Pii II. Commentarii. Rerum memorabilium que temporibus suis contigerunt [Voll. 1-2] 8821005348, 9788821005343

Citation preview

STUDI E TESTI TESTI STUDI 312 312

PII II

PII

II

COMMENTARII

COMMENTARII RERVM MEMORABILIVM QVE QVE TEMPORIBVS TEMPORIBVS RERVM MEMORABILIVM SVIS CONTIGERVNT SVIS CONTIGERVNT

AD CODICVM FIDEM AD CODICVM NVNC NVNC PRIMVM EDITI AB ADRIANO VAN VAN HECK

Vol. I Vol.

CITTÀ DEL VATICANO VATICANO CITTA DEL Biblioteca BIBLIOTECA Apostolica APOSTOLICA Vaticana VATICANA 1984

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

■

'

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Vaticana. Rοmεnο. Bibliotheca Vaticana. sculpta aa Paolo Romtno. Tab. 11 —— Imago Tab. Imago marmorea sculpta

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

STUDI E E TESTI STUDI TESTI

312 312

PII II

PII

II

COMMENTARII

COMMENTARII

RERVM RERVM MEMORABILIVM MEMORABILIVM QVE QVE TEMPORIBVS TEMPORIBVS SVIS CONTIGERVNT CONTIGERVNT SVIS

AD CODICVM AD CODICVM FIDEM NVNC PRIMVM EDITI NVNC AB

VAN HECK ADRIANO VAN

VOI. I Vol.

CITTA DEL VATICANO CITTÀ VATICANO Biblioteca BIBLIOTECA Apostolica APOSTOLICA Vaticana VATICANA

1984

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

i SBN88-210-6534-8 88-210-0534-8 ISBN

anastatica Ristampa anastatica

Tipo-Litografia Dini Dinis.n.c. Tipo-Litografía s.n.c. -- Modena 1996

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

PRAEFATIO EDITORIS EDITORIS PRAEFATIO

Quam in manbus manibustenes, tenes,lector lectorbeneuole, beneuole, editionem editionem Commenta Commenta-Quam riorum, quos sc~psit scripsit Pius II, rerum memorabilium memorabilium que temporibus temporibus suis suis uere et et proprie p~ncipem principem uocare uocare non non uereor; uereor; nam nam ilia, ilia, contigerunt, uere quae anno 1584, 1584, centum et uiginti annis post ipsius mortem, Romae centum et uígínti anus post ipsius Romae est, in qua qua non non solum solum multa sunt mutata, multa multa omissa, in lucem edita est, omíssa, etiam oratio oratiogenusque genusque dicendí, dicendi, quale exemplar multa addita, sed sed in qua etiam accommodatum est ad rationem scribendi, scribendi, quae saeculo saeculo sextosextoexhibet, accommodatum uigebat, indigna est quae Pii Pii nomen nomen prae prae se se ferat. ferat.cumque cumque decimo uígebat, indigna est textus, quern quern praebet, iterum iterum typis typisexpressus expressus sit sit Francofurti Francofurtiad adMoenum Moenum anno 1614, editio romana usque ad haec nostra tempora sola et unica 1614, usque haec tempora sola et permansit, quae quae Commenta.rios, Commentarios, quarauis mutilatos, postepostepermansit, quamuis truncos truncos et et mutilates, tradidit (1). autem Pius Pius ipse, ipse, qui qui per plus plus quam quam quinque quinqué ritati tradidit ). nunc autem saecula latuit iacens, iacens, ut its ita dicam, dicam, in sc~niis scriniis armariísque armariisque librorum, ex ex saecula isdem aedibus Vaticanis in quibus legit, scripsit, dictauit surgat, prodisdem aedíbus Vaticanis quibus legit, scripsit, díctauít surgat, prodappareat in in nostras nostras auras. auras. eat, appareat Commentariorum codices manusc~pti, manuscripti, qui Pio Pio uiuo Duo sunt Commenta ~orum codices uiuo sunt facti: alter alter Reginensis Reginensis Latinus Latinus 1995, 1995, Corsinianus Corsinianus 147 147 alter; alter; uterque uterque facti: Romae conseruatur, conseruatur, hic ininbibliotheca bibliothecaAcademice, Academiae, cui Linceorum Romae nomen, ille ille in in Bibliotheca Bibliotheca Apostolica Vaticana, non procul procul ab ipso ipso namen, Apostolica Vatic an a, non opus ortum, magna magna ex ex parte compositum, an anno 1463 loco, ubi opus no denique 1463 feliciter absolutism absolutum est. de quorum duorum duorum codicum codicum forma forma exeunte feliciter de quorum auctoritate nunc nunc p~mum primum dicendum dicendum est. et aucto~tate Reginensis Latinus 1995, siglum R dedi, dedi, codex codex est chartaceus chartaceus Regínensis La tinus 1995, cui siglum mm. 310 310x 220, foliorum foliorum 12 12 + 469); a quinque quinqué sc scriptus mm. x 220, -1-595 595(deest (deest f.f. 469); ~ptus (1

(1) Pii Secundi pontificis max. max. Commentarti Rerum memorabilium, quae (1) Secundi pontiAcis Commentarsi Rerum memorabilium, quae temporibus suiscontigerunt contigerunt aa R.D. R.D. Ioanne IoaimeGobellino Gobellino uicario uicario Bonnen. Bonnen. jar iam diu diu tem¢oribus suis et aa R.P.D. R.P.D.Francisco FranciscoBand. Band.Picolomineo Picolomineo Archiepiscopo Archiepiscopo Senensi ex compositi, et Senensi ex ex Typographia Dominici Basse Basae MDLXXXIIII. MDLXXXIIII. uetusto originali recogniti. recogniti. Romae, Romae, ex Typographía Dominici (hic liber photographice photographiée reproductus reproductus est est apud apud Minerva Minerva GMBH, GMBH, Frankfurt am (hic liber Frankfurt au Main, 1974). 1974). qui fuerunt uírí uiri docti scripserunt hunc hunc librum librum iteratuu iteratumesse esse Main, qui ante ante fuerunt doti scripserunt Romae anno 1589; 1589; sed editionem reperire reperire non potui. editio editio Francofurtana Francofurtana Romae sed earn eau editionem non potui. anni 1614 prae se se fert fert ac ac editto editio Romana. anni 1614 eundem eundem titulum tituluu prae Romana.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

6

Commentariorum

quorum in in numero et Pius Pius ipse fuit, quorumque quorumque manus librariís, quorum est librariis, (A, B, C, D, P) facile internoscas. maior huius codicis pars (ff. 1lrr -- 12r, 12r, (A, B, C, D, P) facile internoscas. major codicis pars quae continent Rub Rubricas quaeque, post opus opus absolutum absolutum scripta, nume nume-quae ricas quaeque, v rorum notas notas exhibent exhibent sibi sibi proprias, proprias, necnon necnon ipsius ipsius opens operis ff. if. 1lrr"-°, . rorum r v r V 69 --348°, 348 , 367r 367 -- 5950 595 ) scripta scripta est est manu manu A, Augustini Patricii, Patricii, A, quam Augustin 69 Pio familiarissimi eiusdemque postea episcopi Pientini, esse Hans Kramer doctus dilucide dilucide demonstrauit demonstrauit ((22). ). eadem eadem manus, sicut sicut et manus P uir doctus Pii, de qua qua infra infra dicetur) dicetur) hie totum prope propecodicem codicem est Pii, hic illic íllic per totum (quae est correctrix emendatrixque ita, ut Patricium librariura Patricium nostrum librarium correctrix emendatrixque extitit its, principem huius codicis codicis dicens non non erraueris; erraueris; cuius cuius manus exemplum principem dant tabb. tabb. 16 16 et et 17. 17. daft Qui fuerint librarii, C, D non liquet. liquet,scripscripquos litteris B, C, D notaui, notaui, non librarti, quos paruam tantum pa partem eamque continuara, rt em eamque continuar. scripsit manus B serunt paruam lv -- 101', 10v, quae quae fo folia A et et P; P;exemplum exemplum inuenis inuenis lia emendata sunt ab A ff. 1" 8. manus C C exarauit ff. 11 1 lrr - 332, 33v, quibus in in foliis foliis nulla est emenin tab. 8. datio, ut demonstrant demonstrant tabb. 13 13 et et 14. libra~us librarius D partem, rt em, cui D exscripsit pa Andreis Women nomen est inditum codex exhibet in in if. 349r -- 3662; 366v; ff. 349r indítum quamque codex Andreis exemplum dat 15. exemplum dat tab. 15. Ipse Pius manu manu propria propria partem haud contemnendam contemnendam scripsit scripsit pa rt em haud r r eamque continuara folio 35r 35 usque ad ad folium folium 61r: 61 : est igitur pars igítur haec pars continuar a folio autographa, cuius cuius orane omne fere summum folíum folium uocabulo Iesus lesus insignitum autographs, est; exempla offerunt tabb. 2, 2,3,4,5,7 et 11. 11. legitur legitur in in hac hac parte exempla offerunt 3, 4, 5, 7 et autographa, quae magni momenti aestimanda est, aha, quomodo inter alia, quomodo autographs, quae magni ipse pontifex quaeque in conclaui conclaui suar suamelectioelectiopontifex maximus maximus electus electus sit sit quaeque 8 praecesserint-documentum unicum unicum sui sui generis generis ((a) ) -- legitur legitur etiam, nem praecesserint-documentum in f. f. 52r, 52r, extra rerum seríem seriem et ordínem, ordinem, carmen carmen epitaphíum epitaphium (quod in anteactae actae deleuit duobus lineis transuersis) transuersis) quo cursum uitae ante post ipse deleuit genus mortis, mortis, quale tunc praesagiebat; uide uide tab tab .11. . 11. scripsit scripsit tunc praesagíebat; describit et genus partes minoris quibus unam unam hie libet: `uerum 'uerum rt es mino r s ambitus, e quibus hic referre übet: et alias pa defendende religionis nundefendende religionispropositum propositumquoad quoad uires uires uitaque uitaque suppetant nunquam deseremus nec durum putabimus, si res petierit, pro nostris ouibus nec sí res petierit, pro nost ~s animara ponere.' ponere.' (4) (4) quam quam períodum periodum quasi quasiuotum uotumcomplectentem complectentem animar propria scripsisset, scripsisset, stílum stilum Augustine Augustine amanuensi reddidit. cum manu propria

(') Hans Kramer, Kramer, Untersuchungen die `C 'Commentarii' des Papstes Papstes Pius Pius ΙΙ. II. fiber die οmmentarii des (2) Untersuchungen iiber Mitteilungen des des Oesterreichíschen Oesterreichischen Instituts Instituts für XLVIII, für Geschichtsforschung XLVIII, Mitteilungen 1934, pp. pp. 58-92. 58-92. 1934, v (3) ff. ff. 52 -61r = 98,36-109,6. = p. p. 98,36-109,6, (8) 521-61r {«) p. p. 174,14-17. 174,14-17. (4)

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Editons Praefatio Editoris

77

tabula 66 hoc folium folium praesens praesens dat. ceterum ceterum pa partes autographae suo rt es autographae tabula quaeque loco loco in in apparatu apparatu critico critico notantur. notantur. Pium magnam magnam Commentariorum Commentariorum partem partem librariis librariis dictasse dictasse inter Pium constat; quam quam consuetudinem consuetudinem disertis disertis uerbís uerbiscommemorant commémorant omnes constat; Campanus (8) (8) et Platyna (8) (8) aequales, aequales, afñrmat affirmai et ipse ipse cum cum dicit (uel dicit (uel potius dictât): 'Pius in cubiculo suo pro consuetudine dictare aliquid dictare aliquid potins dictat): 'Pius in cubiculo Augustino Patricio scribente.' ((77); ); conferas conféras tab. 16. 16. multi sunt Patricio scribente.' ceperat Augustano librarios, qui ei dictanti el lente, lente dictanti praeterea loci qui clare demonstrent librarlos, scribundo aderant, uoces, ut ex eius eius ore ore profluebant, profluebant, nonnunnonnunscribundo aderant, singulas uoces, quam documento sunt, sunt, inter clic alia multa: multa: qua.m non recte rette auribus percepisse; documento 8 9 ( ), in Subribus Subribus pro Insubribus (9), ( ), auiiis audis pro pro aut his ((10 pro Insub~bus deis pro de his (8), 10),), (11). tentoríis (11). temptoriis pro pro tentoriis Mirandum non est Pium saepe, saepe, immo immo saepissíme, saepissime, librarlos, librarios, sed sed et Mirandum correxisse. argumento folia codicis codicis Reginensis, Reginensis, quae quae seipsum correxísse. argumento sunt multa folia lituris, uerbis uerbis deletis, deletis, correctis, correctis,transmutatis transmutatishorríbilem horribilemdeformemque deformemque lituris, aspectum praebent, 10 et 12; 3, 4 et 77 satis satis superque superque aspectum praebent, sicut sicut tabb. 8,8, 9,9, 10 demonstrant. sunt et alia alia multa multa folia folia sine sine calla ulla li litura tura iucundaque demonstrant. sed sed sunt aspectu; quod argumentum est eas partes operis aut dictatas esse aut rt es ope~s eas pa transscriptas ex alio praemeditato exemplari. exempla affero afferò Andreída Andreida transcriptas ex alio praemeditato exemplari. exempla 12 illam sine siue Historiar Historiara de dereceptíone receptione capitis capitisS.S.Andreae Andreae (( 12), ), quae etiam illam legitur in codice Vaticano Vaticano Latino 5667 5667 ff. Disceptationem de ff . 19-40, et Disceptationem legítur 15).). Christi sanguine sanguine a corpore separato separato((18 Christi Reginensem hunc codicem a quinqué uiris exaratum exaratum non non unam unam Reginensem hunc codicem a quínque uiris scribendi prae se fe ferre rre minimem irum est; quinimmo eandemque normam sc~bendi singulae manus non non sibi ipsís ipsis constant. constant, accedit accedit quod quod et ipsius auctoris manus in rebus ad orthographíaxn orthographiam pertinentibus uariat, quemquempertinentibus assidue uariat, admodum pa partes autographae clare clare demonstrant. demonstrant. uacillat uacillat inter conadmodum rt es autographae (6) Campanus, Cajnpanus, Vita PU, RR. SS. III, Ill,2 2(Milano (Milano1734) 1734) p.p.983: 983:'Studium 'Studium (6) Vita Pii, RR. II. SS. ita partiebatur, ut inter legendum legendum aut scriberet aut díctaret dictaret paribus paribus prope prope interinteruallis...; exceptorem exceptorem habuit Augustinum Patricium, Patricium, quern quern aliquando aliquando ad ad horas horas uallis...; habuit Augustinum quatuor exercuit.' exercuit.' quatuor (•) Platyna, Platyna, Vita Vita PU, SS. III, HI.11(Bologna (Bologna1932), 1932), p. p. 360: 360: ''Augustino Αυgustinο RR. II. SS. (6) Pii, RR. Patricio lecture lectore usus usus est; a quo etíam, etiam, dum dum ipse díctabat, dictabat, desc~bebantur describebantur omnia.' Pat~cio {') p. p. 699,1-2. 699,1-2. (') (») p. 38,7. 38,7. (6) p. 5) p. ((») p. 69,5. 69,5. (10) P. p. 544,14. 544,14. 11 ((Υ). ) p. p. 698,28. 698,28. (") pp. pp. 467,1-490,8; 467,1-490,8; cf. tab. 15. 15. cf. tab. (la)) pp. pp. 645,28-673,24; 645,28-673,24; extat etíam etiam in Vat. Chíg. Chig. II VII VII 251 251 fi. ff. 25 25 sqq. (16

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Commentariorum Commentaríorum

88

dicio I conditio, cibus/cybus, hiems/hyems, hiems/hyems, oscular i, abunde I habunde, osculariijobscular abunde/ha dico/conditio, /obsculari, buide, grassarilcrassari] CathalanilCathelani, Albani/Albanenses (eundem popugrassari/crassari; Cathalani/Cathelani, Albani/Albanenses (eundem A trebas/A trebatensis et alia; hostes fidei Tura an Tur cae lum significans), Atrebas/Atrebatensis Turci an Tucae nominandi essent essent grammaticís grammaticis certantibus reliquit reliquit discernendum. discernendum. satis satis nominandi nota sunt sunt quae quae sc~psit scripsit ad adNicolaum Nicolaum Volaterranum: Volaterranum: `nimium 'nimium míhi mihi nota credis, si meis ex litteris, quas raptim et inconsulte scribo, sequendam credis, si meis quas raptim inconsulte scribi, orthographiam putas. putas, minime ego sum, qui sine menda scribam; scribam; orthographíam ego is sum, sine menda nolim igitur igitur auctore auctore labor et erro maxime circa iuncturam litterarum; nolim me decipiaris.' (14) (14) me decipiaris.' Exorta est igitur igitur quaestio quaestiosubdifficílis subdifficilis quaenam quaenam ratio ratioscribendi scribendi hos Commentarios Commentarios edíturo edituro adhibenda adhibendaesset, esset, cum quinqué quínque manus eaeque his diuersae oculis oculis obuersarentur. obuersarentur. Pii manum librariis praefe praeferre inter se se diuersae manum libra~is rre non dubitaui; dubitaui; quam quam non non sibi sibi const constantem legentibus haud haud iucundam iucundam non an tem legentibus fore mihí mihi persuasum persuasum erat.re igitur igitur mature perpensa perpensa uestigía uestigia pientina pientina fore uiam ingressus ingressus mediara, mediam,unam unameandemque eandemquenormam normamscribendi scribendi persecutus, uíam opus adhibendam adhibendam censui, censui, qualem qualem ad ad auctoris auctorisproxíme proxime acceacceper totum opus dere pro certo babeo. ad interpunctionem interpunctionem attinet attinet consuetudinem consuetudinem atque atque Quod autem autem ad usum hodiemum secutus sum: sum; paginarum paginarum aspectum aspectum talibus talibus signis signis oneonerare horret animus, de causa causa etiam etiam in in adhíbendis adhibendis litteris, quas quas an imus. simili simili de satis sobríus sobrius esse malui; enim tot nomina propria maluí; sunt enim capitales uocant, satis cum persona personalia, turn geographica in bisce Commentariis lia, turn geographica in hisce Commentariis ut, quotiens facultas daretur, daretur, usum capitalium euitauerim. uox autem autem 'ecclesia' 'ecclesia' facultas capitalium euítauerím. capitalem feri, quotiens agitur de de Patrimonio Patrimonio Petri, Petri, unces uoces 'rex' 'rex' capitalem prae prae se se fert, et Tegnum', quotiensRegnum RegnumSicíliae Sicibae indicant. indicant. `rgnum', quotiens quod scribit Horatius, `quandoque 'quandoque bonum dormitare Si uerum est, quod 15 quis est qui Pío Pio pontifici, poetae, dormitanti dormitanti Homerum' ( ),), quis est qui pontifici, et ipsi ipsi poetae, ignoscat? eis eos igitur eerrores, quos dormitanti mentí menti aut ipsius aut non ignoscat? rrores, quos librariorum attribuas, attribuas, in in apparatu apparatu crítico critico non non ínuenis. inuenis. quae quae autem autem librariorum in scribendo scribendo correxit, correxit, ea ea commemorare non auctor inter dictandum díctandum uel in grauatus sum, sí si ipsam ipsam correctionem correctionem maioris maioris momenti ad animum ad ipsius anímum grauatus sum, stilum cognoscendum cognoscendum iudicaui; locis notandis usus usus sum sum uel stílum iudicauí; in in quibus locis praepositione ex, uelut `Corsinianí, 'Corsiniani, quod uallis Vrcie' Vrcie' ex quid est oppidum oppidum uallís 'ruri' (19e), ), et 'sacella `rurí' `sacella duo' ex 'capelle 'cape lle due' (17). ( 15

(1

( 17 ).

(14) Rudolf Wolkan, Wolkan, Der Briefwechsel Eneas Silvias Piccolomini, Briefwechsel des des &seas Piccolomini, 33 voli. voll. Fontes rerum rerum Austriacarum. Austriacarum. Diplomataria Diplomataria et et acta 61/62, 67, 68, 68, Wien Wien 1909-1918. 1909-1918. Fontes 61/62, 67, uide III, 11 p. p. 458. 458. uide (") A.P. 358. 358. (le) p. (") p. 41,17-18; 41,17-18; cf. 8. cf. tab. 8. (") p. p. 98,17. 98,17. ( 17 )

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Editons Praefatio Editoris

99

Honoris causa non non praetermíttendum praetermittendum est hie nomen nomen Ludwig Ludwig von von ris causa Hono est hic Pastor, cla~ssimi clarissimi illius rerum papalium sc~ptorís, scriptoris, qui ante adeo adeo centum centum annos, mense Martin Martio 1883, 1883, codicem codicem Reginensem Reginensem ex ex arma armariis Vaticanis anuos, ~is Vaticanis eruens, magnam eius partem partem ab ipso ipso Pio scriptam scriptam esse docuit ((18 ). sed eruens, 18). transeam ad ad Corsinianum. Corsinianum. Corsinianus 35 G G 6), 6), cui siglum C dedí, dedi, codex est est Corsinianus 147 147 (olim (olim Vrb. Vrb. 35 siglum C membranaceus, nitidissime exaratus, mm. 342 x 242, foliorum 13 + 434, exaratus, mm. 342 x 242, foliorum 13 + 434, sed folia, quorum quorum numeri nota iteratur; quae fo folia 131a et sed duo duo continet contint folia, lia 1310 274a notaui. notaui. nomen nomen librarli librarii quaeque alia originem indícent indicent inuenís inuenis in in 2740 glia originem f. 431°, 43 lv, in quo quo legis: legis; 'Diuo Pio Secundo Secundo pont, máximo uolente Iohannes Johannes pont. maximo Gobellini Lins uicarius uicarius Bonnen. Bonnen. Coloniensis Coloniensis dioc, dioc. hoc hoc opus opus anno Gobellini de de Lins Domini MCCCCLXIIII MCCCCLXIIII die XII mensis lunii exeripsi foeliciter.' sacerdos die XII Iuníi excrípsi foeliciter.' sacerdos igitur dioceseos Coloniensis Coloniensis idemque uicaríus uicarius Bonnensis Bonnensis hunc hunc codicem codicem igitur dioceseos exarauit. uocem uocem autem autem 'diuo' 'diuo' legens legens caneas, caucas, lector, lector, putes putes post post Pii iussu exarauit. Pii uitcm uitam peractam peractam hunc hunc librum librum esse esse exscriptum; exscriptum; dies dies enim, enim, quo quo sit sit perfectus, indicatus piane demonstra! eum duobus mensibus ante diem perfectus, indícatus plane demonstrat eum duobus mensíbus 15 Augusti eiusdem anni, quo pontifex Anconae mortem obiit, ad quo die pontifex Ancone mortem obiit, ad finem esse perductum. perductum. ut putemus putemus igitur igiturauctori auctorieique eiquelibrorum librorum amanamancopiam et et facultatem facultatem inspíciendí inspiciendi huius huius libri non fuisse, fuisse, nullo tissimo copiar possum, spatium autem autem temporis, temporis, quo quo ipsi ipsi huíc huic codici uacare modo adduci possum. licuit, perexiguum habendum est; parabat enim proficisci in mud illud belbellicuit, perexíguum habendum est; parabat enim proficisci in lum, quod pro fidei defensione cum Turcis erat gesturus. lm, pro fidel defensione Turcis Corsinianum igitur iussu Pii exscriptum esse ipse liber Corsiníanum liber indicai, indicat, sed Commentarios, emendatos pub publicari uetuerat ((19 antequam Commentarios, quos quos nisi emendatos lican uetuerat 19), antequam Gobellino traderentur, Antonio Campano, amico et poetae, poetae, corcorGobellino traderentur, Ioanni Antonio Campano, amico rigendos permiserat. asseuerat autem ipse Campanus in epistula, quam rígendos permiserat. autem Campanus in quam dedit ad Iacobum lacobum cardinalem cardinalem Papiensem Papiensem (Ammanati) (Ammanati) sibi sibi nihil fuisse dedit ad causae ab eo eo (Pio) potestas eiiciendi eiiciendi causse quod emendaret: emendaret: 'Facta 'Facta est est mihi ab quae superuacua, superuacua, corrigendi quae intorta uiderentur, illustrandi uíderentur, etiam illustrandi quae obscuriuscule dicta; uisa est est omnium omnium elegantia, elegantia, isissplendor splendor quae obscuriuscule dicta; sed sed ea uísa ut non non solum solum aliena non non egeant egeant manu manu ad ad augendam augendam dígnitatem, dignitatem, sed sed 20 manifestam afferant desperationem imitari cupientibus.' ( ) quam epismanifestar afferant desperationem imitan cupientibus.' ( 80) quam epis(") Ludwig Pastor, Geschichte Pdpste, Freiburg im Breisgau Breisgau 1889, 1889, (1e) Ludwig von von Pastor, Geschichte der der Pltpste, Freiburg im vol. II p. p. 627 627 nr. nr. 65. 65. νο1. II 18 ((19) ) Vita Vita Pii sub 5) ad fin.: fin.: 'Rerum 'Rerum sui sui temporis in Italia Italia gestarum gestarum libros libros Pii (ut (ut sub 5) ad temporis in duodecim, opus nondum nondum absolutum absolutum cum cum uita uitafiniuit finiuituetuitque uetuitquepublicani publicari duodecím, quod quid opus nisi emendaretur.' nisi emendaretur.' 80 ((10) ) Io. Io. Antonii Antonii Campani, Campani, Epistolae Epistolae etetpoemata poemata ree. I.B. Menckenius, Menckenius, Lipsiae Lipsiae rec. I.B. 1707, p. 13. cf. II Pont. Pont. Max. Max. Commestarii, Commentarii, quibus quibus accedunt lac. Picolominei... Picolominei... 1707, p. 13. cf. Pii Píí II accedunt lac. Epistolae, Francofurti Francofurti 1614, 30. p.472. p.472. Epistolae, 1614, ep. ep. 30,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

10

Commentariorum Commentaríorum

tulam Pius Pius in in fine fine Cοrsi~ani Corsiniani exscribendam exscribendam curauít. curauit.(ß(211). ). nec nec reperta tulam in Regínensi Reginensi dumtaxat dumtaxat uestigia uestigia manus Campani Campani emendantis (22). (22). sunt in Textum,quern quemCorsínanus Corsinianus praebet, praebet, exscriptum exscriptum esse ex ipso RegiRegiTextur, nensi hand baud probabile uidetur; immo mihi mihi persuasum persuasum babeo babeoGobellino Gobellino nensi uidetur; immo praesto fuisse exemplar, opus, slue siue parparpraesto exemplar, nobis nobis non non conseruatum, conseruatum, siue sine totum totum opus, tem tantum continens, hic hie illic non solum solum quod attinet tern íllíc emendatum idque non scribendique litteras, litteras, sed sed etiam etiam quod attinet attinet ad ad delecdelecad modum formandi formandí scribendique tum uerborum uerborum elegantiamque elegantiamque oratíonis. orationis. documento sunti sunt: 42,13 add interturn 42, 13 add mitiere; 43, 43, 12 12 concessurus, concessurus, et et multa minoris momenti quae omnia in appamittere; ratu notauí. notaui. quae quae emendations emendationes an an Campano assignandae assignandae sint in medio relinquens, Plum Pium díctantem dictantemrespiciens respicienslectiones lectiones quas quasRegínensis, Reginensis, id id est relinquens, primum propriumque propriumque exemplar, exemplar, praebet praeferendas praeferendas iudicaui, iudicaui, in in hoc hoc p~mum cum Hans Kramer Kramer aliisque abisque uiris uiris doctis doctis ex ex animo consentiens ((23 ). cum 83). Perpauci sunt sunt in inCorsiniano Corsiniano loci, loci, qui menda menda exhibeant; enim Perpauci exhibeant; fuit enim Gobellinus amanuensis turndiligentissimus. diligentissimus. si qua eum eum Gobellinus amanuensis cum cum peritus, tum fefellerunt, post post ab abis sunt, duos duos correctores correctores codicem codicem corcorfefellerunt, alias correcta correcta sunt. rexisse indicio notulae ab eisdem eisdem in marginibus marginibus dispositae; dispositae; alter, alter, rexísse indicio sunt notulae quem eundem eundem Patricium, Patricium, qui maiorem partem Regínensis Reginensis scrípsit, scripsit, quern maíorern partem 24 fuisse Remo Remo Ceseran Ceserani uír uir doctus doctusdemonstrauit demonstrauit(( 84), ). notulam notulam /.scripsit; /.scripsit; fuisse alter, cuíus cuius nomen nomen nescio, nescio, notulam notulam /.. posuit. utrique utrique pa partes proprias alter, /.. posuit. rt es proprias ilium, quern quem non noncognosco, cognosce, praecipue praecipue obuenisse ueri neri simile est; patet mum, v 77r -- 239 inspexisse; rebqua Patricio contigisse concludendum concludendum ff. 771' 239" inspexisse; reliqua Pat ricio contigisse uidetur. Addendum autem est editorem romanae, de de quo quo Addendum edítorem quoque quoque editionis editions romance, infra dícam, dicam, uestigía uestigia labo laboris Corsiniano reliquisse. rebquisse. quaedam quaedam enim enim ~s sui in Corsinano editionem, quam parabat, accipi accipi nolens nolens hie in editionem, hic illic illic uocem imperatiuam imperatiusm apposuit, ut (245,23 24) ad uerba 'auaritia eius popodeme in margine apposuit, (245,23 - 24) ad uerba `auaritia eius pub (sc. ueneti) honestatem superante.' et omissae sunt tales partes puli ueneti) omissae pa rt es in editione. sed caueas caucas ne putes omnes locos, editionedesideras, desideras, edítione. locos, quos quos in in edition eo modo esse esse signatos. idem editor non dubitauit dubitauit uerba uerba delere delere atque atque ea editor non interpolare, exemplum affero añero locum locum mum ilium (247,16), (247,16), ubi 'uentoso' interpolare. `uentoso' deleuit ( 8 1) ff. (") fi. 427-431. 427-431. 22 (('1) ) Speciem Spederà jnanus Campani dat tab. 18. 18. manus Campani dat tab. (23) o.c. sub einleuchtend, dass dasseine eine Ausgabe Ausgabe (1g) sub (2) (2) p. p. 91: 91: 'Es `Es ist ist also also unmittelbar unmittelbar einleuchtend, des Originaltextes Originaltextes nach nach C. C. Reg. Reg. Suec. Suec. 1995 1995 notwendig notwendig wä ware.' cf. Remo des τe.' cf. Remo Ceserani, Ceserani, Rassegna Bibliografica. Bibliografica. Giornale della letteratura letteratura ita italiana CXLI 1964, 1964, liana CXLI Rassegna Giornale storico storico della p. 273; 273; Gioacchino Gioacchino Paparelli, Paparelli, Enea Enea Silvio Silvio Piccolomini, Piccolomini, L' L'Umanesimo sul soglio soglio Umanesimo sul di Pietro, Pietro, Ravenna Ravenna 1978 1978 p. p. 228; 228; Luigi Luigi Totaro, Totaro, Pio nei suoi suoi Commentarii, Bodi Pio II ΙΙ nei logna 1978 1978 p. p. 216. 216. logna (") o.c. o.c. sub (23). (14) (23).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Editoris Praefatio Editoris

11

non omnes interpolationes edi`magnifico' superscripsit. superscripsit. sed sed non et 'magnifico' interpolationes huius editoris in in editione editione uulgata uulgata legis. legis. to~s Mira quippe qui, cum per plus quam Mira fuit fuit Commentariorum Commentariorum fortuna, quippe centum anuos annos apud apud fami familiam Picolomineam latuissent, latuissent, tandem centum li ar Picolomineam an no t an dem anno 1584, quando, ipse editor dicit, dicit, jam iam 'multa 'multaCommentariorum Commentariorum fragfragquando, ut ipse uariis scatentia scatentia erroribus erroribus passim' legebantur, legebantur, Romae Romae in in lucem lucem menta uarjis (25) a Francisco Francisco Bandini Bandini archiepiscopo Senensi eodemque Pii editi sint sint ($δ) Senensi eodemque pronepote, qui ipsum ipsum Corsinianum Corsinianum se adhibuisse testatur. scribit enim se adhibuisse sc ~bit enim ad Gregorium Gregorium XIII in in epistula, epistula, quam quameditioni editioni praemisit: praemisit: 'm 'Vnus longe ad us longe (codices) inuentus inuentus accuratissime manuscriptus, et gratissimus inter eos eis (codices) membranis, quo quo res res gestae gestae temporibus temporibus Pii Papae secundi... secundi... delineatus in membranís, continebantur a quodam Ioanne Gobellino... satis luculenter comcontinebantur quidam Ioanne Gobellino... satis luculenter inincornmentarium relatae, atque descriptae cumque iam pridem in animo mentarium relatae, atque desc ~ptae ..; cumque jam p~dem animo eum .librariis librariis publice publice describendum describendum dare ad publicara utilihaberem cum ad publicar multa... me me retardarunt' retardarunt' et reliqua. reliqua. sed quemintegrum integrum tatem, multa... sedtextum, textur, quer illegibilem in codice inuenit, mutilum posterts posteris tradere tradere non non et haud illegibilem inuenit, mutílum eius haud alienus alienus aa studio partium multa multa ueritus est; animus animus namque namque eius immutauit, etiam etiam ordinem ordinem uerborum, uerborum, multa multaomisit omisituel uelpotius potiussuppressit, suppressit, immutaujt, multa etiam etiam suo Marte addidit memo memoriam, qualem patruus patruus tradere tradere multa Marte addidit ri am, qualem uoluit, turpiter turpiter deformans. deformans, famae, famae, decori, decori, dígnitati dignitati siue siuepersonarum, personarum, uoluit, siue famjliarum, familiarum, siue siue apostolicae apostolicae Sedís, Sedis, siue siue urbium, urbium, siue siue nationum nationum siue magis quam quam rerum fidei inseruiens legentem legentem exemplis, exemplis,documentas, documentis, magis fidei inseruiens narrationibus nonnunquam nonnunquam non non inuenustis inuenustis suculentio suculentioribusque fraudauit, ~busque fraudauit, 28 quales sunt historia historia Iohannis lohannisArmeniaci Armeniacicomitis comitis( ( 2e)) et gesta cardinalis cardinalis quales 27 Atrebatis (( 2 7). opere Pii Pio Pio restituendo restituendo omnes omnes eas partes, partes, quibus alia alia manus In opere interuenerit, litteris inclinatis inclinatis imprimendas curaui ita, ut inspicientibus interuene~t, imp~mendas ata, statim unique unoque obtutu obtutu planum planum fiat, ubi et et quotiens quotiens textus textus pronepotis pronepotis statim fiat, ubi recedat ab ab exempla exemplari Reginensi; quae quae uero uero adulterina, adulterina, seu seu mutata, recedat ~~Regínensi; seu alio alio quo quo modo modo corrupta corrupta exhibet exhibet editio editio in in apparatum apparatumreieci, reieci, quo quo seu magis Commentariorum Commentariorum fortuna fortuna legentibus legentibus innotesceret. innotesceret. magis Praetereundum non est ~losephum Cugnoni, praefectum praefectum ohm ohm BiBiPraetereundum non osephum Cugnoni, bliothecae Chisianae, eodem anno quo Ludwig von Pastor codicem bliothecae Chisianae, eidem quo Ludwig von Pastor codicem Reginensem locos (maio (maioris ambitus), quibus quibus editor editor interueinterueReginensem extulit, extulit, locos ~s ambitus), separatim edidisse; edidisse; qui Reginensem Reginensem ignorans usus est codice codice nerat, separatim ignorans usus (") o.c. sub (1). (1). f6 o.c. (sa) pp. ρρ, 263,8-269,2; extat etíam (") etiajn autographum autographum in Chig. I VII VII 251 251 ff. fi. 263 sqq. sqq. ((") pp. pp. 779,19 779,19-784,6. - 784,6. (

)

")

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

12 12

Commentariorum

Chigiano I VII 253 anni 1573, qui haud raro a Reginensi Reginensi aberrat. aberrai, est Chigiano 2 8)).. igitur hoc hoc supplementum supplementum minons minoris pretii pretii ((28 igítur mentionem facere lacere de de libro Commentariorum Commentariorum I, Paene oblitus sum mentionem 29). qui libellus quem nostris diebus publici iuris fecit Franco Gaeta (29 quem nost~s diebus publici iuris fecit Franco non solum scatet scatet erratis erratis typographícis, typographicis, sed sed etiam etiamtextuur textumReginensem, Reginensem, non quem praedicat praedicat quemque quemque exhíbere exhibere se se professus professus est, satis neglegenter neglegenter quem exscriptum tradii, in apparatuur apparatum commemorem commemorem non sit. sit. ur in exscriptum tradit, ut ut ccur Continent Commentarii Commentarii libros XII, sícut sicut finis finis opens operis (790,33) (790,33) plane plane demonstrat. sequitur tertiusdecimus, ut ita ita dícam, dicam, liber, qui demonstrat. sequitur autem autem in R tertiusdecimus, 'Absolutis Commentariorum Commentariorum Pii Secundi Secundi pontificis maximi maximi sic incipit: `Absοlutis duodecim libris libris finem operi uídebamu uidebamurimposuísse' imposuisse'scriptumque scriptumque est in duodecim fi nem operi summo fo folio summo lio numeri nota XIII. hunc librum-si hoc nomine digna sunt ilia folia-quem folia-quem auctor (nam Pium Pium auctorem auctorem esse oratio oratio et et undecim ma auctor (nam imperfectum reliquit rehquit morte occupatus, occupatus, non non stilus luce clarius εlarius indicant) imperfectum in Corsiniano. Corsiniano. quod minime minime mirum; mirum; nam nam duur dum Gobellinus Gobellinus libros libros inuenis in iam absolutos exscribit, Pius instituto suo res gestas dictare non inter-jam absolutos exscribit, instituto res dictare non inter desideratur hic liber etiam in in editione editione uulgata, uulgata, quae quaeeeCorsiniano Corsiniano misit. desideratur 30), usus duobus edidit autem autem Georg Georg Voigt Voigt uír uir clarissimus clarissimus ((80 duobus exscripta sit. edidit codicibus chartaceis chartaceis dete~oribus deterioribus ex Bibliotheca Bibliotheca Vallicelliana Vallicelliana msc. codicibus msc. L 99 altero, altero altero Corsiniano 860; qui aetatis posterio~s posterioris ambo, ambo, ValValaltero, Corsiniano msc. msc. 860; saec. XVI, Corsinianus satis corruptum corruptum licellianus saec. Corsinianus saec. XVII, textum textuur satis exhibent, ut et ipse Voigt testatus est. non dubitaui hunc librum, librum, quem quem exhibent, potius initium initium alte~us alterius ope~s operis (cf. (cf. incipit De incipit 'Absolutis' potius `~bsοlutis' etc.), ueluti ueluti De Bello Turconico, habe habeas, tanquam appendicem appendicem addere addere eo mais, magis, quo quo as , tanquam llo Turconico, Be saepius textus voigtianus voigtianus aa Reginensi Reginensi discrepat, discrepat, sicuti sicutiapparatus apparatusdedesaepius monstrat, in quo eae tantum tantum lectiones lectiones commemorantur, commemorantur, qu quas diuersas monstrat, as diuersas Reginensi habet. habet. a Reginensi Codicum Reginensis et et Corsiniani Corsiniani qui casus, casus, quae quae fata fata fuerint, fuerint, Codicum Reginensis quomodo eandem reuersi reuersi sint, uiri docti docti quomodo Vrbem Vrbem reliquerint, reliquerint,post post in in eandem sint, uiri Kramer et Ceserani necnon de Pio meritus, Kramer et Ceserani necnon Giuseppe Giuseppe Bemetti, Bernetti, tarn tam bene de sed eo fato natus, editionem, quam quam in in animo animo habebat, habebat, uísurus uisurus natus, ut editionem, sed non eo perfectam, clare clareexposuerunt exposuerunt(31). (81). esset perfectum, 28 ((89) ) Iosephus losephus Cugnoni, Cugnoni, Aeneae Aeneae Silvii Silvii Piccolomini Piccolomini Senensis, Senensis, qui postea fuit fuit qui poste» Pius II Pont. Max. Max. Opera Opera Inedita. Inedita. Reale Accademia dei dei Líncei Lincei anno anno CCLXXX, CCLXXX, Reale Accademia Pius ΙΙ Pont. 1882-83, serie della classe classe di di Scienze morali, storiche storiche ee filologiche filologiche Scienze morali, serie III, III, Memorie Memorie della 1882-83, Vili, Roma Roma 1883 180-233. VIII, 1883 pp. pp. 180 233. (29) Franco Gaeta, Il primo libro librodei dei`Commentarsi' 'Commentarii' di L'Aquila 1966. 1966. ΙΙ, L'Aquila di Pio Pio II, (f9) Franco Gaeta, Il primo (30) Georg Silvio de' de' Piccolomixi Piccolomini als als Papst PapstPius PiusderderZweite Zweite und and (so) Georg Voigt, Voigt, Enea Enea Silvio sein Zeitalter, vol. II, Berlin Berlin 1862 1862 pp. pp. 359-377. 359-377. sein Zeitalter, vol. II, (sl) Giuseppe Bemetti, Pio Pio II, italiana 55 uoll. uoll. Siena Siena Commentarci, (uersio (uersio italiana II, IΙ Commentarii, ($1) Giuseppe Berretti, -

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Praefatio Editoris Editons Praefatío

13

Aliorum codicum, sunt, qui Commentarios continent, Commentarios continent, Aliorum codícum, quotquot quotquot sunt, neque necesse necesse habeo, habeo, quíppe quippe qui omnes omnes aetatis non habui neque rationem non sint multo poste posterions (8a). rioris (82). sint multo Plura de de edítione editione uulgata uulgata referre, referre, ut falso amanufalso Commentarios amanuensi attribuai ut queeditor editorininpraefatione praefationead adGregoríum Gregorium XIII XIIImultas multasres res attribuat utque fictas decantet, potius potius Historiae Historiae litterarum litterarum quam quampraefationis praefationis esse fictas decantet, arbitrer. arbitror. Quam fortunatus ille, cui datum est in Bibliotheca Bibliotheca Apostolica Quam fortunatus laetoque animo prosequor nomen libros! grato grato laetoque Vaticana sedenti euoluere libros! et humanitatem R.P. R.P. Alfonsi Alfonsi Stickler, Stickler,eiusdem eiusdembibliothecae bibliothecaepraefecti, praefecti, qui hos Commentarios Commentarios imprimendos imprimendos benigne acceperit, qui Ioannae uxori, iam et ipsi amoris accedant. accédant. uxori, ipsi Pium diligenti, nouum nouum pignus amoris

Lugduni Batauorum, die 18 Oct. Oct. 1982 1982 die 18 ri tti di 1972-1976. scritti di Enea EneaSilvio Silvio Piccolomini, Piccolojnini, Papa Pio II 1972-1976.id. id.Saggi Saggi ee Studi Studi sugli sc Pío II (1405-1464), 1971. (1405-1464), Firenze 1971. (") Vat. 5624, Vat. Vat. Lat. Lat. 6213, 6213, Vat. Vat. Vrb. Vrb. Lat. Lat. 407, 407, Vat. Vat. Chig. Chig. II VII VII ('S) Vat. Lat. 5624, 253, qui 3524, Vat. Lat. Lat. 4035, 4035, Vat. Vat. Lat. Lat. 4036, 4036, Vat. Vat. 253, qui sunt saeculi saeculi XVI; XVI; Vat. Vat. Lat. 3524, Ottob. 770-771, Vat. Barber. Lat. Lat. 2686, 2686, Corsinianus Corsinianus 860 860 (olirn 35 G G 11) 11) Ottob. 770-771, Vat. Barber. (olim Vrb. Vrb. 35 qui sunt sunt saeculorum saeculorum XVI-XVII. XVI-XVII.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

SIGLA R Codex Vatícanus Vaticanus Regínensis Reginensis Latinus Latinus 1995 1995 anni 1463 1463 R Codex C Codex Corsinianus 147 (ohm (olina Vrbinas Vrbinas 35 35 G G 6) 6) anni 1464 Codex Corsinianus 147 v Editio uulgata) anni 1584 v Editío romana (sine (siue uulgata) 1584 litterae inclinâtae locos indicant, in quibus (= v) v) siue siue parlitterae inclinatae locos indicant, in quibus editio editio uulgata uulgata (= tibus omissis, omissis, siue siue mutatis discrepat aa codice Reginensi tibus mutatis discrepai (= R); R); sed sed ut conseruetur perspicuitas, perspicuitas, mutatae mutatae tantum (= partes 37,6 quidem; ib. 13 13 precipue] pa rtes (ut sentiant; ib. precipue) (ut 37,6 quidem; ib. ib. 99 sentiant) in apparatu apparatu memorantur, memorantur, et et quidem quidem sub sub numero numero solo solo in regulae, in qua qua se se ofierunt et sine sine siglo apposito, omissae siglo apposito. regulae, οfferent et uero pa partes, quae multo numerosiores numerosiores sunt uero rtes, quae suet (ut 37,9 37,9 de mortuis-, 38,1-3 38,1-3 accusatur... poterit) ípsis ipsis litteris litteris inchinclimortuis; accusatur... poteri!) natis satis satis indicatae indicatae in in apparatu apparatu sílentío silentio transmittuntransmittunnatís tur. quas autem autem partes partes omissas omissas v v cum cum CC (=( = Corsini-tur. quas Corsini ano) communes communes ha habet tradunt] ib. ib. 14 bet (ut 14 (ut 37,3-4 37,3-4 quod... 'raduni; apparatu memorantur memorantur adhibito adhibito siglo C solo. solo, mortales) in apparatu litterae locos Veteribus uel ex Sacra Sacra Sc Scriptura ~ptura li tterae locos indicant indicant ex ex Veteribus uel ex allatos; ex Libro Psalmorum numerum, quern quero sspatiatae patiatae allatos; loci loci aliati allatí ex in editíone editione Vulgata habent, habent, prae prae se se ferunt. ferunt. v lr, l1° etc. hae numerorum ordinem indicant indicant folíorum, foliorum, quern quem numerorum notae notae ordinem 1r, codices manuscripti exhi exhibent, quas in in sinistro margine margine be nt. quas codices manuscripts legis delegant in dextro dextro ad adC; C; quae quae autem autem litlitlegis delegant ad ad R, in terulas rr et vv non nonhabent habentappositas appositasindicantpag indicantpaginarum inarum ordinem in v. ordinem v. interp = interpunxit interscr sscr = interp = interpunxit interscr = = interscripsit interseripsit sscr = superscripsit Omnes lectíones, lectiones, quae sine sine siglo apposito in apparatu apparatu memorantur, memorantur, inueniuntur inueniuntur Omnes siglo apposito in v sola. in v OO = AeneaeSylvss SylviiPíccolomines... Piccolominei... Opera Basileae 00 = Aeneae Opera quae quae extant omnia, Basileae 1571 1571 Wolkan ==Rudolf RudolfWolkan, Wolkan, Der Briefwechsel des Silvius Piccolomini Piccolomini Wolkan Der Briefwechsel des Eneas Eneas Silvius (uide pag. 8 n. n. 14). 14). (uide pag. 8 Mansi = J.D. J.D.Mansi, Mansi, Pii PU II P.M.ohm ohmAeneae AeneaeSylvii SylviiPiccolominsi PiccolomineiSenensis Senensis II P.M. Orationes politicae etetecclesiasticae, ecclesiasticae, Lucca 1775. 1775. 33uo11. uoll. Orations politicae PL = Patrologia Latina ed. ed. Migne PL ligne PG = Patrologia Graeca ed. Migne ligne PG = A. A. Otto, Otto, Die Sprichwôrter der der Römer, Romer, Leipzig 1890 (=Hildes( = HildesLeipzig 1890 Otto Die Sprichwörter heim 1965) 1965)

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

COMMENTARIORVM RVBRICE COMMENTARIORVM

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

COMMENTARIORVM RVBRICE RVBRICE COMMENTARIORVM r LIBER l1r LIBER PRIMVS PRIMVS

s

ιο io

1is5

20 20

25 25

30 3ο

origine Picolominee 1. De origine Picolominee domus et Pii maioribus. maioribus. Enee ortus 2. Enee ortus et puerilia puerilia discrimina, discrimina, ac ac rudimenta, rudimenta, progressusque progressusque etatis. Eneas Firmani in Basileam, et eo in et re 3. Eneas Firmani secretarius, secretarius, profectus profectus cum cum eo re-ditus in Italiam cum Bartholomeo Bartholomeo episcopo episcopo nouariensi, eiusque nouariensi, eiusque oratio in scola scola papiensi. papiensi. Crucis, cum quo quo in in FranFran4. Fit Eneas secretarius secretarius cardinalis cardinalis Sancte Sánete Crucis, ciar proficiscitur, ab eodemque in Scotiam ciam proficiscitur, ab eodemque postea in Scotiaxn mittitur. Alfonsi captiuitas, et Enee in itineribus granja 5. Alfonsi grauia pericula pericula marisque marisque procelle, et Anglie mirabilia. que apud eos eis nascuntur, Enee conti6. Scotorum mores nani, uarii, et et que nascuntur, et Enee nentia ope sublatum ac per Angliam nentia eiusque eiusque diuina diuina ope sublatum periculum, periculum, ac per Angliam uaferrímus transitus. uaferrimus translatione coneilii Eugenii persecutione. φersecutione. 7. De iranslatione concilii basiliensis basiliensis et Eugenii gestis Enee 8. De gestis Enee in in concilio concilio basiliensi, basiliensi, et et eius eins beneficiis, beneciis, et et morbo morbo apud Mediolanum Mediolanum granissimo. grauissimo. Sigísmundí Cesaris 9. De Sigismundi Cesaris mórte morte et Alberti Alberti suffectione, suffectione, Eneeque pestilenti morbo et cura cura mirabili. mirabili. Deposítio Eugenii 10. Depositio Eugenii in concilio et et Felicis Felicis creatio creatio eiusque eiusque secretarius secretarius Eneas. 11. Eneas poeta laurea donatus donatus ab imperatore protonotarius efficitur poeta laurea efñcitur eiusque summa patientia patientia et legationes nane. uarie. et legations 12. Sarentane descriptio et incolarum mores. Sarentane uallis descriptio mores. Enee legatio pontificem Eugenium cum eo 13. Enee legatio ad pontificem Eugenium et cum reconciliatio, et ei reconciliatio, et Thome Sarezanei Sarezanei amicítia. amicitia. Thome 14. Fit Eneas secretarius, eiusque eiusque singularis cum uirtute forforEneas Eugenii secretarius, cum uirtnte et electorum aduersus pontificem pontificem coniuratio. coniuratio. tuna, et electorum imperii aduersus 15. conuenit. egrotatio egrotatio eius, Eneas Eugenium conuenit. 15. Eneas eins, et et Thome Thοme ac ac Enee sinEnee singulanis gularis prudentia in dissoluendo franefordiensi conuentu et dissoluendo francfordiensi et neutraneutradeponenda. litate deponenda. Caruaiales et Thomas hunt fiunt cardinales. cardinales. Eneas Eneas Rimar Romam Iohannes Caruaíales 16. lohannes et Thomas

41 41 41 41 42 42

44 44 44 44 46 46

49 49 50 50 52 52 54 54 54 54

56 S6 57 57 59 59 61 61

63 63

τ2

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

18

Commentariorum

et cum legatus prοficiscitur legatus proficiscitur et cum omnium omnium admiratione admiratione perorat perorat GermaGermanorum obedientiam norum obedientiam prestans. prestans. non sucquo non Eneas ab ab Eugenio eligitur eligitur episcopus episcopus tergestensis; tergestensis; quo suc1° 17. Eneas fit subdíaconus. cedente fit subdiaconus. mors mors Eugeni Eugeniisuffectioque suffectioque Nicolai. Nicolai. Eneas Eneas s eius secretaríus eius secretarius et et uerus uerus tergestinus. tergestinus. Conuentus apud apud Asciafburgium et Germanorum 18. Conuentus Asciafburgium et Germanorum obedientie obedientia ad ad lippi Marie ducis mors, mors, ac ac Enee nouum pontificem, pontificem, et et Phi nouum Philipp! Marie ducis Enee ad ad MeMedíolanenses legatio, legatio, deinde deinde ad ad Hist ~os. diolanenses Histrios. Enee altera atque opera 19. Enee altera legatio legatio ad ad Medíolanenses Mediolanenses atque opera pro pro imperatoría imperatoria ιο dignitate. Franciscus dignitate. Franciscus Sfortia Sfortia post postobsidionem obsidionem a aMediolanensibus Mediolanensibus ceso legato legato ueneto ueneto ciuitati ciuitati dux dux preficitur. ceso preficitur. , . cum matrimonio contractando contrastando cum Enee legatio 20. Enee legatio ad ad Alfonsum Alfonsum regem regem de de matrimonio Eneas eligitur concluso. Eneas eligitur seet Leonora et et eius imperatore et eius opera opera concluso. senensis episcopus nensis episcopus absens. absens. 15 21. 21. Eneas Eneas cesaris cesaris legatus legatus ad adBohemos Bohemos eorumque eorumquereconciliatie reconciliatioetethereses. hereses. perquirendis, et et in commeatibus perquirendis, Apparatus Leonore, Leonore, et et Enee cura in 22. Apparatus demetus, et et imperatrrx Enea deSenarum imperatrix ab ab Enea Senarum conditio, conditio, atque Italie metus, ducta. ducía. ~Florentinorummetus. metus. aduentus aduentus cesaris cesaris in in Italiam 23. Florentinorum Italiani et Leonore, Leonore, p pri20 musque congressus ac monumentum monumentum Senis Senis erectum, erectum, et et cesaris musque congressus ac cesaris de de profetie Eneeque Eneeque oratio oratio apud et pontificis Enea profetia apud .pontificem pontificem et pontificis ac ac cesaris somnía. cesaris somnia. tarnen legatus Pontificis promissio promissio de de cardínalatu 24. Pontificis cardinalato Enee, Enee, qui tamen legatus de de latere factus. latere factus. fuga fuga Ladislaí. Ladislai. ducatus ducatus Borsii Borsii et et Enee Enee oratio. oratio. 25 25. 25. Bellum Bellum Austrialium Austrialium et Enee Eneelegatio legatiopromotioque promotioque ad adpríncipatum principatum imperii, eiusque oratio et et confectie confectio pacis. pacis. imperíí, eiusque Burgundi Constantinopolis captiuitas. captiuitas. conuentus 26. Constantinopolis conuentus ratisponensis, ratisponensis, Burgundi aduentus, pontificem legatio atque atque oratio. oratio. aduentus, et .Enee Enee ad ad pontificem Alius conuentus Francfordieper per Eneam Eneam dissolutus dissolutus et et ad 27. Alius conuentus Francfordie ad bellum bellum 30 contra infideles ascensus. accensus. contra infideles Conuentus in in Noua 28. Conuentus Noua Ciuitate. Ciuitate. Enee Enee oratio. oratio. mors morsNicolai Nicolai pontificis. pontificis. conclaue et gesta. conclaue Sarezana oppidum Sarezana oppidum Nicolaíque Nicolaique gesta, et creatie creatio Calisti Calisti eiusque eiusque uotum. Enee suasio pro pontífice et ipsius ad 29. Enee suasio pro pontifice et ad eum eum legatio legatio pro pro Germanorum Germanorum 3s obedientia prestando. obedientie prestanda. et Zamorensis 30. Rumor cardinalatu Enee Enee eiusque eiusque modestia et Zamorensis Rumor uanus de cardinalatu letitia, et creatie insana letitia, creatio alíorum aliorum cardínalíum cardinalium astu astu Calisti. Calisti. Bellum Picinini Picinini contra contra Senenses et eius fuga atque 31. Bellum Senenses et atque necessitas. nécessitas. Enee Enee Al f onsique profetia. prof etia. legatio efficax et Lucretie amores, amores, Alfonsique legatio ad ad Alfonsum emcax et Lucretie 32. Profligatio Profligatio Turcorum, Turcorum, et pax pax senensis. senensis. 40 32.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

65 65

66 66

67 67

75 75 72 72 73 73

76 76

78 78 79 79 80 80 82 82 84 84

86 86 87 87

89 89 92 92

Rubrice

19 19

2r 33. Enee gentium congratulatio, 92 2r 33. Enee promotio promotio ad ad cardinalatum cardinalatum et et omnium gentium 92 uarmiensis ecclesie ecclesie adoptio ac uarmiensis adoptio Polonorumque Polonorumque defensio. defensio.

34. 34. Enee Enee auctorítas auctoritas in in senatu senatucardinalium cardinalium et etcontentionibus contentionibusfiniendis, finiendis, 95 95 ét Lucretie Lucretie aduentus n Vrbem. Vrbem. et aduentus iin s5 35. Ingentes terre terre motus in Neapolitano. Suecie Suecie regís regis eiectio. eiectio. Alfonsi Alfonsi 96 in Neapolitano. 96 mors Ferdinandique Ferdínandique successio aduersante Calisto et eius successio aduersante Calisto et eius obitus, obitus, Eneeque Eneeque diuinatio. diuinatio. 10 1ο

36. et quid in eo factum sit sit et 36. Conuentus Conuentus cardinalium cardinalium in conclaui conclaui et in eo et aceracer- 98 98 rime contentiones. Enee ad pontificatum contentiones. Enee pontificatum erectio erectio ac Pii appellatio. Pii appellatio. 37. Letitia ex Pii pontíficatu, uaríeque 1106 37. Letitia Romanorum Romanorum et omnium gentium ex pontificatu, uarieque ο6 principum legations ad principura legationes adcongratulationem congratulationem et obedientiam, obedientiam, et fame fame míraculosa miraculosa celeritas. celeritas. LIBER LIBER SECVNDVS SECVNDVS

is

20 20

25 25

22"V

30 30

35 35

1. coronation, et I. De Pii coronatione, et de deTurcorum Turcorum origine progressu. origine et et progressu. 2. Pii aduersus Turcos deliberatio, et indictio concilii mantuani eiusque aduersus Turcos deliberatio, concilii mantuani eíusque urbis descriptio urbis descriptio ac profetia. profetia. 3. De Sicílie 3. Sicilie situ, situ, nominibus nominibus et et magnitudine et regno regno neapolitano neapolitano susceptisque pro eo contentionibus et bellis, bellis, et etquare quareCalistus Calistus adueraduersatus Ferdinando. 4. Picinini inuasio inuasio et bellum bellum in in Ecclesiam Ecclesiam romanam romanam et et arcium arcium rere4. Piciníni demptio. 5. De coronatione regis regisFerdínandi Ferdinandi etetconditionibus conditionibus adiectis. adiectis. De coronation 6. Ordinatio curialium constitutio. Ordínatio reipublice romane et et cu~alíum 7. lohannes Solerius ab episcopatu priore deiectus Iohannes Solerius deiectus a Pio restituitur Pio restituitur et Rouerius ingratus punitur Piique integritas. Roueríus ingratus punitur Piíque integritas. Petri Sancti 8. Petri Sancii Marci cardinalis cardinalis petulantia petulantia Piique Piique sancta sancta redargutio. redargutio. 9. Promotio Bernardi Bernardi ad ad ecclesiam ecclesiam agrigentinam agrigentinam et 9. Promotio et Francisci Venerei Venerei mutata fortuna. mutata fortuna. eius díssuadentibus dissuadentibus amicis amicis constantia. constantia. 10. Pii discessus discessus et eius 11. profectio, et Asisii restitutio, Euersique 11. Pontificis Pontificis profectio, Asisii restitutio, Euersique callida callida manmandata, data, et et Píí Piiad adPicininum Picininumresponsum. responsum. 12. De Euersi Euersi origine moribus. origine et moribus. 13. De Senarum Senarum origine atque atque imperio. 14. De Castellana Ciuitate Tyberi ponte transmisse. Narnia, Ciuitate et et Tyberi tra.nsmisso. De De Narnia, Spoleto et eius arce. Spoleto eius arce. 15. De et responso ad imperaiorem pro regno De legatione legation et ad imperatorem regno Hungarie Hungarie suscipiendo.

113 113 114 114 116 116

118 118 119 119 120 120 121 121

123 123 124 124

125 125 126 126 127 127 128 128 130 130 131 131

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

20 20

Commentariorum Commentaríorum

Reconciliatio Senensium, Senensium, et Venetorum Venetorum turpe fedus cum cum Turcis. Turcis. Reconciliatio De Fulginio et Asisio ac diui Francisci nobili templo. De Fulgínio Asisio ac díui Francisci nobili De et eius eius ciuiumque ciuiumque splendore, ac Braccianorum Braccianorum fortuna De Perusia et et moribus. moribus. 19. De De trasimeno trasimeno lacu lacu etetClusio Clusio etetSartheano. Sartheano. 5 19. 20. De Corsiniano Corsiniano niinc nunc Pientia. Pientia. 21. De ecclesia Bonoconuentu, de ingressu ingressu Senarum Senarum et et ecclesia patauina, patauína, de de Bonoconuentu, grauissima oratione populum. grauíssima oratione ad populum. 22. De nobilitate restituía, et concesso concesso Senensibus Senensibus Radicofano. Radicofano. nobilitate restituta, ιο 23. 23. De De ecclesia Siluii ac ac Victorie ecclesia senensi senensi metropoli metropoli facta, et Siluii Victorie parentum sepulchro nobilissimo. 24. Multorum legationes et maxime regís regis Bohemie Bohemie et eius heresis. legations et eins heresis. 25. Dissuasio multorum a firmo Pii proposito, et perfidia Tarentini. Dissuasio firmo Pii proposito, perfidia Tarentini. 26. De oppido Boriitii, Bonitii, et occursu occursu Galeazii Galeazii et et Florentie Florentieingressu. ingressu. De oppido 27. Florentie Florentie origo origo eiusque eiusque gesta et factions. factiones. 15 27. 28. De Cosme potentia. Cosme diuitiis et potentia. 29. De Antonino presule sanctimonia atque atque morte. Antonino presule fiorentino florentino eiusque eiusque sanctimonia 30. De uiris uiris illustribus illustribus florentinis. florentinis. 31. De magnificentia edificiorum lúdicro apparatu. apparatu. De magnificentia edificiorum florentinorum, florentinorum, et et ludicro Sigismundo Malatesta eiusque eiusque /tagitiosis flagitiosis sceleribus. sceleribus. 3r 32. 32. De Sigísmundo 21 33. Austria et et eius ducibus. eins ducibns. 33. De De Austria 34. De Suicensibus et eorum uirtute, et et daipbini dalphini De Suicensibus et eorum rebus rebus gestis gestis atque atque uirtute, bello. 35. Apenninus Apenninus mons mons quantus quantus sit sit et et unde unde dicatur. dicatur. 25 36. 36. De Bonifia Bononia et et Baíoariis Baioariis et et Xancto Xancto tyranno tyranno etetfactionibus factionibus urbis. urbis. 37. Ingressus pontificis in Bononiam Bononiam et Bornii Bornii oratio, Bononiensiumque Bononiensiumque licentia. 38. De Orlando presule florentino fiorentino et eius De Orlando eins stulta morte. 39. De Ferraría eiusque eiusque origine origine et qui qui in ea fuerint fuerint dominati, et EstenDe Ferraria 30 sium spurcitia. sium spurcitia. 40. De Borsio et dubiis eius moribus et et ingressu ingressu Ferrarie. Ferrarie. eins minibus De Borsio 41. De De Guarino, Guarino, Aurispa, Aurispa, Poggio et lannotio oratoribus oratoribus et et eorum eorum et Iannotio morte. 42. Padi fluminis fluminis origo origo ac magnitudo. 43. De Mincio ilumine, et Virgilii Virgilii urna, uilla. de de Mantue Mantue origine, origine, ac ac MaMaMincio flumine, 35 43. De thildis dominatione, et Gonzage strumositate, Ludouicique prestantia. thildís strumosit ate, Ludouiciqne 44. De Blanca Bianca ducissa ducissa Medíolani Mediolani et Yppolita Yppolita fil filia ac dignissima dignissima prole, prole, 44. ~a ac de ingressu ingressu Mantue Mantue in in pompa triumphali, et Yppolite Yppolite regine et de pompa triumphali, pereleganti. oration pereleganti. puelle oratione 16. 17. 18.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

132 132 133 133 134 134 136 136 137 137 138 138 142 142 143 ι43 144 144 146 146 147 147 149 149 150 15ο 151 ι51 152 152 153 153 154 154 157 157 158 158 159 159 160 160 162 162

163 164 164 ι165 65 167 Ι67

167 167 168 ι68 169 ι69

Rubrice

21 21

LIBER TERTIVS TERTIVS LIBER 1. De initio conuentus conuentus et prima pontïficis pontificis oratione, oratione, et Blance discessu. discessu. 173 173 2. De multorum multomm uanis uanis peruersisque peruersisque calumnias calumniis in in pontíficem pontificem et maxime 174 maxime 174 Aquilegiensis, dissuasione perseuerandi. Aquilegiensis, et dissuasione perseuerandí. 176 ss 3. Morea eiusque eiusque situ, et Despoti Despoti legatio , cuius primus eius famille familie dominatum dominatum arrípuit arripuit *^fr' ~~6 ¡ ~ 'rhp q

~+lσ~ V ~N tΛ±ι~C A ι \~~ D^7 '-f^/lr.v^vWt -LV) t'~\ v^Vebxl*^ ^r ' Y ι ~t`I2 *AK¿p r ¡• '-- L o ε ~ l t~v~~p.vLl. r 7 t~h y~ η! ~t Yτ1

~

=α: • '

2.*^ ηι• -~w 2+~λ✓}'~}-4.^t^

-VtTiv,,

η

77 ~~ ~~

W Alt^i ^

~•~ι~~ι*~+~

/

`~

'fi y

~ `~- r ~

~

¡ • (SZ-rf**. ]Li4~'~ 7 ~ ` M/fcAi ■C.^'V.h-'* If ΟΙcι _ Τ.π. h'~ )) ~?} . i~ ι, ιι " ~ηηιη m η ~ ~ ης~ ~l ^Μ • J , ι ¡•PMi/i'dJ, rttvp' 'j ' > A"" i «-i ÍS 3 iwrt'l » v iivyf, "* t ι r 'ο+ ~'s~lÉf;~li~ • a) ιι.lt .t °%~ » ι αηΡ ' η ftrt„ π+ Hι i\ Λan, η t^fec^TTt* '. ~ ,ικιπ J h ιΓ CΥ Ρ+~υ Λ t41r', n■ ~ " /p nor 1 • ~ ~ ~'4

{Lι}~ f+!ι•ιζ+ιΤ

η.Λ,., η ! ' .s ηλO ι tιη *J1~ *%

)

`

11.Ei

~

.\>ς -..-,f ~

¡

«Ι

.C'n

/•'nçt- ι~vM f ι.., y,

•~ Λ. «~ λ1~ 1~ οπ ιη ~,υ VVη+n, ι ~~~Ý~. 1~

,

h" η ης•1 n.ι..Í^: •,(t>k T^vmc^biU^ -vn ■ ι`^ii/ÌA^v t,tι υι1+i> " Ι ιµ JJ )

1

ς^,-nq~, 1„

-

'

~,

'Ν "'¿"T!

.' µ

Τ.

J'y-ir ■"• ιι>•C

(iiVîir^Ç-

ε.ι ~~ ~) ¿ ν-ι• ~vÇ

τ' C

n•

.

- -- ••vi - a .i (w. ^,w> ■

‚'%'1#» ~ C(+..., t:

'

?'» ~13

.*«—"f-

Y :aVv W,.+η Λ ts Γ r• · •r vt' τn,+ ι ' i) Λ „ ~ ι r•Y `Υ ~.λ t •' p7, 111~G t Mhl\r*, bΖλτ~+ _ ζ IS ια Γ ,

i ~+m γ>i' 7 bxiVv*. -Vivi/* 70---^-

ti ti-•οY' ι~ h0~wt 1

)

'

t

,

η

Γ i-,1n ι cλ ~λ~Tt ηc~ /$c' '‚

-HimrA A^rr\r ,^iHr-i-,.upv

ι T µς• τ., µ 4" ✓ +11./-.-.«"c 111.- r.--.-»'- V-Î o ìT- >.-JA.vVr«

irvrn^ J+y^rfo

!*♦" -*^tvr«ta^p- jf&vluK. tH* r'

tjvaíOTv/''íirmfM^ ip^ ft/J-'" f Lrt ^Tt*:

oLuí&r jpíovrfi r^vru^uéy^ fwn« «ffUtf l^vvsmc

Tab. 88 —- Codex Reginensis Lat. 1995 f. f. 2r 2r ==p.p.41,15-42,14. 41.15-42,14. Pars Pars scripta Codex Vat. Vat. Reginensis Lat. 1995 scripta manu cum marginalibus marginalibus autographis autographis Pii. de nominibus nominibus necnon necnon de de manu B B cum Pii. Agitur Agitur de die natali Pii ipsius. die natali Pii ipsius.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

fT>-rvrïf^r:::

''it******/

#íí|f7^af fClf^fh*-y* t~í^éiL y-tyf -yr* \^ 'yV-Á'. ,1 v***c&fy m í-wn>i ^ ntTttyr - y » 4^0ú- í>-« ^JV^À

í

fuM/îtjf

^f^l) \Á' *fh-^->*S' .y n

M ^gF HBÉÉtói^,4y«« f'^*r¡ o-f" jíf* ^ * ; Jy'itp t/yy* À-9 r-yy-rM yy íy Uy\A "Ç^iixn^^f'irti' ]-*npà*«-rt- ^l»tvt¿) ^-rrUf I p#*%4r • «I . I«%iglú » ¡ »♦♦«{ fvv/vî-w,',. I £^: 4

Kt • -ÍM »» ■---

.J*L
f

^ j|4 rv-r ^^4rl_,

Tai». 9 —- Codex Reginensis Lat. 1995 f. f. 156f 156r = = p. p. 218,30-219,16. 218,30-219,16. Pars Pars Codex Vat. Vat. Reginensis Lat. 1995 Tab. scripta manu Augustini Patricii cum marginalibus autographis: 'laudata 'laudata est est eius eius marginalibus autographis: sc~pta manu Augustine Pat~cii cum (sc. Bessarionis) oratio, grecam facundiam facundiam quantum quantumlatina latinapreiret preiretostende ostenderit.' ~t.' (sc. Bessarionis) oratio, etsi grecam

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Liber Nonus

541

Vergeius 'ñeque assueti fugere fugere neque neque soliti arma Vergeius 'Venimus' `Venimus' inquit inquit `peque armα poρonere nisi cruore aspersa, aspersa. hec Burgundi responsa responsa remittunt.' remittunt.' erat locus, in quo Burgundi consederant, dextriscircumseptus circumseptus consederant, dumis ac uirgultis aa dextris defensus; in in sinistra parte fossam natura produxerat produxerat quattuor quattuor pepeac defensus; parte fossam ss dibus dibus altar: altam: hic hie aenea locauere tormenta tormentaequestrem equestrem impetum impetum retenretensena locauere tura. a tergo carros, adduxerant multos, multos, locauere. locauere. exin exindimissis dimissis carros, quos adduxerant equis pedestrem phalangem phalangem grauioris grauioris armature militum mmlítum in fronte exequis pedestrem plicauerunt. cornua cornua ex medio medio exercitu exercitu rnixtis mixtis sagitta sagittariis produxerunt ~is produxerunt plicauerunt. palis in in terram terram coram se deliixis, defixis, qui hostis equitatum prohíberent. prohibèrent, palis hostis equitatum Renatus peditatu peditatu haud haud procul proculdimisso dimisso cum duabus turmis equitum ιioo Renatus duabus equitum Comerzeium, qui uel a tergo uel petiturus Comerzeium, uel a.a latere Burhostem a fronte petiturus 410r gundos lacessat, cum reliquo rehquo equitatu ire iubet. ipse prior pugnam prior pugnara 410r gundos lacessat, iniit. Comerzeius tormentis repulsus ad ad carros carros iit. Comerzeiustransilire transilire fossam fossam conatus, conatus, tormentas se confert confert ibique ibique certamen certamen atrox atrox committitur. committitur. Burgundi Burgundi et retro et se is ante inuasi inuasi haud haud segniter segniter sesetuentur; tuentur;succubuissent succubuissent tarnen tamenurgente urgente 15 Renato, nisi clamor exortus theutonicos équités effugere nuntiasset; nisi clamor exortus theutonicos equites effugere nuntiasset; Comerzeius enim cams eiectus eiectus tam tam fede fugere Comerzeius enim spiculis spiculisac ac tormentis tormentis a carris cepit quam quam paulo paulo ante magnifice magnifice capessendum capessendum prelium prelium suaserat. suaserat. hac hac cepit uoce Burgundi erectis álacres instaiirauere instaurauere certamen. certamen. audita unce erectas animis animis alacres 20 brachia ceciderunt; ceciderunt; sola sola in in pedibus pedibus spes spes relicta relicta sa20 hostibus manus ac brachia lutis. uictor uictor Burgundus Burgundus ingenti captus et lutis. ingenti preda ditatus est. Renatus Renatus captus nonnulli principes cum co. eo. mira mira res res et apud posterns posteros caritura caratura fide: nonnulla quinqué hominum milia milia fuderunt: fuderunt: tantum in bello quinque malia octo et triginta t~ginta milis fortuna potest. potest, signa octo et centum intercepta; ex ex hostibus hostibus signa militaría militada octo fortuna centum intercepta; 25 tria tria mula milia cesa; cesa; ui~~ uiri nubiles nobiles mille et ducenti capti, 25 capti. ex Burgundis septingenti pe~ere. periere. nihil nihil tara tam in in bello bello nocet nocet quam quam hostem hostemcontemnere. contemnere. 19. Sigísmundus Sigismundus imperator circa idem tempus Basileam Basileam ueult uenit,, ubi ubi 19. ecclesia gentis eraldum, eraldum, quem quemfecialem fecialem posposecclesia conuenerat, indeque indeque more gentis ad Philippum sumus appellare, ad Philippum misit misit qui Brabantiam, Holandiam Brabantiam, Holandiam so Zelandiaraque eo repeteret, repeteret, neganti bellum litteris quas quas 30 bellum indiceret. indiceret. in litteris Zelandiamque ab eo V 410 scripsit imperatorem se Romanonun, Germanorum, Hunorum, Bohe410° scripsit imperatorem se Romandrum, Germanorum, Hunorum, Bohealiarum multarum gentíum gentium regem regem ac ac dominum dominum appellauit appellauit morum, et aliarum et magnifica magnifica facta facta maiorum maiorum insérait. inseruit. Philippus in aula splendide ornata, aurea innixus sella, multas multis proceribus proceribus circunfusus circunfusus audito nuntio ata ita innixus sella, audito nuntio 35 respondit: 35 'Redi ad esse cum franco 421 'Redi ad cesarem cesarem atque atque hec hec renuntiato: renuntiato; bellum bellum mibi mihi esse 420

9 9 terris Cv Cy R

potestas conspicitur 24 Dei potestas

284* 284r

284v 284ν

add in mg 31 imperatorem se se add mg

s6

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

542

Commentariomm Commentariorum

rege cuius Grancense Grancense oppidum oppidum obsideo. obsideo. hostis meus meus sibi sibi amicus amicus est. rege cuius ferat longum est iter, ibi pugnandi pugnandi copiar copiara facio. facio. ferst opem opero obsessis; obsessis; non longum est iter. sin hoc hoc recusat, récusât,dLLito dicito instare mihi duellura cum cum Caro Carolo; ad sexagemihi duellum ; ad sexagel simam diem singulare fallit hostis, hostis, inibimus. inibimus. ilio singulare certamen, certamen, nisi nisi me fallit illo s5 peracto diem statuai Sigismundus. signa signa quocunque quocunque in in loco loco uoluerit uoluerit statust Sigismundus. pugnaturus conferam. bellum bellumoffe offert, accipio; non non sum ego pugnaturus conferam. rt , bellum accipio; ego imperator neque neque mundi dominus, dominus, uerum Magn~~ Magni Caroli Caroli sanguis, sanguis, quem uerba uerba terrere non non possunt.' possunt.' At que his dictis dictis auream auream uestem uestem exuens exuens erahdo eraldo dedit. dedit. deinde deinde cum cum Atque io Francus subueniret subueniret obsessis obsessis aut singularem ingredi pugnam pugnam lo neque neque Francus singularem ingredi auderet neque Sigísmundus Sigismundus preter querelas querelas et et ampullosa ampullosa uerba uerbaquicquicauderet neque quam attentaret, Grancenses Grancenses in in deditionem deditionem accepit, accepit, transfugas transfugasconconquam attentaret, iecit uincula, m milites alios nudo pede ignominie causa Carolum ilites alios iecit in uincula, causa ad Carolum et Sigismundum Sigismundum reuerti iussit, atque in in signum signum recusati recusati duelli tropheum is erexit. 15 20. Carolus Carolus quoque quoque Borbonii dux, qui ohm aula Iohannis lohannis 20. olim puer puer in aula fuerat educatus et et filiam eius Agnetem, Agnetem, Philippi Philippi sororem, sororem, duxerat duxerat fuerat educatus filiam eius uxorem, Burgundorum armis circa idem idem tempus tempus correctus corxectus est; immeuxorem, Burgundorum 41 lr mor mor enim enim affinitatis affinitatis ex ex oppido, oppido, quod Chirnonim uocant, infestare Bur4W 20 gundiam ceperat ac Martiniacum intempesta nocte nocte admotis admotis scalis scalis n gundiam ceperat ac Martiniacum intempesta Philippus accepisset accepisset sumptis sumptis tumultuarie armis inuaserat. quod cum cum Philippus armfis Aluernos duxit ac ac leuibus leuibus quibusdam quibusdam prelíis preliis Borboniorum pressit in Aluernos Βοrbοn~οrum pressit audaciam. -hos quidam lulio Cesare Cesare in in finibus finibus audaciam. —hos quidamBoios Bouosesse esseputant putant aa Iulio Heduorum collocatos-, in_ in castello Dunois multi se receperant. Heduorum collocatos—. se hostes receperant. 25 25 hoc Burgundi noctu cremauerunt; presidium presidium cum cum ualidus ualidus flaret flaret aquilo aquilo clam profugít. profugit. profectus profectus Martiniacum Martiniacum Philíppus Philippus pprimo Ímpetu muros muros ri mo impetu clam r irrupit et et ceso ceso presidio arcem cuniculis cepit omnem late rere- 285 285* irrupit arcem cuniculis cepit atque atque omnem gionem exussit. copias in in agro lugdunensi Ararim lugdunensi apud Ararim gionem exussit. cum cum Franci copias consedisse didicisset, properauit. quibus quibus non non consedisse didicisset,pugne pugnecupidus cupidus ad ad eas properauit. 30 30 expectantibus pro pro suo more nec cunctatus cunctatus oppidum oppidum more tropheum tropheum erexit. nec Belle iuit. floride presidium inerat et ardentes ardentes obsessum Tuit. Be lle Ville Ville obsessum $onde iuuentutis presidium bello uiri. qui ubi appropinquare Burgundos menibus non tara bello ubi appropinquare Burgundos meníbus non tam caute quam fortiter fortiter aduerterunt, aduerterunt, eruptione eruptione facta non non paruam paruam dadem cladem hoshosquam tibus intulere intulere cesis cesis supra supra centum centum ex his his qui fortitudine fortitudine audaciaque tibus 35 prestabant, prestabant, maiorique maiorique dame damnoBurgundos Burgundosaffecissent, affecissent, nisi nisiPhilippus Philippus 422 sublato clamore cum ac morinis morinis cognito periculo periculo ee castris sublato cum atrebatibus ac sagittariis accurrisset. aduentus ut reditum reditum in in sagittariis accurrisset.cuius cuiustam tam uelox uelox fuit fuit aduentus

24 castellum Cv

25 cremaueraiit cremauerant

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Liber Nonus Liber lieus

543

411V oppidum precluserit, cepissetque cepissetque oppidum oppidum desperata desperata oppidaoppida4111 oppidum multis multis precluserit, intrantibus nisi nisi receptui receptuicecinisset. cecinisset. Burgundis simul simul intrantibus norum salute s alute Burgundis exin firmata obsidione obsidione duobus machinis mena menia exín duobus mensibus mensibus quassata quassata machínis sunt et faines fames oppidanos oppidanos inuasit. inuasit. Aluern Aluemi interea interea congregati montem surit monteur s propinquum prelium Phílippo Philippo denuntiant denuntiant magnisque magnisque 5 propinquum occupant occupant ac prelium rumoribus hostem Philippus nihil cunctatus expeditum expeditum mi mililirumoribus hostem irritant. Philippus tem ee castris castris educit educit atque atqueadadprouocatores prouocatoresprofectus profectus copiar copiam pugne pugne tern illi mutato Consilio congredi, non sine sine turpitudine fugar fugam facit. illi consilio non ausi congredi, arripueie. Philippus uictor illic illic tota tota die die conconarripueie. Philippus monte monte potitus potitus tanquam uictor lo io sedit. sedit. sequenti sequenti luce reuersus in castra castra obsessos obsessos per per cuniculos cuniculos prodeuntes prodeuntes obsessoribus damna comperit. quibus quibus breui breui resarcitis resarcitis multa intulisse intulisse obsessoribus damna comperit. oppugnationem sofito acrius incubuit. incubuit. milites milites qui qui presidio inerant ad oppugnationem solito acrius spe destituti destituii ea ea lege lege deditionem deditionem fecere fecere ututexax exaimati pedibus abírent, abirent, spe mati pedibus suasit omnia necessitas. nécessitas, dines diues oppidum oppidum oppidanos prede refinquerent. relinquerent. suasit is Burgundi diripuere. 15 His gestis rigente rigente i~m iám bruma bruma Philippus PhilippusAuricum Auricumconcessit, concessit, quod His gestis hodie Niuernum Niuernum uocant. uocant. huc hue Agnes Agnes profecta profecía quinque quinqué liberis fiberis secum secum hodie adduxit tenera etate. etate, que que postquam postquam in in conspectum conspectum Philippi Phifippi uenit uenit diu diu obuoluta genibus genibus loqui loqui non non potuit potuitcrebris crebrissíngultibus singultibusac acsuspisuspifratris obuoluta 20 sed erecta tandem tandem manu manu fraterna in hunc hune modum modum effari effari 20 riis rus impedita, impedita. sed cepit; cepit: 412r 'Querar incerta sum, frater, quando ner querenti iudex iudex nec nec 285ν 412r `Querar an precer incerta nec querenti precanti princeps idoneus idoneus adest. adest. si si dixero dixero bellum bellum iniustum iniustum quod sosoprecanti princeps rori ac nepotibus intufisti, quis te mihi condemnabit? si precabor ut rori nepotibus intulisti, quis te mihi condemnabit? si precabor ut 25 uolente denupsi, denupsi, misericordiam misericordiam excludet excludet ira. ira. infelix infelix ego ego 25 ignoscas cui te uolente mufier, cui nec orare licet nec conqueri. conqueri. experiar experiar tamen tamen utrumque utrumque fformulier, oruel inuita. inuita. tu tu mihi mihi ut utsorori, sorori, non nonututhosti hostiprestabis prestabissures. aures. quequetuna uel relas prímum primum aggrediar. aggrediar. in quibus non non illud illud accuso, accuso, germ germane, quod relas in quibus an e, quod uiro meo meo bellum eo factum factum est est qui quiteteprouocauit: prouoeauit: uiro bellum intuleris. intuleris. stulte stulte ab eo 30 30 neque affini pepercit pepercit neque nequeaccepta accepti beneficia beneficii fuit memor. memor. illud neque affin illud queror, queror, . damno ac detestor, detestor, quod tam pertinaci animo animo bellum susceperis, susceperis, illud dar no ac placali nullo modo uir meus meus et et ínuiniumodo queas. queas. esto estoenim: ením:irritauit irritant te uir ut placari rius fuit; fuit; at atcognouit cognouit errorem, errorem, penas dedit, mulctatus mulctatus est. est. superauit superauit rius penar dedit, uastatusager, ager, iuuentus iuuentusoccisa, occisa, maim maiorprincipatus principatus adempta adempia pena delictum: uastatus 33 pars, petitur uenia. quid amplius queris? nulla ne ire tue finis est? amplius querís? ne ire tue finis est? 423 35 pars. petitur uena. annon aliquando aliquando post post uictoriam uictoriam misericordie recordaberis? recordaberis? siccine siccine teteannon cum agere agere deum uelis, non aliquando aliquando placatum placatum irí? iri? cuncti cuncti deum cum uelis, et non clementem magis quam seuerum seuerum optamus, optamus, etetmisericordiam misericordiam preire preire clementem magis quam uindictam cupimus. etiam ultime ultioneperacta peractaueniam ueniamdenegas. denegas. quid, quid. uindictam cupimus. tu etiam

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

544

Commentariorum

v

412 Si si te te barbarus barbaxusaliquis aliquis appetisset appetisset ferro? numquid pepercisses pepercisses humiliato? Immillato? 4121 nunc uir meus meus adest adest qui te pacem pacem logst, logat, nobilissimo genere genere natus, natus, et nunc amoues? heu me me miseram! miserami que que dum tu uultum uultum amoues? dura uirum amo, fratrem odisse uideor; fratrem colo, uirum perdo. perdo, e ett qquis odisse uideor; dum fratrem u i s mmodus odus 5s e e rr iitt hos h os inter interrepugn repugnantes affectus? te mihi natura fratrem dedit, antes affectus? mihi natura fratrem dedit, fecit, hos hos ego ego tibi nepotes genus. genui. tu horum horum patrimopatrimofortuna hostem hostem fecit. nium uastauisti uastauisti quorum quorum tutorem tut or em esse esse decebat. decebat. ergo ergo iccírco iccirco me me uiro uiro nium tradidisti ut ut mendícaturos mendicaturos gignerem, gignerem, et et mea sibiles, soboles, tuus tuussanguis, sanguis, tradidisti hostiatim quereret quereret panem filioli, huc hue adeste. adeste, quin quinfletis fletis cum cum flente panem?? en, filíoli, fiente io matre, et auunculum piis lacrymis placatum reddite patri? intel10 matre, et auunculum piis lacrymis placatum reddite pat ri ? non intelligunt pueruli pueruli suam suam calamitatem. calamitatem. cogita, cogita, frater, frater, que quemaiusculi maiusculi dice- 286r 286r ligunt rent, an non non te te infantilis infantilis commouet commouet etas? etas? an nihil in te te Potest potest fructus fructus rent. mei uentris? an, si captiuum patrem in uincula coniecisses statuismei uentris? an, si captiuum patrem in uincula coniecisses statuistraderes? aut his parentis, mihi mihi uirí uiri concedito concedito sesque perdere, his non traderes? is patrimonium aut, si non cadit cadit ira, ira, in inme meuendica uendicadelictum. delictum, utinam utinam 1s si non te perissem, perissem, quando hec stipendia matrimonii matrimonii fero. fero, utcunque utcunque uirgo apud te res ie~t, ierit, hos hos tibi educandos scito. res svito.'' Nec cadentibusubertim ubertimlacrymis lacrymisinineiulaeiulaN e c pplura l u r a l olocuta c u t a cadentibus se conuertit. conuertit. ad ad quam quam Philippus Philippus 'Indignus 'Indignus erat uir tuus' inquit inquit tum se uir tuus' 20 `cui 'cui pacem duxisset uxorem. uxorem. uicisti, uicisti, soror. soror. tuis tuis prepre20 pacem daremus, daremus, nisi nisi te duxisset r 413 cibus bellum soluimus.' iussitque Carolum accersiri. cui aduenienti et 413r cibus bellum soluimus.' iussitque Carolum accersiri. cui aduenienti et excusationem suam suam dicere dicere paranti silentium silentium imposuit, imposuit, quomulta in excusationem niam sublato sublato bello bello non non essent essent audiende audiende querele, atque atque hec hec addidit addidit niam uerba; `Ego 'Ego tibi, Carole, Carole, pacer pacem reddo reddo tuísque tuisque liberis liberis omnia dono dono que uerba: 25 de Aluernis Aluernis armfis armis quesiui. tu deinceps experiri potius potius deinceps amicitiam amicitiam meam experiri quam arma curato.' sic est, secundum in secundum quam quam paulo Paulo post in sic pax firmata est, Atrebato concordia inter Francos Burgundos conuenit. conuenit. in qua qua Atrebato de concordia inter Fr an cos et Burgundos diligentem nauauitoperara operamBorbonius Borbonius utrique utrique parti acceptus. diligenter nauauit Hec de Ph Philippi bellis retulisse retulisse sat fuerit. fuerit. quorum quorum aliqua aliquaiccirco iccirco ilippi bellis Hec 30 30 in ultimis ultimis reseruauimus reseruauimus quia iam scriptis aliis ad nostram notitiam quia jam sc~ptis apis ad nostram notitiam peruenere, quamuis tempore tempore precesserint; precesserint; multa pretermisimus pretermisimus que que peruenere, quamuis non explorata fuerunt. fuerunt. non satis explorata

4-5 4,98 4-5 Verg A 4,98

18 7,599 A 7,599 18 Verg A

1 humilíato h umiliato et (ac v) supplici Cv 3 mísera misera RC 5 pugnantes C 1 3 5 pugnantes C missio Dei tu horum horum ex tuorum 14 aut his ex audis audis R missio tuorum R 14 scriptis Cv sc~ptis Cv

66 perper30 aliis 30 alíis

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Liber Nonus Nonus 424

5s

413v 413° 10 ιο

15 is

20 20

25 25

414r 414* 30 30

545

21. Egrotabat spud apudBurscellam Burscellam Philippus Philippus morbo periculosissimo, 21. cum ferrariensis episcopus ad eum uenit. id est oppidum Brabantie oppidum Brabantie cum ferrariensis episcopus ad eum uerdt. id nobilissimum diuertere principes principes soient, soient, quod edes ibi edes ibi sepe diuertere nobilissimum ad quod sepe pulchenimas et uenationes uenationes multiplices. multíplices, triduo cum expect expectasset asset pulcheriimas habent et Fenariensis conualescentiam ducis, admissus est et astantibus astantibus Ferrariensis conualescentiam ducis, tandem admissus episcopo Carolo ducis ducis filio, Antonio Cmii Croio pontificis pontificis fili°, atque Antonio episcopo tornacensi, tornacensi, Carol° legationem litteras manu eius scriptas reddidit. reddidit, quibus quibus eius scriptas legationem exposuit exposuit et et litteras recitatis Philippus ex lectulo lectulo in in hunc hunc modum modum locutus locutus est; est: recitatis Philippus 'Victuram febrim me prorsus prorsus extincturam extincturam non non dubitabam; dubitabam; adeo adeo 'Victuram febrim et me tu iam uires omnis ademerat. sed mihi, episcope, sanitatem attulisti mini, episcope, sanitatem attulisti jar uíres omnis ademerat. sed 2861v cum pontificis animum uideo 286 animum intellexisse intellexísse quem quer uideo cum istoc nuntio tuo. iuuat pontificis míhí et acerba sue conuenire. nu nullam ob causam llam ob causar tam dura mihi sue dignitati conuenire. mors uidebatur quam quod Turcis inultam mei captiuitatem captiuitatem multar patris mei uidebatur quam relinquebam. spem concipio concipio et patrem patrem meum meum ultum ultumetetreipublice reipublice relinquebam. nunc nunc seem Christiane optime consultum iri, quando is pontifex nobis datus est imi, quando is pontifex nobis datus christiane qui curam religionis habet exemplo boni pastoris paratus paratus est pro curare religíonis habet et exemplo pro suis ouibus ouibus animam ego si conualuero animar ponere. conualuero — — quod quid suis ponere. ego minime sed omnia conabor minime dubito — — non solum uoto unto meo faciam satis, sed exequi que Pius mandauerit.' iussitque consiliarios cum exequi Pius mandauerit.' iussitque consiliarios qui astabant cum Ferrariensi de numero militum ducendus, de machinis machinis prepreesset ducendus, Ferrariensi de mílitum qui esset de pecuniis pecuniis cogendis, cogendis, de de itinere faciendo colloquium colloquium habere. habere, parandis, de nec alia Philippi cura erat quam conualescere et se se aduersus aduersus Turcos Turcos quam conualescere nec alfa cura erat preparare. an dat, ut et Interea Ludouicus Ludouicus bello in Anglos Anglos decreto Philippo m mandat, usurpatorem, quem quer ipse hostem ipse aduersus Eduardum Eduardum anglici anglici regni usurpatorem, suum res mirum mirum in in modum modum Philippi Philippi moueat. que que res swum declarasset, arma moueat. be llo animum perturbauit. misit tarnen tamen ad ad Ludouicum Ludouicum rogatum, rogatum, ne se bello animum peiturbauit. misfit anglico implicaret neue cogeret Eduardo pacer infringere, quam anglico imphcaret neue cogeret Eduardo pacem infringere, quam se se solui non non posset, suasore atque impulsore suasore impulsore ea ealege legefecisset fecisset ut solui posset, nisi ante ante animum sibi annum reuocata; esse animum sibi aduersus aduersus Turcos Turcos expeditionem expeditionem annum reuocata; obedíre. Ferraducere; sineret sineret se rem ducere; rem fidei fidei agere agere et et romano pontifici pontifici obedire. er riensi uero ut ad pontificem pontificem reuerteretur reuerteretur dixit et animum animum suum suum ref refermense legatos ret et et impedimenta impedimenta regis regis Francie; Francie; missurum missurum se se Octobri Octobri omnem suam deliberationem exponerent. neque Romam, qui qui omnem neque hoc hoc fecit, fecit. Rimar,

10,11 Ιο 10,11 16-17 Io 4 pulcherríxnas pulcherrimas ex nobilissimas in mg mg R

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

546

CommentariOrum Commentariòrum

Ludouico certam certam excersere excerpere conclusionem conclusionem potuisset potuisset et et cum nullam nullam ex Ludouico Leodienses res moliri nouas uiderentur aduersus episcopum suum, Leodienses res mohn nouas uiderentur aduersus episcopum suum, quibus Ludouicus fauturum promiserat; nec nec Philippus Philippus ee re sua duduquibus Ludouicus fauturum se promiserat; 425 cebat episcopum episcopum índefensum indefensum relínquere. relinquere. hec Ferrariensis Ferrariensis ex ex Garnis Galliis cebat 5 reportauit ad ad Pium, Plum, qui qui jar iam Pientiam Pientiam se se contulerat. contulerat. 5 reportauit 22. Abbatia pontifex pontifex et et artetico artético dolore per diem 22. Egrotauerat Egrotauerat in Abbatia noctemque decubuerat decubuerat oppressus, oppressus, cum subito exterriti exterriti cardinales cardinales pespesnoctemque tera in in oppido oppido cepisse cepisse nuntiant nuntiant etetnotos notosaliquos aliquosoccubuisse, occubuisse,fugienfugientera r dumque tetrum uirus uirus suadent. suadent. pontifex pontifex nihil cunctatus apparari sibi sibi 287 287* dumque cunctatus apparari ι10o lecticam lecticam iubet et et sole sole jar iam cadente cadente cum cumomasi omni familia familia sequentibus cardinalibus ingreditur non non sine sine uehementi uehementi dolore languens. exitus languens. hie hic exítus rialibus iter ingreditur delitiarum Abbatie utsemper semper uoluptatem uoluptatemsequitur sequiturmeror. meror. nocte delitiarum Abbatie fuit, ut notte nec edi edificia pro desiderio intueri potuit licia sua pro iam multa Pientiam Pientiam uenit nec diebus aliquot morbo decumbens. conualuit singula singula dilidilidiebus aliquot decumbens. postquam postquam conualuit 414v genter nec penituit penituit expensarum, expensarum, quamuis quamuis au auri supra quinquaquinqua414° genter inuisit nec ~~supra 16 16 ginta mília milia nummum nummum in in ea ea opera operacontulisset. contulisset. pulchritudo pulchritudo et etdignítas dignitas edificii ademit. edilicii molestiam molestiam sumptus ademit. Palatium quadratura fuit nonagínta nonaginta pedibus pedibus altum altum ex ex lapide lapide uiuo, uiuo, ab ab imo ferro artificis expolito, ad ad digiti crassitudinem circumcircumusque ad summum ferro 20 secto ut juncture iuncture in in ipsa ipsa cesione cesione concurrerent et et saxorura saxorum frontes frontestantan20 setto ita ut quam tessere prominerent. uertice compluuium compluuium ex ex grandioribus grandioribus saxis saxis prommerent. in uertice quinqué pedibus a muro recedens collectas per collectas in canali tectorum tectorum aquas per quinque fistulas ferreas f erreas procul procul eiecit. eiecit. muri crassitudo nusquam sex aut quattuor pequattuor pedibus minor, tria tria in in hunc modum palatii latera latera surrexerunt. surrexerunt. quorum quorum aquiaqui25 leñare et occidenoccidenlongitudinís habuit, habuit, orientale et 25 Tonare centum uiginti sex pedes longitudinis tale duodeuigínti duodeuiginti amplius amphus propter porticus porticus que que in in australi latere palatii quadrum excessere; quadraginta. excessere;totius totiuspalatii palatii ambitus ambitus quingentorum quingentorum et quadraginta. fenestrarum duo fuerunt fuerunt ordines ordines structura structuraet etamplitudine amplitudineadmirabiles: admirabiles;tres tres fenestrarum et uiginti uiginti fenestras fenestras equo inter se se spatio spatio distantes distantes ordo ordounus unuscomplexus complexus 30 totidem. tres tres ex exqualibet qualibetfenestra fenestrauiri uhiexterius exteriusprospicere prospicere 30 est, est, et alter totidem. potuerunt columnellis columnellis inter se se diuisi. diuisi. sub utroque fenestrarum fenestrarum ordine ex lapide lapide ei ei simili, simili, quem quem tiburtinum tiburtinum uocant, uocant, duo duopluteorum pluteorum cimatia, cimatia, ex quas uulgo uulgo cornices cornices appellant, nobili palatium quasi nobili aartificio rt ifi cio deducta deducta quasi 17 nonaginta ex sex sex et triginta 6 aegrotauit Cv Cv 17 triginta ulnis ulnis altum altum ex octo cen6 otto et cen22 quinqué quinque ex sex sex R 23 sex aut quattuor ex turn tum R 18 imo: 22 23 ex 18 bml: uno Cv o rientale ... excessere add 25 uiginti sex octo R 25 sex esci' sscr R R 25-27 orientale septem aut otto in mg mg R 27 quadraginta ex septingentos tum 27 quingentorum quingentorum et quadragínta septíngentos ac ac uiginti uiginti R turn in ante fenestrarum 30 32-33 quattuor R ante fenestrarurn add Cv 30 tres ex quattuor 32-33 pluteorum pluteorum ... appeladd in mg mg R lant add

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Liber Nonus

547

et architectus architectus aa terra terracompluuium compluuium usque usque due corone cinxerunt. cinxerunt. duxit duxit et quadratas columnarum columnarum figuras figuras suis suis basibus basibus et et capitulis capitulisaptissime aptissimecohecoherentes. suspendit et in angulis palatii et inter fenestras pluribus in locis rentes. suspendit in angulis palatii et inter fenestras pluribus in lotis r 426 415* 415 scuta lapidea, in quis Picolominee Picolominee domus insignia sculptons sculptoris pictorisque pictorisque 287ν 287v 426 s opere auri aliis fulsere fulsere coloribus. coloribus. ferri quoque multi annuii aun et argenti et alíis annuli additi et instrumenta, instrumenta, que que faces faces ardentes ardentes nocturno nocturno tempore seruare et que que uexilla uexilla interdiu interdiu sustinere sustinere possent, iniecta sunt. sunt, fuerunt fuerunt et et fefepissent, infecta nestre minores in forma forma quadrata, que loca inferiora collustrarent; nestre minores loca inferiore collustrarent; has cratibus cratibus ferreis ferreis conclusere. conclusere. sedilia sedilia quoque quoque duorum duorum graduum graduum etet has ιioo aliquibus aliquibus in locis tnum trium circumposita circumposita ex ex lapide lapide cfmatiorum. cimatiorum. in in latere latere ín lotis quod aquilonem spectat portam in medio amplissimam magnificam magnificar amplissimam et aquilonem portar collocarunt, que precipua esset. oppidi plateam platear collocarunt, esset. in orientali latere quod oppidi seruandam simmetrie respicit, cum medium medium porta tenere non posset, ad seruandam gratiam due due ianue ianue addite sunt, quarum altera muro muro obducta clause clause gratiam sunt, quarum is uestigium ferret, altera ad quotidianum quotidianum usum mansit aperta, mansit apetta. 15 uestigium pre pre se ferret, occidentali latere idem fecere. fecere. ad quartum quartum latus, latus, cui meridies in occidentali latere idem mendies et Amiata mons mons aspectu aspectu gratissimus gratissimus obiicitur, obiicitur, tris tris porticus porticus erexerunt, erexerunt, Amiate quarum secunda secunda p prime et tertia tertiasecunde secundesuperincumberent, superincumberent,columnis columnis quarum rime et innixe lapideis. lapidéis, prima sub testudine alta et nobili deambulationem deambulationem iuxta infixe 20 prebuit amenissimam; amenissimam; altera sub contignatione coloribus et et 20 ortum contignatione coloribus ortum prebuit altera sub picturis omatissima mansionem hyberno tempore iocundissimam preornatissima mansionem que ad ad umbilicum umbilicum homfnis hominis cum suis cimatiis pertingerent, pertingerent, suis cimatiis buit pluteis, que minons artificii. similis conditio tertie, quamuis quamuis lacunari minoris artificii. hec hec eleuatis; similis 415T exterior forma palatii. palatii. 415° exterior forma 25 Tectorum exterius, ut ut diximus, diximus, aquas aquas emise25 Tectorum compluuia compluuiapartim partir exterius, runt, partiminterius interius in in cream aream ut per per meatum meatum et etglaream glaream purgate cisrunt, partir ternas tertia in in orto amplisternas implerent; implerent; que que in in palatio palatin due due fuerunt fuerunt et tertia caraisima et magne magne familie familie suffectura. sufíectura. in in cacumine cacumine tecti, qua qua fumi caminorum exhalarunt, tres et uiginti quasi turres pinnis et propugnaculis norum exhalarunt, et uiginti quasi turres pinnis et propugnaculis so picturisque ornatas construxerunt, construxerunt, que que procul procul uise uise multum multum 30 picturisque uariis uariis ornatas splendoris gratie operi addiderunt. splendoris et gratie Ingredienti palatium maiori peristillum occurrit et et palatium porta malori peristillum altum altum occurrit ambit cream, aream, columnis subnixum unius unius quadratam ambit columnis subnixum amplum, quod quadratam lapidis, sex et decem decern pedibus proportionem sue sue longitudinis longitudinis ct proportionem pedibus altis altis et aad 35 288r sunt et crassis, basibus basibus et et capitulas capitulis aptíssime aptissime conunctis. coniunctis. hic hic trichnia et 288r 35 crassis, triclina sunt

Picolominee ex apostolica R 7 interdiu ex per diem in mg R 14 ianue 4 Picolominee ex porte in mg mg R 22 cum ... cimatiis add in mg mg R 29 tres et et uiginti ex ex quattuordecim R

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

548 548

5s

427

r

416 416*

h 11

is 15

20 20

25 25

30 30 V

416 416°

Commentariorum

hyemalia et estiva estiua et et que que medio medio tempor' tempori conueniant, conueniant, et etcubicula cubicula digna digna hyemalia regibus, et rerum diuersarum supra testu testu-regibus, diuersarum receptacula receptacula sub sub testudine testudine et supra dinem sita. sita, effodientes saxum durissimum durissimum ad ad diner effodientes enim enim palatii palatii fundamenta saxum sedecim circiter pedes exciderunt ibique promptuarias ac uinarias sedecim circiter pedes exciderunt ibique ac uinarias etet olearias celias superinductis fomicibus construxerunt, certe olearias cellas superinductis fornicibus construxerunt, nobile nobile certe difficile queat impler'. impleri. aa porta mauri maiori ad ad peristillum peristillum usque usque penu et quod difficile porticus sub fornice ccandida quam lata sunt hinc bine atque portficus sub an dida tam longa patet quam inde triclinia, hac deambulata peristillum. si dexteram te inde triclinia. hoc ingressus pe~stillum, deambulate ingressus si ad dexteram conuerteris, scalas scalas offendes ofíendes que secunda in habitacula habitacula ducent ducentgradibus gradibus conuerteris, que secunda clementibus circiter quadraginta qui, alti citciter quadraginta alti quantum pes unus est, duobus lati, longi nouem, nouem, quit quotnumero numero sunt, sunt,tot totexex lapidibussuccreuerunt. succreuerunt. lat', long' lapidibus scale a dextris uiginti gradibus ascendunt, totidem a sinistris uerse; sc ale dextris uiginti gradibus ascendunt, totidem a sinistris uerse; ipsa conuersione conuersione adiecta, que que utrarunque utrarunqueaditum adi turnilluminet. illuminet. fenestra in ipsa his ascensis ascensis deambulatorium deambulatorium occurrit occurrit quod ex tribus lateríbus lateribus per per his ex tribus fenestras et lapide per modum modum crucis diuisas in aream fenestras quadratas et cream rediuisas in spicit. contignatio contignatio desuper desuper apte apte composita composita et ua uariis ~is ornata spicit. orn ata coloribus. dextram deambulanti offert aulahonestissimis honestissimis cubicubiad dextram rt aula deambulanti quadrata sese sese offe culis duobus duobus seruiens, seruiens, quorum quorum alterum alterum ab ab occidenti lumen recipit, lumen recipit, culis septentrione lucem lucem admittit et et conclaue conclaue inte interius ~us habet, alterum etiam a seρtentvione in quo possint pretiosa recondi. pissint pretiosa recondi. In fine deambulatorii deambulatorii aula aula est septuaginta septuaginta duorum duorum pedum, pedum, tertia tertia parte sua sua latitudine latitudine longior. longior. hec hostia sex habet: duo duo ad ad ambulatoria ambulatoria respiciunt, duo in porticum porticum mediara, mediam, Amiatam Amiatam uersus, uersus, aditum aditum prerespiciunt, duo in bent, reliqua in duo ampia et omatissima cubicula, quorum alterum bent, reliqua in duo ampla et ornatissima cubicula, quorum alterum ab oriente sole, alterum ab occidenti lucem mutuatur. aulam ipsam o riente sole, alterum ab occidenti lucem aulam ipsam hostia illuminant et fenestre fenestre mau maiores in aream uerse et due minores et hostia res in cream uerse que in porticum porticum uergunt. uergunt. caminus caminus 'nest inest ex ex lapide albo ingenióse conconque albo ingeniose structus. lacunar et contignationes aptitudine et picturarum uarietate structus. lacunar et contignationes aptitudine et picturarum uarietate conspicuum. locus tempori non non conueniens conueniens excessiui excessiui frigoris frigoris et et 2880 conspicuum. locus nulli nulli tempo~~ calor expers. ad ad sinistram sinistram deambulato deambulatorii offendes is expers. ri a conuersus alteras endes caloi is alteras off scalas quibus tertia scanditur scanditur habitacula habitaculaprioribus prioribusper per omnia similes. scalas quibus in tertia dimissis hostium hostium ingredieris ingredieris quod demabulatorium duas pa partes his dimissis rt es demabulator'um in in duns diuidit. exin a dextris, si placuerit, in aulam ibis, cui diximus mediam dixímus mediara diuidit. a dextris, si placuerit, in aulam ibis, porticum coherere; coherere; aa sinistra uero uero estiuum estiuum cenaculum, cenaculum, siue siue aulam, aulam, porticum

19 Cv 21 septuaginta ... ... pedum pedum add add trigínta R 44 sedecim ex ex triginta 19 ab aquilone Cv 21 septuagínta in mg mg R 22 sex ex ad ambulatoria: ambulatoria: deambulatoria deambulatoria 23 mein ex quattuor R 23 Amíatam uersus add in mg Cv Amiatam uersus add mg R 29 nullo nullo Cv Cv 29-30 excessiui dium Cv ... expers add mg R 30 conuersus ex percurrens R add in mg

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Liber Nonus

428

549 549

fenestre septentrionem septentrionem admitadmitomnibus maiorem maiorern reperies reperies cuius cuiús quattuor quattuor fenestre orientem due; ille in uicum uicum respiciunt, respiciunt, iste in forum, aula tunt, orienter forum. ex aula due; et ille oratorium itur et habitacula in orientem uersa, id cubicula tria in oratorium est cubicula habitacula orienter uersa, id habet, ut diximus, aulam sex hostiorum quorum ultimum ultimum hostium habet, díximus, in aulam porticum coherentem. coherentem. et hoc hoc pontifex pontifex habitauit; habitauit; quod abiete s et in porticum incrustaní ne recentis recentis parietis parietis humor humor officeret. officerei, nullum nullum cubiiusserat incrustan camino caruit aut aliís aliis que que necessaria uiderentur officinis. uiderentur officinis. culum aut camino spectatu digna ubique laquearía, trabes abiegne magnitudine et pulspectatu digna ubique laquearia, trabes abiegne magnitudine et respondentes operi, tigna cum cum suo suocorpore corpore tum chritudine respondentes operi. asseres et tigna ι o picturarum additamento additamento et aun aurií laminis laminis miríficum mirificum splendorem splendorem attuattupauimenta ex ex lateribus lateribus perpolitis perpolitis nusquam nusquam inequalia: inequalia: una una omnium lerunt. pauimenta facies, nihil est est quod quod ex cubículo cubiculo in in cubiculum cubiculum aut ex loco loco in in locum locum facies. ascendere oporteat aut descendere, qualis forma est ls forma descendere. et qua uadentem aut ascendere mediarum habitationum, talis est tertiarum aut certe certe minimam distanmediarum tiam habent. habent. concamerationes concamerationes paululum paululumdeclinant, déclinant,coloribus coloribus et pictura 1s tiara carentes et asserum tantum dignitate conspicue. conspicue. Et si prima edium gratia, gratia, ut quibusdam placet, lux est, profecto sí p rima edium domus huic fuerit preferenda, preferenda, que que plagas plagas celi quattuor quattuor expeditas expeditas nulla domus huir fuerit solum ab exterioribus exterioribus fenestris, fenestris, sed etiam etiam ab ab inteintehabet et lumen lumen non solum rioribus per cauum palatii palati! copiose admittit et usque imum penu penu usque in ímum per cauum 20 rioribus deriuat. respicientis respicientis ad occidentalem occidentalem plagara plagam ex ex altioribus altioribus habitaculis habitaculis 417* derivat. prospectus ultra Ileinum Ilcinum et Senas et in ipsis ipsis pistoriensibus pistoriensibus alpibus alpibus prospectus terminatur. ad ad aquilonem aquilonem prospicienti uarietas collium collium et siluarum teiminatur. iocunda uiriditas sese offert offert ad quinque quinqué milla milia passuum passuum protensa. pretensa, fer ferjocunda uiriditas sese acrius intuentis acies et sedentem in alto colle CorτΡs tur et in Apenninum Apenninum intuentis aries tonam respicit respicit non non procul procul aa lacu lacutrasimeno. trasimeno. uallem uallem que que media media intertonar amnis Clan Claniiii profunditas conspectu aufert. ad ad orienter orientem breuior breuior iacet amnis profunditas e conspectu Pohtianum usque usque procurrens, procurrens, senensi populo perpetuo est prospectus prospectus Politianum metuendum, et montes qui claniam regionem ab ab urciensi urciensi disterminant. disterminant, clanam regionem 30 tres tres porticus porticus meridianum meridianum solera solem excipientes excipientes in in Amista, Amiata, ut díximus, diximus, altissimo et nemoroso uisum terminant terminant subiectamque subiectamque Vrcie Vrcie altissimo nemoroso monte, monte, uisum prata collesque collesque suo tempore tempore gramíneos et frugíuallem et uiridantia uíridantia prata frugiintuentur feros agros et uineta et in preruptis rupibus arces atque oppida intuentur et balnea que que uocant uocant Vinionis Vinionis et montem Pesium Radicofano celsiomontera Pesium Radicofano celsio35 rem et brumalis hostium solís. solis. brumalis hostium Deerat huir huic fabrice fabrice coquinarum coquinarum structura. structura, domus domus quadrata ad Deerat altitudinem erecta est iuxta cisternam cistemam in orto orto def defossim analtitudínem palatii erecta οssam in an1 quattuor ex tres tres R quattuor ex Nenionis R: Auenionis Nenionís R;

23 perspicienti. Cv 23 perspicienti

289*

34 Vinionis Vinionis Gorr corr ci cf supra 521,25:

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

550

Commentariorum

417V gulo guio hyemalis hyemalis occasus occasus et in ea tres tres coquine coquine cum suis membris, alia 4171 in ea suis membris,

429

super aliara aliam edificate, que porticibus coherentes coherentes ttribus habitaque porticibus ri bus palatii habitationibus commodissime commodissime inseruirent laborarent nec nec ueritis, uentis, tionibus inseruirent nec nec fumo fumo laborarent ex proxíma próxima cisterna cisterna funibus funibus haurirent. haurirent. et aquam aquam ex s Vitra oppidi tantum spatii Vltra porticus et coquinas coquinas usque usque ad ad muros oppidi fuit, quantum palatium ipsum occupauit. hic ortum plantare libuit, libuit, fuit, quantum palatium ortum plantare solum et ingens magna spisspissed erat inequale i~equale solum ingens descensus, descensus. deducti deducti sunt magna situdine muri ab ima saxorum crepidine et sub columnis lapideis lapidéis ac ac saxorum crepidine sub columnis latericeis iniecti fornices, fornices, qui centum equis stabula stabula preberent preberent et oflatericeis iniecti centum equis 10 duodecim circiter circiter pedum pedum relicto relicto alii deuo ficinas ficinas ferrarías, ferrarías. exin exin uacuo duodecim super fornices fornices additi et super solum equaret equaret additi et super his terra congesta, congesta, que que solum et ortum pensilem pensilem faceret uitibus uitibus et arboribus aptum cautione cautione adiecta, adiecta, ne pluuiales inferiores quirent testudines testudines penetrare penetrare aut humectare pluuiales aque inferiores humectare stabula, sedilia fuere fuere saxea saxea et plutea pectoribus pectoribus tenus, tenus, stabula. circa ortum ortum sedilia is procul uise uise speciem speciem letissimam letissimam prebuerunt. prebuerunt. 15 pinnis ornata depictis depictis que procul ingressi palatium maiori ad boream boream uersa uersaperistrnum peristillum et cream aream malori ianua ianua ad et per posticum posticum infimam infimam porticum porticum et ortum et ultimas orti metas uno ultimas metas uno contuentur, et passu placido nil pedibus pedibus eleuatis cuncta cuneta dedeprospectu contuentur, passu placido ambulare possunt. ambulare pcssunt. 20 23. quidem ita ita se se habuit; habuit; cui templum 20 23. Et palatium palatium quidem cui proximum proxímum fuit fuit templum in honorem beate Marie semper Virginis edificatum, quod honorem beate Marie Virginis edificatum, quod ut esset esset r 4i8 alteram superius-inequalitas superius-inequalitas soli fecit. fecit, fundafundaduplex-alterum inferius, alterum 418* duplex-alterum uiscera terre quesita octo et centum altimenta in uiscera quesita uix tandem post octo alti tudinis pedes pedes non satis satis commoda commoda sunt sunt inuenta: inuenta: inter saxa non non cohecohetudinis 25 rentia, cum rimas effoderent solidum solidum reperturi fundum, fundum, hyatus hyatus ofrimas effoderent 25 fendere perpetuos et sulphureas exhalationes; quas dum conantur obsulphureas exhalationes; quas dura obstraere nonnulli arti artifices non bene custodite scrobis periestruere nonnulli fi ces ruina non scrobis obruti períerant., ob quam quam rem rem ex ex saxo saxo in insaxum saxumarcus arcusdeduxere deduxerelatissimos latissimos et super runt his mumm murum iniecerunt iniecerant non non satis satis explorata explorata saxorum saxorum radice, his radice. que licet so essent ingentia, incertum tamen est qua firmitate subsideant, ince rt um tarnen firmitate subsideant, et rimula 30 edificio demum suborta, que que aasummo summo usque usquedeersum deorsumprocurrit, procurrit, in edificio demum suborta, suspectam fundamenta fundamenti sedem sedem efficit. efficit. architectus architectus calcem calcem inter durescensubsedisse censuit indeque indeque rimara rimam prodíisse, produsse, nec necuerendum uerendum operi; dum subsedisse muroram eximia eximia spissitudo spissitudo fuit fuit et idonea, idonea, ueritatem dies patefaciet. patefaciet. muromm as que suam altitudinem altitudinem et duplicates posset sustinere sustinere fornices. fornices. que suam duplicatos posset 3s Ad portam triginta sex late patenAd templum inferius per poi tam et gradus trigínta

sexagínta R 9 centum ex sexaginta iundamentum Cv fundamentuzn

10 duodecim duodecíTn ex octo octo R

23 octo sscy R octo et sscv

25

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

2891

Nonus Liber Nonus

551

tes descensus descensus fuit. fuit, due in medio medio columne columne uniuersam sustinuere. uniuersam molem moler sustinuere. lumen abunde ampliores altana altaria quattuor et uriiuetsam uniueisam lumen abunde per tris t ri s fenestras amphores edem illustrauit et fontem baptismatis, quem eo in loco in uno ex saedera fontem baptismatis, quem loco in uno ex cellis reconditum ex lapide albo albo nobili opere ipsa templi cellis opere construxerunt. ipsa s5 facies mentis et religionis excitât facies commotionem mentis religíonis quandam quandam reuerentiam excitat intrantibus. Superior edes centum centum et quadraginta pedes longitudinis longitudinis habuit, habuit, Superior edes 430 quadraginta pedes altitudinis sexaginta, latitudinis totidem, non supputato eo spatio altitudínis sexaginta, latitudinis totidem, non supputato eo spatio V 418 quod quod sacella uendicauere hinc bine longius, longius, inde inde latius latiusefficientia eíñeientia terntemsacella sibi sibi uendicauere 4181 lo ió plum, quod urgente necessitate prêter consuetudinem a septentrione septentrione in in preter consuetudinem meridiem protenditur. in foro, foro, quod ante ante palatium palatium lateribus in latus latus meridiem protenditur. in lteribus in gradus, quam lata lata fuit fuit templi facies, erectis et calce calce stratum erat, tres gradus, ex duro lapide perduxere, quibus in templum per ex duro lapide perduxere, quibus in templum per aream cream quindecim 290* pedes latam, tanquam tanquam uestibuli uestibuli uicem uicem tenentem, tenentem, ascenderetur. ascenderetur. frons frons pedes latam, is ipsa templi duo et septuaginta ex lapide lapide tiburtino sim simili septuagínta pedes pedes alta alta ex ili 15 candorem uetustarum edium pre pre se se formara form am et marmoreum imitanti candorem uetustarum edium tulit, columnis, columnis, spirís spiris et emiciclis, emiciclis, que recipere pissent, possent, perpertuut, que statuas statuas recipere pulchre adornata, portas habuit habuit congrua congrua dimensione uenustas, adornata. tris tris portas mediam ceteris ceteris ampliorem ampliorem et in in morera morem cyclopis cyclopis oculum oculum late late patenpatenmediara 20 picolomineum et desuper pontificalem infulam, infulam, corona corona tern et insigne insigne picolomineum 20 tem desuper pontificalem triplici redimitam, clauibus Ecclesieinterpositis. Ecclesie interpositis. surgitque surgitque frons frons ipsa ipsa redimitam, clauibus tectum equaliter equaliter lata; lata; deinde deinde usque usque ad adsummum summum a fundamentis usque ad tectum pyramidalem accipit formara formam non non indecoris indecoris communitam communitam cimatiis. cimatiis. rerepyramidalem accipit lique murorum ex saxo saxo minus minus pretioso pretioso creuerunt, creuerunt, uerum uerum quaqualique murorum partes partes ex 25 costis 25 drato et commode commode perpolito, perpolito, prominentiis prominentiis quibusdam quibusdam tanquam costis interiectis, que pariter inter se distantes stabilius redderent edificium. interiectis, pariter se distantes stabílius redderent edíficium. Ingredienti mediani mediam portara portam uníuersum uniuersum templum templum cum sacellis et conspectu datur, datur, precipua luminis claritate et opens operis nitore altaribus in conspectu lumínis claritate conspicuum. tres, ut aiunt, naues edem media latior latior est, conspicuum. aiunt, naues edera perficiunt; perficiunt; medía 419r altitudo omnium par. par. ita ita Pius Pius iusserat iusserat qui exemplar apud Germanos 419* exemplar apud Germanos 3i in Austria uidisset; uenustius ea res et luminosius templum reddit. octo 31 uidisset; ea res luminosius templum acto columne spissitudine spissitudine et altitudine altitudine congruentes congruentes uniuersam testudinum testudinum columne sustentant molem. architectus architectus fundatis fundatis basibus, basibus, cum columnas quatsustent an t molem, columnas quathabentes facies faciesemicicleas emicicleas supeiduxisset super duxisset et capitula imposuisset, imposuisset, tuor habentes 35 par esset esset sublimitatis sublimitatis habituras habitaras 35 animaduertit animaduertit fornices fornices minus minus quam quam par

7 quadraginta R 8 altitudinis altitudinis sexaginta sexaginta add add in mg R 7 quadraginta ex ex octuaginta totioctuaginta R 8 R in mg totidem mg ex ex sexaginta ex uiginti uiginti et centum R R 13 duro add in mg R in mg sexaginta ex 15 dem in et centum duro add R 13 in mg 15 duo mg R R 32 congruentes add add in mg R duo ... alta alta add add in in mg 32 congruentes in mg R

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

552

Commentariorum Commentaríorum

erexitque capitulis quadratas quadratas septem septem pedum pedumcolumnas columnas et altera erexitque super capitulis superaddidit capitula, quibus testudinum testudinum arcus arcus inniterentur: inniterentur: gratus gratus superaddidit capitula, quibus error et ipsa uarietate decorem decorem afferens. afferens. panes naues extreme extreme usque usque opens error ipsa uarietate tertiam columnam columnam equaliter equaliter pr procédant, coartantur ad tertiam οcedunt. deinde paulatim coartantur 5 unuers° uniuerso templo tempio ininformara formamsemicirculi semicirculi desinente; desinente; pars pars enim enim supe superior 5 rior coronatum caput in ediculas ediculas quinque quinqué diuisa, diuisa, que que aa reliquo reliquo tanquam coronatum 431 corpore exterius procumberent, totidem ffomices habuit nauibus nauibus altiexterius procumberent, altiοrnces habuit v quis stelle ueram 290 tudine pares, pares, in quis color impressus aereus ueram ste lle affixe auree et color 290° nauium testudines testudines diuersis diuersis coloribus coloribus celi faciem faciem emulabantur. emulabantur. reliquas nauibm io appinxerunt et columnis, columnis, quas diximus ad corrigendum errorem lo as qu dixímus corrigendum errorem additas suis, porphírií porphirii et aliorum nobilium lapidum lapidum addidere addidere cum capitulis capitulis suis, aliorum nobilium colores; columne suam seruauere seruauere lapidis lapidis albi. albi, pariecolores; columne inferiores inferiores naturam naturam suam templi et reliquum omne mirabili resplenduere. in tes templi orane corpus candore candore mirabili resplenduere. in v edicula que medía canonícοrum sedilia 419 edicula media fuit fuit episcopalem episcopalem cathedram cathedram et canonicorum sedilia 419° imagínibus is ex materia nobili arte, quam uocant uocant tharsicam, tharsicam, sculpturis sculpturis et imaginibus 15 insignia composuerunt. composuerunt. in reliquis quattuor quattuor altaría insignia in reliquis altana pictis ornata tabulis erexerunt, erexerunt, illustrium illustrium quos quos Sene Sene produxerunt produxerunt pictorum pictorum operibus. operibus. bulis in ea que que secunda secunda est a sinistris sinistris cathedre diuini sacramenti conditorium cathedre diuin albo lapide lapide sculpsere sculpsere artificio artificio non non ignobili, ex albo ignobili. nec nec ulla edicula est que floribus lapideis fenestram non non habeat latam 20 fenestram latam et altar altam columnellis columnellis et floribus lapidéis 20 artificiose compositam, uitro, quod christallinum uocant, occlusam. occlusam. christallinum uocant, compositam, nitro, alie quattuor fenestre sim similes sub nauibus nauibus extremis extremis quibus quibus sunt et glie quattuor fenestre iles sub fulgente sole tanta lux templum incolunt non lux admittitur admittitur ut qui qui templum non domo domo uitrea sese sese clausos clausos existiment. existiment. duabus columnis, columnis, que que proprolapidea, sed sed uítrea 25 xime assunt, duo duo adherent adherent lauacra lauacra ex ex quis quis sacris sacris se selymphis lymphis 25 xime portis portis assunt, ingerii. altare altare maius malus inter duas aspergunt ingredientes, ingredientes, non uilis uilis opus opus ingenii. aspergunt columnas ultimas situm est ad quod quattuor gradibus gradibus ascenditur. ascenditur. columnas ultimas situm sacerdos et ministri, cum rem diuinam faciunt, a tergo populum habent, cantores a fronte iuxta pontificis pontificis cathedram. sunt sunt et alía alia duo duo altana altaría cantores so que multitudíni multitudini seruiant seruiant in in inferiori edis parte dextera 30 que corpore. et in in pa rt e dextera edís corpore. constructum est, in sinistra turris campanaria cuius sacrarium constructum cuius altitudinem centum et sexaginta constituerunt; ei tertia dinem sexagínta pedum constituerunt; el adhuc adhuc pars te rt ia defuit. sinistris et a dextris dextris scalas scalas templo a sinistris defuit. deduxerunt et ab inferiori tempio per muri spissitudinem deinde ad tecti tecti summisummispissitudinem ad edem edera superiorem et deinde 3s in modum coclearum centum triginta duos gradus habentes. 35 tatem tatem in modum coclearum centum triginta duos gradus habentes.

1 septem septem ex sex R 2 capitella 1 sex R capite lli ginta ex ducentorum R ducentorum et quadraginta R imo folio R

11 32 sexa32 centum et sexa11 capitellis 33-35 add in 33-35deduxerunt... deduxerunt ... habentes add

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

553

Liber Nonus Nonus

r 291r ρalatium puteus profundus 42o profundus aque aque uiue nine cuius cuius os os pulpul- 29 lr 420r fuit et in foro iuxta palatium cherrimo adiectis columnis, columnis, que que trabem trabemlapideam lapideam cherrimo lapide lapide adornarunt adiectis ingenióse sculptam cathenas et etsitulas situlashauriendis hauriendisaquis aquis ingeniose scuiptam sustinerent sustinerent et cathenas necessarias. fundamentis usque summum triennio perusque ad summum trienno pernecessarias. hec omnia a fundamentis 5s fecta fecta sunt sunt excepta excepta turri turri campanaria que nondum erat absoluta. que nondum suggesta fuerant, fuerant, qui et 432 24. Multa aduersus architectum architectum pontifici suggesta et infideliter egisset errasset in in edificio qui sumptum sumptum opens operis acta octo infideliter egisset et et errasset edifi cio et qui aut decern milibus aureis aureis estimasset, estimasset, supra supra quinquaginta quinquagintamulja milia concondecem milibus sumpsisset; Ephesiorum resarciré est apud apud sumpsisset; quern quem lex lex Ephesiorum resarcire impensas, impensas, ut ut est io precepisset. Bernardus Bernardus hic hie erat natione Florentinus, Senation Florentinus, lo Vitruuium, Vitruuium, precepisset. nensibus ipsa patria cunctilacerabant. lacerabant.Pius Piusinspectis inspectis absenter cuncti patria odiosus] οdiοszλs; absentem nensibus operibus accersi hominem hominem iussit. iussit. cui post dies dies operibus et omnia contemplatus accersi aliquot sine metu metu aduentanti, aduentanti, qui quisesemultis multiscriminationibus criminationibus deladelaaliquot non sine tum non non ignoraret, ignoraret, is 'Probe' inquit 'egisti, Bernarde, Bemarde, qui nabis nobis de de futura opens operis impensa impensa 15 `Probe' inquit `egisti, mentitus es. uerum dixisses, dixisses, nunquam nunquam nabis nobis tantum aure auri exponenes. si uerum dum suasisses neque neque hoc palatium palatium nobile ñeque neque templum templum tota tata Italia Ita li a dum suasisses illustrissimum tua fallacia predai issima hec hec precl.arissima illustrissimum modo modo extaret. extaret. surrexerunt surrexerunt tua edificia que cuncti laudant paucis exceptis quos edit inuidie liuor. nos edificia que cuncti paucis exceptis quos edit inuidie huor. nos 20 tibi gratias gratias agimus inter omnis omnis architectes architectos nostri seculi precipuo agiorus et et te inter 20 dignum censemus.' iussitque iussitque omnem omnem homini reddi mercedem, mercedem, dignum honore censemus.' et ultra ultra centum centumaureos áureosetetuestem uestemcoccineam coccineam dono dad, et mio filio quas quas dan, et optauit gratias largitus nouis eum eum prefecit prefecit operibus. operibus. qui qui audito largitus est, est, et fouis andito pontífice pre gaudio collacrymatus collacrymatus est. est. pontifice v 420 ac nitorem nitorem seruaret seruarethuiuscemodi huiuscemodi dededignitatem ac 420° Pius ut templi dignitatem 26 ceetum cretum edidit: edidit: Pius Piusepiscopus episcopus seruus seruus seruorum seruorum dei ad ad futuram futuram rei me26 moriam. hoc templo tempio quod beate Ma Marie Virgini, dominé domini et dei nostri ri e Virgin moriam. In hoc genetrici, ereximus et dedicauimus nemo mortuum sepelito exceptis exceptis mortuum sepelito genetrici, erexímus et dedicauimus tumulis qui qui sacerdotibus sacerdotibus et et episcopis episcopis assignati assignati sont. sunt, nemo candorem tumulis so parietum parietum atque atquecolumnarum cojumnarum uiolato. molato, nemo picturas facito. facito. nemo ta30 appendilo, nemo capellas sint aut altaría erígito. erigilo, aut altana capellas plures plures quam quam sint bulas appendito. 291°v nemo formam ipsius templi siue que superius, siue que inferius est 291 siue que superius, siue que inferius est nemo formar mutato, si quis quis contra contrafecerit, fecerit,anathema anathemaesto, esto,solius soliusromani romanipontificis, pontifids, mutato. si excepto mortis articulo, articulo, auctoritate absoluendus. absoluendus. Datum Datum Pientie Pientie anno ss incarnationis MCCCCLXII XVI Kalendas Octobris pontiKalendas Octobris 3s incarnations dominice MCCCCLXII ficatus nostri anno anno quinto. Edificauit pontifex templum aa sinstris, sinistris, in in qua qua Edificauit pontifex et et domum domum iuxta iuxta ternplum ,

Vitr 10 10 pr Ι1 99 Vit

19 cf Ου Ou Rem 389 Ι 9 cf

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

554 554

Commentarioram Commentariorum

prepositus per ianuam ianuam quandam quandam prepositus et canonici commode commode habitaient habitarent et per causa in in latere latere templi dimissam diumaque paruam eorum causa dimissam ad ad nocturna diurnaque muñera nullo impediente procédèrent, interiecto foro manera procederent. e regione palatii interiecto domus antiqua fuit quam quam pretor pretor etetreliqui reliquimagistratus magistratusoppidi oppidiincolere incolere domus ss consueuerunt. consueuerunt. hanc hanc Pius Pius coemit coemit diruendamque diruendamqueuicecancellario uicecancellario ea ea lege lege tradidit, ut ut palatium palatium ibi ibiepiscopale episcopale construeret construeret ac ac beate beate Marie Marie VirVirtradidit, 433 emit et et alias aliasedes edes ciuium ciuium oppositas oppositas ultra ultraforum forumtemplo; tempio; gini dono daret. emit quibus dirutis edificari palatium iussit iussit cum cum porticu porticu et et aula aula ificar palatium quibus dirutis tertium ed cubiculis et armaraentariis et turr turri, campanis et ethorologío horologio et armamentariis ι, que campans magna et cubiculis io seruiret et carceri, magistratus Consilia ciuium ciuium lo magistratus urbis ut hic hic habitarent habitarent etetconsilia fierent, conduxitque conduxitque operamos operarios et partem fierent, et pa mercedis tradidit rt em magnam magnani mercedis uolens nobilibus edificiis edificiis circumdari alie uolens quattuor quattuor nobilibus circumdarí forum, forum. fuerunt fuerunt et alie domus magnífice magnifice in oppido constructe: constructe: cardinalis cardinalis atrebatensis atrebatensis post post domus in oppido uicecancellarium ampias edes edes edificauit, edificauit, deinde deindethesaurarius, thesaurarius, uicecancellaríumaltas altas et amplas 42 lr post eum Gregorius Gregorius Lollius Lollius fundamenta fundamenta iecit. iecit. primus primus omnium omnium aptisaptis421* post eum 16 simam et pulchram domura construxit cardinalis papiensis, quadratam 16 simam et pulchram domum construxit cardinalis papiensis, quadratam et insularem. insularem. mantuanus mantuanus constructurus constructurus aream aream emit. emit.Thomas Thomasquoque quoque pontificis cubicularius plumbi ministri et plures plures oppidani oppidani deiectis deiectis pontificis cubicularius et plumbi antiquis domibus domibus nouas nouas erexerunt, nusquam prior oppidi facies facies antiquis erexerunt, ut nusquam prior oppidi 20 appareret. in inDecollatione Decollatione beati beati Iohannis lohannis Baptiste Baptiste pontifex pontifex templum templum 20 appareret. et altana altana per candinalem cardinalem ostiensem ostiensem dedicauit dedicauit et et per sese ipsum maioris are frontem inunxit inunxit et reconditis reconditis in ea ea sanctorum reliquiis reliquiis sigillum sigillum are frontem clusinum episcopum episcopum Iobannem lohannemCinughium, Cinughium, nobili loco loco apud adiecit ac clusinum Senenses noue sponse sponse uirum dedit. dedit. Clusins Clusinis 292 Senensesnatum, natum, illuc illuc transtulit transtulit et noue 292*r 25 Gabrielem ex ordine Minorum qui 25 Gabrielem Picolomineum ex qui. Obseruantes ordine Minrum Obseruantes habentur habentur prefecit antistltem, antistitem, et et paulo paulo post posthispalensi hispalensi archiepiscopo, in ea ipsa ipsa prefecit in ea ede per cardinalem cardinalem portuensem portuensem coram se consecrato, sua manu mitram imposuit benedixit. imposuit et benedixit. 25. Oppidani diuum diuum Mattheum Mattheum apostolum apostolum pia pia religione religione colunt 25. colunt et 30 in 30 eius festo, festo, quod fréquentes habent habent mense celebrant, celebrant, frequentes in eius quod Septembrio mensa nundinas ut se sepresente presente cecenundinas et premia cursu cursu certantibus certantibus ponunt. ponunt. Pius ut lebrius agerent festum consularis omnis ciues noua ueste donauit lebrius agerent festum consularis omnis cues noua ueste donauit etet pecuniam ad sumptus sumptusnecessarios. necessaries, illi illo cursoribus cursoribus equis premia pecuniam dedit ad asins ulnas quattuor coloris alterius, posuerunt panni coccinei odo, asinis colorís alterius, coccinei ulnas ulnas octo,

44 pretor et et reliqui reliqui add mg R 20 Assumptione beate beate add in mg 20 in ... Baptiste ex in Assumption 23-26 ac ac ... ... antistitem antistitem Marie Virginis 21 23-26 Marie Virgins R 21 ostiensem ex rothomagensem add in mg 30 celebrant: add in in ira imo fol fol R 27 per...... portuensem portuensem add mg R 30 celebrant; 27 per add colebant 34 Cv 34 posuerant posuerant Cv

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

555

Nonus Liber Nonus

uiris qui pedibus pedibus currerent currerent totidem, totidem, pueris anserem. ubi dies dies statuts statuta uiris qui illuxit summo mane res in templo templo coram pontifice poílluxít res diuina in pontífice ingenti populi deuotione peracta est. multitude deinde extra oppidum in taberpuli deuotione peracta multitude deinde extra oppidum in tabernacula se se recepit, recepii, in in quis quis caupones caupones trigínta triginta magnos magnos boues boues ab ab aratro nacula ss receptos receptos coxerant coxerant et et animalia animalia multa minora; que que omnia unico unico prandio 42lv uorata sunt. sunt, deinde deinde usque usque ad aduesperum uesperumemundis emundisuendundisque uendundisque rebus 421° mendaciis tempus datum, post hec equis assignati carceres et et signum signum ac ac datum. post hec equis assignats carceres currendi datum. datum, spectaculum spectaculum uilíus uilius reddidit reddidit uelocitas uelocitas impar impar et et sine sine currendi contentione Alexandri longe dimissis emulis emulis pprimus 434 rimus coritentione uictoria: uictoria: .Alexandra longepost post se se dimissis io asinos magna magna conconmetani equus nullo insequente lo ad metam insequente peruenit. peruenit. inter asinos certatio fuit, fuit, et et nunc nunc unus, ünus, nunc nunc al alter precessit crebris uerberibus sticertatio ter precessit crebris uerberibus stimulatus. postremo Sacchini asina, que que sepe sepe cοnsuesset consuesset uincere, uincere, sessore sessore deiecto prima qui prοximus proximus sequebatur asino insedens deiecto prima tenuit tenuit metam. metar. qui deberi contendit, non Sacchino Sacchino qui qui fuisset fuissetab ab animali excusdeberi sibi sibi brauium contendit, 15 indices petitiοnem petitionem reiecere reiecere quod asinis, asinis, non non hοminibus hominibus fuissent fuissent po15 sus. sus. iudices sila premia, iuuenes robusti et agiles agiles et qui qui sepe sepe in in stadio cucurrissent sita premia. complures in cursu certauerunt. certauerunt. pluerat pluerat aliquantulum aliquantulum et etlubricum lubricum complures in cursu erat iter. iter, nudi nudi currebant et et nunc nunc. unus, preibat eratque eratquesepe sepe unus, nunc nunc alter preibat uidere lapsu istum, nunc nunc iilium in terram terram cadere ac luto luto uidere lapsu pedum pedum nunc nunc istum, lium in 20 prouolui et, et, qui qui erant erant ultimi, fieri priores. priores, stadíis stadiis per per hunc hunc modum modum ultimi, fieri 20 prouolui quattuor usque ad ad portar portam cursitatum cursitatum est est minimo inter uictorem uictorem et et 292° quattuor usque uictos spatio spatio intercedente, ita corporibus luto fedatis fedatis ut utinternosci internosci uíctos íta corporibus possent. turn coquus unus, cognomento Trippes, popina pontiponti non possent, turn coquus unus, cognomento Trippes, ex popina ficis dimissis uestibus et caligis, duploide tantum retenta ex ángulo fi.cis dimissis et caligis, duploide retenta ex angulo pro25 25 siliens incognitus, incognitus, tan tanquam ex contendentibus contendentibus esset, esset, per oppidum oppidum quam unus unus ex currere passu recens recens duos qui qui precesserant precesserant antecessit et quasi currere cepit cepit et celeri passu r 422 uictor brauium brauium apprehendit, apprehendit, non sine dolore sequentis sequentis qui se uictum, uictum, non sine 422r uictor qui se cum iam uicisset, existimabat existimabat et et uictoriam uictoriam de demanibus manibusereptam ereptam iniquo jam uicisset, ferebat animo, cognouit euestigio uictorem ubi aspersum animo. sed sed cognouit euestigio fraudem, frauder, uictorem 30 luto parum animaduertit et indutum duploide, cum qua non potuisset potuisset 30 luto animaduertit et indutum duploide, cum qua non tantum cursum cursum peragere. iudices risum soluti reietto reiecto co coquo Sartheaaudaces in risum quo Sartheanensi qui primus fuerat dedere dedere premium. premium, puerorum puerorumcursus cursusspectaculis spectaculis nensi qui primus omnibus prestitit. multi fuerunt in stadio nondum nondum puberes púberes qui qui nudi omnibus fuerunt in

18 cf Verg Verg A 5,315 sqq sqq sqq cf A 5,315 18 sqq

1 et pueris 4-5 ... receptos receptos add add in mg R ab ... in mg R 1 et pueris 4-5 ab pidujn add mg R R add in in mg pidum

6 uesperam uesperam 6

25 per per ορop25

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

556 556

Commentariomm Commentariorum

prosilientes accepto signo, dum alius alium precedere conatur, mira prosilientes accepto signo, dura abus alium contentione decertant pedes ee creta tenaci tenaci possunt tollere: nunc nunc possunt tollere: contentione decertant nec pedes deficiente spiritu hanelitu resumpto resumpto consurgunt, consurgunt, et et his his deficiente spiritu labuntur, labuntur, nunc hanelitu parentes, illis filis fratres fratres assunt assunt crebris crebriscohortationibus cohortationibusanimos ánimosexcitantes. excitantes, parentes, s curritur circiter circiter stadium usque usque ad portara portam oppidi oppidi inter inter plures plures nutante nutante 5 quidam Alexandei Alexandri uernaculus uernaculus cor por e minimus et, et, uictoria. turn tura uero nero quidαm corpore quia barba barba carebat, carebat, imp impubes cur sum receptus receptus primus primus quia ubes existimatus, existimatus, ad cursum euolat et oppido celeri passu decursu tanquam euolat passu decursu tanquam uictor uictor metam metam attingit attingit ac 'c premium petit, succedit Piensis quidam crine candido et toto corpore pulcandido toto premium petit. succedit Piensis quidαm 10 10 cher, deformis. et quοniam quoniam tribus tribus quattuorue quattuorue passibus cher, quamuis quamuis luto luto de/ormis. passibus superatum se ignorabat flens ipsisuccensebat, succensebat, qui sum sibi ipsi ratum se non ignorabat flens fortunam fοrtunam suam celerms cucurrisset. cucurrisset. aderat irmenusta mislier, rrmlier, que que dulcibus dulcibus non celerius aderst mater, mater, non inuenusta consolabatur et uerbis fdium filium consolabatur et linteo linten tergebat tergebatsudantem. sudantem.iudices iudicesiam jam iam jam primo primo decreturi anserem anserem uidebantur. uidebantur. quid quod cum cum Alexander Alexanderintellexisset intellexisset 'Quid `Quid decreturi 15 agitisi' inquit; inquit] `uernaculus 'uernaculus meus meus duodeuiginti duodeuiginti natus annos dolo inter natus anuos 15 agitis?' v 422 ascriptus est. est. canete cauete ne ne /raus fraus ei ei subueniat.' subueniat.' uh illij re re cognita cognita Piensem 422° pueros Piensem pueros ascriptus pretulenmt. qui uiuo donatus donatus ansere ansere pii parentis humeris frequenti frequenti turba pretulerunt. subséquente delatus omnem omnem uiciniam uiciniam letificauit. letificauit. subsequente domum domum delatus ex altissima fenestra iocunf enestracum cum cardinalibus cardinalibusnon non sine sine iocunHec pontifex pontifex ex 2° ditate spectauit, spectauit, quamuis quamuis interen interea de de publicis publicis negotiis negotiis cons consultaret. ultaret. 20 ditate

3 anhelitu intellige 6-17 tandem Piensi Piensicessit cessit qui qui 12-13 12-13dulcibus dulcibus uer3 6-17 quae quae tandem bis in mg mg R 18 subsequenti 19-20 specnon specR subsequentí Cv Cv 19-20 haec haec pontifex non bis add add in 18 tauit: sed sed cum cumCardinalibus Cardinalibus interea publicis negotiis negotiis consultabat consultabat interes de publicis

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

293*

£

fwrr^hA 4 ^mAr^tf: ^j1N¿^Ak.

'^t^J*^'' : Jfys-rm-trw-.. çtf f^ rfU.**;-. ^*L* ^i%kf^i $ ι1Οr~, jCnLi-(,it ¿(J-rHn pC/jrf»»» .

-.

.1 η'JC{ Jtj. 44'f9~tM"nr dM-f-nt* -fr tpes

ν~

~ ; rstλg'4

τ3ογq-S~ c « fiε ,«. i;smtnJ¡f

~Α

"

.

{

Γ :: Ρ

ι?ς Y4Ji'~ (•+•[ τ••ι ~ D~

•. ηΓ{~4~

.nu

?
» iíl.vPAí

M Taò. ii - Codex Reginensis Lat Lat 1995 1995 f.f. 52*. 52r. Pars Pars autographa autographa epitaphium epitaphium Tab. 11 Codex Vat. Vat. Reginensis exhibens ab ab ipso ipso Π~ο Pio post post deleturn. deletujn.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

ι

DECIMVS LIBER DECIMVS

7

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D E CIM V S LIBER DECIMVS v

r 1. Legati dumdura hechec geruntur que 294 LEGATI Bohemorvm BOHEMORVM gerunturPragam Pragam reuersi reuersí que 294* Rome gesserant gesserant regi enarrauerunt. Ille Ule conuentum conuentum regni pontjfice Rome cum pontífice ad profestum profestum sa net i Laurentii iussit adesse. adesse, conuenere conuenere frequentes fréquentes hehesanti Laurentii iussit s5 retici retici etetcatholici, catholici, plures plurestarnen tamenheretici. heretici. rex rexinincontionem contionemprodiens prodiens ee suggestu sibi iussit oratores oratores qui qui Rome Rome fuerant fuerant coniugi apparato iussit suggestu sibi et coniugi cuneta que que gesserant gesserant exponere exponere et et mandata mandatapontificis pontificisreferre. referre.Procopius Procopius cuncta et Cosca omnem rei setier seriem ex ex ordine narrauerunt nec nec quicquam quicquam mentiti sunt. sunt, quibus quibus finem facientibus lo io `Mjramur 'Miramur' inquit rex rex 'studium 'studium pape, pape, qui qui regnum regnum hoc hoc multo labore labore uix tandem per compactata compactata pacatum atque atque unitum unitum turbare et disiungere disiungere tandem conatur. concilium concilium nobis basiliense maioris auctoritatis quam quam ipse conatur. nobis basiliense maíoris auctoritatis est, et et antecessor antecessor eius eius Eugenius Eugenius compactata compactata dederunt. dederunt. non non est esteius eius est, auferre maior concessit. concessit, si si licet pape destruere quicquid quicquid anteerre quod major auf pape destruere 15 cessores cessores edificarunt, edificarunt, quis tutus? accusamur accusamurtanquam tanquam quis erit erit in sua sua iustitia tutus? 15 iuramento in in nostra cotonatione coionatione prestito non fecerimus satis. satis, quid iuramento non fecerimus iurauimus hereticam prauitatem ee regno regno nostro nostro procul abiicere? abiicere? iurauimus nisi nisi hereticam scitote nos nos infensos intensos hereticis hereticis esse; esse; at atcommunionem communionem utriusque utriusque speciei speciei scitote compactata nostra, ut papa papa exístimat, existimat, nunquam nunquamputauimus putauimusheresim heresim et compactata 423r sapere. sapere, que est in in euangelio euangelio et et praxim praxim Christi Christi et et ecclesie ecclesie priprique fundata est 423r 20 mitiue imitatur et et nobis nobistanquam tanquampriuilegium priuilegium nostre uirtutis per magmagmitiue imitatur 20 ujrtutis per nani hanc igitur igiturcamrnunionem communionem abiicere abiicere iurassemus? iurassemus? nam concessa synodum. hanc minime immo uero in in eadem eadem nati, educati et in in hanc hanc usque usque minime quidem; quídem; immo nati, educati regiam prouecti earn, earn, quoad quoad uita uitafuerit fueritcomes, comes,tenebimus tenebimus regiam dignitatem dignitatem prouecti 25 et defendemus defendemos et in in ea eatandem tandemmoriemur. moriemur. exemplum exemplum nostrum nostrum conto25 ralis nostra a dextris dextris sedens sedens et et liberi liberi nostri et amici omnes omnes sequentur nec credimus aliam esse uiam uiam salutis salutis animabus animabus nostris nostris quam quam corncomnec credimus aliam esse 436 pactata tenere et iuxta iuxta Saluatoris Saluatoris institutionem institutionem utraque utraque uti uticommucommunione. so Querimus Querimus autem autem ex ex uobis, uobis, Bohemi, Bohemi, sisiquis quispropter proptercompactata compactata 294' 2941 30

422 435 4221

18-19 at communionem utriusque utriusque speciei speciei 20 20 imitan18-19 at compactata nostra nostra et conuriuniorlem RCv est ante 25 tur RCv ante per del 25 defendemus ex ex defendebimus defendebirnus R del R

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

560 560

437

Commentariorum Commentaríorum

an illis auxi auxilio nobis regnoue bellum indixerit, quid animi geratis? nobis au lio eritis?' Turn Cosca cum hereticis, quorum quorum multus multus erat numerus, numerus, conconcum hereticis, sultatione habita sultatione 'Rex,' inquit inquit`percupide 'percupide audiuimus audiuimus te tecum cumliberis liberisetetuxoa uxoree nostre Mei fidei ss `Rex,' consortem esse. esse, nos tibi ad compactata compactatadefendenda deiendendaregnumque regnumqueconserconserconsortem uandum non non res tantum, tantum, sed sed corpora corpora quoque quoquedeuouemus deuouemus etet gratias uandum paulo ante ante demonstrasti.' demonstrasti.' tibi agimus, qui talem indueris mentem qualem Paulo rex ad adcatholicos catholicos uersus uersus `Et 'Et quid uos' inquit inquit `respondetis?' 'respondetis?' Turn rex io aderant uratislauiensis uratislauiensis et et olumicensis olumicensis episcopi et et multi barones barones et nonoτο biles ac ciuitatum ciuitatum legati qui Sdenchoni Stemenbergio hoc responsum responsum biles legati qui Sdenchoni Sternenbergío commiserunt: 'Non maxime rex, rex, nihil nihil nobis nobis hactenus hactenus cum cum tuis tuiscompactatis compactatis `Non te fugit, maxime fuisse commune; unitate et et fuisse commune; neque neque deinceps deincepsea ea curabimus, curabímus, sed sed sicut sicut in unitate is obedientia sánete romane ecclesie nostris progenitoribus progenitoribus in in hand hanc ecclesie cum cum postris 15 obedientie sancte in futurum futurum uiuere uiuere ac ac mo mori est animus. animus, et ri est usque diem uiximus, uiximus, ita ita et in v 423 sicut tu fidem tue natiuitatis natiuitatis seruandam seruandam put putas, nobis ipsi ipsi de de 4231 sicut as , idem et nobis petis quid facturi simus, simus, si si propter proptercomcomnostra faciendum faciendum instituimus. petis bellum ingruerit. ingruerit. predecessores predecessores tui tuiBohemie Bohemiereges regesnihil nihil quod pactata bellum 20 arduum esset absque absque nostrorum nostrorum progenitorum progenitorum consilio Consilio statuerunt: statuerunt: 20 arduum esset idem te facere facere erga nos compactatorum acceptatione acceptatione decebat. decebat. tu idem nos in compactatorum seruare decreuisti: decreuisti: illorum illorum ergo ergo auxilia auxiliaexquirito exquirito quoi quotum sine nobis ea seruare um Consilia secutus nos tarnen tamen tibi et regno, regno, ubi honor honor dei dei et iustitia iustitia consilia secutus es. nos haudquaquam deerimus.' deerimus.' non ledatur, haudquaquam 2s Rex eo responso minime minime contentus, postularet, obtinere obtinere contentus, cum aliud postularet, 25 Rex eo dimisitque contionem contionem precepto postera non potuit dimisitque precepto multitudini multitudini dato dato ut postera die ad audiendum Fantinum, apostolice sedis nuntium, conuenirent. die ad audiendum Fantinum, apostolice sedis nuntium, conuenirent. regi de Fantino relata relata fuerant que que animum animum eius eius 2. Interea Interes multa regi ofíenderant non Prage tantum, tantum, uerum uerumetiam etiamRome Rome gesta, gesta. neque ìd offenderant id Fan30 tinum amicos sepe sepe commonitus commonitus fuerat, ut ut clam clamrecerece30 tinum latebat qui per amicos deret nec nec iram iram reges regis experiri experiri uellet. uellet. ille illehind hincpericulum periculumreputans reputans si si deret maneret, inde dedecus dedecus si non non exposita expósita legatione legatione abiret, abiret, uite uitepudorem pudorem maneret, uocatusque uenit uenit inincontionem. contionem. quo uiso uultu paululum paululum uiso rex uultu pretulit uocatusque 'audiamus tanquam pape pape nuntium; nuntium; posteg postea `Fantinum' inquit `audiamus mutato 'Fantinum' 35 aduersus aduersus eum eum ut utprocuratorem procuratoremnostrum nostrumaliqua aliquaproponemus.' proponemus.' nec nectarnen tamen 35 locum nuntio dignum dedit. Fantinus ubi dicendi copia facta est locum nuntio dignum dedit. Fantinus 'Lex 'gentium, serenissime rex, omnes nuntios etiam ad ad nuntius etiam `Lex est' inquit `gentium,

33 numerus erat multus multus Cv Cv

17 idem: ita ita Cv

ex conclusisti R decreuistí ex 22 decreuisti

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

r 295 295r

Liber Decimus Liber

561

barbaros et et crudelissimas crudelissimas gentes gentes missos missos libere absque ullo ullo timore libere et absque barbaros 424 suorum dominorum dominorum exponere exponere mandata, deinde deinde responso accepto absque 424* ut milli mihi legem legem apostolico ullo impedimento domum domum redire posse, posse. hanc ut nuntio serues serues peto.' annuit rex. rex. Fantinus Fantinus dicere dicere orsus orsus multa de bono bono ss obedientie obedientie disputauit disputauit ostendens ostendens unum unum esse esse principem principem in in ecclesia ecclesia mimioportere, que triumphantis triumphantis instar instar condita esset, hoc romano romano litanti oportere, esset, et hoc presuli munus primam in orbe orbe sedem. sedem. ab ab eo eo ligandi ligandi munus datum, datum, qui p rimam teneret in soluendique potestatem omnem ecclesiam ecclesiam derivari deriuari eique eique cunctos cunctos soluendique potestatem in omnem reges ac populos populos obedire obedire debere, debere, qui qui regni reges regni eterni cuperent fieri partiio cipes cipes et fecisse ohm Bohemieprinprinio et ccoheredes o h e r e d e s Christi. Christi . fecisse id id ohm Bohemie cipes, duces reges, nec nec ullum ullum tota Christiana societate societate populum populum cipes, duces ac reges, tuta in christiana inuentum qui romanis romanis pontificibus pontificibus magis magis deditus deditus et et obediens obediens fuerit fuerit inuentum quam bohemicus. bohemicus. fi floruisse tunc miris modis regnum, uiris atque opibus οruisse tune míris regnum, atque opibus abundasse et et concordia gaudens edificia nobilissima construxisse, abundasse gaudens edificia is ornasse tempia, bonarum artium studia ad se se traxisse. traxisse. 1s bonarum artium Successu deinde temporis temporis humani procurante surrexisse surrexisse Successu generis hoste procurante human generis in Bohemia Bohemia uiros uiros pestiferos, pestíferos, qui prime sedis mandata dicerent conqui p rime sedis mandata dicerent contemnenda et et ad ad suum suum sensum sensum sancta a n am m s an cta interpretantes interpretanteseuangelia euangeliassana doctrinara respuerent;Iacobellum, lacobellum, Iohannem, lohannem,Hieronynum, Hieronynum,CoCod o c t r i n a m respuerent: 20 randam et et Rochezanam, Rochezanam, quorum quorum peruerso peruerso dogmate dogmate infecta infecta regni multitude ab ab obedientia obedientia sui sui pastoris pastoris abierit abierit et et archam archam loe Noereliquerit reliqueritextra extra quam non inuenitur salus, dicens communionem sub utraque specie quam non inuenitur salus, dicens communionem 424v ad salutem necessariam necessariam esse multos alios alios errores errorespredicans. predicans. hinc bine 424° ad salutem esse et et multos v mutatam regni faciem: diuitiis pauperiem, pauperiem, pro pro 295 295° faciem: pro pace bellum, bellum, pro diuitiia 25 doctrina ignorantiam, pro pro decore decore deformitatem deformitatem tanquam tanquaminobedientie inobedientie doct ri na ignorantiam, stipendia subintrasse. penituisse tandem sui erroris Bohemos de stipendia subintrasse. penituisse tandem sui erronés Bohemos ac de reditu ad ad matrem matremcogitasse, cogitasse,conuenisse conuenisse cum basiliensi concilio reconcilio ut reconciliarentur ecclesie, concordiam iniuisse cui compactaconciliarentur -ecclesie, concordíam quandam iniuisse torum indiderint indiderint nomen. benignitate basíliense basiliense conconnomea. induisisse induisisse pro pro sua benignitate 30 30 cilium Morauis, qui duplicis communions communionis usum haberent, cilium Bohemis Bohemis ac ac Morauis, ut in in eo eoquoad quoaduiuerent uiuerentperseuerare perseuerarepassent, passent, etiam etiamlaicis, laicis,dummodo dummodo de precepto precepto domini esse crederent aut ad salutem salutem necessarium, necessarium, esse non crederent nec paruulos communicarent communicarent neque neque inuitos inuitos ad adduplicem duplicemspeciem speciem comcompellerent. nihil seruasse Bohemos eorum eorum que que promiserant. promiserant. amisisse amisisse seruasse Bohemos r

7-8 16,19 7-8 Mt 16,19

10 8,17 10 Rom 8,17

18-19 4,3 18-19 22 Rom 4,3

1 barbaras 1

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

562 438

Commentariorum

prmilegium. compactata illorum uiuere priuilegium. compactataextincta extinta esse esse et iam jam paucissimos illοrum quibus indulta fuissent, propter quas res, etsi diligentia regum pax quibus indulta fuissent. quas res, etsi diligentia regum pax postea de de temporalibus temporalibus rebus in regno reformata fuerit, de de fide fide tarnen tamen postes ac religione in earn usque diem diem semper mansisse contentiones, nec nec ullam ullam mansisse contentiones, s5 fuisse fuisse in in sacerdotio sacerdotio quietem, quietem, sed sedalteros alterosalterts alterismaledixisse maledixisse et heresis et heresis imputasse crimen. Regem uidentem misisse misisse ad ad pontjficem pontificem maximum legatos, qui corncomRegem ea uidentern pactata confirman confirmari aut innouari peterent. peterent. pontificem, pontificem, cui esset sui gregis gregis pactata cura, in apostolico discussa senatu inutilia peti censuisse cura, re in censuisse neque arbir 425 filiis quos quos diligeret diligerei postulata noxia concedenda fore. fore, causas causas 425* tratum filüs noxia concedenda h plurimas adduxisse que compactatis locum esse non sinerent. mandasse 11 plurimas adduxisse locum sinerent. mandasse legatis regi regnoque regnoque ut suo suo nomine compactatorum obseruantiam obseruantiam legatis regí nomine compactatorum interdicerent. se quoque quoque missum missum esse idem faceret. faceret. hortari hortari ergo ergo interdicerent. se esse ut idem sapientiam regís, regis, ut iuramenti quod in sua coronatione coronatione prestitisset prestitisset is esset: heresim heresim omnem omnem ex exBohemia Bohemiarepelleret, repelleret,communionem communionem 15 memor memor esset: sub utraque specie relinqueret, romane et uniuersalis ecclesie ritum sub utraque romane et uniuersalis ecclesie imbueret, summo pontifici quam uerbo promiserat promiserat obedientiam obedientiam facto facto imbueret, summo quam uerbo prestaret, sacerdotes rebelles decano pragensi traderet cohercendos, prestaret, sacerdotes rebe lles decano pragensi traderet cohercendos, audiret cum regno Pii Pii pastoris uocem sciretque sciretque iilium bohemice 296* cum toto regno pastoris uocem lium bohemice 20 gentis amantissimum esse, qui et in Bohemia aliquando uersatus fuisset 20 esse, qui et in Bohemia aliquando uersatus fuisset et historiam bohemicam barbare romano jilustrauerit illustrauerit eloquio historiara bohemicam barbare scriptam romano non sine magna magna regni laude, nihil Pium magis cupere quam ueram ueram non sine laude. nihil Pium magis cupere quam Bohemorum salutem atque iccirco non que placèrent multitudini, sed Bohemorum salutem atque iccirco non que placerent multitudini, sed que forent utjlia utilia precepisse. hortari hortari omnes igitur et barones et nobiles et 25 populares, ut jam iam tandem compactatorum relicto fermento ad ad ueram uni25 onem matris ecclesíe ecclesie reuertantur onem sánete sancte matris reuertantur et integrara Pio pontifici restituant obedientiam obedientiam qui regni necessitatibus pie pie ac ac benigne con consulturus sulturus sit. His dictis dictis hereticorum hereticorum animi admodum constemati fuerunt, fuerunt, cacaHis admodum consternati tholicorum erecti erecti .existimantes existimantes regem regem mandata pontificis pontificis haudquaquam so neglecturum. neglecturum. sed contra euenit. euenit. nih nihil perfidia regis regis mutata est, quamuis 30 sed contra mutata est, il perfidia quamuis prodiit que latebat: in Fantinum uirus euomit et multa minatus proprodiit latebat: in Fantinum uirus euomit minatus pr o v 425 suum compellauit compellauit plectendumque plectendumque dixit, quem Fantinus Fantinus 425° ditorem ditorem suum dixit. ad ad quem constanti animo, ut qui qui nihil mori mori timeret forti et constanti 'Corpus inquit `auferre 'auferre potes, potes, animara animara no non potes, si si uitam uitam `Corpus mihi, mjhi, rex,' rex,' ínquit n potes. 35 perdidero temporalem, acquiram etemam pro ueritate moriens. atque 3s perdidero temporalem, acquiram eternam ueritate moriens. atque utinam tanto me facias honore dignum. misisti me, fateor, procurautinam tanto me facias honore dignum. misistj me, fateor, procura-

81-143 ΟΟ pp 81-143 21 OO 25 ueram om C 25

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Liber Decimus 439 439

ss

io lo

is 15 r 426 426*

20 20

25 2s

so 30

35 35

563

torem tuum ad ad romanam romanam curiam, gessi fidelem fi delem procuratorem. procuratorem. nunnuntorero tuum curium gessi quam preuaricatus preuaricatus sum. diligenter ueracem me me quam diligenter absolui absolui negotia negotia tua. ueracem semper inuenisti et consultorem tuis rebus utilem, si me audiuisses. semper inuenisti consultorem tuis utilem, si me audiuisses. hue modo modo profectus profectus non non tuus tuus procurator, procurator, sed sedorator oratorsummi summipontificis pontificis huc aduentaui. dixi que que ab ab ilio sunt, ea ea sisimoleste moleste fers, fers, nihil est aduentaui. illo mandata sunt. quod mihi succenseas, succenseas, cui necesse obedire. rogaui rogaui ab ab initio ut necesse fuerat fuerat obedjre. me tanquam tanquam legatum legatura commun communi lege lege loqui loqui permitteres permitieres et et patienter patienter me audires. annuisti, offenderit cures, aures, iussus iussus dixi. dixi. annuisti. si quid dixi quod tuas offenderit tu, si si sapias, sapias, in inpartem partemcuncta cunetarecipies recipiesmeliorem meliorem nec nec romano romano pontifici aduersaberis, sunt longíssime longissime manus et nihil est eius auctoritati auctoritati aduersaberis, cuius sunt tuum. noli pro tuo arbitrio tuo arbit rio interpietari. negatum. nosti posti iuramentum iuramentum tuum. 2961v clara uerba et et commento non egent: Hussitarum Hussitarum heresim heresim abiuabiu- 296 clara sunt sunt uerba non egent: rasti et obedire obedire romano romano pontifici tactis sacrosanctis sacrosanctis euangeliis euangeliis pr proomisisti. documenta pub publica, non potes potes dicere dicere «Non «Non dixi dixi». uis ». uis misisti. extant documenta lica. non compactata inulto pontífice rebeliio hec est, est, non nonobedientia. obedientia. pontjfice retiñere; retinere: rebelljo dicis communionem sub utraque specie ad salutem esse necessariam, dicis communionem utraque salutem esse necessariam, et in ea ea te te uelle uelle mori professus es: es: hec hec est estHussitarum Hussitarumheresis. heresis. quid et in mori professus possum dicere te esse esse relaxum relaxum in in errorem errorem quem quem abiurasti? uide possum dicere nisi nisi te quid agas. ista Pius Pius pontifex. pontifex. habet habetarma armaquibus quibusrebellionem rebellionem agas. non feret jsta privaberis et tanquam periurus et hereticus tuam coherceat: coherceat: regno priuaberis hereticus extra extra ecclesiam fies et in hoc seculo infamem te reddes et in altero penas ecclesiam fies et in hoc seculo jnfamen' reddes in altero dabis impietatis. malis obiicias. obiicias. subiice te deo et uicarium uicarium impietatis. caue ne te his malls eius contempseris.' eius ne contempseris.' Plura fuerunt fuerunt inter inter Fantinum Fantinum et et regem regem uerba uerba contentions contentionis que que Plura alter in in alterum alteram stomachatus stomachatus euomuit. euomuit. tandem tandem contio contio dimissa dimissa est est et et in diuersorium diuersorium suum suum secessit. secessit. Fantinus in 3. Rex inter inter proceres proceres qui quisecum secum remansere remansere 3. Fantinus honorem nostrum `'Audiuistis,' iudiuistis,' inquit 'amici, `amici, quantum hodie Fantinus lacerauerit et pacto nos nos papa papa uituperet. uituperet. nerao condolei uestrum condolet nemo uestram lacerauerit et quo pacto nobis, pudet uiuere, nisi aduersus Fantinum taha presumentem ulciscaulciscanobis. uiuere, nisi aduersus Fantinum talis quam hono honoris; uite preferimus; preferimus; ri s; hunc uite mur. nulla nobis maior major cura cura est quam null a nobis seraaremus honorem corpus multis periculis periculis obiectauímus. obiectauimus. ut seruaremus corpus nostrum multis idem fecere fecere predecessores predecessores nostri: nunquam Bohemie reges reges honoris honoris nunquam Bohemie idem studium abiecere. abiecere. in in apostolica sede sede plures sederunt apostate uiri neplures sederunt ujri nequam. appellant sedem. nos nos uerius quam. sanctam appe llant sedem. uerius pp ee sstil t i l enti e n t i ee cc aath t h ee35-1 1,1 35-1 Ps 1,1 intellege 18 relapsum inlellege

34-35 et nequam

35-1 non non probamus 35-1

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

564

Commentariorum

dram nominauerimus. in unione fidelium sancta sedes quam dram nοminauerimus. sedes existit. existit. quam Rome querere querere non oportet.' oportet.' Rome Et multa in hunc modum 426v modum ore polluto et uenenato uenenato turpissima eruc4261 an ri e uirgínis 440 tauit uerba. uerba. deinde deinde in inuigília uigilia Assumptionis Assumptionis beate beate Ma Marie uirginis F Fantinum in in carcerem carcerem rapi iussit in uincula uincula coniecit coniecit arctissima, arctissima, Pr Proos5 tinum iussit et in copium Rabesteynum Rabesteynum cautionem cautionem dare coegit, quod propriam propriam domum domum copium non exiret, exiret, et officio cancellarie in plures plures fuisset fuisset cancellarie priuauit. privauit. crassatus crassatus et in non aberant 297 nisi motus in regno timuisset, 297*r timuisset, quia plurimi ex catholicis barones aberant detentis arma cepissent. episcopi uratislauiensis et olumicensis olumicensis uratislauiensis et qui pro detentis io ubi Fantinum captum et et Procopium Procopium domi retentum agnouere, agnouere, insalo Fantinum captum suas ecclesias ecclesias reuerterunt. reuerterunt. lutato rege rege ad suas 4. Post dies dies aaliquot iussit rex rex presbyteros presbyteros catholicos catholicos ex toto toto regno liquot iussit 4. primores ad se se proficisci. proficisci. conuenere conuenere uiri quattuordecim quattuordecim et etseptíngenti septingenti primores tanquam ad ad ceder cedem uocati uocati essent. essent. in castello pragensi terrore pieni, pleit, tanquam 15 is decanus ecclesie ecclesie maioris archiepiscopatus admi administrator maioris et archiepiscopatus ni strator multa locutus aduersus aduersus perfidiam perfidiam Hussitarum, Hussitarum, cohortatus cohortatus oranes in nera uera rehreliomnes ut in gime constanter gione constanter permanerent, permanerent, sexta sexta feria rem diuinam diuinam summa summa deundeuotione peregit inuocauit,que que tinne peregítetet Spiritus Spiritus S a Sancii n c t í g r gratiam a t í a m inuocauit, regis pauperes sacerdotes protegeret. protegeret. quod cum animadueraduersus iram regís 20 tissentHussite Hussite id ipsum die sabbati in in omnibus omnibus synagogís synagogis suis suis fecerunt. fecerunt. 2 0 tissent Cum dies constituía uocationis uocationis adesset, adesset, summo summo díluculo diluculo catholici catholici Cum dies constituta ecclesian' pragensem pragensem petiuere. petiuere. decanus eis ecclesiam eos in insacellum sacellumsancti sanciiVenceslai Venceslai accersiuit quomodo se se coram rege gerere commonuit, commonuit, et et accersiuit et quomodo rege deberent gerere 427r 427r quibus quibus loqui loqui liceret liceret quibusue quibusue tacere necesse foret ostendit iussitque necesse foret ostendit iussitque 25 uel minimam minimam questiunculam questiunculam cum cum adueisariis adueisariis inchoarent. inchoarent. quod 25 ne quid si ne uel furere aut insanire insanire regem aliquos manus iniicere, regem contingeret contingeretet et in aliquis íniicere, scirent in multis multis membris membris unum unum esse esse corpus, corpus, neque ncque unum unum posse tangi scirent taxngi quin lederetur lederetur alter, opponerent se omnes pro salute unius, uel mialter. opponerent se unius, mionoris. promisere omnes, uerum sine lacrymis lacrymis ac singultibus singultibus pr prouerum non non sine nons. promisere so martyribusetetconfesconfes30 stratique coram patronis regni Bohemie Boiternie sanctis martyribus soribus aduersus uíolentiam uiolentiam perfidi regis suffragium suffragium petiuere. moxque soribus aduersus trini et trini tanquam usque tanquam in pompa procedentes ee castello pragensi usque in regiam peruenere. et alíí alii quidem fiebant flebant quod uictimam pergerent, quid ad uíctimam alii ridebant. 35 ss Preuenerat jar iam Rochezana Rochezana cum cum multitudine multitudine suorum suorumcomplicum complicum

18 18 Act 10,45 10,45 add in mg 15 et ... administrator 15 et... adjninistrator add mg R

28 alterum 28 alterujn

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Liber Decimus

565

et latus latus stipabat stipabat regis. regis, postquam postquam omnes afîuere iussio desidesiaffuere quos regia iussio derauerat rex ex ex alto alto so solio modum locutus locutus est: est: lio in hunc modurn v 'Quantum uires nobis, regni ampliamus et fo- 297 et pacem pacer foregni gloriam gloriar ampliamus `Quantum uires suppetunt suppetunt nobis, 297ν excitatis et et alter alter alteri comuemus. uos autem, sacerdotes, iurgia inter uos excitatis corn441 pingitis heresim. defunctis sepulturam sepulturam negatis, negatis, uiuos uiuosab abecclesia ecclesia repellitis, repellitis, 441 5 spingitis suspectarum mulierum consortio consorti© sacerdotium sacerdotium uestrum uestrum fedatis, fedatis, tessera suspectarum mulierum luditis et alia multa que horremus dicere nefanda perpetratis. nisi luditis et aha que horremus dicere perpetratis. nisi alios mores, ibimus ibimus obuiam obuiam nequitie uestre, uestre, quoniam quoniam iudex iudex alios indueritis indueritis mores, abest qui uos uoscoherceat coherceatspíritualis. spiritualis. precipimus precipimus autem autem nobis, uobis, ututcorncomabest qui v 427 que pro pro pace regni nostris predecessoribus basiliense basiliense concilium concilium 427° pactata que nostris predecessoribus a induisit inuiolabíliter inuiolabiliter obseruetis. obseruetis. si si quis quis contra contra fecerit, fecerit, nostram nostram in in se se ri induisit iram prouocabit; neque neque ením enimpassuri passurisumus, sumus,que queSigismundus, Sigismundus,Albertus Albertus íram et Ladislaus Ladislaus reges reges auctoritate auctoritate apostolica concessa concessa laudauerunt, uestris uestris contentionibus infringantur.' contentionibus infringantur.' is Secessere huncmodum modum 15 Secesserehis his auditis auditis paululum paululum catholici catholici atque atque in hunc reuersi responderunt: responderunt: maiestati gratias agimus, agimus, maxime nos tranquilla maxime rex, rex, qui nos tranquilla 'Ingentes tue maiestati pace gubernas multos anuos annos íd id agas agas deum precamur. imus precamur. non imus gubernas utque utque multas infitias multa per sacerdotes sacerdotes mala patrari; nam que que multitude multitude est, est, patrari; nam 20 et malorum malorum consortio consortio non fedatur? odimus odimus malos malos et tarnen tamen sine sine malis malis 20 esse sint mali, quos ex ex nobis nobis ea ea facere facere esse non possumus nec scimus qui sint mali. si quos que dixisti indicare curaueris, erit impunitum impunitum scelus scelus nec nec auctoauctoque dixísti curaueris, non non erit ritas puniendi puniendi abest. abest. De compactatis dicimus dicimus idem idem quod pridem regni proceres proceres per te rogati 25 responderunt; illis eguímus eguimus nec egemus egemus hodie hodie nec nec romana romana 25 responderunt: nunquam nunquam illis sedes illa concessit; basíliense basiliense tantum induisit, t an tum concilium concilium induisit. filia unquam unquam concessit; utrum autem autem quibus quibus indulta fuerunt iuxta iuxtaconcessionem concessionem ilia filia teneant, deus quam dicis dicis compactata compactata pre pre se seferre ferrelibenter libenter amamdeus uiderit. uiderit. pacem pacer quam plectimur; eternam uitam nobis ad eternar plectimur; at quod nobis uitar presidium aliquod afferant so intelligimus. de tua illud illud nobis nobis persuademus persuademus quod uene30 non intelligimus. de maiestate tua rabilem ecclesiam ecclesiam pragensem pragensem in in suis suis cerimoniis cerimoniis non non impedies impedies neque neque 428r alium aliumritum ritumnobis nobisinculcabis inculcabis quam quam nostris nostris maioribus maioribus ab apostolica sede 428r apostolica sede r 298r traditum: illa est porta celi, mori prestai quam illi contraire.' traditum: illa est porta c e l í . prestat quam ílli contraire.' 298 Hec administrator administrator nomine omnium locutus, cum finem dicendi Hec omnium locutus, finer dicendi ss fecisset, an placeret piacerei quod pro omnibus omnibus 35 fecisset, uersus uersus ad ad suos suis percontatus est an 33 Gen 28,17 35 placeret ... omnibus 35 piacerei... omnibus ex ex ex mente mente omnium omnium R

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

566

Commentarionun Commentariorum

respondisset. qui una uoce 'Placet et in in eternum eternum placebit.' placebit.' qui una uoce dixerunt dixerunt `Placet Infremuit rex tantam tantam in insacerdotibus sacerdotibuscatholicis catholicis constantiam constantiam atque atque concordiam intuens protulitque litteras quasdam casu repertas, in quibus concordiam intuens litteras quasdam casu repertas, in quibus scriptum esset esset regem regem in apostolicos apostólicos seuire seuire legatos legatos et hereticum hereticum se se dedescriptum 5s clarasse. clarasse. Michael Michael quidam, quidam, uicarius uicarius ecclesie ecclesie pragensis, pragensis, ad ad sororem sororem suam suam misisse hans hanc epistolam epistolam ferebatur. ferebatur. is is suo Hussitarum labe infectam infectar misisse 422 bono non affuit. rex sepius uerba epistole recitauit et grauiter questus 422 bono non affuit. sepius uerba recitauit grauiter questus est quod quod heieticus uocaretur, qui nunquam restitisset restitisset apostolice apostolice sedi, heteticus uocaretur, quamuis noluisset ab indulta communione cessare, cessare. uoluisse se deo magis io obedire nec pape legatura, quasi lo quam quam pape obedire nec se se Fantinum tanquam pape legatura, sed sed quasi procuratorera suum suum et et proditorem proditorem inincarcerem carceremconiecisse coniecisse iussitque iussitque ne ne procuratorem interpellaret. cui administrator 'Scimus' pro eius liberatione se quisquam interpellaret. administrator `Scimus' 'uenerabilem Fantinum uerum uerum fuisse fuisse Pii pape legatura et manmaninquit `uenerabilem pape legatum data eius eius ad ad te tefideliter fideliter detulisse. detulisse. cur cur autem autem tam tamprobrose probrose comprécompre Is hensus is ignoramus.' tunc rex `Si *Si alius' alius' ait ait`tantis 'tantisnos noscontumeliis contumeliis hensus sit sit ignoramus.' tunc rex quantis Fantinus affecisset, affecisset, non horam.' atque atque his his dictis dictis quantis Fantinus non uixisset uixisset in in horam.' Michaelem intercipi mandauit et ad se duci, quod utrum factum sit Michaelem intercípi mandauit 'ad se duci. quod utrum factum sit non habemus exploratum. diei nec permissi permissi sunt catholici catholici ex ex Praga Dimissa est contio contio eius eius dief v 428 regis edicto edicto conuenerunt conuenerunt et iterum iterum de decompactatis compactatis 42 8 ß recedere, recedere. iterum iterum regís 2i facta est mentio nec rex extorquere extorquere ut ut catholici catholici ea ea laudarent. laudaren!, 21 est mentii nec potuit rex ibi Rochezana Rochezana Andream quendam quendam presbyterum, presbyterum, quod sibi non obediret, celsitudini regie accusnuit. accusauit. cui rex 'Vt tibi omnes' omnes' inquit `obediant 'obediant celsitudini regie rex `Vt iubes, et tu nemini obedire' stomachatusque stomachatusque Rochezanam Rochezana m et et conconTubes, nemini uis obedire' 25 uentum dimisit. dimisit. 25 5. Cum esset esset in carcere Fantinus accessit ad eum rex rex et et inter inter 5. Cum ad eum loquendum, cum ex captiuo captiuo humíle humile uerbum uerbumextorquere, extorquere, loquendum, cum nullum nullum posset pisset ex 'Vix me' 'contineo quin te te meis meis manibus manibus strangulem.' strangulem.' cui Fan`Vix me' inquit `contineo v 298° tinus `Tortorem 'Tortorem aliquem' aliquem' ait ait `expectabam 'expectabam teterrimum teterrimum ac acuilissimum, uilissimum, 298 so qui mihi uitam eríperet. eriperet. si si líbet libet manus regias hoc opus opus extendere, extendere, 30 mihi uitcm regias ad hoc honestissime moriar. mihi gloriam.' honestissime moríar, sed sed inuidebis inuidebis hanc hans mihi glo ri ar.' Interea Ludouicus Ludouicus Baioarie Baioarie dux et alíí alii multi regem coarguerunt, Interes dux et regem coarguerunt, qui legatura animaduerlegatum apostolicum ausus fuisset fuisset comprehendere neque animaduertisset, quanta sibi sibi et regno ex ea re possent succrescere mala, expissent succrescere mala. quibus ex35 territus Fantinum Fantinum tandem tandem post post tris menses in carcere maceratum ad Lu35 Ule ad summum pontificem liberum ire iussit adhibito adhibito leledouicum misit et ille preberet et et regem regem quoad posset redderetexcusatum. excusatum. gato qui ei tutum iter preberet pisset redderet

4 ac Cv Cv 4

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Liber Liber Decimus

567 567

Vnum hoc loco haudquaquam fueiit pretereundum pretereundum quod quod Fantino Vnum haudquaquam fuetit miraculose quodammodo in contionem contionem audienaudienmiraculose quodammodo accidit. accidit. pridie pridie quam iret in dus, in interiori cubiculo diuersorii sui que dicturus esset meditantem dus, cubiculo diuersorii sui dicturus esset meditantem r 429 conuenit ignotus ignotus obuoluto obuoluto capite iussitque cubiculum egredi. egredi. iussitque cubiculum homo conuenit 429r homo abiit. eo Fantinus Fantinus u~t. in ei sacculum scripturis scripturis plenum plenum obtulit obtulit atque ab s5 egresso sacculuxn 443 quinqué uiginti aureos áureos repperit repperit etetcomplures compluresbasiliensis basiliensis et etconstanconstanquinque et uiginti 443 tiensis concilii bullas quas postera die in conuentu publice recitauit, tiensis concilii bu llas quas postera die in conuentu publice recitauit, quoniam et communionem communionem utriusque utriusque speciei speciei damnabant damnabant et, et,quomodo quomodo quoniam compactata, manifestabant manifestabant erroresque erroresque Rochezane Rochezane et et indulta fuissent fuissent compactata, io Hussitarum omnium uiuis uiuis rationibus rationibus euincebant. euincebant. lo Hussitarum omnium Pius Fantinum reuersum reuersum magno in honore honore habuit et et dignum dignum episepiscensuit, cui ad martyrium pro pro ueritate ueritate tuenda tuendasanguins sanguiniseffusio, effusio, copatu censuit, animus defuisset. defuisset. non animus 6. Dura Dum Bohemus Bohemus in Praga pro compactatis compactatis anxus anxius hereticum hereticum se se 6. is declarat, in Austria nouus exoritur motus. extraneus miles qui fratribus 15 Aust ri a motus. extraneus miles qui fratribus Federico imperatori et Alberto duci duci stipendia fecerat, fecerat, cum mercedem Federico consequi non se conuertit conuertit et etoccupatis occupatis quibusdam quibusdam consequi non posset, posset, ad ad predam se prouincia tutum tutum reliquit: reliquit: nemo extra oppida oppida munitionibus nihil in in prouincia quinon noneuestigio euestigio caperetur; caperetur; crassari crassari ubique latrones, iter habere potuit, qui latrines, 20 occidere, uillas uillas atque atque ecclesias ecclesias incendere, incendere, nullum nullum scelus scelus non non rapere, occidere, 20 rapere, admitiere, res res uiennensi uiennensì populo ualde molesta molesta qui, qui, nisi nisi exte externa dies rn a in dies admittere. r afferantur alimenta, alimenta, propter propter multitudinem multitudinem fame perit. uociferari ergo 299 petit. uociferari 299r afferantur toto plebs imperatorem accusare, regionis spoplebs oppido, imperatorem regionis principem, principem, qui qui spiHationes non cohiberet, adire senatum, annonam petere, principem liationes non cohiberet, senatum, annonam petere, principem 25 mutandum dicere, alii Albertum, alii accer25 nisi nisi pacem pacem foueat mutandum alus accerlicere. alii Albertum, al ii alios 429v sendos sendos contendere, qui molestias auferant. senatus, senatus, qui qui esset esset 4291 qui latronum molestias imperatori amicus, plebis impetum cohibere, cohibere, annonam annonam subministrare, subministrare, amicus, plebis imperatoris causam, malorum aliosretorquere. retorquere. imperatoris tueri causar, malorum culpam culpar inin alios Nicolaus Holzer Holzer unus ex ex infima Interea Nicolaus infima plebe, plebe, tenui censu censu atque 30 ipsa paupertate paupertate audentior, audentior, et et cui atrox uideri uideri pospos30 ipsa nullum scelus scelus nimis nmis atrox cui nullum magna set, concitato inopum uulgo iussisque suis similibus similibus arma arma capere capeye m agna plebeiorum stipante caterua pretorium adiit senatumque senatumque c a t e r u a preto ~um adiit omnem de salute urbis cogitantem inuadit et quattuor primores in omnem sal ute urbis cogítantem inuadit et quattuor p ri mores in carcerem coniicit, reliquos reliquos sub cautione domum remittit remittit carcerem coniicit, caution fideiussoria domum 35 eturbis urbisregimen regimen occupat, occupât, ipse ductor populi populi et quasi quasi dictator dictator quidam quidam 35 et effectus.

31-32 Verg A 1,497; 31-32 1,497; 4,136

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

568

Commentariorum Commentaríorum

Ea cum accepisset propere cum quattuor milibus milibus equiaccepisset imperator, propere tum petit neque ncque admissus admissus Holzer Holzer impediente noctem in castris castris turn Viennam petit non procul procul ab ab oppido oppido collocatis. collocatis. sequentibus sequentibusdiebus diebusper perconsiliarios, consiliarios, agit non cum tractataconcordia concordia reperiri posset, ad ad portar portam que que ducit ducit in in cum trattata reperiri non non posset, Hungariam profectus uocatis ad colloquium ciuibus per sese — quod 5 Hungariam profectus uocatis ad co lloquium ciuibus sese — sibi ra~ssimum rarissimum fuit — in hunc hunc modum modum uerba uerba fecit: fecit: sibi fuit — 'Vester sanguis et et dominus, uiri uiennenses, propriam ciuitatem ingredi ingredi `Vester 444 uírí uiennenses, prohibeor. quid peccaui ut mihi portas clauderetis? latronum impupeccaui mihi portas clauderetis? latronum imputatis spoliations spoliationesetetme mebellum bellumfouere fouerearbitraminí. arbitramini. nu nulli infenlatrines infenlli latrones io siores quam mihi mihi suret. sunt, nemo pacem pacem magís magis quam ego ego cupit. cupit. Albertus Albertus sures quam est malorum malorum incensor incensor et et auctor: auctor: ipse predas uáuens; spospipreda uiuens] predas alit alit ex preda 430r liorum liorumpartem partemlatrines latronesadadeum eumdedeferunt. sunt et barones nonnulli comf erunt. barones nοnnull~~complices iuuat ex ex raptu raptuuíuere. uiuere.sepe sepefratri fratrireconciliati reconciliatisumus, sumus, herehereplices quos quis iuuat ditatem sepe sepe partiti, pecuniam sepe largiti, sepe federa pecuníam sepe federa pacti, patti, sed nulinuenimus in in eo eo fidem: fidem: dictum dictum indictum indicium est; est; quod herí placuit 15 lam inuenímus hen placuit 2991v hodie displicet. displicet. inter meretrices meretrices ac lenones lenones cuneta exhaustus 299 cuncta profundit. exhaustus ad me me redit. redit, exauditus exauditus sepe sepe ttandem repulsus, quia saccum saccum sine sine fundo andem repulsus, implere nequeo, rapiñas se se conuertit conuertit et societate implere nequea, ad rapinas et inita cum latronibus societate et uos et omnem Austriam lacessit. cohercebo tamen dementiam hoet uos et Austriam lacessit. cohercebo tarnen dementiam honisi uos e~tis eritis impedimento 20 minis minis et crassanti libidini frenum imponam, nisi res molientes molientes nouas, nouas, pacem pacem queritis: queritis: pacer pacem dabo. dabo. si si quid aliud me aliud ex me uultis, dicite: nih nihil negabo. uos uos mihi mihi fratres fratres estis estis et et 11h filii et quosdam quosdam uultis, dicite: il negabo. inter uos uos uídeo uideo quis quos ueluti ueluti parentes parentes ueneror. ueneror. unde unde hoc hoc discidium discidium inter inter nos erupit? quis mihi portas portas clauderetis? clauderetis? quotiens quotiens inter inter quis uobis uobis suasit suasit ut mihi 25 uos et tanquam tanquam Ladislai Ladislai tutor et et tanquam tanquam dominus? mah uos fui fui et dominus? quid quid mali perpessa ciuitas me me presente? cui uel mínimam minimam intuli perpessa est est ciuitas presente? cui intuii aliquando iniuriam? prêter equum equum et et bonum me auctore iníuriam? prodeat si quis aliquando preter lesus opes; ditare ditare uos uos cupío cupio apud apud uos uos cum curia lesus est. est. non quero uestras opes; manens; quid quod sepe sepe feci, fugit beneficiorum beneficiorum memoria? facessat infeci. quo fugít facessat ingratitudo et me me ttandem uestrum recoguoscite recognoscite principem principem et, sisi non 3 0 gratitude andem uestrum 4301 placet placet ut dominum, dominum, ut ciuem ciuem ssaltern altem admittite.' Mouerunt uerba multitudinis animos ánimos et et multis multisexcussere excussere lacrymas. lacrymas. Mouerunt nec defuere qui qui dicerent dicerent nec defuere 'Si imperator, egisses, egisses, nulla nos discidía discidia succreuissuccreuis`Si sic iam jar pridem, imperator, nulla inter inter nos 35 sent. sent. uoluisti uoluisti per alios alios nos nos alloquí, alloqui, quis quos audiebamus audiebamus inuuti. inuiti. nunc nunc per per te uerba uerba faciens faciens pectora pectora nostra commouisti. dulce est audire principrinciest audire

reperiri concordia concordia Cv Cv 16 et Cv 4 reperírí ex irrogaui R 29 quid sepe sepe om C irrogaui R 29 quid

19-20 19-20 hominis hoznínis dejnentiajn dementiam

26 intuli intuii

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Liber Decimus

569

pem, quia soient ex ore ore domini prodire mendacia, pera, quia non soient mendacia. ueni ergo, imtuam ingredere ingredere ciuitatem ciuitatem et et quam quampromisisti promisistipacem pacem perator optime, et tuam dato, nos animas et fortunas omnis nostras tue fidei cnmmittimus.' fidei c οmmittimus.' dato. nos animas fortunas omnis nostras Durauit colloquium colloquium usque noctem et et tandem tandem cum multis multis luluusque ad ad noctem minaribus et ingenti populi ac gaudio imperator intromissus intromissus ss mínaribus populi alacritate ac est in arcem arcem receptus. receptus. est et in Sequentibus barones Austrie, Austrie, qui qui multi aderant, et aderant, et Sequentibus diebus díebus inter inter barones nec tarnen tamen inuenta. inuenta. quesita est nec imperatorem magno studio concordia quesita optimates uiennenses imperatorem sequebantur, plebs baronbus baronibusausculauscul445 optimates uiennenses r 10 tabat, et facinorose multitudinis caput Holzer piane intemgens intelligens 300 Ιο Holzer qui, plane 3Ο0* tabat, et ciuitatis principatum principatum sibi sibi concordiam concordiam ablaturam, ablaturam, nouum nouum concitauit concitauit ciuitatis tumultum et, lirico Vírico Ridrerer, Ridrerer, imperatoris imperatorisconsiliarío, consiliario, ac acNícolao Nicolao GrafGraftumultum nechero, equitum ductore, ductore, in in uincula uincula coniectis, coniectis, Symonis Symonis Nuntioli Nuntioli dodonechero, mum, qui occulte occulte profugerat, negotiatoris negotiatoris ditissimi, ditissimi, peruasit peruasit et et expulsa expulsa mum, 15 is uxore eius que que multa fuerunt occupauit et et quedam quedam sub hasta fuerunt occupauit uxore bona bina eius uendidit, imperatoremque imperatoremque ipsum cum paruulo filio filio Maxímiliano Maximiliano et uendidit, ipsum cum 431r imperatrice Leonora uirisque circiter quadringentis quadringentis in arce arce clausit; clausit; 431* uirisque circiter imperatrice Leonora reconciliatus enim ciuibus imperator nihil hostile exercitum hostile formidans exercitum reconciliatus enim ciuíbus dimiseiat togatosque togatosque tantum inermes curiales curiales retinuerat; retinuerat; itaque itaque t an tum et inermes dimiserat 20 facile potuit armate plebis incursione claudi. 20 facile Feda et hactenus hactenus inaudita hic accidit, uerum hic accidit, uerum quam quam posteros posters Feda res et junior etas eque uereatur quam imitali, quando nil est quod iunior non pudeat imitan, scelere ab ea ea superar scelere ab superali que que precessit. precessit. crescunt crescunt in indies dies uitia uitiaetetIlle illemagís magis in pretio pretio est est qui quifacinus facinusmagís magisimpium impiumexcogitauit. excogitauit. oblectant oblectant inaudita 25 crímina crimina et et nouorum scelerum laudantur artifices. artifices, iurauerant iurauerant in in uerba uerba nouorum scelerum 25 cesaris cuncti Viermenses Viennenses eique tanquam naturali domino fidem dedededecesaris eique tanquam rant. id tantum obstare uim pissent possent inferre inferre domino domino obstare putabant, putabant, ne uím rant. id atque arcem arcem machins machinis oppugnare: infamiam uerebantur ac ac infamiam periurii periurii uerebantur atque turpem perfidie perfidie notar. notam. ad ad quis quosHolzer Holzer 'Quid timetis?' inquit; 'remetimetis?' inquit; 'reme`Quid so adest. ibimus ibimus et et imperatori iusiurandum fidemque fidemque prespres30 dium dium presto presto adest. titam resignabimus.' resignabimus.' placuit consilium, pergitur arcem et et alta preplatuit consilium. pergitur ad arcem conis clamatur: 'Tibi Viennenses, quando non non Ille ille `Tibi cesari dicimus Viennenses, conis uoce clamatur: es quem es quem credidimus, credidimus, iuramentis iuramentis et et promissionibus promissionibus quibus quibus obligati obligati fuimus nos nos deimceps deinceps noue nolle teneri liberumque posthac decernimus decernimus liberumque nobis posthac ss te tanquam tanquam hostem hostem persequi persequi atque atque inuadere inuadere posse.' ea respondit respondit 35 posse.' nihil nihil ad ea

11 ablaturum 11 sar

23 crimína R 23 uitfa uitia ex crimina

machínis arcem Cv 28 machinis

32 Cae-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

5570 70

Commentariorum Commentaríorum

imperator, qui fatue multitudinis multitudinis impetum sciret, non non uerba uerba qui fatue impetum uerbera uerbera sciret, 43 l 1 requirere. requirere. turn turn machine machine admite admote sunt sunt et oppugnatio cepta. cepta. et acriter oppugnatio 431 Interea et Albertus Viennam ingressus ingressus et oppidanorum baro baro-Albertus Viennam numque magno magno fauore fauore exceptus exceptus non quomodo quomodo germanum germanum ab ab hostibus hostibus numque s liberaret, quo pacto pacto in in captiuitatem captiuitatem quam quam primum primum raperet raperet aut liberaret, sed sed quo ferro interimeret annixus est. horrendum facinus: frater in fratrem fratrem 3001 300v ferro inte~meret annixus horrendum facinus: frater in persecutus est odio. odio, armatus ante ante arcem arcem Albertus Albertus deseuit et inplacabili persecutus bombardas figere figere et maiores balistas erigere et orane omne machinarum genus genus bombardas admouere. Federicus propugnaculis lapides sagittas, tortoradmouere. Federicus ee propugnaculis lapides iacere iacere ac sagíttas, 446 mentum aeneum, aeneum, quod mortarium uocant, uocant, ingentis ingentis magnitudinis magnitudinis in in arcis arcis 446 1io0 mentum componere, lapides lapides grandiores grandiores in in utbem uxbemproiicere, proiicere,hostes hostespropelpropelatrio camponere, omni conatu se se ac suis suos tueri. tueri.crudelis crudelishint hincatque atqueende indepugna pugnamisceri. misceli. lere, orni Bohemus interea, cui cordi essent fraterna Austrialiura odia nec cordi essent fraterna Austrialium odia nec Bohemus interea, uinci alterum alterum ab ab altero, altero, sed sed utrunque utrunqueextenuare extenuari et adnihilari placeret piacerei uinci 15 is ut ad se tandem cuneta peruenirent, ueritus ueritus ne Albertus imperatore ad se cuncta peruenirent, consequeretur imperium imperium seque seque tandem contemcapto plenum Austrie Aust~e consequeretur neret, Victorinum Victorinum filium filium cum quingentis equitibus transiré Dariubium Danubium quingentis transire suppetias imperatori ferre mandauit mandauit seque seque paulo paulo post post cum uiginti ac suppetias ac bellum bellum Alberto Alberto et Viennensibus Viennensibus indixit. milibus secuturum promisit, ac 20 Vénérant iam de Stiria Stiria et Carinthia equitum 20 Venerant iam de Carinthia imperatori auxilia equitum circiter quattuor milia peditumque non parua manus que, ubi Viccirciter quattuor milia peditumque non parua r 432 aduenit, aggredì ciuitatis suburbia suburbia fossa fossa et uallo munita sta-432* torinus aduenit, munita sta tuerunt, quibus quibus non non expugnatis expugnatis impossibile impossibile erat imperatorem educi imperatorem educi tuerunt, arce clausum. clausura, que que licet en in ipsis ipsis menibus urbis sita sita esset, esset, intra subin arce 25 urbia tamen continebatur nec liberum habebat egressum. 25 urbia tarnen continebatur nec liberum habebat egressum. Pugnatur pro fossa suburbii et ad uallum uallum usque usque prorumprorumPugnatur igitur pro pitur. trucidantur trucidantur en in pprimo congressu resistentes resistentes et iam iam prope prope capta capta rimo congressu pitur. ualida suorum suorum manu procurrens hostes hostes munitio uidebatur, cum Albertus ualida repellit. committitur committitur atrox atrox prelium prelium et multa cedes. cedes, postremo postremo uicti repellit. 30 cesariani non sine magno damno fugam capessunt. imperator 30 cesariani non magno damno fugara capessunt. imperator qui ad earn usque usque diem, diem, que que fuit fuit obsidionis obsidionis nona, nona, licet quassate quassate turres turres corcorearn prope ad terram terram protriti protritiiacerent iacerent nec nec preter prêter ruissent et arcis omnes muri pupe adesset, nullum nullum uoluerat uoluerat de deconcordia concordia uerbum uerbum legumina quod ederetur adesset, audire, postquam suorum conflictum accepit caduceatorem admisit. audire. postquam suorum conflictum accepit caduceatorem admisit. v

1 cf ci Ter Ter Hau 115 115 1 6 annixus est ex excogitauit R R 14 extenuan extenuari ex consumi R R 14 6 Cv 31 mg R R ιn mg add in Cv 31 que ... nona add

24 24 reclusum

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Liber Decimus

571

hunc modum modum composita composita est: imperator sua secum referre permispermis- 301 res in hunc 301* sus; liberi omnes omnes dimissi qui erant in in arce; arce; Vienna et Austria in in annos annos octo Alberto gubernanda permissa exceptis exceptis paucis paucis oppidis oppidis imperatori gubernanda eermissa relictis; census ex Austria quattuor milium milium aureorum aureorum in in annos annossingulos singulos relictis; cesari redderetur decretus; decretus; Maximilianus Maximilianus post annos annos octo octo dominus 5 qui cesari declaratus. quibus non non conuenere conuenere ad ad arbitrium arbitriumBohemi Bohemi reredeclaratus. cetera cetera in quibus Danubium cum cum exercitu exercitu descenderat descenderat et etprope propeBurgum Burgum jam ad Danubium missa qui iam Tritici octo milibus passuum passuum a Vienna constiterat. que res resmeliores meliores octo milibus constiterat. que 4321 Tritici imperatori conditiones conditienes reddidit. Sic rebus compositis imperatrix cum cum ñlio Nouam Ciuitatem Ciuitatem se Sic compositis filio ad Nouam lo transtulit; imperator regem Bohemie conuenit ultra Danubium protranstulit; imperator regem Bohemie conuenit ultra Danubium profectus, paulo post Albertus Albertus quoque quoque ei eo se se cοntulit. contulit. tractata est con447 fectus, et paulο cordia super capitulis que restabant restabant nec nec unquam unquam fieri pax pax ex ex integro cordia super capitulis nec reconciliari reconciliari fratres fratres aut ad colloquium colloquium perduci quouis quouis pacto pacto potuit nec ualuerunt. credibile est Bohemo discordiam magis placuisse. tandem placuisse. tandem 1s credibile est Bohemo discordiam rebus haudquaquam sedatis sedatis rex rex in in Bohemiam Bohemiam abijt, abiit, imperator imperator Nouam Nouam rebus Ciuitatem repetiit, Albertus Albertus Viennam; Viennam; quorum quorum tanta gratia est, est, quanta tanta gratia Ciuitatem inter eos eos esse esse solet solet qui alter alterius alterius uite uite insidiantur. insidiantur. Vlricus diximus apud apud Viennenses Viennenses in in uincula uincula fuisse fuisse Vlricus Ridrerer, Ridrerer, quem diximus coniectum, subtili ingenio ingenio custodes custodes aut elusit aut corrupit tandem corrupit et tandem 20 coniectum, mens Ciuitatem peruenit. peruenit. nnee ss cc ii aa futuri mens cum imperatrice ad Nouam Ciuitatem nocet expetit. expetit, melius melius Vlrico Vírico fuerat fuerat diutius diutius in in carcere macesepe quod nocet rali. paucis diebus, cum cum libertati libertati redditus redditus esset, esset, ante antehostium hostium paucjs post post diebus, rari. domus quam inhabitauit summo diluculo necatus inuentus est; caput inuentus domus quam inhabitauit summe diluculo ceruice precisum precisum parua parua pellicula pellicula detinebatur, detinebatur, tibie concise concise et multa 25 a ceruice uisebantur. hic exitus doctissimi uiri exitus doctissimi uiri fuit fuit et qui os in corpore uulnera uisebantur. gessisset imperatoris solus leges leges dicere dicere uideretur, uideretur, scientia scientia iuris iuris diu gessisset imperatoris et solus peritissimus, et qui theutonica facundia facundia cunctos cunctospreiret, preiret,ingenio ingeniouersauersaperitissimus, tili et ad ad omnia prompto. ferunt mulierem, mulierem, cui commisceretur, commisceretur, necis necis prompte. ferunt 433* tui causam et a potenti riuali immissos; nonnulli diuinam diuinam3011 301 rivali percussores immjssos; 30 fuisse causar existimant ultionem cum esset esset annos annos supra supra sex et quinquaginta quinquaginta exístimant ultionem quia, quia, cum et beneficia beneficia ecclesiastica multos annos annos obtiobtiprouentus multos ecclesiastica magni prouentus natus et nuisset, nunquam tamen sacris ordinibus uoluisset initiari. nos nuisset, nunquam tarnen sacris ordinibus uoluisset inítiari. nos deo relinquimus. Vlricus de se se ipso ipso dicere dicere solebat solebat orni omni se se uitio uitio sua secreta relinquimus.

21 Y erg A 4,508 21 cf Verg Α 10,501; 10,501; 4,508 milla Cv Cv 4 muja

15 tarnen tajnen Cv Cv

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

572

Commentariorum

uacuum prêter auaritiam cuius cuius se se mancipium neque ab ab re: uacuum preter auaritiam mancipium fatebatur. fatebatur. neque perorando causas pecuniam innumerabilem irmumerabilem congregauit congregauit inter inter omnes causas pecuniam cesaris consiliarios consiliarios ditior, potuit relinquere relinquere cui uoluit, fortasse cesaris ditior, nec potuit uoluít, et fortasse heredem habuit cui maxime infensus, ut lium heredem iilium maxime fuit fuit infensus, ut ·sunt sunt í incerte ncerte ss mortalium mortalium sspp ee s etetrata rata perraroconsilia. Consilia. perraro 7. In Hungaria Hungaria sepe sepe hoc hoc anno cum Turcis commissa sunt Turcos leuia leuia commissa anno cum prelia et rara Húngaros uictoria secuta secuta est. est. in in Valachia Valachia res res Turcorum Turcorum prelia Hungaros uicto~a superiores fuere fuere qui qui transiluanam transiluanam ingressi prouinciam paruam superiores prouinciam non non paruam Sauum quoque quoque populati populati sunt sunt agros asportauere. circa Sauum agros et inde predam asportauere. io multa intulere Dalmatis incommoda. incommoda, nunquam uiribus tentare lo intulere Dalmatis nunquam totis titis uíribus fortunam presumpsere, presumpsere, quamuis Hungarie ad exercitum exercitum fortunam quamuis Matthias Matthias rex Hunga ~e ad copiar tacere esset. profectus pugnandi copiam facere presto esset. 448 In Asia Turcorum emissa classe Turcorum imperator imperator emissa classe Lesbon Lesbon insulam insular fama 433 non magno a troiano discretam discretam agro, 433°T notissimam notissimam cepit, cepit, freto non agro. tyrannum tyrarmnum is insule origine Genuensem Genuensem et qui qui primi erant eum et et omnes 1s insule ab origine erant apud eum in seruítutem seruitutem redegit. redegit. italici generis uiros palo p al o suffixit, suffixit, reliquam reliquamturbam turban in quorum classis classis quatquatpotuissent Veneti periclitantibus opem opero afierre, afferre, quorum et uigínti uiginti triremium triremium instructissima instructissima prope prope aderat; aderat;uisam uisamfugissent fugissent tuor et hostes, sed sed prefectus prefectus iniussu iniussu senatus senatus Turcos Turcis bellum indicere non preprehostes, bellum indicere 20 sumpsit. nunc et ipsum penitet et senatum, qui maris imperium affec20 et senatum, qui maris impe rium affecsumpsit. nunc Turcos non Chio timent Rhodo,nec necEubeam Eubeamseruare seruare tare Turcos non dubitant et Chio tirent etetRhodo, posse confidunt. bec insula christiano Libet quoniam etate nostra hec christiano nomini perLibet hic, quoniam llustres et uarios eius situm situm describere describere et habuit uiros uiros iillustres uarios dita est, est, eius et quos quis habuit íntellígemus pudebitque pudebitque ~menta nostra melius intelligemus 25 gentis casus; sic enim det detrimenta 25 302rr ignauie nostre et aduersus aduersus religionis religionis hostes paratiori paratiori 302 fortasse aliquando ignauie erimus animo. sed eolicarum 8. Lesbos ohm olim non non solum solum eolica, sed eolicarum urbium urbium altera metropolis fuit et et uniuerse uniuerse Troadis Troadis imperium imperium obtinuit. obtinuit. ambitus ambitus eius eius metrοροlis stadiorum centum centum supra supra mille, so stadiorum mille, a Borea in Austrum Austrum protensa pretensa quinquin30 genta feraci agro genta et et sexaginta sexaginta stadia longitudinis habens, feraci agro et multa longítudinis habens, classes conficiendas conficiendas idonea, Chio Lemnoque Lemnoque didimateria ad classes idonea, tantum a Chi° stans quantum quantum aaTeriedo, Tenedo, intra quinquaginta fere stadia, urbes in ea quinquagínta fere stadia. 4-5 4-5 cf Verg Verg A A"8,580 8,580 Str. 13.2 13.2

55 errata

damna R

28 sqq cf 28 cf Historia de Asia Minori Minori 74 OO pp354 354 et 74 = = 00

6 partícularia R 6 leuia ex particularia 10 Dalmatis incommoda ex Sclauis 10 Dalimatis 18 et forsan uisa C: C: qua uisa v 18 uisa

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Liber Decimus

573

fuere memoratu ab ea ea nunc insula fuere memoratu digne: digne: Mitylene, Mitylene,que queadhuc adhuc extat extat et ab uocatur, et Pyrrha in occidentali latere sita que ab antiquo subuersa, uocatur, Pyrrha in que quod habitaretur, et Eressus Eressus inincolle colle iacens iacens et et relicto suburbio habitaretur, fuit, et suburbio quod et Methimna Methimna promontorio Lecti opposita. opposita. portu, et 434* Antissa cum portu, Mitylene inter Methimnamjacet iacetetetMalyam, Malyam, quod est australisaustralis5 Mitylene inter Methimnam simum extremum insule, Cane oppositum. hec urbs rebus omnibus simum extremum jnsule, Cane oppositum. hec urbs pulcherrime portusque duos duos habuit, habuit, quorum quorum australis australis pulcherrime instructa instructa fuit fuit portusque ac nauium nauium capax, capax, borea borealis uero clausus erat quinquaginta lis uero quinquaginta triremium tríremium ac magnus ac profundus aggere aggere protectus. ambobus ambobus quedam quedam parua magnus prua insula lo objecta obiecta fuit partem urbis urbis habens distat aaMalya Malya stadiis stadiis fuit partem habens ibi jbi habitatam. distat septuaginta, a C Cana centum ac ac uigjnti, uigìnti, totidem totidemab abArginuses; Arginusis; que que tres tres septuagínta, ana centum insule sunt parue continenti proxime Cane adjacentes. adiacentes. inter inter MityMityinsole sent parue proxime et Cane lenem et Methímnam, Methimnam, ubi uicus Egirus fuit, fuit, angustissima angustissima insula insula est: est: lenem uicus Egjrus traiectum habens habens in Pyrreum Pyrreum euripum euripum passuum passuum duorum duorum mjlium milium et et traíectum Is quingentorum. Ex Mitylene Mitylene fuit Pittacus unus unus eeSeptem SeptemSapientibus Sapientibus etetAlceus Alceus fuit Pittacus poeta et Anthimenides Anthimenides frater fratereius, eius, quem quem`Babylonjorum 'Babyloniorumsocium' socium*Alceus Alceus 449 dicit `magnum 'magnum certamen certamen peregisse maximis laboribus laboribus eridícít peregisse atque atque eos eis ee maximis puisse, uiro pugnacissimo' et, inquit, `regum 'regum luctatore luctatore interempto.' interempto.' puisse, uiro pugnacissimo' et, ut inquit, Sappho claruit claruit admiranda admirandamuller mulieretetpoetice poeticeperitissjma, peritissima, cui 20 cum his et Sappho sécula non non est est reperta que posset equarj. equari. Diophanes Diophanes orator orator post tot secula que posset tempore posterior fuit et et Pitamon PotamonetetLesbocles LesboclesetetCririagoras Crinagoras multo tempore posterior fuit Theophanes rerum scriptor, qui Pompeii Pompeio Magno admodum famiet Theiphanes scriptor, qui admodum famiv haris fuit; nam nam res res eius eiusgestas gestasposterítati posteritaticommendauit commendauit etetGrecorum Grecorum3 302 liarjs ο2° 25 omnium omnium clarissimum clarissimum se se exhibujt. exhibuit. cuius cuius filius M. M. Pompeius Cesari quoque Augusto carus quo Asie Asie curator curator constitutus constitutus est, est, et et postes postea inter inter carus fuit fuit a quo famihares locum obtinuit. obtinuit. 434° primos Tiberii familiares Ex Eresso Theophrastus et et Phanias, Phanias, philosophí philosophi peripatetici Eressi fuere fuere Theophrastus Aristoteh fam familiares. prius Thirtamo nimen nomen fuit; fuit; AristoAristóet Aristoteli iliares. Theophrasto p~us simul prions prioris nominjs nominis 30 teles mutato uocabulo uocabulo Theophrastum Theophrastum uocauit uocauit simul absurditatem euitans euitans et et futuram eius facundiam facundiamsignificans; significans; absurditatem fotoram simul sjmul eius Aristóteles discípulos suos fecit, Theophrastum Aristoteles enim discipulos suis omnes éloquentes eloquentes fecit, Theophrastum uero eloquentissimum. eloquentissimum. que adraodum eis eos confundit confundit qui quiAristotelis Aristotehs uero que res res admodum opera omnj omni eloquentia eloquentia nuda in nostram nostram linguam linguam conuerterunt. conuerterunt. altera opera

17 Poetae Lyrici Graeci Graeci (Bergk) 17 1 nunc: om C

p 940 940 sq sq

17 17 Anchimenides Cv

cf Str13.2,3 13.2,3 cf Str

23 Tac Ann 6.18,2 23 ci cf Tac 6.18,2

32 om C C 32 suos sues om

8

8

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Commentariorum

574

quoque nonnulli asserunt, asserunt, hinc hinc orta orta est est poetice poetice perita quoque Sappho, Sappho, ut ut nonnulli peri ta et inuentrix plectri, mitylenensi minor. plettri, sed sed mitylenensi Methimna ortus est Anon, Arion, is quem quem Herodotus Herodotus aa predonibus predonibus in in Ex Methimna mari obrutum et aa delphine delphine incolumem incolumem deuectum deuectum in portum portum ad ad TeTemari obrutum narum fabulatur; fabulatur; quem quem cytbaredum cytharedum fuisse fuisse constat. constat, ex ex hac hac insola insula etet s narum Terpandrum fuisse fuisse dicunt musice musice artificem, artificem, qui p primus Terpandrum rimus pro tetracordo lyra heptacorde heptacordo usus est; ad ad quem quem uersus uersus uh illi referuntur: referuntur; Nos tibi mutato mutato cordarum usu cordarum quattuor usu lam noua per per septem septem modulamur modulamur carmins carmina neruos. neruos. Iam 10 Hellanicus Callias, qui qui Alceum Alceum et et Sapphon Sapphon Hellanicus quoque rerum scriptor scriptor et Caillas, exposuit, fuisse perhibentur. exposuit, Lesbii fuisse Atheniensibus certamina adeoque adeoque Mityleneis durissima fuere cum Atheniensíbus Athenienses seuiere, ut senatus senatus consulto decreuerint MityleAtheniensesinin eos eis seuiere, decreuerint Mityleneorum iugulari, penituit tarnen tamen eis eosdecretumque decretumque mutate senneorum pubem pubem iugulari. tentie una die allatum est ad ad imperatores imperatores quar quammandata mandataessent essent 15 tentie die ante allatum peracturi. tam benigne cum Capuanis egit qui qui susceptis susceptis peracturi. non tam benigne cum Capuanís Fuluius Fuluius egít reipublice senatui capuano ignosceret statuerai perperreipublice litteris, litteris, ut senatui ignosceretquem quer statuerat Arius seuitie seuitie sue sue satisfecit et. tanta illí sansatisfecit quam quam litteras litteras leger legeret. tanta illi sandere, prius guinis guines auiditas auíditas erat. 435* Plurime apud Mityleneos intestine seditiones fuere fuere et et plures plures tyapud Mityleneos intestine seditiones ty450 21 ranni ciuitatem Pittacum numerant; numerant; sed sed isis ciuitatem oppressere, oppressere,inter inter quos quos et et Pittacum ad dominatuseruendos eruendos principatu principatu usus usus est, est, non non ad adtyrannidem tyrannidemexerexer- 303* ad domintus cendam, ciues in pristinam libertatem libertatem rerecendam, qui qui sublatis sublatis tyrannis tyrannis mox mix ciues in pristinam stituit stituii ostenditque ostenditque sapienti principatum principatum non non esse esse appetendum. appetendum. neque ncque 25 libertas ciuibus neque neque perpetuo metuenda serlibert as diuturna speranda speranda est ciuibus metuenda seruitus; montibus ualles. ualles. uitus: altera succedit alteri, sicut montibus Hanc Hanc insular, insulam, ututDiodorus Diodorusait, ait,Pelasgí Pelasgiprimum primuminhabitauere. inhabitauere. Xanctus enim, enim, Triapi Triapi filius, Pelasgorum ex Argo uenerant rex, Xanctus Pelasgorum qui qui ex uenerant rex, Lycie imperauit, imperauit, deinde deinde Lesbum Lesbum cultoribus cultoribus uacuam uacuam petens, petens, agro parti Lycie 30 Pelasgís Pelasgis diuiso, diuiso, insular insulam que que Issa IssaArius prius dicebatur dicebatur ab abeis eisPelasgiam Pelasgiam uocauit. séptima deinde deinde progenie ob diluuium, tempore Deucalionis uocauit. septima ob díluuíum, factum, cum insula deserta remansisset, Macareus in in earn earn peruenít, peruenit, reransisset, Macareus Cyrnaci Iouis louis filius apud Achaiam natus coque binas lonas transtulit transtulit et, et, Cyrnaci apud Achaíam natus eoque

Ηist 1,24 3 Her Hist 3 ci Thuc Thuc 3.35-50 3.35-50 cf

8-9 Poetae ci Str 13.2,4 Poetae LyriciGraeci Ly νici Gyaeci (Bergk) p 815 cf ~~815 16 26.15,8-10 27 5.81,1 16 Liu 26.15,8-10 27 DS 5.81,1

12-16

plettri add 1-2 add in in mg mg R 1-2 et... et ... plectri

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Liber Decimus

575 575

.

humanitate ac iustitia plurtmum plurimum auctus, auctus, et et hanc hanc etetuicinas uicinastnsulas ínsulas humanitate ac iustitia successu deinde deinde temporis temporis Lesbus, Lesbus, Lapithi Lapithi filius, in hanc banc insuinsutenuit. successu sumpta in in uxorem uxoremMacarei Macarei filta, filia, Methimna Methimna nomine, apud lam nauigans sumpta earn perseuerauit perseuerauit et claritatem claritatem assecutus assecutus insulam insulam aa seseLesbiam Lesbiam rionoearn minauit. fuit fuit etetaltera alteraMacareo Macareo filia, Mitylene appellata, nomen s minauít. appellata, que nomen ciuitati dedit in in hoc hoc usque usque tempus tempus permanenti, permanenti. e Lesbo coloni in Chium et in Samum Samum et et in in Rhodum Rhodummissi missi feruntur. feruntur.ee eeinsule insulecum cumsaluberrimum saluberrimum 435v aerem haberent, frugibus abundarent, loca uero in continenti 435° opposita aerem haberent, frugibus abundarent, loca uero in continenti opposita propter díluuii diluuii humiditatem humiditatem pestilentie pestilentia et frugum frugum sterílitate sterilitate lábolabopropter 10 rarent, Fortunate cognominate. Macareus Macareus legem ualde utilern utilem ~ο Fortunate sunt sunt cognominate. leger ualde apud Lesbios Lesbios edidit, Leonem ab eius anfmantis animantis uirtute uirtute ac ac robore robore edidit, quam Leonem appellauit. nunc prospere, nunc aduerse, per multas multas manus Res mitylenenses nunc nunc aduerse, acte sunt. Pelasgi, Pelasgi, ut diximus, priores cum sstarei ut diximus, prioresinsulam insular habitauere cum taret 15 Troia, is posteaEoles Eolessuccesserunt, successerunt, deinde deindePersarum Persarumimperium imperiumsubfit, subiit, T r o í a . postes tum Macedonum, deinde Romanorum, cumque romana res in Constantuur Macedonum, Romandrum, cumque Constantinopolim esset, sub subGrecorum Grecorumimperatoribus imperatoribusuaria uariainsule insule tinopolim translata esset, fortuna fuit, Caloiohannes constantinopolitanus constantinopolitanus impeimpefuit. postremo cum cum Caloiohannes rator aa Catacusino Catacusino per per arma pulsus ope ope Francisca. Francisci Gatelusii Gatelusii Genuensis Genuensis 2o imperium imperium recuperasset, recuperasset, hec hec insula insula ob ob gratitudinem gratitudinemauxfliatori auxiliatori tradita 3030 20 est atque in eins eius posterts posteris usque usque ad hec hec tempora tempora durauit. durauit. ab abeo, eo,quem quem necatum diximus, cum maior aliquando rem admiadminecatum a Turcis diximus, cum frater frater natu major nistrasset in in uincula uincula coniectus coniectus est publicata causa, quid quod insular insulam Turcis Turcis publicata causa, christianamque fidem prodere erodere statuisset, statuisset, ut est calamitatis infamia christianamque fidem 25 comes. 25 Etate nostra Turcorum classes sepenumero sepenumero in Lesbuur Lesbum delate delate Turcorum classes Etste homines armenta abegerunt abegerunt nnil extra urbium urbium renia merdarelinquentes; rehnquentes; il extra 451 homines et et armenta quarum unam feminea femínea manu seruatam oppugnauerat TurTurseruatam tradunt. oppugnauerat quarum unam corum insule oppidum oppidum non non contemnendum contemnendum murique murique partem partem corum exercitus insule 30 machina deiecerat facta clipeatorum clipeatorum testudine testudine irrumpere irrumpere properabat. properabat. 30 deiecerat et facta r 436 oppidanis animus animus erat ad ferendum ferendum impetum impetum alifs aidsdeditionem, deditionem, 436r nec nec oppidanis aids induta que que fugar meditantibus. altas fugam meditantibus. sed sed affuit affuit mulier muller uirilibus uirflfbusarmis arris induta — mirabile dictu — — salutem salutem patrie peperit; enim dues ciues ne ne peperit; adhortata enim hostem metuerent primam se Turcis obiecit ac pro loci fractura depughostem metuerent primar se Turcis obiecit ac pro loci fractura depug.

14-15 Α 2,56 14-15 Verg Verg A 2,56 2 tenuit tenuit ex ex possedit possedit R

3 filia Macarei Cv

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

576

Commentariorum Commentaríorum

nans flOflflhIllOS nonnullos obtruncauit. ipsi fans obtruncauit.eius eiusaudaciam audaciamadmirati admirati oppidani oppidani et ipsi animum resumpsere stragem ediderunt, edidenmt, quantam quantam animum resumpsere tantamque tantamque hostium hostium stragem nix credere quispiam terra egre in nauigia se se uíx quispiam possit. possit. Turci Turci ee te rr a pulsi pulsi egre in nauígía receperunt; quos Calisti classis insecuta magno detrimento affecit. receperunt; quos Calisti classis insecuta magno det rimento a ftecit. laus tarnen tamen seruate semate insule insule penes penes femiriarn feminam fuit cuius cuius tedet tedet non nonhabere habere ss laus nomen; digna ením enim erat non minori memoria quam Sappho; sed illi illi nomen; minori memoria quam Sappho; premia in in celesti patria reseruantur. reseruantur. episcopus episcopus caphensis caphensis CaCamaiora premia senatu hec hec enarrauit, enarrauit, qui tune tunc transtranslisto pontifici máximo maximo presente presente senatu per Mitylenem Mitylenem fecerat fecerat ab abecclesia ecclesia sua Rimar Romam peten. petens. itum per lo io 9. Ferdinandus nondum nondum 9. In regno Sicilie Sicilie tertius tertius currebat currebat belli belli annus. arms. Ferdinandus exacta hyeme memor cladis apud Samum accepte et iniuriam uendiexacta hyeme memor cladis Sarnum accepte et iníu ri am uendícandi cupidus eo eo cum cum exercitu exercitu proficiscitur proficiscitur oppidumque oppidumque undique undique clauclaucandi sura, ne quid inferri posset, summa ui oppugnat. oppugnai, turris turns in in uertice uertice montis montis sum, fuit, que que hostes hostes appropinquare oppido sineret. fuit, oppido in superiori superiori parte part e non sineret. is hanc pluribus diebus diebus bombarde bombarde regie regie quatiunt quatiunttandemque tandemquedeiiciunt. deiiciunt. 15 hanc pluribus quare territus territus loci loci tyrannus tyrannusdeditionem deditionem fecit, fecit,cuius cuiusexemplum exemplumVicus Vicus quare 436y Massaque Massaque amalfitani amalfitani montis montis secuta secuta sunt suntoppída. oppida. Regi bene auspicato 304r 4361 noui anni bellum inchoasse uisum, qui oppidum uicerit ubi fuerat uictus. qua omnis omnis circa XI Kalendas Kolendas Aprilis hanc banc ei fortuna felicitatem felicítatem aperait, aperuit, qua 20 Terra Laboris intra Vulturnum et Samum in tuto tuto posita posita est. 20 Terra Laboris intra Vulturnum et Sarnum Dispar interes interea succeslus successus rerum in Apulis Apulis fuit, princeps tarentinus rinceps tarentinus fuit. p accersito ad se se Picinino Picinino ingentibus ingentibus copiis copiis Tranum Tranum obsedit obsedit diuque diuque opopaccersito pugnauit cum nulla nulla spes spes propinqui esset auxilii, oppidani fame pugnauit et, et, cum esset auxihi, oppidani laborantes hostis uenere. uenere. fuisset fuisset et arx arxpaulo paulopost post capta laborantes in potestatem hostis 25 propter inopiam inopiam annone, nisi uenetarum triremium triremium frumenframen25 nisi prefectus uenetarum tum intulisset; que que res resuehementer uehementerPicininum Picininum deterruit déterraitVenetorum Venetoram turn intulisset; arma Gallis Gallis infesta putantem. Genuensibus Genuensibus earn eam urbem urbem Galli Galli ex ex federe promiserant, armauere que que Renati Renatifilium filium uexit uexit in in Regnum. Regnum. promiserant, cum classera classer armauere 452 quamuis defecisset aa Francis Francis Genua, Genua, uerebantur uerebantur tarnen tamen Veneti ne — quamuis defecisset — so' ut est mobilis eos rediret portum in in adriatico só mobilis ciuitas ciuitas — — iterum iterum ad ad eos rediret et portum mari tranensem obtineret. dux dux Andrie, Andrie, ubi Tranum occupatum anianitranensem obtineret. Tranum occupatum maduertit, impetum impetum belli ueritus neque enim enim is is erat qui qui Picinino ueritus — neque se posset opponere opponere — gratiam cum cum principe principe redíit rediit rebusque rebusque suis suis se posset — in gratiam consuluit. 35 Picininus contulit et et agro direpto factis indutiis indutiis 35 Picinínus Barlettam Barlettam se se contulit direpto factis cum omnibus copiis uersus Canusium iter ingressus est, Grauine cocum omnibus copíís uersus Canusium Grauine co-

supιma ... oppugnai oppugnat add in 17 19 circiter 13 sujnma in mg R R 17 amalfitani ex ueseuii R Dei 20 et mg R 36 Canusium Canusium uersus uersus Cv Cv Dei uoluntas et Samum Sarnum add R add in in mg Cv

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Liber Liber Decimus

577

mitis oppidum, oppidum, Ferdinando amicum, ibi obsidionem obsidionem temptaturus. temptaturus. amicum, ibi mitιs

437 cuneta Apulis trepidabant trepidabant tardante Rege presidium afferre. afierre, milimiliin Apulis Rege presidium cuncta in 437r r

itaque ante ante KaKahoc anno solito tibus hoc solito tardius stipendia stipendia tradita tradita sunt; sunt; itaque lendas lunias emitti exercitus non potuere. primus Alexander Sfortia lendas Iunias emitti exercitus non potuere. primus Alexander Sfortia s cum suis cohortibus missus missus est, qui Pianini impetum. is is suis cohortibus Picinini reprimeret reprimeret impetum. est, qui imparem hosti cognosceret cognosceret in agro agro comitis comitis Campibassi Campibassi sustitit sustitit cum se se imparem eumque diripuit commeatibus ex Arriano perceptis. perceptis. interea interea Rex Rex seseeumque diripuit commeatibus ex Arriano et paulo post Antonius Picolomineus et Vrsus Vrsinus et cutus est est et Vrsus Vrsinus paulo post Antonius Picolomineus Seuerini et Bamabos familie. in agro agro Griete, Gripte, Robertus SSancti an cti Seuerini Harnabos eiusdem familie. io tribus tribus ab ab Arriano Arriano míliaribus railiaribus, simul simul omnes conuenere ιo conuenere ducentes equitum baroniam Flumari Flumari transiuetransiue- 304'7 turmas quattuor et quadraginta. deinde in baroniam runt nec nec morati Aquedie profecti sunt sunt duodeuígínti duodeuiginti milibus milibus mirati ad oppidum Aquedie passuum ab Arriano remotum, tarentini principis amicum. id situm in passuum Arriano tarentird principis amicum. situm in colle undique preruptis preruptis defensum defensum rupibus, rupibus, uno uno tantum itinere, itinere, colle fuit fuit undique is esset, accessibile hoc angustum, duabusque fossis fossis ac ac 1s quod planum esset, accessibile et et hoc angustum, duabusque turribus et propugnaculis ualidum presidium presidium et propugnaculis communitum. communitum. intus ualidum oppidani circiter centum. centum. Picininus Picininus cum accepisset Regis aduentum aduentum oppidaní circiter accepisset Regis dimissa obsidione Canusii Canusii indutias cum comité Grauine fecit fecit et nihidimissa obsidione comite Graulne lominus contra fedus fedus pecus pecus omne ad Ofantum Ofantumfluuium fluuium lominus orane abegit uenitque ad 20 atqueeo eotransmisso transmisse Turricellam Turricellam petiit petiit et itinere itinere continuato continuato apud MacMac20 atque 4 v 437° 37 chiafocaciam — ita enim locum appellant — tribus miliaribus ab Aquadia chiafocaciam — ita enim locum appe llant — tribus miliaribus ab Aquadia constitit. neque ausus ausus est cum cum hoste congredi, sed sed recentes recentes in horas constitit. neque hoste congredi, i n horas müites misit in in oppidum, oppidum, qui pro fessis fessis uulneratisque uicem uicem subirent. subirent. milites misit Regie cohortes eo, quo licuit, licuit, aditu aditu repletis repletis fossis fossis ad ad murum murum oppidi oppidi cohort es eo, 25 25 peruenere peruenere ibique ibique certamen certamen acerrrimum acernimum commisere. commisere, bombarda bombarda preprecipuam turrim magna ex parte concussam prostrauerat et oppidi muros cipuam magna ex parte concussam prostrauerat deiecerat ut uix hominis hominis altitudo maneret. scandebant scandebant regii regii moler molem ita deiecerat altitudo maneret. et Dam iam ensibus securibus equo certamine cum hoste pugnabant. ensibus ac securibus hoste pugnabant. quod animaduertens bombarde magister magister 'Oppidum' inquit 'mox `Oppidum' inquít 'mix aper30 453 30 turn immissoque igne tormentalem tormentalem lapidem adeo caute per regios regios tura dabo' immissoque emisit, ut nullo nullo eoruxn uiros ex ex hostibus hostibus acrius acrius pugnatores emisit, ris uiros eorum tacto tacto ttris repugnantes mactauerit ictu, reliquos reliquos ex ex muro muro repulerit. repulerit. milites milites repugnantes uno uno mactauerit lapidis impetum impetum insecuti insecuti oppidum oppidum obtinuere obtinuere spoliatumque spoliatumque combuscombuslapidis uiros crrciter criciter quinquaginta quinquaginta resistentes resistentes trucidauere. trucidauere. sere, uiros 35 3s In Calabris Calabris paucis paucis diebus diebus antequam antequam hec hec fierent fierent marchio crotonias et comes rehcto gallice gallice pa partis imperio ad Ferdinandum Ferdinandum defedefecomes Nicastri Nicastri relicto rt is imperio hunc modum modum litteras litteras Regi Regi dederat: dederat: Crotonias quidem quidem in in hunc cerant, et Crotonias ,

serins R 33 tardius ex serius

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

578

Commentariorum

'Domine, maiestatem certiorem facio facio me me sci scilicet et comitem comitem 'Domine, maiestatem tuam tuam certiorem li cet et nicastrensem baronis Sancti Sancii Georgii Georgii tua ffenicastrensem in nomine dei edei et magni bannis r licia erexisse uexílla uexilla et, et, quod semper fuit animi mei, sub umbra 305 mei, statuo sub 305* r uiuere et mori, mori . et postquam impartitus 438 tua uiuere postquam pius pius deus deus hac hac me me gratia irapartitus 438r s est ut ad ad optatum optatum finem peruenerim, nemo me uiuit in hoc mundo fi nem me in hoc mundo beatior. supplico maiestati tue ut promissa promissa tuo nomine nomine rata sint, sint, quemquemadmodum mihi mihi indubitanter indubitanter persuadeo. persuade©. Scriptum Scriptum Marde Mayde manu admodum propria III Idus lunii." Idus lunii.' 10. Circa Venetos Pasqualis Pasqualis Maripettus Maripettus dux dux Circa hoc hoc fere fere tempus apud Venetos io mortem obiit gubernasset annis circiter circiter quinque, quinqué, pprinceps haud ιο obiit cum gubernasset ~nceps hin d multum religiosus religiosus et et qui de aduersus Turcos Turcos gerendo gerendo nihil nihil audíre audire de bello aduersus uoluisset, dum Mantue christianorum christianorum conuentus conuentüs ageretur. ageretur. huic huic sufsufuoluisset, dum Mantue insignis quem quem diuus diuus fectus est Christophorus Chrístophorus Maurus, Maurus, uir uír probitate insignis Bemardinus Senensis, Senensis, cui admodum familiaris uixerat, uixerat, sue gentis Bernardinus admodum familieris is futurum ducem ducem sepe sepe predixerat. predixerat. is is cum cum grauem grauem seno senio se se cerneret cemeret nec nec 15 facile munus posse perferre, Pio significauit principatui uelle uelle ile tantum munus significauit principetui fac esset. cui pontifex cedere et alteri locum dare qui melior esset. 'Caue,' resistas, tibi hoc tempus seruatum est `Caue,' inquit 'fili, `fili, ne dei dei uoluntati resistas. potenter momoin quo, nisi fallimur, fallimur, aduersus Turcos Turcos christianorum arma potenter 20 uenda sunt. scimus scimus te te principe principenon nondefuturos defuturoschristiane Christianereipublice reipubliceVenetos; Venetos; to uenda sunt. quod magistratu teteabdicaueris, abdicaueris,qualem qualemsis sishabiturus habiturussuccessorem successorem quid sisi magistratu Sagundinus harum harum rerum interρres interpres fuit. Nicolaus Sagundinus fuit. ignoramus.' Nicolaus 11. lacobus Picininus ubi se inspect inspectante Aquamdiam incensara incensar Iacobus Picininus ante Aquamdiam animaduertit, ad locum locum quem quem Turrícellam Turricellam uocant. uocant. FerdíFerdianmaduertit, retro abiit abíít ad v 438 nandus omni exercitu exercitu ad ad Vrsariam Vrsariam contendit, contendit, agri troiani oppi4381 nandus cum orni oppi 26 dum, lohanni Cosse obediens, quod a Troia tribus milibus passuum 26 dum, Iohanni tri bus milíbus passuum abest, hoc positis positis castris castris oppugnare contendit. comes comes cameracameraabest, atque hoc rius cum bombardis turmis huc hue in in castra uenit et et duabus equitum turnris uenit et ~us cum bombai dis et lohannes familia Comitum romandrum romanorum cum quinquaginta Iohannes ex fami li a Comitum cum quattuor. quinquaginta 454 so cohortes fuere, peditum criciter criciter duo duo milla. milia. VrsaVrsa30 cohortes equitum Ferdinando fuere, rienses, qui suis diffiderent uiribus, quattuor dierum indutias petiere suis diffiderent uiribus, quattuol dierum indutias petiere imperata facturi, medio tempore tempore Franci Franci suppetias suppetias ferrent. ferrent. facturi, nisi medio v Picininus obsessis opera opera cum cum orni omni exercitu exercitu aa 305 Picininus re cognita laturus obsessis 3051 Turricella per asculanum agrum agrum mouit mouit profectusque profectusque Troiam Troiam pro promemeTurricella per asculanum

9 Malipetrus Malipetrus Cv Cv 10 10-11 gubemasset add v 10-11 reli9 10 rem rem publicam publican ante gubernasset gionis quietis nimis nimis amator ajnator 11 utpote 13 probitate 13 mira Mira probitate gíonis parujn, parum, quietís 11 et: et: utpote etpietate quempridem 14 cui Maurus reipublicae 33-34 aa ... agruxn agrum 33-34 et pietate 14 quern Aridem add mg R add in mg

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Liber Decimus Liber

579

nibus qua parte parteciuitas ciuitas ~n in orienter orientem spectat. spectat. cum eo fuenibus castra posuit, qua runt Iohannes Johannes Renati Renati filius, Johannes Cossa, Julius Aqueuiue, Hercules Hercules Iohannes Cossa, Iulius Aqueuiue, Estensis et alii complures equitatus par par Estensis et complures gallicarum gallicarumpartium partium duces, duces. equitatus atque inde inde fuit, fuit, peditatus peditatusPicinini Picinini supe superior uerum ri or uidebatur; uerum pene hinc atque in castris Regis Regis uiri uiri excellentes excellentes et et qui quiducere ducerenouassent nouissentexercitum exercitumplures plures 5s in fuere. uirtute excellens excellens haud parum robons roboris prestabat prestabat fuere. Rex ipse animo et uirtute exercitui. pridem fama clarus, Roexercitui. aderat aderat Alexander Alexanderdux dux belli belli iam jar pridem clarus, Robertus Seuerineus, Robertus Vrsinus, Vrsinus, Iohannes Johannes Comes, Comes, Antonius Antonius PiPibertus Seuerineus, colomineus, comes aliorum ingens ingens colomineus, comes camerarius, camerarius,Antonius Antonius Trottus Trottus et aliorum io excepto pape pape nepote nepote sepe sepe ~n in magnas magnis exercitibus exercitibus ordines ordines lo numeras, numerus, qui excepto duxerant. li postquam postquam Picininum Picininum prope prope adesse adesse nouerunt, nouerant, haud haud ignari quam I~~ primum belli belli fortunam fortunam tentandam tentandam esse esse locorum locorum oportunitatem oportunitatem quequeprimum siuerant; que sepe magnum magnum affert affert momentum. momentum, inter inter castra castraRegis, Regis, siuerunt; que sepe r 439 Vrsariam sita diximus, Troiam tumulus tumulus quidam quidam prealpreal439* que diximus, et urbem Troiam que ad Vrsariam 16 i6 tus fuit fuit castris castrisimminens, imminens, nomine Verditulus, Verditulus, deinde Maianus Maianus paulo paulo rursus alius alius non non infe inferior primo, ex ex quo quo in inplanitiem planitiemdescendescenri or primo, minor et rursus que Sandoro Sandoro fluuí fluuio ultra fluuium fluuium major maior planities planities occurrit, occurrit, ditur que ο adiacet. ultra urbis uineta uineta procumbunt. procumbunt. altiorem altiorem postremo Collis collís in in quo Troia iacet et urbis 20 occupasset hostis, hostis, magna magna Regi Regi attulisset attulisset incommoda incommoda 20 tumulum tumulum si prior occupasset superincumbens et aquatu aquatu milites milites prohibens. prohibens. ob ob earn earn rem rem iubetur iubetur castris superincumbens Antonius Picolomineus primo diluculo tumulum occupare indeque Antonius Picolomíneus primo diluculo tumulum hostes arcere si fo forte illuc procurrant; procurrant; Robe Roberto tumuli rt e illuc Vrsino alterius tumu li hostes arcere rt o Vrsino Rex et etAlexander Alexander cum rehquis cura mandatur; Rex reliquis copiis partes aalias li as obser25 constituunt. 25 uare constituunt. solis exortum exortum monter monterasibi sibidecretum decretum insedit insedit et et cum Antonius ante sous Johannes Comes Comes qui qui jar iam die die lucescente, lucescente, cum hostes aduentare proproeo Iohannes hostes aduentare spexisset, in castra castra descendit descendit prouisurus prouisurasne neRex Rexincautus incautusdamn() damnoamaffispexisset, ceretur. Antonius ad mentis custodiar custodiamremansit. remansit. Vrsini Vrsini milites milites sub ceretur. Antonius ad montis so lucis ortu ad ad irritandos irritandoshostes hostesprofecti profecti cum turmas hostium hostium mciinci30 ipso ipso lucis dissent retro retro terga uerterunt; illi illi tertium monter monteraoccupauere. occupauere. et et missa 306= peditum parte tumulum tumulum quoque quoque obtinuerunt obtinuerant Roberto assignatum peditum parte Vrsino. contumeliam egre ferens recollectis raptim suis, suis, quos quos Vrsino. qui qui, earn ear contumeliam ferens recollectis 455 fugere irrait eosque eosque tumulum tumulum sibi sibi decretum decretum relinrelinfugere diximus, diximus, in in hostes irruit 35 compulit. quod cum feliciter feliciter successisset successisset accersito accersito Antonio Antonio qui qui 35 quere compulit. quod cum

55 regiis 10 excepto ... nepote nepote add add in mg mg R 13 regias Cv excepto ... R 13 oportunitatem oportunitatem ex prepre10 rogatiuas R R 16 mg R R 17 et... add in rogativas nomine Verditulus 16 nomine Verditulus add add in in mg 17 et ... primo primo add in R 18 Sanduo vv mg R 18 Sandaro Sandaro C: C: Sanduo

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

580 580

Commentariorum

prope aderat 'Si me 'tertium quoque hostiaufeaufeprope aderat `Si me audis' audis' inquit ínquit `tertium quoque montem monter histi 439T remus.' Antonius et et ambo in hostes hostes iter ampuerunt. nec uh illi 4390 remus.' annuit annuit Antonius arripuerunt. nec morati sunt qui relicto relieto in in monte monte presidio usque planum obuiam obuiam mirati sont qui usque in planum procurrerunt. commissum commissum est ce certamen, nec potuere potuere Bracciani Bracciani regíos regios procurrerunt. rtamen. nec sustinere. repulsi sunt usque ad medium montis. 5s sustinere. sunt usque ad medium montis. Quod Picininus conspicatus suppetias suis immisit. immisit. tom turn Picininus ex ex uertice conspicatus rursus in planum planum Antonius Antonius et et Robertus Robertus coacti coacti pedem pedem retulere retulere ibique ibique rursus prelium restaurarunt, equites équités cum peditibus decertantes. superuenere superuenere prelium pedítibus decertantes. deinde Alexander Alexander Sfortias et et Iohannes JohannesComes Comes montemque montemque cum cohor cohor-deinde 10 tibus tibus diuersa diuersa ex exparte parteconscendere conscendereceperunt. ceperunt. quod Picinini pedites lo Picinini pedítes animaduertentes ueriti, prohiberentur, mix mox terga animaduertentes ueriti,ne nereditu reditu in in montem monter prohiberentur, uerterunt et ordine inter fugiendum neglecto dissipati et magna ex ex uerterunt et fugíendum neglecti magna cesi sont. sunt, mille mille et ducenti ducenti pedites pedites obtinuisse obtinuisse montem ferebantur parte cesí monter ferebantur qui ante regiorum consistere non smnt sunt ausi. Picininus Picininus cum equiquit ante faciem regiorum 1s is tibus prior effugit, ut aliqui aliqui tradunt; tradunt; quidam quidam negant neganteum eumíllic illicfuisse. fuisse, tibus p rior effugít, in descensu montis fossam inuenere que, licet aquam non haberet, aquam non haberet, in descensu montis fossam inuenere que, fugam retardauit cum diffìcile ibi aliquandiu aliquandiu pugnatum pugnatum fugar difficile transiretur. transiretur. ibí est et et resistentia resistentia ingens ingens ab ab hostibus hostibus facta. facta. est Rex interea interea et et omnes belli qui castra castra seruarent, seruarent, belli duces duces paucis, paucis, qui Rex relictis cum omnibus quorum aduentum aduentum exterriti exterriti omnibus copiis copiís affuerunt. affuerunt. ad ad quorum 2200 relictis hostes cuncti cuncti ultra ultra fluuium fluuium se serecepere, recepere, ubi lohannes Andegauensis Iohannes Andegauensis hostes Picininus sui sui robur robur exercitus exercitus in in ordine collocauerant. et Picininus r 440 Medius hostiles acies non non magnus magnus quem quem diximus diximus decurrebat decurrebat 440= Medíus inter inter host iles scies fluuius tanquam tanquam limes quidam arma arma miscerí misceli prohibens. prohibens. dubitabant dubitabant fluuius limes quidam alteri alteros transiri amnis amnis sine sine ui ui magna magna etetpericulo periculo 2255 alteri alteros inuadere inuadere nec nec transiri aduersas ripas ripas hoste hoste defendente. defendente, anceps anceps aliquandiu aliquandiu Rex Rex quid 306v1 poterat aduersas ageret tandem copiarum partem ad superiorem fluminis decursum transraisit iussitque transiréatque atquehostes hostespugna pugnalacessere. lacessere. ipse ex misit iussitque amnem amer transire quo erat cum cum suis, aiunt,creatis creatisetetualidis ualidisnonnullis nonnullis colorcohorsuis, ut aíint, loco in quo 3o tibus tibus transmittere transmitiere Sandorum Sandorum decreuit decreuit. fortunamque postremam 30 expef οrtunamque postremam experiri animo animo in utranque partem parato seu seu uincere uincere deus deusdaret, daret, seu seusortem sorter rin Alexander accedens 'Quid ander cognouisset prope accedens `Quid aduersam subire, quod cum Alex

31 Verg A 31 cf Verg Α 2,61

add in mg 3 in sscr R presidio add mg R 3 Sanduujn sortemque sortemque extremar extremaxn Cv Cv Sanduum

27 decursum decursum ex partem partem R 27

30

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Liber Decimus

456

581

agis. Rex?' inquit; inquit; `transeuntem 'transeuntem fluuium fluuium aut te uinceré uincere oportet oportet aut agis, succumbere. de quem Rex 'Istuc' inquit inquit `et 'et opto et succumbere. de tota re ludes.' ludes.' ad ad quem Rex "stuc' quero, aut meas hodie aut hostis molestias finiam. finiam. deus tamen adiutor adiutor quero. deus tarnen aderii et et uns, uos, tot fortissimi fortissimi uiri, non sinetis sinetis hostem hostemresse esse uictorem.' uictorem.' adent uiri, non s nec admotis equo fluuio se se commisit. commisit. nec p plura 1 u r a 1 locutus o c u t u s admotis calcaribus fluuio equo calcaribus quo traiecto traiecto paruum paruum quendam quendam cliuum cliuum non non magno negotio deiectis negotio deiectis quo hostibus superauit et in in planum planumperuenit peruenitcampum. campum. hostibus superguit Secutus est Alexander Alexander Regis Regis exemplum exemplum et et omnís omnisexercitus exercitussine sine Secutus mora traiecit dextro cornu cornu non non tam tamducis ducisquam quammilitís militis traíecit amnem. Rex in dextro officium gerens pugnam iniuit. iniuit. Alexander Alexander in in sinistro cornu ιioo officium gerens acriter acriter pugnam v 440 produxit aciem; in media fronte multi pugnauerunt uiri prestantes prestantes 440v produxit acier; in media fronte multi pugnauerunt uiri hostem aggressi aggressi terga uertere atque atque ordinem ordinem interinterqui magno impetu hostem rumpere coegerunt ad radices radices montis mentis ex excampo campodeiecerunt. deiecerunt. rumpere coegerunt et et usque ad illic fossa non magna fuit. fuit, quam quam cum hostes pertransissent urgente urgente illíc non magna hostes pertransissent is Picinino ac lohanne Andegauense et aliis ducibus fugam prohiben15 ac Iohanne Andegauense aliis ducibus fugar prohibenfaciem uerterunt prelium instaurantes instaurantes tandiu restitere, restitere, donc donec tibus faciem uerterunt ac prelium Alexander incunens latere latere thansuersam tiansuersam perturbauit aciem Alexander a sinistro incuriens perturbauit acier omnemque hostis fecit, hinc hinc iterum iterum Bracciani Bracciani depulsi depulsi omnemque hostis conatum conatum irritum fecit. collem ascendere troianum inde conuersi conuersi ex ex loco loco celeri cursu colleur troianum atque inde 20 superiori facile regiorum impetum repressere. ibique duabus circiter 20 superiori fac il e regiorum impetum repressere. ibique duabus circiter horis summa contentione pugnatum est est nec nec potuerunt potuerunt hostes hostes loco contention pugnatum moueri. roueri. urbem protensus; protensus; Tumulus erat arduus arduus in in parte sinistra usque usque ad urbem hune tarentini principis principis equites équités et et Capacciani Capacciani et et Franci Franci cum uexillis hunc tarentin uexill;s 307* 25 insederant. hos deturbare loco Rex aggressus Alexandre aduersus Bracx5 his deturbare loco Rex aggressus Alexandre aduersus Braccianos equitum turmis tris trisualidissimas ualidissimasacies aciesinincíanos dimisso dimisso ex ex pluribus pluribus equitum struxit: unam ipse duxit sagittariis sagittariispremissis, premissis, alterar alteram Antonius Antonius PicoPicostruxit: unam lomineus lohannes Comes, Comes, tertiam tertiammagnus magnussenescallus, senescallus, cuius cuiusnondum nondum lomíneus et Iohannes équités eius diei prelio sese immiscuerant. comes Vrsus Regis adhesit equites eius prelio sese immiscerant. comes Vrsus Regis adhesit so lateri. Robertas Visinus paulo ante cum suis equitibus ex aduersa 30 laten. Robertus Visinus paulo ante cum suis equitibus ex aduersa 441r parte montem ascendere iam quattuor quattuor itiiti441* parte suopte ingenio monteur ascendere ceperat ceperat et jar neribus in tumulum tumulum fiebat fiebat incursus. incursus, hostes hostes tanquam tanquamexcepturi excepturiprelium prelium neribus alacres apparatis apparatis protensisque protensisque hastis tandiu m mansere, quoad regíos regios an sere, quoad alacres hastis tandiu summo appropinquare uertici aduerterunt. exin subito terrore persumme appropinquare uertici aduerterunt. exin subito as culsi fedam arripuere fugam. insecute sunt regie turme et fugando 35 culsi arripuere fugar. insecute sunt turre et cedendoque hostes peruenerunt. idem idem et Sfortiani cedendoque hastes usque usque ad ad urbis urbis menia mena peruenerunt.

5 Verg A 7,599 5

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

582

Commentariorum Commentariorum

fecerunt qui Braccianos, Braccianos, quamuis quamuis ee superiori loco loco dimicantes, in ipsas ipsas fecerunt dimicantes, in urbis fossas fossas precipitauetunt, precipitauerunt, parumque parumque abfuit abfuit quin quin hostibus hostibus immixti immixti urbis portas irruperint. irruperint. sed sed his his ab aboppidanis oppidanismilitibusque militibusque qui qui intra menia portas mena confugerant statim clausis plurimi ante menia capti sunt non pauci confugerant statim clausis sont et non pauci ante renia 457 s5 enecti. enecti. uexilla uexilla per per muros muros intra urbem tracta, cum spes expugnando urbem tracta. spes expugnande nulla castra diripienda diripienda properauere properauere per peripsas ipsasfossarum fossarum lla esset, urbis nu esset, ad castra ripas qua qua parte parteciuitas ciuitasseptentrionem septentrionem spectat, spectat,illisque illisquepassim passimdireptis direptis ripas ingenti pieda potiti sunt; nam plus quam mille equos impedimenta sunt; nam plus quam mille equis impedimenta pieds patiti ferentes intercepere. intercepere. interea interea uexilla uexilla regia paiuo presidio relicta ferentes paru° cum cum presidio io cum Picininus conspicatus esset, esset, uociferans uociferans per urbem urbem 'Regem 'Regem cum ιo Pic~rι~nus conspicatus Alexandre fugientes suis suos in in acier aciemcoegít coegitegressusque egressusque portam Alexandra captura' captum' fugíentes portar ad uexilla uexilla Regis Regis procurrit procurrit magnoque magnoque damn° damno et et mauri maiori dedecore dedecore FerFerdinandum affecisset, nisi accurrentes accurrentes subito subito Antonius AntoniusPicolomineus Picolomineus et et dinandum affecisset, Robertus Vrsinus Vrsinus iter eius impediuissent. ibi rursus acre acre certamen certamen Robertus eius impedíuissent. ibi rursus 441v commissum commissum est. et cum modo regii, modo Bracciani Bracciani pedem pedem referrent, referrent, 4411 est. et modo regíi, 16 tandem io uexilla saluata sunt et Picininus uoto frustratus in urbem tandem uexilla saluata et Picininus unto frustratus urbem rediit. red~it. At prοfligatis profligatis ubique hostibus, direptis castris, castris, trecentis trecentis et et amplius amphus 307ν militibus interceptas, interceptis, cum jam iam nihil nihil timendum uíctoribus uictoribus uideuidegaleatis mílitibus 20 retur returnon nonparua paruaclades cladesmata illataest estregiis. regiis.uidit uiditPicininus Picininusmilites militesqui quicastra castra 20 ab inuaserant cum cum preda sine timore, sine ordine redeuntes redeuntes non procul ab urbe transitum et partem partem prede recuperami transitum tacere facere irruitque irruitquein in eos eis et recuperauít galeatosque partem rertem damni regaleatosquemilites militesnon non paucos paucos abduxit abduxít atque atque ita pa sarciuit; bonaad adregíos regiosperuenere. peruenere. Iohanlohansarciuit; pretiosiora pretiosiora taraen tarnen castrorum bina 25 nis Andegauensis gaza argentum et etHerculis Herculis opes opes etet 25 nis Andegauensis gaza et et ipsius ipsius Picinini Picinni argentum uestimenta nobilium nobilium gregarii se milites milites partiti sunt, diei gregaria inter se suret, hec bec eius diei fortuna fuit ad XV Kalendas Septembres Septembres ílluxit. illuxit. fuit que ad didicerunt eadem eadem die diesese sese dedidediVrsarienses ubi superatos superatos Francos didicerunt dere. lohannes Andegauensis Andegauensis et Iacobus lacobus Picininus Picininus diffisi dirsi. Troiam Troiam post dere. Iohannes 30 30 acceptam ccladem posse defendi ueriti ne ne intra menia clauderentur ader posse defendi ac ac ueríti mena clauderentur intempesta nocte nocte cum quadringentis equitibus fuge fuge se se commiquadringentis circiter equítibus serunt. Rex Rex biduo biduo post post castras castris ab ab Vrsaria Vrsariamatis motisurbem urbemobsedit. obsedit. lob lohannes aunes et arcem arcem tenebat. tenebat. oppídan oppidaniclam clamexeuntes exeuntes inerat et Cossa cum presidio presιdιο inerat Aiexandrum commonuere uti uti postridie quam primum primumillucesceret illucesceret Alexandrum commonuere ροstríd ιe quam r 442 urbem pergeret: futuium ut captis ciues armis externos 442r oppugnare oppugnare urbem pergeret: futmum ut captis ciues armis externos 36 36 milites comprehenderent urbemque aperirent. armuit annuit Alexander Alexander milites comprehenderent urbemque sibi síbi aperirent.

post illunít add anni diripiendá castra 6 diripiendà castra Cv 27 sors sors post illuxit anniMCCCCLXII MCCCCLXII Cv mg R 35 pergeret urbem urbem .Cv Cv 28 Francos ex hostes in mg

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Liber Decimus

583

consulto Rege statuilque primo primo diluculo diluculo scalas scalas admouere admouere menibus menibus Rege statuitque urbemque totis uiribus oppugnare, longior solito uisa est ciuibus urbernque titis uiribus oppugnare. lοr~giοr uisa est ciuibus nox nix nec lucem expectare expectare potuerunt. quos triginta triginta fuerunt fuerunt equítes équités nec lucem potuerunt. inter inter quis galeati qui media armato populo populo ductores ductores se se prebuerunt prebuerunt et galeati media nocte nocte armato et cursu cursu 458 s5 per per urbem urbem facto facto presidia presidiarios équités circiter circiter septuaginta, septuaginta, pedites pedites trerios equites trecentos inteτcepere inteicepere apertisque Alexandre ut ingrederetur ingrederetur atque atque centos apertisque portis portis Alexandre urbis imperium caperet potestatem potestatem fecerunt fecerunt Sfortiadum Sfortiadum familie, familie, non non urbis imperium lacobus cognomento cognomento Squarcia et loci loci episcopus episcopus auctores auctores Regi seruituri. seruíturi. Iacobus nouitatis fuere. fuere, cum nollet Alexander urbem urbem accipere accipere Regi debitara follet Alexander debitam Ιο nec ciues Regis io Regis subire iugum Isotte, iugum uellent, uellent, tandem tandem conuentum cenuentum est ut Isotte, Mediolanensium filie, primogeniti Regis sponse, ciuitas tradeMediolanensium ducis filie, spinse, r retur atque atque ita itaSfortiadum Sfortiadum sanguis sanguis post post longa reçu- 308 longa tempora Troiam recu308r perauit. perauít. Johannes Cossa in arce clausus, clausus, ubi spes reliqua nulla poIohannes Cossa in arce spes reliqua nulla fuit, fuit, pois regie libere permisit ea ea tantum conditione uis 15 testati regie libere se se permisit conditione adiecta adiecta ne uis corpori qui ubi Regem in castra perductus est, procorpori eius eius inïerretur. inierretur. qui ubi ad Regem in perductus est, prostratus in tentorio tentino ante pedes hostis 'Tua me' inquit `uictoria 'uictoria ex ex domino domino seruum seruum fecit fecit et ettetequodammodo quodammodo `Tua me' inquit ex privato priuato regem. regem. nudiustertius nudiustertius regnum regnum Sicílie Sicilie ludens ludens fortuna ad ex ad te 20 me tibi subiecit. Regem esse esse profiteur profiteer facturus facturas que que 20 detulit detulit et me subiecit. nunc nunc te Regem iusseris. imperabis quod inuitum me me fafaiusseris. tu tu si regio regio fueris animo, animo, nihil imperabis cere noueris.' nouerís.' Cui Cui Rex: 442v 'Vnus est regnorum 442° 'mus est regnorumdistributor distributoromnium omniumetetdator, dater, deus, deus. isis mmí iss íi tt 25angelum et in in bello uictorem fecit et etRegem. Regem.Arius prius 25 a n g e l u m suum s u u m et uictorem me fecit res erat cuinam faueret celum; nunc rata est romani pontificis incerta res cuinam faueret celum; rata est romani pontificis Andegauensibus et in manus constitutio qui me pretulit Andegauensibus et te uel inuitum in ignosco tibi qui fidem fidem antiquo seruasti domino. domino, si si uis apud apud meas dedit. ignosco me degere, degere, edibus edibus et agris agris te tedonabo, donabo, quibus quibus more more nobilium nobilium uitcm uitam me 30 priorem reuerti reuerti dominum dominum et et nostra 30 agas; agas; sin mauis ad priorem nostra contemnis contemnis arma que deus deus iuuat, liber liber esto esto et et tuum tuumarbitrium arbitriumsequitor.' sequitor.' que Johannes, qui seruire nesciret, ad ad Andegauensem Andegauensem Iohannes, qui servire Aragonensibus Aragonensibus nesciret, rediit traditis traditis Arius prius Ferdinando quecunque in agro troiano redíít quecunque possidebat possidebat in uel castellis. castellis. uel arcibus uel

24-25 6,22 Act Act 12,11 12,11 Apoc Apoc 22,6 22,6 24 25 Dan 6,22 -

5 presidiarios ex extráñeos extraneus R

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

584

Commentariorum

Secundum uictoriam et et Fogíenses Fogienses capto presidio, presidio, quod quod apud Secundum hanc uíctoriam eos erat gallice partis, ad Regem defecere. deinde Luceriam itum est est gallice partis, ad Regem defecere. deinde Luce ~am itum spe data quod oppidani territi deditionem deditionem facerent. facerent. quod quod cum cum spe oppidaní metu metu ter~ti non successisset successisset ad Sanctum Seuerum Seuerum oppidum oppidum opulentum opulentum admota admota non ad Sanctum sunt castra castra nec nec dubium dubium erat quin obtineri posset; posset; sed sed oppidani oppidani ss sunt quin armis amis obtine~~ direptionem ueriti ultro se dediderunt. direptionem ueriti se dediderunt. Hinc retro iter ad Troiam Troiam remensum remensum est est et etdeinde deindeAsculum Asculum uersus uersus exercitus. Asculani nihil principe cui suberant spei collocantes, collocantes, motus exercitus. Asculan nih il in principe suberant spei priusquam uenretur uenireturininuíneas, uineas,missis missislegatis legatisciuítatis ciuitatisclaues claues Ferdinando 459 io tradiderunt. prefectus arcis paucorum dierum pactus indutias, cum Ιο tradiderunt. prefectus arcis paucorum dierum pactus indutias, idem fecit. fecit. nemo suppetias suppetias ferret, idem Paruum erat non pi piocul oppidum ducis ducis Melfie, Melfie, nomine Candela, ocul oppidum C an dela, v direptum atque atque combustum combustum est. est. uenit uenit 308 quod repentino Ímpetu ímpetu captum, direptum 308ν r 443 etetininpotestatem potestatem baronia Petre, Mons Hons Corbinus, Corbinus, Motta, Lansedonia Lansedonia et et 443r is Rochetta et alia parui momenti oppida. Carolus Sanguinis dux 15 glia non partuí oppida. Carolus Sanguins et dux Melfie, postquam in Gallis Gallis presidium esse ad Regem Regem Melfie, postquam nullum in esse uiderunt, uiderunt, ad in castra castra profecti profecti in in eius eius uerba uerba iurarunt. iurarunt. in 12. Interea cum ad Ofantum fluuium uentum uentum esset, esset, frequentes fréquentes 12. Interea Ofantum fluuium nuntii, et príncipis principis tarentini adRegem Regem et etRegis Regis ad adprincipem, principem, de de pace nuntii, tarentin ad 20 discurrebant. princeps princeps uictorem uictorem formidabat formidabat exercitum, exercitum, Rex Rex 20 agentes agentes discurrebant. pecuniosum per desperationem desperationem apertis apertisthesauris thesauris pecuniosum senem senem uerebatur, uerebatur, ne per Picinini copias copias armaret armaret bellumque bellumque de de integro instauraret. Picinni Facte sunt sunt uigínti uiginti díerum dierum indutie indutie etetcardinalis cardinalisrauennas rauennas medio Facte principem profectus pacem componere componere anníxus annixus est. est. aderat aderat tempore ad principem 25 Picininus promittens, si ad ad ínstaurandum instaurandum exercitum exercitum pecunia 25 Picininus magna magna promittens, daretur. aduenerat aduenerat et et Sigísmundus Sigismundus Malatesta Malatesta qui qui domi conflictus, daretur. conflictus, ut postea dicemus, auxilia principis ex federe sed nulla uicto li requirebat. sed nu lla uícto postes dicemus, auxi a principes ex pacta cum ffortuna resoluuntur. principem, principem, qui qui οrts'na ipsa ipsa resoluuntur. federa prosunt: prosunt: pacta magnam thesau thesauri sui partem partemabsumpsisset, absumpsisset, plura plura exponere exponere tedebat tedebat magnam ri sui so et certam certam pacem pacem dubie dubie uicto uictorie preferebat. 30 ~e preferebat. Ob res post post multa consilia, Consilia, que in in utranque partem partem audiuit, audiuit, Ob quas res tandem, Malatesta et Pickiino exclusis, auctore cardinale concordia in t andem, Malatesta et PIIeinino exclusis, auctore cardinale hunc modum modum confecta confecta est: est: hune lohanni Anto Antonio tarentino eorumque eorumque nio principi tarentíno Sicilie regi et Iohann Ferdinando SiciHe ss successoribus et tr tranquilla omnis 35 an quilla quies quíes esto et omnis successoribusetet subditis subditis inter inter se se pax et ulciscendi cupido procul abito. lohannes Antonius Iohannes Antonius belli memoria atque ulciscendi

4 Sancte Sánete Seuere Seuere Cv 6 direptionem direptionem ex spoliusn spolìum in mg R 6 concordia ex pax in mg mg R 36 Antonius add add in in mg mg R

28 so sorte 28 rte

32

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Liber Decimus

585

publice salutis habetor, premia premia et honores sperato quibus publice salutis instaurator habetor, reipublice conseruatores 4430 443v reipublice conseruatores afficiuntur. afficiuntur. paternam paternam heredítatem hereditatem et queretinto — possedit cum uita excessit excessit Alfonsus Alfonsus retineto —Mariliano Mariliano exexcunque possedít regine in donum donum cedito cedito — — Crotonum Crotonum insuper, insuper, Malfertam, Malfertam, cepto quod quod regine louenatium, Venusium, Venusium, Mínuruinum, Minuruinum, Rubum, Rubum, Auellum, Auellum, Montera Montem MeMe5s Iouenatium, lonis quoad Bituntum uero uero et Cauratum sibi et successoribus Cauratum sibi lonis quoad uixerit; uixerit; Situntum r his uectigalia uectigalia regía regia pleno pieno jure iurepercipito. percipito. Asculum Asculum et 309 uendicato et in his 309* arcem ee manu nobilia et alia alia quecunque quecunque intra m an u regia arcem regía recuperato, recuperato. feuda nobilía decretara sibi prouinciam prouinciam pro pro suo arbitrio disponito. disponito. in terris, que que dododecretara lo lo miníales dimisse sunt, regíus regius uicarius uicarius cum mero et miniales appellantur et sibi sibi dimisse 460 mixto imperio ac plenitudine potestatis inreuocabilis inreuocabilis esto. esto, de de rebus que 460 possidet aut inter uiuos aut in testamento uti uti libet libet dispodispoiure perpetuo possidet lie quas nito. ex ex uectigalibus uectigalibus terrarum terrarum Apu Apulie quas elegerit elegerit centum centum mula milia aeri auri nito. nequiuerit, nummum dura uixerit uixerit quotannis quotannisaccipito; accipito;sisi tantum corradere nequiuerit, 15 is residuum regio in tribus terminis expectato. mílitiam militiam quantam quantam residuum ab erario regio existentes pro suum existentes pro suo aruoluerit alito, alito. barones intra principatum suum absque prouocationis prouocationis metu corrigito. corrigito. bitrio absque Regis obedientiam quoad quoad liceat liceat reducito. reducito. Manfredoníam ad Regís Luceriam et Manfredoniam Flumari persolutjs arcem Vici Vici et et cunctas cunetas terras terras baronie Flumari persolutis sibi sibi munitio munitio20 nibus 20 nibus Regí Regi reddito. lohanni Andegauensi ut Regno cedat atque abeat Iohanni Andegauensi Regno cedat abeat successoribus eeius ~us fidelis persuadeto. Ferdinando Ferdinando et successoribus fidelis esto. esto, uexílla uexilla e~us eius persuadete. faueto. Sigismundo erigíto, erigito, Renati reiicito. reiicito. hosti hosti publice publice clamue clamue ne faueto. Sigismundo pontificas remanenti remanenti suppetias nu llas conMalateste extra gratiam gratiam Pii pontificis nullas conMalateste omnem actionem remittito. in Ascucedito. Vrso Vrso Vrsino Vrsino iniuriam iniuriam et omnem actionem remittito. in Ascucedito. as lanos lanos qui se Regi dedidere minime ulciscitor. securitate sui status ulciscitor. salua securitate 25 peditatuque orni omni aduersus aduersus hostem hostem Regem Regem iuuato. iuuato. comitem comitem equitatu peditatuque 444r Euersum, nihil aduersus aduersus Pium Pium romanamue romanamue sedem sedem molitus molitus fuerit, fuerit, 444* Euersum, si si nihil reiicito. si federa percutere percutere cupientem cupientem ne reiicito. si quid quid aduersus aduersus se se suosque suosque federa machinari Regem Regem contigerit, contigerit, Picininum Picininum in auxílium auxilium suum suum libere aduomachinari 30 cato et nihilominus percussa federa in suo robore remanente. Tranum 30 robore remanente. Tranum nihilominus percussa in Salernum quam quam primum Regi reddito. intra sex sex dies dies et et Salemum primum poterit poterit Regi reddito, qui qui intra fecerint equítes Regí stipendia fecerint Regi équités peditesue peditesue iniussu iniussu Regís Regis ne conducito; facito in his his qui sibi sibi militauerint. militauerint. Rex facito idem Rex Salernum intra Tranum Rex nullo unquam tempore a se se abdicato, Salemum Tranum Rex v 35 annum nulli concedito. impensas in arce arce salernitana factas, id est áureos 35 aureos 309 309ν -

domínia R 8 inter 99 disposito 16 existentes ... ... ar8 16 principatum ex dominia R bitrio om C 28 secum 30-31 mg R add in mg bit ri o om secuur percutere 30-31 Tranum ... reddito add R 34-586,7 Tranum in mg R 34-586,7 Tranum ... dicito add in

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

586 586

Commentariorum Commentaríorum

milia quíngentos, quingentos, principi Pio pontifici pontifici supplicato supplicato ut SiSitria milia ~rincibi reddito. reddito. Pio gismundo Malateste et fratri eius status reintegretur. Tranensibus gísmundo Malateste et eius reintegretur. Tranensibus Salemitanis lese hostes ex ex Manfredonia et Salernitanis lese maiestatis ccrimen rimen remittito. hostes bonis li libere permittito, si ea ea loca suasu suis bonis bere abire sbire permittito, Luceriaque cum suis s principis Regi se dederint. Iohanni lohanni Francisco Francisco Vrsino Vrsino Aquamdiam Aquamdiam et et 5 se dederint. Carbonariam, Raymundello Vrsino Laurenzanam reddito, aduersus Carbonariam, Raymundello Vrsino Laurenzanam reddito. Vilhelmum Capaccii Capaccii comitem comitem expeditum expeditum principi ius dícito. dicito. Iohanni lohanni Vilhelmum principi ius Andegauensi, Iacobo lacobo Pici Picinino, securitatem facito, facito, Andegauensi, ~nο, Sigismundo Sigismundo Malateste securítatem quoquo uelint, intra dies et decem decern cum suis copies copiis et rebus ire quoquo dies octo et io siue diuisim, siue siue coniunctim. coniunctim. ιο siue diuisim, Interea locus, locus, in quo quo fuerint fuerint simul simul omnes, tutus atque atque immunis immunis esto. esto, Interea corniti Iulio lulio Aqueuiue cuncta cuneta reddito que patris Iosie losie tempore comiti que fuerunt patris Alfonsi et amplius ~am et Theramum 461 mortis Alfonsi amplius Ad Adriam Theramum et et Siluium Siluium intra sex sex menses et cuneta que tenet Alexander. Celino in annos decern et Sancto menses cuncta que tenet Alexander. annos decem Sancto annos uiginti uiginti pristinam pristinam libertatem libertatem reddito. reddito, uectigalia regia regia Iiss Fabiano in annos terris lulio et amplius amplius quoad quoaduixerit uixeritaureos áureosmille millesinsinin his terris tulio permittito et gulis annis elargítor. elargitor. comitatum Conuersani Conuersani sibi et uxori uxori sue sue pro prouolunuolungulis tate principis se ducem ducem Ad Adrie lulius uocet uocet permittito permittito principis confirmato, confirmato. ut ut se ~e Iulius quamuis ducatus causa causa in in uerba uerba Regis Regis iuraturus iuraturus sit, sit, liberum liberum tarnen tamen et, quamuís 20 sinito, plus quam quam princeps princeps uoluerít uoluerit persona persona eius eius obligetur. obligetur. 20 sonito, ne ne plus Quecunque principi Rex aut Regi Regi princeps princeps promiserit promiserit Pius Pius pontif pontifex ex maximus ut obseruentur obseruentur curato. Franciscos quoque maximus confirmato confirmato atque atque ut Franciscus quoque Mediolanensium princeps expromissor accedito. accedito. monuments monumenta regia regia Mediolanensium princeps expromissor super conuentis arbitrio sapientis, quem princeps princeps elege elegerit, ut certam certam super conuentis sapientis, quem ~t, ut 25 obtineant roboris firmitatem, firmitatem, aguntor. aguntor. 25 obtineant robons Hec ad XI XI Kalendas Kalendas Octobris Octobris in in urbe Vigiliarum Vigiharum gesta sunt anno Hec salutis millesimo quadringentesimo puquadringentesimo sexagésimo sexagesimo secundo, secundo. quibus quibus pu444v blicatis Picininus et Sigismundus Malatesta consternati animi Tranum 444Ν blicatis et Sigismundus Malatesta consternati concessere cum Iohanne lohanne Andegauensi Andegauensi rebus afflictis consulturi. afflictis consulturi. so 13. Sigismundus sex diebus Troiam confiiconfli30 13. diebus antequam antequam Franci Franci ad ad Trοiam gerentur Piceno et apud apud Senegalliam Senegalliam prelio prelio uíctus uictus fuerat. fuerat. de de qua qua re gerentur in Piceno nunc scripturi scripturi haud haud absurdum absurdum putamus putamus de deMalatestarum Malatestarum origine origine etet 310r 310r nunc eius gentis gentis progressibus progressibus nostre historie aliquid aliquid interserere, interserere, ut noto faeius jaquod a proditioni proditionibus incepit, destinant desinant admirari admirari nostri milie principio, principio, quod bus incepit, ss Sigismundiproditiones, proditiones, cui a maioribus datum est est et et fidem fidem 35 seculi homines Sigismundi fuller e etet in omne si modo modo Malatestarum Malatestarum sanguis sanguis est est f allere orane scelus scelus prolabi prolabi — — si et Marchesini filius, filius, qui hoc hoc anno apud apud Insubres Insubres decessit, decessit, ducalis ducalis et non Marchesini notus scurra. scurra. aule notus 1 principi 1 principi om C

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

587

Liber Decimus

462

In castello Penne montisferetrani agri duo fuere fratres: fratres: nomen nomen duo fuere castello Penne imi Malatesta, alteri lohannes, Malateste filií. filii. Iohannes lohannes uxorem uxorem Iohannes, ambo Malateste uní Malatesta, Suliani domo cum cum ea illic illic habitauit. Malatesta habitauít. Malatesta Sulianí duxit duxít et dimissa dimissa paterna domo Verruchium se contulit ariminensis agri et ibi, cum esset industrius ibí, esset indust ~us et Verruchium contulit arimínensis agri ad equestrem equestrem militiam militiam prouectus prouectus est. Ariminum Ariminum per 5 robusti corporis, corpo~s, ad id tempo temporis imperio superat, suberat, Fede Federico II imperante, imperante, cum jam iam p~dem pridem rico II ris imperio Romandiolam, prisci cesares cesares rimane romane Ecclesie Ecclesie dono dederant, dono dederant, Romandiolam, quam quam p~sci Theutones abstulissent. Rigettus Rigettus Vicentinus Vicentinus Pandulfine Pandulfine gentis gentis uícauicaTheutones abstulissent. riatum gerebat. due factiones inerant: Guelforum et Gibellinorum, factiones inerant: Guelforum ríatum gerebat. lo quod malum Italia late patuit. patuit.Gibellínorum Gibellinorum principatum principatum gessit gessit malum in in Ita li a late eques nobilis nobilis et diues, nomine Parcítas, Parcitas, cuius cuius filíam filiam Rigettus RigettusVicenVicendiues, nomine eques 445r tinus duxerat; Guelfi, quamuis essent multi, principe ac ductore cacaquamuis essent multi, principe ac ductore tnus duxerat; rentes contemnebantur. ob ob quam quam rem rem caput sibi decreuerunt sibi constituere decreuerunt uocatumque aa Verruchio Verruchio Malatestam Malatestampossessionibusque possessionibusque donatum donatumGuelfis Guelfis 15 omnibus prefecere. Federicus, successor Henricus V in in Interea, cum obiisset obíisset Federicus, successor eius eius Henricus obsedit. ad quer quemprofectus profectusRigettus RigettusPandulPandulItaliam uenit et Parmam Parmam obsedit. finus áureos ei milia detulit, detulit, tantum el duo et uiginti uigínti muja t an tum se se pro imperatore finus aureos ex uicariatu suo corrasisse dicens. imperator inopia laborans id id auní auri corrasisse d&cens. imperator inopia laborans ex uicariatu 20 percupide percupide accepit accepit uicariatmnque uicariatumque Rigetto confirmauit et paulo post paulo post illií filiar filiam de de sacro sacro fonte per procuratorem procuratorem leuauít leuauit puelleque puelleque natam uh dono dédit castella ttria, Runcum Frigídum, Frigidum, Giouediam Giouediam et Trebum. dono dedit castella ria, Runcum v Mortuo Rigetto Guelfi Guelfi egregium Malateste edificarunt edificarunt 310 egregíum palatium Malateste 310g iuxta episcopium episcopium et custodes corporis corporis uh illiaddiderunt addiderunt et opes auxere; opes auxere; cuius consilio Consilio et animi animi promptitudine Guelfarum Guelfarum pa partes in dies dies potenrt es in 25 cuius tiores fiebant. fiebant. id id egre tulit Parcitas ueritus ueritus ne Malateste augmentum t~οres tuut Pancitas Malateste augmentum suum esset esset det~mentum. detrimentum. quod amicitiam eius eius perquísiuit perquisiuit quod ut impediret amicitiam suum filia in matrimonium matrimonium ei castelel dédit, dedit, Rigetti filiam, castelneptemque suam sum ex filia lis tribus tribus que que supra supra nominauimus nominauimus dotis dotis nomine nomine assignatis. assignatis. sed sed nnulla u1la 30 est est sancta sancta regni regni societas nec tyrannidis tyrannidis affectum affectum amaffis o c i e t a s nec superat. nitas superat. Auctus nouo matrimonio matrimonio Malatesta Malatesta familiam quoque auxit auxit et Auctus nouo familiar quoque satellites sibi ex Guelfis plures adiunxit maioremque ciuitatis partem ites sibi ex Guelfis plures adiunxit maioremque ciuitatis partem ll sate

29-30 Enn apud Cic Off Off 1,26 aped Cic 1,26 29-30

7 restituerant restituerant 10 7 10 late late patuit patuit ex ex frequens frequens fuit in mg R R in mg Cv 30-31 affinitas Cv 30-31 superat superat affinitas

12 12 et et Cv

21 ei ei 21

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

588 588

Commentariorum

ad se se traxit, traxit, Guelfos Guelfos extulit, extulit, Gibellinos Gibellinos repressit. repressit. hinc hinc simultas, simultas, deinde deinde apertura odium inter Parcitatem et et Malatestam Malatestam erupit erupit adeo, adeo, ut ut alter apertum odium inter Parcitatem crederei atque atque in in dies dies inuidia inuidia et et maliuolentia maliuolentia alteri nequáquam nequaquam se se crederet 445V et ambo armati per urbem incederent et ferro dimicaturi de 4450 crescerei cresceret et ambo urbem incederent et ferro dimica.turi de ss tyrannide tyrannide uiderentur. uiderentur. ciues ciues in armis armis erant erant et et arabe ambe partes partesexterna externaquequerebant auxi auxilia. Parcitas Guidonem Guidonem comitem comitem ex Irbino Vrbinoaccersiuit, accersiuit,MaMali a. Parcitas latesta ex ex Verruchio Verruchio suns suos amicos; amicos; nec nec tarnen tamen hic hic aut ille cerIlle audebat certamen incipere: Malatesta nobilem ciuem clientelis et affinitatibus taxnen incipere: Malatesta nobilem ciuem clientelis et affinitatibus non sperabat sperabat posse Guidonis aduen aduen-depellere, Parcitas Partitas Guidons potentem non posse urbe depellere, 10 tum prestolabatur. lo tura Sic suspensa tumultum et prelium prelium in in horas horastimente, tímente, Sic suspensa ciuitate ciuitate ac ac tumultum ecce, asinus in platea, quam Populi Campum uocant, asinam libidiecce, asinus in quam Populi Campum uocant, asinam libidinosus atque ingenti ruditu cuncta cuneta complet. complet, fugít fugit asina ranosus insequitur insequitur atque bidum a~mal animai morsu morsu et et calcibus calcibus urgens. urgens. fugar fugara et et homines homines capiunt capiunt bidum is causam ignorant. ignorant, prelium prelium inchoatum inchoatum Autant putant et tyrannos tyrannos inter inter se se 15 qui causar pugnara conseruisse. curritur ad arma et suos quisque duces iuuare pugnam conseruisse. curritur ad arma et suns quísque duces iuuare pergunt. Ludouicus eques armatus et et pergunt. Ludouicus eques caminatensis caminatensis in in forum forum procurrit procurrit armatus Malatestam urbis dominum proclamai, et Parcitatis Parcitatis amici Malatestam urbis dominum proclamat. accurrunt accurrunt et Ludouicumque sagitta confossum confossum perimunt. nec nec mora Malatesta cum Ludouicumque 20 hue se se recipit recipit cogítque cogitque pa partem aduersam 20 expedita expedita armatorum armatorum manu manu huc rt em aduersam r pedem fontem quendam quondam extra extraforum. forum, hic hiccursus rursusprepre- 3ll pedem referre referre usque usque ad fontem 463 311* lium instauratum instauratum est et et tribus tribusdiebus diebus acerrima contentione certatum hum contention certatum et multi perierunt. Interea certior factus factus Malatesta Malatesta Guidonem Guidonem Vrbinatem Vrbinatem apud apudSanctum Sanctum Interea certior 25 expectare Farcitati auxilio uenturum cum trecentis equi25 Marinum Marinum expectare Parcitati auxi li o uenturum tibus, nobiles nobiles quoque quoque petramalenses, petramalenses, fírmanos fírmanos etetfabrianenses fabrianensessuppesuppetíbus, primores urbis ciues ciues ad ad rimores quattuor urbis tias inimico mittere, terrore permotus p r 446 prestantesetetquibus quibusciuilis ciuilis discordia 446* se seaccersiuit accersiuitprobitate probitate et et auctoritate auctoritate prestantes dixitque íllis illis se se ignorare cut Parcitas urbem urbemexcidio excidio cur Partitas molestissima esset esset dixítque so traderet; se ñeque priorem inchoasse pugnara ñeque ciuilem libenter 30 traderet; se neque priorem inchoasse pugnam neque ciuilem libenter effundere sanguinem; illi ParPareffundere sanguinem;positurum positurumarma arma sisi Parcitas Parcitas idem faciat. illi citatem conuenere conuenere multisque suorum ciuium ciuium sancitatem multisque uerbis uerbis orauere orauere ut suorum amator sue sue patrie patrieParcitas Parcitas guini parceret. parceret. neque neque frustra frustra locuti locuti sunt: sunt: amatir lloquium duces facile in concordiam ductus uenere ad ad co colloquium duces partium facile in concordiam ductus est. est. uenere 35 et osculati osculati alter alterum alteram uisi uisi sunt in amicitiam amicitiam rediisse. populusambos ambos 35 redise. populus humeris sublimes tanquam urbis urbis dominos dominos in in palatin palatio publico publico humeris sublimes extulit extulit et tanquam collocauit Malateste uitam uitam precatus. precatus. deinde deinde commun communi collocauit Farcitati Parcitati et Malateste Consilio extemi milites milites urbe excedere. consilio per per preconem preconem iussi iussi sunt externi 9 urbe urbe posse Cv

12in in ... ... uocant uocant in mg ex in campo comxnunitatis 12 communitatis R

13rugitu rugitu 13

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

-ry-Hp

M/JLf ^rt^f f J® -Y-T'-A

¡f r-^ t-mf tp^

pir^-JJ^y^... ,1:^"" fs 3-^^- Ci tsv-

^rJ.wL-- pfof 5^.^-r -• su}^*n

mJ-

'"^ ■''■< pt>f- .v s\y

|•>-.■.•-/ ••..?■?•.?- - vtsvj^ «•VO.TVJ'WA «in» «VV*

. 't( 111.

"

'tt

-I

A-liVtlvA

ρΙ

X. Wv'VvvA. t 4\ -!->-vA¿«V->

-(V..%íty