Resimli Türk Mitoloji Sözlüğü: Altay/Yakut [2 ed.] 9786054692644

Citation preview

•

�-

.)._

NJllOlOtJI s6ılifl60 ALTAY /YAKUT

İbrahim Dilek

Ankara 2014

*

-

qgl(�l'to1l nın9l•l'UlllOL*MtaHn

(t re

ESKİŞEHİR VA L 1 L 1 C. 1

�

�!'.! ..... U.TIM&.

UıllCDfTI

Resimli

,

Türk Mitoloji Sözlüğü (Altay/Yakut) Yazar

İbrahim Di lek ISBN:

978-605-4692-64-4

1. Baskı

Hazi ran, 2014 / Ankara 2000 Adet

Tl)RI( llİJNYASI llllLTlİl'l

IASl(Um

Kapak ve Sayfa Tasarımı, Baskı ve Cilt

�Grafiker•

Grafik-Ofset Matbaacılık R eklamcılık Sanayi ve Ticaret Ltd. Şti . 1. Cadde 1396. Sokak No: 6 06520 (Oğuzlar Mahal lesi) Balgat- ANK AR A Tel O 312. 284 16 39 Pbx Faks : O 312. 284 37 27 E- mai l grafi ker@grafi ker.com.tr Web : grafi ker.com.tr

Bandrol Uygulamasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmeliğin 5'inci maddesinin ikinci fıkrası e bendi çerçevesinde bandrol taşıması zorunlu değildir.

İÇİNDEKİLER

SUNUŞ ÖN SÖZ

7

TÜRK MİTOLOJİ SÖZLÜGÜ (ALTAY/YAKUT) KAYNAKÇA DİZİN

...

5

.............. ..... .................................................................................................. ... . ..... . . . . . . . . . . . ...... . . . . . .......... . . .............................

............ ............................ . . . ....... . . ........ . . . . .... . .

. ....

........ ... ...... . . . . .... .................................. ..... . . ..

..... . . . .... . . . . . . . . . ......................... ........... . . ....... .. ..........

. . ··········· ································ · · · ·············································· . .. . ... . .............. . . . . ........... ............ ..................................

9

201

.205

SUNUŞ

Modern hayatın getirmiş olduğu yeknesak l ı k, bu hayatın en önem l i öznesi olan insan ı, farkl ı arayışlar içine itm iştir. B u arayışları n bir neticesi olarak; si nema, roman, sanat ve ticaret gibi alanlarda fark yaratma gayesi i le "mito­ loj i", i lgi duyulan b i r alan hal i ne gelmiştir. Bunun neticesi olarak m itoloj iye duyu lan i lgi �e ondan faydalanma yol ları, gün l ü k hayatın pek çok alanı nda kendisini göstermektedi r. Mitoloj iden yararlanma yol ları ve gün l ü k hayatta mitoloj i ile i lgi l i pek çok konferans ve araştı rmaları olan Prof. Dr. İbrahim Dİ LEK, Dünya'da m itoloj i ile i lgi l i bütün çalışmalarda hep ön planda olan m itoloj i nin Yunan mitoloj isi ol ması n ı n yan ı nda, Çin, Mısır, Sümer gibi doğu mitoloj i leri n i n de öneml i olduğu n u ifade ederek, Türk Mitoloj isi'nin d e yadsınamayacak ölçüde yerli ve yabancı zengi n bir literatüre sah ip olduğunu bel irtmektedi r. Bu eser ile Türk Mitoloj i araştı rmaları nda sıkl ı kla i htiyaç duyulan, Sibirya Bölgesi'nin Altay-Yakut sahası mitoloj i k teri m ler sözlüğünün eksikl iği gide­ ril meye çal ış ı l m ı ştır. Eser kapsam itibariyle, Sibirya' n ı n güneyinde yaşayan Altay Türkleri ve kuzeyi nde yaşayan Yakut (Saha) T ü rkleri ile sınırlı tutu lmuş­ tur. Bu iki T ü rk boyunun m iti k malzemeleri n i n diğer Türk boylarına nazaran daha az dış etkiye maruz kalması sayesi nde erken dönem i nanış ve mitoloj i­ nin bel i r l i ölçüde de olsa yaşatılmış olması, yazar tarafı ndan bu sınırland ı r­ man ı n sebebi olarak gösteri l m i ştir. Bu konu i le ilgi l i yapılan çal ışmalarda genel l i kle karşı laşılan problem, ya­ bancı eserleri n Türkiye Türkçesi'ne çevril mesi nde yaşan ı lan zorl uklardır. Eser bu anlamda, T ü rkiye'de Altay-Yakut alanında kapsam l ı bir mitoloj i k te­ rim ler sözl üğü ol maması sorununun çözümüne katkıda bul unması açısı ndan değerlidir. Türk topl u l ukları n ı n uzun yı l lar boyunca farkl ı coğrafyalarda yayı lmış olması sebebiyle, d i ni-kültürel ritüellerde ortak pratiklerin ol ması, bu prati kleri n tek bir kaynaktan çıktığı n ı veya ayn ı geneti k kodlara sah i p olduğunu düşündür­ mektedi r. Yazar bu çal ı şması i le, Türkiye'deki ve Türk top l u lukları arası ndaki dini ve kültürel pratiklerle erken dönem inanışlar arası nda paralel l i k kurmayı hedefleyen araştı rmacı ve okuyucu lara yardımcı olmayı amaçlamış ve bu alanda araştı rmacı lara yepyeni bir kapı açmıştı r.

İBRAHİM DİLEK

Akadem i k alanda b i rçok çal ı şmaları bulu nan Prof. Dr. İbrahim DİLEK'in hazırlamış olduğu bu eser; Mitoloj i , Türk H a l k İ nançları, Eski Türk D i n i ve Destan gibi alanlarda çal ı şan araştı rmacı lar i l e bu konulara i lgi duyan okuyu­ cuları n istifadesi ne sunulmuş öneml i bir kaynak kitap hüviyeti taşımaktadı r.

Güngör Azim TUNA Eskişehir Valisi Eskişehir TDKB Ajansı Yönetim Kurulu Başkanı

6

ÖN SÖZ

Günümüzde m itoloj i ye duyu lan i lgi ve ondan faydalanma yol ları; sanatın, ticaretin ve gün l ü k hayatın bi rçok alanında kendi n i göstermektedi r. B u alan­ da akı l yürüten ve sorgu layan araştırmacıya en çok malzeme veren m itolo­ ji, şüphesiz Yunan mitolojisi olarak b i l i n i r. Ancak, bu durumun aksine Çin, Mısır, Sümer gibi Doğu m itoloj i leriyle birl i kte Türk mitoloj i si de yadsı nama­ yacak ölçüde zengin bir literatüre sah iptir. Türk mitoloj isiyle ilgi l i olarak Ba­ tı l ı ve Rus bi l i m adamları nca ortaya konu lan çal ı şmalar alana engin katkılar sağlamıştır. Yapılan bu çal ı şmalar, ü l kemizde şimdiye kadar çeşitl i sebeplerle hedef kitlelerine -hatta birinci dereceden muhatabı alan b i l i m adam ları na­ ulaştı rılamamıştır. Bu sebepleri n başında Türkiye'deki tercüme faaliyetleri n i n eksikl iği v e T ü r k m itoloj is i n i n kapsam l ı bir sözl üğü n ü n hazırlanamamış o l ­ ması gel mekted i r. Alandaki i htiyacı ve boşl uğu -kısmen d e olsa- gidermek amacıyla hazı rlanan bu sözl ü k, üzeri nde çal ışmakta olduğumuz Türk Mito­ loji Sözlüğü'nün b i r böl ümünü oluşturmaktad ır. Şüphesiz eser, alanı nda bir i l k olmamakla birl i kte Altay ve Yakut Türkçeleriyle yaz ı l m ı ş kaynaklardan da faydalan ı l m ış ol ması ve madde zengi n l iği bakı m ı ndan benzerleri nden fark­ l ıdır. Altay mitoloj isi i l e i lgi l i madde başları hazırlan ı rken bi rçok kaynaktan faydalan ı l mıştı r. Yakut mitoloj isiyle ilgi l i madde başları nın tespiti nde ise E.K. Pekarskiy'n in hazırladığı Yakut Dili Sözlüğü temel eser olarak ku l lanılmış, di­ ğer kaynaklardan a l ı nan bi lgi lerle de bu söz l ü kten elde edi len madde başları gen işleti l m i ş ve yeni maddeler oluşturu lmuştur. E l i n i zdeki sözl üğün, Sibirya'nın güneyi nde yaşayan Altay Türkleri ve kuze­ yi nde yaşayan Yakut Türkleri n i n mitoloj i leriyle s ı n ı rlandırılmış ol ması nın çe­ şitl i nedenleri vard ı r: Bunların arasında diğer Türk boylarına nazaran Altay ve Yakut Türklerine ait mitik malzemeni n dış etki lere daha az maruz kalmış ol ması ve bu top l u l ukların Şaman ist mitoloj iyi son zamanlara kadar bel l i ölçüde d e olsa yaşatmayı sürdürmüş olmaları sayı labi l i r. Şamanist m itoloj iye ait anı lan unsurlar, farkl ı Türk coğrafyaları nda değişik şeki l lerde varl ığı n ı devam etti rmektedi r. Bu neden le bazı dini prati kleri ve İslami anlayışları, Türk Şaman izmi ve m itoloj i s i n i n kaynaklarıyla yorumla­ maya/açıklamaya i htiyaç duyu l maktadı r. Bu alanda ortaya konan bi l i msel ça­ l ışmaların n itel i k ve n icel iği de azı msanmayacak derecededi r. Bu yönüyle de İslamiyet ve Türk Şaman izmi arası ndaki i l işkiyi ortaya koymayı hedefleyen

IBRAHIM DiLEK

bu çal ışmada okuyucu-araştırmacının; Anadolu'da hala neden ateşi n üze­ ri nden atlandığı n ı n, ağaca niçin bez bağlandığı n ı n, ölünün 3, 7 ve 40'ı ncı günleri n i n neden önem l i olduğunun, gece niçin saç veya tırnak kes i lmemesi gerektiği n i n, Ay ve Güneş tutu lmalarıyla i lgi l i i nanış ve pratiklerin ya da Nev­ ruz bayra m ı n ı n m itik/şamanistik köken leri n i bulacağı i nancı ndayım. Bu amaçla hazı rlanan, ama asl ı nda hem madde sayı ları hem de içeri k ba­ kımı ndan tamamlanmış olma iddiası ndan uzak olan Türk Mitoloji Sözlüğü (Altay-Yakut), 1 1 65 maddeden ol uşmaktadı r. Söz l ü kte, ölüm, ateş ve yen i y ı l bayramları . . . g i b i bazı madde başları, içerd i kleri zengin mitik ve kültürel unsurlar göz önüne a l ı narak diğer maddelerden daha geniş bir şeki lde yazıl­ mıştır. Ayn ı zamanda çal ışmayı kuru bir söz l ü k olmaktan çı karmak için bazı maddeler içinde mitik anlatmalara da yer veri l m i şti r. Ek olarak, Altay Türkle­ ri arası nda 20. yüzyı l ı n başları nda Şaman izm'den farkl ı fakat onunla i l işki l i hatta ona eklem lenerek ortaya çıkan A k Cafi (Burhanizm) inanç sistem ine bağlı kavramlar da Altay mitoloj isi kapsamı nda değerlendi ri lmişti r.

8

Ay, Kut, Sür, Tüfiür gibi hem Altay hem de Yakut mitoloj isi nde ayn ı ad ve an­ lamlarla karşım ıza çıkan kavramlar farklı madde başları nda veri lmiştir. Eser­ de birbi riyle i l işki l i maddeler arası nda okurun i l işki kurması için krş. ve bk. Kısaltmaları ku l l a n ı lmıştı r. Krş. kısaltmasıyla anlam içerikl i ayn ı kavramlar, bk. Kısaltmasıyla i se benzer an lam çerçevesi içi nde olan kavramlar arasın­ da göndermeler yap ı l m ı ştır. Sözl üğü mümkün olduğu nca anlaşı l ı r ve sade kı lmak için ise madde başları n ı n yazımı nda .tifb, N, ve f\'n i n dışı nda trans­ kripsiyon i şaretleri ku l lanılmamıştı r. Ayrıca, daha gen iş okuyucu kitleleri n i n Sözlük'ten faydalanab i l mesi için boy ve yer adlarıyla birl i kte hayvan, eşya, bitki ve ağaç . . . i s i mlerine hazı rlanan ters dizin de yer veri lmiş, madde başla­ rının dizine dah i l edi l mesine ise gerek görü lmem i ştir. Bu vesi leyle eserleri nden çal ı şmam ı n malzemes i n i tem i n ettiğim W. Radloff, V. İ . Verbitskiy, E.K. Pekarskiy, V. Seroşevskiy, G.V. Ksenefontov, A.V. Anoh i n, N . P. Drenkova, L . P. Potapov, J. P. Roux, E. Trjarskiy, N . A. Alekseyev, C. Bey­ d i l i , Z. Gökalp, A. İ nan, B. Ögel, Y. Çoru h l u, F. Bayat. . . gibi b i l i m adamları­ nı ve Rusça'dan Türkçe'ye yaptıkları çeviri lerle konuyla i lgi l i araştı rmacılara kolaylık sağlayan A. Bağcı ve M. Ergun'u deri n bir m i n net ve vefayla an­ mak isteri m. Onların çal ı şmaları ol masıydı söz l ü kteki madde başları n ı n izi­ ni sürmem mümkün olmayab i l i rd i . Ayrıca sözlüğün Yakut m itoloj isiyle i lgi l i madde başları n ı n i m l ası ve aktarmalarda yard ı m ları n ı gördüğüm Dr. Murat Ersöz'e, Rusça çevi ri ler için zaman ayıran Prof. Dr. Mehman Musaoğlu'na ve derslerde zaman zaman madde başları n ı n içeri kleri ni paylaşıp görüşleri n i aldığım, çal ışmam ı n yayımlanması için esi nlendi rici yorum larıyla ben i teşvi k eden doktora öğrenci leri me d e teşekkür ederi m .

lbrahim DiLEK

RESİMLİ

TÜRK MİTOLOJİ SÖZLÜGÜ (ALTAY/YAKUT)

RESiMLi TÜRK MiTOLOJİ SÖZLOGO (ALTAY/YAKUn

A Aal Duup Mas Yak. bk. Uluu Aal Luuk Mas. Aal Kuduk Mas Yak. bk. Uluu Aal Luuk Mas. Aahastaa Yak. 1. Yanan ocağın önünde calb11rı (yedi yeri nden at kıl larıyla bağlanmış söğüt ağacı dal ı ) sal l ayarak kötü l ü klerden arın­ mak, tem izlenmek, ateşle kutsan­ mak. 2. Şaman elbisesi eve geti rildi­ ği zaman ocağın önünde kömürler üzeri nde yanan yünün karşısında sallayarak tütsü lemek. Aal Uot Yak. Aile ocağı, aile ateşi ,

mukaddes ateş.

Aan (Aal) AlatJçın ij'.otun Yak. Bütü n kai natı n haki mi, yer iyesi. İye ol ma­ sına rağmen Ay11 lara yakındır. Orta Dü nya' n ı n ruh u kabu l edi l i r ve en büyük ruhtu r. Bazen güzel vücutlu bir kadın olarak tasvir edi l i r. Yeryü­ zünde yaşayan ve çocuk doğumu müstesna olmak üzere her şeyi h i ­ maye eden iyi ruhtu r. Deprem ben­ zeri felaketler olduğu zaman rüyada kır saçl ı i htiyar b i r kadın olarak gö­ zükür; ağlar, feryat ederm iş. Çoğun­ lukla kayın ağacı nda mesku ndur. Bazı ağaçlara, güzel tepelere, dağ eteklerine de yerleşebi l i r. O, i nsan­ ların hayvanların, tabiatın iyi olma­ sı için özen gösteri r, onlara yardım eder, iyi kalp l i d i r. İ nsan lar tabiata zarar vermek gibi yan l ış hareketler yapınca üzü l ü r. Kayın ağaçları nda veya Aal Luuk Mas adı ndaki kutsal

ağaçta oturur. Düz, yeşil alanlarda esi nti olarak gezdiğine i nanı l d ığı için Yakutlar rüzgara saygı gösterip ona karşı hiçbir şey atmazlar. Yeryü­ zünü ve yeryüzünde yaratı lmış bü­ tün bitki leri korur. Bu yüzden ağaç­ lara ve bitkilere gereksi z yere zarar veri l mez. Serap şeklinde gözüken Ereke-Cereke adl ı oğul ları ve Kır­ baadahın Kırgıttar adl ı kızları var­ d ı r. Bu çocuklar, otların, ağaçların, bitki lerin koruyucu ruh ları olarak kabul edi l i rler, nebatanın yeşermesi onları n nefesleriyle i l işkilendiri l i r.

Aan Aalay ij'.otun Yak. bk. Aan Ala!Jçın ijotun, Doydu İççite. Aan Acaray Yak. Yeraltı bahad ı rla­ rı ndan b i ri n i n adı . Aan Arbatıgan ij'.otun Yak. Aan Ar­ batıı Toyon' un karısı. Aan Arbatıı Toyon Yak. Hayvanlara hasta l ı k gönderen yeraltı ruhu. Aan Arbatın Yak. Orta Dünya'n ı n kuzeyi nde (kuzey göğünün e n alt katı olan dokuzuncu katı nda) veya yeraltı nda yaşad ığına inanılan aba­ ahılardandır. Musallat oldukları ki­ şi leri n buor kutu n u (toprak kutunu) yer. Kişiyi ciğerleri nden rahatsız edi p geçmeyen öksürüklü hasta l ı k­ lar musallat eder. Aan Arbay Toyon Yak. bk. Aan Ar­ batın . Aan Argııl Oyuun Yak. Yakutlara göre i l k şamanın adıdır. Hakkı nda anlatılan efsanelere göre vücudu bir yumak hal i nde yılanlardan olu­ şuyormuş ve ölü leri bi le d i ri ltecek

IBRAHIM DiLEK

güce sah i pmiş. Bu i l k şamanın gü­ cünden haberdar olan Ürün Ayı ı Toyon, ona gücün ü nereden aldı­ ğını sorar. Aan Arkı l Toyon'un gü­ cünü sadece kendisinden aldığı n ı söylemesi üzerine öfkelenen Ürün Ayı ı Toyon onu ateşe atarak yakar. Tanrı'n ı n yaktığı bu şamandan bir kara kurbağa çıkmış. Kötü cinler işte bu hayvandan türemiş ve Yakutların en üstün erkek ve kad ı n şaman ları nı doğurmuşlar.

Aan Caahın :ijotun Yak. Yeraltı n ı n hakimi Arsan Dou lay' ı n karısının adı .

12

Aan Caahın Yak. Göğü n altıncı ka­ tında bulunduğu na inanı lan ışık ve yıldırı m tanrısıdır. Ona Caan Buu­ ray, Oray B u uray, B u u ra Doysun, Uordaay Cahabıl, Sün Caahın, Süge Toyon da den i r. Bazı larına göre yıl­ dırım ve gök gürü ltüsü tanrısı yedi kardeştir ve Aan Caa h ı n bu yedi kardeşten yal n ı zca bi risi nin adıdır. Hava kutu vasıtasıyla Aan Caah ın i nsana tes i r ettiği zaman, insan ı n hayatı n gerçekleri n i anlama şansı na sahip olduğuna inan ı l ı r. Genel l i k­ le yılkı olarak gözükmekle birl i kte boğa şekl i nde göründüğü de düşü­ n ü l ü r. O, kamç ı l ı olarak tasavvur edi l i r. Kamçısı yıldırımdır. Onun yıl­ dırım ıyla yeryüzündeki kötü lükleri kovaladığına ve yeryüzüne Ağustos ayı nda i ndiğine inan ı l ı r. Onun kam­ çısı bazen tanrı rüzgarı, bazen de tanrı n ı n zıpkı n ı diye ad landı rı l ı r. B i r d e çekici vard ı r v e bu çekiç yıldı­ rımla birl i kte yeryüzüne i ner. Sim­ gesi davu ldur. Çünkü davu l u n sesi gök gürültüsünün sesi olarak kabul

edi l i r. Aan Caah ın, yeryüzündeki bütün bitki leri n koruyucusudur. B it­ ki ler yeşereceği zaman, onlara zarar veren kötü ruhlar da Orta Dünya'ya i nerler. Onlar bitki leri n sürünü (ca­ n ı n ı ) yiyerek onları n kuruyup ölme­ sine sebep olurlar. Aan Caahı n ye­ rin üstünde gök gürü ltüsü şekl i nde uçarak gürü ltü yapar, yıldırımlarıyla da kortkutarak bitkilere zarar veren kötü ruh ları kovar. Onların varlığı­ nı h issettiği zaman çekicini fı rlatı r. B undan dolayı ona Doğruluğun Tanrısı da den i r. krş. Caan Buuray.

Aan DartJan :ijotun Yak. Yer iyesi . Ayd ı n l ı k yüzlü, ak saçlı yaş l ı bir ka­ dın olarak tasavvu r edi l i r. krş. Doy­ du İççite. Aan DartJan Toyon Yak. Ev, ateş ve ocak iyesidir. Kısa boylu, ak saç l ı bir erkek olarak tasavvur edi l i r. Ai leyi kötü l ü klerden korur. Kendisine say­ gısız l ı k edi ldiği nde diğer iyeler gibi cezalandırıcı özell iği vardır. Aan Doydu lççite Yak. Dişil tasav­ vur edi len vatan, yer iyesi. bk. Doy­ du İççite. Aan Sabağa :ijotun Yak. Ateş iyesi Aan U layanı Ehe' n i n eşidir. Aan UbtJan (Toyon) Yak. bk. Uot İç­ çite. Aanyal Tai\ara Niemiete Yak. Ruh tasviri Aar Kuduk Mas Yak. bk. Uluu Aal Luuk Mas. Aar Luuk Mas Yak. bk. Uluu Aal Luuk Mas.

RESiMLi TÜRK MiTOLOJi SÔZLÜÔÜ (ALTAY/YAJ