, sed

40 dignitatem; et ex tunc meruit non solum merito congruitatis, sed dignitatis obumbrari et impraegnari virtute Altissimi. Sed merito condigni non potuit mereri concipere Filium Dei, pro eo quod hoc excedit omne meritum, et etiam, quia erat ipsius meriti gloriosae Virginis fundamentum. 31. Ps-albertinisches

Manale

,,Laus

virginis"a)

(13. Jh. zweite Hälfte) (Alberti Magni Opera omnia, ed. A. Borgnet, Bd. 37 [Paris 1898], 1/321). Prooemium (S. 2/3; Text vornehmlich nach Hohenfurt cod. 29, 13. Jh. 2. Hälfteb). Ut autem lector in huius operis materia minus haereat, et continentiam ipsius plenius summatim praecognoscat, quaedam quasi principia praemittemus, quae lucem sequentibus ministrabunt, et titulos supponemus, per quos et materia divisa comprehenditur, et lectori id quod de materia inspicere pro tempore voluerit, expeditius demonstretur. „Quidquid tibi occurrit vera ratione faciendum, scias fecisse deum tamquam bonorum omnium conditorem", Augustinus, De libero arbitrio 1 . „Summum bonum communicavit omne communicabile alicui", Dionysius. „Quod omnes proprietates inferiorum habent superiores cum excellentia", Dionysius 2 . „Lex quidem haec est divinitatis sacratissima : per prima secunda ad suam divinissimam reducere lucem", Dionysius 3 . „Quod ad omne inconveniens in deo sequitur impossibile, et ad omne conveniens, cui maior ratio non répugnât, sequitur necessarium", Ansela) B. Korosak, Mariologia S. Alberti Magni eiusque coaequalium (Rom 1954), S. 3/18 und 69/80. A. Fries, Die unter dem Namen des Albertus Magnus überlieferten mariologischen Schriften. Literarkritische Untersuchungen (BGPhThMA Bd. 37, Heft 4, Münster 1954, S. 5/80). b) A. Kolping, Zur Frage der Textgeschichte, Herkunft und Entstehung der anonymen „Laus virginis" (bisher Mariale Alberts d. Gr.), Recherches de Théol. ancienne et médiévale, t. 25, Löwen 1958, 285/328, zu Hohenfurt cod. 29, S. 288f. Text hier meist nach dieser Hs H durch A . Kolping. 1 2 3

III, 15, 13 (MSL. 32, 1277). De caelest. hier. c. 5 (MSL. 3, 196 B.), Übers. Scotus Eriugena. De eccl. hier. c. 5 § 4 (ebd. 504), Scot. Eriug.

4i

mus . „Auctoritas fidem flagitat et rationi praeparat hominem. Ratio ad intellectum cognitionemque perducit, quamquam neque auctoritatem latio penitus deserai, cum consideratur cui credendum sit ; et certe summa est ipsius iam cognitae atque perspicuae veritatis auctoritas", Augustinus De vera religione5. „Quaerendum ratione quid consentiat veritati; fiat que ipsa Veritas auctoritas sine qua nec est nec valet auctoritas", Bernhardus 6 . „Ibi secure quisque suo sensu abundet, ubi vel certae rationi, vel manifestae auctoritati quod sentitur non obviat", Bernhardus 7 . „Cum quisque in sacris scripturis conatur sentire id quod in eis sensit ille qui scripsit, quid mali est si sentiat hoc, quod tu, lux omnium veridicarum mentium, ostendis", Augustinus in libro de Confessione X I I I 8 . „Cum alius dicit: ,Hoc sensit quod ego', alius: ,Immo illud quod ego', religiosius arbitror dicere: Cur non utrumque potius, si utrumque verum est ? et si quid tertium, et si quid quartum, et si quid omnino aliud verum quispiam in his verbis videt, cur non ilia omnia vidisse credatur, per quem deus unus sacras litteras vera et diversa visuris multorum sensibus temperavit ?", Augustinus in eodem9. „Ego certe intrepidus de meo corde pronuntio, si ad culmen auctoritatis aliquid scriberem, sic mallem scribere, ut quod unusquisque de his rebus capere possit, id mea verba resonarent, quam ut unam veram sententiam ad hoc apertius ponerem, ut excluderem alias, quarum falsitas me non posset offendere", Augustinus in eodem 10 . „Sensit Moyses in his verbis ,In principio creavit deus' etc. atque cogitavit cum ea scriberet, quidquid hic veri potuimus invenire, aut nondum potuimus, et tarnen in eis inveniri potest", Augustinus super Genesim 11 . „Quod nec in corporalibus nec in spiritualibus aliquid est vacuum", Philosophus 12 . „Beatissima virgo a 4

Cur Deus homo I, io (Schmitt II, 67, 4/6). c. 24 n. 45 (MSL. 34, 1 4 1 ) . Idest Ps-Aug. De assumpt. BMV. c. 2 (vgl. oben Nr. 18). 7 Epist. 77, 1 8 (MSL. 182, 1043 B). 8 XII, 18, 27 (MSL. 32, 836. CSEL. 33,328). 9 X I I , 3 1 , 42 (ebd. 844. C S E L . 33.343)1 0 Ebd. 1 1 Cf. De Genesi ad litt. I, 1 9 (MSL. 34, 260/1. CSEL. 28,2,28). 1 2 Cf. Summa fr. Alexandri Halens. In 2 Sent. d. 2 n. 20 (ed. Quaracchi II, 2 1 ) . 4

6

6

42

nullo illustrium vincitur in aliquo", Damascenus 13 . „Cum de peccatis agitur, nulla de ipsa fit quaestio", Augustinus De natura et gratia 14 . „ E a puritate nitebat, qua sub deo maior nequit intelligi", Anselmus 15 . „Ego puto, quod copiosior sanctificationis benedictio in earn descendit, quae ipsius non solum sanctificaret ortum, sed vitam ab omni deinceps peccato custodiret immunem, quod nemini alteri in natis mulierum creditur esse donatum. Decuit nimirum reginam virginum singulari privilegio absque omni peccato ducere vitam, quae dum peccati mortisque pareret peremptorem, munus vitae et iustitiae omnibus obtineret" 16 . „Quod ei nullum bonum defuit, cuius pura creatura in statu viae capax fuit 1 7 ". Quaestio X X X V I , § i (S. 75f.; H f. 43 vb) Primo quaeritur, utrum beatissima virgo fuerit baptizata ? Et videtur quod sic. 1. Quidquid habet omne conferens gratiam, plenius est gratia quam illud quod habet aliquod conferens gratiam et aliquod non. Sed beatissima virgo plena fuit gratia. Ergo habuit omne conferens gratiam. Sed baptismus est conferens gratiam. Ergo habuit baptismum. 2. Item. Praeceptum de baptismo post promulgationem obligabat omnes ad susceptionem sui. Ergo et beatissimam virginem. 3. Item. Dominus baptizatus fuit, quamvis non indigeret. Ergo beatissima virgo debuit baptizari. 4. Item. loh. I I I (5) : „Amen, amen dico, nisi quis renatus fuerit" etc. 13 Ioh. Damasc. De fide orthodoxa, Versio Burgundionis (ed. Buytaert p. 321), IV, 14 (MSG. 94, 1 1 5 8 B). 14 c. 36 n. 42 (MSL. 44, 267). 15 De conceptu virginali et de orig. pece. c. 18 (oben Nr. 14). " Bernh. Epist. 174, 5 Ad canonic. Lugdun. (MSL. 182, 334 CD). 17 Cf. Albertus Magnus, Sup. I Sent. d. 44 a. 5 ad q. 3 (Borgnet 26, 397 b): Quidquid potest percipere creatura pura capax Dei, hoc totum communicatum est matri Dei.

43 Sed beatissima virgo regnum dei intravit. Ergo baptizata fuit . . . 7. Item. De apostolis supponitur, quod fuerint baptizati per illud Iohannis X I I I (10): „Qui lotus est, non indiget nisi ut pedes lavet". Ergo multo fortius debet illud de beatissima virgine supponi, quae fuit perfectissima observatrix praeceptorum et consiliorum dei. . . . §2 (f. 44 rv) Si concedatur, obicitur in contrarium per hunc modum: 6. Item. Etsi nihil accepit de baptismo dominus, tarnen aliquid baptismus accepit ab ipso; contulit enim vim regenerativam aquis contactu suae carnis. Sed beatissima nihil reciperet a baptismo vel conferret baptismo. Ergo frustra susciperet baptismum. Quaestio CXLVIII (S. 2 1 1 ; H f. 124 vb) Post hoc quaeritur de privilegio quae est communicatio passionis, et videtur secundum quod exponitur primo, non fuerit ei passio communicata secundum illud Isaiae L X I I I (3) : „Torcular calcavi solus" etc. Quaestio C X L I X (S. 214; H f. 126 vb) Quaeritur iuxta hoc, utrum sicut dominus in passione simul habuit summum gaudium et summum dolorem, utrum similiter beatissima habuerit utrumque, et videtur quod sic. . . . Quaestio CL (S. 216; H f. 127 vb) Item quia probatum est, quod beatissima summum gaudium habuerit in filii passione, quaeritur de comparatione huius gaudii quod habuit in passione, ad alia gaudia sua, quando scilicet maximum habuerit gaudium, et videtur primo quod in filii sui conceptione . . .

44 Responsiones ad quaestiones C X L V I I I — C L (S. 219; H f. 130 ra) Ad haec solvenda dicimus, quod hoc Privilegium quod dicitur communicatio passionis, duo importât, fidem crucifixi dei et hominis, et per se passionem ex compassione patientis . . . (f. 130 rb) Sola autem beatissima tunc habuit fidem crucifixi dei hominis et per se passionem ex compassione patientis. Et sie sola fuit, cui datum est Privilegium communicatio passionis, cui filius ut communicare posset praemium, voluit communicare meritum passionis, et ut ipsam partieipem faceret beneficii redemptionis, partieipem esse voluit et poenae passionis: quatenus sicut fuit adiutrix redemptoris per compassionem, ita mater fieret omnium per recreationem : et sicut totus mundus obligatur deo per suam passionem, ita et dominae omnium per compassionem (S. 220; H f. 131 ra) Simpliciter autem gaudium conceptions summum fuit, quod alia omnia in se causaliter claudit. Gaudium autem in conceptione et gaudium in assumptione se habent ut excedentia et excessa: gaudium conceptionis maius fuit causaliter, gaudium fruitionis maius fuit actualiter. In conceptione enim maior fuit bonitatis ostensio, maioris doni collatio, maior dilectionis exhibitio: et haec omnia causaliter. In assumptione maior doni collatio, maior affectus exaltatio et deificatio, maior cum dilecto coniunctio actualiter. . . . (f. 131 rb) Similiter in proposito quando dominus beatissimae ut mater dei fieret in utero, tribuit, tunc quod de ipsa virgine nasceretur, et passione sua genus humanum redimerei, et tertia die resurgeret, in caelum ascenderei, ipsam in summam fruitionem corpore et anima assumerei, securavit.

32. Thomas von Aquino (1224/5—1274) Summae theologicae pars III (Text: Deutsche ThomasAusgabe, hrsg. Albertus-Magnus-Akademie Walberberg, Bd. 26, Heidelberg-Graz 1957. Dort auch Übersetzung und Kommentar).

45 Quaestio X X V I I (aus dem Jahr 1272/3) De Sanctificatione Beatae Virginis Post praedicta, in quibus de unione Dei et hominis et de his quae unionem sequuntur, tractatum est, restat considerandum de his quae Filius Dei incarnatus in natura humana sibi unita fecit vel passus est. . . . Circa conceptionem autem ejus oportet aliqua considerare: primo, quantum ad matrem concipientem; secundo. E x parte autem matris occurrunt quator consideranda : primo quidem, de sanctificatione ejus; secundo, de virginitate ejus; tertio, de desponsatione ejus; quarto, de annuntiatione ipsius, vel de praeparatione ipsius ad concipiendum . . . A r t i c u l u s I. Utrum Beata Virgo fuerit sanctificata ante nativitatem in utero Respondeo dicendum quod de sanctificatione Beatae Mariae, quod scilicet fuerit sanctificata in utero, nihil in Scriptura canonica traditur; quae etiam nec de ejus nativitate mentionem facit. Sed sicut Augustinus de Assumptione ipsius Virginis 1 , rationabiliter argumentatur quod cum corpore sit assumpta in caelum, quod tarnen Scriptura non tradit; ita etiam rationabiliter argumentari possumus quod fuerit sanctificata in utero. Rationabiliter enim creditur quod ilia quae genuit „Unigenitum a Patre, plenum gratiae et veritatis" (Joh. I, 14), prae omnibus aliis majora gratiae privilegia accepit: un de legitur, Luc. I (28), quod Angelus ei dixit : „Ave, gratia plena". Invenimus autem quibusdam aliis hoc privilegialiter esse concessum ut in utero sanctificarentur; sicut Jeremias, cui dictum est, Jer. 1(5): „Antequam exires de vulva, sanctificavi te" ; et sicut Joannes Baptista, de quo dictum est, Luc. 1 (15) : „Spiritu Sancto replebitur adhuc ex utero matris suae". Unde rationabiliter creditur quod Beata Virgo sanctificata fuerit antequam ex utero nasceretur. . . . 1

Ps-Aug. „ A d interrogata" c. 6 (MSL. 40, 1 1 4 6 A), oben S. 21.

46 Ad Tertium dicendum quod Beata Virgo sanctificata iuit in utero a peccato originali quantum ad maculam personalem; non tarnen fuit liberata a reatu quo tota natura tenebatur obnoxia, ut scilicet non intraret in Paradisum nisi per Christi hostiam; sicut etiam de sanctis Patribus dicitur qui fuerunt ante Christum. A r t i c u l u s II. Utrum Beata Virgo sanctificata fuerit ante animationem2 Respondeo dicendum quod sanctificatio Beatae Virginis non potest intelligi ante ejus animationem, duplici ratione. Primo quidem, quia sanctificatio de qua loquimur, non est nisi emundatio a peccato originali; sanctitas enim est „perfecta munditia", ut dicit Dionysius, 12. cap. de Divinis Nominibus3. Culpa autem non potest emundari nisi per gratiam; cujus subjectum est sola creatura rationalis. Et ideo ante infusionem animae rationalis Beata Virgo sanctificata non fuit. Secundo quia, cum sola creatura rationalis sit susceptiva culpae, ante infusionem animae rationalis proles concepta non est culpae obnoxia. Et sic, quocumque modo ante animationem Beata Virgo sanctificata fuisset, numquam incurrisset maculam originalis culpae; et ita non indiguisset redemptione et salute quae est per Christum, de quo dicitur Matth. I (21) : „Ipse salvum faciet populum suum a peccatis eorum". Hoc autem est inconveniens, quod Christus non sit „Salvator omnium hominum", ut dicitur 1 Tim. IV (10). Unde relinquitur quod sanctificatio Beatae Virginis fuerit post ejus animationem. . . . Ad secundum dicendum quod, si numquam anima Beatae Virginis fuisset contagio originalis peccati inquinata, hoc derogaret dignitati Christi, secundum quam est universalis omnium Salvator. Et ideo sub Christo, qui salvari non indiguit, tanquam universalis Salvator, maxima fuit Beatae Virginis puritas. Nam Christus nullo modo contraxit originale 1 Für die aristotelische Anthropologie war die Empfängnis von der bei Knaben 40 Tage später erfolgenden Beseelung mit der Geistseele zeitlich zu trennen. 3 MSG. 3, 969 B.

47 peccatum, sed in ipsa sui conceptione fuit sanctus ; secundum illud Luc. I (35): „Quod ex te nascetur sanctum vocabitur Filius Dei". Sed Beata Virgo contraxit quidem originale peccatum, sed ab eo fuit mundata antequam ex utero nasceretur. Et hoc significatur Job I I I (9), ubi de nocte originalis peccati dicitur: „Exspectet lucem", idest Christum, ,,et non videat" (quia „nihil inquinatum intravit in illam", ut dicitur Sap. V I I [25]) : „nec ortum surgentis aurorae", idest Beatae Virginis, quae in suo ortu a peccato originali fuit immunis. Ad tertium dicendum quod, licet Romana Ecclesia Conceptionem Beatae Virginis non celebret, tolerat tamen consuetudinem aliquarum ecclesiarum illud festum celebrantium. Unde talis celebritas non est totaliter reprobanda. Nec tamen per hoc festum Conceptionis celebratum datur intelligi quod in sua conceptione fuerit sancta. Sed, quia quo tempore fuerit sanctificata ignoratur, celebratur festum sanctificationis ejus, potius quam conceptionis, in die conceptionis ipsius. A r t i c u l u s III. Utrum Beata Virgo fuerit emundata ab infectione fomitis. Respondeo dicendum . . . Fomes nihil aliud est quam inordinata concupiscentia sensibilis appetitus, habitualis tamen; quia actualis concupiscentia est motus peccati. Dicitur autem concupiscentia sensualitatis esse inordinata, inquantum répugnât rationi: quod quidem fit inquantum inclinât ad malum, vel difficultatem facit ad bonum. Et ideo ad ipsam rationem fomitis pertinet quod inclinet ad malum, vel difficultatem faciat in bono. . . . Melius videtur dicendum quod per sanctificationem in utero non fuit sublatus Virgini fomes secundum essentiam, sed remansit ligatus; non quidem per actum rationis suae, sicut in viris sanctis, quia non statim habuit usum liberi arbitrii adhuc in ventre matris existens, hoc enim speciale Privilegium Christi fuit; sed per gratiam abundantem quam in sanctificatione recepii ; et etiam perfectius per divinam providentiam sensualitatem ejus ab omni motu inordinato prohiben-

48 tem. Postmodum vero, in ipsa conceptione carnis Christi, in qua primo debuit refulgere peccati immunitas, credendum est quod ex prole redundaverit in matrem totaliter a fomite subtractio. Et hoc significatur Ez. X L I I I (2), ubi dicitur: „Ecce, gloria Dei Israel ingrediebatur per viam orientalem", idest per Beatam Virginem, ,,et terra", idest caro ipsius, „splendebat a majestate ejus", scilicet Christi. Quaestio X X V I I I De virginitate Matris Dei Deinde considerandum est de virginitate Matris Dei. A r t i c u l u s I. Utrum Mater Dei fuerit virgo in concipiendo Christum Respondeo dicendum quod simpliciter confitendum est matrem Christi virginem concepisse; contrarium enim pertinet ad haeresim Ebionitarum et Cerinthi4, qui Christum purum hominem arbitrantur, et de utroque sexu eum natum putaverunt. Quod Christus sit conceptus ex virgine, conveniens est propter quatuor. Primo, propter mittentis Patris dignitatem conservandam. Cum enim Christus sit verus et naturalis Dei Filius, non fuit conveniens ut alium patrem haberet quam Deum; ne Dei dignitas transferretur ad alium. Secundo, hoc fuit conveniens proprietati ipsius Filii, qui mittitur. Qui quidem est Verbum Dei. Verbum autem absque omni corruptione cordis concipitur; quinimmo cordis corruptio perfecti verbi conceptionem non patitur. Quia igitur caro sic fuit a Verbo Dei assumpta ut esset caro Verbi Dei, conveniens fuit quod etiam ipsa sine corruptione matris conciperetur. Tertio, hoc fuit conveniens dignitati humanitatis Christi, in qua locum peccatum habere non debuit, per quam peccatum mundi tollebatur, . . . Non poterai autem esse quod in natura jam corrupta ex concubitu caro nasceretur sine infectione originalis peccati. . . . 4

Deutsche Thomasausgabe Bd. 26, s. 248, A. 1 und 2.

49 Quarto, propter ipsum finem incarnationis Christi, qui ad hoc fuit ut homines renascerentur in filios Dei, „non ex volúntate carnis, ñeque ex volúntate viri, sed ex Deo" (Joh. I, 13), idest ex Dei virtute. Cujus rei exemplar apparere debuit in ipsa conceptione Christi. . . . Articulus II. Utrum Mater Christi fuerit virgo in part.u Respondeo dicendum quod absque omni dubio asserendum est matrem Christi etiam in partu virginem fuisse; nam Propheta non solum dicit, „Ecce, virgo concipiet"; sed addit, „et pariet filium". Et hoc quidem conveniens fuit propter tria. Primo quidem, quia hoc competebat proprietati ejus qui nascebatur, quod est Verbum Dei. Nam verbum non solum in corde absque corruptione concipitur, sed etiam absque corruptione ex corde procedit. Unde, ut ostenderetur quod illud corpus esset ipsius Verbi Dei, conveniens fuit ut de incorrupto virginis utero nasceretur. Unde in sermone quodamEphesiniConcilii 5 legitur: „Quaeparit carnem puram, a virginitate cessât. Sed quia natum est carne Verbum, Deus custodii virginitatem, seipsum ostendens per hoc Verbum. Neque enim nostrum verbum, cum paritur, corrumpit mentem; neque Deus Verbum substantial, partum eligens, peremit virginitatem." Secundo, hoc est conveniens quantum ad effectum incarnationis Christi. Nam ad hoc venit ut nostram corruptionem tolleret. Unde non fuit conveniens, ut virginitatem matris nascendo corrumperet: unde Augustinus dicit in quodam Sermone de Nativitate Domini6: „Fas non erat ut per ejus adventum violaretur integritas, qui venerai sanare corrupta". Tertio fuit conveniens, ne matris honorem nascendo diminueret qui parentes praeceperat honorandos. 5 Mansi 5/186 s. cf. Theodotus Ancyranus, Hom. (1) in Natalem Salvatori? (MSG. 77, 1349 A). 6 Sermo 1 2 1 (MSL. 39, 1988 D).

Delius—Kolping Kl. T. 184

4

50 A r t i c u l u s III. Utrum Mater Christi permanserit virgo post partum Respondeo dicendum quod absque omni dubio detestandus est error Helvidii, qui dicere praesumpsit matrem Christi a Joseph post partum esse carnaliter cognitam, et alios filios genuisse7. Hoc enim, primo, derogat Christi perfectioni; qui, sicut secundum divinam naturam „Unigenitus est Patris", tamquam „perfectus" per omnia „Filius" ejus, ita etiam decuit ut esset unigenitus matris, tamquam perfectissimum germen ejus. Secundo, hie error injuriam facit Spiritui Sancto, cujus „sacrarium" 8 fuit uterus virginalis, in quo carnem Christi formavit; unde non decebat ut de cetero violaretur per commixtionem virilem. Tertio, hoc derogat dignitati et sanctitati Matris Dei; quae ingratissima videretur si tanto Filio contenta non esset; et si virginitatem, quae in ea miraculose conservata fuerat, sponte perdere vellet per carnis concubitum. Quarto, etiam ipsi Joseph esset ad maximam praesumptionem imputandum, si earn quam, revelante Angelo, de Spiritu Sancto Deum concepisse cognoverat, polluere attentasset. Et ideo simpliciter est asserendum quod Mater Dei, sicut virgo concepit et virgo peperit, ita etiam virgo post partum in sempiternum permanserit. A r t i c u l u s IV. Utrum Mater Dei virginitatem voverit Respondeo dicendum quod, sicut in Secunda Parte habitum est, perfectionis opera magis sunt laudabilia si ex voto celebrantur. Virginitas autem in Matre Dei praecipue debuit pollere; ut ex supra dictis 9 rationibus pat et. Et ideo conveniens fuit ut virginitas ejus ex voto esset Deo consecrata. 7 Hieronymus, De perpetua virginitate B. Mariae adversus Helvidium (MSL. 23, 181 if.). 8 Brev. Roman. Officium B. M. V., Antiph. ad „Benedictus". • In den vorhergehenden Artikeln 1 — 3 .

5i Verum quia tempore legis oportebat generationi insistere tam mulieres quam viros, quia secundum carnis originem cultus Dei propagabatur antequam ex ilio populo Christus nasceretur, Mater Dei non creditur, antequam Joseph, absolute virginitatem vovisse, licet eam in desiderio habuerit, super hoc tamen voluntatem suam divino commisit arbitrio. Postmodum vero, accepto sponso, secundum quod mores illius temporis exigebant, simul cum eo votum virginitatis emisit.

Quaestio X X I X De desponsatione Matris Dei Deinde considerandum est de desponsatione Matris Dei. A r t i c u l u s II. Utrum inter Mariam et Joseph fuerit verum matrimonium Respondeo dicendum quod matrimonium sive conjugium dicitur verum ex hoc quod suam perfectionem attingit. Duplex est autem rei perfectio; prima et secunda. Prima quidem perfectio in ipsa forma rei consistit, ex qua speciem sortitur; secunda autem perfectio consistit in operatione rei, per quam res aliqualiter suum finem attingit. Forma autem matrimonii consistit in quadam indivisibili conjunctione animorum, per quam unus conjugum indivisibiliter alteri fidem servare tenetur. Finis autem matrimonii est proles generanda et educanda; ad quorum primum pervenitur per concubitum conjugalem; ad secundum, per alia opera viri et uxoris, quibus sibi invicem obsequuntur ad prolem nutriendam. Sic igitur dicendum est quod, quantum ad primam perfectionem, omnino fuit verum matrimonium Virginis Matris Dei et Joseph; quia uterque consensit10 in copulam conjugalem; non autem expresse in copulam carnalem, nisi sub conditione, ,,si Deo piacerei". Unde et Angelus vocat Mariam conjugem Joseph, dicens 10 Nuptias non concubitus, sed consensus facit (Ulpian, brosius, Augustinus, Gratian).

4*

Am-

52 ad Joseph (Matth. I, 20): „Noli timere accipere Mariam conjugem tuam". Quod exponens Augustinus, in libro de Nuptiis et Concupiscentia11 dicit: ,,Conjux vocatur ex prima desponsationis fide, quam concubitu nec cognoverat, nec fuerat cogniturus" Quantum vero ad secundam perfectionem, quae est per actum matrimonii, si hoc referatur ad carnalem concubitum, per quem proles generatur, non fuit illud matrimonium consummatum. Unde Ambrosius, super Lucam 12 : „Non te moveat quod Mariam Scriptura conjugem vocat. Non enim virginitatis ereptio, sed conjugii testificatio nuptiarum celebratio declaratur". — Habuit tarnen illud matrimonium etiam secundam perfectionem quantum ad prolis educationem. Unde Augustinus dicit, in libro de Nuptiis et Concupiscentia13: „Omne nuptiarum bonum impletum est in illis parentibus Christi; proles, fides et sacramentum. Prolem cognoscimus ipsum Dominum Jesum; fidem, quia nullum adulterium; sacramentum, quia nullum divortium. Solus ibi nuptialis concubitus non fuit". Quaestio

XXX

De annuntiatione beatae Virginis A r t i c u l u s I. Utrum fuerit necessarium Beatae Virgini annuntiari quod in ea fiendum erat Respondeo dicendum quod congruum fuit Beatae Virgini annuntiari quod esset Christum conceptura. Primo quidem, ut servaretur congruus ordo conjunctionis Filii Dei ad Virgin em; ut scilicet prius mens ejus de ipso instrueretur quam carne eum conciperet. Unde Augustinus dicit, in libro de Virginitate 14 : „Beatior Maria est percipiendo fidem Christi, quam concipiendo carnem Christi". Et postea subdit: „Materna propinquitas nihil Mariae profuisset, nisi felicius Christum corde quam carne gestasset". 11 12 13 14

Lib. Lib. Lib. C. 3

I, XI,12 (MSL. 44, 420 D. CSEL. 42,224). 2 ad 1, 26 sq. (MSL. 15, 1555 A). 1, xi. 13 (MSL. 44, 421 CD. CSEL. 42,225 s). (MSL. 40,398 AB. CSEL. 41,237).

53 Secundo, ut posset esse certior testis hujus sacramenti, quando super hoc divinitus erat instructa. Tertio, ut voluntaria sui obsequii munera Deo offerret, ad quod se promptam obtulit, dicens (Luc I, 38) : „ E c c e ancilla Domini". Quarto, ut ostenderetur esse quoddam spirituale matrimonium inter Filium Dei et humanam naturam. E t ideo per annuntiationem expetebatur consensus Virginis loco totius humanae naturae.

Quaestio X X X I I I De modo et ordine conceptionis Christi

A r t i c u l u s IV Utrum conceptio Christi fuerit naturalis. Respondeo dicendum quod, sicut Ambrosius dicit, in libro de Incarnatione 15 , „multa in hoc mysterio et secundum naturam invenies, et ultra naturam". Si enim consideremus id quod est ex parte materiae conceptus, quam mater ministravit, totum est naturale. Si vero consideremus id quod est ex parte virtutis activae, totum est miraculosum.

33. Jaco-pone da Todi (f 1306) ? De Compassione Beatae M. (G. M. Dreves — Cl. Blume, Ein Jahrtausend lateinischer Hymnendichtung I, 1909, 392): i Stabat mater dolorosa Juxta crucem lacrimosa, Dum pendebat filius; Cuius animam gementem, Contristantem et dolentem Pertransivit gladius. 15

C. 6 (MSL. 16, 832 A).

O quam tristis et afflicta Fuit illa benedicta Mater unigeniti! Quae maerebat et dolebat E t tremebat, cum videbat Nati poenas incliti.

54 3 Quis est homo, qui non fleret, 7 Fac me vere tecum fiere, Matrem Christi si videret Crucifixo condolere. In tanto supplicio? Donee ego vixero; Quis non posset contristari, Juxta crucem tecum stare, Piam matrem contemplari Te libenter sociare Dolentem cum filio ? In planctu desidero. 4 Pro peccatis suae gentis Vidit Jesum in tormentis E t flagellis subditum, Vidit suum dulcem natum Morientem, desolatum, Dum emisit spiritum.

8 Virgo virginum praeclara, Mihi jam non sis amara, Fac me tecum piangere, Fac, ut portem Christi mortem Passionis fac consortem Et plagas recolere.

g Pia mater, fons amoris, 9 Fac me plagis vulnerari Me sentire vim doloris Cruce hac inebriari Fac, ut tecum lugeam; E t cruore filii; Fac, ut ardeat cor meum Flammis ne urar succensus, In amando Christum Deum, Per te, virgo, sim defensus Ut sibi complaceam. In die judicii. g Sancta mater, istud agas, Crucifixi fige plagas Cordi meo valide; Tui nati vulnerati, Tarn dignati prò me pati Poenas mecum divide.

10 Christe, cum sit hinc exire, Da per matrem me venire Ad palmam victoriae; Quando corpus morietur, Fac, ut anima donetur Paradisi gloria.

34. Iohannes Duns, Scotus (ca. 1270—1308) Ordinatio (früher Opus Oxoniense) quaestionum in I I I lib. Sententiarum, d. 2 q. 3 n. 3 (ed. L. Wadding V I I — 1 , 85, Lyon 1639; e( i- L. Vivès X I V 150, Paris 1894 1 ). Utram incarnationem praecessit organisatio et animatio . . . [Solutio quaestionis] — Dico quod quaestio potest intelligi de prioritate temporis vel naturae. Primus modus habet duos articulos, videlicet de ordine animationis ad incarnationem, secundo de ordine organisationis ad animationem. 1 Textgestaltung hier und wertvolle Hinweise zu loh. Duns durch Bruno Korosak O F M (Commissio Scotistica. Rom).

55 Quantum ad primum dico quod non praecessit tempore animatio incarnationem, quia tunc natura ista fuisset aliquando in se personata et non in Verbo, quando scilicet simul fuisset caro animata; probatio consequentiae: corpus enim animatum, si in aliquo tempore est in se subsistens, est persona. Consequens est falsum, quia tunc Beata Virgo non fuisset vera mater Dei ; non enim genuisset Deum sed ilium hominem purum cuius natura post fuisset unita Deo. Consequens illud est contra Damascenum, 58 cap. 2 , ubi contra Nestorium declaravit quod Beata Virgo fuit vera mater Dei et non alicuius puri hominis tantum. Consequentia patet, quia terminata fuisset tota ratio maternitatis Mariae in productione illius naturae. Ordinatio (Opus Oxoniense) I I I dist. 3 q. 1 (C. Balie, Ioannes Duns Scotus, Doctor Immaculatae Conceptionis. 1 . Textus auctoris. Rom 1954). S. 3. Circa distinctionem tertiam3 quaero utrum beata Virgo fuerit concepta in peccato originali. . . . S. 6/7. Dicitur communiter4 — quod sic, propter auctoritates assumptas et propter rationes a duobus mediis, quorum unum est ex excellentia Filii sui: ipse enim — ut redemptor universalis — omnibus ianuam aperuit; sed si beata Maria non contraxisset originale non indiguisset redemptore, nec ipse sibi ianuam aperuisset, quia non fuisset sibi clausa ; non enim clauditur nisi propter peccatum et maxime originale. Secundum medium est ex his quae apparent in beata Virgine: ipsa enim fuit propagata communi lege, et per consequens corpus eius fuit propagatum et formatum de semine infecto, et ita eadem ratio infectionis erat in corpore 2 loh. Damasc., De fide orth. c. 56 n. 5 [III c. 12] (ed. Buytaert 210—212). 8 Cf. Petrus Lombardus lib. I I I dist. I I I c. 1 (oben Nr. 22). 4 Cf. Bonaventura, Lib. I I I Sent. d. 3 p. i a. 1 q. 2 in corp. (Opera theologica selecta, Ed. minor, t. III, S. 61. Quaracchi 1941): . . . teneamus, secundum quod communis opinio tenet, Virginis sanctificationem fuisse post originalis peccati contractionem. — Unde rationes hoc probantes concedendae sunt. Andere Stellen C. Balie opere citato S. 6, zu Z. 2.

56 eius quae etiam in corpore alterius originaliter propagati; et cum ex corpore infecto inficiatur anima, eadem ratio infectionis erat in anima eius quae et in animabus aliorum communiter propagatorum. Similiter, ipsa habuit paenas communes naturae humanae — ut sitim, famem, et huiusmodi, quae infliguntur nobis propter peccatum originale ; — et istae non erant voluntarie assumptae, quia non erat redemptrix vel imperatrix nostra, quia tunc Filius eius non fuisset .redemptor omnium generalis'; igitur erant sibi inflictae a Deo, et non iniuste; ergo propter peccatum, et ita ipsa non erat innocens. Contra primam rationem arguitur ex excellentia Filii sui, in quantum redemptor, reconciliator et mediator fuit, quod ipsa non contraxit peccatum originale: Perfectissimus enim mediator perfectissimum actum habet mediandi possibilem respectu alicuius personae pro qua mediatur, —• ergo Christus habuit perfectissimum gradum mediandi possibilem respectu alicuius personae respectu cuius erat mediator; respectu nullius personae habuit excellentiorem gradum quam respectu Mariae; ergo etc. Sed hoc non esset nisi meruisset earn praeservare a peccato originali . . . S. 1 1 / 1 3 . Ad quaestionem dico quod Deus potuit tacere ut ipsa numquam fuisset in peccato originali, — potuit etiam fecisse ut tantum in uno instanti fuisset in peccato, — potuit etiam fecisse, ut per tempus aliquod esset in peccato et in ultimo instanti temporis illius purgaretur. Primum declaro, quia gratia aequivalet iustitiae originali quantum ad acceptationem divinam, ut propter hanc animae habenti gratiam non insit peccatum originale; potuit Deus in primo instanti illius animae infundere sibi gratiam tantam quantam alii animae in circumcisione vel baptismo; igitur in primo instanti animae non habuisset peccatum originale, sicut nec habuisset postea quando fuisset persona baptizata. E t si infectio carnis fuit ibi in primo instanti, non fuit necessaria causa infectionis animae, sicut nec post baptismus, quando manet — secundum multos — et infectio animae non manet ; aut potuit caro mundari ante infusionem animae, ut in ilio instanti non esset infecta. Secundum patet, quia agens naturale potest incipere agere in instanti, ita quod in ilio instanti fuerit in ,esse'

57 quieto sub uno contrario et in tempore habito est sub forma contraria in ,fieri' ; sed quandocumque agens naturale potest agere, Deus potest agere; ergo potest in tempore habito alicui instanti causare gratiam. Hoc etiam confirmatur, quia quando anima est in peccato, potest per potentiam divinam esse in gratia; sed in tempore ilio quo fuit concepta potuit esse in peccato, et per se fuisset ; ergo similiter, potuit esse in gratia, nec necesse fuit tunc quod fuisset in gratia in primo instanti illius temporis, sicut nec de mutatione et motu. Praeterea, si in primo instanti creasset gratiam, posset ibi poni tertium membrum, et posset in tempore habito non conservare eam. Tertium est manifestum. Quod autem horum trium quae ostensa sunt possibilia esse, factum sit, Deus novit, — sed si auctoritati Ecclesiae vel auctoritati Scripturae non repugnet, videtur probabile, quod excellentius est, attribuere Mariae. S. 2of. : E t si dicas: .igitur si fuisset mortua ante passionem Filii sui, fuisset beata', —dici potest quod sancti patres, in limbo, purgati fuerunt a peccato originali — et tarnen clausa fuit ianua, usque ad solutionem paenae debitae. Ita enim determinaverat Deus quod licet acceptaverat passionem Christi praevisam ad remittendum culpam originalem, omni credenti et credituro illam passionem, non tamen remittebat paenam illi peccato debitam — scilicet carentiam visionis —• propter passionem praevisam, sed propter ipsam praesentialiter exhibitam; et ideo sicut illis patribus non patuit ianua quousque passio Christi fuit exhibita, ita probabile est quod nec beatae Virgini. Ad argumentum Bernardi 1 - potest responderi quod in instanti conceptionis naturarum fuisset sanctificatio, non a culpa quae tunc infuit, sed a culpa quae tunc infuisset nisi gratia illi animae tunc fuisset infusa. E t si arguatur quod ibi fuit libido, falsum est de conceptione naturarum, licet posset concedi fuisse in conceptione et commixtione seminum; et dato quod in conceptione seminum fuisset creatio animae, non fuisset aliquod inconveniens gratiam tunc fuisse infusam animae propter quam anima non con1

Ep. 174 n. 7 (MSL. 182, 335), oben Nr. 20 S. 24.

58 traxisset aliquam infectionem a carne vel corpore, cum libidine seminato : sicut enim post primum instans baptismi potuit remanere infectio carnis — contracta per propagationem — cum gratia in anima mundata, ita potest esse in primo instanti, si Deus creavit tunc gratiam in anima Mariae. Oxon. III d. 4 q. un. (ed. crit. C. Balie, Ioannis Duns, Scoti, doctoris mariani, theologiae marianae elementa [Bibl. mariana medii aevi, fsc. 2] Sibenici 1933, p. 112) „Plus corpus prolis formatur de materia ministrata a matre quam de materia ministrata a patre. Et si aliter intelligat Philosophus, negatur, quia Galenus sentit oppositum, sicut recitai Avicenna; et in istis magis credendum est expertis", una cum resp. ad ult. (ed. cit. p. 111) : „Si aliae matres agant, et ista [Maria virgo] egit ad hanc generationem". Oxon. III d. 8 q. un. (ed. crit. cit., p. 140) „Dico quod alia est filiatio in Christo ad Patrem, et alia ad matrem, et utraque est realis" . Rep. Paris., IV d. 48 q. 2 (ed. crit. cit., p. 172) „Beata Virgo [nunc in caelis] habet auctoritatem impetrando non imperandi." Oxon. III dist. 3 q. 1 (ed. cit., p. 22) Maria „non erat redemptrix vel reparatrix nostra, quia tunc Filius eius non fuisset redemptor omnium generalis" [obiectio concessa a Scoto!]. 35. Johannes de Polliaco (f 1321) Quaestio de immaculata conceptione B. Mariae Virginis Art. I (ed. C. Balie, Bibliotheca Mariana Medii Aevi, fase. I, 1931, 23f.): Sed dices, quod non bene ad propositum tuum deducis rationem eius, quia ipse accipit in sua ratione quod circa beatam Virginem maxime mediavit non autem circa alios.

59 E t dicendum quod non valet. Dico enim quod mediai io Christi ex parte sua fuit perfecta et quantum est de se maxime circa omnes mediavit, quia „Dei perfecta sint opera" (Deut. X X X I I I 8 ) et sicut ex parteVirginis fuit possibile quod praeservaretur ab omni culpa actuali et originali, sic etiam hoc fuit possibile ex parte aliorum, et ideo sicut tuum argumentum concludit quod praeservavit beatam Virginem ab originali, ita concludit de aliis; quia nec ex parte mediatoris fuit impossibilitas nec ex parte eorum pro quibus mediavit, sicut nec ex parte beatae Virginis. E t ideo si ex parte eius sic mediavit quod eam ab omni peccato praeservavit actuali et originali, sic etiam circa alios mediare debuit. E t c o n f i r m a t u r , quia Christus non dicitur perfectius mediare circa unum quam circa alium, quia mediet in uno quantum ad aliqua peccata et in alio quantum ad omnia, sed in omnibus mediat quoad omnia, aliter non essent reconciliati Deo; sed si dicatur perfectius mediare, hoc est quia maiorem gratiam conferì uni quam alteri et minima gratia sufficit ad remissionem omnium peccatorum. Sic etiam non dicitur perfectius mediasse circa beatam Virginem quam circa omnes alios, quia eam ab omni peccato praeservavit, sed quia maiorem gratiam et citius ei contulerit quam aliis. Si igitur beatam Virginem praeservavit ab originali, tunc et omnes alios, si rationes tuae valeant; sed constat quod non omnes praeservavit ab originali: ergo rationes tuae non concludunt. 36. Franciscus

de Mayronis

(f 1325/7)

Sermones de laudibus Sanctorum. De eodem festo conceptionis virginis mariae, sermo secundus (Venetiis 1493, 146 B) : Tertia decima considerai io est. Si mater domini non fuisset a peccato originali praeservata, ipsa fuisset maiori detrimento affecta quam sit poena inferni aeterna . . . . . . si mater domini ante mortem sui filii mortua non fuisset in paradisum translata, quod ante mortem Christi ianuae non erant aptae . . . Dicitur autem quam beata virgo habuit multas poenas peccatorum sine ipso peccato. Dicitur autem quam clausio ianuae erat, quod pretium redemptionis nondum erat solutum, quo fuerat praeservata sicut

6o et ceteri liberati, quemadmodum praeservatur vel redemptus ab aliquo malo alio pretio adhuc teneretur in ergastulo, donee pretium esset solutum. 37. Johannes de Neapoli

(f nach 1336)

Quaestiones de immaculata conceptione B . Mariae Virginis (ed. C. Balie, Bibliotheca Mariana Medii Aevi, fase. I, I93I, 93- 95) : Quaestio I I : Utrum B. Virgo in primo instanti potuerit sanctificari ? Respondeo: De hac quaestione sunt duae opiniones. Quidam enim dicunt quod in primo instanti infusionis animae in corpore beatae Virginis, fuerunt simul in ipsa, culpa originalis et gratia sanctificans. Quod probant sic: Expellens et expulsum sunt simul; sed gratia expellit culpam: ergo simul possunt esse et sunt saltern pro aliqua duratione . . . Argumentum etiam positionis non valet: Quia licet expellens effective, et expulsum, sint simul duratione et contiguitate, si sint correlativa, expellens tarnen formaliter et expulsum, ut opposita, impossibile est esse simul, quia praesentia excellentis est causa absentiae expulsi, et e converso; gratia autem expellit culpam formaliter et non effective. Sic igitur patet per praedicta quid dicendum est ad quaestionem, scilicet quod impossibile fuit beatam Virginem sanctificari in primo instanti, in quo supponitur fuisse sub culpa originali. 38. Bernhardinus

von Siena

(1380—1444)

De exaltatione B . Virginis in gloria. Sermo X I I I articulus II cap. III. (Sermones eximii torn. IV, 1745, 130) : . . . Hac igitur gratiarum varietate adornatur in regno coelorum gloriosa Virgo, praedictas gratias nobis dispensando, qui sumus quasi luna sub pedibus eius. O igitur femina ab omnibus et super omnia benedicta: T u nobilitas et praeservatio generis humani: T u meriti latitudo et consummata potestas omnium creatorum : Tu unica mater Dei: T u Domina universi, Regina mundi: T u dispensatrix omnium gratiarum: Tu consummatio universi, et ecclesiae sanctae decor: Tu nostra satisfactio digna coram largitore

6i cunctorum bonorum. T u omnium virtutum, donorum et gratiarum incomprehensibilis magnitudo : T u praelectum et dignissimum vasculum a primo artifice fabre factum essentiae Dei capax : Tu templum Dei : Tu hortus deliciarum. Tu exemplum omnium bonorum: consolatio devotorum, et totius salutis radix et ornamentum : T u porta coeli, laetitia paradisi, et ultra quam dici possit, gloria summi Dei. Vere balbutiendo has laudes et excellentias tuas enunciamus, sed tuam immensam dulcedinem suppliciter exoramus: Tu supple benignitate tua insufficientiis nostris, ut te digne laudare possimus per infinita saecula saeculorum, Amen.

39a. Sixtus

IV

(1471/84)

E x Constitutione „Cum praeexcelsa", 28. Febr. 1476, Denzinger 26 Nr. 734 : Cum praeexcelsa meritorum insignia, quibus regina coelonim, Virgo Dei genitrix gloriosa, sedibus praelata aethereis, sideribus quasi stella matutina praerutilat, devotae considerationis indagine perscrutamur . . . : dignum, quin potius debitum reputamus, universos Christi fideles, ut omnipotenti Deo (cuius Providentia eiusdem Virginis humilitatem ab aeterno respiciens, pro reconcilianda suo auctori humana natura lapsu primi hominis aetemae morti obnoxia, eam sui Unigeniti habitaculum Sancti Spiritus praeparatione constituit, ex qua carnem nostrae mortalitatis pro redemptione populi sui assumeret, et immaculata Virgo nihilominus post partum remaneret) de ipsius immaculatae Virginis mira conceptione gratias et laudes referant, et instituta propterea in Dei Ecclesia Missas et alia divina officia dicant, et illis intersint, indulgentiis et peccatorum remissionibus invitare, ut exinde fiant eiusdem Virginis meritis et intercessione divinae gratiae aptiores.

39b. E x Constitutione „Grave nimis", 4. Sept. 1483. Denzinger 26 Nr. 735 : Sane cum S. Romana Ecclesia de intemeratae semperque Virginis Mariae conceptione publice festum solemniter celebret, et speciale ac proprium super hoc officium or-

62 dinaverit : nonnulli, ut accepimus, diversorum ordinum praedicatores in suis sermonibus ad populum publice per diversas civitates et terras affirmare hactenus non erubuerunt, et quotidie praedicare non cessant, omnes illos, qui tenent aut asserunt, eandem gloriosam et immaculatam Dei genitricem absque originalis peccati macula fuisse conceptam, mortaliter peccare, vel esse haereticos, eiusdem immaculatae conceptionis officium celebrantes, audientes sermones illorum, qui earn sine huiusmodi macula conceptam esse affirmant, peccare graviter . . . Nos huiusmodi assertiones utpote falsas et erroneas et a ventate penitus aliénas, editosque desuper libros praedictos, id continentes, quoad hoc auctoritate apostolica tenore praesentium reprobamus et damnamus; . . . (sed reprehenduntur etiam ii), qui ausi fuerint asserere, contrariarti opinionem tenentes, videlicet gloriosam Virginem Mariam cum originali peccato fuisse conceptam, haeresis crimen vel peccatum incurrere mortale, cum nondum sit a Romana Ecclesia et Apostolica Sede decisum . . . 40. Bernardinus de Bustis (f ca. 1513) 1 Mariale part. XII. sermo II. p. I. Mediolani 1493: A tempore quo virgo Maria concepii in utero verbum Dei, quandam ut sic dicam iurisdictionem seu auctoritatem obtinuit in omni Spiritus Sancti processione temporali, ita ut nulla creatura aliquam a Deo obtineat gratiam vel virtutem, nisi secundum ipsius piae matris dispensationem. 1

Vgl. MLe. 721/5.

L I T E R A T U R V E R Z E I C H N I S S c h e e b e n , M. J . : Handbuch der kathol. Dogmatik, 5. Buch, 2. Halbband (Ges. Schriften, Band VI, 2, hrsg. C. Feckes, Freiburg 1954, zählt als 2. Aufl., S. 306—499), reiche Literaturangaben S. 3o6f.

S a l z a r . A.: Die Sinnbilder und Beiworte Märiens in der deutschen Literatur und lateinischen Hymnenpoesie des MA (Linz 1893). M e r k e l b a c h , B. H.: Mariologia (Paris 1939). K o s c h i n i , G. M.: Mariologia ( 2 Rom 1947/48). M a n o i r , H. du: Études sur la sainte Vierge, 5 Bde. (Paris 1949/58). S t r ä t e r , P.: Kath. Marienkunde (Paderborn), Bd. 1 Maria in der Offenbarung (21952), Bd. 2 Maria in der Glaubenswissenschaft ( 2 I952), B d . 3 Maria im Christenleben (1951).

B e s u t i , G. M.: Bibliografia Mariana (Rom 1950/52). S c h m a n s , M.: Katholische Dogmatik Bd. 5 (Mariologie), München 1955A l g e r m i s s e n , K., B ö e r , L. usw.: Lexikon der Marienkunde (Regensburg I957ff.). Abkürz.: MLe. S c h e f f c z y k , L. : Das Mariengeheimnis in Frömmigkeit und Lehre der Karolingerzeit (Erfurter theol. Studien 5, Leipzig 1959). D e l i u s , W., W a p n e w s k i , P.: Mariendichtung ( 3 RGG. IV 758/60).